Stadspromotie monumenten - Vitruvius

al aangereikt was, bleek niet meer voldoende te zijn
om te kunnen inspireren. De nieuwe architectuurideeën
vinden hun oorsprong in de neiging tot het
willen imponeren. En deze opvatting heeft per definitie
‘monumentaal’ bouwen tot gevolg.
De Contrareformatie, als tegenhanger van de
Hervorming van de 16de eeuw, moedigde deze
geestesgesteldheid aan. Triomf, uitbundigheid
en machtsvertoon zijn vanaf dat moment van de
gebouwen af te lezen. Plastische verschijningen
ontstaan door massa, schaduwwerking en pathetiek.
Zware kroonlijsten* 26 zwenken in en uit, forse consoles
ondersteunen balkons en erkers, vrijstaande
kolommen op piëdestals dragen vooruitspringende
bouwdelen.
Deze bouwstijl wordt ‘barok’ genoemd, naar het
Portugese woord baroc-
26
co, de naam van een
onregelmatig gevormde
parel.
In het bijzonder in
het zuidelijke deel van
Europa komen deze
uitgangspunten tot
volle wasdom. Wat
noordelijker ontstaat in
diezelfde 17de eeuw een
voorkeur voor het meer
afstandelijke classicisme. Wat niet wil zeggen dat de
barok aan Noord-Duitlsland, Engeland en Noord-
Nederland voorbijgaat. Het exterieur van gebouwen
gebruikt het imponerende karakter van de barok
om zich te uiten in een statige deftigheid. Hoewel,
voor de ingangspartijen, rond en boven de voordeur,
maakt men graag een uitzondering en trekt men
alle registers open.
Ook het interieur toont die andere wereld, door het
aanbrengen van marmeren vloeren, kostbare en
gedetailleerde betimmeringen, trappen en deurpartijen,
en stucwerkdecoraties aan wanden en
plafonds. Het is de tijd waarin de rijke kooplieden
zich omgeven met schilderijen tegen goudleerbehang,
met tapijten op de vloer, met kussenkasten en
bolpoottafels.
De ornamenten van de barok zijn veelsoortig. In het
bijzonder binnenshuis en met betrekking
tot het meubilair wordt de stijl genoemd naar de
Franse koning Lodewijk XIV*. Zijn hof was in
Europa toonaangevend geworden waar het ging om
smaak, kunst, omgangsvormen en decoratie. Met
bewondering werd naar zijn Versailles gekeken.
Tot de gangbare ornamenten behoren de platte
banden waarbij de middenbaan een weinig is verdiept,
opnieuw het acanthusblad, deze keer met
lobbige uiteinden, het schelpmotief, afhangende
kleden* | 27 |, knorren*
en blaasknorren* en
reeksen afhangende
en steeds kleiner
wordende bloempjes.
Schubmotieven en ruit-
27
patronen, losanges*,
16
amersfoort
magazine ornamenten
dienden om vlakken op te vullen. Met architraven,
voorzien van forse beuling*profielen, werden deurkozijnen
afgetimmerd.
De stijl van Lodewijk XIV heeft bovendien een voorkeur
voor vormen waarbij gebogen lijnen op een
rechte lijn aansluiten.
De toegepaste kleuren zijn, net als het karakter
van de betimmeringen, zwaar en deftig. Er is een
voorliefde voor bijvoorbeeld donkergroen of het verzadigde
rood-bruin.
In 1685 wordt in Frankrijk het Edict van Nantes
opgeheven. Wat betekent dat er in dat land een
einde komt aan de vrijheid van godsdienst. Veel
Hugenoten wijken naar het buitenland uit. Noord-
Nederland ontvangt de decorateur-architect Daniel
Marot*28. Deze is al spoedig werkzaam voor stadhouder
Willem III en ontwerpt onder meer het
interieur van het Paleis het Loo. De invloed van
Marot op de ‘Hollandse Lodewijk XIV-stijl’ is groot.
Verschillende belangrijke huizen waaronder het
28
Paleis Kneuterdijk en het Huis ten Bosch worden
door hem gebouwd, dan wel voorzien van een
nieuw interieur. Hij ontwerpt ook een serie plaatwerken
met schoorsteenmantels en betimmeringen.
De deurbekroning van het monument Kamp
24, de Keerskorf, behoort tot de goede Amersfoortse
voorbeelden.
Rococo*
Lodewijk XIV regeerde van 1643 tot 1715 en werd
opgevolgd door Lodewijk XV, waarbij in het begin
Philippe van Orléans als regent optrad.
De symmetrie die eigen was aan de stijl Lodewijk
XIV wordt in de jaren twintig van de 18de eeuw
aarzelend losgelaten. Men gaat zich ten aanzien
van de motieven meer vrijheden veroorloven. Ook
wordt afstand genomen van de zware en dikwijls
pompeuze uitmonstering van de interieurs van
vroeger in de eeuw. De
29
ornamenten van betimmeringen
en lijsten gaan
zich oplossen in lichte en
abstracte vormen waarbij
elkaar rakende S-vormen en
C-vormen rug-aan-rug het
credo vormen* | 29 |. Het legt
een wispelturige grilligheid
aan de dag en voor enige
vorm van symmetrie is geen
plaats meer. Schelpvormen, roosjes, en nog verder
gestileerd acanthusblad groeien, krioelen en woekeren
over lijstwerk heen en alles wordt uit de vrije
hand gemodelleerd.
Natuurlijk zijn er ook provinciaal aandoende uitwassen,
waarbij de als sierlijk bedoelde rocailles
zijn verworden tot grove uitstulpingen.
De stijl van Lodewijk XV* heet rococo, waarschijnlijk
afgeleid van het Franse ‘rocaille’.
In de gevelarchitectuur doet het rococo zich nauwelijks
gelden. Alleen ter opluistering van de hoofdtoegang,
balustraden, of de consoles aan de kroonlijst
is voor het onberekenbare ornament belangrijk
werk te doen. Ook stoepen en smeedwerk aan hekken
delen in de voortbrengselen van deze stijl.
Rococo blijft in hoofdzaak voorbehouden aan het
interieur. Het zijn betimmeringen, trappenhuizen,
stucplafonds en, vanzelfsprekend, meubilair
en siervoorwerpen die de aandacht opeisen. De
kleuren zijn lichter geworden, wit, roze en andere
pasteltinten.
Classicisme
Rond het midden van de 18de eeuw, toen het rococo
haar hoogtepunt beleefde, kreeg de belangstelling
voor de klassieke wereld opnieuw een impuls.
De archeologische opgravingen van Pompeï en
Herculanum, en de herontdekking van tempels van
Paestum vroegen de aandacht van de culturele elite
in Europa. Niet in het minst door de plaatwerken
die de resultaten van de onderzoekingen in beeld
brachten. De schrifturen van de hand van de Duitse
geleerde Winckelmann belichtten in diezelfde tijd
de geschiedenis van de kunst van de Oudheid.
Degenen die meenden toe te zijn aan vernieuwingen
lieten de krullen en rocailles van het rococo
ijlings vallen. Zij wendden zich, geïnspireerd door
de bodemvondsten, opnieuw tot de antieken en
al die vormen die het in het verleden keer op keer
zo goed deden. De opvatting over de architectuur
van die tijd, en voornamelijk van het exterieur,
onderging daarbij geen ingrijpende veranderingen.
Statigheid was nog steeds troef en kostbare materialen,
zoals natuursteen voor de façade, hadden nog
steeds de voorkeur.
Dan is het opnieuw het interieur waar de gedaanteverwisseling
het meest zichtbaar wordt* | 30 |. Zoals
gezegd is aan
30
de nieuwe
ontwerpen
geen plaats
meer voor
rococofrutsels,
zoals
deze in die
tijd stellig
werden gezien. Er is zelfs sprake van een complete
omslag, vooral in de kring van vooruitstrevende
mensen. Daarbij wordt, in plaats van de vroegere
asymmetrie, de voorkeur gegeven aan gave ellipsen,
strakke rechthoeken en ononderbroken cirkels.
De Griekse meander, of delen daarvan, doet weer