Stadspromotie monumenten - Vitruvius

Het is ook de tijd waarin de architectuurtraktaten
verschijnen, met hun principes voor het bouwen*
| 20 |.
Inmiddels, in 1415, waren ook de ‘Tien boeken van
Vitruvius’ opgedoken in het klooster van Sankt
Gallen. Vitruvius was een Romeins bouwmeester
uit de tijd van keizer Augustus. Omstreeks 25 v.
Chr. publiceerde hij zijn geschriften over de architectuur
en de stedenbouw van zijn tijd.
In 1450 ontwierp Alberti, niet alleen een schilder en
een bouwmeester, maar ook een publicist, een verbouwplan
voor de St.-Franciscuskerk te Rimini. Op
Romeinse wijze werd het gebouw op een voetstuk
geplaatst. Er kwamen klassieke halfzuilen aan te
pas, een hoofdgestel*, arcaden met halfronde bogen
en ingang die met een fronton werd afgedekt.
20
In de tweede helft van de 15de eeuw verspreidde de
‘nieuwe’ vormen zich over het Italië van die tijd.
Architecten zoals Michelozzo en Bramante bouwden
tal van gebouwen geïnspireerd op de stijl van
de klassieken, in techniek, vorm, detail, ook door
gebruik te maken van de vroegere ornamenten.
Na Florence was het Rome dat als het glanzende
middelpunt van kunst en cultuur de hoofdrol voor
zich opeiste. De meest bloeiende periode viel samen
met de eerste helft van de16de eeuw, met klinkende
namen, Raffaël en Michelangelo.
De invloeden van de renaissance vonden hun weg
naar de overige delen van Europa. Het Franse Hof
trok kunstenaars aan in de personen van Da Vinci
en Serlio, waarvan de laatste ook theorieboeken met
voorbeelden naliet.
Over het algemeen kan men niet spreken van een
classicisme* als dogmatische erfenis van hoofdlijnen,
eerder van het onbekommerd en overdadig
toepassen van alles wat het klassieke instrumentarium
te bieden had:
21
zuilen, pilasters,
lijsten, frontons enz*
| 21 |.
Grotesken* en arabesken*
doen hun
intrede, ornamenten
die bij uitstek
geschikt zijn om de
terugliggende panelen
van pilasters te
decoreren. Grotesken
amersfoort
magazine ornamenten
bestaan uit symmetrisch aangebrachte ranken
en acanthusmotieven, samen met dierfiguren en
de afbeeldingen van mensen te halverlijve. Deze
Romeinse versieringen werden in 1490 in de catacomben
ontdekt. Arabesken zijn vegetatieve ranken
en vinden hun toepassing eveneens aan betimmeringen,
friezen enz.
Toen paus Leo X zijn door Raffael ontworpen
tapijten in 1519 in Brussel wilde laten weven kreeg
Thomas Vincidor uit Bologna de opdracht toezicht
te houden op de vorderingen van het werk. Deze
maakte zich nuttig in de Lage Landen en ontwierp
een plan voor het verbouwen van het paleis van
Hendrik III van Nassau. Het gebouw in Breda staat
tegenwoordig bekend als dat van de Koninklijke
Militaire Academie. Met de verbouwing werd in
1536 begonnen. Ook in IJsselstein en Buren zijn
de resultaten van de activiteiten van een andere
Italiaanse architect zichtbaar. In die steden was
Alexander Pasqualini werkzaam en bouwde daar
kerktorens en een kasteel. In Breda komen de
omlopende zuilengalerij met de
22
medaillons en het fries met de trigliefen
ons intussen bekend voor.
In IJsselstein zijn dat de pilasterorden,
geheel naar het schema
en de gangbare volgorde van de
Italiaanse Renaissance.
Een afzonderlijke vermelding verdient
de uit Portugal overgewaaide
Manuelinostijl* | 22 |. Deze geeft
een, in ons land voornamelijk aan
balusters* zichtbare, opeenstapeling
van kleinschalige renaissancistische
vormen te zien, zoals
gecanneleerde cilinders, kubussen
en medaillons.
De pilaren ter weerzijden van
de ingangspartij van het huis
van Maarten van Rossum in
Zaltbommel zijn daarvan een voorbeeld.
Naast de in Italië verschenen uitgaven, eigenlijk
meer boeken met architectuurvoorbeelden, van
Vignola, Palladio en Scamozzi, laten ook de graveurs
en drukkers in onze streken zich niet onbetuigd.
Het zijn onder meer Pieter Coecke van Aelst
en Cornelis Floris die zorgen voor een vertaling van
Vitruvius. Zij brengen ook eigen publicaties naar
buiten.
In dit gezelschap treedt Hans Vredeman de Vries in
1560 op de voorgrond met zijn prentwerken. Hierin
brengt hij tal van mogelijkheden onder de aandacht
van iedereen die zich bezighoudt met vormgeven.
Zijn ontwerpen van ornamenten, in het bijzonder
van het bekende rolwerk* | 23 |,
23
de cartouches*, geveltoppen*
| 24 |, fonteinen en gebruiksvoorwerpen
vinden gretig
aftrek. Niet alleen in Noorden
Zuid-Nederland, ook in de
rest van Noord-Europa zijn
de afbeeldingen welkome inspiratiebronnen voor
bouwmeesters. Soms lijkt het of zij de gravures van
Vredeman de Vries zelfs letterlijk hebben overgenomen.
Het rolwerk, bijna
24
het beeldmerk
ven deze graveur,
doet denken aan
omkrullende
banden die met
kopspijkers zijn
vastgenageld. Tot
zijn vocabulaire
behoren verder
hermen*, guirlandes
van vruchten
en bloemen, obelisken* | 25 |,
25
siervazen en bollen*. De in
natuursteen uitgevoerde
S-vormige en C-vormige
belijningen van topgevels
komen eveneens uit de koker
van De Vries. De voorgevel
van het Leidse stadhuis en
de Haarlemse vleeshal, beide
van Lieven de Key (…. - 1627),
zijn in dit verband illustratief
te noemen.
Met deze bouwwerken is men gaandeweg de 17de
eeuw binnengetreden.
Hendrick de Keyser (1565 – 1621), beeldhouwer en
stadsbouwmeester van Amsterdam, brengt in zijn
ontwerpen een ordening van volumen die meer
aansluit bij de klassieke geest. Zijn Delftse stadhuis
toont evenwichtige pilasterstellingen met de opeenvolging
van de orden die inmiddels vertrouwd is.
Boven de vensters zijn als boogvullingen schelpmotieven
aangebracht, zowel Romeins van oorsprong
als afkomstig van het palet van Vredeman de Vries.
Verder is het beeld opgevrolijkt met obelisken,
vazen en balustraden.
Aan de bouwwerken van beide architecten wordt wel
de benaming ‘Hollandse Renaissance’ gegeven. Een
voorbeeld in amersfoort is de hoofdtoegang van het
bekende Secretarishuisje aan de Muurhuizen 109.
Rond het midden van de 17de eeuw ontstaat er een
decoratie die voor het eerst in de ateliers van de
edelsmeden wordt toegepast. Het is het zogenoemde
kwabornament*, dat doet denken aan kraakbeen.
Vaak worden er de natuurstenen ellipsvormige vensters,
de oeil-de-boeufs*, mee toegerust.
Barok*
Opnieuw in Italië had het afgewogen en intellectuele
karakter van de renaissance geleidelijk aan een
verandering ondergaan. Toen eenmaal alle mogelijkheden
van de klassieke orden waren verkend,
bewerkt en aangevuld door de architecten van die
tijd tot ‘eigen orden’, denk aan de vijf orden van
Vignola, zocht men een nieuwe manier van uitdrukken.
Die werd gevonden door te streven naar meer
en andere effecten. Wat door de klassieke thema’s