Stadspromotie monumenten - Vitruvius

Feest der herkenning!
ornamenten een lust voor het oog.
Decoraties aan gebouwen
| Tekst en afbeeldingen: Cor van den Braber
Het aanbrengen van versieringen aan gebruiksvoorwerpen en
gebouwen is zo oud als de mensheid zelf. Het meest simpele huisraad,
zoals bekers, schalen en potten, werd voorzien van ornamenten.
Deze konden bijvoorbeeld worden aangebracht door kantige stokjes
in de nog weke klei te drukken, voordat het vaatwerk in de oven werd
geplaatst. Soms was de duim van de pottenbakker het meest voor de
hand liggende gereedschap.
Tot ruim in de vorige eeuw was het ook gebruikelijk
architectuur te decoreren. Soms vloeiden deze
versieringen rechtstreeks voort uit de aard van de
voor handen zijnde materialen en de technieken
die werden toegepast. Bakstenen gevels kregen
vlechtwerkdecoraties in het metselverband. Houten
balklagen ontvingen ondersteuningen waaraan de
timmerlieden een profilering* hadden gestoken.
De schieters* van muurankers waren voor de smid
dankbare objecten waaraan hij zijn vakmanschap
kon demonstreren. De nokken van de met stro
gedekte daken van boerderijen veranderden door
toedoen van een handige strodekker in kunstig in
elkaar gevlochten strengen van hetzelfde materiaal.
De spijkers van de opgeklampte* deuren vormden
een patroon dat, met de ingekraste lijnen, als een
netwerk over het getimmerte werd gespreid.
In andere gevallen bestonden decoraties uit duidelijke
toegevoegde, soms niet echt noodzakelijke,
maar wel esthetische elementen. Zo werden dakkapellen
voorzien van klauwstukken* die, door hun
vorm en de aangebrachte versieringen, nu aan de
voorbijganger duidelijk maken in welke tijd zij ontstonden.
Balustraden op de gootlijsten van deftige
huizen demonstreerden de welstand en de goede
smaak van de bouwheer.
Decoraties aan bouwwerken tonen de sporen van
gereedschap dat in de handen van vaklieden vorm
gaf aan de meest uiteenlopende onderdelen. Zoals
gesneden bovenlichten*, ijzeren hekken, zandstenen
geveltekens, betimmeringen en ingangspartijen.
Vakmanschap werd doorgegeven, van generatie
amersfoort
magazine ornamenten
naar generatie, van meester tot leerling.
Dat daarbij de techniek van het omgaan met beitels
en gutsen, het smeden, het beeldhouwen en
het schaven van profielen een steeds hoger peil
bereikte, is een voor de hand liggende en ook juiste
gedachte. Dat, in weerwil van de veranderende
opvattingen over vormgeving, het ware ambacht
gedurende eeuwen nauwelijks veranderde is eveneens
een feit. Zagen en schaven, kwasten en penselen,
het aambeeld, troffels en pleisterspanen, zij
zien er alle in grote lijnen nog net zo uit als vijfhonderd
jaar geleden.
Natuurlijk kwamen er andere bouwmaterialen op
de markt, zelfs in een steeds hoger tempo. Ook
de hulpwerktuigen veranderden. Kaapstanders
en tredmolens maakten plaats voor bouwliften en
torenkranen.
Tot het moment waarop bijvoorbeeld de ‘Nieuwe
Zakelijkheid’ haar intrede deed bleef de traditie van
het bouwen nochtans de toon aangeven. Echter,
vanaf dat moment zouden beton, glas en getrokken
staal, vooral in hun samenhang, het beeld gaan
bepalen. Door de aard van die materialen, met hun
abstracte en kantige karakter, wendden de bouwers
zich af van toegevoegde versieringen en de in hun
ogen bovendien nutteloze decoraties.
Deze hadden altijd wél sterk bijgedragen tot de
heersende architectuurbeelden.
Met het inslaan van de nieuwe richting was echter
voor het aanbrengen van ornamenten geen plaats
meer, of werd het bestaan daarvan zelfs ontkend.
Traditioneel ingestelde groeperingen en scholen
De in de tekst opgenomen termen* verwijzen naar de Bouwkundige
Termen op pag. 20-23.
waren nog wel bereid de decoraties niet geheel en
al terzijde te schuiven. Maar het architecturale ornament
had het pleit, als hét onmisbare element aan
gebouwen, zo goed als verloren.
Is dat erg? Dat hoeft niet direct. De nieuwe richtingen
behoren hun architectonische waarden te
ontlenen aan kwalificaties als logica en doelmatigheid,
spanning en oorspronkelijkheid. En daar zijn
gelukkig nogal wat voorbeelden van.
De toegepaste ornamenten waren vaak op vroegere
voorgangers geïnspireerd. Dit resulteerde veelal
in een nieuwe vorm, waarin het oorspronkelijke
ornament nog herkenbaar is. Hieronder wordt de
ontwikkeling van de ornamenten op een rij gezet.
Grieken
Binnen de lijnen van deze publicatie is in Europa
pas de Griekse cultuur van betekenis.
Vanaf ongeveer 2500 jaar voor het begin van onze
jaartelling zijn door opgravingen de eerste beeldjes
en gebruiksvoorwerpen bekend geworden. Aan
graven toegevoegde kostbaarheden laten zien dat
de techniek in die tijd al een hoog peil stond had
bereikt. Zo toont aardewerk de eerste vormen van
geometrische en aan planten ontleende versieringen,
zoals de bekende meander* en spiralen, palmetten*
en bloemmotieven.
De monumenten behoren echter tot de meest tot
de verbeelding sprekende voortbrengselen. Het zijn
vooral de Griekse tempels die imponeren door hun
afmetingen, de kostbare materialen, de vormen met
hun details, ook door hun ornamenten.
Deze bouwwerken kenden verschillende typen,
van het eenvoudige antentempeltje, dat tussen de
01
11