Trendanalyse Milieu 1976 - 2005 - Nationaal Archief

Trendanalyse Milieu 1976 - 2005
Eindrapport
Een onderzoek in opdracht van Nationaal Archief
drs. L. Boer
drs. M.M. de Kleijn
drs. L. de Ruig
Projectnummer: B3681
Zoetermeer, 18 mei 2010

De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Research voor Beleid. Het gebruik van
cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is
toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking
in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na
schriftelijke toestemming van Research voor Beleid. Research voor Beleid aanvaardt geen
aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden.
2

Voorwoord
In augustus 2009 heeft Research voor Beleid een plan van aanpak geschreven voor het
Nationaal Archief met als titel ‘Op zoek naar historische trends en trendbreuken’. De trendanalyse
betreft een overzichtelijke beschrijving van ontwikkelingen, trends en trendbreuken
die kenmerkend zijn voor de samenleving in de periode 1976 – 2005, ten behoeve van de
waardering en selectie van informatie in de archiefbestanden van de rijksoverheid in die
periode. Ook enkele andere onderzoeksbureaus hebben een plan van aanpak opgesteld.
Op basis van de ontvangen plannen van aanpak en de besprekingen daarover heeft het
Nationaal Archief, gezien het belang van de trendanalyse bij de waardering en selectie van
overheidsarchieven, besloten om eerst een pilot te houden. Het doel van de pilot is om de
nieuwe methodiek eerst in de praktijk te testen. Deze pilot is beperkt tot een gebied ten
aanzien waarvan het ministerie van VROM beleid maakt en uitvoert, namelijk de fysieke
leefomgeving. Onderhavig rapport bevat de resultaten van de trendanalyse, een van de
waarderingsinstrumenten van de pilot.
De trendanalyse is begeleid door een projectgroep van het Nationaal Archief, bestaande uit
Charles Jeurgens, Robbert Jan Hageman, Annemieke Kolle en Pieter van Koetsveld. Wij willen
hen danken voor de prettige en constructieve samenwerking. Tevens danken wij alle
respondenten voor hun medewerking en nuttige bijdragen.
Lennart de Ruig
Accountmanager Research voor Beleid
3

Inhoudsopgave
1 Achtergrond en doelstellingen 7
1.1 Beleidscontext 7
1.2 Trends en hotspots 7
1.3 Doelen 9
1.4 Leeswijzer 9
2 Methodologische verantwoording 11
2.1 Beschrijving methodiek 11
2.2 Bevindingen 18
3 Overzicht van trends, hotspots en overheidsreactie op het subdomein milieu 25
3.1 Afbakening subdomein milieu 25
3.2 Algemene trends op het subdomein milieu 25
3.3 Reactie van de overheid 27
3.4 Beleidsonderwerpen en actoren 50
Bijlage 1 Protocol literatuurstudie Fase 2 73
Bijlage 2 Analysekader literatuurstudie 75
Bijlage 3 Vragenlijsten 77
Bijlage 4 Overzicht geraadpleegde literatuur milieu 79
Bijlage 5 Overzicht van geraadpleegde personen 81
Bijlage 6 Samenstelling reviewgroep 83
Bijlage 7 Lijst van afkortingen 85
Bijlage 8 Aanbevelingen voor de toekomst 87
5

1 Achtergrond en doelstellingen
1.1 Beleidscontext
De Rijksoverheid kampt met grote papieren achterstanden in zijn informatiehuishouding.
Naar schatting wacht 800 kilometer papier uit de periode 1976 tot heden op bewerking. Het
Nationaal Archief (=NA) is als bewaarder van overheidsarchieven mede verantwoordelijk
voor een zorgvuldige bewerking. Een belangrijk onderdeel daarbij is waardering en selectie:
welk materiaal is belangrijk om te bewaren? De criteria voor deze selectieslag zijn opgesteld
door het NA en gebaseerd op het advies van de Commissie Waardering en Selectie. 1
De methodiek bestaat uit verschillende elkaar aanvullende waarderingsinstrumenten. Het
eerste onderdeel is een ‘systeemanalyse’. Die bestaat uit het identificeren van de actoren
en de werkprocessen bij de overheid waarvan de 'administratieve neerslag' in ieder geval
voor bewaring in aanmerking komt. Het Nationaal Archief voert deze systeemanalyse uit.
Het tweede instrument is een ‘trendanalyse’. De trendanalyse is te omschrijven als een
overzichtelijke beschrijving van ontwikkelingen, trends en trendbreuken die kenmerkend
zijn voor samenleving in de periode 1976-2005, ten behoeve van de waardering en selectie
van informatie in de archiefbestanden van de rijksoverheid in die periode. 2 Een derde waarderingsinstrument
is de risicoanalyse, die ten aanzien van de informatieobjecten van een
overheidsorganisatie in kaart brengt hoe groot de bestuurlijk-politieke, juridische en financiële
risico’s zijn als deze objecten niet meer beschikbaar zijn en voor welke termijnen deze
risico’s gelden.
Om het tweede waarderingsinstrument, de trendanalyse, door te ontwikkelen, heeft het
Nationaal Archief een aantal onderzoeksbureaus opdracht gegeven een plan van aanpak op
te stellen voor de uitvoering van de analyse. Op basis van deze input heeft het Nationaal
Archief een nieuw plan van aanpak opgesteld. Gezien het belang van de trendanalyse bij de
waardering en selectie van overheidsarchieven heeft het Nationaal Archief besloten eerst
een pilot uit te voeren en de nieuwe methodiek in de praktijk te testen. De pilot vindt
plaats bij het ministerie van VROM.
1.2 Trends en hotspots
In de maatschappelijke trendanalyse staan twee begrippen centraal: trends en hotspot. In
deze paragraaf worden deze begrippen afgebakend.
Ontwikkeling of trend?
De termen ontwikkeling en trend worden regelmatig door elkaar gebruikt. Wij bezien deze
termen feitelijk als synoniemen, met dat verschil dat met een ontwikkeling een trend over
1 Commissie Waardering en Selectie, Gewaardeerd Verleden. Bouwstenen voor een nieuwe waarderingsmetho-
diek voor archieven, 2007. Hierna verkort aangehaald als Gewaardeerd Verleden.
2 Nationaal Archief, offerteverzoek inzake Plan van aanpak trendanalyse, 17 juli 2009.
7

een langere periode wordt bedoeld. Tijdens de trendanalyse hebben wij de term ‘trend’ gebruikt.
De term ‘trend’ kan op verschillende manieren worden gedefinieerd. Wij sluiten in beginsel
aan bij de definitie ‘het algemeen verloop van een bepaalde variabele gedurende een bepaalde
periode’. 1 De definitie dient echter tevens te beantwoorden aan de eisen die de
Commissie Waardering en Selectie stelt aan de representativiteit van trends 2 , alsook de
reikwijdte van deze trendanalyse duidelijk af te bakenen. Gezien de context van deze
trendanalyse hanteren wij de volgende definitie van ‘trend’: het verloop van een bepaalde
variabele gedurende een bepaalde periode, die representatief is voor de Nederlandse samenleving
op het subdomein milieu tussen 1976 en 2005. Met ‘representatief’ wordt bedoeld
dat de ontwikkeling in zijn kenmerken een groter geheel of groep vertegenwoordigt.
Een trend weerspiegelt dus de karakteristieken van de Nederlandse samenleving gedurende
een bepaalde periode. 3
Hot spots
Naast de identificatie van trends en trendbreuken dient volgens de Commissie Waardering
en Selectie aandacht te worden besteed aan ‘hotspots’. 4 Met hotspots worden opvallende of
intensieve interacties tussen overheid en burger en (al dan niet georganiseerde) burgers
onderling bedoeld. Het is van belang te vermelden dat het niet gaat om routinematige interactie
tussen burger en overheid (zoals burgerbrieven of de Ombudsman), maar om een
nieuwe, onverwachte interactie. Een hot spot is mogelijk de aanzet tot een nieuwe trend.
Een voorbeeld op het subdomein wonen zijn de krakersrellen in Amsterdam gedurende de
jaren ’80, waarbij de politie hard ingreep. Een ander voorbeeld uit dezelfde periode op het
subdomein milieu zijn de demonstraties tegen kernenergie.
Hoewel de overheid in hotspots vaak een rol zal spelen, zullen hotspots niet altijd direct
zijn te relateren aan het beleidsterrein milieu. Bij een hot spot zijn naast of los van de
overheid ook andere actoren zoals groeperingen en marktpartijen betrokken. Er wordt dus
een veld van diverse spelers bedoeld, waarbinnen een reeks van gebeurtenissen plaatsvindt.
1 Heezik, A., van, Trends & Selectie: Plan van aanpak voor het identificeren en analyseren van kenmerkende
maatschappelijke trends in de periode 1976-2005 t.b.v. de waardering en selectie van archieven (Van Heezik
Beleidsresearch, Haarlem, augustus 2009), pag. 11. Hierna verkort aangehaald als Plan van aanpak. Net als
Research voor Beleid, heeft Van Heezik Beleidsresearch een plan van aanpak opgesteld voor de uitvoering
van de trendanalyse. De definitie van trend is uit dit plan van aanpak afkomstig. Meer informatie over dit onderzoeksbureau
is te vinden op www.beleidsresearch.nl
2 Commissie Waardering en Selectie, Gewaardeerd Verleden, pag 39, 40.
3 Van Heezik Beleidsresearch, Plan van aanpak, pag. 9.
4 Commissie Waardering en Selectie, Gewaardeerd Verleden, pag 45.
8

1.3 Doelen
In de opdrachtformulering stelt het Nationaal Archief dat de trendanalyse de volgende resultaten
dient te bereiken:
het leveren van een instrument voor waardering en selectie van de archiefbestanden
1976-2005 waarvoor de minister van VROM verantwoordelijk is;
het leveren van een instrument voor het opstellen van een prioriteringsschema voor de
bewerking van deze archiefbestanden;
het verder ontwikkelen en toetsen van de methodiek van ‘Gewaardeerd Verleden’ binnen
de context van het maatschappelijk domein fysieke leefomgeving.
1.4 Leeswijzer
Het vervolg van het rapport bevat de verantwoording en resultaten van de trendanalyse.
Hoofdstuk 2 bevat de methodologische verantwoording, met een beschrijving van de toegepaste
methodiek (paragraaf 2.1) en aanbevelingen voor verbetering van de methodiek
(paragraaf 2.2). In hoofdstuk 3 zijn de resultaten van de trendanalyse opgenomen. In paragraaf
3.1 wordt het subdomein milieu afgebakend. Paragraaf 3.2 bevat een beknopte beschrijving
van overkoepelende, maatschappelijke trends op het subdomein milieu en paragraaf
3.3 een beschrijving van specifieke trends, hotspots en de overheidsreactie daarop.
De laatste paragraaf van dit hoofdstuk (3.4) bevat een tabel met beleidsonderwerpen op
het subdomein milieu met daaraan gekoppeld de directies die zich met het betreffende onderwerp
hebben beziggehouden.
De bijlagen bij het rapport bevatten het protocol (bijlage 1) en analysekader voor literatuurstudie
(bijlage 2), vragenlijsten voor interviews (bijlage 3), een overzicht van geraadpleegde
literatuur op het subdomein milieu (bijlage 4), respondenten (bijlage 5) en de reviewgroep
(bijlage 6). Bijlage 7 bevat de lijst van afkortingen. De laatste bijlage (bijlage 8)
bevat aanbevelingen voor een toekomstige trendanalyse.
9

2 Methodologische verantwoording
Dit hoofdstuk gaat dieper in op de methodiek van de trendanalyse. Het bestaat uit twee delen.
Het eerste deel geeft een verantwoording van de methodiek. Vervolgens komt in het
tweede deel aan de orde welke bevindingen uit de uitvoering van de trendanalyse naar voren
zijn gekomen. Aanbevelingen die zijn te geven voor een volgende trendanalyse zijn opgenomen
in bijlage 8.
2.1 Beschrijving methodiek
Het plan van aanpak voor de pilot trendanalyse bij het ministerie van VROM bestond uit
vier Fasen:
Fase 1 Voorbereiding
Fase 2 Trendanalyse domein fysieke leefomgeving
Fase 3 Doorwerking bij de Rijksoverheid
Fase 4 Toetsing praktische bruikbaarheid en eindrapportage
Tijdens de uitvoering van de trendanalyse is afgeweken van het plan van aanpak voor het
domein fysieke leefomgeving. Het resultaat zoals neergelegd in dit rapport betreft een
trendanalyse voor het subdomein milieu.
In deze paragraaf gaan we kort op elk van de Fasen in en verantwoorden we de gemaakte
keuzes.
2.1.1 Fase 1 Voorbereiding
Activiteiten Fase 1
In de eerste Fase hebben de onderzoekers zich voorbereid op de Fasen waarin de feitelijke
dataverzameling plaatsvindt. Gestart is met een overleg met het Nationaal Archief ter afstemming.
Vervolgens heeft het onderzoeksteam een document opgesteld met:
1 Een afbakening van het domein fysieke leefomgeving
2 Een afbakening van de kernbegrippen trend, trendbreuk en hotspot
3 Een protocol voor de literatuurstudie met richtlijnen voor de selectie van bronnen, te
volgen sporen, tijd en diepgang en registratie van data (zie bijlage 1)
4 Het analysekader voor literatuurstudie en expertinterviews in Fase 2 (zie bijlage 2)
5 De checklist voor de expertinterviews in Fase 2 (zie bijlage 3)
11

Verantwoording gemaakte keuzes
Afbakening van begrippen
Voor de definities van de kernbegrippen is zoveel mogelijk aansluiting gezocht bij het Visierapport
Gewaardeerd Verleden van de Commissie Waardering en Selectie 1 , de opdrachtformulering
van het Nationaal Archief 2 en de definities die onderzoeksbureau Beleidsresearch
heeft geformuleerd in zijn plan van aanpak voor een trendanalyse. 3 De definitie van het begrip
‘hotspot’ is direct afgeleid van het Visierapport Gewaardeerd Verleden. 4
Voor de afbakening van het domein fysieke leefomgeving is ervoor gekozen aan te sluiten
bij de definitie die het Planbureau voor de Leefomgeving aanhoudt.
Op basis van indelingen van onder andere het CBS, het SCP en het Milieu en Natuurcompendium
zijn de drie subdomeinen die onder fysieke leefomgeving vallen (wonen, ruimtelijke
ordening en milieu) verder afgebakend. Zo vallen onder het subdomein milieu bijvoorbeeld
de thema’s bodem, water, lucht, geluid, afval, chemische stoffen, energie, milieu en
gezondheid en klimaatverandering.
Literatuurstudie
Om te bevorderen dat de literatuurstudie uitvoerbaar bleef binnen de beschikbare doorlooptijd
voor de trendanalyse, is er een protocol opgesteld voor intern gebruik. Het protocol beschrijft
de grenzen van de literatuurstudie in termen van doel van het onderzoek, en de
diepgang in relatie tot de beschikbare tijd. Het oorspronkelijk te volgen protocol voor Fase 2
is opgenomen in bijlage 1.
De onderzoekers zijn in deze Fase ook bronnen op het spoor gekomen die relevant waren
voor Fase 3. Deze bronnen zijn niet in deze Fase bestudeerd, maar weggelegd tot Fase 3.
Relevante informatie voor Fase 3 die de onderzoekers tijdens het lezen over maatschappelijke
trends vonden is alvast wel (beknopt) in een apart bestand genoteerd.
2.1.2 Fase 2 Trendanalyse
Activiteiten Fase 2
Om trends, trendbreuken en hotspots op het domein fysieke leefomgeving te identificeren,
is in Fase 2 een beknopte literatuurstudie uitgevoerd. Parallel daaraan vonden zes expertinterviews
plaats. De deelnemende respondenten zijn in bijlage 2 opgenomen. De Fase werd
afgerond met een interne brainstormsessie met experts van Research voor Beleid en EIM 5
(economisch instituut voor het midden- en kleinbedrijf) op de subdomeinen wonen, milieu
en ruimtelijke ordening. De resultaten van Fase 3 zijn vastgelegd in een tussenrapport.
1
Commissie Waardering en Selectie, Gewaardeerd Verleden.
2
Nationaal Archief, Pilot trendanalyse ministerie van VROM 1976-2005: formulering opdracht (15 oktober
2009).
3
Heezik, A., van, Plan van aanpak.
4
Commissie Waardering en Selectie, Gewaardeerd Verleden, pag 45. Een uitwerking is te vinden in: Conceptrapport
Waarderingsmethodiek (februari 2009) van de werkgroep methodiek en pilots van het Nationaal Archief.
5
Research voor Beleid en EIM zijn beide onderdeel van Panteia.
12

Het tussenrapport behandelde de volgende onderwerpen:
1. Inleiding: afbakening van begrippen
2. Overzicht van megatrends
3. Overzicht van trends en hotspots op het subdomein Wonen
4. Overzicht van trends en hotspots op het subdomein Ruimtelijke Ordening
5. Overzicht van trends en hotspots op het subdomein milieu
Het conceptrapport is voorgelegd aan een reviewgroep bestaande uit experts op het domein
fysieke leefomgeving. Bijlage 6 bevat een overzicht van deelnemende experts.
Verantwoording gemaakte keuzes
Toevoegen megatrends
Een analyse van megatrends, ofwel trends die maatschappijbreed zeer invloedrijk zijn (geweest),
was geen onderdeel van de opdrachtverlening. Het plan van aanpak dat het onderzoeksteam
heeft opgesteld, bevatte dan ook alleen een opzet voor een trendanalyse op het
domein fysieke leefomgeving. De analyse van megatrends zou binnen een andere opdracht
worden uitgevoerd.
Tijdens de trendanalyse bleek echter dat veel ontwikkelingen binnen de drie subdomeinen
zijn te relateren aan megatrends. Bevolkingsgroei bijvoorbeeld is van invloed op zowel milieu,
ruimtelijke ordening als volkshuisvesting. Daarom is ervoor gekozen toch een beknopte
omschrijving van megatrends op te nemen, zodat de context waarbinnen ontwikkelingen
op de subdomeinen plaatsvonden helder was. Tevens werd herhaling in de beschrijving van
de trends op de subdomeinen daarmee voorkomen, omdat de megatrends niet voortdurend
hoefden te worden toegelicht.
Op basis van een indeling die het Sociaal Cultureel Planbureau hanteert, zijn megatrends in
de volgende categorieën ingedeeld:
Demografische ontwikkelingen
Economische ontwikkelingen
Sociaal-economische ontwikkelingen
Om verschillende redenen is de beschrijving van de megatrends na Fase 3 uit het rapport
gelaten. In de volgende paragraaf gaan we hierop in.
Thematische indeling beschrijving trends
Met name voor de subdomeinen milieu en wonen is gekozen de beschrijving van trends
thematisch in te delen. Dat wil zeggen dat binnen elk thema op het subdomein de gevonden
trends zijn beschreven. Overkoepelende trends zijn afzonderlijk weergegeven. Om het
eerder genoemde voorbeeld aan te houden, op het subdomein milieu zijn binnen de thema’s
geluid, afval, bodem, water, lucht en energie macro- en mesotrends beschreven. De
overkoepelende trend is het opkomend milieubesef onder de Nederlandse bevolking.
Het voordeel van deze benadering is dat de trendanalyse completer wordt, omdat per thema
wordt gekeken naar trends en ontwikkelingen. Voor het subdomein milieu betekent dit
dat de overheidsreacties op alle fysieke trends worden meegenomen. De thematische indeling
sluit (toevalligerwijs) goed aan bij de indeling die VROM hanteert op het beleidsterrein
13

milieu, zodat het minder moeite zou kosten om beleidsreacties aan trends te koppelen en
reacties aan directies.
De nadelen van de thematische benadering wegen echter zwaarder dan de genoemde voordelen.
De nadelen zijn ook benadrukt in de kritiek van de reviewgroep en het Nationaal Archief
op het eerste conceptrapport. Door de thematische indeling:
blijft de onderlinge samenhang tussen trends in de lucht hangen
worden trends meerdere malen opgenomen, omdat een trend binnen meerdere thema’s
kan spelen
is er teveel focus op fysieke trends; het gaat om overkoepelende, maatschappelijke
trends, die een reactie zijn op fysieke milieuproblemen
is de opsomming niet evenwichtig genoeg qua mate van detaillering. Het overzicht is gebaat
bij een strakkere presentatie op hoofdlijnen.
Geen verantwoording keuze trends
In het oorspronkelijke plan van aanpak gold als uitgangspunt de keuze voor de trends te
verantwoorden op basis van de kracht en impact van de trend. Deze verantwoording werd
van belang geacht voor de legitimiteit van de trendanalyse. In de praktijk bleek echter dat
er geen objectieve maatstaf is om de kracht en impact van een trend te meten. Er is daarom
gekozen voor een beschrijvende en toetsende aanpak. Dat wil zeggen dat trends die
genoemd worden in gezaghebbende literatuur zijn opgenomen in de analyse, en voorgelegd
zijn aan experts ter toetsing.
Verantwoording hotspots
De keuze voor hotspots is gebaseerd op literatuur, expertinterviews en het Identificatiemodel
Hotspots van de werkgroep methodiek en pilots van het Nationaal Archief. 1 Als verschillende
bronnen melding maken van de (reeks van) gebeurtenissen en experts bevestigen
deze hotspots, zijn ze opgenomen in de trendanalyse. Hotspots die niet in de literatuur zijn
beschreven, maar wel door experts zijn genoemd, zijn eveneens opgenomen.
Rol wetenschap
Onderzoek is vaak de brandstof voor de milieubeweging en de journalistiek waarmee burgers
in beweging worden gezet en waarop de overheid reageert. Voorbeelden van belangwekkend
onderzoek op milieugebied zijn de Jaarlijkse Milieubalansen, de vierjaarlijkse Milieuverkenningen
van het RIVM, later het Milieu en Natuurplanbureau (MNP), en de duurzaamheidsverkenningen
van het MNP. In overleg met het Nationaal Archief is echter afgesproken
ons te concentreren op de grote lijnen die in historische en sociologische overzichtswerken
staan genoemd. Een tweede motivatie voor deze keuze is dat wetenschappelijke
documentatie wordt bewaard door andere actoren dan VROM; archieftechnisch is
VROM hier niet de verantwoordelijke actor.
1 Conceptrapport Waarderingsmethodiek van de werkgroep methodiek en pilots van het Nationaal Archief,
p. 21.
14

Aanpassing plan van aanpak
De reviewgroep reageerde kritisch op de tussenrapportage. Samenvattend was de rapportage
volgens de experts onvolledig, was er onvoldoende diepgang en ontbrak samenhang
tussen trends. Om de kwaliteit van de trendanalyse binnen de beschikbare tijd op een hoger
peil te brengen, is in overleg met het Nationaal Archief besloten de analyse te concentreren
op het domein milieu. De afspraken en wijzigingen in het plan van aanpak die als
gevolg van deze keuze zijn gemaakt, staan hieronder beschreven.
Na afloop van Fase 2 van het onderzoek is met het Nationaal Archief overlegd over de invulling
van het vervolg van het onderzoek. Naar aanleiding van commentaar van de reviewgroep
en het Nationaal Archief zelf op de concept trendanalyse is besloten het plan van
aanpak op hoofdlijnen te blijven volgen, maar de focus te verleggen naar één domein. Bovendien
heeft de trendanalyse binnen dit domein een nadere uitwerking gekregen op basis
van de suggesties van de reviewgroep en het Nationaal Archief.
De keuze is gevallen op het subdomein milieu, omdat:
er veel hotspots binnen dit subdomein zijn te onderscheiden. Naast hotspots is op dit
subdomein ook veel interactie tussen overheid en burger te constateren.
overheidsingrijpen vooral gevoed is door ontwikkelingen in de samenleving
het ministerie van VROM in veel verschillende rollen bij het beleidsterrein is betrokken
en er dus een gevarieerde neerslag in het archief te verwachten is
dit subdomein vanuit het oogpunt van risicoanalyse de meest interessante casus vormt.
2.1.3 Fase 3 Doorwerking bij de Rijksoverheid
Activiteiten Fase 3
In deze Fase is bezien hoe trends en trendbreuken op het subdomein milieu hebben doorgewerkt
binnen de Rijksoverheid in de periode 1975 – 2005 door de volgende vragen te
stellen en te beantwoorden:
1 Hoe heeft de Rijksoverheid gereageerd op een ontwikkeling?
2 Welk beleid voerde de Rijksoverheid naar aanleiding van een ontwikkeling?
3 Welke wet- en regelgeving is naar aanleiding van een trendbreuk tot stand gekomen?
4 Welke personen waren van belang bij bepaald beleid en wetten?
5 Heeft de ontwikkeling tot gevolg gehad dat er zich structuurwijzigingen binnen de
Rijksoverheid hebben voorgedaan
In deze Fase voerden de onderzoekers een beknopte literatuurstudie uit, aangevuld met interviews
met ‘ooggetuigen’. De Fase heeft geleid tot twee producten, namelijk:
Een overzicht van de belangrijkste beleidsonderwerpen op het subdomein milieu, die
aangeeft welke neerslag van welke onderwerpen in aanmerking zou komen voor bewaring.
Een overzicht van relevante actoren die betrokken zijn geweest bij de totstandkoming of
uitvoering van beleid op het subdomein milieu.
Naast een analyse van de doorwerking van trends bij de overheid, is naar aanleiding van de
kritiek van de reviewgroep en het Nationaal Archief ten aanzien van de vorige Fase tevens
een kwaliteitsslag gemaakt met betrekking tot de maatschappelijke trends.
15

Verantwoording gemaakte keuzes
Literatuurstudie
Voor de beknopte literatuurstudie heeft het onderzoeksteam bestaande literatuur geraadpleegd
waarin het overheidsbeleid op het subdomein milieu wordt geanalyseerd en beschreven.
Literatuur is gevonden via databases van bibliotheken en door respondenten te
vragen om relevante publicaties te noemen. Een overzicht van de geraadpleegde literatuur
is opgenomen in bijlage 4.
Na afloop van deze documentenstudie zijn de uitkomsten gecontroleerd aan de hand van
het RIO (Rapport Institutioneel Onderzoek) en BSD (Basisselectiedocument) Milieu. Daarbij
is bezien wat de verschillen zijn in het type en niveau van informatie die beide methodieken
opleveren. Tevens is gecontroleerd in hoeverre de lijst met beleidsonderwerpen overeenkomt
met de overheidshandelingen en -producten die het RIO en BSD bevatten. Hieruit valt
te concluderen dat de informatie die de trendanalyse oplevert in vergelijking met het RIO
en BSD globaler is. De trendanalyse is daarnaast minder volledig dan het RIO. De overheidsreacties
die tijdens de trendanalyse zijn gevonden, komen grotendeels wel overeen
met de informatie in het RIO.
Oorspronkelijk schreef het plan van aanpak voor ook de Staatscourant en de website Overheid.nl
te raadplegen voor informatie over wetten en AMvB’s. Deze bronnen bleken in de
praktijk minder geschikt om de overheidsreactie op een maatschappelijke trend binnen korte
termijn vast te stellen. De link tussen een wet en een maatschappelijke trend kan niet
direct worden afgeleid uit de wetteksten die deze bronnen opleveren. Onderzoek via deze
bronnen vergt een extra en intensieve analyseslag; om dit verband wel vast te kunnen stellen
is het nodig de toelichtingen bij elke wet of AMvB te raadplegen. Literatuur waarin deze
analyseslag reeds is gemaakt is het meest geschikt en efficiënt gebleken om binnen korte
tijd de overheidsreactie vast te stellen (zie ook paragraaf 2.2.1).
Interviews met personen die betrokken zijn (geweest) bij beleid
In Fase 3 zijn parallel aan de literatuurstudie interviews gehouden met personen die betrokken
zijn (geweest) bij beleid van het ministerie van VROM (‘ooggetuigen’). Voorafgaand
aan het interview kregen zij een overzicht gepresenteerd van (de tot dan toe in literatuur
gevonden) trends en trendbreuken op het subdomein milieu in de periode 1976 – 2005.
Vervolgens is hen gevraagd naar de gevolgen van deze trends en trendbreuken voor het
beleid van de overheid en de uitwerking daarvan binnen het domein (beleid, wet- en regelgeving,
belangrijke personen, structuurwijzigingen etc), kortom de belangrijkste manifestaties
binnen de overheid op het domein.
Deze ‘ooggetuigen’ betroffen in het oorspronkelijke plan van aanpak drie ambtenaren en
twee archivarissen die lange tijd op het beleidsterrein milieu werkzaam zijn (geweest). De
archivarissen die werkzaam zijn bij VROM waren allen betrokken bij de pilot. Zij verrichtten
bijvoorbeeld de schouw van het archiefmateriaal. Door hen ook actief te betrekken bij de
trendanalyse zouden zij een dubbelrol bekleden. Daarom is ervoor gekozen de archivarissen
niet te interviewen. Wel zijn drie hooggeplaatste ambtenaren die lange tijd bij het ministerie
werkzaam zijn op het beleidsterrein milieu geïnterviewd. De ontbrekende gesprekken
zijn aangevuld met interviews met twee milieuhistorici. Een overzicht van geraadpleegde
respondenten is opgenomen in bijlage 5.
16

Indeling beschrijving trends
In navolging van de afspraken met het Nationaal Archief is in het concept eindrapport een
aantal wijzigingen doorgevoerd in de opzet van de trendbeschrijving:
voorafgaand aan de beschrijving van trends is een korte schets van overkoepelende
trends op het subdomein milieu opgenomen. Het overzicht biedt in vogelvlucht zicht op
de belangrijkste ontwikkelingen op dit subdomein in de onderzoeksperiode.
de trends zijn niet meer thematisch ingedeeld, maar chronologisch
het begrippenapparaat is vanuit praktische overwegingen vereenvoudigd: trendbreuken
zijn losgelaten als afzonderlijk te onderscheiden element alsook het onderscheid tussen
macro- en mesotrends. Het onderzoeksteam is uitgegaan van kenmerkende, historische
ontwikkelingen. In paragraaf 2.2.1 gaan we hier verder op in.
hotspots zijn beschreven in samenhang met de trend waarop ze van invloed zijn geweest
(zie verder paragraaf 2.2.2)
Koppeling beleidsreactie aan trends
In deze Fase is een koppeling gemaakt tussen maatschappelijke trends en de overheidsreactie
op deze trends. De koppeling is steeds gemaakt op basis van:
Aanwijzingen in de geraadpleegde literatuur die een beleidsreactie direct linken aan een
trend in de samenleving of een hotspot
Respondenten die de koppeling leggen tussen maatschappelijke trends en beleidsmaatregelen.
Koppeling actoren aan beleidsreactie
Na de koppeling van trends en overheidsreacties, is in Fase 3 de tweede koppeling tussen
beleidsreacties en actoren gemaakt. De literatuur gaf echter geen aanwijzingen over directies
die bij beleidsmaatregelen waren betrokken. De literatuur spreekt van het ministerie
van VROM of het Directoraat-Generaal als actor. De koppeling tussen beleidsreactie en directies
is gemaakt op basis van:
het overzicht van de CAS van alle directies en hun taken bij het ministerie van VROM
(www.archiefbewerking.nl)
directies waarnaar is verwezen door respondenten bij VROM in verband met overheidsreacties
Omdat er geen ‘hard bewijs’ beschikbaar is welke directie bij welke overheidsreactie betrokken
was, was een interpretatieslag van het overzicht van de CAS nodig. Bijvoorbeeld,
de directie Stralenbescherming (1985-1987) had als taak ‘het formuleren van stralingbeschermingsbeleid
dat beoogt de bescherming van mensen, dieren, planten en goederen tegen
de nadelige effecten van straling’. Hiervan kan worden afgeleid dat deze directie zich
bezig heeft gehouden met de discussie omtrent kernenergie in de jaren tachtig (zie verder
paragraaf 2.2.4).
Verantwoording bronnen
De beschrijvingen van trends, hotspots en overheidsreacties bevatten vaak geaggregeerde
informatie uit verschillende bronnen of informatie afkomstig uit interviews. Waar mogelijk
en indien er sprake was van een specifieke bron, is middels een voetnoot aangegeven uit
welke bron informatie de afkomstig is. Wanneer de informatie uit een interview naar voren
is gekomen, wordt dit ook aangeduid in een voetnoot. Het beleid van Research voor Beleid
17

is echter de anonimiteit van respondenten te waarborgen; daarom is niet vermeld van welke
respondent de informatie afkomstig is.
Verder moet worden vermeld dat enkele trends beknopt zijn uitgewerkt of een 'van horen
zeggen' karakter hebben. Sommige informatie heeft het onderzoeksteam namelijk alleen of
vooral in de interviews gehoord en niet of veel minder teruggevonden in de literatuur. Het
is niet altijd gelukt om extra literatuur te vinden om bepaalde trends uitgebreider te beschrijven.
2.2 Bevindingen
2.2.1 Algemeen
Tijdens de uitvoering van de trendanalyse heeft het onderzoeksteam ervaren dat de operationalisering
en praktische invulling van de methodiek een nadere uitwerking behoeven. De
documentatie over de methodiek van het Nationaal Archief heeft een te hoog abstractieniveau
om als basis te dienen voor operationalisering, terwijl het plan van aanpak van Research
voor Beleid ten behoeve van de trendanalyse eerder een te praktische invulling gaf
aan de trendanalyse (welke literatuur moet worden verzameld, met welke experts moet
worden gesproken?). Tijdens de uitvoering van de trendanalyse zijn er weliswaar keuzes
gemaakt over de operationalisering van begrippen en definities en de te volgen stappen,
maar die keuzes hebben – mede gezien de tijdsdruk waaronder de trendanalyse plaatsvond
– een ad hoc karakter. Hieronder worden de gevonden oplossingen weergegeven.
Een belangrijk onderdeel van de operationalisering betreft het analysekader en het begrippenapparaat.
Een belangrijke veronderstelling in het plan van aanpak voor de trendanalyse
is dat een min of meer sociologische benaderingswijze en een sociologisch begrippenapparaat
van pas komen om de meest kenmerkende trends en ontwikkelingen in de Nederlandse
samenleving in kaart te brengen. Deze benaderingswijze houdt in dat gebruik wordt gemaakt
van literatuur, statistische bronnen en analyses van ondermeer instellingen als het
SCP, CBS, PBL, CPB, WRR, RMO, aangevuld met interviews met experts. Met behulp van
het begrippenapparaat uit plan van aanpak van Van Heezik Beleidsresearch zijn trends in te
delen naar kracht en impact, niveau (mega, meso, macro) en naar richting (trendbreuk).
Tijdens de uitvoering van de trendanalyse is deze sociologische benadering losgelaten. De
reden hiervoor is tweeledig. Enerzijds constateren wij dat de literatuur en analyses van de
bovengenoemde instellingen – in ieder geval binnen het domein milieu – niet het gewenste
abstractieniveau bevatten. De trends worden op een voor de trendanalyse te hoog abstractieniveau
beschreven (‘globalisering’), of juist op een te laag abstractieniveau (‘toename
hoeveelheid CO2 in de atmosfeer’). In de trendanalyse wordt gezocht naar het niveau daartussen,
zoals ‘ontstaan van een Nederlandse milieubeweging’.
Anderzijds is de conclusie te trekken dat de indeling van trends op basis van kracht en impact,
niveau en richting niet goed bruikbaar is. Op basis van de literatuur en gesprekken
met experts worden het niveau en de richting van trends meestal niet duidelijk. Vooral het
begrip ‘trendbreuk’ heeft het onderzoeksteam tijdens de uitvoering als problematisch ervaren.
Daarnaast is het lastig de keuze van de opgenomen trends te verantwoorden op basis
18

van de kracht en impact van de trend, omdat dit soort informatie ontbreekt. De indeling
van trends op basis van het begrippenapparaat werd daardoor een constructie achteraf van
de onderzoekers. Zonder bronverwijzing of objectiveerbare criteria is die constructie echter
discutabel. Een oplossing is gevonden in het gebruiken van historische literatuur en een
meer beschrijvende aanpak.
Een ander belangrijk besluit dat tijdens de uitvoering is genomen, is het concentreren van
de trendanalyse tot het subdomein milieu. Aanvankelijk zou het volledige domein fysieke
leefomgeving aan een analyse worden onderworpen. Het onderzoeksteam bleek binnen de
beschikbare tijd en middelen niet goed in staat een volledig en diepgaand beeld te krijgen
van trends en ontwikkelingen binnen dit domein. Bovendien ontbrak een maatschappijbrede
trendanalyse die als basis kan dienen voor een analyse binnen het specifieke domein. De
concentratie op het domein milieu heeft de trendanalyse beter uitvoerbaar gemaakt.
Tot slot levert de trendanalyse aanknopingspunten op om de rol van de reviewgroep anders
in te vullen. De reviewgroep bestaat uit experts op het domein fysieke leefomgeving die
commentaar hebben geleverd op een conceptversie van de trendanalyse. Daarmee is getracht
de kwaliteit van de trendanalyse te borgen. Omdat de reviewgroep echter niet betrokken
was bij de totstandkoming van de trendanalyse, ontbrak de mogelijkheid vooraf input
te leveren. De conceptversie van de trendanalyse voldeed bovendien niet aan de kwaliteitseisen
van de experts. Als de reviewgroep een functie zou krijgen als klankbordgroep en
intensiever betrokken zou zijn bij het onderzoek, wordt de kwaliteit daarvan beter gewaarborgd.
2.2.2 Inventarisatie trends
Analyse en synthese van trends vereist
Uit de trendanalyse blijkt dat bestaande informatie (literatuur, statistische bronnen en expertinterviews)
onvoldoende ‘kant-en-klare’ trends en ontwikkelingen oplevert. De literatuur
en de gesprekken met experts leiden tot een veelheid aan ongelijksoortige informatie:
Er kan sprake zijn van gedeeltelijke overlap tussen trends
Er kan sprake zijn van elkaar tegensprekende literatuur en experts
Trends kunnen aanleiding geven tot nieuwe trends, zonder dat dit goed is gedocumenteerd
Over sommige trends is veel informatie beschikbaar, terwijl andere trends door (g)een
enkele respondent worden genoemd
Sommige trends zijn beschreven op het niveau van variabelen (bijv. CBS-cijfers), terwijl
andere trends zijn beschreven op het niveau van de samenleving (bijv. in SCP-studies)
Voor de periode vanaf 1990 is het lastig gebleken literatuur te vinden die aanknopingspunten
kan bieden voor trends.
Het gevolg hiervan is dat een extra analyse- en syntheseslag van de informatie nodig is. In
de trendanalyse is hierin deels voorzien door een brainstormsessie te organiseren. Die sessies
bleken echter niet voldoende om de veelheid aan ongelijksoortige informatie te filteren,
combineren en samen te vatten. Daarvoor is meer tijd nodig en bovendien een objectiveerbaar
selectiemechanisme. Een oplossing is deels gevonden in het vaker gebruiken van
gezaghebbende historische literatuur in plaats van sociologische analyses en statistische
19

onnen. Desalniettemin heeft er alsnog een synthese moeten plaatsvinden van de verzamelde
informatie. Die synthese is vooral gebaseerd op common sense, waardoor een verantwoording
lastig is.
Periodisering
Een zo precies mogelijke periodisering is van belang voor de selectie van documenten. Uit
de trendanalyse komt naar voren dat het weliswaar mogelijk is grofweg weer te geven in
welk (deel van het) decennium of decennia de trend plaatsvond, maar niet om een exact
jaartal aan te duiden. De literatuur bleek niet altijd helder over de exacte periodisering en
spreekt in termen als ‘eind jaren zestig tot de eerste helft van de jaren zeventig’. Hierbij
komt dat maatschappelijke trends niet precies op het jaartal af te begrenzen zijn. De periodisering
van hotspots is over het algemeen wel helder en exact.
Volgorde literatuurstudie en interviews
In het plan van aanpak is uitgegaan van een literatuurstudie die deels parallel loopt aan de
expertinterviews. Het blijkt echter nuttiger om experts voorafgaand aan het interview op
basis van een beperkte literatuurstudie een uitgeschreven overzicht met trends voor te leggen.
De onderzoeker heeft zo de benodigde achtergrondkennis waardoor hij beter in staat
is door te vragen. Tevens kunnen de experts zo ontbrekende elementen aanvullen en dieper
ingaan op de trends, omdat er al stof voor discussie ligt.
Hotspots
Naast de identificatie van trends en trendbreuken diende aandacht te worden besteed aan
‘hotspots’. Om hotspots te identificeren is gebruik gemaakt van het Identificatiemodel
Hotspots van de werkgroep methodiek en pilots van het Nationaal Archief. 1
Uit de trendanalyse komt naar voren dat op het subdomein milieu de hoeveelheid hotspots
te groot is om binnen de beschikbare tijd van elke hotspot de spelers en gebeurtenissen te
kunnen beschrijven. Met name in de jaren ’70 en jaren ’80 vonden veel gebeurtenissen
plaats die aangemerkt kunnen worden als hotspot. Daarnaast blijkt de geraadpleegde literatuur
niet het juiste niveau van informatie te bevatten om te komen tot een volledige beschrijving.
In de literatuur worden hotspots wel benoemd, maar niet altijd volledig uitgewerkt.
Om hotspots te beschrijven op het niveau zoals oorspronkelijk bedoeld, is een diepgaander
studie nodig op basis van literatuur die specifiek over de betreffende hot spot handelt.
Het onderzoeksteam heeft de toepassing van het Identificatiemodel Hotspots dus als
lastig ervaren.
Tijdens de uitvoering van de trendanalyse is ervoor gekozen de hotspots te verbinden aan
de trends en ze kort te beschrijven. Op deze manier vormen ze als het ware een illustratie,
of een nadere invulling, van de trend. Dit maakt de beschrijving van trends completer. De
consequentie is dat de reactie van de overheid niet op het niveau van de hotspot is beschreven,
maar op het niveau van de bovenliggende trend.
Deze wijze van werken brengt evenwel een risico met zich mee. Door hotspots te verbinden
aan een trend, is het mogelijk dat belangrijke hotspots en dus ook beleid worden gemist.
1 Conceptrapport Waarderingsmethodiek van de werkgroep methodiek en pilots van het Nationaal Archief,
p. 21.
20

Uit de trendanalyse komen namelijk enkele hotspots naar voren die niet zijn te koppelen
aan een maatschappelijke trend, maar naar aanleiding waarvan wel nieuw beleid is gevormd.
Voorbeelden zijn de Bijlmerramp en de Vuurwerkramp in Enschede die beiden een
impuls gaven aan het veiligheidsbeleid op het subdomein milieu.
2.2.3 Koppeling trends aan beleid
Beperkingen denken vanuit de maatschappij
Kenmerkend voor de trendanalyse is het denken vanuit de maatschappij: een inventarisatie
van longitudinale ontwikkelingen in de samenleving dient als basis voor de waardering van
overheidsarchieven. Het doel van deze benadering is te bewaren wat representatief is voor
de samenleving in een bepaalde periode. De aanname is dat de overheid reageert op maatschappelijke
ontwikkelingen en dat op deze wijze de meest relevante overheidsdossiers
kunnen worden geselecteerd.
Naar aanleiding van de ervaringen uit de trendanalyse kunnen de volgende kanttekeningen
bij deze aanname worden geplaatst:
Eigen dynamiek overheid
Er is sprake van een wisselwerking tussen overheid en de maatschappij. De overheid reageert
op maatschappelijke ontwikkelingen, en andersom komen er reacties uit de maatschappij
op plannen of acties van de overheid. De politiek heeft echter ook zijn eigen dynamiek
en elke minister zijn eigen stokpaardjes. Uit de trendanalyse op het subdomein milieu
blijkt duidelijk dat de wijze waarop beleid wordt gevormd in belangrijke mate afhankelijk
kan zijn van interne processen bij de overheid (een machtsstrijd rondom institutionalisering
van milieu) en de houding van het kabinet (bijvoorbeeld als gevolg van een lobby
vanuit de landbouw).
Daarnaast kunnen ontwikkelingen binnen subdomeinen zijn ingegeven door ideologische
veranderingen in het overheidsbeleid (verzelfstandiging, meer marktwerking) in plaats van
min of meer autonome trends uit de samenleving. Bovendien kan overheidsbeleid ook topdown
worden bepaald. Tevens is het mogelijk dat er binnen een ministerie veel aandacht is
voor een beleidskwestie, die (om wat voor reden dan ook) weinig aandacht krijgt in de
maatschappij.
Door de maatschappelijke ontwikkelingen als basis te gebruiken voor de selectie van dossiers,
blijft deze dynamiek buiten beschouwing. Bovengenoemde kwesties vallen dan buiten
de selectie, zeker gezien het globale karakter van de trendanalyse.
De rol van de Europese Unie
Dit onderwerp hangt samen met het bovenstaande punt: de overheid is ook een autonome
actor. De Europese Unie oefent steeds grotere invloed uit op het Nederlands milieubeleid.
In het oorspronkelijke plan van aanpak is deze rol echter niet expliciet aan de orde gesteld.
Uit de trendanalyse blijkt dat de Europese Unie wel naar voren komt, maar pas concreet
wordt als je gaat inzoomen en kijkt wat het Europese beleid inhoudt. Gezien de omvang en
complexiteit van het Europees milieubeleid en het gebrek aan operationalisering van de rol
21

van de EU binnen de trendanalyse, is dit onderwerp in de trendanalyse buiten beschouwing
gebleven.
Experts denken vaak in termen van beleid in plaats van trends
Het bleek ook tijdens de expertinterviews dat het soms lastig is om los te komen van het
overheidsbeleid binnen het domein en vanuit trends en ontwikkelingen naar het domein te
kijken. Experts houden zich vaak bezig met beleidsontwikkelingen binnen een subdomein
en bekijken de wereld daarom sterker vanuit beleidsoogpunt dan vanuit het oogpunt van
trends. Experts vonden het lastig om hiervan los te komen. Hetzelfde geldt voor veel literatuur.
Milieubeleid niet (alleen) gericht op maatschappelijke trends
Voortbouwend op de aanname dat de overheid reageert op maatschappelijke ontwikkelingen
is de veronderstelling dat je vanuit de maatschappelijke trendanalyse vrij logisch komt
op beleidsonderwerpen die voortvloeien uit die trends. Wat betreft het subdomein milieu,
gold de veronderstelling dat fysieke trends beschreven worden als onderdeel van maatschappelijke
trends: maatschappelijke trends zijn een gevolg van fysieke trends.
Oorzaak en gevolg zijn in de praktijk echter niet altijd even goed te scheiden. In eerste instantie
reageert de overheid bijvoorbeeld op de maatschappelijke trend ‘opkomst van de
milieubeweging’ door beleid op te stellen voor fysieke problemen. Pas in de jaren ’90 vormt
de overheid beleid in reactie op de milieubeweging door subsidies in te stellen en participatiebeleid
te voeren.
Daarnaast concluderen we op basis van de trendanalyse dat een aantal fysieke trends door
de gehanteerde methode inderdaad naar voren komt, omdat ze maatschappelijke aandacht
genieten (bodemverontreiniging, zure regen, broeikaseffect, klimaatverandering). Door de
‘grote streken’ die zijn gemaakt, geldt dit geldt echter niet voor alle fysieke trends (luchtverontreiniging,
afvalstoffenproblematiek, aanpak van chemische stoffen en bestrijdingsmiddelen,
rekeningrijden, milieukosten en –financiering). De consequentie van de gehanteerde
methode is tevens dat maatregelen die doorlopen ‘na afloop’ van de maatschappelijke
trend waartoe ze behoren niet meer worden meegenomen. De maatschappelijke aandacht
leeft gedurende een bepaalde periode op om vervolgens weer weg te ebben. De
overheid zet beleidsmaatregelen om bijvoorbeeld bodemverontreiniging te verhelpen niet
direct stop zodra de maatschappelijke aandacht afneemt. Het overzicht van beleidsonderwerpen
krijgt zo een fragmentarisch karakter.
2.2.4 Koppeling beleid aan actoren
Niveau ‘beleidsonderwerpen’
Tijdens de uitvoering van de trendanalyse heeft het onderzoeksteam ervaren dat het niveau
van deze ‘beleidsonderwerpen’ onvoldoende is geoperationaliseerd. We constateren dat de
term ‘beleidsonderwerp’ op drie verschillende manieren kan worden geïnterpreteerd. Ten
eerste kunnen eronder worden verstaan de handelingen die de overheid verricht naar aanleiding
van een trend (beleidsvorming, opstellen wet- en regelgeving, het verrichten van
onderzoek, inspectie etc.) Ten tweede kan worden opgevat als termen die een beleidsstuk
(Urgentienota Milieuhygiëne), een wet (Wet Milieubeheer) of een beleidslijn die wordt ge-
22

volgd (doelgroepen- of gebiedenbeleid) aanduiden. Dit zijn onderwerpen die helder uit de
trendanalyse naar voren komen en zijn opgenomen in het overzicht.
Wanneer we een niveau dieper gaan kunnen we beleidsonderwerpen tot slot ook beschouwen
als de specifieke doelgroepen waar het beleid zich op richtte (Landbouw, Industrie,
Consumenten etc), welke milieuproblemen de Urgentienota aanstipt en welke handelingen
de Wet Milieubeheer reguleert. In de genoemde gevallen is dat mogelijk geweest, maar
omdat de middelen beperkt waren, geldt dat niet voor alle gevonden beleidsnota’s en wetten.
Een niveau dieper zou de lijst met beleidsonderwerpen wel completer maken.
Directies
Een belangrijke voorwaarde voor de koppeling van beleid aan actoren is dat er een volledig
overzicht bestaat van alle directies die zich tot en met 2005 met milieu hebben beziggehouden.
Het overzicht dat in het kader van de pilot voor het ministerie van VROM is opgesteld
door de CAS is dan ook bijzonder nuttig geweest.
Uit de trendanalyse blijkt dat het onderzoeksteam soms een ruwe inschatting heeft moeten
maken welke directie welk beleidsonderwerp heeft ‘opgepakt’. Afgezien van de directies die
in de interviews naar voren kwamen, was er voor veel onderwerpen geen ander aanknopingspunt
voor de koppeling dan de taken die bij de directies staan genoemd in het overzicht
van de CAS. De lijst met directies moet dan ook worden beschouwd als een indicatief
overzicht. Het is niet uit te sluiten dat andere directies zich ook met een bepaald onderwerp
hebben beziggehouden.
23

3 Overzicht van trends, hotspots en overheidsreactie
op het subdomein milieu
3.1 Afbakening subdomein milieu
In de context van het domein fysieke leefomgeving definiëren we het subdomein ‘milieu’ als
de ecologische leefomgeving, ofwel het gedeelte van de fysieke omgeving (levende en niet
levende natuur) waarin het menselijk leven plaatsvindt. Het milieu is opgebouwd uit verschillende
elementen, namelijk bodem, water en lucht. De kwaliteit van het milieu wordt
beïnvloed door factoren als het gebruik van chemische stoffen en mest, emissies, energiegebruik
en het afval dat de mens produceert.
Om het thema milieu af te bakenen sluiten wij grotendeels aan bij de indeling in thema’s
die het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) hanteert 1 , aangevuld met thema’s gebruikt
door het Milieu en Natuurcompendium. 2
Onder milieu scharen wij de volgende thema’s:
Bodem
Water
Lucht
Geluid
Afval
Energie
3.2 Algemene trends op het subdomein milieu
Op basis van de door ons bestudeerde literatuur, zien wij de volgende overkoepelende, globale
ontwikkelingen op het subdomein milieu in Nederland in de periode 1976-2005:
Verbreding van de problematiek van lokaal naar internationaal
In de jaren zestig en zeventig manifesteert de milieuproblematiek zich vooral lokaal.
Burgers verenigen zich in lokale actiegroepen om te protesteren tegen de vervuiling
van hun leefmilieu. Het was in deze periode al duidelijk dat bepaalde problemen een
bovenlokaal karakter hadden. Maar pas in de jaren tachtig dringt het besef door dat
sommige effecten mondiaal van aard zijn en dat consument- en productiegedrag in ons
land elders leidt tot milieuproblemen. Internationale samenwerking blijkt noodzakelijk
om deze problemen aan te pakken.
1
Het CBS schaart de volgende thema’s onder Milieu: Natuur, Lucht, Afval, Water, Kosten en financien, Mest en
mineralen en Milieurekeningen. http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/themas/natuur-milieu/cijfers/default.htm
2
Het Milieu- en Natuurcompendium is een gezamenlijk product van het CBS, het Planbureau voor de Leefomgeving
(PBL) en Wageningen Universiteit en Researchcentrum (WUR).
http://www.milieuennatuurcompendium.nl/
25

Van milieuhygiëne naar milieubeheer in den brede
In de beginjaren van milieubeleid stonden de gevolgen van milieuvervuiling voor de gezondheid
van de mens centraal. Het beleidsterrein was in eerste instantie dan ook onderdeel
van het ministerie van Volksgezondheid en Milieuhygiëne (VoMil, 1971 t/m
1982). In de jaren ’70 en ’80 is de definitie van milieuhygiëne verbreed naar milieubeheer.
Deze verbreding wordt weerspiegeld in de institutionalisering van het beleidsterrein
bij de overheid. In 1982 werd VoMil gesplitst en werd Volksgezondheid gekoppeld
aan het ministerie van Welzijn en Cultuur (WVC, tien jaar later omgedoopt tot VWS).
Per 1 januari 1983 ressorteerde milieuhygiëne niet meer onder WVC, maar is het als
milieubeheer ondergebracht bij het ministerie van VROM.
Relatie economische vooruitgang – aandacht voor milieu
De mate van maatschappelijke aandacht en actie op milieugebied is positief gecorreleerd
aan de mate van economische vooruitgang. Met andere woorden: in tijden van
economische voorspoed is er meer aandacht voor milieu, en zeker meer actie op dit gebied,
dan in tijden van recessie. 1
Verband technologische ontwikkelingen – milieu
Aanvankelijk wordt door de milieubeweging de toepassing van technologie als een van
de belangrijkste oorzaken van de milieuvervuiling aangewezen. In de jaren tachtig
wordt het geloof in de noodzaak tot deïndustrialiseren door (een groot gedeelte van) de
milieubeweging losgelaten, en ziet men ook de mogelijkheden van ‘ecologisch moderniseren’.
Andersom is het milieuprobleem door ‘milieusceptici’ ook opgevat als een puur technische
kwestie, die met nieuwe technologische ontwikkelingen opgelost kan worden.
Ontwikkelingen binnen de milieubeweging
De milieubeweging probeerde decennialang overheid en publiek te overtuigen van de
ernst van de milieuproblematiek. Vanaf de jaren zestig en zeventig maakte de beweging
een sterke ontwikkeling door. Hoewel niet echt gesproken kan worden van dé milieubeweging
met een gemeenschappelijke wereldvisie, kunnen globaal de volgende Fasen
onderscheiden worden:
1969-1973: de milieubeweging biedt oplossingen met een sterk utopisch karakter:
een kleinschalige, gedecentraliseerde maatschappij, waarin ecologisch verantwoord
wordt gehandeld.
1973-1980: voor de grotere, landelijk opererende milieuorganisaties geldt dat de
utopieën en idealen verdwijnen naar de achtergrond, de milieubeweging richt zich
hoofdzakelijk op direct politieke thema’s. Grootschalige technologieën die risico’s
met zich meebrachten voor mens en milieu (met name kernenergie) worden afgewezen.
Daarnaast worden talloze locale milieuactiegroepen opgericht, die zich op lokaal
niveau verzetten tegen vervuiling van hun leefmilieu.
1981-1988: de milieubeweging stelt zich pragmatisch op en richt zich hoofdzakelijk
op concrete alternatieven die gerealiseerd kunnen worden binnen de bestaande industriële
samenleving. 2
1
Jaarboek ecologische geschiedenis, Themanummer De relatie tussen economie en ecologie gisteren, vandaag
en morgen, 1999.
2
Deze indeling is gebaseerd op: Jacqueline Cramer, De groene golf. Geschiedenis en toekomst van de Nederlandse
milieubeweging (Utrecht, 1989).
26

Na 1988: de milieuorganisaties worden professioneler en hun standpunten minder
radicaal en controversieel. De milieubeweging wordt een vaste gesprekspartner van
de overheid. De actiebereidheid onder de aanhang neemt af. Dit roept in de jaren
negentig weer een radicale tegenbeweging op.
Op deze ontwikkelingen wordt nader ingegaan in paragraaf 3.3.
Integratie van milieu in dagelijkse praktijk
De burger wordt in de dagelijkse praktijk steeds meer geconfronteerd met het milieu.
Het gaat dan om zeer praktische zaken als het scheiden van afval en het besparen van
energie, door bijvoorbeeld spaarlampen aan te schaffen. Ook komen er steeds meer
duurzame / biologische producten op de markt. Dit varieert van ecologisch verantwoord
voedsel, duurzaam hout (FSC, PEFC) en fair trade-koffie met Max Havelaar-keurmerk,
tot duurzaam bouwen en klussen, en van duurzaam beleggen en duurzaam bankieren
tot duurzame energie. Binnen het bedrijfsleven komt er aandacht voor maatschappelijke
verantwoord ondernemen (MVO). Kortom, aandacht voor milieu is meer gemeengoed
geworden.
3.3 Reactie van de overheid
Het schema op de volgende pagina’s bevat een meer specifiek overzicht van maatschappelijke
trends en hotspots op het subdomein milieu en de reactie van de overheid op deze
trends. Hieronder worden achtereenvolgens de volgende maatschappelijke trends besproken:
Par. 3.2.1 Opkomst en doorbraak milieubeweging
Par. 3.2.2 Maatschappelijke discussie rondom kernenergie
Par. 3.2.3 Aandacht voor bodem-, water- en luchtvervuiling
Par. 3.2.4 Neoliberaal denken
Par. 3.2.5 Besef mondiale aard milieuproblematiek
Par. 3.2.6 Aandacht voor broeikaseffect en klimaatverandering
Par. 3.2.7 Lobby landbouw tegen milieumaatregelen
Par. 3.2.8 Meer maatschappelijke aandacht voor milieu
Par. 3.2.9 Professionalisering milieubeweging
Par. 3.2.10 Tegenvallende economische ontwikkeling
Par. 3.2.11 Discussie over genetische modulatie
Par. 3.2.12 Toename pluriformiteit milieubeweging
Par. 3.2.13 Milieu geïncorporeerd in dagelijkse praktijk
Par. 3.2.14 Hotspots: Rampen op veiligheidsgebied
In de paragraaf waarin de reactie van de overheid wordt weergegeven, komen de volgende
onderwerpen aan de orde:
1 Gevoerd beleid naar aanleiding van een ontwikkeling
2 Wet- en regelgeving naar aanleiding van een ontwikkeling
3 Structuurwijzigingen binnen de overheid die zich hebben voorgedaan naar aanleiding
van een ontwikkeling
27

3.3.1 Opkomst en doorbraak milieubeweging
Periode: Tweede helft jaren zestig – eerste helft jaren zeventig
Omschrijving trend
Nadat begin jaren vijftig de oorlogsschade is hersteld, begint in Nederland een periode van
snelle economische groei, die tot het eind van de jaren zestig aanhoudt. De industriële productie
wordt in Nederland gemiddeld verdrievoudigd (1958-1974). Over de mogelijke neveneffecten
van de snelle herindustrialisatie, zoals milieuverontreiniging, wordt weinig gesproken.
Bij het grote publiek is er weinig kennis over de milieueffecten, al ziet men wel
verslechteringen (bijvoorbeeld zomersmog, vuil wasgoed, kwaliteit van zwemwater, drinkwater
(m.n. Rotterdam) en afname van soorten (zalm in de Rijn, roofvogels).
Met de ontzuiling en democratisering van de Nederlandse samenleving in de jaren zestig
wordt de politieke ruimte vergroot voor het ontstaan van nieuwe buitenparlementaire actiegroepen.
Deze actiegroepen houden zich vooral bezig met ‘postmateriële waarden’ die
verband houden met de kwaliteit van het leven. De eerste milieuactiegroepen worden opgericht.
In het begin vervulde de beweging een alarmerende en signalerende rol door te wijzen
op luchtverontreiniging, waterverontreiniging en gif in de bodem; de jaren ’60-’70 waren
een tijd van confrontatie. 1 De milieuactivisten verzetten zich tegen specifieke, zeer
concrete voorbeelden van milieuvervuiling (o.a. luchtverontreiniging in het Rijnmondgebied,
vestiging petrochemische industrie in Amsterdam). Van een gemeenschappelijk wereldbeeld
is nog geen sprake. Wel is er kritiek op de mentaliteit van ongebreidelde economische
groei. Over het algemeen staat de activisten kritisch ten opzichte van technologische
ontwikkeling: veel milieuproblemen worden geweten aan de toepassing van vooral
grootschalige technologie. 2
In deze periode worden 600 tot 700 milieuactiegroepen opgericht, veelal lokale groepen
met een tijdelijk karakter. Ook worden er landelijke milieuorganisaties opgericht: Landelijke
Vereniging voor Behoud van de Waddenzee (1965), Actiegroep Strohalm (1970), de
Kleine Aarde (1971), de Raad voor Milieudefensie (1971), Stichting Natuur en Milieu (1972)
en het Milieu Actiecentrum Nederland (1973). Vaak werd de oprichting van deze nieuwe milieubewegingen
financieel ondersteund door bestaande organisaties als het Natuurfonds,
die zich zelf geen actieve, kritische rol kon permitteren. 3
1
Dietz, F. (et al.), Duurzaam milieugebruik: Een inspiratiebron, Hoofdstuk Duurzaam milieugebruik: de veranderende
rol van de milieubeweging
2
Cramer, J., De groene golf. Geschiedenis en toekomst van de Nederlandse milieubeweging (Utrecht, Uitgeverij
Jan van Arkel, 1989).
3
Dietz, F. (et al.), Duurzaam milieugebruik: Een inspiratiebron, Hoofdstuk Duurzaam milieugebruik: de veranderende
rol van de milieubeweging
28

Hotspots
1965: oprichting Landelijke Vereniging voor Behoud van de Waddenzee: grote invloed op aandacht
voor en behoud van de Waddenzee. Eerste organisatie die met economische argumenten kwam om
een natuurgebied te behouden. Voerde berekeningen uit om aan te tonen dat inpoldering Waddenzee
ten koste zou gaan van de kraamkamerfunctie voor vis, waardoor de visvangst in de Noordzee
zou afnemen. Uitgegroeid tot organisatie met tienduizenden leden. 1
1968: gezamenlijke actiegroepen tegen de vestiging van een petrochemische industrie (Progil) in
Amsterdam. De Progil-actie heeft model gestaan voor vrijwel alle milieuactiegroepen die daarna
ontstonden. 2
1970: Centraal Aktiecomité Rijnmond: tegen de luchtverontreiniging in het Rijnmondgebied.
1970: Europese Natuurbeschermingsjaar. Veel wetenschappers stellen de ernst van de milieuproblematiek
aan de orde.
1972: Wereldmilieuconferentie van de VN. Overheden discussiëren voor het eerst in de geschiedenis
in mondiale setting over de aantasting van het milieu.
1972: Vereniging tot Behoud van het IJsselmeer: tegen inpoldering van een Markerwaard.
1972: Club van Rome. Het boek De Grenzen aan de Groei sloeg in Nederland enorm aan. Geschat
wordt dat ongeveer tien procent van de wereldoplage van dit boek in Nederland is verkocht. Met
het boek initieert de Club van Rome aandacht voor twee belangrijke zaken: a) de relatie tussen
milieuvervuiling en ontwikkeling van landen (duurzaamheid) en b) de eindigheid en het opraken
van grondstoffen. Het laatste aspect wordt benadrukt door beide oliecrises in de jaren ’70.3 Het
opraken van grondstoffen is op dit moment nog steeds actueel alsook de relatie tussen milieuver-
vuiling en ontwikkeling van landen.
Overheidsreactie
In reactie op de toenemende aandacht voor milieu in de samenleving en de milieuproblematiek,
komt milieu hoog op de politieke agenda. De aandacht voor milieu wordt weerspiegeld
door nieuwe wetgeving in de jaren ’60 en ’70, beleidsvorming begin jaren ’70 en institutionalisering
van milieuhygiëne in het nieuwe ministerie VoMil.
Hoog op politieke agenda
Het thema milieu scoort de eerste helft van de jaren ’70 heel hoog bij de bevolking en staat
ook hoog op de politieke agenda. Politieke partijen vertonen een hoge mate van ‘milieuvriendelijkheid‘.
4 Dit blijkt uit (discussies over) nota’s en maatregelen als:
Nota Inzake Selectieve Groei van Lubbers, waarin naast werkgelegenheid een duidelijke
keuze wordt gemaakt voor milieubehoud en zuinig beheer van grondstoffen energie
en die kamerbrede steun krijgt
Streekplannen Rijnmondgebied en Amsterdam-Rijnkanaal (1974) waarin veel aandacht
werd besteed aan milieuaspecten
De plannen voor de uitbreiding van de Rotterdamse Haven worden (voorlopig) geschrapt
Schiphol: om geluidshinder te beperken wordt een plan opgesteld om de vierde baan te
draaien
1
Interview.
2
Driessen, P.P.J., Driessen, Glasbergen, P. (red), Milieu, samenleving en beleid, pag. 264.
3
Leroy, P., Milieubeweging en milieubeleid: sociale en politieke aspecten van de milieukwestie (Amsterdam, De
Nederlandsche Boekhandel, 1985).
4
Siraa, H.T.; Valk, A.J. van der; Wissink, W.L., Met het oog op de omgeving : een geschiedenis van de zorg voor de
kwaliteit van de leefomgeving : het ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelke Ordening en Milieubeheer (1965-
1995) (Den Haag, SDU-Uitgevers,1995), Hoofdstuk 10.
29

Wetgeving tot 1972
De Hinderwet bleek te kort te schieten voor de toenemende milieuproblematiek. In aanvulling
op deze wet, ontstonden in de jaren zestig en zeventig verschillende sectorale wetten,
zoals:
1958: Wet olieverontreiniging zeewater
1963: Kernenergiewet
1969: Wet verontreiniging oppervlaktewater
1970: Wet inzake de luchtverontreiniging
Uitbreiding vergunningstelsel
Mede onder invloed van het milieuprotest werd het vergunningstelsel in de jaren ‘70 en
‘80 aangepast en kreeg steeds bredere reikwijdte. 1
Institutionalisering milieubeleid
In 1971 richt de overheid het ministerie van Volksgezondheid en Milieuhygiëne (Vo-
Mil) met DG Milieuhygiëne (DGMH) op. In eerste instantie stonden de gevolgen van milieuvervuiling
voor de gezondheid van de mens centraal; de definitie van milieubeleid was
beperkt tot milieuhygiëne. 2
Andere ministeries behielden hun bevoegdheden op het terrein milieu; DGMH werd belast
met de coördinatie van dit beleidsterrein. 3 Hiermee start een moeizaam proces van institutionalisering
van het milieubeleid binnen de Rijksoverheid. Dit proces was in de eerste jaren tot
begin jaren ’80 een intern overheidsproces en wordt door diverse auteurs gekenschetst als
een machtsstrijd tussen de ministeries met een bevoegdheid op milieuterrein. 4 Het beleid
werd hierdoor gefragmenteerd geïnstitutionaliseerd 5 , met maatregelen per sector.
Beleidsvorming
1972: Urgentienota Milieuhygiëne (4 juli 1972, 1 mei 1973 in de Tweede Kamer behandeld):
Eerste officiële regeringsnotitie waarin voor het eerst een milieubeleid wordt geschetst.
De nota stelt een aantal sectorale milieumaatregelen voor, waaronder de ontwikkeling
van een stelsel van normen waaraan de kwaliteit van het milieu zou moeten voldoen.
Milieuheffingen op de uitstoot van verontreinigende stoffen werden uitgebreid.
De Urgentienota besteedde met name aandacht aan de volgende milieuproblemen:
Verontreiniging van het oppervlaktewater
Openbare watervoorziening (drinkwater)
Luchtverontreiniging
Behandeling van afvalstoffen
Geluidhinder, dat rond 1972 sterk in de belangstelling stond bij de burger.
Kernenergie en ioniserende straling
1 Driessen, P.P.J., Driessen, Glasbergen, P. (red), Milieu, samenleving en beleid, Hoofdstuk 2.
2 Idem, pag. 34.
3 Siraa, H.T.; Valk, A.J. van der; Wissink, W.L., Met het oog op de omgeving, Hoofdstuk 11.
4 Driessen, P.P.J., Glasbergen, P. (red), Milieu, samenleving en beleid, pag 35.
5 Idem.
30

Hoewel de kennis over deze onderwerpen bij de overheid in 1972 nog beperkt 1 was, behandelde
de nota ook:
Bestrijdingsmiddelen
Bodemverontreiniging
Andere onderwerpen die in de nota aan de orde kwamen zijn:
destructie van dierlijk afval
gevolgen van de opkomende intensieve veehouderij
gezondheidsrisico’s van grootschalige recreatievoorzieningen
ongediertebestrijding
gezondheidseffecten van het woonklimaat. 2
Wetgeving na 1972
Door de voortdurende discussie over de institutionalisering van het beleidsterrein, wordt
geen integraal beleid gevormd door bijvoorbeeld bestaande wetgeving te vatten in integrale
wetgeving (Inrichtingenwet). 3 Uit de Urgentienota vloeiden sectorale milieuwetten voort
voor vier sectoren:
1975: Wet Geluidhinder (in 1979 goedgekeurd door de Tweede Kamer)
1976: Wet Chemische Afvalstoffen (in 1981 in werking)
1977: Afvalstoffenwet
1983: Interimwet bodemsanering
1985: Wet Milieugevaarlijke stoffen
Uitvoeringsregelingen Wet Luchtverontreiniging
Indicatieve Meerjarenprogramma’s (IMP-M’s) voor elke sector
Met de uitvoering van een groot deel van deze maatregelen wordt in de loop van de jaren
zeventig en de jaren tachtig een begin gemaakt. 4
3.3.2 Maatschappelijke discussie rondom kernenergie
Periode: Jaren zeventig – jaren tachtig
Omschrijving trend
Volgens de Urgentienota uit 1972 moest de toename van het energiegebruik gedekt worden
door kernenergie. Men verwachtte dat Nederland in 1985 acht tot tien kerncentrales nodig
zou hebben en rond 2000 dertig tot veertig. 5 De Nederlandse regering besluit rond 1973-
1974 drie grote nieuwe centrales te bouwen. Deze plannen roepen veel verzet op in de samenleving.
Op haar hoogtepunt kent de radicale anti-kernenergiebeweging niet minder dan
300 basisgroepen.
1
NMP 4, pag. 15.
2
Idem.
3
Siraa, H.T.; Valk, A.J. van der; Wissink, W.L., Met het oog op de omgeving, Hoofdstuk 11.
4
Peppel, R.A. van de, Klok, P.J., Hoek, D., 25 jaar milieubeleid in Nederland: instrumenten, incidenten en
effecten (Twente University Press, Enschede, 1999).
5 NMP 4, pag. 16.
31

De maatschappelijke discussie over kernenergie laait telkens op wanneer er plannen komen
voor de dumping en opslag van kernafval of de bouw van nieuwe centrales. Ook berichten
over ongelukken met kerncentrales zwengelen de discussie aan. 1
Hotspots
1977-1979: aantal massale antikernenergie demonstraties: Almelo (1977), Kalkar (1977), Almelo
(1978), Gasselte (1979). 2
1980 en 1981: twee massale blokkadeacties bij Doodewaard.
1981-1984: Brede Maatschappelijke Discussie (BMD) over het energiebeleid. Alle Nederlandse burgers
kunnen hun mening geven over de verdere ontwikkeling van kernenergie in Nederland. 3
1986: Tsjernobyl-ramp. De ramp beëindigt in Nederland de discussie over kernenergie, stralingsnormen
en rampenplannen onmiddellijk voor jaren.
Overheidsreactie
Brede Maatschappelijke Discussie (BMD)
Om de bevolking tegemoet te komen, stopt de regering Van Agt in 1978 de procedure van
Planologische Kernbeslissing over kernenergie en houdt in plaats daarvan van 1981
tot 1984 een Brede Maatschappelijke Discussie (BMD) over het energiebeleid. 4 Alle
Nederlandse burgers kunnen hun mening geven over de verdere ontwikkeling van kernenergie
in Nederland.
De Tsjernobyl-ramp smoort de politieke discussie over kernenergie onmiddellijk. Na de
ramp bij Tsjernobyl in 1986 nam de interesse in en het maatschappelijk draagvlak voor het
gebruik van kernenergie (nog verder) af. Mede als gevolg van het ongeluk besluit de overheid
dat in Nederland ‘geen rol is weggelegd’ voor kernenergie. 5 Kerncentrale Doodewaard
sloot in 1997. De regering Balkenende-II kondigde in mei 2003 aan dat de kerncentrale in
Borssele in 2013 moet sluiten.
De ramp beïnvloedt tevens het denken in sectorale termen; de vraag rijst of deze aanpak
wel geschikt is voor de globale aard van de milieuproblematiek (zie verder Twijfel over sectorale
aanpak).
Vanwege de klimaatdiscussie en het opraken van traditionele, fossiele brandstoffen is recent
echter weer interesse in het gebruik van kernenergie.
1
Cramer, J., De groene golf. Geschiedenis en toekomst van de Nederlandse milieubeweging (Utrecht, Uitgeverij
Jan van Arkel, 1989).
2
Driessen, P.P.J., Glasbergen, P. (red), Milieu, samenleving en beleid, pag 265
3
Interview; Driessen, P.P.J., Glasbergen, P. (red), Milieu, samenleving en beleid, pag. 266
4 Driessen, P.P.J., Glasbergen, P. (red), Milieu, samenleving en beleid, pag. 266
5 NMP 4, pag. 310
32

3.3.3 Aandacht voor bodem-, water- en luchtvervuiling
Periode: Eerste helft jaren tachtig
Omschrijving trend
In de samenleving is vooral aandacht voor de volgende twee verschijnselen:
Bodemvervuiling door chemisch afval
Begin jaren tachtig is er vooral veel maatschappelijke aandacht voor bodemvervuiling door
chemisch afval. In tal van gebieden, waaronder woonwijken, wordt gif in de bodem aangetroffen.
Deze vondsten leiden tot de oprichting van vele lokale bewonersorganisaties. Bestaande
milieugroepen ondersteunden deze bewonersorganisaties in het samenwerkingsverband
Nederland Gifvrij (1980).
Zure regen
In de tweede helft van de jaren tachtig is er veel aandacht voor zure regen. Zweden en
Noorwegen constateren als een van de eerste landen de schadelijke effecten van zure regen.
Wetenschappers waren al langer van het verschijnsel op de hoogte, maar het duurt tot
begin jaren tachtig totdat de term zure regen bij het grote publiek ingeburgerd raakt. Het
wordt steeds duidelijker dat zure neerslag een verschijnsel is met vergaande ecologische
effecten en dat maatregelen nodig zijn. Niet zozeer de kennis van de schade, maar vooral
de enorme toename van de schade is er de oorzaak van dat de term zure regen zich ontwikkelt
tot een begrip onder de Nederlandse bevolking.
Hotspots
Jaren 70 en 80: ontstonden er grote problemen en ophef bij de bevolking over de hoge zoutgehal-
tes in de Rijn als gevolg van grootschalige zoutlozingen door de Franse kalimijnen. 1
Jaren tachtig: In de jaren tachtig zijn op grote schaal gevallen van bodemverontreiniging en illega-
le lozingen van gevaarlijk afval ontdekt. Gif-vondsten in:
Lekkerkerk
Steendijkpolder (Maassluis)
Griftpark (Utrecht)
Old Ruitenborgh (Hengelo)
Uniser-affaire
Volgermeerpolder (Amsterdam)
Merwedepolder (Dordrecht)
Aagrunol (Groningen). 2
1981: de Duitse bodemkundige Bernhard Ulrich vestigt de aandacht op de dramatische bossterfte.
Hij waarschuwt dat het Duitse Waldsterben zich over grote delen van West- en Centraal-Europa
kan verspreiden. 3
1986: vervuiling van de Rijn door de brand bij het chemieconcern Sandoz in Bazel.
1 Interview; en NMP 4, pag 17.
2 Interviews; Sluis, M.W. van der, Energie&Milieu in de Nederlandse krant 1968-1993 (Hoogezand, Stubeg,
1993).
3 Interviews.
33

Overheidsreactie
Bodemverontreiniging
1980: Naar aanleiding van Lekkerkerk-affaire geeft minister van milieu Ginjaar de opdracht
een inventarisatie te maken van plaatsen waarvan bekend is of het vermoeden bestaat
dat er (chemische) afvalstoffen zijn gestort. Op basis van de Ginjaar-inventarisatie
schatte VROM dat saneringskosten van alle stortplaatsen €0,45 miljard zouden bedra-
gen. 1
Zoutlozingen Kalimijnen
Jaren 80: De zoutlozingen door de Franse kalimijnen zijn na een ‘lang juridisch en politiek
steekspel’ grotendeels beëindigd. 2 Voor de vele milieuschadelijke stoffen zijn steeds
verdergaande eisen gesteld aan de lozingen van industriële bedrijven in Nederland en het
internationale Rijnstroomgebied.
Zure regen
1985: VROM zet de eerste grootschalige milieucampagne van Nederland op, onder het
motto ‘Stop zure regen’. Het ministerie brengt een folder uit waarop een bos in een soort
‘voor en na’ situatie te zien is. Voor de tijd van zure regen was het bos gezond, en nadien
kaal.
Twijfel over sectorale aanpak
Het beleidsterrein milieuhygiëne werd tot de komst van Winsemius in 1982 ‘gefragmenteerd
geïnstitutionaliseerd’ 3 , met maatregelen per sector. In de jaren ’70 ontstaat bij de
overheid twijfel over de gekozen aanpak. Het begrip ‘afwenteling’ heeft in de discussie
een centrale rol: door maatregelen per sector te treffen, bestaat het risico dat problemen
naar een andere sector worden afgewenteld. Vanaf de tweede helft van de jaren ’70 werd
gediscussieerd over een integrale aanpak van milieubeleid, wat bijvoorbeeld tot uiting
kwam in de Nota Milieuhygiënische Normen (1976). De nota introduceerde de begrippen
‘best uitvoerbare technieken’ en ‘beste bestaande technieken’ voor het beschermingsniveau
in de milieuvergunning. De twijfel werd gevoed door milieuschandalen die aantoonden hoe
ernstig het met name met de bodem was gesteld (Lekkerkerk). 4
Uniser-affaire
De twijfel over de sectorale aanpak ontstaan in de jaren ’70 werd begin jaren ’80 sterk gevoed
door de Uniser-affaire. De Unisercommissie, met als taak onderzoek naar bestuurlijke
aspecten van milieu, concludeerde dat het toezicht had gefaald. Mede naar aanleiding
van de Unisef-affaire, trof de overheid de volgende maatregelen:
Oprichting Milieuhygiënische Inspectie- en Opsporingsdienst (MIOD)
Rijkssubsidies voor gemeenten om Hinderwet Uitvoeringsprogramma’s (HUPs) en
Milieu Uitvoeringsprogramma’s (MUPs) op te zetten. Deze subsidies hebben slechts
enkele jaren bestaan en waren voornamelijk bedoeld om gemeenten in staat te stellen
kennis over deze onderwerpen naar binnen te halen.
1 MinVROM, Overzicht landelijke inventarisaties bodemverontreiniging in Nederland (www.minvrom.nl)
2 NMP 4, pag. 17.
3 Driessen, P.P.J., Glasbergen, P. (red), Milieu, samenleving en beleid, pag. 35.
4 Siraa, H.T.; Valk, A.J. van der; Wissink, W.L., Met het oog op de omgeving, Hoofdstuk 11.
34

1983: Actieprogramma Deregulering Ruimtelijke Ordening en Milieu (DROM,
1983) als aanvulling op de Hinderwet.
Meer toezichttaken voor de Inspectie Milieuhygiëne
In deze periode kwam tevens meer aandacht voor en overleg met andere betrokkenen bij
milieubeleid, wat tot uiting kwam in doelgroepenbeleid en het gebiedsgericht beleid.
Doelgroepenbeleid
Het doelgroepenbeleid werd voor het eerst geïntroduceerd in de Nota Milieu & Technologie
(1982). De doelgroepen waar de overheid zich tot dan toe op had gericht, worden
niet langer gezien als te besturen objecten maar als gesprekspartner. 1 Doelgroepen waren:
Landbouw, Verkeer en vervoer, Industrie en overige bedrijfstakken, Energiesector,
Raffinaderijen, Bouw, Afvalverwijderingsbedrijven, Consumenten en detailhandel.
In het kader van het beleid benaderde en betrok de overheid de veroorzakers van vervuiling
actief bij de uitvoering van beleid door hen aan te spreken op hun verantwoordelijkheid.
De verinnerlijking (zie verder Hoogtijjaren neoliberaal denken) van het milieubeleid
werd zo gestimuleerd. Nieuw was overleg met het bedrijfsleven en het sluiten van convenanten.
De overheid zocht aansluiting bij de belangen van doelgroepen. Volgens een respondent
was het doel van dit beleid ook om de kennis vanuit de doelgroepen het ministerie
binnen te halen. De noodzaak voor het creëren van draagvlak was tevens een belangrijke
motivatie.
In eerste instantie werd het beleid getest in projecten. Toen deze projecten succesvol bleken,
werd het beleid eind jaren ’80 verder uitgewerkt en geïnstitutionaliseerd via het
tweesporenbeleid in het IMP-M en het NMP.
Van sectoraal naar integraal
Vanuit het groeiend besef dat milieuproblemen en de aanpak daarvan niet beperkt zijn tot
het lokale of nationale niveau, constateert Winsemius in de Nota Meer dan de som der
delen (1984) dat de sectorale visie niet langer voldoet. Door de sectorale aanpak was de
milieuwetgeving onoverzichtelijk geworden. 2 De nota stelde een stapsgewijs plan voor naar
integraal milieubeleid voor, via de IMP’s naar een Nationaal Milieubeleidsplan (NMP).
Hiernaast werden meer integrale milieuwetten opgesteld.
Ver-thema’s en tweesporenbeleid
Het IMP-Milieu van 1986 bevatte naar het idee van Winsemius de nieuwe, integrale thema’s
Verzuring, Vermesting, Verspreiding gevaarlijke stoffen, Verwijdering afvalstoffen
en Verstoring milieu. Problemen moesten worden aangepakt middels tweesporenbeleid:
effect- en brongericht (gericht op doelgroepen).
1 Driessen, P.P.J., Glasbergen, P. (red), Milieu, samenleving en beleid, pag. 43.
2 NMP 4, pag. 22.
35

Tweede generatie milieuwetten
Door de behoefte aan integratie wordt in de jaren ’80 de ‘tweede generatie’ van milieuwetten
vastgesteld:
1980: Hinderwet vervangen door Wet algemene bepalingen milieuhygiëne (Wabm),
uitgebouwd met regeling voor Centrale Raad voor de Milieuhygiëne (1981) en de milieu-effectrapportage
(zie hieronder). De wet was in aanvang gericht op harmonisatie
van vergunningenprocedures. 1 De Wabm is in de loop der jaren uitgebouwd tot een algemene,
integrale wet voor het milieubeheer en werd in 1993 omgedoopt tot Wet Milieubeheer.
In de wet is o.a. de planning van het milieubeleid, het vergunningenstelsel
en de handhaving geregeld.
1986: milieu-effectrapportage ingevoerd: De MER was een reactie op de klacht dat er
te weinig aandacht voor milieueffecten was in de besluitvorming. 2 De MER was tevens
een antwoord op de vraag om inspraak en participatie. 3
1982: Interim Wet Bodemsanering
1985: Wet milieugevaarlijke stoffen
1986: Wet Bodemsanering
3.3.4 Neoliberaal denken
Periode: Jaren tachtig
Omschrijving trend
Hoogtijjaren van het neoliberale denken: milieu is vooral de eigen verantwoordelijkheid van
burgers zelf.
Overheidsreactie
Verinnerlijkingsbeleid
Overheid voert ‘verinnerlijkingsbeleid’: de burger moet bewust worden van de ernst van
de milieuproblematiek en daar zijn handelen op afstemmen. 4 De overheid legt daarom veel
nadruk op voorlichting en educatie.
Het verinnerlijkingsbeleid wordt voor het eerst geïntroduceerd in het IMP-M 1985-1989,
en wordt uitgewerkt in het eerste Nationaal Milieubeleidsplan (1989). Een voorbeeld
van dit beleid is de Stop de zure regen campagne, opgesteld door de nieuwe directie
Voorlichting van DGMH.
1
Idem.
2
Driessen, P.P.J., Glasbergen, P. (red), Milieu, samenleving en beleid, pag. 263.
3
Idem, pag. 265.
4
Cramer, J., De groene golf. Geschiedenis en toekomst van de Nederlandse milieubeweging (Utrecht, Uitgeverij
Jan van Arkel, 1989).
36

3.3.5 Besef mondiale aard milieuproblematiek
Periode: Jaren tachtig
Omschrijving trend
Groeiend besef dat veel milieuproblemen mondiaal van aard zijn, en dat de oplossing ervan
dus ook in internationaal perspectief moet worden bezien. De meeste aandacht gaat uit
naar de volgende problemen:
Aantasting ozonlaag
In de jaren zeventig wijzen wetenschappers erop dat de chloorfluorkoolwaterstoffen die de
industrie uitstoot uiteindelijk in de stratosfeer terecht komen. Onder invloed van ultraviolet
licht zouden zij vervolgens de ozonlaag aantasten. In deze tijd is het niet zonder meer mogelijk
de ozonlaag te meten, de technologie daarvoor ontbreekt.
In 1984 doen Britse wetenschappers op Antarctica een meting vanaf de grond. De concentraties
ozon in de stratosfeer blijken 35% lager dan gewoonlijk. Kort daarna wordt het bestaan
van het ozongat door NASA bevestigd.
Broeikaseffect en klimaatverandering
(zie verder paragraaf 3.2.6)
Overheidsreactie
Montreal Protocol opgesteld, waarin afspraken over maatregelen voor de beheersing van
de uitstoot van gassen die schadelijk zijn voor de ozonlaag worden overeengekomen.
- 1990: CFK-actieprogramma
- 11 oktober 1990: Instelling CFK-Commissie (tot 1995)
- 1992: Besluit inzake stoffen die de ozonlaag aantasten
3.3.6 Aandacht voor broeikaseffect en klimaatverandering
Periode: Jaren tachtig en negentig
Omschrijving trend
Terwijl men de jaren zeventig nog speculeert over een nieuwe ijstijd, vanwege daling van
de gemiddelde aardse temperatuur, komt hier in de jaren tachtig verandering in.
Aan het einde van de jaren 1980 begint de gemiddelde aardse temperatuur dusdanig snel
te stijgen dat de theorie van mondiale opwarming snel terrein wint. De stijging van de
temperatuur leidt volgens wetenschappers tot stijging van de zeespiegel, wat overstromingsgevaar
met zich meebrengt. Milieuorganisaties beginnen een lobby voor milieubescherming,
zodat verdere opwarming van de aarde voorkomen kan worden. Ook de media
krijgen aandacht voor het fenomeen. Al snel wordt het broeikaseffect een belangrijk nieuwstopic
over de hele wereld.
Er is met name aandacht voor de effecten van milieu op de lucht en de gevolgen van Co2
voor het klimaat. Menselijk handelen leidt tot verhoogde concentraties van broeikasgassen
(de belangrijke zijn waterdamp (H2O), koolstofdioxide (CO2), methaan (CH4), ozon (O3),
37

distikstofoxide of lachgas (N2O) en gehalogeneerde koolwaterstoffen) in de atmosfeer, wat
de energiebalans van de aarde verstoort en leidt tot verandering van het klimaat.
Overheidsreactie
Het versterkte broeikaseffect krijgt officieel een naam en het Milieuprogramma van de
Verenigde Naties richt het IPCC en de Wereld Meteorologische Organisatie op. De
organisaties proberen de invloed van het broeikaseffect te voorspellen met behulp van
klimaatmodellen en literatuuronderzoek
1989: Door de val van het Kabinet Lubbers tijdens de behandeling van het NMP I zetten
de politieke partijen tijdens de verkiezingen sterk in op milieu. De bestrijding van
het broeikaseffect door vermindering van de CO2 uitstoot was het belangrijkste
onderwerp (zie verder Hernieuwde aandacht voor milieu)
1990: naar aanleiding van kritiek op het NMP I vanuit de milieubeweging scherpte de
nieuwe minister van milieu Alders het plan aan in het NMP-Plus. Belangrijk was de aanscherping
van de CO2-doelstellingen.
In reactie op de gevolgen van CO2 op het klimaat start de Europese Unie in de jaren ’90
met de voorbereidingen van een systeem van emissiehandel. Dit systeem treedt in
2005 in werking voor NOx en CO2.
Politieke discussie over de omvang van de agrarische sector en bio-industrie.
Nederlandse Emissie Autoriteit (NEa) controleert als zelfstandig bestuursorgaan het
proces vanaf 2005. 1
2005: voor de periode 2008–2012 heeft Nederland zich in het kader van het Kyoto Protocol
gecommitteerd aan een emissiereductie van 6 procent ten opzichte van 1990. Kyoto
is een eerste stap van industrielanden om te komen tot verdergaande mondiale emis-
siereducties. 2
Voor 2020 is door het Kabinet Balkenende IV in ‘Schoon en Zuinig’ als doel gesteld om
de Nederlandse emissie van broeikasgassen met 30 procent terug te dringen ten opzichte
van 1990. 3
1 BSD Milieu 2009, pag 12.
2 Monitor Duurzaam Nederland 2009, pag 126.
3 Monitor Duurzaam Nederland 2009, pag 40.
38

3.3.7 Lobby landbouw tegen milieumaatregelen
Periode: Jaren tachtig - heden
Omschrijving trend
Het gebruik van mest werd jarenlang toegestaan, tot twintig jaar later negatieve effecten
zichtbaar werden in de bodem (vertraagd effect). De lobby verzette zich tegen het sanctioneren
van mestproductie en het afschaffen van het mestproductierecht en slaagde erin het
proces van afschaffen en sanctioneren twintig jaar lang te voorkomen. Uiteindelijk groeide
de groep actoren die zich last ondervond van de gevolgen van het mestoverschot; deze
groep kreeg de overhand in de besluitvorming. 1 De landbouw lobby is door de jaren heen
constant geweest, maar het afgelopen decennium heeft de lobby volgens respondenten bij
VROM meer invloed gekregen in de Tweede Kamer, waardoor de landbouw meer invloed
heeft gekregen op het milieubeleid.
De landbouw heeft zich verenigd in het Landbouwschap, nu LTO-Nederland en de vakbonden.
Vandaag de dag zijn er een aantal radicale afsplitsingen die onderling met elkaar
rivaliseren, waardoor het voor de overheid lastig is afspraken te maken en in overleg te
treden.
Overheidsreactie
In de jaren ’80 kwam met Winsemius bij de overheid de erkenning dat landbouw een grote
bijdrage had aan milieuvervuiling. Ook het grote publiek rekende de agrarische sector
tot de boosdoeners. Het CBS leverde hiervoor bewijs door de mineralenbalansen (stikstof,
fosfaat). Vanaf 1984 werd mestbeleid gevoerd (Vermesting). In eerste instantie erkende
ook de Tweede Kamer de rol van landbouw in milieuvervuiling, maar deze erkenning
is het afgelopen decennium afgebrokkeld. De afbraak begon in de tijd van Van Geel. Verminderde
aandacht voor de landbouw binnen VROM kan in belangrijke mate worden toegeschreven
aan het vertrek van bewindslieden die landbouw op de kaart hadden gezet. Het
agrarische front heeft in dezen echter tevens een belangrijke rol gespeeld.
Milieumaatregelen voor de landbouw hebben minder prioriteit gekregen bij de regering. De
landbouw lobby wordt met name in de jaren ’90 door de Tweede Kamer minder kritisch bekeken.
In de eerste helft van de jaren ’90 was de situatie zo ernstig dat ambtenaren bij
VROM in de verwachting van een parlementaire enquête een apart dossier hebben gevormd
waarin zij de gang van zaken omtrent landbouw-milieu vastlegden (mestmoeras).
1
Dietz, F. (et al.), Duurzaam milieugebruik: Een inspiratiebron, Hoofdstuk Duurzaam milieugebruik: de veranderende
rol van de milieubeweging.
39

3.3.8 Meer maatschappelijke aandacht voor milieu
Periode: Tweede helft jaren tachtig
Omschrijving trend
Na het aflopen van de economische recessie als gevolg van de oliecrisis begin jaren ‘80,
komt het milieu weer hoog op de politieke agenda. De grote doorbraak in de politiek vormde
het rapport Zorgen voor Morgen. Door het verschijnen van het Brundtland-rapport en
het afsluiten van het Biodiversiteitsverdrag komt er veel aandacht voor duurzame ontwikkeling.
Hotspots
1987: verschijnen van Brundtland-rapport van de World Commission on Environment and Development
(WCED). De hoofdconclusie van het rapport is dat de belangrijkste mondiale milieuproblemen
het gevolg zijn van de armoede in het ene deel van de wereld, en de niet-duurzame consumptie
en productie van het andere deel van de wereld. Het rapport roept voor het eerst op tot
duurzame ontwikkeling. 1
1988: verschijnen van het rapport Zorgen voor Morgen van het RIVM. Als basis voor het Nationaal
Milieubeleidsplan (NMP) wordt het rapport Zorgen voor Morgen opgesteld. Dit rapport maakt de
balans op van de staat van het milieu. De alarmerende boodschap van het rapport luidt dat de
vervuiling op alle fronten met gemiddeld tachtig procent terug moet om aan de doelstellingen van
de nationale overheid en de EG te voldoen. Het rapport krijgt buitengewoon veel aandacht van de
media en de politiek, en brengt een kentering in het denken over milieu teweeg.
1989: Val Kabinet Lubbers over maatregel reiskostenforfait voorgesteld in NMP I in Tweede Kamer.
2 Een fiscaal onderwerp, met als achtergrond milieu.
1992: een andere mijlpaal is het Biodiversiteitsverdrag van Rio de Janeiro. De lidstaten spreken op
deze VN-conferentie af om nieuw beleid te ontwikkelen voor milieu en ontwikkeling. Het nieuwe
ontwikkelingspatroon dat voor alle landen wordt vastgesteld, wordt duurzame ontwikkeling genoemd.
1999: na een bezoek aan de Flora in Bovenkraspel overleden 29 mensen aan een legionellabesmetting.
Overheidsreactie
Hernieuwde politieke aandacht voor milieu: heroriëntatie
Het Brundtland-rapport en het RIVM rapport Zorgen voor morgen hadden grote invloed
op het Nederlandse milieubeleid. Vanaf eind jaren ’80 vindt parallel aan de hernieuwde
maatschappelijke aandacht voor milieu een heroriëntatie van het beleid plaats. De verschuiving
in het beleid wordt beïnvloed door het milieubesef onder de bevolking, de opstelling
van de milieubeweging en analyses van milieuproblematiek van diverse actoren.
1 Van der Sluis, Energie&Milieu in de Nederlandse krant 1968-1993 (Hoogezond, Stubeg, 1993).
2 Siraa, H.T.; Valk, A.J. van der; Wissink, W.L., Met het oog op de omgeving, Hoofdstuk 16.
40

Milieu steeds serieuzer genomen
Milieu wordt binnen de overheid steeds serieuzer genomen en stijgt op de politieke agenda 1 :
1988: vindt een kentering in het beleid plaats en luidt de Nederlandse regering de
alarmklok:
1988: in de Troonrede werd gesteld dat Nederland schoner is geworden, wat tot protest
leidde. In haar kerstrede spreekt de Koningin vervolgens over de ‘stervende aarde’.
1989: een peiling wijst uit dat Nederlanders milieu het belangrijkste politieke thema
vinden
1989: Lubbers benoemt milieu tot de vierde pijler van het regeringsbeleid
Maatregelen
De urgentie gevoeld voor milieubeleid wordt weerspiegeld in diverse maatregelen:
Naar aanleiding van het Brundtlandt-rapport wordt het thema Verspilling van energie
en grondstoffen aan de thema’s toegevoegd.
1987: Systeem van milieueffectrapportage wordt ingevoerd. Het wordt wettelijk verplicht
gesteld om in besluitvorming rond potentieel milieubelastende activiteiten de milieueffecten
expliciet te maken.
1989: verschijning van het eerste Nationaal Milieu Beleidsplan. Het centrale concept
van de Commissie Brundtland, duurzame ontwikkeling, werd in het NMP overgenomen.
NMP I bevat een lijst van vijftig prioritaire stoffen die als milieugevaarlijk werden
beschouwd en waarvoor dringend maatregelen getroffen moesten worden. 2
Door de val van het Kabinet Lubbers tijdens de behandeling van het NMP I zetten de
politieke partijen tijdens de verkiezingen sterk in op milieu. De val van het kabinet was
een ‘handicap’ voor het milieubeleid; conflicten konden nu niet goed worden beslecht. In
mei 1989 werd het NMP opnieuw voorgelegd aan de Tweede Kamer met aantal promemories,
waarover alsnog in grote mate overeenstemming werd bereikt. 3
1990: naar aanleiding van kritiek op het NMP I vanuit het bedrijfsleven en de milieubeweging
scherpte de nieuwe minister van milieu Alders het plan aan in het NMP-Plus. Dit
plan voerde aanvullingen door op praktisch alle aspecten van de fysieke leefomgeving.
Op basis van het NMP-plus werden ook gerelateerde nota’s bij andere ministeries aangepast.
Een Nota met maatregelen die direct moesten worden uitgevoerd moest vertraging
de al afgesproken maatregelen voorkomen.
De uitbreiding van het NMP I leidde tot toename medewerkers van DGM (project DGM
1000) en een reorganisatie.
1989-1991: Project Implementatie NMP (PIN) en Werkconferentie Implementatie
NMP (WIN) gestart om de omslag binnen DGM van beleidmaken naar uitvoering NMP I
(200 acties) op gang te brengen.
Financiering Uitvoering NMP (FUN-gelden) voor provincies en gemeenten
1992: In 1992 formuleert VROM de zorg voor een duurzame kwaliteit van de
leefomgeving als hoofdtaak 4
1
Siraa, H.T.; Valk, A.J. van der; Wissink, W.L., Met het oog op de omgeving, Hoofdstuk 11; Driessen, P.P.J.,
Glasbergen, P. (red), Milieu, samenleving en beleid, pag. 41.
2
NMP 4, pag. 20 en 21.
3
Siraa, H.T.; Valk, A.J. van der; Wissink, W.L., Met het oog op de omgeving, Hoofdstuk 16.
4 Idem, Hoofdstuk 14.
41

Nieuwe beleidslijnen
In het beleid van het ministerie van VROM komt de heroriëntatie tot uiting in de verbreding
van de definitie van milieu en de Wet Milieubeheer en diverse nieuwe beleidslijnen: de
inbrekingsstrategie, doelgroepenbeleid en gebiedsgericht beleid.
Inbrekingsstrategie
DGMH voert een verdeel en heers beleid om milieu en aandacht voor doelgroepen ‘binnen’
te krijgen bij andere ministeries. De onderhandelingen zijn terug te vinden in de conceptversies
van het eerste NMP. 1
Doelgroepenbeleid
Het doelgroepenbeleid, waartoe begin jaren ’80 de eerste aanzet was gedaan, werd verder
uitgewerkt via het tweesporenbeleid in de IMP-M’s. In NMP I zijn de doelstellingen verder
vertaald naar bijdragen voor elke doelgroep. Voorbeeldprojecten zijn KWS 2000 en
Aanlanding LPG.
Voor de doelgroepen Verkeer, Energie en Industrie is volgens respondenten veel bereikt.
VROM nam de rol van ondersteuning en aanjager op zich voor de industrie. Samen met de
sector zijn forse emissiereducties ten doel gesteld voor de komende 20 jaar. Hiertoe sloot
VROM convenanten met 11 branches binnen de doelgroep industrie.
Voor de doelgroep Consumenten voerde VROM productenbeleid, waarbij de overheid consumenten
probeerde te stimuleren duurzame producten te kopen door o.a. het ontwikkelen
van keurmerken. Samen met de sector ontwikkelt VROM bijvoorbeeld een keurmerk voor
Duurzaam Hout en een Ecolabel. Dit beleid is niet zo goed uit de verf gekomen. De sector
zelf heeft eigen keurmerken ontwikkeld. Max Havelaar was het eerste keurmerk voor
koffie en bananen. MVO-beleid is tegenwoordig de verantwoordelijkheid van minEZ. Met de
doelgroep Landbouw was het lastig convenanten te sluiten (zie Lobby landbouw).
Regionaliseringsstrategie of gebiedsgericht beleid
Dit beleid was een tegenreactie op de interne fragmentatie van het beleid, maar ook op de
veranderende verhouding met de markt en civil society (zie Professionalisering milieubeweging).
Het uitgangspunt is de samenhang tussen de functies en milieukwaliteit van een gebied.
Ruimtelijke Ordening en Milieubeleid komen hier samen. De gezamenlijke aanpak met
lagere overheden en andere actoren is een belangrijke karakteristiek van dit beleid. 2
Het beleid had twee aspecten, sectoraal en integraal of ROM-gebiedenbeleid (Ruimtelijke
Ordening en Milieu). In het kader van het ROM-beleid zijn tien gebieden aangewezen,
waarvan zes met een ‘bovenmatige cumulatie van milieuproblemen’ en die extra aandacht
verdienen. Elk gebied kreeg een projectorganisatie en werden convenanten gesloten
met betrokken partijen. Belangrijke projecten waren Schiphol en omgeving en Gelderse
valei.
1 Idem.
2 Idem.
42

De eerste aanzet tot gebiedsgericht beleid wordt gedaan in de Nota Meer dan de som
der delen (1984), uitgewerkt in de IMP-M’s en Milieuprogramma Voortgangsrapportage
1989-1992, en ontwikkeld tot het derde spoor van het milieubeleid in het eerste
NMP (1989) en het Actieplan Gebiedsgericht Milieubeleid (november 1990).
Binnen VROM werd een Transferpunt opgezet om het beleid samen met de Rijksplanologische
Dienst te coördineren. In 1991 werd een speciale directie Bestuurlijke Betrekkingen
en Gebiedenbeleid ingesteld.
3.3.9 Professionalisering milieubeweging
Periode: Jaren tachtig – jaren negentig
Omschrijving trend
Terwijl in de jaren zeventig de overheid over het algemeen gezien wordt als een politieke
tegenstander waartegen moet worden gevochten, wordt er in de jaren tachtig meer contact
gezocht met overheid en politieke partijen. De milieubeweging wordt een vaste gesprekspartner
van de overheid. Het streven naar een socialistische maatschappij, het gedachtegoed
waaruit veel milieuorganisaties voortvloeiden, wordt vervangen door een meer pragmatische
visie. Ook de oorspronkelijke technologiekritiek verandert. Technologische ontwikkelingen
worden niet langer per definitie in tegenspraak met een schoner milieu geacht. 1
Kenmerkend voor de Nederlandse milieubeweging is participatie. Organisaties als de Stichting
Natuur en Milieu, het WNF, Greenpeace en Milieudefensie treden op politiek niveau op
als luis in de pels van de overheid en denken mee over het milieubeleid, zowel op politiek
als operationeel niveau. Wanneer de milieubeweging het niet eens is met een beleidsmaatregel,
komt zij op politiek niveau met een alternatief plan, zoals het plan voor de aanpak
van Co2, dat de milieubeweging samen met de vakbonden als alternatief voor de aanpak
van de Tweede Kamer opstelde. Op operationeel niveau vecht de milieubeweging regelmatig
de verlening van milieuvergunningen door de (lokale) overheid aan.
De aanhang van de milieuorganisaties groeit vanaf eind jaren tachtig en de milieubeweging
verandert van karakter. De organisaties worden professioneler, en hun standpunten minder
radicaal en controversieel.
De actiebereid onder de aanhang neemt af: massale protesten en demonstraties worden
vervangen door het zogeheten ‘acceptgiro-activisme’ (‘activisme’ is in dit geval een bedrag
overmaken naar een milieuorganisatie). In de jaren negentig komen als reactie hierop weer
enkele radicale splintergroeperingen op, die overigens meer zijn gericht op dierenwelzijn
(o.a. Groen Front, het Dierenbevrijdingsfront).
1
Cramer, J., De groene golf. Geschiedenis en toekomst van de Nederlandse milieubeweging (Utrecht, Uitgeverij
Jan van Arkel, 1989).
43

De meest recente veranderingen in de rol van de milieubeweging is intensievere samenwerking
tussen organisaties onderling (jaren ’90) en een verbreding in thematiek in de
vorm van aandacht voor de link tussen armoede en milieudruk (duurzame ontwikkeling). 1
Hotspot
1995: Brent Spar-affaire: Shell refereerde naderhand regelmatig naar de Brent Spar-affaire als een
belangrijke aanleiding voor de ontwikkeling van beleid op het terrein van MVO en de publicatie van
het eerste duurzaamheidverslag.
Overheidsreactie
Verschuiving naar samenspraak civil society
In de jaren ’90 vindt er een verschuiving plaats van door de overheid gedomineerd beleid
naar samenspraak met de markt en civil society. 2 Het doelgroepenbeleid ebt eind jaren
’90 weg toen het milieubeleid nog integraler werd en werd vervangen door participatiebeleid.
VROM richt zich hierbij naar buiten waarbij het ministerie ernaar streeft milieubeleid
te institutionaliseren bij andere ministeries en actoren (externe institutionalisering).
Externe institutionalisering
De externe institutionalisering van milieubeleid komt tot uiting in:
streven naar flexibiliteit, waarin de veranderende rol van publieke actoren kenmerkend
is. Milieubeleid vermaatschappelijkt, wat leidt tot grote diversiteit in beleidsarrangementen.
De regie ligt bij meerdere actoren: ROM-projecten (zie ook: Gebiedsgericht beleid),
Waardevolle Cultuurlandschappen (WCL’s) en Strategische Groenprojecten
(SGP’s). 3
verbredingsstreven en externe integratie: eerste aanzet in DUIV-conferenties in
Nunspeet (1994) en Apeldoorn (1996), uitgewerkt in Leefomgevingsbalans (1998) en
Nota Milieu en Economie (1997). Het idee achter dit beleid was dat elk ministerie
verantwoordelijk moest zijn voor het milieuaspect van de eigen sector (verkeer, landbouw
etc). Zo heeft minEZ het energiebeleid overgenomen en MinVenW de verantwoordelijkheid
voor de uitstoot van het verkeer. Er kwam meer samenwerking tussen ministeries
tot stand.
Milieubeschermingsorganisaties nemen deel aan beslisprocessen en worden betrokken bij
overlegstructuren als de SER.
Sinds 1999: SOMS beleid: subsidiering van actiegroeperingen vanuit het idee van empowerment
en het mobiliseren van de samenleving
1
Dietz, F. (et al.), Duurzaam milieugebruik: Een inspiratiebron, Hoofdstuk Duurzaam milieugebruik: de veranderende
rol van de milieubeweging.
2
Driessen, P.P.J., Driessen, Glasbergen, P. (red), Milieu, samenleving en beleid, pag. 47.
3 Idem.
44

3.3.10 Tegenvallende economische ontwikkeling
Periode: Begin jaren negentig - heden
Omschrijving trend
De economische ontwikkeling verloopt begin jaren ’90 minder gunstig dan verwacht; er is
een hoge werkloosheid, waardoor de uitkeringslasten sterk stijgen. De tweede helft van dit
decennium wordt de situatie gunstiger, maar de onzekerheid over de toekomst blijft, o.a.
door de afhankelijkheid van buitenlandse handel, de toenemende vergrijzing en immigratie
van asielzoekers. Het beleid is erop gericht om Schiphol en de Rotterdamse haven, belangrijke
motoren van de Nederlandse economie, uit te breiden en te versterken. Dit zou echter
grote consequenties voor het milieu kunnen hebben. Milieubelangen zijn in het geding; de
uitdaging in deze periode is om ruimtelijke ordening en milieu met elkaar te verenigen. 1
Hotspots 2
1993-2000: Uitbreiding Schiphol met vijfde baan (kabinetsbesluit 1993-opening 2003). Verenigen
van milieu- en economisch belang was centraal in de discussie (‘mainport en milieu’). Het plan van
aanpak voor Schiphol en omgeving is uit deze discussie voortgekomen.
1990-2008: ontwikkeling noordkant van Rotterdam en Rotterdamse haven: Integraal Plan Noordrand
Rotterdam (IPNR) (1990: eerste plan voor nieuwe maasvlakte, 2008: start aanleg)
Verplaatsing en uitbreiding nieuw vliegveld Zestienhoven om IPNR mogelijk te maken en hinder
voor omwonenden te beperken. In 1993 besluit kabinet dat uitbreiding en verplaatsing van het bestaande
Zestienhoven niet zal plaatsvinden.
Jaren negentig: Nieuw vliegveld Beek: verzet tegen aanleg Oost-Westbaan en heftige, politieke
discussie over de introductie van nachtvluchten (‘randen van de nacht’)
1998-2009: Hoge Snelheidslijn (discussie start in 1988 met Rail 21-plan van de NS, aanleg start in
2000, opening eerste deel in 2009)
1998-2007: Betuweroute (discussie start in 1988 met Rail 21-plan van de NS, bouw start in 1998,
opening in 2007)
Overheidsreactie
Wegebben politieke aandacht voor milieu
In 1992 formuleert VROM de zorg voor een duurzame kwaliteit van de leefomgeving als
hoofdtaak. 3 Maar als gevolg van de verslechterende economische situatie ebt de politieke
aandacht voor milieu daarna weg. 4 Anders dan voorheen loopt Nederland niet meer voorop
in vergelijking met het buitenland. Maatregelen en plannen van andere ministeries die de
economie moesten stimuleren vormden obstakels voor het milieubeleid (uitbreiding
Schiphol en Rotterdamse Haven, Zestienhoven, Beek, HSL, Betuwelijn). Door deze
omstandigheden is er minder van het NMP I terechtgekomen dan gehoopt.
Mede als gevolg van de verslechterende economische situatie en de daardoor verminderde
politieke animo voor milieu, werd het NMP II in 1994 in de Tweede Kamer ‘koel ontvan-
1
Alinea direct afgeleid van: Siraa, H.T.; Valk, A.J. van der; Wissink, W.L., Met het oog op de omgeving, Hoofdstuk
14.
2
Siraa, H.T.; Valk, A.J. van der; Wissink, W.L., Met het oog op de omgeving, Hoofdstuk 14.
3 Idem.
4 Idem, Hoofdstuk 10 en 16.
45

gen’. 1 Een tweede verklaring voor de koele ontvangst is dat het milieubeleid zich in de jaren
’90 in de uitvoeringsfase bevond: voor de meeste thema’s en doelgroepen was beleid
opgesteld. 2 Het NMP II bevatte weinig nieuwe maatregelen; de ministeries waren nog vol in
touw met de implementatie van NMP I.
Thema’s die in de discussies over het NMP II met name aan de orde kwamen en waarvoor
extra maatregelen moesten worden genomen, zijn:
energie, CO2 en energieheffing (ecotax)
NOx-doelstelling voor vrachtverkeer 3
3.3.11 Discussie over genetische modificatie
Periode: Jaren negentig
Omschrijving trend
Genetische modificatie is het door de mens gericht veranderen van de genen van een organisme.
In de samenleving is veel discussie over de gewenstheid van en de grenzen aan genetische
modulatie. Zowel morele thema’s als angst voor de effecten van genetische modificatie
op de gezondheid spelen een rol in de discussie. De milieubeweging heeft dit thema
onder de aandacht van de bevolking willen brengen, maar lijkt daarin niet geslaagd: het
thema is de afgelopen jaren weer uit de aandacht verdwenen.
Hotspots
1989: de radicale actiegroep Ziedende Bintjes vernielt een proefveld met genetisch-
gemodificeerde aardappelen op het Wageningse instituut ITAL. 4
1990: Stier Herman wordt het eerste genetisch gemodificeerde zoogdier.
Overheidsreactie
Tijdens de discussie over dit onderwerp, maar ook nadat de aandacht voor genetische
modulatie (GGO) weer was weggezakt, is VROM actief en liberaal op dit terrein. Nederland
speelde een voortrekkersrol in Europa, omdat het genetische modulatie niet meteen
verbood. GGO speelt een belangrijke rol in het Risicobeleid van VROM (later Externe
Veiligheid). De Wet Milieubeheer voorziet in een speciale commissie genetische modificatie,
die advies uitbrengt over genetische modificatie. 5
1
Idem, Hoofdstuk 16.
2
Peppel, R.A. van de, Klok, P.J., Hoek, D., 25 jaar milieubeleid in Nederland: instrumenten, incidenten en
effecten.
3
Siraa, H.T.; Valk, A.J. van der; Wissink, W.L., Met het oog op de omgeving, Hoofdstuk 16.
4 Interview.
5 Wet Milieubeheer, art. 2.26 Wm. (1993).
46

3.3.12 Toename pluriformiteit milieubeweging
Periode: Jaren negentig
Omschrijving trend
In de jaren negentig komt er meer afstand tussen de milieubeweging en de overheid. Enerzijds
kan een verklaring hiervoor liggen bij deregulering en een terugtredende overheid,
gepaard gaande met afnemende politieke aandacht voor milieu. Anderzijds neemt volgens
meerdere respondenten de pluriformiteit van de milieubeweging toe, waardoor het lastiger
is geworden als één blok in contact te treden met de politiek. Terwijl in de jaren ’70 en eind
jaren ’80 massaal werd geprotesteerd tegen milieuvervuiling, zijn acties voor het milieu
vandaag de dag versnipperd en ad hoc.
Moderne communicatiemiddelen als het internet spelen hierin een bepalende rol. Via netwerk
websites als Twitter en Facebook zetten burgers zelf snel acties op. Informatie wordt
snel verspreid en is voor iedereen toegankelijk. Hierbij speelt een toenemend gebrek aan
vertrouwen in de overheid, en daarmee in de informatie die de overheid verschaft, een belangrijke
rol. De discussie over de aanleg van de Tweede Maasvlakte is hiervoor symptomatisch.
Hotspot
Eind jaren ’90-2008: Maasvlakte 2 is een nieuwe stap in de ontwikkeling van de mainport Rotterdam.
Over een tweede Maasvlakte werd al aan het einde van de twintigste eeuw gesproken om de mondiale
positie van de Rotterdamse haven te versterken. Maasvlakte 2 komt te liggen in de Voordelta, een
beschermd natuurgebied. De plannen voor de aanleg, hoewel zeer uitgebreid onderzocht (MeR en Pla-
nologische Kernbeslissing) resulteerden in jarenlange discussies. Er is zoveel onderzoek gedaan dat er
een speciaal Informatiecentrum is opgericht. Alle data neemt meterslang in beslag. 1
Overheidsreactie
Veranderende ideeën bij VROM over de rol van de milieubeweging. Van Geel subsidieerde
projecten van de milieubeweging om zo innovatie en nieuwe ideeën te stimuleren. Minister
Cramer is echter van mening dat de milieubeweging zich veel meer bezig moet houden met
bewustmaking van de burger, bijna als een instrument van het beleid.
Voor de overheid is het lastig in contact te treden met de pluriforme, versnipperde milieubeweging
die via internet opereert via media die de overheid zelf niet gebruikt. De overheid
heeft hier vooralsnog geen passend antwoord op. Er is een pril begin gemaakt met een reactie.
1 Siraa, H.T.; Valk, A.J. van der; Wissink, W.L., Met het oog op de omgeving, Hoofdstuk 16.
47

3.3.13 Milieu geïncorporeerd in dagelijkse praktijk: opkomst begrip
duurzaam ondernemen
Periode: Jaren negentig - heden
Omschrijving trend
De burger wordt in de dagelijkse praktijk steeds meer geconfronteerd met het milieu. Het
gaat dan om zeer praktische zaken als het scheiden van afval en het besparen van energie,
door bijvoorbeeld spaarlampen aan te schaffen. Ook komen er steeds meer duurzame of
biologische producten op de markt. Diverse milieukenmerken worden ontwikkeld, met name
voor voedingsmiddelen. Binnen het bedrijfsleven komt er aandacht voor maatschappelijke
verantwoord ondernemen (MVO).
Milieu wordt verbonden met economische ontwikkeling, voortbouwend op het Brundtlandtrapport.
De meest recente veranderingen in de rol van de milieubeweging is intensievere
samenwerking tussen organisaties onderling (jaren ’90) en een verbreding in thematiek in
de vorm van aandacht voor de link tussen armoede en milieudruk (duurzame ontwikke-
ling). 1
Hotspots
1995: Brent Spar-affaire: Boycot Shell door Greenpeace. Het oliestation Brent Spar was in juni
1995 versleten en zou buiten gebruik worden genomen door de eigenaars Shell en ESSO. Afzinken
zou volgens Greenpeace echter leiden tot ernstige milieuschade en daarom riep zij Shell op af te zien
van het afzinken. Greenpeace riep wereldwijd op tot een boycot van Shell-tankstations. Shell refe-
reerde naderhand regelmatig naar de Brent Spar-affaire als een belangrijke aanleiding voor de ont-
wikkeling van beleid op het terrein van MVO en de publicatie van het eerste duurzaamheidsverslag. 2
Overheidsreactie
1992: In 1992 formuleert VROM de zorg voor een duurzame kwaliteit van de leefomgeving
als hoofdtaak 3
Campagne 'Een beter milieu begint bij jezelf'
1995: Nota Milieu & Economie. In navolging van het Brundtlandt-rapport verbindt de
overheid milieu steeds meer met economische ontwikkeling. Deze nota werd uitgewerkt
in het NMP III.
2005: Kyoto Protocol
Recent: Idee van minister Cramer dat de milieubeweging zich veel meer bezig moet
houden met bewustmaking van de burger, bijna als een instrument van het beleid.
1
Dietz, F. (et al.), Duurzaam milieugebruik: Een inspiratiebron, Hoofdstuk Duurzaam milieugebruik: de veranderende
rol van de milieubeweging.
2
Interview.
3
Siraa, H.T.; Valk, A.J. van der; Wissink, W.L., Met het oog op de omgeving, Hoofdstuk 14.
48

3.3.14 Hotspots: Rampen op veiligheidsgebied
Periode: Jaren negentig – begin 21 ste eeuw
Hotspots 1
1992-1999: Bijlmerramp en nasleep. Op 4 oktober 1992 stortte een Boeing 747-vrachtvliegtuig
van de vliegtuigmaatschappij EL AL neer op de flats Groeneveen en Klein-Kruitberg in de Amster-
damse Bijlmermeer. In juni 1993 maakte Trouw bekend dat op maandagochtend 5 oktober op de
rampplek een twintigtal mannen in witte pakken was gezien. Na ongeveer een jaar meldden zich
echter steeds meer bewoners en hulpverleners bij artsen met lichamelijke klachten, waarbij een
verband werd gelegd met de ramp. In oktober 1993 werd door de Stichting Laka bekend gemaakt
dat het vliegtuig verarmd uranium als balansgewicht vervoerde, iets dat in vliegtuigen niet onge-
bruikelijk is. Na jarenlange onduidelijkheid kregen de mannen in witte pakken vanaf 1997 politieke
aandacht. Er werd een parlementaire enquête gehouden over de ramp, waarbij deze mannen veel
aandacht kregen. Naar aanleiding van de ramp en de onrust die er, ook in Israel, op volgde wer-
den diverse (medische) onderzoeken verricht.
1991: ontploffing Culemborgse vuurwerkfabriek.
13 mei 2000: Vuurwerkramp te Enschede. Bij de ramp vatte een opslagruimte met vuurwerk van
het vuurwerkbedrijf S.E. Fireworks vlam. Er vielen 23 doden (waaronder vier brandweermannen)
en ongeveer 950 mensen raakten gewond, 200 woningen werden geheel vernield. Het bedrijf had
een aantal milieuvoorschriften opzettelijk geschonden en handelde in illegaal vuurwerk.
2004: Op 30 juli 2004 vond op het industriegebied van het Belgische plaatsje Gellingen, nadat er
een gaslek was geconstateerd, een zware explosie plaats, gepaard gaand met een enorme steek-
vlam. Door de explosie en de brand die volgde kwamen 24 mensen om.
Overheidsreactie
Een afdeling die zich bezighield met externe veiligheidsaspecten van milieubeleid bestond
al wel bij VROM (Directie Risicobeleid), alsmede risiconormen. Na de Bijlmerramp
is er volgens een respondent concreet veiligheidsbeleid voor Schiphol gekomen (zie
ook Plan van Aanpak Schiphol en omgeving). Na de Bijlmerramp komt dit beleid ook in milieuplannen
sterker naar voren. Na de Bijlmerramp gebeurde geen ongelukken van dezelfde
omvang, waardoor dit aspect minder onder de aandacht was.
Voor industrie en transport van gevaarlijke stoffen heeft het nog enige tijd geduurd voordat
daar maatregelen voor werden getroffen. In 1992 was de Tweede Kamer nog van mening
dat wettelijke normen vastleggen voor maximaal toelaatbaar risico (motie Esselink-
Feenstra, van breder belang in het milieubeleid) niet wenselijk was. Na de Vuurwerkramp
in Enschede is dat voor externe veiligheid wel voor elkaar gekomen.
De Vuurwerkramp (gevolgen voor geluid en lucht) was een tweede belangrijke impuls
voor het externe veiligheidsbeleid en heeft dit beleid weer prominent op de kaart gezet.
De ramp heeft geleid tot aanscherping en uitbreiding van het beleid:
Onderzoek naar regelgeving en regelhandhaving op het gebied van vuurwerk en andere
ontplofbare stoffen door rijk en gemeente.
1 Interviews.
49

Strenger toezicht op vuurwerkopslagplaatsen: Vuurwerkbesluit (2004), Besluit externe
veiligheid inrichtingen (2004).
Opstellen Saneringsprogramma
Sanering LPG-stations in stedelijke omgeving. Het verwijderen van opslagstations
voor LPG wordt beschreven in het rapport ‘Sanering LPG-tankstations’ (2006).
Verbod transport over het spoor van gevaarlijke stoffen langs dichtbevolkte gebieden
(chloor, ammoniak)
KIEV-overleg (Knelpunten Inventarisatie Externe Veiligheid, div ministeries, gemeenten,
provincies) 1
Ketenstudies chloor, ammoniak en LPG
Basisnet vervoer gevaarlijke stoffen.
3.4 Beleidsonderwerpen en actoren
Op basis van het overzicht van overheidsreacties op maatschappelijke trends en hotspots in
hoofdstuk 3, biedt dit hoofdstuk een indicatie van belangrijke stukken en dossiers die mogelijk
in aanmerking komen voor bewaring. Onderstaande tabel biedt een overzicht van beleidsonderwerpen
op het subdomein milieu. Waar mogelijk is aan het onderwerp de verantwoordelijke
directie binnen het DG Milieubeheer gekoppeld.
Leeswijzer tabel beleidsonderwerpen en actoren
Beleidsonderwerpen
De beleidsonderwerpen zijn per trend zoveel mogelijk chronologisch opgesomd. De nummers
van de trends corresponderen met de trends zoals beschreven in paragraaf 3.3. De beleidson-
derwerpen in de tabel betreffen de dikgedrukte onderwerpen uit de beschrijving van trends en
de beleidsreactie van de overheid. Meer informatie over een beleidsonderwerp kan dan ook in
paragraaf 3.3 worden gevonden.
Ter verduidelijking van de beleidsonderwerpen is bij elk onderwerp aangegeven welke handeling
het betreft en naar welk type neerslag moet worden gezocht. Wij hanteren hierbij de volgende
categorisering:
BV: Beleidsvorming (beleidsnota of –notitie, beleidsbeslissing of –plan)
WR: Opstellen wet- en regelgeving (incl. subsidieregelingen en vergunningstelsel):
OW: Organisatiewijziging (incl. instellen commissie)
U: Uitvoering
HI: Handhaving en inspectie
OZ: Verrichten van onderzoek
V: Voorlichting
IO: Internationaal overleg
AT: Actueel thema
O: Overig
Een ‘actueel thema’ houdt in dat een bepaald onderwerp of gebeurtenis in een bepaalde periode
van grote invloed was op de beleidsvorming of wet- en regelgeving op het subdomein milieu.
1 BSD Milieu 2009, pag. 11.
50

Actoren
Waar mogelijk is aan het beleidsonderwerp de verantwoordelijke directie binnen het DG Milieu-
beheer gekoppeld. Waar het niet mogelijk was specifieke directies aan te wijzen of het plausibel
is dat alle directies zich met het onderwerp hebben beziggehouden, is alleen het DG genoemd.
De lijst van actoren bestaat uit directies afkomstig uit de prioriteringsschouw en directies uit
het overzicht van de CAS:
Schuingedrukt = directie uit prioriteringsschouw
Recht = directie uit overzicht CAS en/of voorganger van genoemde directie uit prioriterings-
schouw
De aanduiding ‘KIJK OOK BIJ’ betekent dat neerslag ook bij een archiefvormer buiten het
DG Milieubeheer (binnen VROM of een ander ministerie) kan worden gevonden.
51

Periode en trend Periode en hotspot Type handeling, jaartal en beleidsonderwerp Directie + periode
1. 1965 – 1975:
BV 1975-1976: Nota inzake de selectieve groei (Econo- DGMH (MinVoMil) (1971-1983)
Opkomst en doorbraak
mische Structuurnota), Tweede Kamer, zitting 1975milieubeweging
1976, 13955, nrs. 1-3, 10 juni 1976. (Later verschenen
als Monografie nr. 21.)
BV Rond 1970: Geen toestemming uitbreiding Rotter- DGMH (MinVoMil) (1971-1983)
damse Haven
KIJK OOK BIJ: DGRO
DGMH (MinVoMil) (1971-1983)
KIJK OOK BIJ: DGRO
BV 1974: Streekplannen Rijnmondgebied en Amsterdam
Rijnkanaal
BV Jaren ’70-‘ 80: Beperking geluidshinder door draaien Directie Geluid en Verkeer (1983-1987)(21)
vierde baan Schiphol
KIJK OOK BIJ: DGRO
OW 1971: oprichting ministerie van Volksgezondheid en Mogelijk: Directie Intern Beleid (1988-1999) (7)
Milieuhygiëne (VenM) met DG Milieuhygiëne (DGMH)
WR 1969/1970: Wet Verontreiniging Oppervlaktewateren Directie Bodem, Water, Landelijk Gebied (2001)(14):
DGMH (MinVoMil) (1971-1983)
Directie Bodem, Water, Stoffen (1983-1987)
(13)
Directie Drinkwater, Water, Bodem (1988-1991)
WR 1970/1972: Wet Inzake Luchtverontreiniging Directie Lucht en Energie (1996-2000) (25):
Directie Lucht (1983-1987)
KIJK OOK BIJ: MinEZ
WR Jaren ’70-’80: Uitbreiding vergunningstelsel DGMH (MinVoMil) (1971-1983)
Mogelijk: Directie Intern Beleid (1988-1999) (7)
BV 1972: Urgentienota Milieuhygiëne (4 juli 1972, 1 mei DGMH (MinVoMil) (1971-1983)
1973 in TK behandeld). Beleidsthema’s:
Mogelijk: Directie Intern Beleid (1988-1999) (7)
Verontreiniging oppervlaktewater
Openbare watervoorziening
Luchtverontreiniging
Behandeling afvalstoffen
Geluidhinder
53

Kernenergie en ioniserende straling
Bestrijdingsmiddelen
Bodemverontreiniging
Destructie dierlijk afval
Intensieve veehouderij
Gezondheidsrisico’s recreatievoorzieningen
Ongediertebestrijding
Gezondheidseffecten woonklimaat
BV Vanaf 1972: Milieuheffingen (In: Urgentienota) Directie Geluid en Verkeer (1983-1987)(21)
Mogelijk: Directie Intern Beleid (1988-1999) (7)
KIJK OOK BIJ: DGRO
Directie Afvalstoffen en Schone Technologie (1983-1986)
Directie Bodem, Water, Landelijk Gebied (2001)(14):
Directie Bodem, Water, Stoffen (1983-1987)
(13)
Directie Drinkwater, Water, Bodem (1988-1991)
BV Vanaf 1972: Normenstelsel milieukwaliteit (In: Urgentienota)
WR 1975: Wet Geluidhinder (in 1979 goedgekeurd door Directie Geluid en Verkeer (1983-1987)(21)
TK)
KIJK OOK BIJ: MinEZ, MinVenW
WR 1976: Wet Chemische Afvalstoffen (in 1984 in wer- Directie Bodem, Water, Landelijk Gebied (2001)(14):
king)
Directie Bodem, Water, Stoffen (1983-1987)
(13)
Directie Drinkwater, Water, Bodem (1988-1991)
Directie Bodem (11)
Directie Lucht en Energie (1996-2000) (25):
Directie Lucht (1983-1987)
Directie Afvalstoffen (1987) (20)
WR 1977: Afvalstoffenwet Directie Afvalstoffen (1987) (20)
WR 1983: Interimwet bodemsanering Directie Bodem, Water, Landelijk Gebied (2001)(14):
Directie Bodem, Water, Stoffen (1983-1987)
(13)
Directie Drinkwater, Water, Bodem (1988-1991)
54

Directie Bodem (11)
WR 1985: Wet Milieugevaarlijke stoffen Directie Bodem, Water, Landelijk Gebied (2001)(14):
Directie Bodem, Water, Stoffen (1983-1987)
(13)
Directie Drinkwater, Water, Bodem (1988-1991)
Directie Bodem (11)
Directie Lucht en Energie (1996-2000) (25):
Directie Lucht (1983-1987)
WR Jaartal NNB: Uitvoeringsregelingen Wet
Luchtverontreiniging
BV Indicatieve Meerjarenprogramma’s (IMP-M’s) voor el- Directie lucht en energie (1996-2000) (25):
ke sector
Directie Lucht (1983-1987)
Directie Industrie, Bouw, Producten, Consumenten (1992-
1995) (18)
Directie Bodem (11)
Directie Bodem, Water, Stoffen (1983-1987) (13)
Directie Bodem, Water, Landelijk gebied (2001) (14)
Directie drinkwater, water, landbouw (15)
Directie Geluid en Verkeer (1983-1987)(21)
Directie lokale milieukwaliteit en Verkeer (23)
Directie Stoffen, Veiligheid en Straling (1992-
1995)(1996-2000)(26):
Directie Stoffen en Risicobeheersing (1988-
1991)
Directie Stoffen, afvalstoffen en straling (2001)(27)
Directie Afvalstoffen (1988-1991)(1992-1995)(1996-
2000)(20)
Bronnen en emissies (24)
BV 1973-1974: besluit regering bouw drie nieuwe
Directie stoffen, veiligheid en straling (1996-2000) (26):
kerncentrales
DGMH (MinVoMil) (1971-1983)
Directie Straling (1983-1984)
Directie Stralenbescherming (1985-1987)
BV 1978: stop Planologische Kernbeslissing Kernenergie Directie stoffen, veiligheid en straling (1996-2000) (26):
DGMH (MinVoMil) (1971-1983)
Directie Straling (1983-1984)
Directie Stralenbescherming (1985-1987)
2. Jaren zeventig – jaren
tachtig:
Maatschappelijke discussie
rondom kernenergie
55

Directie stoffen, veiligheid en straling (1996-2000) (26):
DGMH (MinVoMil) (1971-1983)
Directie Straling (1983-1984)
Directie Stralenbescherming (1985-1987)
KIJK OOK BIJ: MinEZ
BV / V 1981-1984: Brede Maatschappelijke Discussie
(BMD) over het energiebeleid
1986: Tsjernobyl-ramp BV +/- 1986: Besluit afbouw kernenergie in Nederland Directie stoffen, veiligheid en straling (1996-2000) (26):
Directie Stralenbescherming (1985-1987,1988-
1991)
BV 1997: Besluit sluiting kerncentrale Doodewaard Directie stoffen, veiligheid en straling (1996-2000) (26)
Directie Stoffen, Afval, Straling (2001) (27)
BV 2003: Besluit sluiting Kerncentrale Borssele Directie stoffen, veiligheid en straling (1996-2000) (26)
Directie Stoffen, Afval, Straling (2001) (27)
KIJK OOK BIJ: MinEZ
BV 1976: Nota Milieuhygiënische Normen Mogelijk: Directie Bestuurszaken (1983-1987) (8):
DGMH (MinVoMil) (1971-1983)
3. 1980-1985: Aandacht
voor bodem-, water- en
luchtverontreiniging
AT / BV Jaren ’70: Afwenteling Mogelijk: Directie Bestuurszaken (1983-1987) (8):
DGMH (MinVoMil) (1971-1983)
1980: Lekkerkerk-affaire OZ Vanaf 1980: Inventarisatie stortplaatsen (chemische) Directie Bodem, Water, Landelijk Gebied (2001)(14):
afvalstoffen in opdracht van minister Ginjaar
DGMH (MinVoMil) (1971-1983)
Directie Bodem, Water, Stoffen (1983-1987)
(13)
Directie Drinkwater, Water, Bodem (1988-1991)
BV Vanaf 1980: Bodemsanering Directie Bodem, Water, Landelijk Gebied (2001)(14):
DGMH (MinVoMil) (1971-1983)
Directie Bodem, Water, Stoffen (1983-1987)
(13)
Directie Drinkwater, Water, Bodem (1988-1991)
Directie Bodem, Water, Stoffen (1983-1987) (13):
DGMH (MinVoMil) (1971-1983)
KIJK OOK BIJ: MinBuZA
Zoutlozingen kalimijnen IO 1983: Beëindiging zoutlozingen in Rijn door Franse
Kalimijnen (Rijn Zoutverdrag)
Zure regen V 1985: Voorlichtingscampagne Stop de zure regen Centrale Directie Voorlichting en Externe Betrekkingen
(1982-1999)
Mogelijk ook:
Directie Lucht en Energie (1996-2000) (25):
Directie Lucht (1983-1987)
56

Directie Bodem, Water, Stoffen (1983-1987) (13)
OW 1983: Instelling Unisercommissie Directie Bodem, Water, Stoffen (1983-1987) (13):
DGMH (MinVoMil) (1971-1983)
Begin jaren ’80:
Uniser-affaire
DGMH (MinVoMil) (1971-1983)
DGMH (MinVROM) (1983-1987)
Mogelijk: Directie Intern Beleid (1988-1999) (7)
BV Begin jaren ’80: Rijkssubsidies gemeenten Hinderwet
Uitvoeringsprogramma’s (HUPs) en Milieu Uitvoeringsprogramma’s
(MUPs)
DGMH (MinVoMil) (1971-1983)
DGMH (MinVROM) (1983-1987)
Mogelijk: Directie Intern Beleid (1988-1999) (7)
KIJK OOK BIJ: DGRO
DGMH (MinVoMil) (1971-1983)
DGMH (MinVROM) (1983-1987)
Mogelijk: Directie Intern Beleid (1988-1999) (7)
BV 1983: Actieprogramma Deregulering Ruimtelijke Ordening
en Milieu (DROM, 1983)
HI / OW Begin jaren ’80: Uitbreiding toezichttaken Inspectie
Milieuhygiëne
BV 1982: Nota Milieu & Technologie Directie Afvalstoffen en Schone Technologie (1983-1986)
BV Vanaf begin jaren ’80: Doelgroepen: DGMH (MinVoMil) (1971-1983)
DGMH (MinVROM) (1983-1987)
Landbouw Directie Bodem, Water, Stoffen (1983-1987)(13)
Directie lucht en energie (1996-2000) (25):
Directie Lucht (1983-1987)
KIJK OOK BIJ: MinLNV
Verkeer & Vervoer Directie Bodem, Water, Stoffen (1983-1987)(13)
Directie lucht en energie (1996-2000) (25):
Directie Lucht (1983-1987)
KIJK OOK BIJ: MinVenW
Industrie en overige bedrijfstakken Directie Bodem, Water, Stoffen (1983-1987)(13)
Directie lucht en energie (1996-2000) (25):
Directie Lucht (1983-1987)
Directie Afvalstoffen en Schone Technologie (1983-1986)
Directie Afvalstoffen (1987) (20)
KIJK OOK BIJ: MinEZ
Energiesector Directie Bodem, Water, Stoffen (1983-1987)(13)
Directie lucht en energie (1996-2000) (25):
Directie Lucht (1983-1987)
Directie Afvalstoffen en Schone Technologie (1983-1986)
57

Directie Afvalstoffen (1987) (20)
KIJK OOK BIJ: MinEZ
Raffinaderijen Directie Bodem, Water, Stoffen (1983-1987)(13)
Directie lucht en energie (1996-2000) (25):
Directie Lucht (1983-1987)
Directie Afvalstoffen en Schone Technologie (1983-1986)
Bouw Directie Bodem, Water, Stoffen (1983-1987)(13)
Directie lucht en energie (1996-2000) (25):
Directie Lucht (1983-1987)
Directie Afvalstoffen en Schone Technologie (1983-1986)
Afvalverwijderingsbedrijven Directie Afvalstoffen en Schone Technologie (1983-1986)
Directie Afvalstoffen (1987) (20)
Consumenten en detailhandel Directie Industrie, Bouw, Producten, Consumenten (1992-
1995) (18)
U Convenanten met doelgroepen Zie hierboven per doelgroep
BV 1984: Nota meer dan de som der delen, Winsemius DGMH (MinVROM) (1983-1987)
Mogelijk: Directie Intern Beleid (1988-1999) (7)
BV 1986: IMP-Milieu. Beleidsthema’s:
Verzuring Directie Bodem, Water, Stoffen (1983-1987)(13)
Directie lucht en energie (1996-2000) (25):
Directie Lucht (1983-1987)
Vermesting Directie Bodem, Water, Stoffen (1983-1987)(13)
Verspreiding gevaarlijke stoffen Directie Stoffen, Veiligheid en Straling (1992-
1995)(1996-2000)(26):
Directie Stoffen en Risicobeheersing (1988-
1991)
Directie Stoffen, afvalstoffen en straling (2001)(27)
Directie Externe Veiligheid (2003) (28)
Verwijdering afvalstoffen Directie Afvalstoffen (1987) (20)
Directie Stoffen, afvalstoffen en straling (2001)(27)
Verstoring milieu Directie lucht en energie (1996-2000) (25):
Directie Lucht (1983-1987)
Directie Geluid en Verkeer (1983-1987)(21)
KIJK OOK BIJ: MinVenW
DGMH (MinVROM) (1983-1987)
Mogelijk: Directie Intern Beleid (1988-1999) (7)
BV Begin jaren ’80: Tweesporenbeleid (effect- en brongericht)
58

DGMH (MinVoMil) (1971-1983)
DGMH (MinVROM) (1983-1987)
Mogelijk: Directie Intern Beleid (1988-1999) (7)
WR 1980: Wet algemene bepalingen milieuhygiëne
(Wabm)
OW 1981: Centrale Raad voor de Milieuhygiëne DGMH (MinVoMil) (1971-1983)
DGMH (MinVROM) (1983-1987)
Mogelijk: Directie Intern Beleid (1988-1999) (7)
OW 1982: Interim Wet Bodemsanering DGMH (MinVoMil) (1971-1983)
Directie Afvalstoffen (1987) (20)
Directie Stoffen, afvalstoffen en straling (2001)(27)
OW 1985: Wet milieugevaarlijke stoffen Directie Bodem, Water, Stoffen (1983-1987)(13)
OW 1986: Wet Bodemsanering Directie Bodem (1992-1995) (11)
Directie Bodem, Water, Stoffen (1983-1987) (13)
Directie drinkwater, water, landbouw (1996-2000)(15):
Directie Drink- en Industriewatervoorziening
(1983-1987)
Directie Bodem, Water, Landelijk gebied (2001) (14)
Directie Afvalstoffen (1987) (20)
Directie Stoffen, afvalstoffen en straling (2001)(27)
OW 1986: Invoering milieueffectrapportage (MER) DGMH (MinVROM) (1983-1987)
Directie Bestuurszaken (1983-1987) (8)
OW 1993: Wet Milieubeheer: DGM (1988)
Mogelijk: Directie Intern Beleid (1988-1999) (7)
Planning milieubeleid
Vergunningstelsel
Handhaving
BV IMP-Milieu 1985-1989 DGMH (MinVROM) (1983-1987)
DGM (1988)
Mogelijk: Directie Intern Beleid (1988-1999) (7)
BV 1989: NMP I DGMH (MinVROM) (1983-1987)
DGM (1988)
Mogelijk: Directie Intern Beleid (1988-1999) (7)
KIJK OOK BIJ: MinLNV, MinVenW, MinEZ, MinBZK
V 1985: Voorlichtingscampagne Stop de zure regen Centrale Directie Voorlichting en Externe Betrekkingen
(1982-1999)
Directie lucht en energie (1996-2000) (25):
Directie Lucht (1983-1987)
4. Jaren tachtig:
Neoliberaal denken
59

Directie Bodem, Water, Stoffen (1983-1987) (13)
V 1985: Voorlichtingscampagne Stop de zure regen Centrale Directie Voorlichting en Externe Betrekkingen
(1982-1999)
Directie lucht en energie (1996-2000) (25):
Directie Lucht (1983-1987)
Directie Bodem, Water, Stoffen (1983-1987) (13)
AT / BV 1986: Verzuring Directie Bodem, Water, Stoffen (1983-1987) (13)
Directie Bodem, Water, Landelijk Gebied (2001) (14)
Directie lucht en energie (1996-2000) (25):
Directie Lucht (1983-1987)
5. Jaren tachtig:
Besef mondiale aard
Milieuproblematiek
AT / IO 1989: Montreal Protocol Directie Internationale Milieuzaken (1989-1991) (10)
Directie Bodem, Water, Landelijk Gebied (2001) (14)
Directie lucht en energie (1996-2000) (25):
Directie Lucht (1983-1987)
KIJK OOK BIJ: MinBuZa
Jaren ’80: Ozonlaag BV Jaren ’80: Terugdringen CFK’s in spuitbussen Directie Bodem, Water, Stoffen (1983-1987)
Directie Lucht (1983-1987)
BV 1992: Besluit inzake stoffen die de ozonlaag aantas- Directie lucht en energie (1996-2000) (25)
ten
BV Jaren ’80: Terugdringen CO2-uitstoot Directie lucht en energie (1996-2000) (25):
Directie Lucht (1983-1987)
Directie Industrie, Bouw, Producten, Consumenten (1992-
1995) (18)
Directie Internationale Milieuzaken (1996) (10)
Directie Klimaatverandering en Industrie (2001) (17)
KIJK OOK BIJ: MinEZ
AT 1989: bestrijding broeikaseffect en vermindering CO2 Directie Bodem, Water, Stoffen (1983-1987)
uitstoot centraal thema in nieuwe verkiezingen na val Ka- Directie Lucht (1983-1987)
binet Lubbers
KIJK OOK BIJ: MinEZ
BV 1990: aanscherping CO2 doelstellingen in NMP-plus Directie lucht en energie (1996-2000) (14)
Mogelijk: Directie Intern Beleid (1988-1999) (7)
KIJK OOK BIJ: MinEZ
AT +/- 1990: Oprichting IPPC door Milieuprogramma van Directie Internationale Milieuzaken (1996) (10)
de Verenigde Naties
KIJK OOK BIJ: MinBuZa
OW 2005: Oprichting Nederlandse Emissie Autoriteit Directie Klimaatverandering en Industrie (2001) (17)
(NEa)
KIJK OOK BIJ: MinEZ
6. Jaren ’80 – heden:
Aandacht voor broeikaseffect
en klimaatverandering
60

IO / BV Vanaf jaren ’90: voorbereiding systeem emissie- Directie Internationale Milieuzaken (1996) (10)
handel Europese Unie
Directie lucht en energie (1996-2000) (25):
Directie Lucht (1988-1991)
Directie Klimaatverandering en Industrie (2001) (17)
Directie Industrie, Bouw, Producten, Consumenten (1992-
1995) (18)
Directie Geluid en Verkeer (1996-2000) (21)
KIJK OOK BIJ: MinBuZa
IO / AT 2003: inwerkingtreding systeem emissiehandel Directie Internationale Milieuzaken (1996) (10)
Europese Unie
Directie Klimaatverandering en Industrie (2001) (17)
KIJK OOK BIJ: MinBuZa
AT Jaren ’80-heden: Discussie omvang agrarische sector Directie Bodem, Water, Landelijk gebied (2001) (14)
en bio-industrie
KIJK OOK BIJ: MinLNV
BV 2007: Programma Schoon en Zuinig 2007-2011 Directie Bodem (1992-1995) (11)
Directie Bodem, Water, Stoffen (1983-1987) (13)
Directie Stoffen, Afvalstoffen, Straling (2001) (27)
KIJK OOK BIJ: MinEZ
AT / BV 1986: Vermesting: erkenning bijdrage landbouw Directie lucht en energie (1996-2000) (25):
aan milieuvervuiling
Directie Lucht (1983-1987)
Directie drinkwater, water, landbouw (1996-2000)(15):
Directie Drink- en Industriewatervoorziening
(1983-1987)
KIJK OOK BIJ: MinLNV
OZ 1980-1985: Mineralenbalansen CBS Directie Bodem (1992-1995) (11)
Directie Bodem, Water, Stoffen (1983-1987) (13)
Directie lucht en energie (1996-2000) (25):
Directie Lucht (1983-1987)
Directie drinkwater, water, landbouw (1996-2000)(15):
Directie Drink- en Industriewatervoorziening
(1983-1987)
Directie Bodem, Water, Landelijk gebied (2001) (14)
Mogelijk: Directie Intern Beleid (1988-1999) (7)
BV Vanaf 1984-heden: mestbeleid Directie Bodem (1992-1995) (11)
Directie Bodem, Water, Stoffen (1983-1987) (13)
Directie lucht en energie (1996-2000) (25):
Directie Lucht (1983-1987)
Directie drinkwater, water, landbouw (1996-2000)(15):
7. 1980 – heden: Lobby
landbouw tegen milieumaatregelen
61

Directie Drink- en Industriewatervoorziening
(1983-1987)
Directie Bodem, Water, Landelijk gebied (2001) (14)
Mogelijk: Directie Intern Beleid (1988-1999) (7)
KIJK OOK BIJ: MinLNV
Directie Bodem (1992-1995) (11)
Directie Bodem, Water, Stoffen (1983-1987) (13)
Directie lucht en energie (1996-2000) (25):
Directie Lucht (1983-1987)
Directie drinkwater, water, landbouw (1996-2000)(15):
Directie Drink- en Industriewatervoorziening
(1983-1987)
Directie Bodem, Water, Landelijk gebied (2001) (14)
Mogelijk: Directie Intern Beleid (1988-1999) (7)
KIJK OOK BIJ: MinLNV
Directie lucht en energie (1996-2000) (25):
Directie Lucht (1983-1987)
Directie drinkwater, water, landbouw (1996-2000)(15):
Directie Drink- en Industriewatervoorziening
(1983-1987)
Directie Bodem, Water, Landelijk gebied (2001) (14)
KIJK OOK BIJ: MinLNV
DGM (1988)
Directie Internationale Milieuzaken (1996) (10)
AT Jaren ’80-heden: Rol Commissie Landbouw (in Tweede
Kamer)
AT 1990-1995: Blokkering milieumaatregelen landbouwsector
door Tweede Kamer (mestmoeras)
AT 1987: Brundtland-rapport van de World Commission
on Environment and Development (WCED)
8. 1985 – 1990:
Hernieuwde aandacht
voor milieu
AT / BV 1988: RIVM rapport Zorgen voor morgen DGM (1988)
BV / V 1988: Kentering in beleid, Nederlandse regering DGM (1988)
luidt alarmklok
BV / V 1988: troonrede: ‘stervende aarde’ DGM (1988)
Centrale Directie Voorlichting en Externe Betrekkingen
(1982-1999)
Centrale Directie Voorlichting en Externe Betrekkingen
(1982-1999)
OZ / AT 1989: peiling onder bevolking: milieu belangrijkste
thema
BV / V 1989: milieu benoemd tot vierde pijler regerings- DGM (1988)
62

Directie lucht en energie (1996-2000) (25):
Directie Lucht (1983-1987)
KIJK OOK BIJ: MinEZ
beleid (Lubbers)
BV 1985-1990: Nieuw thema: Verspilling van energie en
grondstoffen
WR 1987: Invoering milieueffectrapportage (MER) DGMH (MinVROM) (1983-1987)
DGM (1988)
Mogelijk: Milieu Effect Rapportage (34)
BV 1989: eerste nationaal milieubeleidsplan (NMP I) DGM (1988)
Mogelijk: Directie Intern Beleid (1988-1999) (7)
KIJK OOK BIJ: MinLNV, MinVenW, MinEZ, MinBZK
BV 1989: Nieuw beleidsthema Duurzame ontwikkeling DGMH (MinVROM) (1983-1987)
(in: NMP)
DGM (1988)
BV 1989: opstellen Lijst met vijftig prioritaire, milieuge- Directie Bodem (11)
vaarlijke stoffen (in: NMP)
Directie Bodem, Water, Stoffen (1983-1987) (13)
Directie Bodem, Water, Landelijk gebied (2001) (14)
Directie Stoffen, Veiligheid en Straling (1992-
1995)(1996-2000)(26):
Directie Stoffen en Risicobeheersing (1988-
1991)
Directie Stoffen, afvalstoffen en straling (2001)(27)
Directie Afvalstoffen (1988-1991)(1992-1995)(1996-
2000)(20)
AT 1989: val van het Kabinet Lubbers tijdens behande- DGM (1988)
ling van het NMP I
KIJK OOK BIJ: MinLNV, MinVenW, MinEZ, MinBZK
BV Mei 1989: pro-memories NMP I DGM (1988)
Mogelijk: Directie Intern Beleid (1988-1999) (7)
KIJK OOK BIJ: MinLNV, MinVenW, MinEZ, MinBZK
BV 1990: NMP Plus DGM (1988)
Mogelijk: Directie Intern Beleid (1988-1999) (7)
KIJK OOK BIJ: MinLNV, MinVenW, MinEZ, MinBZK
BV 1990: Nota met maatregelen bij NMP Plus Directie lucht en energie (1996-2000) (25):
Directie Lucht (1983-1987)
KIJK OOK BIJ: MinLNV, MinVenW, MinEZ, MinBZK
OW Vanaf 1990: toename medewerkers van DGM (pro- Directie Intern Beleid (1988-1999) (7)
ject DGM 1000) en een reorganisatie
DGM (1988)
Directie Intern Beleid (1988-1999) (7)
BV / U 1989-1991: Project Implementatie NMP (PIN) en
Werkconferentie Implementatie NMP (WIN)
63

BV / U Vanaf eind jaren ’80: Financiering Uitvoering NMP Directie Bestuurszaken (1988-1991) (8)
(FUN-gelden) voor provincies en gemeenten
BV 1992: zorg voor duurzame kwaliteit leefomgeving DGM (1988)
hoofdtaak VROM
BV Verbreding definitie milieubeleid DGM (1988)
WR / BV 1985-1990: Verbreding Wet Milieubeheer Directie Bestuurszaken (1988-1991)(1992-1995)(1996-
2000) (8)
Directie Intern Beleid (1988-1999) (7)
BV Eind jaren ’80-1989: Conceptversies NMP I DGMH (MinVROM) (1983-1987)
DGM (1988)
Mogelijk: Directie Intern Beleid (1988-1999) (7)
KIJK OOK BIJ: MinLNV, MinVenW, MinEZ, MinBZK
BV 1985-1990: opstellen IMP-M’s DGMH (MinVROM) (1983-1987)
DGM (1988)
BV Vanaf 1985: Tweesporenbeleid DGMH (MinVROM) (1983-1987)
DGM (1988)
BV 1989: Vertaling doelstellingen naar maatregelen per Directie lucht en energie (1996-2000) (25):
doelgroep
Directie Lucht (1983-1987)
Directie Industrie, Bouw, Producten, Consumenten (1992-
1995) (18)
Directie Klimaatverandering en Industrie(17)
Directie Bodem (11)
Directie Bodem, Water, Stoffen (1983-1987) (13)
Directie Bodem, Water, Landelijk gebied (2001) (14)
Directie drinkwater, water, landbouw(15)
Directie Geluid en Verkeer (21)
Directie lokale milieukwaliteit en Verkeer (23)
Directie Stoffen, Veiligheid en Straling (1992-
1995)(1996-2000)(26):
Directie Stoffen en Risicobeheersing (1988-
1991)
Directie Stoffen, afvalstoffen en straling (2001)(27)
Directie Afvalstoffen (1988-1991)(1992-1995)(1996-
2000)(20)
Bronnen en emissies (24)
U 1986: Project KWS 2000 Directie Stoffen, afvalstoffen en straling (2001)(27)
Directie Afvalstoffen (1988-1991)(1992-1995)(1996-
64

2000)(20)
U Jaartal NNB: Aanlanding LPG Directie Stoffen, afvalstoffen en straling (2001)(27)
Directie Afvalstoffen (1988-1991)(1992-1995)(1996-
2000)(20)
U Doelgroep Industrie: Directie lucht en energie (1996-2000) (25):
Directie Lucht (1983-1987)
Directie Industrie, Bouw, Producten, Consumenten (1992-
1995) (18)
Directie Klimaatverandering en Industrie (17)
KIJK OOK BIJ: MinEZ
Emissiereducties Directie lucht en energie (1996-2000) (25):
Directie Lucht (1983-1987)
Directie Industrie, Bouw, Producten, Consumenten (1992-
1995) (18)
Directie Klimaatverandering en Industrie (17)
KIJK OOK BIJ: MinEZ
Convenanten in 11 branches Directie lucht en energie (1996-2000) (25):
Directie Lucht (1983-1987)
Directie Industrie, Bouw, Producten, Consumenten (1992-
1995) (18)
Directie Klimaatverandering en Industrie (17)
KIJK OOK BIJ: MinEZ
U Doelgroep Consumenten: Directie Industrie, Bouw, Producten, Consumenten (1992-
1995) (18)
Productenbeleid Directie Industrie, Bouw, Producten, Consumenten (1992-
1995) (18)
KIJK OOK BIJ: MinEZ
Keurmerken (Duurzaam Hout, Directie Industrie, Bouw, Producten, Consumenten (1992-
Ecolabel, Max Havelaar)
1995) (18)
KIJK OOK BIJ: MinEZ
U Doelgroep Landbouw Directie Bodem (11)
Directie Bodem, Water, Stoffen (1983-1987) (13)
Directie Bodem, Water, Landelijk gebied (2001) (14)
Directie Drinkwater, Water, Landbouw (1992-1995)(15)
KIJK OOK BIJ: MinLNV
BV 1984: Nota Meer dan de som der delen DGMH (MinVROM) (1983-1987)
DGM (1988)
65

Mogelijk: Directie Intern Beleid (1988-1999) (7)
BV IMP-M’s DGMH (MinVROM) (1983-1987)
DGM (1988)
Mogelijk: Directie Intern Beleid (1988-1999) (7)
U Milieuprogramma Voortgangsrapportage 1989-1992 DGM (1988)
Mogelijk: Directie Intern Beleid (1988-1999) (7)
BV 1989: NMP I DGMH (MinVROM) (1983-1987)
DGM (1988)
Mogelijk: Directie Intern Beleid (1988-1999) (7)
KIJK OOK BIJ: MinLNV, MinVenW, MinEZ, MinBZK
BV 1990: Actieplan Gebiedsgericht Milieubeleid Directie lokale milieukwaliteit en verkeer (2001)(23)
BV 1985-1990: ontwikkeling ROM-gebiedenbeleid: Directie lokale milieukwaliteit en verkeer (2001)(23)
KIJK OOK BIJ: DGRO
6 met cumulatie milieuproblemen Directie lokale milieukwaliteit en verkeer (2001)(23)
3 die extra aandacht verdienen Directie lokale milieukwaliteit en verkeer (2001)(23)
U Projectorganisatie per gebied Directie lokale milieukwaliteit en verkeer (2001)(23)
U Convenant per gebied Directie lokale milieukwaliteit en verkeer (2001)(23)
U Schiphol en omgeving Directie lokale milieukwaliteit en verkeer (2001)(23)
U Gelderse valei Directie lokale milieukwaliteit en verkeer (2001)(23)
OW Jaartal NNB: Instelling Transferpunt Directie lokale milieukwaliteit en verkeer (2001)(23)
OW 1991: instelling directie Bestuurlijke Betrekkingen en Directie lokale milieukwaliteit en verkeer (2001)(23)
Gebiedenbeleid
Directie Bestuurszaken (1992-1995) (8)
KIJK OOK BIJ: DGRO
BV Eind jaren ’90: Einde doelgroepenbeleid DGM (1988)
Mogelijk: Directie Bestuurszaken (1996-2000)(8)
9. 1980-heden: Professionaliseringmilieubeweging
Directie Strategische Planning (1992-1995)(1996-
1997)(9)
Directie Strategie en Planvorming (1998-2000)
BV / AT 1980-heden: Verbredingsstreven, participatiebeleid,
externe integratie, flexibilisering
BV 1980-heden: ROM-gebiedenbeleid Directie lokale milieukwaliteit en verkeer (2001)(23)
Directie Bestuurszaken (1996-2000)(8)
BV Vanaf 1999: SOMS-beleid Directie Strategische Planning (1992-1995)(1996-
1997)(9)
Directie Strategie en Planvorming (1998-2000)
O DUIV-conferenties in Nunspeet (1994) en Apeldoorn Directie Bestuurszaken (1992-1995) (8)
(1996)
66

BV / OZ Eind jaren ’90 (1998): Leefomgevingsbalans DGM (1988)
BV 1997: Nota Milieu en Economie Directie Strategische Planning (1992-1995)(1996-
1997)(9)
Mogelijk:
Directie lucht en energie (1996-2000) (25):
Directie Industrie, Bouw, Producten, Consumenten (1992-
1995) (18)
Directie Klimaatverandering en Industrie (2001) (17)
KIJK OOK BIJ: MinEZ
U 1980-heden: ROM-projecten Directie Bestuurszaken (1992-1995) (1996-2000) (8)
Directie Lokale milieukwaliteit en Verkeer (2001) (23):
Directie Geluid en Omgeving (1990-1991)
KIJK OOK BIJ: DGRO
U 1980-heden: Waardevolle Cultuurlandschappen (WCL’s) Directie Bestuurszaken (1992-1995) (1996-2000) (8)
Directie Lokale milieukwaliteit en Verkeer (2001) (23):
Directie Geluid en Omgeving (1990-1991)
KIJK OOK BIJ: MinLNV, DGRO
U 1980-heden: Strategische Groenprojecten (SGP’s) Directie Bestuurszaken (1992-1995) (1996-2000) (8)
Directie Lokale milieukwaliteit en Verkeer (2001) (23):
Directie Geluid en Omgeving (1990-1991)
KIJK OOK BIJ: MinLNV, DGRO
IO / AT 1991: conferentie in Rio de Janeiro Directie Internationale Milieuzaken (1989-1991) (10)
KIJK OOK BIJ: MinBuZa
10. Jaren negentig:
Tegenvallende economische
ontwikkeling
BV 1991: start voorbereiding NMP II DGM (1988)
KIJK OOK BIJ: MinLNV, MinVenW, MinEZ, MinBZK
BV 1993-2000: Uitbreiding Schiphol met vijfde baan (ka- Directie Bestuurszaken (1992-1995) (1996-2000) (8)
binetsbesluit 1993-opening 2003)
Directie Lokale milieukwaliteit en Verkeer (2001) (23):
Directie Geluid en Omgeving (1990-1991)
KIJK OOK BIJ: MinLNV, DGRO
BV Uitbreiding Rotterdamse haven: 1990: eerste plan Directie Bestuurszaken (1992-1995) (1996-2000) (8)
voor nieuwe maasvlakte, 2008: start aanleg
Directie Lokale milieukwaliteit en Verkeer (2001) (23):
Directie Geluid en Omgeving (1990-1991)
KIJK OOK BIJ: MinLNV, DGRO
BV Aanleg nieuw vliegveld Zestienhoven (in 1993 besluit Directie Bestuurszaken (1992-1995) (1996-2000) (8)
kabinet dat uitbreiding en verplaatsing van het bestaande Directie Lokale milieukwaliteit en Verkeer (2001) (23):
Zestienhoven niet zal plaatsvinden)
Directie Geluid en Omgeving (1990-1991)
67

KIJK OOK BIJ: MinLNV, DGRO
BV Nieuw vliegveld Beek (jaren negentig: verzet tegen Directie Bestuurszaken (1992-1995) (1996-2000) (8)
aanleg Oost-Westbaan)
Directie Lokale milieukwaliteit en Verkeer (2001) (23):
Directie Geluid en Omgeving (1990-1991)
KIJK OOK BIJ: MinLNV, DGRO
BV Hoge Snelheidslijn (discussie start in 1988 met Rail Directie Bestuurszaken (1992-1995) (1996-2000) (8)
21-plan van de NS, aanleg start in 2000, opening eerste Directie Lokale milieukwaliteit en Verkeer (2001) (23):
deel in 2009)
Directie Geluid en Omgeving (1990-1991)
KIJK OOK BIJ: MinLNV, DGRO
BV Betuweroute (discussie start in 1988 met Rail 21-plan Directie Bestuurszaken (1992-1995) (1996-2000) (8)
van de NS, bouw start in 1998, opening in 2007)
Directie Lokale milieukwaliteit en Verkeer (2001) (23):
Directie Geluid en Omgeving (1990-1991)
KIJK OOK BIJ: MinLNV, DGRO
BV 1994: NMP II behandeld in Tweede Kamer: DGM (1988)
KIJK OOK BIJ: MinLNV, MinVenW, MinEZ, MinBZK
energie, CO2 en energieheffing (ecotax) Directie Industrie en Consumentenbeleid (16)
Directie Klimaatverandering en Industrie (17)
Directie Industrie, Bouw, Producten, Consumenten (1992-
1995)(18)
Directie Geluid en Verkeer (1992-1995) (21)
KIJK OOK BIJ: MinEZ, MinVenW
NOx-doelstelling voor vrachtverkeer Directie Geluid en Verkeer (1992-1995) (21)
KIJK OOK BIJ: MinEZ, MinVenW
WR 1993: Wet Milieubeheer (Wm) Directie Stoffen, Veiligheid en Straling (1992-
1995)(1996-2000)(26):
Directie Stoffen en Risicobeheersing (1988-
1991)
Directie Stoffen, afvalstoffen en straling (2001)(27)
Directie Externe Veiligheid (2003) (28)
WR Wet Oppervlaktewateren (Wvo) Directie Bodem, Water, Landelijk gebied (2001) (14)
Directie Drinkwater, Water, Landbouw (1992-1995)(15)
Mogelijk: Directie Bestuurszaken (1992-1995) (1996-
2000) (8)
KIJK OOK BIJ: MinLNV, MinVenW
AT / BV Jaren 90: GGO Directie Stoffen, Veiligheid en Straling (1992-
1995)(1996-2000)(26):
Directie Stoffen en Risicobeheersing (1988-
11. Jaren negentig:
Discussie over
genetische modulatie
68

1991)
Directie Stoffen, afvalstoffen en straling (2001)(27)
Directie Externe Veiligheid (2003) (28)
KIJK OOK BIJ: MinLNV
BV Jaren 90: Risicobeleid Directie Stoffen, Veiligheid en Straling (1992-
1995)(1996-2000)(26):
Directie Stoffen en Risicobeheersing (1988-
1991)
Directie Stoffen, afvalstoffen en straling (2001)(27)
Directie Externe Veiligheid (2003) (28)
OW Jaren 90: Instelling Commissie genetische modifica- Directie Stoffen, Veiligheid en Straling (1992tie
1995)(1996-2000)(26):
Directie Stoffen en Risicobeheersing (1988-
1991)
Directie Stoffen, afvalstoffen en straling (2001)(27)
Directie Externe Veiligheid (2003) (28)
KIJK OOK BIJ: MinLNV
AT Jaren negentig – heden: Rol milieubeweging Directie Bestuurszaken (1996-2000)(8)
12. Jaren negentig – heden:
Toename pluriformiteit
milieubeweging
Directie Bestuurszaken (1992-1995) (1996-2000)(8)
Directie Strategie en Bestuur (2001)
Directie Lokale milieukwaliteit en Verkeer (2001) (23):
Directie Geluid en Omgeving (1990-1991)
KIJK OOK BIJ: DGRO, MinEZ
BV Eind jaren ’90-2008: Uitbreiding Rotterdamse haven
met Maasvlakte 2
DGM (1988)
BV 1992: zorg duurzame kwaliteit leefomgeving als
hoofdtaak VROM
13. Jaren negentig: Milieu
geïncorporeerd in dagelijkse
praktijk: opkomst
begrip duurzaam
ondernemen
V Jaren 90-heden: Campagne Een beter milieu begint bij DGM (1988)
jezelf
KIJK OOK BIJ: Centrale Directie Voorlichting
BV 1995: Nota Milieu & Economie Directie Strategie en Planvorming (1998-2000) (9)
BV 1998: NMP III DGM (1988)
KIJK OOK BIJ: MinLNV, MinVenW, MinEZ, MinBZK
IO / BV 2005: Kyoto Protocol Directie Internationale Milieuzaken (1996) (10)
Directie Klimaatverandering en Industrie (2001)
69

KIJK OOK BIJ: MinBuZa
1992-1998: Bijlmerramp BV Jaren negentig – begin 21ste eeuw: ontwikkeling ri- Directie Stoffen, Veiligheid en Straling (1992siconormen
1995)(1996-2000)(26):
Directie Stoffen en Risicobeheersing (1988-
1991)
Directie Stoffen, afvalstoffen en straling (2001)(27)
Directie Externe Veiligheid (2003) (28)
KIJK OOK BIJ: MinBZK
BV Jaren negentig – begin 21ste eeuw: ontwikkeling ex- Directie Stoffen, Veiligheid en Straling (1992tern
veiligheidsbeleid milieu
1995)(1996-2000)(26):
Directie Stoffen en Risicobeheersing (1988-
1991)
Directie Stoffen, afvalstoffen en straling (2001)(27)
Directie Externe Veiligheid (2003) (28)
KIJK OOK BIJ: MinBZK
2000: Vuurwerkramp OZ / HI Begin 21
Enschede
ste eeuw: Onderzoek naar regelgeving Directie Stoffen, Veiligheid en Straling (1992en
regelhandhaving op het gebied van vuurwerk en ande- 1995)(1996-2000)(26):
re ontplofbare stoffen door rijk en gemeente
Directie Stoffen en Risicobeheersing (1988-
1991)
Directie Stoffen, afvalstoffen en straling (2001)(27)
Directie Externe Veiligheid (2003) (28)
KIJK OOK BIJ: MinBZK
U Jaren negentig – begin 21ste eeuw: Saneringspro- Directie Lokale Milieukwaliteit en Verkeer (2001) (23)
gramma
KIJK OOK BIJ: DGRO
BV Jaren negentig – begin 21ste eeuw: Sanering LPG- Directie Lokale Milieukwaliteit en Verkeer (2001) (23)
stations in stedelijke omgeving
KIJK OOK BIJ: DGRO
OZ 2006: Rapport ‘Sanering LPG-tankstations’ Directie Lokale Milieukwaliteit en Verkeer (2001) (23)
KIJK OOK BIJ: DGRO
BV / WR Jaren negentig – begin 21ste eeuw: Verbod Directie Stoffen, Veiligheid en Straling (1992transport
over het spoor van gevaarlijke stoffen
1995)(1996-2000)(26):
(chloor, ammoniak)
Directie Stoffen en Risicobeheersing (1988-
1991)
Directie Stoffen, afvalstoffen en straling (2001)(27)
Directie Externe Veiligheid (2003) (28)
KIJK OOK BIJ: MinVenW
HI / WR 2004: Strenger toezicht op vuurwerkopslag- Directie Stoffen, Veiligheid en Straling (1992plaatsen:
Vuurwerkbesluit en Besluit externe veiligheid 1995)(1996-2000)(26):
14. Jaren negentig – begin
21ste eeuw
70

inrichtingen Directie Stoffen en Risicobeheersing (1988-
1991)
Directie Stoffen, afvalstoffen en straling (2001)(27)
Directie Externe Veiligheid (2003) (28)
KIJK OOK BIJ: MinBZK
Directie Stoffen, Veiligheid en Straling (1992-
1995)(1996-2000)(26):
Directie Stoffen en Risicobeheersing (1988-
1991)
Directie Stoffen, afvalstoffen en straling (2001)(27)
Directie Externe Veiligheid (2003) (28)
KIJK OOK BIJ: MinBZK
Directie Stoffen, Veiligheid en Straling (1992-
1995)(1996-2000)(26):
Directie Stoffen en Risicobeheersing (1988-
1991)
Directie Stoffen, afvalstoffen en straling (2001)(27)
Directie Externe Veiligheid (2003) (28)
Directie Stoffen, Veiligheid en Straling (1992-
1995)(1996-2000)(26):
Directie Stoffen en Risicobeheersing (1988-
1991)
Directie Stoffen, afvalstoffen en straling (2001)(27)
Directie Externe Veiligheid (2003) (28)
KIJK OOK BIJ: DGRO, MinVenW
OW Jaren negentig – begin 21ste eeuw: KIEV-overleg
(Knelpunten Inventarisatie Externe Veiligheid)
OZ Jaren negentig – begin 21ste eeuw: Ketenstudies
chloor, ammoniak en LPG
BV Jaren negentig – begin 21ste eeuw: Basisnet vervoer
gevaarlijke stoffen.
71

Bijlage 1 Protocol literatuurstudie Fase 2
1. Criteria selectie bronnen
De primaire bron bevat data over een langere periode binnen het domein fysieke
leefomgeving of een van de subdomeinen in de periode 1976-2005. Uit deze data is
(informatie over) het verloop van een trend af te leiden.
De secundaire bron bevat een overkoepelende beschrijving van trends binnen het
domein fysieke leefomgeving of een van de subdomeinen in de periode 1976-2005;
het betreft in eerste instantie geen detailbeschrijving van één trend, specifieke gebeurtenis
of deelperiode.
In een later stadium van de literatuurstudie is het mogelijk een trend verder uit te
diepen en bronnen te zoeken die wel specifiek op een trend of periode ingaan.
Andere deskundigen op het domein fysieke leefomgeving of een van de subdomeinen
verwijzen in hun werk veelvuldig naar de bron.
Wanneer wij tijdens de literatuurstudie in Fase 2 relevante beleids- of Kamerstukken
of begrotingen op het spoor komen, worden deze weggelegd of opgeslagen voor gebruik
in de literatuurstudie van Fase 3. In Fase 3 gaan we in op de reactie van de
overheid op trends.
2. Te volgen sporen
De inventarisatie van geschikte bronnen verloopt via drie sporen die parallel aan elkaar
(kunnen) worden gevolgd:
Spoor 1 Bestudering handboeken, bibliografieën en literatuuroverzichten op het domein fysieke
leefomgeving of subdomein (WRR, Planbureau voor de Leefomgeving)
Spoor 2 Sneeuwbalmethode en directe benadering van deskundigen: via overzichtswerk
van experts zoeken we naar standaardoverzichtswerken op
(sub)domein, aangevuld door tips die experts geven tijdens interviews
Spoor 3 Bibliotheken (Nederlandse Centrale Catalogus, PiCarta, IBL) en databanken
(Open Acces databestanden uit de alfa- en gammawetenschappen, DANS van het
CBS, Statline, SCP, Milieu- en Natuurcompendium)
3. Tijd en diepgang
Per subdomein wordt in principe maximaal drie dagen aan literatuurstudie besteed. Het
verzamelen van literatuur is hierbij inbegrepen. Gezien de beperkte tijd is het van belang
de bronnen op een zo efficiënt mogelijke wijze te bestuderen, waarbij wel wordt gegarandeerd
dat we zoveel mogelijk informatie uit de bron halen. De literatuurstudie heeft daarom
een oriënterend karakter: bronnen zullen voornamelijk worden ‘gescand’. Dat wil zeggen
dat we bronnen niet lineair lezen, maar ze systematisch globaal doorwerken, waarbij we
alert zijn op trends, trendbreuken en hotspots.
Aan de hand van de titel van het boek, de inhoudsopgave, hoofdstuk- en paragraaftitels,
inleiding en samenvatting vormen we ons in hoog tempo een beeld van de hoofdlijn van de
bron. Een hoofdstuk of paragraaf wordt alleen intensief gelezen, waar een trend, trendbreuk
of hotspot aan de orde wordt gesteld en we willen inzoomen op de materie. Op deze
manier werken we elke bron op een efficiënte manier toch helemaal door.
73

4. Registratie
De te raadplegen bronnen worden geregistreerd in een voor het hele onderzoeksteam toegankelijk
wordbestand.
74

Bijlage 2 Analysekader literatuurstudie
Het analysekader dient ertoe resultaten uit de literatuurstudie en de interviews te structureren
en beknopt en samenvattend weer te geven. Het analysekader is een hulpmiddel om
in Fase 2 de resultaten van de literatuurstudie en interviews te ordenen. Tijdens de uitvoering
van deze Fase, documenteren de onderzoekers per bron de volgende gegevens:
Brongegevens
Literatuur:
Titel
Auteur
Uitgeverij
Jaar
Plaats van uitgave
Interview:
Organisatie
Titels, voor- en achternaam respondent
Functie
Chronologisch overzicht 1976-2005 van:
Trends
Trendbreuken
Countertrends
Hotspots
Expertisegebied
Datum interview
Elke afzonderlijke trend wordt genummerd, en elke tijdens deze trend geïdentificeerde trendbreuk
of countertrend krijgt een volgnummer. Hotspots worden apart opgenomen.
Omschrijving per trend, trendbreuk en hotspot
Per trend, breuk, countertrend en hotspot worden de volgende gegevens gedocumenteerd:
Periode: wanneer vond de trend, trendbreuk of hotspot plaats?
Korte omschrijving: wat houdt de trend, trendbreuk of hotspot kort in?
Macro- of mesotrend? (alleen relevant voor trends)
Ontstaan trend, trendbreuk of hotspot
Verloop trend, trendbreuk of hotspot
Relaties met andere trends binnen fysieke leefomgeving
Kracht en impact van de trend, trendbreuk of hotspot
Indien de bestudeerde bronnen en geraadpleegde experts hierover informatie geven, documenteren
we in Fase 2 ter voorbereiding op de volgende Fase kort de volgende gegevens:
Reactie overheid op trend, trendbreuk of hotspot (nieuw overheidsbeleid, wet- en regelgeving,
betrokken actoren of structuurwijzigingen binnen overheid)
75

Bijlage 3 Vragenlijsten
Fase 2
In Fase 2 is aan de respondenten de volgende checklist voorgelegd:
1 Welke trends en trendbreuken waren kenmerkend voor de Nederlandse samenleving
tussen 1976 – 2005 op het subdomein Wonen / Milieu / Ruimtelijke Ordening? Waarom
waren deze kenmerkend?
2 Op welke momenten op het subdomein Wonen / Milieu / Ruimtelijke Ordening vond tussen
1976 – 2005 opvallende interactie plaats tussen de burger en overheid of burgers
onderling? Waarom was deze interactie opvallend?
Per trend, trendbreuk en interactie stellen wij steeds de volgende vragen:
a Wanneer vond de trend, trendbreuk of interactie plaats?
b Wat houdt de trend, trendbreuk of interactie kort in?
c Betreft het een macro- of mesotrend? (alleen relevant voor trends)
d Hoe is de trend, trendbreuk of interactie ontstaan?
e Wat is het verloop van de trend, trendbreuk of interactie? Hoe heeft deze zich ontwikkeld
in de loop der jaren?
f Zijn er relaties met andere trends binnen het subdomein?
g Hoe krachtig is de trend, trendbreuk of hotspot geweest?
h Wat was de impact van de trend, trendbreuk of hotspot op de samenleving?
i Hoe heeft de overheid gereageerd op de trend, trendbreuk of hotspot? (nieuw overheidsbeleid,
wet- en regelgeving, betrokken actoren of structuurwijzigingen binnen
overheid)
De gesprekspartners krijgen vooraf te zien hoe het domein fysieke leefomgeving wordt afgebakend
en welke definities van kernbegrippen worden gehanteerd.
Fase 3
In Fase 3 is aan de respondenten de volgende checklist voorgelegd:
1 Hoe heeft de overheid gereageerd op deze maatschappelijke trends cq welk beleid
voerde de overheid naar aanleiding van de trends? Kunt u een inschatting geven in
welke periode of welk jaar dit beleid tot stand is gekomen?
2 Welke wet- en regelgeving is naar aanleiding van de maatschappelijke trends tot stand
gekomen? Kunt u een inschatting geven in welke periode of welk jaar de wet- en regelgeving
tot stand is gekomen?
3 Welke actoren waren van belang bij bepaald beleid en wetten? Het gaat om actoren
binnen de verantwoordelijkheid van VROM (directies, belangrijke personen, toezichthouders,
(ministeriele) commissies, semi-overheid, etc.) en (semi-) overheidsorganisaties
buiten de verantwoordelijkheid van VROM.
77

4 Hebben de maatschappelijke trends tot gevolg gehad dat er zich structuurwijzigingen
binnen het ministerie hebben voorgedaan, zoals bijvoorbeeld:
een splitsing binnen het departement
de oprichting van een nieuw departement
het instellen van een toezichthouder
het instellen van een geheel nieuw type functionaris
78

Bijlage 4 Overzicht geraadpleegde literatuur milieu
Bervoets, J.A.A., Bogaards, J. W.J.M., Oldenbeek, N.C. van, Schaap, M., Velsink, J.,
RIO 94 Milieubeheer: Een institutioneel onderzoek naar de handelingen van diverse actoren
op het beleidsterrein Milieubeheer en de thans daaronder vallende taken van het ministerie
van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer over de jaren 1945-1994.
Bouwer, K., Klaver, J.C.M., Milieuproblemen in geografisch perspectief: een geografisch
overzicht van de milieuproblematiek veroorzaakt door maatschappelke activiteiten in
Nederland (Assen, Van Gorcum, 1987)
Cramer, J., De groene golf. Geschiedenis en toekomst van de Nederlandse milieubeweging
(Utrecht, 1989)
Dietz, F. (red.), Duurzaam milieugebruik: Een inspiratiebron (Uitgeverij Jan van Arkel,
2003)
Driessen, P.P.J . (ed.), Milieu, samenleving en beleid (Elsevier bedrijfsinformatie, 2000,
Den Haag)
Heijden, Hein-Anton van der, Tussen aanpassing en verzet. Milieubeweging en milieudiscours
(Amsterdam, 2000)
Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, Nationaal Milieubeleidsplan
4: Een wereld en een wil: werken aan duurzaamheid (Ministerie van VROM, Centrale
Directie Communicatie, Den Haag, 2001)
Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, Basisselectiedocument
Milieubeheer 1945-, Instrument voor de selectie – ter vernietiging dan wel blijvende
bewaring – van de administratieve neerslag van de zorgdragers (MinVROM en PWAA (red.)
Vastgestelde versie april 2009)
Peppel, R.A. van de, Klok, P.J., Hoek, D., 25 jaar milieubeleid in Nederland: instrumenten,
incidenten en effecten (Twente University Press, Enschede, 1999)
Siraa, H.T.; Valk, A.J. van der; Wissink, W.L., Met het oog op de omgeving : een geschiedenis
van de zorg voor de kwaliteit van de leefomgeving : het ministerie van Volkshuisvesting,
Ruimtelke Ordening en Milieubeheer (1965-1995) (Den Haag, SDU-Uitgevers,1995)
Sluis, Meent W. van der, Energie&Milieu in de Nederlandse krant 1968-1993 (Hoogezand,
1993)
www.infomil.nl
www.archiefbewerking.nl
79

Bijlage 5 Overzicht van geraadpleegde personen
Wonen
Prof. Dr. Hugo Priemus
TU Delft
Wetenschappelijk directeur OTB
Dr. Jeanet van Kullberg
Sociaal Cultureel Planbureau
Senior wetenschappelijk medewerker plus
Lid redactie Tijdschrift voor de Volkshuisvesting
Ruimtelijke Ordening
Prof. Dr. H.F.L. Ottens
Universiteit Utrecht
Em. Hoogleraar Sociale Geografie
Ronald Kranenburg
Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap (KNAG)
Hoofd- en beeldredacteur Tijdschrift Geografie
Milieu
Frank Dietz
Planbureau voor de Leefomgeving
Teamleider Nationale Milieubeleidsevaluatie en Duurzaamheid (NMD)
Hendrik Jan Dijkerman
Centraal Bureau voor de Statistiek, voorheen werkzaam bij Milieu
Lid Stuurgroep Milieu- en Natuurcompendium
Paul Klein
Centraal Bureau voor de Statistiek, Milieu
Coördinatie Milieu- en Natuurcompendium
Dick Nagelhout
Planbureau voor de Leefomgeving
Egbert Tellegen
Universiteit Utrecht
Socioloog en emeritus-hoogleraar Milieukunde
81

Henk van Zon
Rijksuniversiteit Groningen
Milieugeschiedenis
Titia van Leeuwen
Ministerie van VROM
Portefeuille Milieu, Plaatsvervangend directeur-generaal Milieu
Hoofd afdeling afvalstoffen
Felix Luitwieler
Ministerie van VROM
Portefeuille Milieu, Hoofd afdeling strategie
Diederick de Jong
Ministerie van VROM
Portefeuille Milieu, Hoofd afdeling duurzame industrie
82

Bijlage 6 Samenstelling reviewgroep
Review Fase 2
Jeroen Jonckers
Digital Display
Directeur
Prof. Dr. Hugo Priemus
TU Delft
Wetenschappelijk directeur OTB
Prof. dr. Lucas Reijnders
Universiteit van Amsterdam, hoogleraar milieukunde
Open Universiteit Heerlen, hoogleraar natuurwetenschappelijke milieuwetenschappen
Stichting Natuur en Milieu
Prof. dr. Arnold van der Valk
Universiteit Wageningen
Hoogleraar landgebruiksplanning
Review Fase 3
Olav-Jan van Gerwen
Directiesecretaris
Planbureau voor de Leefomgeving
Jeroen Jonckers
Digital Display
Directeur
Dick Nagelhout
Deskundige milieubeleid
Planbureau voor de Leefomgeving
Henk van Zon
Rijksuniversiteit Groningen
Milieugeschiedenis
83

Bijlage 7 Lijst van afkortingen
BMD Brede Maatschappelijke Discussie
CFK Chloorfluorkoolstofverbinding
DGM Directoraat Generaal Milieubeheer
DGMH Directoraat Generaal Milieuhygiëne
DROM Actieprogramma Deregulering Ruimtelijke Ordening en Milieu
EIM Economisch Instituut voor Midden- en Kleinbedrijf
FUN-gelden Financiering Uitvoering NMP
GGO genetische modulatie
HUP Hinderwet Uitvoeringsprogramma
IMP-M Indicatief Meerjarenprogramma Milieu
IPCC Intergovernmental Panel on Climate Change
KIEV-overleg Knelpunten Inventarisatie Externe Veiligheid
LTO-Nederland Land- en Tuinbouworganisatie Nederland
MER milieueffectrapportage
MIOD Milieuhygiënische Inspectie- en Opsporingsdienst
MUP Milieu Uitvoeringsprogramma
NMP Nationaal Milieubeleidsplan
NEa Nederlandse Emissie Autoriteit
RIVM Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu
PIN Project Implementatie NMP
ROM-beleid Ruimtelijke Ordening en Milieu gebiedenbeleid
SGP Strategisch Groenproject
VoMil ministerie van Volksgezondheid en Milieuhygiëne
VROM ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu
WabM Wet algemene bepalingen milieuhygiëne
WCED World Commission on Environment and Development
WCL Waardevol Cultuurlandschap
WIN Werkconferentie Implementatie NMP
Wm Wet Milieubeheer
Wvo Wet Oppervlaktewateren
85

Bijlage 8 Aanbevelingen voor de toekomst
Operationalisering - Waar behoefte aan is bij een volgende trendanalyse, zijn besluiten
over de concrete invulling van de methodiek. Welke stappen dienen in welke volgorde gezet
te worden? Hoe worden begrippen en definities geoperationaliseerd? Welke knelpunten
kunnen zich voordoen en welke oplossingen zijn daarvoor te geven? De antwoorden op dit
soort vragen zouden hun neerslag kunnen krijgen in een handleiding. De methodologische
verantwoording kan als basis dienen voor die handleiding.
Historische literatuur en expertinterviews - Wanneer een trendanalyse binnen een
specifiek domein wordt uitgevoerd, levert het bestuderen van historische literatuur, aangevuld
met expertinterviews, de meest bruikbare informatie op. Dit vereist wel dat er voldoende
historische studies zijn gepubliceerd over ontwikkelingen binnen het domein. Het
gebruik van enkel expertinterviews is niet aan te raden, omdat een gedegen basis voor de
trends dan ontbreekt, waardoor de trendanalyse vatbaar is voor kritiek. Overigens is het
goed mogelijk dat voor een maatschappijbrede trendanalyse een meer sociologische benadering
en begrippenapparaat kunnen volstaan. Verder is het nuttig de focus in de interviews
op de periode na 1990 te leggen, omdat voor deze periode weinig literatuur te vinden
is.
Aanvullingen - Om de algemene kwaliteit, diepgang en volledigheid van een trendanalyse
te borgen, is een aantal aanvullingen in de methodiek nodig. In de eerste plaats is het zinvol
als er een maatschappijbrede trendanalyse beschikbaar is die een basis kan bieden voor
trendanalyses in specifieke domeinen. In de tweede plaats biedt de tijdsinvestering in de
trendanalyse aanknopingspunten voor een schatting van de ‘werkelijk’ benodigde tijd voor
trendanalyse in alle relevante domeinen. In de derde plaats zou de rol van reviewgroep
aangepast kunnen worden. De rol van ‘recensent’ zou gewijzigd kunnen worden in een rol
van ‘toetser’ en ‘filter’ in een Klankbordgroep, die wordt geraadpleegd tijdens het onderzoeksproces
in plaats van erna. Deze Klankbordgroep zou bijvoorbeeld uit een longlist van
trends en ontwikkelingen tijdens een groepsdiscussie een beredeneerde keuze kunnen maken
van de meest kenmerkende trends en ontwikkelingen, zodat een shortlist ontstaat. De
items uit de shortlist worden vervolgens nader uitgewerkt, waarna een toetsingsronde bij
de Klankbordgroep plaatsvindt.
Periodisering - Trends zijn niet exact te periodiseren. Een oplossing is gevonden in het
benoemen van het deel van het decennium of de decennia waarin de trend ontstond.
Volgorde literatuurstudie en interviews - De volgorde die het beste lijkt te werken is
eerst een beperkte literatuurstudie uit te voeren. Op basis hiervan wordt een concept overzicht
met trends opgesteld. Dit wordt besproken met enkele experts, die het kunnen aanvullen/wijzigen
en getoetst door een reviewgroep (of, zoals eerder voorgesteld, in een
groepsdiscussie tijdens het onderzoeksproces). Een voorwaarde is wel dat de tijdsspanne
waarbinnen het onderzoek wordt uitgevoerd voor deze manier van werken mogelijk maakt.
Hotspots - Het verdient aanbeveling de functie van de hotspots binnen de gehele trendanalyse
nader te beschrijven. Voldoet de overwegend illustrerende rol die ze in de trendanalyse
hebben vervuld? Zijn hotspots absoluut noodzakelijk, of kunnen ze in het vervolg
87

ook achterwege blijven? Hoe diepgaand moeten de hotspots worden beschreven? Is het de
bedoeling dat per hotspot de beleidsreactie wordt vastgesteld? In het laatste geval zou de
lijst hotspots wel compleet moeten zijn. De consequentie is dat er beduidend meer tijd voor
hotspotanalyse moet worden ingecalculeerd.
Interne dynamiek overheid - Voor de ‘geschiedenis van de overheid’ kan het interessant
zijn ook de interne dynamiek bij de overheid uitgebreider in kaart te brengen. Bij de koppeling
van trends aan beleid is het daarom nuttig eerst goed te bezien wat kenmerkende interne
trends en ontwikkelingen bij de overheid zijn. Zo kan beter onderscheid worden gemaakt
tussen overheidsreacties op maatschappelijke en interne trends. Waar deze dynamiek
beperkt uit de trendanalyse naar voren komt, kan deze mogelijk wel worden afgeleid
uit de systeemanalyse die ook onderdeel is van de methodiek. Er kan op positieve wijze
gebruik worden gemaakt van de vermenging van trends en beleid door tijdens Fase 2 alvast
de overheidsreacties die uit literatuur en interviews naar voren komen vast te leggen.
Daarnaast is het verstandig om, wanneer beleidsmaatregelen doorlopen nadat maatschappelijke
aandacht is verminderd, de stukken te blijven bewaren om later goede reconstructies
te kunnen maken.
Rol Europese Unie - Voor een volgende trendanalyse is het nuttig na te denken over de
rol van Europese regelgeving en de relatie tussen de EU en de Nederlandse overheden. Het
valt te overwegen hieraan per domein een aparte studie te wijden. Mogelijk is daarbij gebruik
te maken van bestaande literatuur, maar mogelijk moet een bronnenstudie worden
uitgevoerd naar het Europese milieubeleid en de Nederlandse reactie daarop.
Rol fysieke trends - De rol van de fysieke trends in de trendanalyse verdient een nadere
uitwerking. Aangezien het uitgangspunt van de trendanalyse is ‘grote streken’ te maken, is
het wellicht goed dat alleen de fysieke trends die (tijdens een bepaalde periode) aandacht
krijgen in de maatschappij naar voren komen.
Niveau beleidsonderwerpen - Het verdient aanbeveling na te denken over het niveau
van de beleidsonderwerpen en een keuze te maken uit de drie hierboven beschreven opties.
Het niveau van handelingen (beleidsvorming, opstellen wet- en regelgeving) lijkt het
meest geschikt voor de koppeling en prioritering van archiefbestanden. Voor de selectie en
bewerking van archieven is het tweede niveau nuttig en mogelijk ook het derde. Als het
overzicht van beleidsonderwerpen op een diepgaand niveau moet worden opgesteld, is het
raadzaam dit te expliciteren in het plan van aanpak en er extra tijd voor te reserveren in de
begroting.
Een oplossing zou zijn ook de beleidsnota’s te bestuderen, ofwel een niveau dieper af te
zakken. Daarnaast is het nuttig in de interviews bij het ministerie letterlijk per beleidsonderwerp
te vragen welke directies ermee bezig waren. Dat kost wel meer tijd dan nu stond
gereserveerd voor de interviews. Een aanvullend interview met een ervaren archivaris kan
daarbij mogelijk helpen.
88

Research voor Beleid
Bredewater 26
Postbus 602
2700 MG ZOETERMEER
tel: 079 3 222 222
fax: 079 3 222 212
e-mail: info@research.nl
www.research.nl
89