Nederlandse fluitisten en fluitis - Nederlands Fluit Genootschap

Rien de Reede
Nederlandse fluitisten en fluitisten
in Nederland van 1700-1900
Deel II
Dit is het tweede deel van een artikel dat eerder verscheen
in het Liber Amicorum voor Bernard Haitink
(Red. P. Korenhof) (Amsterdam 1999). Het werd in
een licht gewijzigde vorm ook gepubliceerd in het
Duitse tijdschrift Tibia (1999, no. 1 & 2) en in deze
versie opgedragen aan de Duitse fluitist Nikolaus
Delius. Zie voor eerste deel FLUIT 2003-4.
De negentiende eeuw
De Verlichting deed de belangstelling voor kunst en
wetenschappen ook in Nederland in ruime mate toenemen.
Het betekende niet alleen dat ook de middenklasse
zich meer met actieve muziekbeoefening
ging bezighouden, maar ook dat er een intensiever
openbaar concertleven ontstond, al bleef dit in vergelijking
met andere Europese landen in zowel kwalitatieve
als kwantatieve zin nogal bescheiden. De Mannheimer
Theater-Almanach van 1795 schreef zelfs: “De
smaak voor schoone kunsten ligt in dit rijke land nog
in de wieg”. Nieuw opgerichte orkesten zoals ‘Felix
Meritis’, ‘Harmonica’, ‘Eruditio Musica’ en ‘Strijk- en
Blaaslust’ in Amsterdam, ‘Harmonica’ en ‘Oefening
en Uitspanning’ in Den Haag, en oudere instellingen
zoals het ‘Stadsconcert’ (‘Collegium Musicum Ultrajectinum’)
in Utrecht, waarin dilettanten de professionele
musici in aantal aanvankelijk ruim overtroffen,
trachtten de muziekhonger te stillen, evenals
reizende virtuozen uit binnen- en buitenland.
Onder deze reizende musici treffen we onder andere
de volgende buitenlandse fluitisten: Dubois (in 1808
in Amsterdam met kristallen fluit), Karl Keller (1816
of 1817), Caspar en Anton Bernhard Fürstenau (1818),
Joseph Wolfram (1823 in Rotterdam (23 januari op de
Panaulon) en Amsterdam), Madame George (Friederike
Rousseau) (1825 in Rotterdam), J.F.J. Lahou (17
januari 1823 in Felix Meritis en 7 februari 1828 in Rotterdam),
Wilhelm Barge (1845), Jean Dumon (1855
en 1859), Giuseppe Gariboldi (1858 in Felix Meritis),
Michele Folz (1860 in Felix Meritis), Adolf Terschak
(1861 in Den Haag), J.B. Sauvlet (1871 bij het Utrechts
Studenten Concert).
In 1820 stelde Willem I weer een nieuwe hofkapel
samen, en bovendien richtte hij in 1826 in Den Haag
en Amsterdam een Muziek- en Zangschool op, die na
de Franse overheersing uiteraard niet Conservatorium
mocht worden genoemd.
Terugkijkend naar het einde van de achttiende eeuw
moeten we vaststellen dat het tot die tijd vooral buitenlandse
fluitisten waren die de Nederlandse podia
bespeelden. Hierin kwam verandering met Arnoldus
Dahmen, die een goed fluitist maar vooral een uitstekende
leraar bleek te zijn; een combinatie van kwaliteiten
die zeldzamer is dan algemeen wordt aan-
genomen. Tot Dahmens belangrijkste leerlingen
behoorden onder andere de in heel Europa beroemde
fluitist Louis Drouet, zijn zonen Johannes Arnoldus
en Pieter Wilhelm en zijn neef Johan Cornelis
Dahmen. Hiermee was de basis gelegd voor een eigen
fluittraditie die de achttiende eeuw zozeer moest ontberen.
Dit alles spijtig genoeg juist in een tijd van geringe
kwalitatieve bloei van het fluitrepertoire. Hieronder
zullen we dan ook verschillende kritische reacties
daarop vinden. Het tijdschrift Caecilia schrijft in
1853: “Gedurende eene eeuw het mode- en lievelingsinstrument
van kenners en nietkenners, is de Fluit
sedert misschien twintig jaren, niet alleen genoegzaam
geheel uit de mode geraakt, maar zij wordt in
het algemeen zelfs met eene soort van minachting
besproken...”.
Arnoldus Dahmen (Bolsward 1765-Amsterdam 1829)
werd geboren als zoon van de trompetter van het Statenjacht.
Vader Dahmen merkte al vroeg de muzikale
belangstelling van zijn zoon op en begon hem zelf
fluitlessen te geven. Volgens Grégoir nam na enige
tijd de in Amsterdam woonachtige fluitist Zorge die
taak over.
In diverse binnen- en buitenlandse tijdschriften
komen we artikelen tegen over Arnoldus Dahmen,
die vooral optrad bij Eruditio Musica (waarvan hij
met onder andere J.W. Wilms mede-oprichter was),
Harmonica en het ensemble van de Manege. Daarnaast
was hij vanaf 1806 muziekdirecteur van de
schutterij. Om de Allgemeine Musikalische Zeitung
(AMZ) van 1808 te citeren: “Den 8ten Febr. gab der
hiesige Flötist, Dahmen, eine Akademie. Sein Spiel
zeichnet sich vornämlich durch Anmuth, Feinheit
und gefühlvollen Ausdruck aus: er hatte darum das
Konzert aus D von Fürstenau – eines der schwierigsten
unter allen, die ich kenne – nicht wählen sollen.
Er machte auch wenig Glück damit. Ueberhaupt sollte
es jeder Virtuos doch wol wenigstens so weit in der
Komposition bringen, dass, wenn er unter den Werken
Anderer keins finde, welches seine Eigenthümlichkeiten
vortheilhaft hervortreten liess, er sich
selbst etwas nicht zu Verachtendes schreiben könnte.
Er wollte hernach noch ein Konzert von Viotti auf der
Krystall-Flöte vortragen: das Instrument bekam aber
einen Fehler an einer Klappe, wodurch die Passagen
verunglückten und der Spieler aufzuhören genöthigt
ward”.
In 1812 schrijft de AMZ: “Der Flötist, Hr. Dahmen,
liess sich in ein Benefice mit zwey Concerten (das
erste von Fürstenau) hören. Er blies wirklich schön”.
Zoals reeds opgemerkt was Arnoldus Dahmen naar
alle waarschijnlijkheid de eerste Nederlandse fluitleraar
die leerlingen van een consistente kwaliteit afleverde.
In Caecilia (1845, p. 161) wordt zijn pedagogiek
als volgt gekarakteriseerd: “Men bewonderde niet
alleen zijne heldere en grondige kennis, maar ook
zijne gemakkelijke manier om iets voor anderen
begrijpelijk te maken. Hij spaarde geene zorg om aan
16 Fluit 2004-1

uitgebreidheid eenvoudigheid, aan moeite geduld en
aan inspanning duidelijkheid te paren”.
Wel in het bijzonder bij Louis Drouet (Amsterdam
Louis Drouet
1792-Bern 1873) wierpen de lessen van Arnoldus
Dahmen vruchten af. De uit Parijs afkomstige vader
van Drouet vestigde zich in 1786 als pruikenmaker en
kapper in Amsterdam en trouwde met de Haagse Philippine
Muller, uit welke verbintenis Louis voortkwam,
die in 1792 in de Mozes en Aaron-kerk werd
gedoopt. Drouets instrumentale onderwijs genoot hij
uitsluitend van Arnoldus Dahmen. De lessen die hij
later op het Parijse conservatorium volgde waren volgens
diverse berichten dan ook geen fluitlessen maar
lessen in compositie en harmonie bij A. Reicha en E.
Méhul.
Over Drouets carrière is, gezien zijn immense Europese
populariteit, enorm veel geschreven, en het kost
moeite mij te beperken tot een aantal hoofdpunten.
Op vijftienjarige leeftijd benoemde Louis Bonaparte,
de toenmalige koning van Holland, hem tot hoffluitist
en schonk hem een kristallen fluit met inscriptie
van de Parijse bouwer Laurent, een instrument dat
thans nog wordt bewaard in het Rijksmuseum te
Amsterdam. 35 Het kon niet uitblijven of Napoleon
wilde Drouet zelf in dienst nemen en overlaadde
hem met gunsten en eerbewijzen, waaronder nogmaals
een Laurent-fluit. Er zijn diverse verslagen
bekend van optredens van Drouet voor Napoleon,
waar de keizer niet ophield hem te prijzen voor zijn
spel en hem regelmatig vroeg nieuwe variaties te
maken op dit of dat thema. Na de val van Napoleon
werd Drouet aangesteld in de kapel van Louis XVIII.
Het lijkt curieus dat voor deze baan niet de fluitist
Jean-Louis Tulou werd gevraagd, die in Parijs een
grote naam had, maar dit lag aan het feit dat deze
vurig republikeins was en niet de gewoonte had dit
onder stoelen of banken te steken. Sinds 1814 was de
toen 28-jarige Tulou een rivaal van Drouet, in zowel
politiek als fluitistisch opzicht. Het tijdschrift Caecilia
schrijft hierover: “Ieder der beide kunstenaars had
weldra zijne warme bewonderaars en partijgangers.
Gedurende bijna twee jaren bleef de overwinning
onzeker, totdat Lebrun zijne opera Le Rossignol
schreef, waarin de zang van den koning der vogelen
aan de fluit van Tulou werd toevertrouwd. Deze strijd
moest beslissend worden; de kunstenaar begreep dit
en wist zijn talent tot de hoogte zijner moeilijke taak
te verheffen. Gedurende de geheele opera deed hij
zulke nieuwe, zuivere, teedere en tevens schitterende
klanken hooren, dat de gansche vergadering de grootste
bewondering toonde. ... van toen af was geen strijd
meer mogelijk. Drouet verwijderde zich uit Parijs en
ging naar Engeland”.
In Engeland begon hij ook met de productie van fluiten,
maar dat werd geen succes omdat de Engelse spelers
een volledig ander toonideaal nastreefden. Er zijn
nog diverse fluiten van Drouet (meestal gemaakt
door de bouwer Cornelius Ward) bewaard gebleven,
onder andere in de verzamelingen van het Haags
Gemeentemuseum, de Library of Congress in Washington
en de Ridley Collection. Behoedzaamheid is
geboden, omdat er ook veel vervalsingen in omloop
waren. Lindsay schreef ca. 1829 hierover in zijn Elements
of Flute-Playing: “... scarcely a genuine Drouet
is now to be met with”. In Engeland kreeg Drouet een
andere rivaal in Charles Nicholson, een fluitist met
een bijzonder krachtige toon, waardoor, zoals we
weten, ook Theobald Boehm zeer geïmponeerd was.
Een tijdgenoot, William James, zegt over beide fluitisten:
“I do not think ... that M. Drouét’s performance
was as effective in a large room as Mr. Nicholson’s; and
this may be mainly attributed to the powerful tone of
the latter gentleman. There can be no question of the
superiority of Mr. Drouét in point of style and articulation;
and whether Mr. Nicholson’s expression and
tone will compensate for his inferiority in these
respects, have been much disputed. Mr. Drouét had
not, however, the same quantity of tone as this gentleman,
although the quality may be pronounced
superior”. 36
Na zijn Engelse periode reisde Drouet weer enige tijd
door Europa met zijn vrouw, de zangeres Florentine
Faillan, waarna hij gedurende drie jaar dirigent van
het San Carlo-theater in Napels zou zijn geweest.
Klaarblijkelijk beviel hem dit niet, want hij ging weer
terug naar Holland, waar hij tot 1828 bleef. Van hieruit
maakte hij in 1828 en 1829 samen met Mendelssohn
reizen naar Parijs en Londen. Een programma
van een concert dat zij op 24 juni 1829 in Londen
gaven is te vinden in Rockstro’s A Treatise on ... the
Flute. 37 Na een kapelmeesterschap aan het hof van
Sachsen-Coburg-Gotha (1836-1854) maakte hij met
zijn zoon de pianist Louis Drouet jr. in 1854 nog een
concertreis naar Amerika, waar hij kennis maakte
met de nieuwe Boehmfluit. Hij was zo enthousiast
over het nieuwe instrument dat hij er direct zijn
Fluit 2004-1 17

72 Studies for the Boehmflute voor schreef. Voor zijn
eigen carrière had deze kennismaking naar alle waarschijnlijkheid
geen consequenties meer, want hij trad
na deze reis nog maar zeer sporadisch op. Hij stierf in
Bern in 1873.
Drouet’s activiteiten behoren kritisch bekeken te
worden, vooral waar het gaat om de componist
Drouet, die meer dan 400 werken op zijn naam had
staan. Zijn talloze, aan de lopende band geschreven
werken, veelal variaties op bekende opera-aria’s of
liedjes, verkocht hij aan de uitgevers die hij tijdens
zijn reizen ontmoette. Als reizend virtuoos en dirigent
was hij in heel Europa zeer gevierd. Afstanden
leken voor hem niet te bestaan, want we kunnen
lezen over concerten in alle windstreken van het
Europese continent, van Stockholm tot Napels. Zijn
correspondentie met de Haagse hofkapel bewijst dat
hij zeer eigenzinnig en erg op de penning was. 38 In
politiek opzicht was hij waarschijnlijk een opportunist.
In een conversatieschrift van Beethoven wordt
Drouet afgeschilderd als een ervaren rokkenjager.
De broers Johannes Arnoldus (Amsterdam 1805-
Amsterdam 1834) en Pieter Wilhelm Dahmen
(Amsterdam 1808-Amsterdam 1886) kregen, zoals we
hierboven zagen, lessen van hun vader, die bovendien
ook neef Johannes Cornelis opleidde. Afgaand
op de jaartallen moet het Pieter Wilhelm zijn die in
de AMZ van 19 juli 1817 wordt geïntroduceerd: “Hr.
Dahmen liess sich mit einem Flöten-Concert von
Hoffmeister, sein Söhnchen mit einem von Devienne,
und beyde zusammen mit einem Doppel-Concert
von Schneider horen, welches sehr richtig
zusammen ging und rein stimmte. Der Kleine hat
seit vorigem Winter merklich zugenommmen, er
leistet für seine Jahre wirklich viel. Er mag 9 oder 10
Jahre alt seyn. Wenn er so fort fährt, so kann er’s sehr
weit bringen”.
Talentvoller dan Pieter Wilhelm, die onder andere
eerste fluit speelde in de Parkconcerten, moet volgens
diverse berichten echter Johannes Arnoldus zijn
geweest, al schrijft Amphion in 1819 echter nog met
enige reserve over hem: “... wij (hoorden) ook nog den
jongen Dahmen in Variatien voor de fluit van Keller,
die hij zeer netjes blies. Eene der Variatiën, in oktaven,
viel bijzonder goed uit, en eene andere met slepende
noten door de halve toonen even goed; minder echter
eene Variatie met triolen in scherp gestooten nooten,
als voor welke het hem aan kracht ontbrak, om te
volharden. Men kan hem met dat al niet dikwijls
genoeg toeroepen dat hij zijn inwendig gevoel moet
doen medespelen, en niet de vingeren alleen! Vooral
bij de fluit is zulks een hoofdvereischte, daar dit instrument
buitendien reeds zoo bepaald en eenvormig
is. Zijn toon, die zeer liefelijk en aangenaam is,
moet ook nog in kracht aanwinnen”. Johannes Arnoldus
kreeg een aanstelling in het orkest van de Stadsschouwburg,
waar hij volgens zijn biograaf “14 jaren
als eerste fluitist waardiglijk uitblonk”. Evenals de
andere leden van de familie Dahmen componeerde
hij ook. In het Nederlands Muziek Instituut zijn een
Air Varié voor fluit en strijkers en een Andante Varié
voor fluit solo van hem te vinden.
Door een zwakke gezondheid stierf hij al op 29-jarige
leeftijd.
Naast Drouet en vader, zonen en neef Dahmen kennen
we ook vader en zoon Jan en Herman van Boom.
Jan van Boom werd in 1783 in Utrecht geboren uit
een ‘brave burger familie’. Volgens musicograaf F.C.
Kist was Jan van Boom voor een groot deel autodidact,
maar had hij wel enige lessen gehad bij een zekere
Koopman en bij Kaulbach, muziekmeester/fagottist
in het Utrechts Collegium Musicum. Ook liet hij
geen kans onbenut om het spel van Drouet, die in
1807 in het gevolg van Louis Bonaparte in Utrecht
woonde, te observeren. Caecilia schrijft hierover:
“Elke gelegenheid greep de jonge van Boom aan om
Drouet te hooren. Uren stond hij luisterende aan
diens kamerdeur om zijne wijze van oefenen te volgen,
en, zoo veel zich de gelegenheid daartoe aanbood,
was hij er op uit het een of ander van D. af te
zien. Zijne zucht daartoe was zelfs zoo groot, dat hij
den eigenaar eens logements (het oude kasteel van
Antwerpen) den jongen van Boom gebiedende zijne
woning te verlaten, toen hij tot luisteren aan de
kamerdeur van Drouet had post gevat, toevoegde:
’Welnu, de Heer Drouet logeert op No. 21, ik wil No.
22 voor mij behouden’”. Vanaf zijn twintigste jaar was
hij fluitist in het Utrechtse ‘Stads-concert’ of Collegium
Musicum, een baan die hem veel vrije tijd liet,
want het orkest met ongeveer 30 leden (ca. 25 dilettanten
en 5 ‘meesters’), repeteerde één keer per week
en gaf dan één of twee concerten. Van Boom speelde
daarnaast ook regelmatig concerten met één of meer
van zijn kinderen. Op 4 december 1818 schrijft de
Utrechtse krant dat er een concert wordt gegeven
door “den Heer van Boom en deszelfs zoontje, oud 8
jaren”. Op het programma stond de Concertante van
Devienne. Een jaar later komen we dezelfde advertentie
nogmaals tegen en was het zoontje nog steeds
8 jaar. Zo’n optreden was een theatrale gebeurtenis
met een hoog schattigheidsgehalte: de kleine Herman
van Boom speelde dan staand op een stoel naast
zijn vader. Tegenwoordig is Jan van Booms naam nog
slechts bekend door zijn duetten voor twee fluiten en
zijn werk voor fluit en gitaar.
Jan van Booms zoon Herman (Utrecht 1809-Utrecht
1883) was een fluitist met bijzondere kwaliteiten. Hij
kreeg op jonge leeftijd lessen van zijn vader, om daarna
als zeventienjarige in Parijs bij Tulou aan het Conservatorium
te gaan studeren. Lessen die klaarblijkelijk
hun vruchten hebben afgeworpen, want F.C. Kist
noemt Herman van Boom “naast Drouet de grootste
Fluit-virtuoos dien Nederland heeft voortgebracht”.
Over een concert in Felix Meritis, waar Van Boom als
solo-fluitist aan verbonden was, schrijft Caecilia in
1845: “Het onverbeterlijke fluitspel van den Hr. van
Boom is genoegzaam bekend, dan dat eene aanprij-
18 Fluit 2004-1

Herman M. van Boom
zing nodig ware; het ideaal der mechanisch volmaakte
voordragt kan er zich in spiegelen. Waarschijnlijk is
er door goede Componisten niet voor de fluit-solo
geschreven, omdat de daartoe noodige grond, karakter,
in dit instrument ontbreekt, en dit doet ons mede
om der wille van den Hr. van Boom zeer leed, daar
ZEd. nu verpligt is zich achter werken van Drouet,
Tulou en anderen van dit zwak kaliber te verschansen“.
In 1863 werd hij door Willem III tot ‘Solo-fluitist van
den Koning der Nederlanden’ benoemd.
Eugène Walckiers droeg zijn Trois Trios pour trois
Flûtes op. 93 aan hem op, en Karl Keller zijn 3 Divertimentos
sur des Airs nationaux hollandaises. E.e.a.
illustreert de contacten die Van Boom met buitenlandse
collega’s had. Ook Nederlandse componisten
schreven voor hem: Johannes Meinardus Coenen
droeg zijn Nocturne voor fluit en orkest aan hem op
(door Van Boom uitgevoerd met het orkest van Felix
Meritis) en Jan Willem Wilms zijn Concertino voor
fluit en orkest.
Twee andere fluitisten verdienen een korte vermelding:
Franz Botgorschek en Mathieu-André Reichert.
39
Botgorschek (Wenen 1812-Den Haag 1882) kreeg zijn
opleiding bij Ferdinand Bogner, de fluitist voor wie
Schubert wellicht zijn variaties op Ihr Blümlein alle
schreef. Na korte tijd als fluitist bij het Theater in der
Josephstadt en bij de Hofoper in Wenen te hebben
gewerkt trok hij vanaf ca. 1837 enige tijd rond als reizend
virtuoos, om zich daarna in Den Haag te vesti-
gen als fluitist in de Hofkapel en als leraar aan de
Koninklijke Muziekschool. Aan dit laatste instituut
werd hij de eerste leraar die uitsluitend fluitonderwijs
gaf. Zijn voorganger, E.A. Schmitt, gaf namelijk zowel
hobo- als fluitlessen, een combinatie die in die tijd
zeer gebruikelijk was. Van Botgorschek zijn talrijke
solistische optredens in Nederland beschreven. Mendel
beschrijft zijn spel als volgt: “Edler, schöner und
seelenvoller Ton, treffliche Behandlung des Instrumentes
und vollkommene technische Fertigkeit ...”.
Mathieu Reichert (Maastricht 1829-Rio de Janeiro
1880), zoon van een stafmuzikant van de infanterie,
kreeg zijn opleiding van Jules Demeur(s)-Charton
aan het Koninklijk Conservatorium te Brussel, waar
hij in 1847 zijn ‘premier prix’behaalde. 40 Na enige tijd
als ‘Flûtiste solo de la musique du Roi Leopold’ te
hebben gewerkt, een aantal reizen als virtuoos (Caecilia
bericht over een concert in Amsterdam in
1855) 41 en enige tijd in het orkest van showman-dirigent
en initiator van de Promenade-concerten in
Engeland, Louis Jullien, vertrok hij in 1859 naar Rio
de Janeiro, waar hij in dienst trad van keizer Pedro II.
Hij stierf in 1880 in Rio nadat hij zijn talent enige
Jan Willem Wilms
jaren in de alcohol had gedrenkt. Van zijn vriendelijke
lichtgewicht-composities zijn de Fantaisie Mélancolique
op. 1, de Exercices journaliers op. 5 en de Six
Études op. 6 nog steeds in gebruik.
Een bijzonder curieuze Nederlandse fluitist wordt
door Broadwood genoemd. 42 Hij was de Robert Dick
avant la lettre... . “(A) performer on the old flute produced
a .... remarkable ... sensation at the ... society’s
Fluit 2004-1 19

concerts. This was a gentleman from Holland, noted
for his power of sustaining chords on the flute. So
astonished was Mr. Clinton ... that he introduced the
Dutchman, and obtained for him a preliminary
hearing. I was present at that Philharmonic rehearsal,
and well remember the brilliant and rapid staccato
articulation with which the special wonder was ushered
in. Presently came a pause; then, amid deep silence
and breathless expectation, the player emitted
three several simultaneous sounds ..., which were
greeted by the orchestra ... with one vast, irrepressible
shout of laughter. When this subsided the Dutchman
had fled ...”. Een Nederlandse fluitist met deze specifieke
vaardigheden is tot op de dag van vandaag echter
nog niet gevonden in de concertverslagen van de
negentiende eeuw.
Over de acceptatie van de cylindrische Boehmfluit in
Nederland zijn nog niet veel details bekend. Ludwig
Boehm was zo vriendelijk mij voor dit artikel een uittreksel
toe te sturen van het Geschäftsbuch van Theobald
Boehm van 1847-1859 en 1876-1879 waarin alle
aankopen van Böhms instrumenten nauwkeurig
geregistreerd staan. Hierin vinden we de volgende
notities:
“[1849] Februar/ Nro. 25/ Eine Flöte von Argentan;
März 16 abgesandt an E. Tänzer, Muzykmeeste(r) op
den graven, Deventer in Holland; bezahlt 135 fl. (...)
[1850] April 20/ Nro. 43/Eine Deckelklappenflöte
von Silber; October 24 an Herrn Tänzer in Deventer;
bezahlt 180 fl (...)
[1850] August 12/ Nro. 46/ Eine Ringklappenflöte
von Silber; an Herrn Georg Bayerböck in Arnheim in
Holland, mit Rabat 149 fl; bezahlt 164 fl (...)
[1856] Februar 18/ Nro. 104/ Eine silberne Flöte; an
Herrn Tänzer in Deventer 180 fl”
Kort na Boehms uitvinding van 1847 waren in ons
land dus vier originele cylindrische fluiten van hem
in gebruik, hoewel niet bij toonaangevende fluitisten
van die dagen. Herman van Boom, de meest charismatische
Nederlandse fluitist van zijn tijd, volgde in
1859 met de koop van een zilveren Louis Lot-fluit (no.
414). 43 Het is niet verwonderlijk dat hij een instrument
van een Franse bouwer aanschafte. Door de vele
contacten die hij tijdens zijn studie bij Tulou in Parijs
had gelegd, moet hij gehoord hebben van de voortreffelijke
fluiten die Lot volgens Boehms model
bouwde. Of hij het instrument voor de rest van zijn
leven bleef bespelen of dat hij weer teruggreep naar
zijn oud-systeemfluit, zoals wel gebeurde, is tot nu toe
onbekend, evenals de namen van andere fluitisten die
zijn voorbeeld gevolgd zouden kunnen hebben.
Onderzoek, voor zover nog mogelijk, naar de voorraden
en leveringen van de belangrijkste muziekhandelaren
zou ons meer kunnen vertellen over de
acceptatie van de Boehmfluit. 44 Was Nederland even
snel met de acceptatie van dit instrument als Frankrijk
en België? Aarzelde het even lang als bijvoorbeeld
Duitsland, of duurde het, zoals in Italië en Oostenrijk,
tot na de eeuwwisseling? Aangezien de Nederlandse
blaasinstrumentenbouw inmiddels van geen betekenis
meer was, kan hier geen vertragend effect van zijn
uitgegaan, zoals in Engeland, waar talloze bouwers,
soms geïnspireerd door Boehms ideeën, hun eigen
modellen ontwikkelden.
Zijn we in de eerste helft van de negentiende eeuw
vooral de namen van de familie Dahmen, van Drouet
en vader en zoon Van Boom tegengekomen, in de
tweede helft van de negentiende eeuw traden vooral
de broers Edward en Jacques de Jong op de voorgrond.
Edward de Jong zou, evenals het fluitistenkwartet
geboren in de tweede helft van de negentiende
eeuw, Albert Fransella, Ary van Leeuwen, Hendrik
de Vries en John Amans, grote roem buiten Nederland
verwerven. Van deze laatste vier was Ary van
Leeuwen wel de meest opvallende. Omdat De Jong in
Manchester, Fransella in Londen, Amans in New
York, De Vries in Berlijn en New York en Van Leeuwen
in Wenen, Philadelphia en Cincinnati toonaangevende
musici waren, kunnen we hier stellig spreken
van een gouden periode in het Nederlandse
fluitspel.
Edward de Jong
Edward de Jong (Deventer 1837-Isle of Man 1920)
zocht, zoals veel andere Nederlandse musici van zijn
tijd (bijvoorbeeld Julius Röntgen en Leander Schlegel),
voor zijn opleiding zijn heil in Leipzig, het toenmalige
centrum van de Duitse muziek, en wel bij
20 Fluit 2004-1

Wilhelm Haake, een Fürstenau-leerling. Vanaf ca.
1857 vestigde hij zich als fluitist, dirigent en componist
in Engeland, waar hij zich een grote naam verwierf.
Macaulay Fitzgibbon, (slordig) chroniqueur
van het Engelse fluitleven, schreef (ditmaal correct):
“... Edward de Jong ... had made England his home for
very many years past. He arrived at our shores with
the magnificent sum of 1s. 6d. in Dutch money in his
pocket. After playing in Jullien’s band he joined the
Hallé Orchestra of which he remained a distinguished
member for 15 years. Mr. de Jong is eminently
succesfull as an orchestral conductor. In his hands the
flute almost becomes articulate; it litterally sings,
especially on the lower register”.
Vanaf 1871 begon De Jong een eigen concertserie in
Manchester, die ongeveer twintig jaar standhield.
Daarna was hij nog een aantal jaren Musical Director
van de ‘Winter Gardens’ in Blackpool, Southport en
Buxton. Hij trad bovendien regelmatig op met de
bekende zangeres Jenny Lind. Als leraar was Edward
de Jong van 1893 tot 1906 in dienst van het Royal
Manchester College of Music, waar hij onder andere
Vincent Needham, B. Samuels, Lupton Whitelock en
D.S. Wood tot eminente fluitisten opleidde.
Op het titelblad van Leonardo De Lorenzo’s L’Appassionato
op. 5 vinden we de volgende notitie: “To
my friend Edward de Jong Esq. In remembrance to
our friendship in Cape Town (S.A.) 1904”. In My Complete
Story of the Flute beschrijft De Lorenzo zijn
contact met De Jong in Zuid-Afrika en zegt daar o.a.:
“I made his acquaintance in 1904 when he toured
South Africa with the noted English singer Ben Davis.
De Jong was sixty-nine years of age then, but still vigorous
and an excellent player”. Tot zijn bekendste composities
behoren vooral zijn Fantasie op thema’s uit
Gounods ‘Faust’ en zijn Rondo à la Tarantelle. Een
foto van Edward de Jong in een brochure van
Rudall/Carte suggereert dat hij op een houten instrument
van deze bouwers speelde.
Jacques de Jong (Deventer 1839-na 1889), leerling van
de fagottist/fluitist E. Biermann, was onder andere in
dienst van het orkest van Van Lier dat in het Amsterdamse
Grand Théâtre in de Amstelstraat speelde, en
later in het orkest van het Paleis voor Volksvlijt. In
1874 kreeg hij van Willem III de titel ‘solo-fluitist van
de Koning der Nederlanden’. Bij de opening van het
Concertgebouw in 1888 was hij een van de orkestfluitisten.
Hij moet goede contacten gehad hebben
met Joachim Andersen, die vanaf 1885 als fluitist en
tweede dirigent van de Berliner Philharmoniker in
de zomer enige maanden met zijn orkest in Scheveningen
verbleef om de badgasten van muziek te voorzien,
want deze droeg zijn 24 kleine Exercitien op. 33
aan hem op. In mijn bezit is bovendien een exemplaar
van Andersens 24 große Etüden op. 15 met
enkele vriendelijke woorden van de componist aan
De Jongs adres, gedateerd: Scheveningen, Juli 1887.
Afgezien van enkele schaarse vermeldingen over solooptredens
(onder andere in Den Bosch (1884) en
Leeuwarden (1885)) nemen we aan dat hij zich vooral
een plaats verwierf als orkestfluitist en minder als
solist.
Een andere fluitist die in Engeland furore maakte was
Albert Fransella (Amsterdam 1865-Londen 1935).
Fransella kreeg lessen van zijn vader J.H.(?) Fransella,
ook fluitist, en van Jacques de Jong. Toen hij op zestienjarige
leeftijd in Utrecht (of Amsterdam) voor
Brahms speelde toonde deze zich zeer enthousiast
over zijn spel. Bij de oprichting van het Concertgebouworkest
(1888) werd op Fransella een beroep
gedaan om vanuit Engeland, waar hij zich als negentienjarige
gevestigd had, naar Nederland terug te
keren, en de plaats van solo-fluitist in te nemen. Hij
accepteerde de uitnodiging en speelde naast zijn
orkestdiensten een aantal solistische optredens met
o.a. de Faust-Fantasie van E. de Jong (mei 1891) en
Saint-Saëns’ Tarantella voor fluit, klarinet en orkest.
Zijn verblijf was echter niet van lange duur, want hij
keerde in de loop van 1891 al weer naar Engeland
terug. Ondanks het feit dat in die tijd in Londen een
‘veritable army’ van fluitisten werkzaam was, behoorde
hij tot de meest gerespecteerde, en hij was lid van
diverse Engelse orkesten, zoals het Crystal Palace
Orchestra, het Queens Hall Orchestra, de Royal
Opera of Covent Garden en de Royal Philharmonic
Society. Bovendien was hij leraar aan de Guildhall
School of Music en het Trinity College. Tot zijn leerlingen
behoorden onder andere Emil Medicus en
Gerald Jackson. Hij speelde daarnaast in talloze
kamermuziekformaties en genoot faam als lid van
onder andere het Philharmonic Trio (Francesco Ticciati,
piano, Fransella, fluit en Léon Goossens, hobo)
en het Hamilton Harty Trio (Hamilton Harty, piano,
Fransella, fluit en J.L. Fonteyne, hobo), maar ook als
lid van het London Wind Sextet en als begeleider in
aria’s met obligaat fluit van zangeressen als Melba en
Tetrazzini. Aan het eind van de jaren twintig ging hij
naar Zuid-Afrika, waar hij enkele jaren bleef voordat
hij naar Frankfurt verhuisde. Omdat hij daar moeilijk
werk kon vinden keerde hij weer naar Londen terug,
waar hij na een ziekte zelfmoord pleegde. Niet alleen
Engelse componisten droegen werk aan hem op,
zoals Gustav Holst (Fugal Concerto), ook L. de Lorenzo’s
Die beiden Virtuosen 1. Teil en Andersens Études
Techniques op. 63 werden voor hem geschreven.
We weten dat Albert Fransella, nadat hij tot ongeveer
1890 op een oud-systeem fluit gespeeld had, een fraai
gegraveerde, 18-karaats gouden Rudall/Carte fluit
bezat (nr. 2662, gemaakt in 1895). 45
Mahler, Toscanini en Monteux nemen Nederlandse
fluitisten aan
Een fluitist van internationale allure en met een bijzonder
intrigerende levensloop was Ary van Leeuwen
(Arnhem 1875-Los Angeles 1953), zoon van een
regimentskapelmeester. Van Leeuwen kreeg in
Nederland les van onder andere Fransella, Jacques de
Jong en Joachim Andersen. Al vanaf vijftienjarige leef-
Fluit 2004-1 21

Ary van Leeuwen
tijd speelde hij in het Utrechts Stedelijk Orkest en het
Orkest van het Paleis voor Volksvlijt in Amsterdam,
om kort daarna een, zoals hij het zelf noemde, ‘nomadisch
leven’ te gaan leiden. Diverse aanstellingen in
Europa en China (!) culmineerden uiteindelijk in een
benoeming bij de Berliner Philharmoniker (1897-
1901) 46 en bij het Philadelphia Symphony Orchestra
(1901-1902).
In 1903 stelde Gustav Mahler Van Leeuwen aan in het
orkest van de Weense Hofoper, 47 om daar, met zijn
landgenoot Jacques van Lier, de Boehmfluit te introduceren
(de Weners hadden tot die tijd steeds op oudsysteem-fluiten
gespeeld) en het blazersspel op een
hoger niveau te brengen. Van Leeuwens aanstelling
gaf aanleiding tot veel controverse, onder andere
omdat hij “während Mahlers Ära durch Sondergagen
den Neid vieler Mitglieder erregt hatte”. Bovendien:
“Sie (Van Leeuwen en Van Lier) hatten in Wien mit
der Böhmflöte das System der Zukunft durchgesetzt,
fühlten sich als ”Stars” und handelten dementsprechend”.
Desondanks werd Van Leeuwen in Wenen
ook als leraar aan de Musik-Akademie benoemd, en
richtte hij er, evenals Taffanel in Parijs en Barrère in
New York, een eigen blazersensemble op, dat veel bijdroeg
aan de Weense blazerscultuur. Ook zijn opera’s
–Van Leeuwen componeerde er verschillende – werden
in Wenen goed ontvangen.
In 1920 onderbrak hij zijn Weense periode voor een
jaar in verband met een aanstelling als solo-fluitist en
tweede dirigent bij het orkest van Boekarest. Evenals
zijn landgenoot John Amans, die van 1923 tot 1942
solo-fluitist van de New York Philharmonic was, emigreerde
Van Leeuwen in 1922 naar de Verenigde Staten,
waar hij in het orkest van Cincinnati werd aangesteld;
later beproefde hij zijn geluk in de studio’s van
Hollywood.
Een prospectus van de firma Haynes noemt Van Leeuwen
als één van de bespelers van haar fluiten.
De loopbaan van de Amsterdamse fluitist Hendrik de
Vries begon in 1902 in het orkest van het Lyrisch
Tooneel (Paleis voor Volksvlijt). Een jaar later ging hij
naar de Nieuwe Nederlandse Opera, en van 1905-
1907 speelde hij bij de Amsterdamse Schutterij en ’s
winters in het orkest van de Italiaanse Opera. Na ca.
1907 werd hij solofluitist bij de K.K. Hofoper in Berlijn.
Hij was de fluitist in het ensemble dat op 16 oktober
1912 onder leiding van Arnold Schönberg voor
het eerst diens Pierrot Lunaire uitvoerde en er daarna,
afwisselend onder leiding van Schönberg en Hermann
Scherchen, mee op toernee ging. Ook was hij
op 13 januari 1921 solist bij de Berliner Philharmoniker
bij de eerste uitvoering van Busoni’s Divertimento
voor fluit en orkest onder leiding van de componist.
Alleen al deze beide optredens betekenen dat hij
tot de meest vooraanstaande Berlijnse spelers gerekend
werd.
Hendrik de Vries
In de loop van de jaren twintig moet De Vries naar de
V.S. zijn vertrokken, want in The Flutist van 1926 zien
we een advertentie waarin hij reclame maakt voor
fluiten van Selmer. Daarna kunnen we hem nog
traceren doordat hij in het in 1938 verschenen boek
The NBC Symphony Orchestra genoemd wordt als
één van de fluitisten van dit Amerikaanse orkest, dat
onder Monteux en Toscanini tot grote bloei kwam.
Van 1940 tot december 1951 maakte De Vries deel uit
van het Metropolitan Opera Orchestra in New York
als ‘assistant 1st flute, 2nd flute and piccolo’. Of De
22 Fluit 2004-1

Vries in 1951 niet meer in staat was te spelen of overleed
is niet bekend; het was echter gebruik dat
iemand het hele seizoen uitspeelde. 48
John Amans (Amsterdam 1884) kreeg lessen van
Toussaint Demont, een van oorsprong Belgische fluitist
die aan het Concertgebouworkest en aan het Conservatorium
in Den Haag verbonden was. Na korte
tijd in het Residentie-orkest te hebben gespeeld,
kreeg Amans op twintigjarige leeftijd een aanstelling
bij het orkest van Helsingfors in Finland, om deze
plaats later te verwisselen voor het orkest van de
Weense Hofoper (sommige bronnen noemen de
periode van 1915-1918) en nog weer later voor de
Opera van Dresden. Emil Kronke droeg zijn Suite für
Flöte allein op. 175 op aan Amans, ‘Soloflötist der
Dresdener Staatsoper’. Met zijn blazersensemble, het
Amans Quintet, en met de bekende pianist Fritz
Busch, met wie hij recitals gaf, reisde hij door heel
Europa. Amans was van 1923 tot 1942 eerste fluitist
van het New York Philharmonic Orchestra, waarmee
hij bovendien talloze malen als solist optrad, met dirigenten
als Toscanini, Mengelberg en Kleiber in concerten
van Mozart, Glucks Reigen seliger Geister, het
Capriccio voor fluit en orkest van Lothar Kempter
etc. 49 In My Complete Story of the Flute, dat in 1951
verscheen, schreef Leonardo De Lorenzo: (Amans) “is
now living in Europe”.
John Amans
Tous saint Demont en zijn klas aan het Koninklijk
Conservatorium in Den Haag in 1903
Samenvatting
Samenvattend kunnen we constateren dat Nederland
in de achttiende eeuw volledig verstoken was
van een eigen fluitistische identiteit, en dat het buitenlandse,
vooral Duitse fluitisten waren die hier de
toon aangaven. Er bestond echter een zeer levendige
belangstelling voor het fluitspel, die alleen al is af te
meten aan de verschijning van Nederlandse vertalingen
van drie fluitmethodes (Hotteterre, Quantz en
Mahaut) binnen ongeveer dertig jaar.
In het begin van de negentiende eeuw was Arnoldus
Dahmen, naar het lijkt, de eerste succesvolle Nederlandse
leraar, die met leerlingen als de in heel Europa
beroemde Louis Drouet een eigen stempel drukte op
het fluitonderwijs. In de tweede helft van de negentiende
en het begin van de twintigste eeuw was zelfs
sprake van een dusdanige kentering in het instrumentale
niveau, dat een aantal van onze belangrijkste
fluitisten, zoals E. de Jong, A. Fransella, H. de Vries, A.
van Leeuwen en J. Amans, sleutelposities in het buitenland
gingen innemen. Van eenheid in scholing
was echter geen sprake: er was beïnvloeding van
zowel Franse en Duitse fluitscholen, met een accent
op de laatste. Ook Joachim Andersen, die vanaf 1885
’s zomers langere tijd in Holland was en diverse
Nederlandse fluitisten les gaf, heeft in dit proces een
rol gespeeld.
De drie grote protagonisten Antoine Mahaut, Louis
Drouet en Ary van Leeuwen waren niet alleen nationaal
maar ook internationaal van bijzondere betekenis
voor de ontwikkeling van het fluitspel. Hoewel zij
ook alle drie een compositorisch oeuvre op hun
naam hebben, is slechts dat van Mahaut van enig
belang.
© Rien de Reede
Voetnoten staan op de volgende pagina
Fluit 2004-1 23

35 Zie P.C. Ritsema van Eck en H.M. Zijlstra-Zweens, Glass in the
Rijksmuseum, Vol. 1 (Zwolle 1993), p. 304. De inscriptie luidt:
Donnée par S.M. le Roi de hollande, en son Palais à Utrecht à M.
L. Drouet Pre flute de la Musique de sa Majesté. C. Laurent à
Paris 1807.
36 Zie W.N. James, A Word or Two on the Flute (Edinburgh 1826),
p. 174-175.
37 R.S. Rockstro, A Treatise ... on the Flute (London 1928), p. 599.
38 D.J. Balfoort, De Geschiedenis van de Hofkapel. ’s-Gravenhage,
1820-1842. Typescript (1943) in Haags Gemeentemuseum.
39 Talloze andere negentiende-eeuwse fluitisten moeten we om
redenen van plaatsgebrek overslaan. We noemen desalniettemin
de bekendsten. In Haarlem: F. Robert, C.L. Weidner; in
Leeuwarden: Petrus Wedemeyer (1815-1883); in Groningen:
Bosse (?-1857), M. Edzard Grefe, J. Juchter; in Den Haag: Ant.
Sauvlet, J.C. Desmares, J.C. Boers, J. de Planque, C.F.W. Herring,
C. Schütt; in Utrecht: C. van Tal, J.N.W.C.A. Ruygrok; in Leiden:
G. Knippenberg, P.J.H. Froschart; in Nijmegen: F.J. Schweinsberg;
in Middelburg: Liesoy; in Vlissingen: P.M. Fastré (1807-?);
in Gouda: M. Ogier; in Deventer: E. Biermann, C. Berghuys; in
Rotterdam: E. Dattmer; in Amsterdam: J.W.Th. Stumpf, Willem
van Ollefen, A.J. Hagenaar (eerste helft 19e eeuw, eerste fluitist
aan het Duitse Theater), Jan Willem Wilms (1772-1847, de
bekende componist en tevens enige tijd tweede fluitist in o.a.
het orkest van Felix Meritis), J.F.A.T. Dahmen (1837-1912, zoon
van P.W. Dahmen; als speler actief in resp. Felix Meritis, het Parkorkest
en het Concertgebouworkest). Voorts waren er amateurfluitisten
die deelnamen aan concertactiviteiten, zoals H.W.
Deventer, J.L.A. van Alderwerelt, Antoine Kist, C. Vrede, K. Graichen
(leerling van H. van Boom), P.C. Stadnitski, J. de Vos.
40 O.E. Dias, Mathieu-André Reichert: Un Flautista Belga na Corte
do Rio de Janeiro, Brasilia 1990.
41 Caecilia, 1856, p. 82, schrijft over dit concert o.a.: “... ook wij
waren opgetogen van bewondering van zijne ongeloofelijke virtuositeit;
maar behalve dat zijne voordragt niet van eentoonigheid
is vrij te pleiten, en hij steeds dezelfde stukken, die zich
hoogstens tot een drietal bepalen, voordraagt, vinden wij er de
zilveren toon, het fijne embouchure en de brillante koloratuur
niet in, die den Heer van Boom zoo gunstig onderscheiden”.
42 Th. Boehm, An Essay on the Construction of Flutes, Edited by
W.S. Broadwood (London 1882), p. IX.
43 T. Giannini, Great Flute Makers of France. The Lot & Godfroy
Families 1650-1900 (London 1993), p. 178.
44 Bij de openbare verkoping in 1843 van Lodewijk Plattners
“beroemde Groote Magazijn van Muzijk en Instrumenten” werden
o.a. fluiten “van verschillende houtsoorten, met Zilveren en
andere kleppen” verkocht van Grenser, Braun, Bühner & Keller,
Drouet, Koch en Boehm. Zie Jo C. Mazure, Lodewijk Plattner.
Muziekuitgever en muziekhandelaar te Rotterdam (1767-
1842), Utrecht 1981. Contacten tussen Th. Boehm en Nederland
bestonden dus, al is het duidelijk dat de hier genoemde instrumenten
conische instrumenten zijn.
45 Fransella’s spel is nog te horen op een opname uit 1911 van
Godards Valse en Paggi’s Rimembranze Napolitane (Columbia
Rena Records [27294 en 27307] 1674, recent uitgebracht op cd
in de Flute Archive Series van Susan Milan). Ook zijn piccolospel
is te beluisteren in The Wren van Damaré op de cd The
Golden Age of the Piccolo. Anthology of Early Piccolo Soloists
on Records. (GAP-01).
46 Zie hierover onder andere P. Muck, Einhundert Jahre Berliner
Philharmonisches Orchester (Tutzing, 1982).
47 Zie: E. Reeser (Hrsg.), Gustav Mahler und Holland. Briefe (Wien
1980), p. 45-48. Vanaf 1907 was Jacques van Lier in de Wiener
Philharmoniker actief. Zie hierover: H. en K. Blaukopf, Die
Wiener Philharmoniker: Wesen, Werden, Wirken eines Grossen
Orchesters (Wien/Hamburg 1986), p. 146, en C. Hellsberg,
Demokratie der Könige. Die Geschichte der Wiener Philharmoniker
(Zürich/Wien/Mainz 1992), p. 372, 403.
De Weense fluitist Roman Kukula (1851-1908; leerling van
Franz Doppler) heeft een cylindrische Boehmfluit bespeeld en
voerde als leraar aan het Conservatorium dit instrument in. In
de Weense orkesten vond dit in die tijd echter geen algemene
navolging.
48 Voor de gegevens over De Vries’ periode bij de Metropolitan
Opera dank ik de heer John Pennino, archivaris van die instelling.
De Vries’ functie werd omschreven in een contract voor het
jaar 1945-46. Nancy Toff maakte mij erop attent dat De Vries
deel uit maakte van het NBC Symphony Orchestra en stuurde
mij de advertentie met De Vries uit The Flutist. Zijn spel is nog
te beluisteren op een schellakplaat in het Deutsche Musikarchiv
in Berlijn met Adolphe Adams bravourvariaties voor
sopraan, fluit en piano Ah, vous dirai-je Maman.
49 Amans is nog te beluisteren in Glucks Reigen seliger Geister
(Victor/Electrola), Mendelssohns Midzomernachtsdroom
(Pearl Gemm CDS 9373), R. Strauss’ ‘Sluierdans’ uit Salomé en
Bruckners Negende Symfonie (New York Philharmonic: The
Historic Broadcasts 1923 to 1987. 10 CD-set: NYP 9701). Ik ben
de heer Richard Wandel van de New York Philharmonic Archives
erkentelijk voor informatie over Amans.
24 Fluit 2003-4