Theobald Böhm en de gesloten gis-klep

Theobald Böhm en de gesloten gis-klep
Ludwig Böhm
Op 25 november 2006 was het 125 jaar geleden dat Theobald Böhm, de vader van de moderne
dwarsfluit, in München overleed. Het werd daar o.a. herdacht met een concert en een concours. De
drijvende kracht achter de Böhmherdenkingen – we herinneren ons nog goed de Böhmdag van het
NFG in 1994, waar hij ook bij betrokken was – is al jaren Theobalds achter-achterkleinzoon Ludwig,
die zich sinds 1980 full-time met het erfgoed van zijn betovergrootvader bezighoudt. Ludwig Böhm
stelde ons graag onderstaand artikel ter beschikking.
Korte biografie van Theobald Böhm
Theobald Böhm werd geboren op 9 april 1794 in
München als de oudste van elf kinderen. Als kind hield
hij al erg van knutselen. Toen hij dertien jaar was ging
hij in de leer in de juwelierswerkplaats van zijn vader,
en al gauw was hij daar een uiterst efficiënte medewerker.
Op zestienjarige leeftijd, in 1810, nam hij fluitlessen
van Johann Nepomuk Kapeller (1776-1825), die twee
jaar later verklaarde dat hij hem niets meer kon leren.
Van 1812 tot 1818 was de jonge Böhm eerste fluitist
aan het Koninklijk Isartortheater, en van 1818 tot 1848
speelde hij fluit in het Koninklijk Hoforkest in Mün -
chen, vanaf 1830 als eerste fluitist. Tussen 1821 en
1831 ondernam hij grote concertreizen, die hem onder
andere brachten in steden als Wenen, Praag, Dresden,
Berlijn, Leipzig, Zürich, Genève, Venetië, Straatsburg,
Londen en Parijs. Volgens een brief van het bestuur van
de Koninklijke Beierse Hofmuziek van 12 oktober 1830
wordt hij erkend als ‘de beste fluitist in Duitsland naast
Fürstenau in Dresden’, en in een van de belangrijkste
muziekencyclopedieën van de negentiende eeuw wordt
hij beschreven als ‘een van de eerste fluitvirtuozen van
Duitsland’. 1
Theobald Böhm had ook een grote reputatie als fluitleraar.
Hij had meer dan honderd leerlingen. De
bekendste in Europa waren Moritz Fürstenau (Dresden),
Hans Heindl (Wenen), Karl Krüger (Stuttgart) en Rudolf
Tillmetz (München), en in de Verenigde Staten Martin
Heindl (Boston Symphony Orchestra), Carl Wehner
(New York Philharmonic Orchestra) en Eugen Weiner
(New York).
In 1818, toen Böhm 24 was, begon hij met een compositiestudie
door lessen te nemen van Peter von Winter,
hofkapelmeester in München van 1801 tot 1825, die
zelf net als Beethoven en Schubert gestudeerd had bij
Antonio Salieri in Wenen. Theoretische lessen volgde
hij bij Joseph Grätz, die was opgeleid in Salzburg, bij
Michael Haydn, een van de leermeesters van Carl Maria
von Weber. Vanaf ongeveer 1820 kreeg hij bij het in -
strumenteren hulp van zijn vriend Joseph Hartmann
Theobald Böhm in 1864. Foto wsch. van Franz Hanfstaeng
Stuntz (hofkapelmeester van 1823 tot 1837), eveneens
een leerling van Winter en Salieri. In december 1820
speelde Theobald Böhm zijn opus 1, ‘met een applaus
waar geen einde aan kwam’. Het werk werd in 1822
uitgegeven door Böhms fluitleerling Joseph Aibl. De
lijst van zijn composities omvat 37 werken met opus -
nummers en 54 arrangementen zonder opus nummer,
waaronder 26 arrangementen voor altfluit in G, alles bij
elkaar ongeveer 1500 bladzijden muziek. 21 Stukken
kunnen zowel met orkest als met pianobegeleiding
worden uitgevoerd. De populariteit van Böhms com -
posities en arrangementen blijkt niet alleen uit enthousiaste
concertrecensies en de erkenning als ‘meesterwerken’
in muziekencyclopedieën, zoals het
Universal-Lexicon van Gustav Schilling, 2 maar ook uit
het grote aantal heruitgaven, ongeveer 300, waarvan
het merendeel verscheen in Frankrijk, Groot-Brittannië
en de Verenigde Staten. Daarnaast bestaan er tegenwoordig
ongeveer 65 opnames met werken van Theobald
Böhm.
FLUIT 2007-1 31

Op 34-jarige leeftijd, in 1828, opende Böhm zijn eigen
werkplaats voor het bouwen van fluiten. Zijn eerste
fluit had hij al achttien jaar eerder gemaakt. Onge -
twijfeld vestigde hij zijn grootste reputatie met de
uitvinding van de conische ringkleppenfluit in 1832 en
de cilindrische fluit in 1847, die naar hem is genoemd.
De belangrijkste vernieuwingen van 1832 waren de
juiste plaatsing van de toongaten en de uitvinding van
een nieuw kleppensysteem, dat de speler in staat stelde
alle 14 toongaten tegelijk te openen en te sluiten met
de slechts 9 ter beschikking staande vingers. De belangrijkste
vernieuwingen van 1847 waren de nog nauwkeuriger
plaatsing van de toongaten (op basis van
akoestisch onderzoek van zijn vriend prof. Karl von
Schafhäutl), de cilindrische boring met parabolische
kop en de toepassing van metaal als materiaal. Vanaf
1848 werden bovendien gesloten kleppen gebruikt.
Böhms fluiten werden bekroond met gouden en
zilveren medailles tijdens de industrie- en wereldtentoonstellingen
in München (1834, 1835, 1854), Leipzig
(1850), Londen (1851) en Parijs (1855). Terwijl zijn
fluiten in het buitenland snel vermaard werden, met
name in Frankrijk, Groot-Brittannië en de Verenigde
Staten, duurde het in Duitsland vrij lang tot zij uiteindelijk
de erkenning kregen die hen toekwam. Kunnen
we over het aantal fluiten dat voor 1847 is gemaakt
alleen maar speculeren (de eerste werkplaats Theobald
Böhm (1828-1839) heeft misschien 150 fluiten geproduceerd;
de werkplaats Böhm & Greve (1839-1846)
misschien ongeveer 100), het aantal fluiten dat na 1847
is gemaakt kan ongeveer worden afgeleid uit de voorraadgegevens
van de werkplaats (tweede werkplaats
Theobald Böhm (1847-1861) ongeveer 200 fuiten; de
werkplaats Böhm & Mendler (1862-1888) ongeveer
400). Tegenwoordig bestaan er nog ongeveer 250 flui -
ten van Theobald Böhm en zijn partners en opvolgers;
ongeveer de helft hiervan bevindt zich in musea.
Naast het bouwen van fluiten deed Theobald Böhm
nog belangrijke uitvindingen op het gebied van de
productie van speeldozen (ca. 1816), pianobouw
(oc trooi 1835), de overbrenging van rotatie (zilveren
medaille van de Society of Arts, Londen 1935), de
verbetering van staal (octrooi 1835; Ritterkreuz van
koning Ludwig I voor het invoeren van een nieuw
productieproces in Beierse staalfabrieken, 1839), en van
de verbranding en afvoer van hoogovengassen (octrooi
1840). Bovendien vond hij een vonkbestendige schoorsteen
voor locomotieven (octrooi 1841) en een telescoop
voor het localiseren van branden uit (1841).
Theobald Böhm stierf op 25 november 1881 in Mün -
chen in hetzelfde huis, Altheimer Eck 15, als waar hij
geboren was. Hij vond zijn laatste rustplaats op het
Südliche Friedhof, sectie 12.
Theobald Böhms commentaar over de gesloten
gis-klep
Nadat ik in een muziektijdschrift een oproep had
geplaatst konden in 1981 vijf brieven van Theobald
Böhm aan Wilhelm Popp worden gepubliceerd. De
brieven bevinden zich tegenwoordig in de gemeen -
telijke archieven van München, nalatenschap Theobald
Böhm 1/1.
Böhms brief van 5 februari 1865 bevat een gedetailleerde
bespreking (in het Duits) van de open en de
gesloten gis-klep. De bijlage bij die brief bevat de korte
versie van een artikel van Böhm over de gis-klep. Korte
tijd later schreef hij een uitvoeriger versie, die bewaard
is gebleven als een concept (Bayerische Staatsbibliothek,
München) en in netschrift (Library of Congress,
Washington), en die hij later zelf vertaalde in het
Engels (Bayerische Staatsbibliothek, München) en Frans
(gemeentearchief München). Niets hiervan werd gepubliceerd,
maar de kwestie werd nog een keer behandeld
in Böhms boek The Flute and Flute-Playing. 3
1) Brief van Theobald Böhm aan Wilhelm Popp
München, 5 februari 1865
Geachte heer,
Terecht heeft u een fluit besteld bij mij en niet bij Lot in
Parijs, omdat mijn volkomen logische kleppensysteem in
akoestisch en mechanisch opzicht door de eerste fluitist Dorus
in Parijs, die een zogenaamde verbetering heeft aangebracht in
de vorm van een gesloten gis-klep, alleen maar slechter is
gemaakt. Na rijp beraad heb ik een eenvoudige open gis-klep
gemaakt, omdat alle kleppen op mijn fluit vanaf e bij het
openen en sluiten overeenkomen met de natuurlijke beweging
van de vingers. Dorus dacht de nieuwe fluit toegankelijker te
maken voor bespelers van de oude fluit door een gesloten gisklep
te maken, zoals ze gewend waren, maar hij realiseerde
zich niet dat hij op deze manier meer nadelen dan voordelen
bereikte.
Lot had dit voor hem gedaan door de gis-klep met de a-klep te
combineren. Je krijgt zo g door de ringvinger van de linkerhand
neer te drukken, net als op de oude fluit, en om gis te
spelen moet je de gis-klep met de pink opendrukken, net als op
de oude fluit. Het gevolg was echter dat beide tonen, g en gis,
voortgebracht worden zoals op de oude fluit, terwijl in mijn
systeem de g gespeeld wordt door de gis-klep met de pink te
sluiten en de gis ontstaat door deze vinger op te tillen. Ik heb
dit zo gemaakt na langdurige overwegingen, en iedereen die er
goed over nadenkt moet het met mij eens zijn.
Dorus zelf heeft moeten toegeven dat hij een dwaze fout
gemaakt had toen ik hem de kwestie had uitgelegd, en ik heb
zelf omwille van Dorus een dwaze fout gemaakt, omdat ik op
dat moment de onjuistheid van de gesloten gis-klep niet in
FLUIT 2007-1 33

het openbaar heb uitgelegd. Aangezien Dorus in Parijs al
eerste fluitist was hebben al zijn leerlingen de fluit overgenomen
zoals hij hem bespeelde. Maar later gewenden velen
zich toch aan de open gis-klep, en zelfs De Vroye vertelde mij,
toen ik hem verleden jaar de zaak had uitgelegd, dat het hem
speet dat hij niet in staat was nog een verandering door te
maken, omdat hij natuurlijk genoodzaakt zou zijn nog een
keer enige tijd grondig te studeren. Maar aangezien De Vroye
nu ongetwijfeld van plan is fluiten met gesloten gis-klep in
Duitsland te verkopen, omdat hij van Lot meer opdrachten
krijgt dan van mij, zal ik de zaak waarschijnlijk in de nabije
toekomst in het openbaar uitleggen. Tot nu toe vond ik dat
niet de moeite waard, omdat alle fluitisten in Duitsland,
Engeland, Rusland en bijna overal behalve in Frankrijk alleen
maar volgens mijn systeem spelen. In de bijlage vindt u een
uitleg over de voor- en nadelen, en u zult ongetwijfeld de
juistheid van mijn verklaringen aanvaarden.
Hoogachtend,
Th. Boehm.
2) Artikel van Theobald Böhm (versie in Washington)
Opmerkingen over de in Parijs aangebrachte veranderingen
in het kleppensysteem van de zogenaamde
‘Boehmfluit’.
De eisen waaraan een goede fluit moet voldoen zijn in de
eerste plaats een akoestisch perfecte toon en stemming, speelgemak
en eenvoud van het kleppenmechaniek. Of aan deze
eisen beter kan worden voldaan met een open of met een
gesloten gis-klep is een vraag die stellig van belang is voor
iedereen die Böhmfluit speelt of wil leren spelen.
1. De akoestiek van het instrument
Door de combinatie van een gesloten gis-klep en een open aklep
kan het negende of a-toongat nooit afzonderlijk geopend
worden, en aangezien het achtste of gis-toongat te laag op de
fluit is geplaatst om te kunnen dienen als overblaasgat voor
de hoge e3, wordt het voortbrengen van deze toon verstoord in
die zin, dat het embouchure minder betrouwbaar en verfijnd is
dan op mijn fluiten met open gis-klep. Het verschil kan
onmiddellijk worden ervaren in staccato pianissimo-spel en in
legato van lage tonen naar e 3 , bijvoorbeeld van gis 2 of a 2 naar
e 3 .
2. Speelgemak
Door de hierboven beschreven kleppencombinatie wordt het
spel om twee redenen bemoeilijkt. Omdat de klep die het gisgat
luchtdicht moet sluiten een sterke veer nodig heeft, is het
gevolg dat de derde vinger van de linkerhand in vergelijking
met de open gis-klep meer dan twee keer zoveel kracht nodig
heeft om niet alleen weerstand te bieden aan de veer van de a-
klep, maar ook aan de sterke veer van de gis-klep. Daardoor
wordt het spelen niet alleen bemoeilijkt, maar ook worden
mooie trillers als gis-a, as-bes en dis 3 -e 3 vrijwel onmogelijk
zonder grote spierspanningen en veel studeren.
Bovendien moet de pink van de linkerhand altijd bewegingen
maken die tegen de bewegingen van de vingers van de rechterhand
ingaan, telkens wanneer gis of as verbonden wordt met
tonen die met de vingers van de rechterhand worden gespeeld;
niemand kan ontkennen dat het gemakkelijker is met de
vingers van beide handen tegelijk dezelfde bewegingen te
maken dan tegengestelde bewegingen, en dat dientengevolge
het spel door de gesloten gis-klep moeilijker is geworden.
Hier kan tegenin worden gebracht dat de gis of as en dus ook
de pink van de linkerhand in een aantal toonsoorten helemaal
niet wordt gebruikt. Dit is waar, na tuurlijk! – maar omdat
een goede fluitist tegenwoor dig in alle toonsoorten goed en
correct moet kunnen spelen, en de gis of as in 16 van de 24
toonsoorten voorkomt, moet de pink van de linkerhand even
goed geoefend zijn als de andere vingers.
3. Eenvoud van het kleppenmechaniek
Het probleem om het kleppenmechaniek blijvend goed te laten
functioneren wordt bij intensief gebruik groter naarmate de
complexiteit toeneemt. De twee combinaties in mijn kleppensysteem,
dat wil zeggen de kleppencombinaties voor fis en
bes, zijn daarom alleen gerechtvaardigd vanwege de onmogelijkheid
11 toongaten met 9 vingers te sluiten. Maar omdat
de bediening van de gis-klep de enige functie van de pink van
de linkerhand is, was het niet nodig een derde kleppencombinatie
te maken, die in alle opzichten alleen maar afbreuk doet
aan de akoestiek, speelgemak en eenvoud van het kleppenmechaniek.
Zelfs het bezwaar dat ‘door de gesloten gis-klep het
studeren op de nieuwe fluit voor spelers van de oude fluit is
vergemakkelijkt’ is uitsluitend gebaseerd op misleiding, omdat
een grondige studie van de nieuwe fluit onmogelijk is zonder
langdurig, aanhoudend langzaam oefenen. En de ervaring met
mijn eigen leerlingen, die onbevooroordeeld de overgang van
de oude naar de nieuwe fluit hebben gemaakt, heeft voldoende
bewezen dat de bediening van de open gis-klep niet alleen
tegelijk met die van de andere kleppen maar ook volkomen
ongemerkt wordt aangeleerd. Zelfs voor oudere fluitisten zijn
enkele weken van toegewijd studeren voldoende om de vroegere
bedrevenheid in het spel terug te krijgen, en verschillende
uitstekende musici die op mijn aanraden zijn overgestapt van
de gesloten naar de open gis-klep, waren spoedig overtuigd
van de talrijke en grote voordelen van de laatste, en waren mij
er dankbaar voor. Het feit dat er in Parijs en andere plaatsen
grote kunstenaars zijn die spelen op fluiten met een gesloten
gis-klep bewijst alleen maar dat moeilijkheden door talent en
ijver kunnen worden overwonnen; het is geen bewijs dat deze
kunstenaars niet met minder moeite een een nog grotere
bedrevenheid bereikt zouden hebben met de open gis-klep.
Voordat ik mijn kleppensysteem ontwierp heb ik zelf alle delen
van het kleppensysteem langdurig onderzocht, beproefd en
FLUIT 2007-1 35

grondig doordacht, omdat het mijn bedoeling was overal de
beste keuze te maken. En daarom zou ik ook vandaag de dag
met genoegen kennis nemen van iedere redelijke kritiek op
mijn systeem, en ik zou met plezier suggesties voor werkelijke
verbeteringen ten uitvoer brengen.
Opmerkingen
In zijn brief aan Wilhelm Popp noemt Theobald Böhm
twee redenen waarom hij niet eerder stelling had
genomen tegen de gesloten gis-klep. In de eerste plaats
had hij hoge achting voor Louis Dorus, de opvolger van
Jean Louis Tulou aan het Parijse
Conservatorium, die al in 1837 als
een van de eerste fluitisten op de
Böhmfluit was overgegaan, en die
in 1838 met de hulp van Louis Lot
de open gis-klep had vervangen
door het ge sloten model. 4 Böhm
droeg in 1845 zijn op. 24 aan Dorus
op, in 1848 de Franse vertaling van
zijn boek Über den Flötenbau und die
neuesten Verbesserungen dessel ben, en
in 1857 zijn op. 35. In een brief aan
zijn leerling Sebastian Ott noemde
Böhm Dorus de grootste fluitist ter
wereld. 5
Ten tweede vond hij het niet nodig
in het openbaar te reageren op de
gesloten gis-klep, omdat met
uitzondering van Frankrijk fluitisten
bijna overal met een open
gis-klep speelden. Dit gold ook voor
Amerika. Op 29 november 1854
werd Böhms zilveren fluit no. 85
verzonden aan de fluitist Philipp
Ernst in New York6 , en in 1864
kwam Martin Heindl (Boston
Symphony Orchestra) naar Ameri -
ka, waar hij grote triomfen vierde
met Böhms zilveren fluit no. 19.
Böhm schrijft in een brief van mei
1879 aan zijn vriend Walter S.
Broad wood: “Sinds de tournee van
mijn oud-leerling Heindl door de
Verenigde Staten heb ik uit
Amerika meer bestellingen dan ik
aankan, en hoewel ik voorgesteld
heb fluiten te kopen van mijn
vriend Lot in Parijs wachten
mensen liever op fluiten van
mijzelf.” 7
Bijna alle fluiten uit de werkplaatsen
van Theobald Böhm
(1828-1839), Böhm & Greve (1839-
1846), Theobald Böhm (1847-1861)
en Böhm & Mendler (1862-1888)
hebben een open gis-klep. In slechts een heel klein
aantal gevallen, als de klant er uitdrukkelijk om vroeg,
maakte Böhm, met tegenzin en tegen zijn eigen overtuiging
in, een gesloten gis-klep. Volgens zijn werkplaatsregister
1847-1859 maakte hij 128 fluiten met
open en maar twee (no. 3 en no. 22) met gesloten gisklep.
Ook bijna alle latere fluiten hebben een open gisklep.
Tegenwoordig spelen de meeste fluitisten op een instrument
met gesloten gis-klep, met uitzondering van de
voormalige Sovjetunie, maar er is een toenemend
aantal eminente fluitisten die de Böhmfluit in zijn
oorspronkelijke vorm met open gis-klep bespelen. 8
1 H. Mendel en A. Reißmann, Musikalisches Conversations-
Lexikon, Berlin 1880, vol. 1, p. 68.
2 Gustav Schilling, Universal-Lexicon der Tonkunst, Stuttgart
1835, vol. 1 p. 698.
3 Theobald Böhm, The Flute and Flute-Playing in acoustical,
technical and artistic Aspects, München 1871, vertaald en van
aantekeningen voorzien door Dayton C. Miller, Cleveland
1922, p. 62-71.
4 Zie Christopher Welch, History of the Boehm Flute, London
31896, p. 58.
5 Brief van Böhm aan Sebastian Ott, 3 februari 1869. Miller
Collection, Library of Congress, Washington.
6 Theobald Böhm, Werkplaatsregister München 1847-1859 en
1876-1879, Miller Collection, Library of Congress,
Washington.
7 Theobald Böhm, Über den Flötenbau und die neuesten Verbesserungen
desselben, München 1847, Eng. vert. On the
Construction of Flutes and the latest Improvements, ed.
Walter S. Broadwood, London 1882, p. 58.
8 Zie John Solum, Notes on a Recital Tour to the Soviet
Union, in: Newsletter of the National Flute Association, januari
1984, p. 24-25, en Trevor Wye, The Flute, the Hammer and
the Sickle, in: Pan, maart 1985, p. 19.
Vertaling Hans Maas
FLUIT 2007-1 37