Melle - Museum voor Moderne Kunst Arnhem

MUSEUMKRANT
museum voor moderne kunst arnhem historisch museum arnhem
vanaf 25 oktober 2008
Dubbeltentoonstelling
Nicolaas Wijnberg
& Melle
najaar 2008
www.mmkarnhem.nl www.hmarnhem.nl

hedwIg saaM
nieuwe directeur MMKa & hMa
Met ingang van 6 oktober is Hedwig Saam (47) de nieuwe directeur
van het Museum voor Moderne Kunst Arnhem en het Historisch Museum
Arnhem. Zij volgt Max Meijer op die in 2006 als directeur afscheid
heeft genomen. De tussenliggende periode werd waargenomen door
Marco Grob als directeur ad interim. Saam: “Ik zie het als mijn belangrijkste
opdracht om de veelzijdigheid van de collecties onder de aandacht
te brengen en alert te blijven op de actualiteit.”
door: linda schregardus
Hedwig Saam is sinds 2005 directeur van Museum
Hilversum, cultuurhistorisch gemeentemuseum
voor architectuur, stedenbouw en
landschapsinrichting. Daarvoor was zij adjunct
directeur van het centrum voor moderne kunst
en architectuur De Zonnehof in Amersfoort,
werkte zij in Londen bij een nationale instelling
voor architectuur en heeft zij verschillende managementfuncties
vervult in het bedrijfsleven.
Aan de basis liggen de studies kunstgeschiedenis
aan de universiteit van Utrecht en de School
voor de Journalistiek.
De musea zijn er trots op om met Saam een ‘generalistische
specialist’ in huis te halen. Specialistisch
op het gebied van architectuur, beeldende
kunst en vormgeving, en daarbij goed
ingevoerd in de museumwereld. Generalistisch
als een gedreven manager die vanuit inhoud en
een brede blik in staat is om de beide musea
nog scherper op de kaart te zetten. “Verbanden
leggen tussen architectuur, beeldende kunst en
vormgeving is mijn kracht. De musea hebben
goede reputaties, mooie collecties en zijn gehuisvest
in mooie gebouwen. In combinatie met
de geografische ligging zie ik aanknopingspunten
om deels voort te bouwen op het bestaande
en deels te vernieuwen, de musea spannender
en uitgesprokener te maken.” De voorgenomen
verhuizing naar het kunst-en kenniscluster Rijnboog
ziet Saam als een extra interessante uitdaging.
“Ik heb veel affiniteit met architectuur,
niet alleen conceptueel maar ook praktisch. Het
is belangrijk om als nieuwe gebruiker direct invloed
te hebben op het gebouw, om je wensen
kenbaar te maken, zodat het gebouw straks ook
goed als museum functioneert.” De realisatie
van Rijnboog zal echter nog een aantal jaren in
beslag nemen. “Voor mij persoonlijk is het de
dynamiek, de context die een grotere stad biedt
wat mij aanspreekt. Arnhem heeft een gevarieerd
cultureel aanbod waar wij deel van uitmaken.
Daarbij is de locatie aan de Rijn, vlakbij het
buitenland interessant om iets mee te doen. Ik
zie het als mijn belangrijkste opdracht om de
veelzijdigheid van de collecties realisten, toegepaste
kunst en hedendaagse kunst onder
de aandacht te brengen en tentoonstellingen
te presenteren die vernieuwend zijn. Hiervoor
moeten we alert blijven op de actualiteit en
liefst voorop lopen. Daarmee bedoel ik ook dat
de programmering aansluiting mag zoeken met
actuele maatschappelijke thematiek. Overigens
zonder het museum in een verlengstuk van een
buurthuis of politieke arena te veranderen. ”
De museumdirecteuren (van links naar rechts): August van Erven Dorens,
A.J. (Bram) de Lorm, Johan Mekkink, Pierre Janssen, Liesbeth Brandt Corstius,
Max Meijer.
n I e u w e a a n w I n s t e n
‘ de hermafrodiet’ uit
carel willink, de hermafrodiet, 1930,
© sylvia willink-quiël
‘ tresses’ van
Meschac gaba
1918 1947 1967 1970 1982 2001
1930 van Carel willink
De schilder Willink wordt beschouwd als een van de belangrijkste vertegenwoordigers
van de neorealistische schilderkunst uit de periode tussen de tweede wereldoorlogen.
Het verzamelen en exposeren van kunstenaars die tot deze stroming horen is
voor het museum al meer dan 75 jaar een speerpunt.
Met steun van de Arnhem Arts Ambassadors heeft het MMKA een belangrijk sleutelwerk
van Carel Willink kunnen verwerven: De Hermafrodiet uit 1930. Het museum
heeft – naast langdurige bruiklenen van particulieren – nu elf schilderijen van Willink
in zijn kerncollectie figuratieve schilderkunst uit de vorige eeuw. De drie oudste doeken
dateren uit 1925-1926 toen Willink op de Duitse Neue Sachlichkeit georiënteerd
was. Uit de volgende periode 1927-1933, waarin la pittura metafisca en het Franse
surrealisme hun invloed deden gelden en waarin de typische Willinkstijl zich begon
te ontwikkelen, had het museum tot voor kort niets. Met ‘De Hermafrodiet’ kan nu een
overgangsfase worden duidelijk gemaakt van een zakelijke naar de meer magische
benadering waarmee Willink halverwege de jaren dertig beroemd zou worden.
Het doek verbeeldt een thema uit Les chants de Maldoror (1869) van de geheimzinnige
graaf van Lautréamont, wiens poëzie door surrealisten als André Breton, Salvador
Dali, Paul Margritte, maar ook Pyke Koch, Joop Moesman en Carel Willink bejubeld
werd. Hoewel de invloed van Lautréamont vaak wordt genoemd, is dit in tentoonstellingen
moeilijk te visualiseren. Wat Nederland betreft bestaat daarop één uitzondering,
namelijk dit doek, waarop Willink een fragment uit De zangen van Maldoror heeft
uitgebeeld waarin een hermafrodiet de slaap der rechtvaardigen slaapt: “Hij droomt
dat de bloemen om hem heen gaan dansen, lange guirlanden in een uitgelaten kring,
en dat zij hem met hun zoete geuren doordringen, terwijl hij een liefdeslied zingt, in
de armen van een in wezen betoverende schoonheid.” DE HERMAFRODIEt VAN CA-
REL WILLINK WORDt OP 27 SEPtEMBER tOEGEVOEGD AAN DE COLLECtIEPRESENtAtIE
FERNHOUt, KEt, WILLINK, SCHUMACHER, KOCH EN IS tOt EIND JANUARI 2009 tE ZIEN.
De Afrikaanse kunstenaar Meschac Gaba, (Cotonou, Benin 1961 – woonplaats Rotterdam), wijdde zich van 2005 tot 2008 aan een omvangrijke serie
‘tresses’, grote hoofdtooien, die zijn opgebouwd uit gevlochten, kleurrijk kunsthaar. De vorm van deze ‘pruiken’ is ontleend aan gebouwen die een bijzondere,
iconische status hebben. Inspiratie voor deze serie ontstond tijdens zijn verblijf in New York. Hier raakte Gaba onder de indruk van de verwevenheid
van de Afrikaanse en Amerikaanse cultuur, met name door de manier waarop Afrikaanse migranten hun ingenieus gevlochten haardrachten
cultiveren. Gaba gebruikte deze techniek om ‘landmarks’ te vlechten die in de Europese, Amerikaanse en Afrikaanse stedelijke cultuur een belangrijke
rol spelen. twee in hun soort geheel verschillende verschijningsvormen, ‘haar’ en ‘architectuur’, worden zodoende door de kunstenaar vervlochten tot
symbolen van de moderne cultuur, waarin het westerse en niet-westerse samengaan. Het MMKA is verheugd dat het als eerste museum, mede dankzij
de steun van de Arnhem Arts Ambassadors en de Mondriaanstichting, een zestal van de hoofdtooien heeft kunnen verwerven. Hierbij is de speciaal
voor Arnhem gemaakte ‘Arnhem John Frostbrug’.
DE ‘tRESSES’ ZIJN t/M 21 SEPtEMBER tE ZIEN IN DE tENtOONStELLING CARRIED AWAY – PROCESSION IN ARt. VANAF 9 MAARt 2009 WORDEN ZE SAMEN
MEt WERK VAN O.A. KARA WALKER, ANGèLE EtOUNDI ESSAMBA EN LAURA SAMSOM ROUS GEtOOND IN DE COLLECtIEPRESENtAtIE HEDENDAAGSE KUNSt.
Inhoud
PAGINA 4
Made In ChIna. 75 jaar ChInese arnheMMers
Van 14 september 2008 t/m
11 januari 2009. Belevenistentoonstelling
in het HMA geeft een kijkje achter de
schermen van de Chinese gemeenschap
in Arnhem.
Over een jager, een MeIsje en een
wOlf Van 19 september 2008 t/m 11 januari
2009. Vijf jonge kunstenaars tonen
schilderijen, tekeningen, foto’s, installaties
en (animatie)films geïnspireerd op
het sprookje.
PAGINA 5
nICOlaas wIjnberg: fIgura Van 25
oktober 2008 t/m 22 februari. Overzichtstentoonstelling
met schilderijen van deze
beroemde scenograaf, theater, -kostuummaker,
afficheontwerper en last but not
least beeldend kunstenaar die de Realisten
oprichtte.
PAGINA 6 -7
de sCheppIng van Melle Overzichtstentoonstelling
van 25 oktober 2008 t/m
1 februari 2009. Prof. Dr. Bram Kempers
beschrijft het leven en de levenskunst
van deze markante Amsterdammer wiens
visionaire schilderijen vaak geassocieerd
werden met Jeroen Bosch.
Interview met jerOen Krabbé over Melle
als leraar.
Melle In arnheM Melle’s schilderij ‘De
onbekende soldaten’ werd in 1969 aangekocht
door toenmalige museumdirecteur
Pierre Janssen, die Melle destijds over dit
werk interviewde. “Er is geen enkel symbool
van wijsheid. Wel van eeuwigdurende
baring, eeuwig durende seksualiteit.”
PAGINA9
runnIng fOrCe, albert van der weIde
24 januari t/m 22 maart 2009. ‘Alle macht
aan de kunst.’
OphelIa Sehnsucht, melancholie en
doodsverlangen. Van 20 februari t/m 10
mei 2009. Het was tot zijn tragische geliefde
Ophelia dat Hamlet de veel geciteerde
woorden ‘to be, or not to be...’ uitsprak.
Sindsdien hebben vele schrijvers, filosofen,
cultuurwetenschappers en beeldend
kunstenaars zich laten inspireren door het
mysterie van de dood van Ophelia.
de IllusIOnIst Van14 maart t/m 3 mei
2009. Alle werken die Wouter van Riessen
maakt zijn zelfportretten. In tekeningen,
schilderijen en grafiek laat hij zien dat het
‘zelf’ vele verschijningsvormen heeft.
PAGINA 11
het gelders balKOn Nieuw initiatief
van het MMKA om op uitnodiging van een
speciaal hiervoor samengestelde kunstcommissie
een podium te bieden aan kunstenaars
met Gelderse roots.
aCtIvIteItenOverzICht Gevarieerd
programma bij tentoonstellingen. Van debatten
en lezingen, tot films, workshops
en Bekijk het! Kunstbelevenissen in het
museum.

sing ko voor zijn restaurant le mandarin op het velperplein
in 1967, bron: gelders archief.
Hoe kijken de Chinese Arnhemmers tegen
hun leven in Arnhem aan? Wat hebben
zij beleefd en hoe zijn zij op hun
beurt door de Arnhemmers beïnvloed? In de
tentoonstelling ‘Made in China’ worden door foto’s,
interviews en allerhande objecten niet alleen
persoonlijke geschiedenissen van enkele
pionierende families uitgelicht, maar wordt ook
duidelijk hoe Arnhemmers en Chinezen elkaar
hebben beïnvloed op het gebied van bijvoorbeeld
eten en drinken, geloof, geneeskunde,
taal en sport.
Esther Dieltjes, gastconservator van deze tentoonstelling,
vertelt enthousiast: “In de vijftiger
en zestiger jaren was uit eten gaan synoniem
met ‘naar de Chinees gaan’. We vertellen het verhaal
van enkele restaurants, zoals ‘Le Mandarin’
van de familie Ko, ‘China house’ van de familie
Man en restaurant ‘Asia’ op het Willemsplein van
Chao Chen. Dit verhaal gaat ook over hun kinderen
en hun plaats in de rest van de samenleving.
Nieuwsgierig geworden naar
de eetcultuur van Chinezen,
worden de vier verschillende
keukens van China belicht,
waarvan je kunt zeggen dat
de gemeenschappelijke deler
het koken is vanuit yin en
yang. Yin staat daarbij voor het
vrouwelijke, de groenten, en
yang voor het mannelijke, het
vlees. Dit wordt in de maaltijden
in balans gehouden, net
als de kleuren van de ingredienten
en de smaken zoet en
zuur. Daarbij is er veel aandacht voor de presentatie,
het snijden. Soep, wordt door de Chinezen
zelf achteraf gegeten, om de gaatjes te vullen.”
Zo komen er meer cultuurverschillen aan het
licht. Voor Chinezen is wit bijvoorbeeld de kleur
van rouw en rood de kleur van geluk. Toch trouwen
er tegenwoordig steeds meer Chinese Arnhemmers
in het wit, omdat het in Nederland gebruikelijk
is. Dieltjes: “We gaan dieper in op de
tradities rond het huwelijk en begrafenissen,
waarbij we onderzoeken wat bewaard is gebleven
en wat niet. Welke functie heeft de theeceremonie
bij het huwelijk? Wordt er nog steeds
ongebleekt katoen, wit en lichtblauw gedragen
op een Chinese begrafenis in Nederland? Wordt
er nog steeds geld verbrand dat opstijgt naar
de hemel om de god van de onderwereld gunstig
te stemmen?” En over goden gesproken.
Welk geloof hangen de Chinezen aan? In de tentoonstelling
staan onder andere een boeddhistisch
huisaltaar, een beeld van de jadekeizer
OvEr EEN jAgEr,
EEN MEIsjE EN EEN WOlf...
In de tentoonstelling ‘Over een jager, een meisje en een wolf...’ tonen vijf jonge
kunstenaars schilderijen, tekeningen, foto’s, installaties en (animatie)
films die geïnspireerd zijn op het sprookje. Verrassende wendingen op oude
thema’s scheppen ruimte voor nieuwe vertellingen.
Wie op de tentoonstelling illustraties
verwacht waarin het sprookje letterlijk
verbeeld wordt, komt bedrogen uit. In
‘Over een jager, een meisje en een wolf…’ gebruiken
de kunstenaars elementen uit sprookjes,
zoals de archetypen die er in voorkomen of
de universele thema’s waarover sprookjes eigenlijk
gaan, de strijd tussen goed en kwaad bijvoorbeeld.
Aan deze aloude levenslessen, die
zowel voor volwassenen als kinderen waren bedoeld,
geven zij ieder vanuit hun eigen invalshoek
een eigentijdse interpretatie.
Neem het sprookje van roodkapje en de wolf
die het goede en het kwade vertegenwoordi-
door: linda schregardus
gen. In de animatie van Floor Adams vraagt zij
zich af of de wolf wel terecht de kwade partij is.
Of was er een zondebok nodig om de verdwijning
van grootmoeder te verklaren? Ook Tamara
Muller geeft een verrassende interpretatie.
Zij speelt met vermommingen en het verwisselen
van rollen. In ‘Chapter 5’ verandert het
meisje, zoals de wolf in roodkapje zich vermomt
als grootmoeder. Zo ‘herschrijft’ ze de
verhalen, maar zonder plot, er is geen “…en
zij leefden nog lang en gelukkig”. Wel worden
hierdoor nieuwe associaties mogelijk, waardoor
nieuwe verhalen ontstaan. Dit is ook het
geval in het werk van Navid Nuur en Lisa Vie-
MADE IN CHINA
75 jaar Chinezen in Arnhem
Sommigen herinneren zich nog wel dat in 1933, nu vijfenzeventig jaar geleden, de eerste
Chinese migranten als pindaverkopers naar Arnhem kwamen. Intussen zijn de pindaverkopers
verdwenen, maar de Chinese restaurants en toko’s een vertrouwd onderdeel van het
straatbeeld geworden. Desondanks is er opvallend weinig bekend over het alledaagse leven
van de Chinezen in Arnhem en hun immigratiegeschiedenis. De tentoonstelling ‘Made in China’
geeft een kijkje achter de schermen van deze voor velen onbekende gemeenschap.
en beelden van de vier hemelse koningen van
de vier windstreken. Esther Dieltjes: “China is
doordrongen van geloof, maar in principe atheistisch.
Chinezen hebben niet één religie, maar
wel veel rituelen en gebruiken om te zorgen dat
ze gelukkig blijven. Er worden veel symbolen gebruikt
om het ongeluk te bezweren, zowel uit het
boeddhisme, taoïsme als uit het confucianisme
en het volksgeloof. Zo zijn de Chinese nieuwsjaarsrituelen
met vuurwerk ontstaan vanuit het
geloof in het zeemonster Nian dat mensen op
eet. Dit monster houdt niet van licht, rood en lawaai.”
Dat het Chinese vuurwerk als onderdeel
van het Chinese geloof, ondertussen ook tot de
Nederlandse cultuur behoort is geen nieuws.
Veel minder bekend is echter dat er in Arnhem
ook een Chinese Christelijke Kerk bestaat. Die
wisselwerking komt steeds tot uitdrukking in de
tentoonstelling. Waar het gaat over
de oorsprong en bedoeling van
Chinese vecht- en bewegingskunsten
als Tai Chi en Kung Fu, sporten
die we tegenwoordig bijna op iedere
sportschool kunnen beoefenen,
gaat het ook over de Chinese voetbalteams
in Arnhem. En waar het
gaat over Chinese geneeskunst, zoals
acupunctuur en kruidengeneeskunde,
gaat het ook over de winkels
waar je deze kruiden kunt kopen. Tot
slot hechten veel Chinese Arnhemmers
aan hun taal en schrift. Om hun
kinderen de taal goed te laten leren
is er zelfs een Chinese school in
Arnhem opgericht, waar Mandarijns
door: linda schregardus
ten. Zij zijn gefascineerd door beelden en verhalen
die we meedragen in ons collectieve geheugen.
In de installatie ‘Treasured tension’
maken de kunstenaars in woord en beeld hun
associaties met bepaalde sprookjes zichtbaar
en nodigen het publiek uit daarop voort te borduren.
rozemarijn Westerink’s werk tenslotte
geeft helemaal geen verwijzing naar ons bekende
sprookjes. In haar feeërieke, enigszins
onheilspellende tekeningen, collages en films
creëert ze eigen mythes waarin dieren, planten
en thema’s zoals eten en gegeten worden een
belangrijke rol spelen. haar werk doet denken
aan een Aziatisch schimmenspel.
(de overlappende Chinese taal) en Nederlands
wordt gegeven. Wie de tentoonstelling bezoekt
kan zelf kennis maken met de verschillende talen
en dialecten, leren kalligraferen en zich de
Chinese gebarentaal van de cijfers een tot en
met tien eigenmaken, die nog dagelijks op de
markt wordt gebruikt. Uiteraard zijn de teksten
in de tentoonstelling zowel in het Nederlands
als in het Chinees te lezen.
DE TENTOONSTELLINg IS VAN 12 SEpTEMbEr T/M
11 jANUArI TE ZIEN IN hET hISTOrISCh MUSEUM
ArNhEM. bIj DEZE TENTOONSTELLINg WOrDEN,
IN SAMENWErKINg MET VErSChILLENDE
OrgANISATIES, ACTIVITEITEN ALS LEZINgEN EN
WOrKShOpS gEOrgANISEErD. ZIE hIErVOOr
hET ACTIVITEITENOVErZIChT Op pAgINA 11 VAN
DEZE MUSEUMKrANT.
Tegelijk met deze tentoonstelling verschijnt
het boek ‘Chinese Arnhemmers’ over veelzijdige
geschiedenis van Chinezen in Arnhem.
De vele privé-foto’s en een indringende
fotoreportage van de Arnhemse fotografe
Sanne Donders tonen u een boeiend beeld
van deze voor veel Nederlanders onbekende
wereld die zo dichtbij is. Het boek is samengesteld en geschreven
door cultureel antropologe Else Gootjes, medewerkster van
het Gelders Archief. Zij baseerde de tekst op interviews, archiefonderzoek
en vele ontmoetingen met Chinese Arnhemmers.
Chinese Arnhemmers. Else gootjes. Uitgeverij Kontrast. Arnhem,
2008. 96 pagina’s. 21 bij 21 cm. ISbN 978-90-78215-58-5.
Winkelprijs € 17,50.
Het Gelders Archief startte in 2005 een project om het migrantenerfgoed
van de provincie Gelderland voor de toekomst te behouden.
De tentoonstelling ‘Made in China’ en het boek ‘Chinese
Arnhemmers’ vormen de kroon op dit project.
tamara muller,
chapter 5 dec, werk uit
serie (detail), 2008.
OVEr EEN jAgEr, EEN MEISjE EN EEN WOLF…
IS VAN 19 SEpTEMbEr 2008 T/M 11 jANUArI
2009 TE ZIEN IN hET MUSEUM VOOr MODErNE
KUNST ArNhEM.
bIj DEZE TENTOONSTELLINg WOrDEN VOOr
KINDErEN EN VOLWASSENEN EEN AANTAL
LEUKE ACTIVITEITEN gEOrgANISEErD,
WAArONDEr EEN SprOOKjESrOUTE,
SprOOKjESVOOrLEESMArAThON EN
WOrKShOpS VOOr KINDErEN VAN
8 T/M 12 jAAr.
ZIE hIErVOOr hET ACTIVITEITENOVErZIChT Op
pAgINA 11 VAN DEZE MUSEUMKrANT.

W
ijnberg werd vanaf 1933 opgeleid op
de Amsterdamse Grafische School en
volgde van 1935 tot 1942 de avondcursus
modeltekenen op de Rijksakademie. Op
zijn achttiende maakte hij enigszins in de trant
van Breitner zijn eerste schilderijen, figuratief,
zoals nagenoeg alle Nederlandse kunst in die
tijd. Dat jaar tekende hij ook zijn eerste zelfportret,
een gewoonte waaraan hij zijn leven lang
vast zou blijven houden. Zijn preoccupatie met
het zelfportret is misschien ontstaan doordat dit
genre bij uitstek te zien was in de kunsthandel
van Carel van Lier. ‘Die had het meeste interessante
werk in huis’, aldus Wijnberg. In zijn academiejaren
toonde Van Lier bijvoorbeeld werk
van expressionisten als Henk Chabot en Jan
Sluijters en van neorealisten als Dick Ket, Wim
Schuhmacher en Carel Willink. De laatste twee
zou Wijnberg na verloop van tijd ook persoonlijk
leren kennen. In 1937 reisde hij naar Parijs. Op
de Wereldtentoonstelling die daar toen te zien
was maakte het revolutionaire schilderij Guernica
van Picasso veel indruk. Waarschijnlijk heeft
hij en passant iets van de École de Paris opgepikt,
die trouwens ook bij kunsthandel Buffa in
de Kalverstraat te bewonderen viel, waar hij later
zelf zou exposeren.
In 1938 ontving Wijnberg voor het eerst de Koninklijke
Subsidie. Onder invloed van Van Gogh
en Gauguin veranderden in de daaropvolgende
jaren zijn aanvankelijke kleurgebruik en ook zijn
vormgevoel drastisch: tafels stonden opeens
uit het lood, werden geel, gordijnen roze, enzovoort.
In 1939 werd hij docent kleurenleer en
toegepaste grafiek aan de Nieuwe Kunstschool,
het alternatief op het academisch kunstonderwijs
van Paul Citroen. Het jaar erop kreeg hij zijn
eerste solotentoonstelling, bij de vooruitstrevende
Galerie Robert. De schilder en kunstcriticus
Kasper Niehaus schreef daarover: ‘Het is
een heel gelukkig, verheugend debuut van deze
fameuzen recruut die, wie weet, eens de Napoleon
van onze schilderkunst zal worden.’ Intussen
was de oorlog uitgebroken en wat voor Niehaus
een prachtige start was werd door anderen
beschouwd als entartete Kunst. Toen kort daarop
de Nieuwe Kunstschool na een inval door de
Grüne Polizei werd opgeheven was het tijd om
de snor te drukken.
In 1942 ontmoette Wijnberg in het zuidelijkste
puntje van Limburg zijn eerste verzamelaar, de
tandarts Taecke Botke, bij wie hij schilderijen
zag van Pyke Koch en vroeg surreëel werk van
Melle. In 1943 verhuisde hij naar het Gooi, waar
FIGURA
Nicolaas Wijnberg
De Werkman-prijs voor zijn grafiek ontving de Amsterdamse schilder en graficus
Nicolaas Wijnberg (1918-2006) al in 1967. En nog in 2000 zou hij de
prestigieuze oeuvreprijs van het Fonds voor Beeldende Kunst, Vormgeving
en Architectuur in de wacht slepen. Toch is er bij zijn leven nooit een serieuze
museale overzichtstentoonstelling van zijn werk geweest. Waarschijnlijk
hebben zijn tegendraadsheid en zijn reputatie van antimodernist dit in de
weg gestaan. Uiteraard was er ook zijn grote naoorlogse bekendheid als scenograaf
voor ballet en theater, die hem in dat opzicht parten speelde. Toch
was het juist de vrije kunst waaraan Wijnberg de meeste betekenis hechtte.
hij de verffabrikant Pierre Alexandre Regnault
ontmoette, die in Laren zijn privémuseum had.
Terwijl de musea in de grote steden hun belangrijkste
werken in de opslag hadden kon men bij
Regnault gewoon moderne kunst zien, van door
Wijnberg bewonderde vertegenwoordigers van
de École Paris als André Lurçat en Picasso tot de
mooiste Campigli’s – toen Wijnbergs favoriete
kunstenaar. Bij Regnault ontmoette hij vermoedelijk
ook Sandberg. Met hem en met kunstenaarsvrienden
uit Amsterdam als Theo Kurpershoek,
Hans van Norden en Charles Roelofsz
voerde hij indringende gesprekken over hoe zij
het zou gaan aanpakken na hun terugkeer. Na
de oorlog zou het beginnen!
In 1947 werd het gezelschap De Realisten opgericht:
geuzennaam van een groep kunstenaars
uit Amsterdam en Den Haag die wel modern
maar niet abstract wilden zijn. Wijnberg was met
zijn energie en creatieve intelligentie de motor.
De Realisten traden in wisselende samenstelling
naar buiten in tentoonstellingen in het galeriecircuit
en hadden een eigen krant: De Realist.
De naam was misleidend want in feite schilderden
ze niet realistisch maar abstraherend, met
reminiscenties aan uiteenlopende buitenlandse
ontwikkelingen. Wijnberg oriënteerde zich
vooral op het werk van Duitse expressionisten
als Max Beckmann en in zijn stillevens op het
door: ype koopmans
nicolaas wijnberg, de versierde hollander, 1988-1992, collectie stadsschouwburg utrecht
werk van de Britse kunstenaar Graham Sutherland.
Ook de Franse moderne kunst bleef trekken:
voor zover zij figuratief was. Aanvankelijk
wezen De Realisten modernistische vormen en
kleuren niet af, maar geleidelijk ontstond er een
kloof en ten slotte een breuk.
In 1950 was Wijnberg voor het eerst in de gelegenheid
om wandschilderingen te maken, in
Arnhem, voor een van de paviljoens van de tentoonstelling
Mijlpaal, gewijd aan de wederopbouw.
Een van zijn ontwerpen toonde een haan
die victorie kraait te midden van vlammen en
oorlogsravage. Zij veroorzaakten zijn doorbraak
als monumentaal kunstenaar. Daardoor was hij
voortaan minder dan anderen afhankelijk van
verkooptentoonstellingen. Ook ging hij in deze
tijd voor het theater werken. De invloed van zijn
decors en zijn monumentale werk is aanwijsbaar
in schilderijen uit de jaren vijftig. Enkele exposeerde
hij eind 1951 in het Stedelijk Museum
op de tentoonstelling Realisten uit zeven landen,
een productie van De Realisten. Sandberg
had hen daartoe uitgenodigd, op voorwaarde
dat zij - net zoals de Experimentelen (COBRA)
met hun geruchtmakende presentatie in 1949
- ook internationale geestverwanten zouden tonen.
Hij nodigde ze uit om een beetje kabaal te
maken, want dat was goed voor de publiciteit,
zo was bij COBRA gebleken. Het verzoek was
niet aan dovemansoren gericht.
Wijnberg borduurde in zijn tentoonstellingsaffiche
voort op zijn wandschildering voor Mijlpaal,
alleen bestond het puin onder de poten van de
haan ditmaal uit een slordige stapel abstracte
kunst. De tentoonstelling was daarmee een
duidelijk protest tegen alles wat non-figuratief
was en onmiskenbaar ook tegen het beleid van
Sandberg. In het bij de tentoonstelling verschenen
gelegenheidheidsnummer van De Realist
was een lino van Wijnberg afgedrukt met een
karikatuur van Sandberg, tegen de achtergrond
van een gefantaseerde Mondriaan, de enige
kunstenaar die de museumdirecteur in zijn eigen
kantoor nog verdroeg. Eronder stond een
‘Lofzang’ aan hun kakkineuze gastheer: ‘Spullebaes
van Paulus Potter, / Uitgemaekt voor
Kunstbedotter [enzovoort]’. Sandberg was not
amused .
Wijnberg heeft het nooit kunnen verkroppen
dat Sandberg hem en de zijnen na de door henzelf
gekozen confrontatie heeft laten vallen. Hij
werd in zijn rancune gesterkt door vrienden,
onder wie Melle die het in 1955 overkwam dat
Sandberg twee schilderijen van hem uit een
tentoonstelling verwijderde: ‘want die waren
niet geschikt voor schoolkinderen’. De uitgever
Geert van Oorschot stimuleerde Wijnberg later
in de jaren vijftig om spotprenten te maken voor
zijn literaire maandblad Tirade waarin hij kunstenaars
als Shinkichi Tajiri en Karel Appel lekker
onsubtiel op de hak nam. Als voorbeeld de
tekening ‘De Vlekker’ met het bijschrift: ‘Karel,
die óók abstract is, kan alleen schilderen, als
het pikdonker is. Hij heeft het ook niet makkelijk,
want hij moet zich steeds weer van “twintig
eeuwen drek” bevrijden, en dat gaat het beste in
het pikkedonker. Als hij klaar is gekomen schakelt
hij het lamplicht weer in en staat als altijd
verbaasd over zijn rijke innerlijk.’
Mede als gevolg van zijn werkzaamheden als
ontwerper van boekomslagen, illustrator voor
Van Oorschot en afficheontwerper voor theatergezelschappen
werd Wijnbergs manier van
werken in de jaren zestig steeds meer tekenachtig
en illustratief. Ten dele sloot hij daarmee
aan bij het voorbeeld van Aat Veldhoen, een jonge
exponent van de seksuele revolutie in wie
hij veel van zich herkend zal hebben. Tegelijk
vond Wijnberg inspiratie bij de geslachtsdriftige
thema’s van zijn maatje Melle, zoals destijds
half Amsterdam (Mokum!). Toen na verloop van
tijd de neo-neorealistische fijnschilderkunst
steeds meer een cliché werd, gooide hij de kont
tegen de krib. Als inmiddels pensioengerechtigde
keerde hij halverwege de jaren tachtig terug
naar een expressieve manier van werken,
met de bravoure van een Nieuwe Wilde. Hij pakte
oude thema’s op en herontdekte zijn eigen
jeugdwerk dat hij soms opnieuw interpreteerde.
In de overzichtstentoonstelling in het Museum
voor Moderne Kunst Arnhem is ook deze laatste
ontwikkeling goed te volgen. Zij eindigt daardoor
met een gezicht op Sint Anneke uit de jaren
negentig, geïnspireerd op een versie van bijna
zestig jaar eerder in de eerste zaal.
DE OVERZICHTSTENTOONSTELLING NICOLAAS
WIJNBERG: FIGURA IS VAN 25 OKTOBER 2008
T/M 22 FEBRUARI 2009 TE ZIEN IN HET MUSEUM
VOOR MODERNE KUNST ARNHEM.
GELIJKTIJDIG IS IN DE SCHOUWBURG ARNHEM
POTEMKINS THEATER TE ZIEN, WIJNBERGS COM-
PLETE SERIE VAN 25 GESCHILDERDE THEATER-
HERINNERINGEN (I.S.M. HET MMKA)

De schepping
van Melle
Vier jaar na zijn geboorte in 1908 ging
de Amsterdamse zeemanszoon Melle
Oldeboerrigter tekenen en schilderen.
Aanvankelijk maakte hij boerderijen,
zeilschepen en landschappen
met molens. Traditionele uitbeeldingen
die nog niet in het teken stonden
van de uitzonderlijke constellatie
waarin hij opgroeide.
door: bram kempers
Melle leefde als getalenteerde jongen
tussen drie vrouwen; vader, van huis
uit een katholieke Fries, was vaak op
zee. Met zijn twee oudere zussen sliep Melle in
een alkoof. Zijn moeder was eerder getrouwd geweest
en had man en twee kinderen door ziekte
en dood verloren. Haar overleden zoontje heette
ook Melle. Als kind had de tweede Melle een zelf
verzonnen broertje en speelkameraadje, ‘Toende’
genaamd, verwijzend naar een ver verleden.
In het gezin ging veel aandacht uit naar de arbeidersemancipatie,
Melle kwam zodoende in contact
met een zelfbewuste cultuur die een grote
uitstraling genoot. Als achtjarige zong hij in het
koor van de Jonge Proletariër dat in 1916 optrad
in het Concertgebouw ter viering van de zeventigste
verjaardag van Ferdinand Domela Nieuwenhuis,
‘Sinterklaas in burger’ zoals Melle hem
later omschreef.
In de jaren twintig maakte Melle vrienden in de
avontuurlijke kunstenaarswereld van danseressen,
schilders, dichters en journalisten. Nonconformisme
werd de norm. Melle ging naar de
Grafische School en vond werk op drukkerijen
en bij kranten. Daarnaast maakte hij illustraties
voor allerlei linkse en pornografische blaadjes
en bleef hij tekenen. Zodoende werd Melle tijdens
de economische recessie de chroniqueur
van de crisisjaren. Gelijktijdig leidde hij een
feestelijk uitgaansleven, vond in de danseres
Marth Bruyn een minnares en muze, en maakte
hij op de kunstenaarssociëteit De Kring vele
vrienden.
Zijn kunstenaarsloopbaan kreeg een nieuwe
wending in 1938, toen Melle de middelen kreeg
om met olieverf te gaan schilderen, een techniek
die hem in staat stelde om meer ambitieus werk
te maken. Melle verkocht zijn eerste schilderij,
de vermogende kunsthandelaar Jack Vecht
verzorgde tentoonstellingen en stap voor stap
verwierf hij bekendheid als kunstenaar. Eerder
had de dichter Den Brabander al over hem
geschreven, nu was het Theun de Vries die een
melle, zelfportret, 1956, collectie stedelijk museum amsterdam.
uitvoerige beschouwing aan zijn leven en kunst
wijdde. Melle bleef de eerste jaren van de oorlog
schilderen, en verzorgde als zetter illegaal drukwerk.
Als schilder met een goed oog en een vaste
hand was hij echter ook een bekwaam schutter.
Hij nam deel aan het gewapende verzet: een
trauma en een thema voor later. Net als met zijn
jeugdervaringen verwerkte Melle ook zijn oorlogservaringen
vaak pas later in zijn kunst.
In de periode na de oorlog consolideerde Melle
zijn kunstenaarschap in allerlei maatschappelijke
verbanden zoals: galeries, de Kunstnijverheidsschool,
De Kring, linkse tijdschriften, een
huwelijk met z’n nieuwe vrouw Puck. Daarbij had
hij een artistieke vriendenkring die grotendeels
samenviel met de cast van De Avonden. In de
verfilming van deze roman van Gerard van het
Reve kreeg Melle een rol als de schilder Kade. In
deze tijd werden de geslachtsdelen op zijn tekeningen,
aquarellen, schilderijen en borduursels
voor de psychiater Van Emde Boas aanleiding
tot het publiceren van een artistieke psychoanalyse.
Hiervan luidde de kern dat de `funeste
slaapsituatie vroeger’ de bron was voor al dergelijke
fantasieën. De analyse veroorzaakte
de nodige maatschappelijke opschudding. Reden
voor museumdirecteur Sandberg om Melle’s
werk te verwijderen uit een tentoonstelling
in het Stedelijk, een voorval dat vervolgens de
bron werd voor de mythe van Melle’s miskenning.
Tegenover die actie van Sandberg stond
echter ruime aandacht van schrijvers (onder
wie de jonge W.F. Hermans), journalisten, kunstcritici
en verzamelaars. Onder hen schaarde
Jeroen
Krabbé:
zich ook de schatrijke
Amerikaanse Peggy Guggenheim
die zich op advies
van Sandberg aan Melle’s
deur vervoegde. Hij antwoordde
haar evenwel dat
de schilder niet thuis was,
en zo werd een kans op internationale
doorbraak verkeken
en een vaak vertelde anekdote geboren.
Melle werd wereldberoemd in Amsterdam,
alwaar hij sinds 1958 een jonge vriendin, een
nieuwe muze had. Intensivering van de genitale
thematiek bleef niet uit, curieus genoeg ook als
reactie op de analyse Van Emde Boas waar Melle
juist zo’n hekel aan had. De genitale iconografie
werd zelfs Melle’s handelsmerk, want op de
golven van de seksuele bevrijding van de jaren
zestig kreeg hij er steeds meer succes mee. In
1968 volgde dan ook de erkenning waarop hij
lang gewacht had. Er volgde exposities in musea,
er kwamen catalogi over zijn werk uit en hij
kreeg een ridderonderscheiding waarop hij bijzonder
trots was.
Al Melle’s werk is autobiografisch. Zijn bestaan,
gefragmenteerd door een ingewikkeld verleden,
kwam steeds tot uiting in associatief opgebouwde
kunstwerken. Daarin koppelde hij herinneringen,
waarnemingen, visioenen en fantasieën
aan elkaar. Zo schiep hij een eigen universum
met in het centrum zijn eigen ego verbeeld door
talrijke zelfportretten die vaak opdoemen uit
een landschap of overgaan in de natuur. Daarbij
hanteerde hij in zijn werk twee uitgangspun-
“Melle was een fantastische leraar.”
Jeroen Krabbé was met een schilderende vader en grootvader
voorbestemd om kunstschilder te worden. Door een bliksemcarrière
in theater- en filmwereld zou hij daar echter pas
op zijn dertigste aan toegeven. Dankzij een toevallige
ontmoeting met Melle.
“Melle opende een deur die ik zelf gesloten had. Ik bewonderde
hem gigantisch, was bezeten van zijn werk. Het is zo
kleurrijk, zo prachtig gelaagd en fijn geschilderd; een feest
om naar te kijken! Door een toevallige ontmoeting kon ik
schilderlessen van hem krijgen. Zijn geestige en wijze opmerkingen
gaven mij het vertrouwen om door te gaan. ‘Die
jongen heb het in z’n poten, hij heb alleen te weinig oefening,’
heeft hij destijds tegen mijn vader gezegd. Melle was
een fantastisch leraar. Ik weet nog goed dat ik er tijdens een
les helemaal niet uitkwam. Hij kwam naast me staan, pakte
een grote kwast, - wat je niet zou verwachten- en in vijf minuten
stond er een prachtig herfstwoud. Ik was diep onder de
indruk. Melle veegde het uit en zei: ‘En nu jij…!’. Zijn lessen
zoemen nog dagelijks door mijn hoofd, wanneer ik op reis,
tussen filmopnames door, of in mijn atelier aan het schilderen
ben. Opmerkingen als: ‘Je moet nooit op je faillissement
doorgaan, maar overnieuw beginnen.’ En: ‘Weet je wat zo goed
is aan olieverf? Dat je het weer kunt uitvegen.’ De dood van
Melle in 1976 kwam als een schok. Ik was mijn meester, mijn
leidraad kwijt. Het schilderij Melle is dood heb ik als ode en
herinnering geschilderd. In het nachtblauw doemt een portret
van Melle op dat in de krant stond. Achter hem een geest die
twee penselen in de handen houdt: één wijst naar twee penissen,
de ander naar grachtenpanden. links daarvan de koepelkerk,
omdat Melle altijd memoreerde dat daarnaast de Jeroennesteeg
is. ‘Ze hebben al een straat naar je vernoemd, jongen!’
En het herfstbos, dat hij ooit voorschilderde en direct weer uitveegde
staat op de achtergrond.” Maar Melle is niet dood. Melle
leeft bij een grote schare fans die de Mellestichting voor hem
hebben opgericht om zijn werk opnieuw in de belangstelling te
brengen. Jeroen Krabbé is daar lid van. “Melle’s werk moet gezien
worden. Er is nog veel van hem te leren.” (lS)
ten: landschap en interieur. Ze boden hem de
ruimte om zich als visionair schilder, zoals hij
zichzelf graag noemde, te ontplooien. Aan die
ontplooiing kwam abrupt een einde met zijn onverwachte
overlijden, al wist hij zelf dat hij een
zwakke gezondheid had. Melle werd als gevierd
kunstenaar begraven op 28 mei 1976 en royaal
herdacht in vele artikelen. Maar de kunstwereld
werkt door, ook nadat de kunstenaar is uitgewerkt.
Tentoonstellingen en publicaties volgden
met als voorlopig slotakkoord, precies een eeuw
na zijn geboorte, de overzichtstentoonstelling
in dit museum en de gelijktijdige publicatie van
het boek ‘De schepping van Melle. Visionair realist
in de wereld van moderne kunst’.
Prof. dr. Bram Kempers doceert cultuurgeschiedenis
van Europa aan de Universiteit van Amsterdam. Hij
is auteur van het boek ‘De schepping van Melle. Visionair
realist in de wereld van moderne kunst 1908-
2008’, Uitgeverij Thoth, Bussum.
DE OVERZICHTSTENTOONSTEllING
DE SCHEPPING VAN MEllE IS TE ZIEN
VAN 25 OKTOBER T/M 1 FEBRuARI IN HET
MuSEuM VOOR MODERNE KuNST ARNHEM.

melle, de onbekende soldaten, 1969-70, collectie mmka.
Melle in Arnhem
Melle heeft als beeldend kunstenaar een
groot deel van zijn leven een anoniem
bestaan geleid. Hij ruilde wel eens wat
met vrienden of met winkeliers in de buurt voor
tabak en snoep, maar de eerste keer dat hij echt
iets verkocht was pas in 1942, toen de excentrieke
Limburgse tandarts Taecke Botke bij hem
op het atelier kwam. Botke, die vooral bekend
is geworden als verzamelaar van werk van de
schilder Pyke Koch, kocht van hem twee recente
werken voor vierhonderd gulden. Dat was een
destijds zeer behoorlijke prijs.
Na de oorlog werd een van Melle’s panelen en
een achttal werken van Koch als langdurig bruikleen
van Botke opgenomen in de semipermanente
opstelling van het toenmalige Gemeentemuseum
Arnhem. Het betrof De ondergang van
een groot man, uit 1940, een voorstelling van
een huiveringwekkend interieur met een oude
van dagen die langzaam in het tapijt wegzinkt.
Een topstuk. In 1969 bood Botke het opvallende
ovale schilderij bij de toenmalige museumdirecteur
Pierre Janssen te koop aan. Deze was kennelijk
enthousiast want hij bood maar liefst vijftienduizend
gulden. Ter vergelijking: datzelfde
jaar kocht het museum van de ook nu nog altijd
veel bekendere schilder Dick Ket een Stilleven
met viool uit 1929 voor achtduizend gulden en
een goed stilleven van Johan Mekkink voor vierduizend
gulden. Botke was echter teleurgesteld
en verkocht het schilderij aan een particulier.
Pierre Janssen werd op zijn beurt door Melle
uitgenodigd om bij hem thuis op de Weteringschans
in Amsterdam zijn opwachting te maken.
In de voorkamer stond op de ezel een voor
Melle ongebruikelijk groot schilderij: een doek
van 60,5 bij 90 cm breed, beschilderd met olieverf.
Hij had er naar eigen zeggen gedurende
een jaar aan een stuk door aan gewerkt. Pierre
Melle’s schilderij ‘De onbekende soldaten’ werd in 1970 aangekocht door
toenmalige museumdirecteur Pierre Janssen, die Melle destijds over dit werk
interviewde. “Er is geen enkel symbool van wijsheid. Wel van eeuwigdurende
baring, eeuwig durende seksualiteit.”
Janssen deed dit maal een bod van zestienduizend
gulden, waarmee Melle graag akkoord
ging. Janssen vond kennelijk achteraf dat hij
zich had laten meeslepen, want later verzekerde
hij het voor tienduizend gulden.
Gezien de publiciteit die er aan werd gegeven
beschouwde Janssen de aankoop wel als
een belangrijk wapenfeit. Hij vatte het plan op
om een boek over Melle te schrijven en ter documentatie
werd er in september 1970 op de
bandrecorder een gesprek met zijn nieuwe
vriend vastgelegd. Opvallend is dat daarin met
geen woord wordt gerept over de her en der in
de houding schietende penissen, die door de
toenmalige goegemeente toch als tamelijk aanstootgevend
zullen zijn ervaren. Het boek is er
nooit gekomen. Hieronder volgen enkele fragmenten
uit het interview:
Melle: Ik maak een kleurenonderschildering en
niet met de bedoeling om dat en dat te maken,
want ik heb nooit een plan, maar de kleurenonderschildering
inspireert het schilderen voor later.
Het kan naar de rode kant gaan en het kan
nergens op lijken. Er verdwijnt ook een heleboel
weer. Ik haal er weer af en ik doe er weer bij. De
lucht die je daar bijvoorbeeld ziet op dit schilderij,
heeft eerst een heel andere kleur gehad en
die bomengroep daar beneden, daar zit een grote
rode partij onder. En dat blijft nu altijd door die
bomen heen schemeren.
door: ype koopmans
Pierre Janssen: We hebben een titel van je gekregen:
“De onbekende soldaten”. Kun je zeggen
hoe die titel tot stand is gekomen?
Melle: Er zitten een heleboel figuren op, die eigenlijk
een beetje verdoemd zijn door de samenleving
van de mensen. Er zitten vogels op
en gevangenen, en iemand die de guillotine ontlopen
is maar het niet wilde, die heeft dat stuk
guillotine om zijn nek meegenomen. De wreedheid
van wat de mensen de dieren en de mensen
aandoen. Die individuen die allemaal wat
gedaan hebben en hun steentje bijgedragen
hebben, die zijn verdoemd hierop. Dat is eigenlijk
net zo met die haas daarboven, die altijd de
dans ontspringt en wiens enige wapen is zijn
vruchtbaarheid, want hij wordt door iedereen
belaagd. Het enige wat hij kan is hardlopen en
zich vermenigvuldigen. Er staan meer van dat
soort figuren op. De missing, die wij vaak hebben
met het oog, dat we vaak denken, verrek
dat is lucht en dan is het water, of je denkt dat
is een wit huis en dan blijkt het een meertje te
zijn en die vertekening, die wij zelf meemaken
in wat we zien, zit hier op dat schilderij ook. Er is
niet één horizon, er is niet één perspectief, het
is het allemaal en mocht er perspectief voorkomen,
dan is het altijd eenzijdig naar ons toe
gericht. Want anders kunnen wij het niet meer
zien. Die guillotine is eenzijdig naar ons toe gericht
en het hele landschap. Er loopt niets verkeerd
weg. Het is plat naar ons toe, met drie horizonten
er in en de vis in de lucht, wat dus het
scheppingssymbool is door zijn ongelooflijke
nakomelingschap, waar eigenlijk de menselijke
ellende in zit, wat je dus ziet met al die vreugde
en verdriet en de hoofdfiguur van dit schilderij is
het argeloze kind.
Pierre Janssen: Dat kopje in het midden.
Melle: Ja, dat is de hoofdfiguur eigenlijk in dit
hele schilderij. En de wreedheid van de opvoeder,
om het nu maar even te zeggen, is die snoek.
De domheid en de wreedheid en de bederver van
het kind, die hand met die snoekenkop.
Pierre Janssen: Die uiltjes komen veel in je werk
voor.
Melle: Ja, die uiltjes, dat zijn de halfslachtige figuren.
Er is een opvatting geweest, dat homofielen
uiltjes waren. En dat is vergeten, dat weet
niemand meer. Het is niet een teken van wijsheid,
dat is het absoluut niet. Nee, wijsheid zit
hier niet op. Er is geen enkel symbool van wijsheid.
Er is wel een symbool van een eeuwig durende
baring, eeuwig durende seksualiteit, dat
zijn al die knieën en dijbenen, die in actie zijn in
de rechterhoek.
Als ik zo eens ’s nachts zit te werken en de stad
wordt stil, dan weet ik niet wat al die mensen in
de huizen doen. Maar het gaat allemaal tegelijk
denk ik. Alleen dat idee is al fascinerend, en dat
is dan uitgebeeld in een heel eenvoudige groep
van dijbenen en voeten die in actie zijn. Allemaal
tegelijk, dat wordt dus op een avond allemaal
tegelijk gedaan, wat je niet merkt. Wat mij
dan door mijn vitragegordijnen, die stille straat
ziende, wel fascineert, al schilderend. Dit klinkt
natuurlijk wel als een verhaal, maar als ik het
schilder heb ik dat verhaal niet. Ik moet het nu
beschrijven, dus het klinkt een beetje alsof ik
hier een heel boek aan het schrijven ben en ik
het daarna ga schilderen. Maar het is net andersom.
Dus ik ben aan het schilderen en ik
weet echt niet dat het dit verhaal wordt.

De IllusIonIst
Wouter van Riessen
Alle werken die Wouter van Riessen (1967, Bloemendaal) maakt zijn zelfportretten.
Het gaat hem daarbij niet om een zoektocht naar een diepere kern
van zijn ‘echte’ zelf. Hij gelooft simpelweg dat zoiets niet bestaat.
door: mirjam westen
Van riessen verzamelt afbeeldingen waarin hij
iets van zichzelf herkent. Hij eigent zich sferen,
contexten en iconografische thema’s toe om zichzelf
in vele gedaanten en verschijningsvormen af
te kunnen beelden. Vanuit die beelden maakt hij
collages, die hij omzet in schilderijen of prenten.
In veel van zijn werk spelen poppen een grote
rol. Halverwege de jaren negentig doken de
poppen Kermit de Kikker en Bert van Sesamstraat
naast de zelfportretten op, vanaf ongeveer
2000 verschijnen in zijn werk zelfbedachte
poppen, dieren en fantasiefiguren. een pop ontleent,
net als een geschilderde figuur, zijn leven
aan de projectie van degene die er naar kijkt. In
zowel de mens- als de popfiguur herkennen we
bij Van riessen het gezicht van de kunstenaar:
het onderscheid tussen levend en niet-levend
verdwijnt. Door de stilering van de vormen is
er ook bijna geen onderscheid meer tussen de
verschillende figuren. Het is alsof Van riessen
ons telkens wil waarschuwen dat het portret dat
we zien een illusie is, een product van de verbeelding
van de maker en de toeschouwer. Is
een doek met verf eigenlijk niet alleen maar het
oproepen van een illusie?
Het meest recente werk staat bol van verwijzingen
naar Westerse iconografische tradities.
er ontstaat een complex spel tussen antieke,
Bijbelse en hedendaagse referenties, dwars-
Het gaat de aanjagers van deze manifestatie,
Krien Clevis en Flos Wildschut - tevens gastcurators
van de tentoonstelling - vooral om de universele
thematiek die Ophelia in een moderne
multiculturele samenleving vertegenwoordigt.
“Ophelia is als een hedendaagse metafoor voor
de moderne romanticus, die worstelt met tegenstrijdige
gevoelens van wederzijds onbegrip,
onmogelijke liefde, wanhopig verlangen
en die de ultieme bevrijding zoekt in de dood. Zij
staat niet alleen voor de diepere lagen van het
De one-liner ‘Alle macht aan de kunst’ keert vanaf
1986 met enige regelmaat terug in het oeuvre
van Albert van der Weide (Meppel 1949).
Deze Arnhemse kunstenaar is gefascineerd en
verontrust door machtstructuren en het gebruik
van tekens van de macht in de samenleving.
Kunst bevat eigenschappen die de wortels van
het leven in details blootleggen en dat schept
verplichtingen. Vanuit een doelgerichte innovatieve
werkwijze laat hij ons getuige zijn van historische
gebeurtenissen en onrecht aan de ene,
driften en obsessies aan de andere kant.
In de jaren zeventig stelde hij het racisme en het
apartheidsregiem van Zuid Afrika in performances
aan de kaak. Zo testte hij tijdens zijn performance
in 1977 bij Amsterdamse kunststichting
verbanden met de (kunst)geschiedenis, met
filosofische en psychologische thema’s, met
de relatie tussen kunstwerk en toeschouwer.
Zo wordt pinokkio in een jasje gegoten van de
Christusfiguur en houdt de Van riessen figuur
een Barbapappa-vaas vast, wat vragen oproept
over de begrenzing van de identiteit (waar Barbapappa
voor staat), maar ook refereert aan het
animistische bezielen van voorwerpen (een
vaas met een gezicht). Van riessen tast niet
alleen de grenzen af van de herkenning van
hemzelf, maar tevens van onze beeldcultuur.
In hoeverre is pinokkio nog pinokkio als hij als
Christus afgebeeld wordt? Hoe komt het dat ze
zoveel gemeen hebben? Niet gespeend van humor
zijn die afbeeldingen waarin poppen hun
bespeler belagen. Met hun kleine handjes verbuigen
ze zijn wenkbrauwen of belemmeren ze
zijn zicht of spraak. De taferelen met pesterijen
duiden op een oorspronkelijke visie van een
kunstenaar die laat zien hoe de werkelijkheid
ons steeds ontglipt.
VAN 14 MAArT T/M 3 MeI 2009 STelT HeT MMKA
VAN rIeSSeNS eIgeNZINNIg WerK TeN TOON
ONDer De TITel “De IlluSIONIST”. De NADruK
IN DeZe TeNTOONSTellINg lIgT Op De SCHIl-
DerIjeN eN TeKeNINgeN DIe IN De AFgelOpeN
TWee jAAr ZIjN ONTSTAAN.
ophelIa: sehnsucht, melancholie en doodsverlangen
Het was tot zijn tragische geliefde Ophelia dat Hamlet de veel geciteerde
woorden ‘to be, or not to be...’ uitsprak. Sindsdien hebben vele schrijvers, filosofen,
cultuurwetenschappers en beeldend kunstenaars zich laten inspireren
door het mysterie van de dood van Ophelia. Hoogste tijd voor een culturele
manifestatie waarin Ophelia als romantische muze getransformeerd
wordt naar het heden.
door: linda schregardus
vrouw-zijn, maar ook voor het onbestemde verlangen
naar gene zijde van het leven, waarin de
natuur een symbolische betekenis krijgt toegedicht.”
Het zijn deze gevoelens en ervaringen die
als vertrekpunt voor de manifestatie dienen, en
aan de hand van een aantal subthema’s in verschillende
kunstzinnige disciplines worden uitgewerkt.
Zo komen in de tentoonstelling een
breed spectrum van nationale en internationale
kunstenaars aan bod die deze thematiek op
een interessante manier weten te koppelen aan
De Appel - de bereidheid van de bezoekers om
de met schmink zwartgemaakte hand van de
kunstenaar te drukken.
De wil tot macht manifesteert zich volgens de
kunstenaar op alle niveaus van het leven. Naast
performances en zijn twee balletten voor Intro
Dans thematiseert Van der Weide dit ook in
installaties, fotomontages, zeefdrukken en in
sculpturen die letterlijk het innemen van plaats
en positie verbeelden. een aantal kenmerkende
werken uit deze serie maakt deel uit van de
collectie van het museum. In zijn recente tekeningen
en aluminiumsculpturen wisselen maskers
en gezichten zich af. Met gaten als ogen en
een grijnzende mond roept Van der Weide een
mengeling op van heftig en liefdevol leven en
wouter van riessen, zelfportret met barbapapa, 2008
de tegenwoordige tijd. Ophelia als romantische
muze getransformeerd naar het heden. Maar
er is meer. Veel meer. De manifestatie start met
een congres waarin onder meer schrijvers, sociologen,
historici, kunstenaars, filosofen en psychologen
vanuit hun eigen invalshoek een visie
op de betekenis van Ophelia geven. Deze visies
worden gebundeld in een boek dat bij de manifestatie
verschijnt. Daarnaast is er een verrassend
veelzijdig aanbod van ondermeer speelfilms,
dans- en theatervoorstellingen, debatten,
lezingen en workshops verzorgd door onder andere
de Schouwburg Arnhem, Musis Sacrum, de
Openbare Bibliotheek, InterArt en Focus Filmtheater.
Tot slot is er speciaal voor jongeren
een educatief programma rondom Ophelia met
cross-overs tussen beeldende kunst en muziek
–zelf componeren, mixen en uitvoeren- en een
hip hop workshop. Dit programma wordt door de
afdeling educatie van het museum, Het Domein
RunnIng foRce: albert van der Weide
het ongewisse van de dood. De wanden van het
orgelbalkon worden door de kunstenaar vanaf
24 januari 2008 getransformeerd tot één grote
collage die getuigt van zijn consistente visie en
verbeeldingskracht: “kunst overleeft politieke
inzichten”, aldus Albert van der Weide. (MW)
De TeNTOONSTellINg ruNNINg FOrCe VAN
AlBerT VAN Der WeIDe IS VAN 24 jANuArI T/M
22 MAArT 2009 IN HeT MuSeuM VOOr MODer-
Ne KuNST ArNHeM Te ZIeN.
installatie in museum het valkhof,
nijmegen, 2006 foto robin noorda
voor Kunst en Cultuur en stichting InterArt (interculturele
projecten en educatie in het kader van
een Nieuwe Culturele Identiteit) aangeboden.
De TeNTOONSTellINg OpHelIA -SeHNSuCHT,
MelANCHOlIe eN DOODSVerlANgeN IS VAN 20
FeBruArI T/M 10 MeI Te ZIeN IN HeT MuSeuM
VOOr MODerNe KuNST ArNHeM. ruIM TWINTIg
KuNSTeNAArS ZulleN WerK TONeN, WAAr-
ONDer guIDO geeleN, TOM HuNTer, MArleNe
DuMAS, l.A. rAeVeN, MArK MANDerS, ANNIe
DICKe, ANNe WeNZel eN DeSIre DOlrON. HeT
COMpleTe prOgrAMMA MeT AANVANgSTIjDeN
eN lOCATIeS WOrDT VANAF jANuArI gepuBlI-
CeerD Op De WeBSITe VAN HeT MuSeuM VOOr
MODerNe KuNST ArNHeM, WWW.MMKArNHeM.
Nl eN De WeBSITeS VAN De DeelNeMeNDe OrgANISATIeS.

geLders baLKon nieuW initiatief MMKa
op het orgelbalkon in de Koepelzaal van het museum voor moderne Kunst Arnhem vinden regelmatig
kleinere tentoonstellingen plaats. tot nu toe maakten de vaste conservatoren de selectie
van deze presentaties. Dat kan ook anders. Met ingang van 2009 bepaalt – bij wijze van experiment-
een jaarlijks wisselende commissie op uitnodiging van het museum welke kunstenaars en
vormgevers met Gelderse roots in het museum komen exposeren. De titel van deze serie tentoonstellingen
is toepasselijk het gelders balkon genoemd. ‘gelders’ omdat de voorwaarde is dat de
kunstenaars een band hebben met gelderland en ‘balkon’ omdat we deze kunstenaars graag een
podium, zo niet letterlijk een verheven podium, willen bieden.
op uitnodiging van een commissie kunnen ook kunstenaars aan bod komen die buiten het perspectief
van de conservatoren of het museale tentoonstellingsbeleid vallen. Hierdoor zal het aanbod
van het museum verrijkt worden. Per jaar worden er zes tentoonstellingen gemaakt van gelderse
kunstenaars of aan gelderland gerelateerde initiatieven. dat wil zeggen dat er iedere twee
maanden een andere tentoonstelling is te zien. de commissieleden voor de programmering van
2009 zijn: Ad Gerritsen, simone Kol, sithabile Mlotshwa en Maria Roosen. Vanuit het museum zijn
het Femke Hogenbosch, Ype Koopmans, mirjam Westen en linda schregardus. de eerste tentoonstelling
van het gelders balkon zal plaatsvinden in maart en april 2009. bij het ter perse gaan van
deze krant is de selectie van gelderse kunstenaars nog niet bekend. deze wordt medio november
op de website www.mmkarnhem.nl gepubliceerd.
MuseuMgasten:
Meisje van halal en Cas jansen
bezoeken MMKa
in het Avrotelevisieprogramma museumgasten bezoeken twee bekende
nederlanders een museum in nederland. is het interessant,
is het mooi, is het de moeite waard? onlangs kwamen cas jansen en
esmaa Alariachi naar het museum voor moderne Kunst in Arnhem.
Het meisje van Halal en de acteur uit All stars hadden de grootste
lol samen. Ze plakten kauwgom op het beeld van ineke Kaagman en
schreven een tekst bij de installatie van thomas Hirsschorn. de uitzending
is op zaterdag 6 december 2008, om 17:20 uur.
nieuWe inforMatieruiMtes Met fiLMpjes
Het museum voor moderne Kunst Arnhem heeft twee nieuwe informatieruimtes voor het publiek,
een ‘actieve’ en een ‘studie’ ruimte. de actieve ruimte is zowel voor kinderen als volwassenen ingericht.
Hier staat het thema ‘het museum’ centraal. er is informatie over de geschiedenis van het
museum en er zijn allerlei leuke films over het museum. speciaal voor kinderen is er een computerspelletje
en een tafel om te tekenen. in de studieruimte is informatie te vinden over de collectie
van het museum en de lopende tentoonstellingen. deze ruimte is speciaal bedoeld voor jongeren
(bijvoorbeeld in het kader van CKV), studenten en volwassenen. er is een selectie boeken die achtergrondinformatie
geven over de collectie en er zijn relevante kunsttijdschriften. daarnaast zijn er
zes filmpjes te zien over het museum waarin voormalig directeur Pierre jansen praat
met kinderen over kunst in de museumtuin. in de loop van het jaar zullen er ook filmpjes
te zien zijn over kunstenaars in het atelier.
KauWgoM pLaKKen in MuseuM
Wie plakt er nu kauwgom op beelden in het museum? normaal mag dat natuurlijk niet,
maar kunst kan wel van kauwgom zijn. Het museum voor moderne Kunst Arnhem heeft
door kunstenares ineke Kaagman een beeld laten ontwerpen. dit beeld heet ‘Kauwgommeisje’
en staat in de museumtuin, maar het is nog niet af. iedereen mag meekauwen
en plakken om er een kauwgomkunstwerk van te maken. tot het eind van het jaar
kunnen bezoekers van het museum en de beeldentuin aan het beeld ‘werken’. dus
kauw en plak mee! de kauwgom ligt klaar!
De Vereniging Vrienden Gemeentemusea Arnhem bestaat 62 jaar
en heeft ruim achthonderd leden. De afgelopen jaren organiseerde
de Vereniging een groot aantal lezingen, rondleidingen en excursies
ten behoeve van haar achterban.
Vrienden verrichten vrijwilligerswerk ten behoeve van de musea en
de vereniging. Ze stimuleren de interesse voor beeldende kunst en
de beoefenaren daarvan. Jaarlijks doet de VVGA een schenking aan
de Arnhemse gemeentemusea MMKA en HMA. Legaten en extra giften
van vrienden ondersteunen het werk van de vereniging.
Het lidmaatschap kost € 25.-; partner-lidmaatschap (twee personen
op één adres) €35.- per kalenderjaar.
Vriendschap bestaat uit geven én nemen. Wat staat er tegenover het
lidmaatschap?
• gratis toegang tot beide musea (kleine toeslag bij bijzondere
tentoonstellingen).
• uitnodigingen voor lezingen, excursies en rondleidingen
foto: liz jansen
Activiteiten bij de tentoonstelling
Made in China. 75 jaar Chinezen in arnheM
Periode 12 sePtember t/m 11 jAnuAri 2009
deMonstratie tai Chi en Kungfu - tai chi is een oude
chinese bewegingskunst die de gezondheid bevordert.
de langzame en vloeiende oefeningen zijn gericht op ontspanning,
gezondheid en innerlijk evenwicht. Kungfu is een
oude chinese gevechtssport, in het westen bekent geworden
door films met bruce lee, jackie chan en jet li. de demonstraties
worden gegeven door hooglerares Hongye li
van de Hongye tai chi school Arnhem en haar leerlingen.
• Zaterdag 13 en 20 september 2008, 14:00-15:00 uur,
bibliotheek Arnhem, www.bibliotheekarnhem.nl
Lezing over Chinese arnheMMers - cultureel antropologe
else gootjes, medewerkster van het gelders Archief, is
tevens schrijfster van het boek chinese Arnhemmers, over
de geschiedenis van de chinese gemeenschap in Arnhem.
in de lezing licht zij persoonlijke migratieverhalen, documenten
en foto’s toe.
• Zaterdag 4 oktober 2008, 10:00-12:00 uur,
volksuniversiteit Arnhem, coehoornstraat 17,
www5.volksuniversiteit.nl/arnhem
Chinese sprooKjes verteLLing – jong en oud kan tijdens
het sprookjesfestival komen luisteren naar de mooiste
chinese sprookjes, samengesteld door stichting beleven
en het Historisch museum Arnhem.
• Dinsdag 14 oktober 2008, 11.00 en 15.00 uur.
Historisch museum Arnhem, bovenbeekstraat 21.
T/m 18 jaar gratis, volw. €3,75.
www.hmarnhem.nl of www.sprookjesfestival.nl
WorKshop Chinese KaLLigrafie door Mei aoi ChoW.-
Het chinees kent geen letters maar karakters. tijdens deze
workshop leert u uw naam en andere woorden schrijven en
van 1 tot 10 tellen in het chinees.
• Zaterdag 18 oktober, 15:00-17:30 uur, Historisch Museum
Arnhem, € 10,- per persoon, max. 10 deelnemers. Geen
entreekosten voor het museum. opgave vóór 11 oktober
via 026-3775301 of hma@arnhem.nl.
het paard van sinterKLaas – Film over het zesjarige chinese
meisje Winky Wong dat naar nederland verhuist en
een paard wil vragen aan sinterklaas, omdat ze zich zo alleen
voelt. (Regie Mischa Kamp, +4 jaar, ned. gesproken.)
• Zondag 23 en zondag 30 november, 13:30 uur,
Focus Filmtheater Arnhem, www.focusarnhem.nl
Lezing over China – teddy Holtrop wordt gedreven door
haar chinese roots en put uit een rijke werk- en levenservaring.
in haar lezing gaat ze in op china als land, het chinese
volk, de belangrijkste bezienswaardigheden van beijing en
Xian, de huidige chinese cultuur, geschiedenis, filosofie en
religie en toont daarbij beeldmateriaal.
• Donderdag 18 december, 19:30-21:30 uur,
bibliotheek Arnhem, www.bibliotheekarnhem.nl
• toegang bij de opening van tentoonstellingen
• toezending van de Museumkrant
• 20 % korting op eigen uitgaven van de gemeentemusea Arnhem
• welkomstgeschenk i.c. boekje 100X (collectiekeuze van Max
Meijer) of Cahier 60-jaar Vriendschap.
actuele informatie
Bij een groeiend aantal activiteiten van de musea zijn vrienden als
vrijwilliger betrokken. De aandacht van de VVGA beperkt zich niet tot
de Arnhemse musea. Excursies voerden vorig jaar naar Schiedam/
Rotterdam en Düsseldorf. Twee groepen bezochten voorts de bijzondere
kunstcollectie van Akzo Nobel. In het najaar waren er trips
naar Hilversum (Mediapark en Dudok-architectuur) en naar Münster
(Skulpturpojekte). De belangstelling voor de excursies is altijd groot.
Nieuwe zijn in voorbereiding. Leden worden op de hoogte gehouden
van activiteiten die op de rol staan.
voor meer informatie en aanmelden als lid:
mail: vvga@arnhem.nl
a C t i v i t e i t e n o v e r z i C h t
Activiteiten bij de tentoonstelling
over een jager, een Meisje en een WoLf
PeRioDe 19 sePTeMbeR 2008 T/M 11 jAnuARi 2009
sprooKje van hanz MirCK - speciaal voor deze tentoonstelling
heeft de Arnhemse schrijver Hanz mirck een nieuw
sprookje geschreven dat hij op 19 september om 15.00 uur
zal voordragen.
sprooKjesroute door MuseuM en beeLdentuin –
schrijver Hanz mirck heeft een sprookjesroute voor kinderen
van 8 t/m 12 jaar gemaakt in het museum en de
beeldentuin. gratis verkrijgbaar in het museum, of te downloaden
vanaf de website www.mmkarnhem.nl > bezoekersinfo>
routemaker
sprooKjes voorLeesMarathon – twee uur lang genieten
van de mooiste sprookjes. voor luisteraars vanaf 6 jaar.
• Zondag 21 september en zondag 28 december van
14.00 tot 16.00 uur. Museum voor Moderne Kunst Arnhem,
utrechtseweg 87, www.mmkarnhem.nl
Kijk voor meer sprookjesavonturen ook op www.sprookjesfestival.nl
Activiteiten bij de culturele mAniFestAtie
opheLia
Zie voor het complete programma de website.
vanaf januari 2009, www.mmkarnhem.nl
Activiteiten in de scHoolvAKAnties
beKijK het!
KunstbeLevenissen in het MuseuM
iedere eerste zondag van de schoolvakantie worden er voor
kinderen tussen 8 en 12 jaar leuke kunstbelevenissen georganiseerd,
begeleid door wisselende kunstenaars, theatermakers
of muzikanten.
Herfstvakantie, zondag 12 oktober,
beKijK het! sprooKjesWorKshop- je krijgt een rondleiding
langs de tentoonstelling over een jager, een meisje en
een wolf… daarna ga je zelf aan de slag met sprookjes en
maak je een theaterstuk, een kunstwerk of iets anders.
Duur: van 14.00 tot 16.00 uur. opgeven bij Museum voor
Moderne Kunst Arnhem, tel. 026-3775301. € 7,50 per kind
en € 5,00 met Domeinpas.
Kerstvakantie, zondag 21 december,
beKijK het! WorKshop – je gaat de kunst bekijken in het
museum en daarna zelf een kunstwerk, theaterstuk of iets
anders maken. Duur: van 14.00 tot 16.00 uur. opgeven bij
Museum voor Moderne Kunst Arnhem, tel. 026-3775301.
€ 7,50 per kind en € 5,00 met Domeinpas.
deze activiteiten worden samen met Het domein voor kunst
en cultuur Arnhem georganiseerd.
Wil je weten welke bekijk het! Kunstbelevenissen er in 2009
gehouden, kijk dan tegen die tijd even op de website!
colofon
eindredactie Linda Schregardus
vormgeving Alfred Boland
uitgever en advertentieverkoop
Uitgeverij Intermed Groningen
Johan v. Zwedenlaan 11 9744 dx Groningen
t 050-3120042 f 050-3139373
e-mail: info@intermed.nu
Directeur: G. Harteveld
Lid Kon. Ver. M.K.B. Ned lidnr. 0173785
im 0403937
druk : Wegener Nieuwsdruk Gelderland
De uitgever is niet aansprakelijk voor
zetfouten, redactionele fouten en is op
geen enkele wijze aansprakelijk voor
de werkzaamheden van de drukker.
Oplage: 15.000
nieuwe editie verschijnt voorjaar 2009
museum voor moderne kunst arnhem
Utrechtseweg 87 • 6812 aa Arnhem
t 026-3775300 • f 026-3775353
www.mmkarnhem.nl
historisch museum arnhem
Bovenbeekstraat 21 • 6811 cv Arnhem
t 026-3775300 • f 026-3775398
www.hmarnhem.nl
openingstijden mmka/hma
dinsdag – vrijdag 10.00 - 17.00
zaterdag – zondag 11.00 - 17.00
beide musea zijn gesloten
op eerste kerstdag en nieuwjaarsdag.