1995 BRABANTS HEEM JAARGANG 47 - Hops

HERTEN UIT HET MOER
Zeldzame prehistorische vondsten uit het Aa-dal bij Helmond
THEO DE JONG
Op de Noordbrabantsé zandgronden zijn veel
/ y i'' /i \'' ; | ,? >•
' J L f f •'' ^/LjJ \Jj-' s*' til -l
gereedschappen gevonden;dïe x geDruikt moeten
,. , \ y i . - ••.
zijn door de/boeren mt>de nieuwe steentijd
l' V ' / >':'.. .
(43OOv- 22OO/V. Chri/Bijna al die voorwerpen zijn
>• --••' S/ 1 -'"'/^ i ..iS*N .. t i l i
iri steen; vuurstenen bijlenxzijn/de bekendste.
•Xy^.7 . -X^y
sommige plaatsen iürde Brabantse beekdalen
zijn zeldzame vpöFwerpéh bekend, die niet van
steen^zijn, maar van organisch materiaal.
' i . , •""^--..'-,^ ""• \x ••' • 'v
,;„;,>- .„,;,, r* \i . ^ \v
Deze/datereii vermoedelijk eveneens uit de nieuwe
\.. '' : ^^' • • A ."' . ^
steentijd. Jien hoogst opvallend vondstgebied is
het Aa-dal in de omgeving van Helmond.
Dit gebied kan bij systematisch archeologisch
onderzoek fundamentele nieuwe gegevens leve en
over de nog weinig! bekeW 6 opkomst en \ ^
i • • ! . ' . '
levenswijze van de eerste boeren van wat later de
\V V) / K/ Y nr
y? i •& ** : ii '• ^' ??- ^
• l •!•( iLiKf' J lïH'Ll d~~f V ^i J j!tf/ k
provincieiiJNoord-Brabantaou worden. r
•ls...i- *;. »;>•;
In de dalen van het riviertje de Aa en haar zijtakken
zijn de afgelopen decennia op verschillende plaatsen
stukken gewei gevonden, die vaak door mensen zijn
bewerkt. Recentelijk is een nieuwe vindplaats bekend
geworden, waarbij voor het eerst ook een stenen werktuig
werd gevonden. Aangezien in dit gebied de
komende jaren nog meer diep grondwerk gaat plaatsvinden,
is de kans groot dat er een goed geconserveerde
vindplaats wordt ontdekt. Zo'n nieuwe vindplaats
zou voor het eerst informatie kunnen verschaffen over
61
de geologische herkomst van de voorwerpen, en daarmee
ook over de absolute datering.
In maart 1994 is door de Waterleidingmaatschappij
Oost-Brabant in het zuidoosten van Noord-Brabant
een begin gemaakt met de aanleg van een transportleiding
voor drinkwater. Daartoe wordt over het gehele
traject een drie tot vier meter diepe sleuf gegraven, die
diverse archeologisch belangrijke terreinen doorsnijdt.
Gedurende de grondwerkzaamheden, die in de maanden
maart-juni plaatsvonden, is een aantal archeologische
waarnemingen uitgevoerd door de archeologische
werkgroepen van de Heemkundekringen Lieshout,
Beek en Donk en Aarle-Rixtel, alsmede door de
Historische en Archeologische Vereniging Helmont en
de gemeentelijk archeoloog van Helmond. Op meer
dan tien lokaties zijn daarbij archeologische sporen
aangetroffen.
In het noorden van de gemeente Helmond is de waterleiding
dwars door de beekbedding van de Gulden Aa
aangelegd (afb. i). 2 Hier is de sleuf 3,5 tot 4 meter diep
uitgegraven in een pakket moerasveen met daarin veel
ijzeroer. 3 Dit veen is van Holocene ouderdom (vanaf ca
10.000 jaar geleden); 4 in het beekdal zelf ligt een beekafzetting
(afb. i). 5 In tegenstelling tot wat elders vaak
het geval is, is de ligging van de rivierbedding hier
sinds het de midden van de vorige eeuw vrijwel onveranderd
gebleven. 6
Tijdens het uitgraven van het veen in juni 1994 zijn
door de uitvoerders tientallen botten opgemerkt.
Daarvan zijn slechts twee geweifragmenten verzameld
en wel door de heer H. van Dijk (Aarle-Rixtel).
Andere waarnemingen hebben in juni 1994 niet plaatsgevonden.
Wel is later, tijdens een veldverkenning in
oktober 1994, op de plaats waar tijdelijk de uit de sleuf
afkomstige bodem is gestort, een vuurstenen werktuig
gevonden.
U DE GEWEIFRAGMENTEN U
De twee geweifragmenten zijn uitstekend geconserveerd.
Ze zijn donkerbruin gekleurd door het veenrijke
sediment waarin ze bewaard zijn gebleven. Op beide
fragmenten zijn helder blauw gekleurde vlekken zichtbaar
van het mineraal vivianiet. 8 De geweifragmenten
vertonen géén onnatuurlijke breukvlakken, zoals kap-

Aft. i
Vereenvoudigde geologische kaart van de omgeving van de
o o o o o
vindplaats; i: vindplaats van de twee geweifragmenten en
het vuurstenen artefact, 2: vindplaatsen van andere vondsten
van edelhert in de directe omgeving, 5: rivierbedding in de
negentiende eeuw, 4: beekafzettingen en Holoceen moerasveen,
j: dekzandplateau's en -ruggen, 6: stuifzandgebied op
dekzand, j: tracé waterleiding, 8: tracé van de nieuw aan te
leggen provinciale weg 8205/210 (naar: Bisschops,
'Toelichting bij de geologische kaart van Nederland' (zie
noot 4) alsmede 'Topografische kaart van Nederland 1838-
1857' en de 'Geomorfologische kaan van Nederland blad51')
(tekening: Theo de Jong).
sporen, die het gevolg zijn van menselijk gebruik.
Ook zijn geen sporen zichtbaar van vraat door knaagof
roofdieren. Beide stukken gewei zijn van mannelijke
individuen; hinden dragen namelijk geen gewei.
Het grootste fragment (afb. 3) is een gedeelte van een
natuurlijk afgeworpen rechter geweistang met basis,
rozenkrans, oogtak en een deel van de opgaande stang
(zie afb. 2). Het is het gedeelte van een gewei van een
edelhert. 9 De stang is net boven de oogtak recentelijk
gebroken, vermoedelijk tijdens het uitgraven van de
sleuf met de kraan.
BRABANTS l 62 HEEM
De oogtak heeft een lengte van 231 mm, gemeten vanaf
de rozenkrans tot aan de punt. De omtrek van de
rozenkrans is 198 mm met een doorsnede van 56 tot 63
mm. De basis meet 39 mm bij 44 mm. Met deze
maten kan de leeftijd van het hert dat dit gewei ver
loor, geschat worden op vier of vijf jaar.'°Tegenwoordig
verliezen edelherten hun gewei in de tweede helft
van februari tot het van begin maart. Indien wordt
aangenomen dat dit ook geldt voor vroegere perioden,
zal deze stang in het vroege voorjaar zijn afgeworpen.
Het tweede fragment (afb. 6) is een zijtak van een
gewei, mogelijk een 'ijstak'. Deze is reeds oudtijds van
de stang afgebroken. De lengte van dit fragment is 168
mm. Het is aannemelijk dat ook dit geweifragment
van een edelhert afkomstig is.
Cl HET VUURSTENEN WERKTUIG [J
Het vuurstenen werktuig is op de vindplaats van de
geweifragmenten gevonden. Het lag aan de oppervlakte
direct naast de sleuf, da.ar waar de grond bij het
graven van de sleuf was gestort.
Het voorwerp, dat afmetingen heeft van 74 x 35 x 26
mm, is gemaakt van grijze Maasvuursteen met lichte
vlekken (afb. 4). Door langdurig verblijf in de ijzerhoudende,
vochtige en veenrijke bodem is het oppervlak
bruin gepatineerd. Op één plaats is de oorspronkelijke
kalkrijke verweringslaag (cortex) zichtbaar.
De lange gebogen zijde is zowel vóór als achter gedeeltelijk
geretoucheerd. Aan het spitse, geretoucheerde
uiteinde is het artefact door intensief gebruik rond
afgesleten (op de tekening met zwart aangegeven).
Afb. 2
Schedel van een mannelijk edelhert met de namen van de
verschillende onderdelen van het gewei; i: eindgaffel, 2: midden-
ofvolgtak, $: ijstak, 4: oogtak, 5: rozenstok, -6: kroon, 7:
stang, 8: rozenkrans, o: basis,
(tekening: Theo de Jong).

Aft.}
Fragment van een afgeworpen, recent gebroken geweistang
van een edelhert uit de Gulden Aa te Helmond,
(tekening: Theo de Jong).
Aan dit uiteinde zijn twee dwars op het uiteinde afgedrukte
afslagnegatieven zichtbaar.
Het is een steker, 13 een type werktuig dat zal zijn
gebruikt voor het bewerken van been, gewei en/of
hout. Dergelijke werktuigen zijn in Nederland zowel
bekend uit het laat-paleolithicum als uit het middenneolithicum.
De grootte en bewerking wijzen mogelijk
op een datering in het midden-neolithicum. In de
midden-neolithische Michelsberg-cultuur (ca. 4000
v.Chr.) komen dergelijke forse stekers vaker voor.
H EERDERE VONDSTEN D
Te Helmond, Aarle-Rixtel en Beek en Donk zijn in het
verleden vaker resten van edelherten gevonden (afb. i).
Tijdens de normalisatie van de Aa in 1938 kwamen
LM. van der Vlerk en F. Florschütz op een zaterdag
vanuit Leiden naar Beek en Donk, en bewonderden
daar diverse geweitakken en 'buffelhorens' (oerrund?),
die voor verder onderzoek werden meegenomen naar
Leiden.' 5 Mogelijk was hierbij ook de hak van het hertegewei,
dat ter hoogte van het 'Gulden Huys' te Aarle-
Rixtel op 1,5 meter diepte was gevonden door de
Helmonder A.G. Timmermans. In het Nationaal
Natuurhistorisch Museum te Leiden bevinden zich
onder andere 21 resten van edelherten, gevonden bij de
Aa op de grens tussen Aarle-Rixtel en Beek en Donk,
waaronder diverse geweifragmenten met door mensen
aangebrachte hak- en snijsporen. Daarbij bevinden
zich ook diverse skeletelementen van vermoedelijk één
individu. Deze zijn door J.F. van Gestel (Beek en
Donk) omstreeks 1955 gevonden, samen met vier resten
van oerrunderen.' 7 Ook het Rijksmuseum voor
Oudheden te Leiden bezit enkele werktuigen van hertegewei,
die omstreeks 1955 door J.F. van Gestel zijn
gevonden bij de Aa in Beek en Donk en Aarle-Rixtel.'
Afkomstig uit de collectie Beekvliet en opgenomen in
BRABANTS l 63 \ HEF.M
Afb. 4
Vuurstenen werktuig (steker) uit de Gulden Aa. te Helmond.
Datering: vermoedelijk midden-neolithicum
(Michelsbergcultuur, ca. 4000 v. Chr.).
(tekening: Nico Arts).
museum 'de Vier Kwartieren' te Oirschot zijn vijf
bewerkte hertegeweien, die bij de werkzaamheden aan
de Aa-brug te Beek en Donk zijn opgebaggerd." In de
heemkamer te Beek en Donk bevinden zich nog enkele
(bewerkte) geweifragmenten. Twee daarvan bevonden
zich lange tijd op het gemeentehuis van Beek en
Donk. 20 Een ander exemplaar is een fraaie bijl,
gemaakt van een geweistang van een edelhert, die in
1939 gevonden werd door H. Verschuren (Beek en
Donk). Eén geweistangfragment is nog in familiebezit.
21 Ook L. van Gestel (Houten) is nog in het bezit
van een behakt fragment van een afwerpstang van een
edelhert. Deze is gevonden te Beek en Donk en komt
uit de collectie van zijn vader. Meer resten zijn in particuliere
handen geraakt en daardoor slechts na moeizame
naspeuringen toegankelijk voor onderzoek, ofwel
deze zijn in het verleden al eens van hand tot hand
gegaan en uiteindelijk zoekgeraakt. 23
In het Noordbrabants Museum te s-Hertogenbosch
bevindt zich een geweifragment van edelhert, dat
eveneens door J.F. van Gestel omstreeks 1955 bij de
samenvloeiing van de Nieuwe Aa met de Bakelse Aa is
gevonden. 24 Bij aanleg van de kanaalomleiding (Zuid-
Wil-lemsvaart) te Helmond werd in 1991 door A.
Migchels (Helmond) een schedelfragment van een edelhert
met rozenstokken gevonden. 25 In het Gemeentemuseum
van Helmond bevindt zich een bijl van een
edelhertgewei, gevonden omstreeks 1945 door M. Strik
in de Rietbeemden langs de Aa, ten zuiden van
Helmond. 26
Langs de Schevelingse Loop, een zij riviertje van de Aa,
zijn een ribbe, een spaakbeen en twee bovenkaaks-

Edelhert met hinde en kalf.
kiezen (linker P4 en rechter Mi), een teenkoot (phalange
i) en andere botfragmemen van edelhert gevonden,
die opgenomen zijn in de collectie van de
auteur. '
Bewerkte vuurstenen zijn uit de directe omgeving
onder andere bekend van het gebied Scheepstal en het
kasteel het Gulden Huys, maar ook op andere terreinen
langs "de Aa komen ze regelmatig voor. 30
O HERTEN UIT HET MOER D
In de moergronden langs de Aa zijn skeletresten blijkbaar
vaak uitstekend geconserveerd gebleven. 31 Hoewel
elders ook skeletresten van edelherten in het veen
bewaard zijn gebleven, zijn uit het Aa-dal opvallend
veel geweitakken bekend. Mogelijk is dit het resultaat
van selectief verzamelen. Een andere mogelijkheid is
dat dit delen zijn van oudtijds door mensen aangelegde
depots. De geweitakken zijn soms gebruiksvoorwerpen
of reststukken van geweibewerking, maar meestal
ongebruikte afwerpstangen of komplete geweistangen
met schedelfragment.
Omdat vooral geweien zijn gevonden, kan gedacht
worden aan sterfte door uitputting in het winterseizoen.
De roedel splitst zich gedurende de winterperiode
in beide geslachten: de hinden en de jonge dieren
leven gescheiden van de mannelijke herten. Herten
met zware geweien kunnen in het veen zijn weggezakt
BRABANTS (54 HEEM
en ter plaatse zijn gestorven. De geweitakken zijn
mogelijk ook door prehistorische mensen in het water
gelegd om te weken, zodat ze gemakkelijker bewerkt
konden worden. 33 Een andere mogelijkheid is dat ze als
gevolg van een rituele handeling in het veen zijn gedeponeerd,
zoals ook voor elders in Nederland is gesuggereerd.
34
Een nauwkeurige datering van de recentelijk gevonden
geweifragmenten is moeilijk te geven. Het moerasveen
is ontstaan gedurende het Holoceen. De diepe ligging
van de vondsten wijst mogelijk op een hoge ouderdom.
Ofschoon een samenhang tussen de geweiresten
en het vuurstenen werktuig niet kan worden aangetoond,
zouden al deze vondsten uit het (midden)neolithicum
kunnen dateren. Ook aan andere resten van
edelherten uit de omgeving wordt veelal een prehistorische
datering gegeven. Deze betreffen geweifragmenten
die zijn bewerkt tot bijl, bijlhouder, hamer of hak,
of die zijn gevonden in samenhang met vuurstenen
werktuigen, zoals geslepen bijlen. Deze worden eveneens
als overblijfselen van de Michelsbergcultuur
beschouwd. 35
Resten van edelhert worden te Helmond echter ook
nog aangetroffen tot in de vijftiende eeuw. 36 De vraag
is of deze van destijds nog in het wild levende dieren
afkomstig zijn, of dat ze door de adel in afgezette ter-
Afl>. 6
Fragment van een oudtijds gebroken geu/eitak van een edelhert,
mogelijk een ijstak, uit de Gulden Aa te Helmond,
(tekening: Theo de Jong).

einen werden gehouden, ten behoeve van de jacht.
Voor alle vondsten van herten uit het Aa-dal geldt dat
directe stratigrafische, chronologische of culturele
gegevens vooralsnog ontbreken. Toekomstige ingrepen
in de bodem bieden een kans om dergelijke informatie
alsnog te verzamelen, bijvoorbeeld bij de archeologische
begeleiding van de aanleg van de provinciale
weg 8205/210 door dit gebied (afb. i). D
O NOTEN O
1 G. Box, 'De ROB en Beleid?', Archeologisch Nieuws Stichting
Archeologisch Samenwerkingsverband j (1994), 4 en T. Huijbers,
T. en H. van Velchoven, 'Sporen uit de Volle Middeleeuwen in
het gebied Hoofakker te Lieshout', Archeologisch Nieuws Stichting
Archeologisch Samenwerkingsverband j (1994), 5.
2 Coördinaten (51?) 173.60 x 390.45.
3 Mededeling H. van Dijk (Aarle-Rixtel), 3 oktober 1994.
4 Dit veenpakket is dunner dan i meter op fluvioperiglaciale afzettingen,
plaatselijk met een tussenschakeling van dekzand dunner
dan 2 meter (J.H. Bisschops, Toelichting bij de geologische kaart
van Nederland 1:50.000. Blad Eindhoven Oost (51 O) (Haarlem,
1982) 76-77).
5 Een beekafzetting (leem) dunner dan i meter op Brabantse leem,
plaatselijk met een tussenschakeling van dekzand dunner dan 2
meter (Bisschops, Toelichting, 77-80; zie noot 4).
6 Grote Historische Atlas van Nederland 1:50.000, deel 4, 61.
7 Mededeling H. van Dijk, 3 oktober 1994. De geweifragmenten
zijn kort na het vinden aan mevr. G. Box (Aarle-Rixtel) geschonken.
8 Een ijzer-fosfaatverbinding; het mineraal komt in de omgeving
veel voor.
9 Cervus elaphus.
10 K.H. Habermehl, Altersbestimmung bei Wild- undPeltztieren
(Hamburg/Berlin, 1985) 35.
11 M.A. IJsseling en A. Scheygrond, De zoogdieren van Nederland
(Zutphen, 1950) 479.
12 Het artefact werd op 7 oktober 1994 door Th. de Jong gevonden.
Coördinaten vindplaats: (5iF) 173.60 x 390.41.
13 Een zogenaamde a-steker.
14 Met dank aan Nico Arts (Eindhoven) voor informatie en voor het
tekenen van dit artefact. Voor Michelsberg-exemplaren, zie: P.M.
Vermeersch, G. Vynckier en R. Waker, Thieusies, ferme de l'Hosté,
site Miehebberg. Studia Praehistorica Belgica 6 (Leuven, 1990) 21.
15 De Cemertse Courant van 5 november 1938 (met dank aan T.
Huijbers, Beek en Donk).
16 Rijksmuseum voor Oudheden, Leiden, inv.nr. 10937/12.5,
Informatie van Stichting Heemkamer 'Barthold van Heessel'
(Aarle-Rixtel), 6 januari 1988. In hun informatie is de ligging van
de vindplaats foutief aangegeven namelijk: (5iF) 173.10 x 390.50.
De correcte vindplaats ligt op (5iF) 173.60 x 391.26 (met dank aan
G. Box, Aarle-Rixtel).
17 Bosprimigenius. Inventaris Rijksmuseum voor Geologie en
Mineralogie, Leiden, registratienummers RGM27O43 t/m
RGM27O68 en RGM67o8o (met dank aan J. de Vos, Nationaal
Natuurhistorisch Museum, Leiden); I.M. van der Vlerk en
E Florschütz, Nederland in het ijstijdvak. De geschiedenis van flora,
fauna en klimaat toen aap en mammoet ons land bewoonden
(Utrecht, 1950) 135 en 137; R.C.G.M. Lauwerier, 'Beek en Donk',
in: W.J.H. Verwers, 'Archeologische kroniek van Noord-Brabant
1990', Brabants Heem 43 (1991), 106-107. Coördinaten: (5iF)
172,90 x 393,40.
18 Informatie van Stichting Heemkamer 'Barthold van Heessel', 6
januari 1988. Coördinaten: o.a. ($iF) 172.90 x 393.40.
19 W.H.Th. Knippenberg, 'Hertshoornen werktuigen', Brabants
Heem 12 (1960), 7-19, aldaar 12-16); Lauwerier, 'Beek en Donk,
106 (noot 17).
20Knippenberg, 'Hertshoornen werktuigen', 15 (noot 19).
21 Opgespoord door T. Huijbers; Lauwerier, 'Beek en Donk, 106
(noot 17).
22 Lauwerier, 'Beek en Donk' 106 (noot 17).
23 W. Knippenberg, 'Fossiele zoogdieren in Noord-Brabant',
Brabantia 5 (1956), 113-125, aldaar 121. Voor nieuwe vondstmeldingen
houdt de auteur zich aanbevolen (telefoon 04928-3040).
24Knippenberg, 'Hertshoornen werktuigen', 16 (noot 19).
Coördinaten (5iF) 175.13 x 390.00.
25 Gevonden in zand met houtresten. Coördinaten (5iF) 175,15 x
389,76. Het schedelfragment is via N. van Beusekom (Someren)
bij de auteur gemeld.
26 Gemeentemuseum Helmond, inv.nr. 212 (G. Elzinga, 'Bij een
hertshoornen werktuig uit Helmond', Brabants Heem 13 (1961),
50-54; Th. de Jong, 'Helmondse volgtakbijl', De Pottenkijker 2
(1986), nr. 4, 29-35). Coördinaten (5tH) 174.55 x 386.42.
27 Gevonden in 1975 bij de aanleg van een eendenvijver op ca. drie
meter diepte door H. Schuurmans (Aarle-Rixtel). Coördinaten:
(5iF) 172.57x390.29.
28 Gevonden tijdens een veldverkenning op een geploegde akker
door Th. de Jong, 20 juni 1989. Coördinaten (5iF) 172.60 x
389-45-
29 Gevonden tijdens een veldverkenning op een geploegd weiland
door Th. de Jong, 6 september 1984. Coördinaten (5iF) 172.27 x
389.76.
30 Diverse oppervlaktevondsten van N. Arts (gemeentelijk archeoloog
Eindhoven en Helmond), G. Box (Aarle-Rixtel) en H.
Goossens (Mierlo-Hout).
31 Ook elders langs de Aa zijn skeletresten van o.a. edelherten
gevonden, namelijk in Veghel, Dinther, Heeswijk, Middelrode en
's-Hertogenbosch (Knippenberg, 'Hertshoornen werktuigen, 10,
ii en 19 (noot 19); A.T. Clason, 'Een bewerkt stuk hertengewei',
Brabants Heem n (1959), 109-110).
32 L.H. van Wijngaarden-Bakker, 'Het Ierse Reuzenhert in Ierland',
Cranium 6 (1989) nr. 3, 83-87, aldaar 85-86; IJsseling en
Scheygrond, Zoogdieren van Nederland, 478 (zie noot 11); D. van
den Hoorn en J. van Haaften, Het edelhert (Zutphen, 1987) 63.
33 B. Grönnow, 'Meiendorf and Stellmoor revisited: an analysis of
Late Palaeolithic reindeer exploitation', in: Acta Archaelogica 56
(1987), 131-166.
34 In de provincie Drenthe zijn eveneens geweifragmenten in veengebieden
langs riviertjes gevonden. Men denkt hierbij aan deponering
door 'rituele handelingen' (P. Kroezenga, J.N. Lanting,
R.J. Kosters, W. Frummel en J.P. de Roever, 'Vondsten van de
Swifterbantcultuur uit het Voorste Diep bij Bronneger (Dr.)',
Paleo-aktuee12 (1991), 32-36, aldaar 28-30) en A. Ufkes, 'Vroegneolithische
votiefgaven? Edelhertgeweien uit Drenthe en
Groningen', Paleo-aktuee 14 (1993), 28-30).
35 Elzinga, 'Bij een hertshoornen werktuig uit Helmond', 52 (noot
26); Knippenberg, 'Fossiele zoogdieren in Noord-Brabant', 120 en
121 (noot 23); Knippenberg, 'Hertshoornen werktuigen', 10, 16 en
18 (noot 19).
36 N. Arts, H. Goossens, T. Huijbers, Th. de Jong en R. Willems,
'Archeologische kroniek van Helmond over 1993', in: De Vlosbloem.
Helmonds Historisch Jaarboek 14 (1994), 93-114, aldaar 106.