Overvloed - Sjoerd van Tuinen

tussen schijn en zijn. De filosoof beweegt zich affirmatief in het domein van de schijn en wordt
door schijn bewogen: ecce homo filosofistus (Oosterling 1996a: 12).
Schaarste in overvloed
Een van de belangrijkste paradoxen van de moderniteit is die van de schaarste in overvloed. Het
gaat hier om een complexe paradox, die zich op verschillende niveaus laat articuleren. Volgens
een oeroude psychologische gemeenplaats is ons verlangen gericht op dingen waarmee we ons
volstrekt geen raad weten, mochten we ze daadwerkelijk in handen krijgen. Het verlangen is
daarom in wezen fantasmatisch en per definitie onverzadigbaar en mateloos. Het gevolg is dat
het verlangen op ervaringsniveau wordt geconstitueerd door gebrek. Religie, sport, politiek,
kunst en de markt zijn sinds mensenheugenis de belangrijkste manieren om dit verlangen te
breidelen en het gebrek zin en richting te geven.
Toch verschijnt dit gebrek pas in de moderniteit, tezamen met het kapitalisme dus, als
fundamenteel voor de condition humaine. In De woorden en de dingen laat Foucault zien dat het
opkomen van het begrip van schaarste in de zestiende eeuw vergezeld gaat van het
gelijkheidsideaal. Gelijkheid positioneert zich op het snijvlak van overvloed en schaarste: het is
zowel een recht als een gebrek. Hier liggen de paradoxale wortels van het hedendaagse
victimisme, ofwel gefrustreerd zijn in het opeisen van vanzelfsprekende rechten als
claimcultuur (Oosterling 2010) . In de achttiende eeuw wordt het begrip schaarste vervolgens
tot een antropologische constante en daarmee tot fundament van de economie als
menswetenschap. Voor Ricardo en Smith ligt schaarste van nature besloten in het verschil
tussen de eindigheid van de mens en zijn oneindige verlangen. (Foucault 2006: 302-313) Dit
inzicht werd al voorafgegaan door de Malthusiaanse theorie dat behoeftes door bevolkingsgroei
exponentieel groeien terwijl middelen (voedselproductie) ten prooi vallen aan de wet van de
afnemende meeropbrengst. Deze merkwaardige spanningen maken dat iedere poging om het
menselijk tekort op te lossen of dat nu via de communistische heilstaat of via de vrije markt
gebeurt even verleidelijk als utopisch is.
Sterker nog, ons voortdurende pogen om a priori vast te leggen wat onze natuurlijke
behoeften zijn en hoe deze bevredigd kunnen worden, verhult de empirische en materiële
rijkdom die de industrialisering en informatisering hebben gebracht. Hiermee komen we bij de
gevaarlijkste paradox van dit moment, namelijk dat onze economische en politieke praktijken
nog steeds worden geschraagd door schaarste. Dat komt omdat schaarste legitimeert. Volgens