Overvloed - Sjoerd van Tuinen

Final author s version, first published in: Tuinen, Sjoerd van & Brabander, Richard de &
Molendijk, Piet & Rahimy, Tina (2012). Voorstellen tot werkelijkheid. Het denken en doen van
Henk Oosterling, Rotterdam: Trichis, pp. 106-115. Contact the author at: vantuinen@gmail.com
Overvloed
Sjoerd van Tuinen
Wordt het niet eens tijd dat we ophouden ons in het openbaar voor de creatieve
krachten van het filosoferen te schamen?
Henk Oosterling, InterAkta #2.
De filosofie is van nature paradoxaal omdat zij de zinnen van een standaardtaal gebruikt om iets
uit te drukken dat niet van de orde van meningen (doxa) of zelfs proposities is. (Deleuze &
Guattari 1991: 80) Haar doel is het scheppen van een reflectieve samenhang of gebeurtenis die
aan de tegenstellingen van het gezond verstand ontsnappen. De insisterende werking van
paradoxen bestaat er immers in dat zij niet onderworpen zijn aan de wet van non-contradictie.
Integendeel, zo stelt Deleuze, zij staan ons juist toe om aanwezig te zijn bij het ontstaan van de
contradictie (Deleuze 1990: 74). Paradoxen of aporieën zijn dus geen onderhoudende
gedachte-experimenten die als voer dienen voor het werk van amechtige dialectici en
professionele logici, maar geven uitdrukking aan de zelfondermijnende begeerte of drift
waaraan de filosofie in de woorden van Henk Oosterling zowel haar beproeving als haar
auratische glans ontleent. In de onmogelijke doorgang (poros) ontmoeten denken en
werkelijkheid elkaar namelijk in een ervaring die uiteindelijk als kunst-matig kan worden
gekwalificeerd (Oosterling 1996a: 10). Door te filosoferen gaat het lijden aan de schijnbare
tegenspraak over in de esthetische rechtvaardiging van het leven voorbij elke tegenstelling

tussen schijn en zijn. De filosoof beweegt zich affirmatief in het domein van de schijn en wordt
door schijn bewogen: ecce homo filosofistus (Oosterling 1996a: 12).
Schaarste in overvloed
Een van de belangrijkste paradoxen van de moderniteit is die van de schaarste in overvloed. Het
gaat hier om een complexe paradox, die zich op verschillende niveaus laat articuleren. Volgens
een oeroude psychologische gemeenplaats is ons verlangen gericht op dingen waarmee we ons
volstrekt geen raad weten, mochten we ze daadwerkelijk in handen krijgen. Het verlangen is
daarom in wezen fantasmatisch en per definitie onverzadigbaar en mateloos. Het gevolg is dat
het verlangen op ervaringsniveau wordt geconstitueerd door gebrek. Religie, sport, politiek,
kunst en de markt zijn sinds mensenheugenis de belangrijkste manieren om dit verlangen te
breidelen en het gebrek zin en richting te geven.
Toch verschijnt dit gebrek pas in de moderniteit, tezamen met het kapitalisme dus, als
fundamenteel voor de condition humaine. In De woorden en de dingen laat Foucault zien dat het
opkomen van het begrip van schaarste in de zestiende eeuw vergezeld gaat van het
gelijkheidsideaal. Gelijkheid positioneert zich op het snijvlak van overvloed en schaarste: het is
zowel een recht als een gebrek. Hier liggen de paradoxale wortels van het hedendaagse
victimisme, ofwel gefrustreerd zijn in het opeisen van vanzelfsprekende rechten als
claimcultuur (Oosterling 2010) . In de achttiende eeuw wordt het begrip schaarste vervolgens
tot een antropologische constante en daarmee tot fundament van de economie als
menswetenschap. Voor Ricardo en Smith ligt schaarste van nature besloten in het verschil
tussen de eindigheid van de mens en zijn oneindige verlangen. (Foucault 2006: 302-313) Dit
inzicht werd al voorafgegaan door de Malthusiaanse theorie dat behoeftes door bevolkingsgroei
exponentieel groeien terwijl middelen (voedselproductie) ten prooi vallen aan de wet van de
afnemende meeropbrengst. Deze merkwaardige spanningen maken dat iedere poging om het
menselijk tekort op te lossen of dat nu via de communistische heilstaat of via de vrije markt
gebeurt even verleidelijk als utopisch is.
Sterker nog, ons voortdurende pogen om a priori vast te leggen wat onze natuurlijke
behoeften zijn en hoe deze bevredigd kunnen worden, verhult de empirische en materiële
rijkdom die de industrialisering en informatisering hebben gebracht. Hiermee komen we bij de
gevaarlijkste paradox van dit moment, namelijk dat onze economische en politieke praktijken
nog steeds worden geschraagd door schaarste. Dat komt omdat schaarste legitimeert. Volgens

Deleuze en Guattari heeft het kapitalisme zich vrijwel helemaal met ons verlangen
geïdentificeerd. There is no alternative. In economisch opzicht heeft ons afgeknepen zelfbeeld
van gebrekkige wezens die met de beperkte middelen die hen ten dienste staan eindige
voorraden zo efficiënt mogelijk moeten verdelen tot gevolg dat van rechtvaardige verdeling
geen sprake kan zijn. (Oosterling 2010) In politiek opzicht dreigen de twintigste-eeuwse
emancipatieprocessen aan hun eigen succes ten onder te gaan, voor zover narcistische burgers
zich als gemankeerde en miskende individuen blijven ervaren. (Oosterling 2009a: 249) Waar het
schaarstediscours vroeger dus een maatgevende rol vervulde, is het inmiddels zelf mateloos
geworden. Behalve uit het marktfundamentalisme, het rotsvaste geloof in het vermogen van de
vrije maar door schaarste gedreven markteconomie om de zelf gecreëerde problemen op te
lossen, blijkt dit ook uit de opkomst van het populisme en de angstige en gestresste focus op
conservatieve issues van identiteit, verworven rechten en law and order.
Herwaardering aller waarden
Het lijkt er dus op dat het utopische project van de moderniteit is uitgemond in een onwrikbare
metafysica van de armoede, waarin een empirische toestand van gebrek tot transcendentale
norm is geworden voor zijn eigen opheffing. Het hebben van teveel verlangens (keuzestress) is
gepromoveerd tot de armoede van het gevecht om primaire bestaansmiddelen. Er bestaat
echter een soort geheim genootschap in de moderne filosofie dat met deze schaarstelogica
heeft geprobeerd te breken. Zo begrijpt Nietzsche in zijn poging tot herwaardering van alle
waarden het leven als naar alle zijden uitstromende overvloed. Hij ontkent niet langer de
paradox van schaarste in overvloed, maar trekt er de ultieme consequentie uit wanneer hij
Zarathustra, in de vorm van een potlatch-achtige competitie met Paulus, identificeert met de
zon die ondergaat in overdaad. (Nietzsche 2006: §3) Of zoals Oosterling droogjes opmerkt:
overvloed is de raison d être van de negativiteit (Oosterling 1996a: 146).
Bataille voert een vergelijkbare perspectiefwisseling door. Bij hem wordt Nietzsches uit-
rijken (Überreiche) van de zon tot materiële basis van het leven. Het nutsdenken van de
economische wetenschap vormt niet meer dan een beperkt en geïsoleerd domein binnen een
algemene en omvattende beweging die uiteindelijk tot pure verspilling is te herleiden. Vandaar
Batailles antwoord op Malthus: De som van de geproduceerde energie is altijd groter dan die
welke nodig is voor de productie ervan: dat is het beginsel van het leven zelf (Bataille 1967). Het
probleem van het leven is dus niet de schaarste, maar het vervloekte teveel . Dit teveel is

vervloekt, omdat wanneer we er niet actief vorm aan geven in de vorm van groei en
geritualiseerde verkwisting (kunst, erotiek, offers, somptueuze consumptie), we het hoe dan
ook passief zullen ondergaan in de vorm van catastrofen. Er kleeft dus inderdaad een
onoplosbare aporie aan het menselijke bestaan, maar de toonzetting ervan is veranderd: we
geven ons leven zin en waarde in termen van doel-middelrationaliteit, terwijl onze doelen
uiteindelijk niet te realiseren zijn en de producten van onze arbeid verspild moeten worden. Ons
naarstige sparen, accumuleren en herinvesteren kunnen voor uitstel zorgen van de vernietiging
van het teveel, maar ze kunnen haar niet verijdelen. Sterker nog, ze roepen auto-
immuunreacties op. Wanneer nut een doel op zichzelf wordt, maken we onszelf de slaaf van een
proces dat nooit tot een einde gebracht kan worden. In werkelijkheid kan nut alleen maar zijn
wat het pretendeert te zijn, wanneer het uitmondt in een vervulling die louter omwille van
zichzelf bestaat. Nut veronderstelt zijn eigen limiet, waarin logica en rationaliteit plaatsmaken
voor hun tegengestelden. Dat zien we bijvoorbeeld terug in wat Marx de crisis van
overproductie heeft genoemd. Gedurende het tijdperk van de industrialisering heeft het
kapitaal zich herhaaldelijk genoodzaakt gezien om goederen, productiecapaciteit en uiteindelijk
ook mensenlevens te vernietigen om deze crises te boven te komen. Wellicht dat het recente
knappen van financiële bubbels hierin niet meer dan een nieuwe fase markeert, samen met het
splatterkapitalisme (Franco Berardi) van de Napolitaanse afvalhopen en Chinese spooksteden
die de wijnmeren, boterbergen en melkplassen van de vorige eeuw lijken te hebben vervangen.
We kunnen deze overschotten niet negeren. Als we geen keuze maken, zal de keuze voor ons
gemaakt worden. Onze keuze hoe we het overschot besteden, bepaalt wie we zijn (Benammar
2005: 36-37).
Onze uitdaging voor de toekomst is dus om voor deze overvloed een ecologische inbedding
te vinden in een duurzame economie. In termen van Oosterling: het afval van onze
wegwerpcultuur moet geïnternaliseerd worden zodat het probleem deel wordt van de
oplossing (Oosterling 2009a: 35). De oplossing is niet consuminderen maar de doorbreking van
het schaarstediscours zelf. De zelfbewuste maar middelmatige verspilling van consumenten
heeft namelijk niets van doen met een genereuze afwijzing van schaarste als zodanig, voor zover
verspilling nog altijd een negatieve connotatie heeft. Bij Bataille krijgt deze herwaardering onder
meer vorm in de avant-gardistische gestalte van de soevereine mens, die het aporetische
karakter van zijn bestaan actief doorleeft door de schijnbare autonomie van het berekenende
bourgeois subject op het spel te zetten. Oosterling geeft hieraan een omvattender vorm in een

drievoudige ecologie, waarin interesse wederzijdse belangstelling, verrijking en
verantwoordelijkheid
als een ecologische satéprikker (Oosterling 2009a: 38) de fysieke,
sociale en mentale domeinen en partijen integraal en geschaald met elkaar verbindt. Zelfs een
zelfgenoegzaam begrip als leefbaarheid , doorgaans geënt op een typische mengeling van
zielzorg en lijfsbehoud (Oosterling 1998b: 141), verliest zijn slaafse karakter en krijgt een
soevereine invulling, zodra het is gebaseerd op diepte-investeringen in sociaal en cultureel
kapitaal
overvloedige investeringen dus waarvan het rendement zich niet direct laat
aantonen. (Oosterling 2009a)
De aporie die in het concept van interesse tot uitdrukking komt is die van Nietzsches
schenkende deugd, door Oosterling vertaald in deelgeven in plaats van deelnemen. Het gaat
om een paradoxale deugd, omdat zij slechts gerealiseerd kan worden bij de gratie van een
accumulatief proces dat er tegelijk door wordt ondermijnd. Interesse of tussen-zijn is de
radicale affirmatie van deze duurzaamheid of leefbaarheid zonder zelfbehoud een double bind
die niet tot een logische tegenstelling herleid kan worden. Als paradigmatisch voorbeeld geldt
voor Oosterling de (vakmatige) verhouding tussen meester en gezel. (Oosterling 2009a: 296-
297) Hierin vormt de generositeit van de meester het basisprincipe van een asymmetrische en
onvoorwaardelijke gift. De gezel participeert in deze gift, voor zover hij wordt geactiveerd om op
zijn beurt bij te dragen aan een rijkere toekomst, enzovoort. Tegelijk is deze (ont)ketening van
de gift alleen mogelijk dankzij de zelfzucht en zelfverrijking van de meester, die genoeg heeft
geaccumuleerd om een regeneratieve verspilling mogelijk te maken. Gézel en gezèl zijn daarom
onlosmakelijk met elkaar verbonden. Het volhouden van deze gespannen maar wederzijdse
loyaliteit biedt echter een vergezicht waarin profit wordt vervangen door prosperity.
De quintessens van de mens
Maar bevinden we ons met deze double bind nog wel in het domein van de antropologie, ruim
een halve eeuw nadat Foucault in navolging van Nietzsche de dood van de mens had
verkondigd? Uiteraard volstaat het niet om schaarste simpelweg door overvloed te vervangen
om daarmee de antropologische paradox op te lossen. De paradox insisteert, zo hebben we
gezien, maar zij is van aard veranderd. Vandaar dat Oosterling overvloed niet als de essentie van
de mens begrijpt, maar als zijn quintessens , zijn vijfde element. (Oosterling 2007a: 369)
In het legitimatiediscours van de traditionele antropologie is men gewend om Nietzsches
definitie van de mens als het niet-vastgestelde dier te interpreteren in termen van negatie. De

mens is het Mängelwesen dat de cultuur nodig heeft om zijn natuurlijke gebreken te
compenseren. Als belangrijkste critici van dit discours hebben Foucault en Deleuze laten zien
hoe deze compensatie in zijn werk gaat. In het reformerende en moderniserende westen
transformeren discipline en biopolitiek het gebrek tot een productieve kracht, zelfs tot een
waarde op zichzelf, zodat elk positief idee van verspilling verdwijnt. Wanneer de discipline is
uitgewerkt, schakelen we over op controle. We steken ons onbeperkt in de schulden en
consumeren ons letterlijk wezenloos, maar tegelijkertijd garandeert de totale financialisering
van ons dagelijks leven de uitoefening van macht op onze intiemste driften.
Deze analyse geeft echter tevens de aanzet tot een alternatieve toonzetting van overvloed,
die niet langer antropologisch maar eerder mediatheoretisch is. Ziet Gehlen de mens als het
onbemiddelde dier bij uitstek, Oosterling situeert de openheid en vrijheid van de mens met
Marshall McLuhan in onze inbedding in allerlei extensies van de zintuigen, organen en
ledematen: prothesen, instituties, netwerken. Sloterdijk schrijft over ecstatische immanentie
en een overgang van de condition humaine naar air conditioning, Oosterling wat nuchterder
over radicale middelmatigheid en Dasein als design . Mensen zijn relationeel bemiddelde
wezens bij uitstek en het actief vormgeven van onze relaties interesse is de uitdrukking van
onze rijkdom in zijn existentiële reflex. (Oosterling 2010) In plaats van het conventionele,
ideologische begrip van Verlichting als de zelfbevrijding van de menselijke subjectiviteit
beschrijft Oosterling deze reflex in Radicale middelmatigheid als een drievoudige verlichting: in
termen van kennis en technologie, in termen van transportmiddelen en mobilisatie en in termen
van telecommunicatiemiddelen. Deze drie verlichtingsprocessen hebben wellicht altijd al een
onderdeel van de Verlichting gevormd, maar pas na het verlies aan geldigheid van het klassieke
humanisme kunnen we hun mediërende waarde erkennen: de automobilisering en digitalisering
hebben het autonome subject binnenstebuitengekeerd en overspoeld. (Oosterling 2000a: 71-
87; Oosterling 2009a: 250-251)
Als niet de mens maar zijn media de maat aangeven, dan heeft dat gevolgen voor onze
waardeschalen. De beroemde behoeftepiramide van Maslow, waarin zelfredzaamheid fysiek
en sociaal overleven de basis is voor zelfontplooiing, verhult dat van een zelfbepalend ik aan
de top pas sprake kan zijn wanneer dit ondersteund wordt door fysieke en virtuele inbedding op
alle tussenliggende niveaus. (Oosterling 2009c) Wanneer zoals in Finland wettelijk wordt
vastgelegd dat alle burgers recht hebben op een internetverbinding van minimaal 1 megabit per
seconde, raken primaire en secundaire behoeften ononderscheidbaar. Meestal gebeurt dit

onreflectief. Hoewel nieuwe media het ritme van ons leven transformeren, vormen ze toch een
voortzetting van onze inherent gebrekkige autonomie. Ze worden geïnternaliseerd tot een
natuurrecht, het middel wordt tot doel, het medium de boodschap. Op de golven van
overvloedige datastromen, nieuwsfeiten en Facebook vrienden rollen we zo van het ene gebrek
in het andere. Sloterdijk spreekt van miserabilisme , Oosterling van de paradox van
overvloedige schaarste (Oosterling 2010). Een mediologische vergeetachtigheid (Oosterling
2007a: 371) garandeert de systematische recycling van schaarste op nieuwe niveaus, zonder dat
de cyclische reproductie van de overvloed ooit als zodanig verschijnt. We blijven maar zoeken
naar schijnbare problemen van schaarste, omdat we menen die te kunnen oplossen. Zo worden
mediamieke excessen geëxternaliseerd en gecorrigeerd via de markt in de vorm van een
aflaateconomie gebaseerd op emissierechten en verwijderingsbijdragen. Ons slechte
ecologische geweten vormt slechts de zoveelste bevestiging dat ook de natuur een schaars
product is.
Met zijn concept van interesse streeft Oosterling daarentegen een tactische inzet van deze
paradox van overvloedige schaarste na. Immers, [a]ls de paradox alleen maar cynisch blijft
doorzeuren, wordt de communicatie oeverloos en het handelen stuurloos (Oosterling 2009a:
254). Wanneer we inzien dat onze autonomie niet ligt in de individuele claim op vrijheid maar in
de reflectieve verstandhouding met onze media en netwerken, dan kunnen we leren ons op een
niet-pathologische manier tot de schizofrenie van de overvloedige schaarste te verhouden. Net
als in de boeddhistische filosofie van budo blijkt de leegte van het inter slechts een andere
naam voor volheid. (Oosterling 2011b) De paradox biedt zo zicht op alternatieve
waarderingsbronnen
bronnen van een alternatieve energie verspillen
(Oosterling 2010) en
een nieuw vrijheidsbegrip voorbij schuld en schaamte. De openheid van onze meervoudige
mediaties ondergraaft immers de schaarste-ideologie, die is gebaseerd op een nieuwe verdeling
tussen behoeften, middelen en doelen. Waar we onze behoeften nog relatief maslowiaans,
d.w.z. hiërarchisch, lijken te kunnen benoemen, blijkt dit wat onze middelen en doelen betreft al
niet meer op te gaan. De piramide moet daarom worden vervangen door horizontale, open
netwerken die in elkaar haken en over elkaar heen schuiven om zo het maatschappelijk weefsel
te verbeelden (Oosterling 2009c: 8) . De 1% is niets zonder de 99%. Maar afgezien van onze
meest elementaire lichamelijke noden, worden ook onze basisbehoeften in onderlinge
afhankelijkheid tussen mensen en media bepaald. In plaats van behoeften is het daarom
interessanter te spreken over capaciteiten en verantwoordelijkheden. Deze verschuiving is even

evrijdend als verontrustend: consumptief hyperindividualisme is niet het sluitstuk, want wij
weten nog helemaal niet wat de mens zoal vermag. Overvloed wordt niet langer begrepen als
recht, maar als gift en gave. Dit geeft een flinke draai aan het normen-en-waardendebat. Ter
oriëntatie dient wellicht Oosterlings nieuwe waardeschaal, waarop zelfvertrouwen, trots,
creativiteit, verantwoordelijkheid, authenticiteit en ambitie de Maslowiaanse behoeften hebben
afgelost. (Oosterling 2009a: 39)
Denken in overvloed: ecosofie
Aangezien in tijden van post scarcity economische oplossingen in strikte zin niet meer volstaan,
kan een meer reflectieve of affirmatieve omgang met overvloed wellicht alleen op esthetische
wijze worden bereikt, zo lijkt de teneur van Oosterlings vroegere werk. Toch zou ik willen
verdedigen dat hierbij met name voor de filosofie een bijzondere rol is weggelegd. Denken in
termen van overvloed, door Bataille reeds als dépenser op een noemer gebracht, is immers per
definitie speculatief. Het is niet gericht op wat we missen, maar op wat gaat komen. Als
filosofisch concept bij uitstek bewerkstelligt overvloed een radicale breuk met alle dominante
manieren van zingeving en waardebepaling.
De grote moderne filosofen van de overvloed zijn Nietzsche, Bataille, Deleuze & Guattari en
Sloterdijk. Bij Oosterling convergeert hun werk in een algemene ecosofie die uitstraalt naar een
onbeperkte hoeveelheid disciplines en praktijken. Maar zelfs wanneer zijn concepten welhaast
onlosmakelijk en ononderscheidbaar inzinken en doorwerken in de succestermen van het
ambtelijk discours (educatie, communicatie, participatie termen die voor Oosterling pas hun
betekenis krijgen binnen een op overvloed gebaseerde economie), kan er over hun filosofische
inspiratie geen enkele twijfel bestaan. Sterker nog, hun expressiviteit bevestigt dat de filosofie
geen eigen inhoud of materiaal heeft, maar verbindingen legt tussen praktijken die geneigd zijn
zich op hun eigen territorium terug te trekken en deze tegelijk deterritorialiseert . Elke creatie
van een nieuw concept impliceert dus als zodanig het gelijktijdige en paradoxale prijsgeven van
de identiteit van de filosofie. Want ook hier geldt dat het er niet toe doet wat de dingen zijn,
maar hoe ze worden. Anders gezegd: als eerdergenoemde denkers de sterren zijn aan
Oosterlings filosofenhemel, dan is hij zelf een Rotterdamse zon. Een filosoof sans réserve.
Literatuur
G. Bataille (1967) La Part Maudite. Paris: Minuit.

Karim Benammar (2005) Overvloed. Diemen: Veen Magazines.
G. Deleuze (1990) The Logic of Sense. New York: Continuum.
G. Deleuze & F. Guattari (1991) Qu est-ce que la philosophie? Paris: Minuit.
M. Foucault (2006) De woorden en de dingen. Een archeologie van de menswetenschappen. Amsterdam:
Boom.
F. Nietzsche (2006) Aldus sprak Zarathoestra. Een boek voor allen en voor niemand. Amsterdam: Boom.

This document was created with Win2PDF available at http://www.win2pdf.com.
The unregistered version of Win2PDF is for evaluation or non-commercial use only.
This page will not be added after purchasing Win2PDF.