Kroniek van Peter van Os - Historici.nl

RGP 

kleine serie 

87 

KRONIEK 

PETER 

VAN OS

Rijks Geschiedkundige Publicatie« n 

uitgegeven door het 

Instituut voor Nederlandse Geschiedenis 

Kleine Serie 

87 

Instituut voor 

Nederlandse 

Geschiedenis 

RGP

Kroniek van Peter van Os 

Geschiedenis van 's-Hertogenbosch en 

Brabant van Adam tot 1523 

Uitgegeven door 

drs. A.M. van Lith-Droogleever Fortuijn 

dr. J.G.M. Sanders 

drs. G.A.M. Van Synghel 

Instituut voor Nederlandse Geschiedenis 

Den Haag / 1997

Het Instituut voor Nederlandse Geschiedenis maakt deel uit van de Stichting 

voor Historische Wetenschappen, die ressorteert onder de Nederlandse Organisatie 

voor Wetenschappelijk Onderzoek. 

Illustratieverantwoording: 

Met dank aan het Gemeentearchief 's-Hertogenbosch (foto's pag. xxvii boven, xxxvii en 

stofomslag), het Rijksarchief in Noord-Brabant te 's-Hertogenbosch (foto's pag. xvii, xviii, 

xix, xxvii onder, xxviii, xlii en schutbladen) en de Koninklijke Bibliotheekte 's-Gravenhage 

(foto pag. 356). 

Stofomslag: 

Oudst bekende gezicht op 's-Hertogenbosch ca. 1524. Detail van een manuscriptkaart van 

het Gelderse rivierengebied. 

Wenen, Oesterreichisches Staatsarchiv, Belgien, D.D. 237, fol. 387 

Schutbladen: 

Kaart van het hertogdom Brabant door Jacob van Deventer, ca. 1550. 

's-Hertogenbosch, RA, kaarten- en prentenverzameling, inv.nr. 34 

isbn 90-5216-097-x geb. 

issn 0921-90 

nugi 641 

Stofomslagontwerp Luc de Ruijter, Amsterdam 

Gezet door Gra¢sch Serviceburo Assist, Goes 

Gedrukt door Gra¢sch Produktiebedrijf Gorter bv, Steenwijk 

Gebonden door Callenbach bv, Nijkerk 

C 1996 Instituut voor Nederlandse Geschiedenis, Den Haag 

Postbus 90755 . 2509 LT . e-mail rgp@inghist.nl 

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, op welke wijze 

dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming. 

No part of this book may be reproduced in any way whatsoever, without prior written permission 

from the publisher.

VII 

IX 

XII 

XXI 

XXII 

XXV 

XXIX 

XXXII 

XXXIV 

XXXV 

XLI 

1 

353 

355 

357 

383 

385 

389 

Inhoud 

Woord vooraf 

Inleiding 

1 Het belang van de kroniek 

2 Codicologische beschrijving 

Herkomst 

Materiaal 

Collatie 

Schrift en datering 

Decoratie 

Taal 

Band 

Tekst¢liatie 

3 Samensteller 

4 Politieke constellatie ten tijde van het ontstaan van de kroniek 

5Bronnen 

6Typologie 

7 Betrouwbaarheid en accuratesse 

8 Receptie 

9 Stedelijke historiogra¢e naVan Os 

Verantwoording van de tekstuitgave en tekstpresentatie 

Kroniek van Peter van Os 

Bijlagen 

1 Lijst met vertaling van vaakvoorkomende Latijnse zinsneden en passages 

2 Lijst van signa 

3 Concordantie van kroniek en cartularium 

Lijst van afkortingen 

Literatuurlijst 

Index van persoons- en geogra¢sche namen

Woord vooraf 

In 1948 publiceerde H.P.H. Camps, bewerker van het eerste deel van het Oorkondenboekvan 

Noord-Brabant, zijn proefschrift over de stadsrechten van graaf 

Willem II van Holland en hunverhouding tot het recht van 's-Hertogenbosch. Het 

bestaanvan de oudste tekst van het stadsrecht van Den Boschwas hem bekend uit 

een marginale aantekening in de kroniekvan Peter van Os, die op haar beurt weer 

verwees naar een afschrift in een tot dan toe onbekend cartularium. Camps wees 

in zijn zevende stelling op het belang van de kroniek: `De uitgave van de stadskroniek 

van Den Bosch van Pieter van Os is een dringend desideratum in onze 

historische literatuur'. 

Bijnavijftig jaar later is het dan zover: deze oudst bewaard gebleven exponent van 

stedelijke geschiedschrijving te 's-Hertogenbosch vormt de inhoud van de voor U 

liggende uitgave. 

In de kroniek van Peter van Os wordt de geschiedenis van 's-Hertogenbosch en 

Brabant vanaf de schepping van de wereld tot en met het jaar 1515 beschreven. 

Een tweede scriptor voegde daar een aanvulling aan toe tot en met het jaar 1523. 

Publicatie van dit type bronnen vindt in Nederland verspreid plaats. Er is namelijk 

geen equivalent van de in 1862 groots opgezette Duitse serie Die Chroniken 

derdeutschen StÌdtevon 14. bisins 16. Jahrhundert.Wij zijn het Instituut voor Nederlandse 

Geschiedenis dan ook dankbaar dat het deze bron onder zijn auspicie« n 

wil uitgeven. 

Bij de totstandkoming van de uitgave hebben we van verschillende zijden steun 

ontvangen. Dr. J.G. Smit (coÎrdinator van de sectie Middeleeuwen van het Instituut 

voor Nederlandse Geschiedenis) begeleidde het gehele traject intern en gaf 

ons waardevolle adviezen en praktische steun bij de tekstuitgave, inleiding en opmaak 

van de index. Mw. dr. B. Ebels-Hoving en dr. R. Stein hebben als externe 

referent de inleiding van kritische opmerkingen voorzien. C. Keij en vervolgens 

F. Aussems (beiden werkzaam bij de uitgeverij van het Instituut) hebben op constructieve 

en nauwgezette wijze het produktieproces in goede banen geleid. Een 

woord van dank gaat ook uit naar het Rijksarchief in Noord-Brabant te 's-Hertogenbosch, 

eigenaar van de kroniek, dat ons gedurende een lange periode gastvrijheid 

en faciliteiten bood. 

Moge de publicatie van de kroniek van Peter van Os een vruchtbare bodem zijn 

voor verder wetenschappelijk onderzoek. 

Sint-Michielsgestel, april 1997 

drs. A.M. van Lith-Droogleever Fortuijn 

dr. J.G.M. Sanders 

drs. G.A.M.Van Synghel 

VII

Inleiding 

1 Het belang van de kroniek 

In De Kroniek van Peter van Os 1 , bestaande uit 396 beschreven folia, is de geschiedenis 

van 's-Hertogenbosch en Brabant beschreven, vanaf Adam tot het begin 

van het jaar 1523. Het Rijksarchief in Noord-Brabant te 's-Hertogenbosch is 

eigenaar van het handschrift van de kroniek en heeft dit in bewaring gegeven aan 

de KUB teTilburg. 2 De samensteller van de kroniek is eenvan de stadssecretarissen 

van 's-Hertogenbosch, 3 namelijk Peter van Os. Hij was werkzaam in de stedelijke 

secretarie van 1483 tot 1542.Van Os zelf beschreef de geschiedenis van stad 

en hertogdom tot en met het jaar 1515. De periode 1515-1523 is aangevuld door 

een andere, niet ge|« denti¢ceerde scriptor, eveneens werkzaam in de secretarie 

van Den Bosch. Waarom Van Os deze periode niet zelf beschreven heeft, blijft 

vooralsnog een raadsel. Hij heeft immers voor het aanvullend gedeelte wel zelf 

de oorkonden verzameld en gekopieerd in een cartularium, dat de basis vormt 

voor de bewijsstukken in zijn kroniek. Ook blijft hij gedurende de jaren na 1515 

aktief in de stedelijke secretarie, zonder wijziging in de aard van zijn werkzaamheden. 

Subscriptio door Peter van Os. 

's-Hertogenbosch, RA, archief klooster Marie« nburg op de Uilenburg te 's-Hertogenbosch, inv.nr. 306, 

oorkonde d.d. 9 mei 1522 

1 Carasso-Kok, Repertorium, 379, nr. 350. 

2 Tilburg, KUB, Brabantica-collectie hs 339a H3. 

3 In het begin van de zestiende eeuw zijn verschillende stadssecretarissen tegelijk werkzaam 

in de stedelijke secretarie, Jacobs, Justitie en politie, 83-85. 

IX

In de kroniek zijn drie delen van niet-evenredige omvang aan te wijzen. Op de 

eerste drie folia wordt een opsomming gegeven van de kwartieren, steden, vrijheden, 

abdijen en baanderijen van het hertogdom Brabant. Daarna volgt een inleidend 

gedeelte van circa 40 folia met een genealogie van de hertogen van Brabant 

en de legitimatie van hun positie. In het resterende deel, circa 350 folia, staan de 

stad 's-Hertogenbosch, de Meierij en het hertogdom centraal. Deze inhoudelijke 

accentverschuiving loopt parallel met een wijziging in de chronologische indeling. 

In het inleidend gedeelte heeft Van Os de historische gegevens chronologisch 

gerangschikt in de vormvan korte paragrafen, voorzien van een rubriek.Vanaf folio 

42 r voert hij een chronologische indeling in op basis van hetschepenjaar, dat in 

's-Hertogenbosch loopt van 1 oktober tot 30 september. Binnen deze structuur 

past hij de gebeurtenissen in. Deze jaarindeling blijft gehandhaafd tot het eind 

van de kroniek. Een secundaire tijdsaanduiding staat bovenaan elke folio. Daar 

wordt het betre¡ende jaar vo¨ o¨ r of na Christus vermeld, of de naam van de regerende 

Brabantse vorst.Vanaf Hendrik I vindt de vermelding van de regerende 

vorst consequent plaats tot het eind van de kroniek. 

Uitgangspunt voor de opbouw van de kroniek zijn dus de schepenjaren. Elk jaar 

vindt men de formulering Remigii confessoris anno v scabini v 4 of een variant 

daarvan. Daarna volgen eerst de schepennamen, voor zover Van Os deze kent. 

Met name in de dertiende eeuw zijn er veel lacunes. Een groot aantal schepenjaren 

doet Van Os af met zeven symbolische punten. In de vijftiende eeuw noemt hij 

na de schepenen ook andere functionarissen, zoals secretarissen, rentmeesters, 

burgemeesters en goede mannen. Speci¢eke gegevens die verband houden met 

de ambtstermijn vallen ook onder dit paragraafje. Aan de hand van het schepenjaar 

groepeert hij dan de historische gegevens, die vaak ondersteund zijn met diplomatische 

stukken, zoals oorkonden, akten en eedformulieren. De verhouding 

tussen de zuiver verhalende en de diplomatische passages is wisselend. Sommige 

schepenjaren bevatten uitsluitend de vermelding van bepaalde privileges, andere 

hebben alleen verhalende tekstdelen en weer andere hebben een gemengde samenstelling. 

In de verhalende passages besteedt hij aandacht aan politieke, monetaire, 

economische en militaire geschiedenis, zowel van de stad als van het 

hertogdom. Ook gebeurtenissen buiten het hertogdom, voornamelijk uit Engeland, 

Frankrijk en het Duitse Rijk, vinden er hun plaats.Voor een groot deel van 

deze verhalende passages heeft Van Os Die alderexcellenste cronyke van Brabant, 

Hollant, Seelant,Vlaenderen int generael met vele nieuwe addicien dye in die ander 

niet gheweest en zijn, gheprentthAntwerpen int iaerons Heeren MCCCCC ende XII 

in octobri gebruikt. Gegevens die hij nietontleent aan Diealderexcellenstecronyke 

van Brabant betre¡en onder andere de Gelderse oorlogen, de huldiging van Karel 

V in Den Bosch en de typisch kroniekmatige aantekeningen zoals stadsbranden, 

het klimaat, de bouw van stadsmuren, het instellen van een loterij, het gieten van 

een klok enz. 

4 Vertaling: op 1 oktober in het jaar v waren schepenen v.Voor vertaling van deze formuleringen 

zie bijlage 1 (Lijst met vertaling van vaak voorkomende Latijnse zinsneden en 

passages). De wisseling van de schepenstoel vond in de stad 's-Hertogenbosch plaats op 

1oktober. 

X

De diplomatische tekstdelen zijn ontleend aan een cartularium van 's-Hertogenbosch 

in twee banden, dat berust in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage. 

5 Het betreft voornamelijk aan de stad verleende privileges, overeen- komsten 

tussen stad en Meierij, ordonnanties en andere juridische bescheiden. Deze stukken 

worden in de kroniek deels in extenso, deels geparafraseerd weergegeven. De 

volledige tekst van de verkorte stukken kan men via een doorVan Os aangebrachte 

folio- en signumverwijzing terugvinden in dit cartularium. De periode dieVan 

Os zelf bewust meegemaakt heeft, namelijk het derde kwart van de vijftiende 

eeuw en de eerste twee decenniavan de zestiende eeuw, wordt het meest uitvoerig 

belicht. 

De uitgave van de kroniekvan Peter van Os beoogt een stimulans te geven aan het 

onderzoek op diverse terreinen. De kroniek zelf is een zo uitvoerig en ambitieus 

opgezet specimen van laat-middeleeuwse Nederlandse stadsgeschiedschrijving, 

dat integrale uitgave vanuit dit oogpunt verantwoord is. Dit temeer omdat bij gebrek 

aan moderne edities van vergelijkbare Nederlandse kronieken het verschijnsel 

nauwelijks bestudeerd is. 

Het doorVan Os aangereikte diplomatisch materiaal uit de kroniek, dat tot op heden 

nagenoeg volledig onuitgegeven is, biedt samen met het cartularium een uitstekende 

basis voor historisch en rechtshistorisch onderzoek. Daarbij kan men 

denken aan thema's als bijvoorbeeld de verhouding tussen stad en Meierij en tussen 

stad en de heerlijkheden Ravenstein, Megen, Gemert en Cuijk, de positie van 

stad en hoogschout in waterstaatkundige zaken in de Meierij en monetaire ontwikkelingen. 

Een deel van het diplomatisch materiaal is niet meer in origineel, 

maar alleen in afschrift in de kroniekof in hetbijbehorende cartularium voorhanden. 

Door toevoeging van een concordantie van kroniek en cartularium, waarin 

de stukken chronologisch geordend zijn envoorzienvan een omschrijving van het 

onderwerp, wordt het diplomatisch materiaal voor de onderzoeker inhoudelijk 

ontsloten. 

Ook kan de uitgave een stimulans geven aan het literatuurhistorisch onderzoek. 

De kroniek van Van Os is een specimen van laat-middeleeuwse geschiedschrijving, 

tot stand gekomen binnen een stedelijke context, uniek in haar uitgebreide 

opzet.Waarschijnlijk vormt Den Bosch een uitzondering op het verschijnsel dat 

belangrijke steden vaak veel diplomatisch, maar weinig historiogra¢sch materiaal 

hebben. 6 Door deze uitgave is een vergelijking mogelijk met andere Brabantse 

kronieken en kan men onderzoek instellen naar de verwevenheid van Brabantse 

kronieken met die van andere gewesten. 7 

Ten slotte is de kroniekvan belang voor het taalkundig onderzoek. Het gehele begin 

zestiende-eeuwse Brabantse corpus is een mooi onderzoeksobject in twee opzichten. 

Enerzijds maakt het de bestudering van de streektaal mogelijk, 

anderzijds de studie van de overgang van het Middelnederlands naar het Nieuw- 

5 's-Gravenhage, KB, hs. nr. 131 B 26. Een micro¢lm van dit cartularium is aanwezig bij 

het Rijksarchief in Noord-Brabant, Collectie Schaduwarchieven, inv.nr. 268. 

6 ZieWriedt,`Geschichtsschreibung in denWendischen HansestÌdten', 402. 

7 Zie ook de wens van Carasso-Kok, Repertorium, 171. 

XI

Nederlands. Deze overgang is een belangrijke cesuur in de taalontwikkeling. 

Naar dit aspect is nog weinig onderzoekverricht. 

2 Codicologische beschrijving 

De titel van het handschrift luidt: Dit boeck inhelt in den iersten die gelegentheit 

van Brabant mettertoebehoerten, die afcoemste ende dedelheitder hoiger doerluchtiger 

fursten ende hertoigen van Brabant ende daer nae voirts van versceyden previlegien, 

verleeningen by hore princelicheit den landen van Brabant ende oic der stat 

van sHertogenbosch verleent ende voirts van meer andere ordinancien, vonnissen, 

appoinctementen, compromissen, uuytspraken, con¢rmacien, tractaten ende van 

meer andere poincten, in cort comprehendeert. 8 

Op de rug van de band staat een latere titel Handschrift 9 wegens 10 Braband en 

's Hertogenbosch door Pieter van Os, secretaris te's Bosch, met daar onder de signatuur 

57 a . 

Het incipit luidt als volgt: In den iersten is hier te wetene die gelegentheit slants van 

Brabant v. 

Het explicit is: v ende die ander acht by composicien ende anderssins ontquamen. 

Herkomst 

Het handschrift van Peter van Os is via omzwervingen eigendom geworden van 

het Rijksarchief in Noord-Brabant te 's-Hertogenbosch. In 1816 kocht mr.W.C. 

Ackersdijk, stadssecretaris van 's-Hertogenbosch, het voor ëe¨ n gulden bij de veiling 

van een boekcollectie. 11 In juni 1864 verwierf R. van Breugel Douglas het 

manuscript voor ü 50. 12 Hij verkocht het op zijn beurt in 1910 aan het Rijksarchief 

in Noord-Brabant, 13 waar het ondergebracht werd in de CollectieVan Breugel, 

inv.nr. 43. In 1960 is de kroniek in bruikleen gegeven aan de bibliotheek van 

het Provinciaal Genootschap te 's-Hertogenbosch, die thans als Brabantica-collectie 

deel uitmaakt van de Universiteitsbibliotheek te Tilburg. Daar berust het 

handschrift onder de signatuur hs 339a H3. 14 

8 r 

Van Os, Kroniek, fol. 1 . 

9 

Licht vervaagde tekst. 

10 

Alsvoren. 

11 

's-Hertogenbosch, RA, CollectieVan Breugel, inv.nr. 43=Kroniek van Peter van Os, los 

bijliggend Verslag van het handschrift van Petrus van Os, secretaris der stad 's-Hertogenbosch 

begonnen omtrend 1483 en vervolgd tot 1523, p. 16, door mr.W.C. Ackersdijck, alsmede 

de bijliggende aantekeningen van mr. C.C.D. Ebell, rijksarchivaris in Noord- 

Brabant. 

12 

Van Os, Kroniek, ex-libris vanVan Breugel op fol. 1*. 

13 

Ebell,`Rijksarchief in Noordbrabant', 111. 

14 

Het handschrift van Peter van Os is beschreven door Van deVen, Over Brabant geschreven 

I, 34-38. 

XII

Materiaal 

De kroniek is geschreven op papier en bestaat uit 445 folia, waarvan er 396 beschreven 

zijn. De oude potloodfolie« ring loopt van fol. 1 r tot 396 r , een jongere folie« 

ring van fol. 397 r tot 445 r .Voorin zijnvijfongefolieerde schutbladen. Slechts e¨ e¨ n 

van deze schutbladen draagt een folie« ring, namelijk het cijfer 1*, en heeft een begin 

zeventiende-eeuws watermerk. 15 De folia 1 tot en met 395 hebben begin zestiende-eeuwse 

watermerken, de folia 401 tot 445 begin zeventiende-eeuwse. 16 De 

folia met de zeventiende-eeuwse watermerken zijn de niet beschreven bladen. Er 

is geen wijziging in papiersoort bij de wisseling van de handen. De resterende 

blanco folia, ongeveer 45, zijn duidelijkvan jongere datum. 

Het papier verkeert in goede staat, behalve fol. 1 r , waar een kleine beschadiging is 

opgetreden. 

Ter versteviging van het boekblok zijn op diverse plaatsen rond de katernen papierstroken 

aangebracht: vöo¨ rfol.2 r ,fol.9 r ,fol.33 r (met Nederlandse tekst), 49 r , 

97 r , 129 r (met fragment: te boeck ge), 137 r ,145 r , 169 r , 185 r , 218 r , 265 r , 281 r , 289 r , 

305 r , 313 r , 322 r , 328 r ,337 r , 338 r , 345 r , 346 r , 352 r , 353 r , 361 r , 370 r , 377 r , 386 r , 394 r . 

Het katern met fol. 440 is verstevigd met een perkamenten hartstrook. Dit is de 

pliek van een veertiende-eeuwse Bossche schepenoorkonde, met rechtsonder de 

dienstaantekening: littera Iohannis Noet; duplicetur, solverunt ambo. 

Collatie 

De codex is opgebouwd uit 58 katernen, die nagenoeg allemaal uit vier dubbelbladen 

bestaan. In schema kan de katernopbouw als volgt weergegeven worden: 

1 8 (de eerste drie bladen zijn aan de binnenzijde van het voorplat van de band 

geplakt); 2 4+2 (fol. 1 en 8 is een enkelblad); 4-52 8 ;53 6 ;54-58 8 (de laatste twee 

bladen zijn samen op het achterplat van de band geplakt); (fol. 9 en 104 liggen 

los in de codex). 17 

De bladmaat, gemeten fol. 7 r , bedraagt 281 x 205 mm. Dat de oorspronkelijke 

bladmaat groter was, blijkt uit het feit dat op een aantal plaatsen de custoden 

(deels) zijn weggesneden. Wat de spiegelmaten betreft kan geen eenvormig formaat 

opgegeven worden. Met name in de eerste helft van het handschrift (ongeveer 

tot fol. 136 r ) is de bladspiegel zeer onrustig. Diverse tekstdelen worden 

onregelmatig over de bladen geschreven enverbonden door middel van accolades 

(zie pagina XVII). 18 Vanaf fol. 137 r treedt een rustiger tekstbeeld in en bedragen 

de spiegelmaten respectievelijk 199 x 117, 199 x 123, 111 x 195 en 209 x 119 mm 

(fol. 193 v , 259 r , 309 v en 386 v ). 

15 Briquet, Les Filigranes, nr. 9821. 

16 De verdeling der watermerken volgens Briquet, Les Filigranes, is als volgt: fol. 1 - fol. 

143: nr. 8987; fol. 146 - fol. 256: nr. 8993; fol. 259 - fol. 260: nr. 1677; fol. 263 - fol. 387: 

nr. 8993; fol. 388: sterkverwant aan nr. 12637; fol. 389 - fol. 390: geen watermerk aangetro¡en; 

fol. 391: nr. 8993; fol. 395: nr. 12518; fol. 396: nr. 8993; fol. 397: sterk verwant 

aan 12637; fol. 401: nr. 7840; fol. 402: een zeventiende-eeuws watermerk, vanaf fol. 403 

tot het eind fol. 445 komen de twee laatstgenoemde alternerend voor. Bij de handschriftbeschrijving 

vanVan deVen, Over Brabant geschreven I, 34-38 zijn de watermerken niet 

ge|« denti¢ceerd. 

17 Katernformule volgens Ker, Catalogue,XXII-XXIV. 

18 Zie bijvoorbeeld de zeer slordige tekstopmaak op fol. 12 v . 

XIII

Van een linie« ring ontbreekt elk spoor. Signaturen zijn niet aangetro¡en.Volledig 

gaaf bewaarde custoden ontbreken. Op fol. 371 v en 372 v (derde en vierde blad katern) 

staat een nog leesbare custode.Van de custoden op fol. 57 r ,58 r ,68 r , 144 v , 

168 v , 192 v , 275 v , 280 v , 336 v , 337 v , 340 v , 369 v ,370 v , 377 v , 378 v en 379 v is meestal 

slechts de bovenzijde van een paar letters waarneembaar, soms een gedeelte van 

de letterschachten, in een enkel geval enkel nog een haaltje, waardoor de oorspronkelijke 

woorden niet meer kunnen worden gereconstrueerd. 

Aanwijzingen voor de lezer tre¡en we aan op fol. 40 r : ende keert omme. Nergens 

zijn bij de grote kopschriften, gewone rubrieken of nota-verwijzingstekens representanten 

waar te nemen. 

Schrift en datering 

In het handschrift zijn twee opeenvolgende handen te onderkennen. De eerste 

hand schrijft het leeuwendeel van de kroniek, van fol. 1 r tot fol. 384 v . Het is de 

hand van Peter van Os, stadssecretaris van 's-Hertogenbosch en samensteller 

van de tekst. Hij maakt zich in de kroniek twee maal bekend en verwijst bij die 

gelegenheid naar zijn werkzaamheden binnen de Bossche stadsadministratie. 19 

De laatste tien folia, namelijk 385 r tot 396 r , 20 zijn geschreven door een niet-ge|« - 

denti¢ceerde hand, die eveneens voorkomt in stukken van de stedelijke gri¤e. 21 

De overgang van de eerste naar de tweede hand komt zeer plotseling aan het eind 

van een katern, midden in een woord. De abrupte bee« indiging doorVan Os op fol. 

384 v aan het eind van een katern, midden in de datering daernae in den aprilleden 

XIX en dach nae Paeschen in den iair M, alsmede het ontbreken van het tweede deel 

van de kop op de rectozijde van fol. 385, wijst op een onverwachte onderbreking 

in de schrijfaktiviteiten vanVan Os of op het teloor gaan van een reeds door hem 

geschreven katern betre¡ende het schepenjaar 1514.Vermoedelijk is dit slechts 

een beperkt aantal folia geweest, omdat uit de inhoudsopgave van het cartulari- 

19 r-v 

Van Os, Kroniek, fol. 299 : Anno LXXXIII predicto (namelijk 1483) ego Petrus de Os, 

¢lius Iohannis Rutgerssoon, incepi ingrossare litteras scabinales de Buscoducis et in illa 

practica procedere ad promotionem magistri Franconis de Langel, secretarii dicti opidi 

cuius anima requiescat in pace,enfol.331 v : In dicto scabinatu XI a augusti anno XCVIII 

obiit Bruxelle magister Godefridus de Dommelen, secretarius presentis opidi de Buscoducis, 

et in loco eius ego Petrus de Os, ¢lius Iohannis Rutgerssoon, institutus sum et prestiti 

iuramentum supero¤ciosecretariatus in die Exaltationis sancte Crucis immediatedictam 

undecimam diem augusti sequente. Deze hand kan ge|« denti¢ceerd worden aan de hand 

van het schepenprotocol van Peter van Os, zie 's-Hertogenbosch, GA, Oud archief, 

inv.nr. 125. 

20 r 

Van deVen, Over Brabant geschreven I, 37 vermeldt abusievelijk dat hand 2 de folia 385 

tot 445 zou hebben geschreven. 

21 

Ditblijkt uit de registratie van akten door deze scriptor in de schepenprotocollenvan 

's-Hertogenbosch uit het eerste kwart van de zestiende eeuw, zie onder meer 's-Hertogenbosch, 

GA, Oud-rechterlijk archief 's-Hertogenbosch, inv.nr. 1326, fol. 1 r -332 r , 

en 's-Hertogenbosch, GA, Oud-rechterlijk archief 's-Hertogenbosch, inv.nr. 1333, fol. 

1 r -307 r , en in een cartularium van de stad, zie 's-Hertogenbosch, GA, collectie Provinciaal 

Genootschap, inv.nr. 375 (=Privilegeboek), fol. 271 r . De veronderstelling vanVan 

deVen, Over Brabant geschreven I, 34, dat de jongere hand van Petrus van Os jr. zou zijn, 

kan van de hand gewezen worden. De jongere hand in de kroniek is niet identiek aan de 

doorVan Os jr. geschreven stukken voor de stedelijke administratie. 

XIV

um blijkt dat Van Os zijn werkzaamheden aan het cartularium voorlopig had afgesloten 

in 1515. 

Bij de tweede scriptor treedt er geen wijziging op in de algehele structuur van de 

kroniek: tekstopbouw, katernopbouw en bladspiegel blijven gelijk.Wel ontbreken 

in het laatste gedeelte de rubricering en de kopteksten bovenaan. In tegenstelling 

tot Van Os vermeldt de tweede scriptor niet consequent alle rentmeesters. Een 

klein onderscheid is ook de toevoeging door de tweede scriptor van scabini of scabini 

in Buscoducis aan de opgave van het schepenjaar. 22 Inhoudelijkverandert het 

karakter van de kroniek wel in het laatste gedeelte. De tweede scriptor, die de periode 

vanaf 19 april 1515 tot 4 januari 1523 beschrijft (en hierbinnen een gebeurtenis 

uit maart 1523 vermeldt), geeft een meer gedetailleerd ooggetuigeverslag 

van de gebeurtenissen danVan Os, die de feiten sober presenteert. Hij voegt ook 

viermaal een regest met cartulariumverwijzing toe aan het doorVan Os geschreven 

gedeelte van de kroniek. 23 

Beide scriptores gebruiken het schrift van de administratie, een littera gothica 

cursiva libraria, waarbij de tweede hand cursiever is dan die vanVan Os. 24 

Correcties zijn aangebracht op de voor een papieren codex gee« igende manier 

door middel van doorhalingen met zwarte en rode inkt, behalve een enkele rasuur 

op fol. 9 r , 382 v en 388 r . De aard van de correcties in de vorm van de vele bij- en 

bovenschrijvingen wijst in de richting van het direct afschrijven van een schriftelijkvoorbeeld, 

zoals bijvoorbeeld het cartularium en Die alderexcellenste cronyke 

van Brabant. 25 Van Os en de tweede scriptor hebben na het schrijven het handschrift 

nog gecorrigeerd, zoals blijkt uit de toevoeging van vergeten woorden en 

correcties van kleine vergissingen. Daarna hebben verschillende latere handen 

met name in de schepenlijsten aanvullingen of correcties aangebracht. 26 

22 v v r v r r r 

Zie Van Os, Kroniek, fol. 389 , 390 , 392 , 392 , 393 , 394 en 395 . Eenmaal wordt de 

aankondiging in het Middelnederlands gedaan, zieVan Os, Kroniek, fol. 388 v . 

23 v r r r 

Van Os, Kroniek, fol. 86 ,271, 313 en 322 . Hiervan zijn er drie doorVan Os zelf in het 

cartularium geschreven. 

24 

Voor de terminologie zie Gumbert, Manuscrits date¨ s, texte 24, 26-27; de tweede hand 

van de kroniek is sterkverwant aan de hand van Gumbert, Manuscrits date¨ s, nr. 372. 

25 

Zie hierna hoofdstuk 5 (bronnen). 

26 

Van Os, Kroniek, zie de volgende schepenjaren (cijfers achter het schepenjaar geven het 

rangnummer van de betre¡ende schepen; waar schepennamen later mogelijk toch door 

Van Os geschreven zijn, wordt een vraagteken achter het jaartal toegevoegd; daar waar 

mogelijk de tweede hand van de kroniek namen toegevoegd heeft, staat een sterretje): 

1209?: 1, 2; 1257*: 1-7; 1278: 1, 2; 1279: 1, 2; 1291*: 1, 2; 1292?: 1, 2; 1293*: 1, 2; 

1294*: 1, 2, 3; 1295: 1, 2; 1299: 1, 2; 1300: 1, 2; 1303: 1, 2; 1305: 1, 2; 1308: 3, 4, 5; 

1310: 1, 2; 1311: 1, 2; 1313*: 3, 4; 1315?: 3, 4; 1316: 4, 5?; 1321: 1, 2; 1322: 1, 2; 1326: 

1, 2; 1328: 1, 2; 1329: 1, 2; 1330: 4; 1334: 1, 2; 1347*: 1, 2, 3; 1349: 7; 1354: 3-6; 1358?: 1- 

5; 1359: 1, 2; 1360?: 1, 2; 1362: bij 3 `de Andel' toegevoegd, 5, 6; 1367: 3, 4; 1368: 3, 4; 

1396: 1-4; 1416: 8, 9; 1464: 8. 

XV

De ontstaansdatum van de kroniek is met zekerheid te dateren na¨ 1512, aangezienVan 

Os zich baseert op de vermeerderde heruitgave in dat jaar van Die alderexcellenste 

cronyke van Brabant. 27 In de kroniek zijn diverse concrete tijdsaanwijzingen 

betre¡ende het schrijven zelf terug te vinden. Op fol. 54 v verwijst 

Van Os bij het schepenjaar 1249 naar het jaar 1513, 28 ongeveer honderd folia verderop 

legt hij bij de vermelding van de geboorte van Arnold van Egmond in 1463 

het verband met zijn eigen periode door verwijzing naar Karel van Egmond in 

1514. 29 In het schepenjaar 1482 last hij vermeldingen in van oorkonden uit 

1487, 1508, 1509 en 1513, 30 en bij het schepenjaar 1506 verwijst hij naarde huldiging 

van Karel V tot hertog van Brabant op 23 januari 1515. 31 De schrijfaktiviteiten 

vanVan Os vallen dus in de periode 1513-1515. 32 

De werkzaamheden van de tweede scriptor zijn voor een deel gebaseerd op voorbereidend 

werk vanVan Os.Wanneer we die oorkonden selecteren uit het tweede 

deel, die niet in de inhoudsopgave van het cartularium staan en dus geschreven 

zijn na 1515, dan betreft dit stukken tussen 5 april 1516 en 15 september 1521, 

plus drie oudere oorkonden, alle geschreven door Van Os. 33 Het zijn juist deze 

drie oudste, veertiende- en vijftiende-eeuwse oorkonden, die door de tweede 

scriptor van de kroniek in het manuscript van Van Os ingelast werden. Deze 

tweede scriptor heeft bij zijn aanvulling dus gebruik gemaakt van deze door Van 

Os geschreven oorkonden tot 1521. 

27 

Die alderexcellenste cronyke van Brabant, Hollant, Seelant,Vlaenderen int generael met 

vele nieuwe addicien dye in die ander niet gheweest en zijn, gheprent thAntwerpen int iaer 

ons Heeren MCCCCC ende XII in octobri, exemplaar te 's-Gravenhage, KB, oude druk 

nr. 1084 B, met het ex-libris ex bibliotheca Hultmanniana divendita Sylvae Ducis apud H. 

Palier et ¢lium. 

28 v 

Van Os, Kroniek, fol. 54 : syn outste dochter ga¡ hy ten huwelic v ; van hair als van der 

eenre zyden is gecomen die heer van Croy, nu int iair XV C ende dartien levende. 

29 v 

Van Os, Kroniek, fol. 241 : natus est Arnoldus de Egmonda, qui Arnoldus dux Gelrie appellatus 

est quique fuit avus domini Karoli de Egmonda, pronunc videlicet anno M 

CCCCCXIIII to viventis. 

30 r-v v v r 

ZieVan Os, Kroniek, fol. 290 , 291 , 293 -294 . 

31 v 


32 

Het laatste historisch feit dat Van Os vermeldt is het verdrag dat Karel Vmet Frans I sloot 

op 19 april 1515, zieVan Os, Kroniek, fol. 384 v -385 r .Van deVen, Over Brabant geschreven 

I, 34 geeft bij het signalement als globale datering het eerste kwart van de zestiende 

eeuw (na 1523). 

33 r 

's-Gravenhage, KB, hs. nr. 131 B 26, band 2: oorkonden d.d. 1331.07.20 (fol. 651 ), 

1493.11.03 (fol. 652 r -653 r ), 1495.06.19 (fol. 659 r ), 1516.04.05 (fol. 644 r -644 v ), 

1516.04.16 (fol. 664 r -666 r ), 1516.08.12 (fol. 645 r ), 1516.11.30(na 1516.11.00) (fol. 

645 v ), 1517.04.01 (fol. 660 r -661 v ), 1517.10.07 (fol. 649a r -649b r ), 1518.03.13 (fol. 662 r - 

664 r ), 1518.03.30 (fol. 666 r -667 r ), 1518.04.20 (fol. 667 r -668 r ), 1519.05.10, 

1519.06.30(na 1519.06.00), 1519.08.22 (fol. 683 r -684 v ), 1520.10.06 (fol. 674 v -678 r ), 

1520.10.19 (fol. 678 r -682 v ), 1521.04.13 (fol. 684 v -692 r ), 1521.09.15 (fol. 694 r -695 v ), en 

een ongedateerde oorkonde (fol. 649b v -651 r ). 

XVI

Verbinding van tekstdelen door middel van accolades door Peter van Os. 

Tilburg, KUB, Brabanticacollectie hs 339a H3 = KroniekvanVan Os, fol. 40 r 

XVII

Hand van Peter van Os. 

Tilburg, KUB, Brabanticacollectie hs 339a H3 = KroniekvanVan Os, fol. 1 r 

XVIII

Hand van de tweede scriptor van de kroniek. 

Tilburg, KUB, Brabanticacollectie hs 339a H3 = KroniekvanVan Os, fol. 390 v 

XIX

De jongste historische passage in de kroniek is uit de periode maart 1523, zodat 

het schrijven van de aanvulling op de kroniek gedateerd kan worden na maart 

1523. Ook deze scriptor houdt midden in het verhaal op. 

Decoratie 

Het handschrift is niet ge|« llustreerd. De enige vorm van versiering is de rubricering 

van initialen, kapitalen en minuskels, punten, accolades, kopteksten, verwijzings-, 

paragraaf-, nota- en sluitingstekens en tekstgedeelten. De decoratie is 

aangebracht door middel van ophoging of onderlijning en door gra¢sche uitwerking 

van initialen.Van randversiering is geen sprake. Bij fol. 385 r , waar de tweede 

hand begint, stokt de rubricering. De gehele rubricering is door ëe¨ n hand aangebracht. 

Dit is zonder twijfel de hand van de eerste scriptor, aangezien de gerubriceerde 

gra¢sche uitwerking van de initialen in dit handschrift identiek is aan de 

initialen in de schepenprotocollen, schepenoorkonden en het cartularium van de 

hand van Peter van Os. 34 De schepennamen zijn doorgaans zeer dik aangezet en 

met een bredere pen geschreven. Zeer belangrijke passages zijn op dezelfde manier 

aangegeven. 35 

Taal 

Het handschrift is hoofdzakelijk in het Middelnederlands geschreven, sommige 

passages zijn in het Latijn. De Latijnse passages betre¡en onder andere afschriften 

van oorkonden, de aankondiging van de schepenstoel met de daarbij horende 

gelatiniseerde namen en een beperkt aantal verhalende gedeelten. 

Band 

Het handschrift is gevat in een achttiende-eeuwse, zeer sobere perkamenten splitselband 

met een omgezette rand. De splitsels zijn van bruin leer en op de gesprenkelde 

snede is een rood spikkelpatroon aangebracht door middel vanverfdruppels. 

Op het voor- en achterplat van de band zijn twee gaatjes gemaakt voor de striksluiting 

met leren sluitkoordjes. Tussen de vier ribben, met dubbele binding, zijn ter 

versteviging van de rug vijf overlijmstroken van perkament aangebracht. Twee 

van deze overlijmstroken bevatten twee fragmenten, door twee verschillende handen 

geschreven, van een vermoedelijk vijftiende-eeuwse Nederlandse tekst. Gezien 

de stevige verlijming op de ribben is nader codicologisch onderzoek op dit 

ogenblik materieel gezien onmogelijk. Het voorplat van de band draagt linksboven 

de signatuur Aanwinst 1910, DIII 5 (in potlood) en N o 3. 

34 

Zie onder meer 's-Hertogenbosch, GA, Oud archief, inv.nr. A 525 (=Rood Privilegeboek), 

fol. 122 r -152 r ; 's-Hertogenbosch, GA, Oud archief, inv.nr. A 527 (=Pampiereboek), 

fol. 221 r -225 v . 

35 r 

Bijvoorbeeld Van Os, Kroniek, fol. 384 , waar de huldiging van Karel V te Leuven vermeld 

wordt. 

XX

Tekst¢liatie 

Van de kroniekvan 's-Hertogenbosch is slechts de autograaf bewaard gebleven en 

e¨ e¨ n achttiende-eeuws afschrift.Van conceptenvoor de kroniekdoor de samensteller 

is niets overgeleverd. 36 Het afschrift van de kroniek berust in het archiefvan de 

abdij vanTongerlo. 37 Dit door brand zwaar beschadigde handschrift is via de Bossche 

familie Van Lanschot in het abdij-archief terechtgekomen. Het handschrift 

bevat diverse onderdelen, waaronder een namenlijst van de Bossche Illustere 

Lieve-Vrouwebroederschap, die door verschillende handen geschreven zijn. 38 

De kroniek van 's-Hertogenbosch is geschreven op de folia 23 r -214 r . 39 De tekst 

van Peter van Os is sterk ingekort en voor de periode 1523-1628 aangevuld. 

3 Samensteller 

Meester Peter van Os (Petrus Johannis Rutgerss. de Os) is vermoedelijk tussen 

1460 en 1470 geboren. Het is onbekend of hij Bosschenaar van geboorte was. De 

naam van zijn vader komt niet voor in de Bossche archieven. 40 Peter van Os was 

magister artium.We weten niet waar hij gestudeerd heeft. Zijn hele werkzame leven 

speelde zich af in het Bossche stadhuis, waar hij zijn carrie© re begon als klerk 

36 In het GA Den Bosch, Collectie Provinciaal Genootschap, inv.nr. 375 (= Privilegeboek 

van Den Bosch) is een tiental folia aangetro¡en, geschreven door Van Os, die tekstueel 

nauw gelieerd blijken te zijn aan de kroniek. Het betreft de folia 219 r -225 v en 226 v -227 v , 

met een exposë over de rechten van de hertogen van Brabant en Den Bosch in het land 

van Herpen, fol. 225 v , met een verklaring over de naam Brabant en de eerste heer, en fol. 

227 v -228 r inzake Herpen en Elbout van der Gonde. AangezienVan Os deze teksten voor 

zijn expose¨ over Herpen niet letterlijkoverneemt en zelfs herstructureert, lijkt het niet zo 

aannemelijk dat het hier een concept voor de kroniek betreft. Mogelijk is dit materiaal 

over Herpen bij elkaar gebracht ten behoeve van een procesdossier en later ingebonden 

in het Privilegeboek. Overigens kan het niet helemaal uitgesloten worden dat juist de 

kroniek gebruikt is voor het schrijven van dit dossier. De teksten betre¡ende de a¡aire 

Herpen/Elbout van der Gonde en de naamsverklaring Brabant zijn namelijk in de kroniek 

en in het Privilegeboek identiek, alleen geeft de kroniek een meer complete versie. 

Bij het Privilegeboek wordt dit expose¨ bee« indigd met etc. Tegen het gebruik van een gedetailleerd 

concept pleiten ook de vergissing in de tweede en derde persoon dieVan Os 

maakt bij de parafrasering van oorkonden uit het cartularium. 

37 Westerlo, Abdij vanTongerlo, abdij-archief, inv.nr. 372. 

38 Voor de samenstelling van dit handschrift, zie Corthouts, Inventaris, 232-233, nr. 372. 

39 Westerlo, Abdij van Tongerlo, abdij-archief, inv.nr. 372, incipit op fol. 23 r : In den name 

ons lie¡s heeren Goids Ihesu soe is in den iiersten dit boecke begriipende die gelegentheijt 

des lants van Brabant. 

40 Volgens Cunen, Geschiedenis van Oss, 38-40 en 168, zou Peter van Os afstammen van de 

wijdverbreide familieVan Oss die afkomstig is uit Oss. In en buiten deze plaats hebben 

telgenvan dit geslachtbelangrijke positiesbekleed. Hij vereenzelvigt de kroniekschrijver 

met jonker Peter van Os op basis van de vermelding in de stadsrekeningen van 1507- 

1508 van een ¢nancie« le vergoeding, door het stadsbestuur van 's-Hertogenbosch aan 

magister Peter van Oss toegekend voor de schade die aan het versterkte huis van zijn vader 

aangericht is (Van Zuijlen, Inventaris I, 172-173). Een afdoende bewijs voor deze 

identi¢catie geeft Cunen echter niet. 

XXI

van secretaris Frank van Langel. 41 De eerste vermelding van zijn werkzaamheden 

dateertuit 1483.Van Os was toen ingrossator van de schepenakten in dit drukste 

schrijfcentrum van het noorden van het hertogdom Brabant. Na de dood van 

Frank van Langel in 1497 werd hij adjunct-secretaris. Het jaar daarop al bekleedde 

hij een van de vier secretarisposten als opvolger van Godfried van Dommelen. 

Op 14 september legde hij zijn ambtseed af. Hij bleef secretaris tot zijn 

dood in 1542. In tegenstelling tot zijn drie ambtsbroeders werd Peter niet afgevaardigd 

naar belangrijke onderhandelingen, zodat hij tijd had om zich in Den 

Bosch aan cartularisatie en geschiedschrijving te wijden. Peter volgde in 1500 

Van Langel ookop als notaris en oefende dit ambt uittot 1536. Hij had een admissie 

als keizerlijk, pauselijk en bisschoppelijk notaris en bediende zich in de notarie« 

le akten van de titel clericus Leodiensis. 42 

Peter trouwde begin 1499 met Henrikske, dochter van voornoemde Frank van 

Langel, secretaris van 's-Hertogenbosch van 1470 tot 1497. Hij bezat toen een 

huis bij het Loefs Brugske in de stad. Peter en Henrikske woonden in ieder geval 

tussen 1500 en 1505 in de Oude Hulst, een straat in het centrumvan de stad. Na de 

dood van Henrikske trouwde Peter met een dochter van Jacob Goyaerts en Aleit 

Loenmans, ook Henrikske geheten. Hij was vanaf 1496/1497 opgenomen in de 

Illustere Lieve-Vrouwebroederschap in Den Bosch, een gezelschap van hooggeplaatsten 

en beter gesitueerden. Zijn medebroeders vierden zijn uitvaart op 2 december 

1542. 43 Peter had drie kinderen: Peter jr., Jan en Oda. Onbekend is of het 

kinderen uit zijn eerste of tweede huwelijk waren. Peter jr. trad in de voetsporen 

van zijn vader en was van 1536 tot 1550 secretaris van de stad. Daarna vervulde 

hij enkele jaren het ambt van schepen. 44 Jan werd priester en was, evenals zijn vader, 

magister. Oda ten slotte trouwde met Goossen Jansz., raad van 's-Hertogenbosch 

en stadhouder van de hoogschout. 

4 Politieke constellatie ten tijde van het ontstaan van de kroniek 

Het politiek klimaat is e¨ ënvan de factoren of mogelijk zelfs de beslissende, die een 

rol gespeeld heeft bij het vervaardigen van de kroniek. De stad 's-Hertogenbosch 

41 

In de schepenprotocollen van 1481/1482 en 1482/1483 (respectievelijk 's-Hertogenbosch, 

GA, Oud-rechterlijk archief 's-Hertogenbosch, inv.nr. 1251, fol. 150 r en inv.nr. 

1252, fol. 229 r ) staan in de marge weliswaar aantekeningen dat de op die folia ingeschreven 

minuutakten opnieuwge|« ngrosseerd moesten worden door Peter van Os, maar het is 

niet bekend van wanneer deze aantekeningen dateren. Het gaat daarom te ver deze jaren 

het begin van zijn aktiviteiten als klerk te noemen. Naar eigen zeggen (Van Os, Kroniek, 

fol. 229 r -229 v ) begon hij in het schepenjaar 1483 (dat liep vanaf 1 oktober 1483) met het 

ingrosseren van Bossche schepenakten. 

42 

Sanders,`Peter van Oss', 124-127. 

43 r r 

's-Hertogenbosch, Archief Illustere Lieve-Vrouwebroederschap, inv.nr. 49, fol. 36 en 37 

(obitus fratrum) en rekeningen 1528/1529, 1529/1530 en 1542/1543;Van Dijk, DeBossche 

optimaten, 200. 

44 

Namelijk in de jaren 1552/1553, 1553/1554, 1556/1557 en 1557/1558, zie Jacobs, Justitie 

en politie, 273 enVerrreyt en Juten,`Noordbrabantsche zegels III', 229-234, met name 

231 en 233-234 waar zijn zegel staat afgebeeld. 

XXII

maakte als vierde hoofdstad deel uit van het hertogdom Brabant, dat in de loop 

van de vijftiende eeuw langzaam maar zeker in de Bourgondische invloedssfeer 

getrokken werd. De Brabanders verzetten zich tegen dit Bourgondiseringsproces 

en trachtten hun autonomie envroeger verkregen voorrechtenveilig te stellen.Telkenmale 

als een nieuwe hertog aantrad, benadrukten de Staten van Brabant deze 

verlangens. Tijdens de regering van Karel de Stoute (1467-1477) werd de balans 

tussen vorst en onderdanen gevoelig verstoord door de aantasting van de autonomie 

van met name de grote steden. Na zijn dood in 1477 eisten alle gewesten hun 

teloor gegane rechten weer op van zijn dochter Maria. Zij gaf toe aan de particularistische 

krachten, maar probeerde daarna langzaam en omzichtig met haar 

Oostenrijkse echtgenoot Maximiliaan een nieuwe machtsbasis op te bouwen. 

Haar vroegtijdige dood in 1482 leidde tot het regentschap van Maximiliaan voor 

hun jonge zoontje Filips, later bijgenaamd de Schone. Tijdens dit regentschap 

voerde Maximiliaan een jarenlange strijd om zijn gezag in de gewesten tevestigen 

en te consolideren. De Brabantse steden die zich tegen hem verzetten, moesten 

hun opstandigheid bekopen met verregaande hertogelijke invloed in de samenstelling 

van de stadsbesturen, een inperking van de politieke rolvan de ambachten 

en een verzwakking van het stedelijk gezag over hun ommeland. 45 

De oorlogen die de Bourgondische vorsten met Gelre voerden hadden een grote 

weerslag op Stad en Meierij van 's-Hertogenbosch. In 1473 veroverde Karel de 

Stoute Gelre. Na zijn dood wierp Gelre het Bourgondische juk weer af.Vanuit 

Grave vielen de Geldersen de Meierij van Den Bosch binnen. 46 Hierdoor kwam 

de handel stil te liggen en vonden vele plunderingen plaats, die leidden tot een 

sterke economische achteruitgang. De omslag van de zware kosten die Stad en 

Meierij zich in de Gelderse oorlog moesten getroosten leidde tot con£icten, die 

resulteerden in een arbitrale uitspraak in 1483. 47 

In het najaar van 1494 werd Filips de Schone in zijn landen als hertog gehuldigd. 

In tegenstelling tot zijn vader Maximiliaan, die slechts door huwelijkverwant was 

met de oude dynastie, werd hij door de Nederlandse gewesten beschouwd als een 

`natuerlijcke prince'. 48 Ook Filips zette de politiekvan centralisatie en bestuurlijke 

hervorming door.Via de centrale bestuursorganen, waaronder de Rekenkamer, 

slaagde hij erin de stad in zijn greep te krijgen, niettegenstaande het verzet 

van de Bossche schouten. 49 Nog in 1494 legde hij Den Bosch een bestuurshervorming 

op, die de politieke rol van de ambachtsgilden beperkte en de bestuursmacht 

in handen legde van een hem gunstig gezinde groep patricie« rs. 50 Deze hervorming 

was echter een echec en leidde al navier jaar tot de instelling van een college 

van zes goede mannen, dat met instemming van de hertog hetbewind over de stad 

in handen kreeg. Dit college probeerde de penibele ¢nancie« le situatie het hoofd te 

bieden. De interne perikelen verhinderden echter niet dat Den Bosch, in tegenstelling 

tot andere steden in het hertogdom, zijn greep op het omliggende gebied 

45 Van Uytven,`Crisis als cesuur', 428 en 433. 

46 Van Os, Kroniek, fol. 269 v . 

47 Van Os, Kroniek, fol. 300 r -300 v . 

48 Prevenier en Blockmans, De Bourgondische Nederlanden, 198-200. 

49 Van Lith-Droogleever Fortuijn,`De stad 's-Hertogenbosch', 119. 

50 Jacobs, Justitie en politie, 60. 

XXIII

wist te verstevigen. Door in 1495 een overeenkomst met de Meierij te sluiten,`de 

Raminghe', werd de stad echt hoofdstad van het omliggende gebied. 51 

Wat het `buitenland' betreft hield Filips de Schone zich aanvankelijk afzijdig van 

de `grote' politiek van zijn vader. Deze houding was voor Den Bosch pro¢jtelijk, 

omdat dit een rustpauze in de oorlog met de Geldersen met zich meebracht. Filips 

verzette zich niet tegen Karel van Egmond, die in 1492 met steun van de Franse 

koning hertog in Gelre geworden was zonder belening door Maximiliaan, die intussen 

Duits keizer was geworden. 52 Pas op aanstichting van Maximiliaan laaide 

het con£ict weer op. Namens hem voerde Albrecht van Saksen oorlog tegen de 

Gelderse hertog. Eind 1497 werd een bestand gesloten dat van korte duur zou zijn. 

53 In 1498 zag Filips de Schone openlijk af van zijn aanspraken op Gelre, tot 

groot ongenoegen van zijn vader, die zijn anti-Gelderse politiek doorzette. Toen 

Filips in 1504 onverwacht koning van Castilie« werd, werd hij medespeler op het 

Europees terrein en was gedwongen een anti-Franse koers te varen. Hierdoor 

kreeg Maximiliaan de mogelijkheid de strijd tegen Gelre te hervatten, nu samen 

met zijn zoon. Net als voorheen moest het noordoosten van Brabant zich de plundertochten 

van de Geldersen laten welgevallen.Vanaf 1504 fungeerde 's-Hertogenbosch 

opnieuw als uitvalsbasis en werd het platteland geplunderd en 

gebrandschat. 54 

De onverwachte dood van Filips in 1506 liet de Nederlanden in een gespannen 

situatie achter. 55 Ook 's-Hertogenbosch zag de toekomst zwaar in. Aangezien Filips' 

zoon Karel nog maar zes jaar oud was, nam Maximiliaan het regentschap 

opnieuw op zich. Dit werd echter met lede ogen aangezien, daar men bevreesd 

was voor een herhaling van zijn dynastieke politiek, die onder meer hervatting 

van de Gelderse oorlog tot gevolg zou hebben. Die laaide inderdaad weer op en 

zou in 1512 zelfs bijna tot de inneming van Den Bosch door de Geldersen leiden. 

In 1513 ten slotte werd een bestand voor vier jaar gesloten. 56 Op dat moment was 

het noordoosten van het hertogdom deerlijk gehavend en ¢nancieel en moreel de 

uitputting nabij. De stad betaalde een zware tol voor de voortzetting van de 

`Habsburgse' politiek van centralisatie en gebiedsuitbreiding ten behoeve van de 

dynastieke belangen. Brabant was voor de vorst als eenheid niet meer van belang, 

de verschillende gewesten waren ondergeschikt aan de grotere Europese politiek. 

Het eerste kwart van de zestiende eeuw, de periode waarin de kroniek in 's-Hertogenbosch 

tot stand kwam, was aldus een periode van instabiliteit in het noorden 

van het hertogdom Brabant, waarin het Brabantse belang volledig ondergeschikt 

gemaakt was aan het Habsburgse. Het plotselinge overlijden van Filips, het regentschap 

van Maximiliaan, de hervatting van de Gelderse oorlogen en de voortdurende 

geldzorgen van de stad hebben er waarschijnlijk toe geleid dat de stad 

zich ging herbezinnen op haar juridische grondslagen en zich vastklampte aan 

oude voorrechten en tradities. Dit complex van factoren heeft mogelijk geleid tot 

51 Jacobs, Justitie en politie, 19. 

52 Blockmans enVan Herwaarden,`De Nederlanden', 443-447. 

53 Van Heurn, Historie I, 400-401. 

54 Zie Blonde¨ , De sociale structuren, 4-10. 

55 Blockmans enVan Herwaarden,`De Nederlanden', 449. 

56 Van Heurn, Historie I, 413-426. 

XXIV

een reactie van het stadsbestuur, waarbij de lokale en gewestelijke belangen en 

privileges geplaatst werden in een Brabants/Bourgondische context. De kroniek 

kan dan gezien worden als een uiting van stedelijk particularisme, een o¤cieel 

historisch document waarin Den Bosch zich afzet tegen de grensoverschrijdende 

vorstelijke tendenzen. 

5 Bronnen 

De kroniek bevat geen proloog waarin de samensteller zijn bronnen toelicht. Op 

basis van tekstanalyse kan het schriftelijk bronnenmateriaal vanVan Os gesplitst 

worden in twee grote categoriee« n, namelijk historiogra¢sche en documentaire 

bronnen. 

De belangrijkste bron voor de historiogra¢sche passages is Die alderexcellenste 

cronyke van Brabant. 57 Dit werkwerd gedrukt in 1497 (o.s.) door Roland van den 

Dorpe, 58 en herdrukt met aanvullingen in 1512, 1518 en 1530. 59 Met zekerheid 

kan gezegd worden dat Van Os de aangevulde herdrukuit 1512 gebruikt heeft. De 

kroniek vanVan Os wordt rondom de verhaallijn uit Die alderexcellenste cronyke 

van Brabant geweven.Van Os heeft daarbij in wisselende mate op dit historisch 

werk geleund. Het historiogra¢sch gedeelte in zijn eigen kroniek dat de periode 

vo¨ o¨ r de stichting van de stad Den Bosch bestrijkt, namelijk de eerste veertig folia, 

is er nagenoeg volledig aan ontleend.Vanaf het jaar 1183 wordt naast de verhalende 

elementen uit Die alderexcellenste cronyke van Brabant uitgebreid gebruik 

gemaakt van Bossche en Brabantse diplomatische bronnen. 

Van Os heeft zijn voorbeeld niet slaafs gevolgd, maar is selectief tewerk gegaan. 

De uit zijn voorbeeld overgenomen teksten heeft hij soms letterlijk weergegeven, 

maar in een aantal gevallen ook bekort, geherstructureerd of aangevuld. De bekortingen 

vindt men terug bij zinsdelen, 60 maar ook bij grotere tekstdelen. 61 Van 

Os attendeert de lezer hierop door etc 62 . De interpretaties, moraliserende passa- 

57 

Utrecht, UB, incunabel S. fol. 1594. Met bijzondere dank aan drs. R.Wols, die ons op 

deze gedrukte kroniek attendeerde. Zie voor de kroniekonder meerVan Dijk,`Die alder 

excellenste cronyke', 494-502. 

58 

Het eind van de tekst van het Utrechts exemplaar luidt als volgt: hier is voleyndtdese cronikeende 

geprentbi my, Rolantvan den Dorpe, wonendethAntwerpen in dieHuyvetterstrate 

bi onser vrouwen broeders anno MCCCCXCVII, op den laetsten dach van februarius oft 

loumaent. 

59 

Zie Inventaris van incunabelen, 93 en Polain, Catalogue I, 681-682, nr. 1063 en ibidem, 

supplement 86. 

60 r 

Voorbeelden van dergelijke geschrapte zinsdelen zijnVan Os, Kroniek, fol. 5 : dieFransoysen, 

bijDie alderexcellenste cronyke van Brabant: die Gallen dat syn die Fransoysen; 

Van Os, Kroniek, fol. 5 v : deze generacien,bijDie alderexcellenste cronyke van Brabant: 

deze generacien oft linien. 

61 r v r r r 

Van Os, Kroniek, onder meer de sterk gecomprimeerde passages fol. 9 ,25,27,35,45, 50 v , 247 r , 251 v , 306 v -307 r , 331 v . 

62 r r 

Bijvoorbeeld Van Os, Kroniek, fol. 3 en 12 . 

XXV

ges en de uitweidingen in de levensloop van heiligen neemt hij niet over. 63 Een 

aantal historische passages herstructureert hij, om het logisch verband dat in zijn 

voorbeeld verbroken was te herstellen. 64 Ook splitst hij de tekst uit zijn voorbeeld 

in kleine paragrafen, voorzienvan een rubriek. Op een aantal plaatsen last hij een 

verduidelijking of toelichting in. De toevoegingen betre¡en voornamelijk synoniemen 

of kleine tussenzinnetjes. 65 Signi¢cante passages bij Van Os die niet in 

Die alderexcellenste cronyke van Brabant staan, betre¡en paus Stefanus VIII, 66 

de keurvorsten, 67 Herpen 68 en een Latijns tractaat over de afstamming van de 

hertogen van Gelre. 69 Tekstdelen betre¡ende onder meer oproer te Mechelen en 

Brussel neemt hij niet over. Slechts bij uitzondering is Van Os in zijn verhalend 

gedeelte gedetailleerder dan zijn voorbeeld, zoals bij het relaas over de strijd van 

Filips de Schone tegen de Geldersen in 1506. 70 De bronvermeldingen in Die 

alderexcellenste cronyke van Brabant neemt hij nergens over. 

De documentaire bronnen ontleende Van Os aan zijn directe werkomgeving, de 

secretarie van 's-Hertogenbosch. Als stadssecretaris heeft hij bovendien zelf in 

hoge mate bijgedragen aan de totstandkoming van een compendium van zijn directe 

bronnen, namelijk het cartularium. 71 In de kroniek zijn de teksten hieruit 

volledig of in verkorte vorm opgenomen, met een verwijzing naar de desbetreffende 

folia en signa in het cartularium. 72 Andere bronnen die in de schrijfkamer 

van 's-Hertogenboschvoor hem toegankelijkwaren en waaruit hij aanwijsbaar geput 

heeft, zijn de vonnisboeken, 73 de schepenprotocollen 74 en de Nomina scabinorum. 

75 De marginalia, onder meer aangebracht doorVan Os in het oudste deel 

van deze Nomina scabinorum, zijn mogelijk ook een bron geweest voor enkele 

tekstpassages in de kroniek. Daarnaast doet Van Os verslag van gebeurtenissen 

uit zijn tijd die hij kent uit eigen waarneming of door berichtgeving. 

63 Zie bijvoorbeeld Van Os, Kroniek, fol. 9 r : na de zinsnede wanthyhem zeerbeminden laat 

hij de toevoeging om synder vromicheyt wille weg; op fol. 18 v neemt Van Os de negatieve 

kwali¢caties over Mahomet niet over. De beschrijving van de heiligenlevens in Die 

alderexcellenste cronyke van Brabant neemt Van Os niet over. 

64 Voorbeelden daarvan onder meerVan Os, Kroniek, fol. 8 v ,11 v ,14 v ,18 v en 56 v . 

65 Zo voegt hij bijvoorbeeld aan de historische passages in Die alderexcellenstecronyke van 

Brabant over de Brabantse hertog Hendrik I, de stichter van Den Bosch, de zinsneden hy 

fundeerden ierst die stat van Den Bosch en hii was dierste fundateur der stad van sHertogenbossche 

toe; andere toevoegingen bevinden zich onder meer op fol. 109 v ,naenen 

zoen die hyet Willem en fol. 268 v ,nazynen oudervader Philips. 

66 Van Os, Kroniek, fol. 33 r . 

67 Van Os, Kroniek, fol. 34 r . 

68 Van Os, Kroniek, fol. 41 r , 113 r e.v., 203 v e.v. 

69 Van Os, Kroniek, fol. 240 r e.v. 

70 Van Os, Kroniek, fol. 345 r -345 v . 

71 's-Gravenhage, KB, hs. nr. 131 B 26. 

72 Zie bijlage 3. 

73 Ontlening aan de vonnisboeken blijkt uit Van Os, Kroniek, fol. 292 r : all nae inhoude van 

den vonnesboeck in der scryfcameren deser stat berustende en nae inhoude des vonnesboecx 

onder die forme hiernae volgende. 

74 Van Os, Kroniek, fol. 288 v : onderdese woerden, getogen uuyten prothocol dairaf wesende. 

75 Deze schepenlijsten bevinden zich te 's-Hertogenbosch, GA, Oud-administratief archief, 

inv.nrs. A 574a, b en d. Het betreft hier enkel inv.nr. 574d, waarvan een deel door 

Van Os geschreven is. 

XXVI

Notarissignet van Peter van Os. 

's-Hertogenbosch, GA, archief van deTafel van de H. Geest, oorkonde d.d. 23 december 1500 

Subscriptio door Peter van Os junior. 

's-Hertogenbosch, RA, archief klooster Marie« nburg op de Uilenburg te 's-Hertogenbosch, inv.nr. 307, 

oorkonde d.d. 7 maart 1550 

XXVII

's-Hertogenbosch enVrijdom Stad en Land van Ravenstein Baronie van 

Boxmeer 

Meierij van 's-Hertogenbosch Graafschap Megen 

Rijksheerlijkheid Gemert Grave en land van Cuijk 

Kaart van de Meierij van 's-Hertogenbosch en de gebieden ten noordoosten ervan, situatie 

ca. 1500. 

Kaartje vervaardigd door het Rijksarchief in Noord-Brabant 

XXVIII

6 Typologie 

Romein heeft in 1931 een eerste indeling voor de Nederlandse middeleeuwse geschiedschrijving 

is gemaakt in zijn Geschiedenis van de Noord-Nederlandsche geschiedschrijving 

in de middeleeuwen. 76 Hij onderscheidt naast zeven geogra¢sch/ 

chronologisch geordende categoriee« n 77 de kring der moderne devotie ca. 1440- 

1517, de adelskronieken, en als laatste en tiende categorie de stadskronieken.Van 

de bewaard gebleven gedrukte bronnen verdient er volgens hem slechts ëe¨ nkroniek 

het predikaat stadskroniek, namelijk de kroniekvan Kampen. 78 Bruch voegt 

daar in een supplement op het werkvan Romein de stadskroniekvan Meynert van 

Franeker aan toe. 79 

Ebels-Hoving ondernam de tweede poging tot karakterisering en indeling van de 

laatmiddeleeuwse geschiedschrijving in het slothoofdstukvan de mede door haar 

geredigeerde bundel Genoechlicke ende lustige historie« n. 80 In een algemeen overzicht 

van de meest-voorkomende genres in de laatmiddeleeuwse geschiedschrijving 

onderscheidt zij vier grote onderwerpen die het meest in de belangstelling 

staan, namelijk de geschiedenis van gewesten, die van de christenheid, toelopend 

naar een lokaal punt, die van eigen klooster of orde en de levensgeschiedenis van 

een of meer broeders/zusters uit eigen of verwante orde. 81 Daarnaast zijn er nog 

drie àandachtspunten': adelsgeslachten, lokale berichten en het Heilige Land. 82 

Ten aanzien van de lokale berichten uit Ebels-Hoving kritiek op de typologie van 

Romein. 83 Zij pleit er voor, gezien het divers karakter van het bronnenmateriaal 

dat onder deze categorie valt, de titel stadskroniek niet te gebruiken. De afwijzing 

van de term `stadskroniek'door Ebels-Hoving heeft tot gevolg dat deze term voor 

de typologie niet meer bruikbaar is. Men kan zich afvragen of dit terecht is. WanneermenindereeksTypologie 

des sources du moyen aª ge occidental de meest recente 

algemene typologie van lokale en regionale kronieken door Van Houts 

bekijkt, 84 dan wordt daar nog wel degelijk een indeling gemaakt uitgaande van 

het ontstaansmilieu van de kroniek, namelijk klooster/kerk, dynastie of stad. 85 

Het fenomeen stadskroniek wordt daar voornamelijk aan de hand van Duitse en 

Italiaanse kronieken belicht. 

76 

Romein, Geschiedenis. 

77 

Namelijk de Utrechtse school ca. 800-1350, de Egmondsche kring ca. 1125-1325, de 

Friesche kring ca. 1200-1300, de Hollandsche-Utrechtsche kring ca. 1350-1480, de Hollandsche 

geschiedschrijving in de late middeleeuwen ca. 1350-1490, de Geldersche 

kring ca. 1420-1515 en de Friesche geschiedschrijving in de late middeleeuwen ca. 

1400-1517. 

78 

Romein, Geschiedenis, 230 en 232-235, nr. 93. 

79 

Bruch, Supplement, 73, nr. 95. 

80 

Ebels-Hoving,`Nederlandse geschiedschrijving 1350-1530', 217-242. 

81 

Alsvoren, 223. 

82 


83 


84 

Van Houts, Local and regional chronicles. 

85 

Alsvoren, 17-26. 

XXIX

Volgens Van Houts bevatten de stadskronieken ook èxterne'gegevens, voor zover 

deze direkt in relatie staan tot de gebeurtenissen in de stad. 86 Met name de Duitse 

stadskronieken plaatsen hun verhaal in een regionale of nationale context. 87 Ook 

blijft de stadskroniek niet beperkt tot een korte tijdsspanne, maar wordt herhaaldelijk 

teruggegrepen op een pre-Romeinse oorsprong. 88 De adaptatie van (wereld)kronieken 

was hierbij geen ongewoon fenomeen. 89 De stadskroniek blijft in 

zijn algemeenheid dus niet beperkt tot de geschiedenis van de eigen stad binnen 

een afgebakend kort tijdsbestek. 

Deze karakteristieken lijken ook van toepassing op de kroniek van Van Os. Uitgaande 

van het ontstaansmilieu (de stad 's-Hertogenbosch), de professionele 

werkzaamheden van de samensteller (stadssecretaris en notaris), de ordening 

van de tekst volgens de wisseling van de Bossche schepenbank, de vastlegging 

van de vele privileges van de stad en haar rechtsgebied en de receptie van zijnwerk 

(het stadsbestuur), is men geneigd de kroniek naar analogie van de typologie van 

Van Houts te typeren als een stadskroniek. De verhouding tussen stedelijke en gewestelijke 

gegevens, waarbij de laatste een groot bestanddeel van de kroniek uitmaken, 

is dusdanig dat misschien beter gesproken kan worden van een 

mengvorm van stads- en gewestelijke kroniek. De integratie van lokale geschiedenis 

in grotere gewestelijke verbanden is overigens wel een karakteristiek element 

in de laatmiddeleeuwse geschiedschrijving. Romein spreekt in dit verband 

van de worsteling van middeleeuwse geschiedschrijvers om`de navelstreng met de 

wereldkroniek door te snijden'. 90 Ook schrijvers van stadskronieken hebben hier 

moeite mee. 91 Samenvattend kan men concluderen dat de kroniekvanVan Os typologisch 

een stedelijk produkt is met sterk gewestelijke inslag. 

Dit beeld van de kroniek vanVan Os sluit aan bij dat van Stein over de stedelijke 

historiogra¢e. 92 De Brusselse pensionaris Petrus deThimo (1393/94-1474) legt 

in geogra¢sch opzicht een duidelijk accent op het hertogdom Brabant en niet op 

de stad Brussel. 93 Daarnaast merkt Stein, in navolging van KÏmmell op, dat in de 

Noord-Franse en Zuid-Nederlandse steden een grote groep Franstalige kronieken 

ontstaan is, die niet zozeer de stedelijke geschiedenis tot onderwerp heeft, 

dan wel de dynastieke en wereldgeschiedenis. 94 Verbij-Schillings signaleert in de 

Hollandse steden eenzelfde tendens. Zo bevatten de keurboeken van Dordrecht, 

Haarlem en Zierikzee afschriften van de stadskeuren in de context van een beknopte 

geschiedenis van het graafschap. 95 

In de kroniekvanVan Os worden de verhalende elementen geadstrueerd door diplomatische 

bronnen. Dit fenomeen van verwevenheid van historiogra¢e en di- 

86 


87 

Alsvoren, 15. 

88 


89 

Alsvoren, 45. 

90 

Romein, Geschiedenis, 233. 

91 

Lettinck,`Het karakter', 399 signaleert dit in de stadskroniekvan de Kampense secretaris 

Jacob Bijndop. 

92 

Stein, Politiek en historiogra¢e. 

93 


94 

Alsvoren, 283-284. Zie ook KÏmmell, Erinnern, 225-226. 

95 

Verbij-Schillings, Beeldvorming, 272. 

XXX

plomatiekwerd door Stein reeds voor de Brusselse geschiedschrijving in het midden 

van de vijftiende eeuw gesignaleerd. 96 Net als de Brusselse historiografen was 

Van Os als stadssecretaris zeer goed ingevoerd in het politieke circuit en had hij 

vrij toegang tot het noodzakelijk bronnenmateriaal. Dat het uitoefenen van een 

dergelijke functie personen in het bijzonder kwali¢ceerde als samensteller blijkt 

uit de kronieken in de Duitse steden, die op enkele uitzonderingen na vervaardigd 

zijn door stadsschrijvers en stadsbestuurders; 97 ook in Nederlandse steden zijn 

hiervan voorbeelden aan te wijzen. 98 

Een vergelijking tussen de kroniekvanVan Os en andere laatmiddeleeuwse stadskronieken 

uit het hertogdom Brabant wordt bemoeilijkt door twee factoren: enerzijds 

het gebrek aan edities en studies op dit terrein, anderzijds een goed overzicht 

van het bronnenmateriaal. 99 De verhalende bronnen uit de Zuidelijke Nederlanden, 

600-1500, 100 de Belgische tegenhanger van het Repertorium van Carasso- 

Kok, vult deze leemte nu, maar heeft als eindpunt 1500, zodat een deel van het 

bronnenmateriaal buiten beschouwing blijft. Dit werk bevat naast de Brusselse 

geen andere kronieken, ontstaan in de laatmiddeleeuwse Brabantse steden. Verdere 

naspeuring leverde nog de volgende gegevens op. In de stad Leuven zijn aan 

het eind van de vijftiende of het begin van de zestiende eeuw geen kronieken geproduceerd. 

101 Wat Antwerpen betreft zijn bij het Stadsarchief te Antwerpen geen 

stadskronieken uit deze periode bekend. 102 Bij een eerste verkennend 

onderzoek in het handschriftenbezit van de Brusselse KB zijn uit de laatmiddeleeuwse 

periode drie Antwerpse kronieken aangetro¡en. Daarvan laat er maar 

e¨ e¨ n eenvergelijking toe met de kroniekvanVan Os. 103 Het is een achttiende-eeuws 

afschrift van een uitgebreide kroniek betre¡ende de jaren 1081-1512, geschreven 

door Nicolaes Claessens Haijns. 104 Ookdeze kroniekbeschrijft de Antwerpse geschiedenis 

in een ruimer geogra¢sch kader. In tegenstelling tot Van Os worden 

96 

Stein, Politiek en historiogra¢e, 303. 

97 

Du Boulay,`German town chroniclers', 446. Betre¡ende de Italiaanse en Zwitserse steden 

zieVan Houts, Local and regional chronicles, 48. 

98 

Zie bijvoorbeeld te Rotterdam, Rotterdamse kroniek, 2-3; Groningen, `Kroniek van 

Groningen', editie in voorbereiding bij het Instituut voor Nederlandse Geschiedenis, 

en Kampen, Kamper kronijken. 

99 

Voor een overzicht van Brabantse kronieken, zie het verslag van Bayot en Cauchie, 

`[Rapport sur les chroniques du Brabant]', XXXVII-XCIII. 

100 

Dit repertorium wordt aangeboden onder de naam Narrative Sources als een elektronische 

databank, consulteerbaar via Internet. Op dit moment bevat Narrative Sources 

om en bij de 1400 records. Aangezien de elektronische versie tijdens het schrijven van 

de inleiding nog niet beschikbaar was, is gebruik gemaakt van een draft-versie, berustend 

op de RUL. 

101 

Vriendelijke mededeling van prof. dr. R.Van Uytven. 

102 

Vriendelijke mededeling van mevr. G. Degueldre. 

103 

Brussel, KB, Handschriften,Van den Gheyn, Catalogue, inv.nrs. (7430-31), (7432) en 

(6198). De inventarisnummers (7430-31) en (7432) zijn respectievelijk een zeventiende- 

en achttiende-eeuws afschrift van een Antwerpse kroniek betre¡ende de jaren 

1083-1488 en 1112-1477. De eerste is een zeer kort kroniekje van 20 pagina's, de 

tweede bevat korte aantekeningen van een paar regels per jaar, en dit op slechts 7 pagina's. 

104 r 

Brussel, KB, Handschriften,Van den Gheyn, Catalogue, inv.nr. 6198, fol. 36 : ickNicolaes 

Claessens Haijns. 

XXXI

geen diplomatische documenten ingelast.Van de vier hoofdsteden is alleen de 

Brusselse situatie in de vijftiende eeuw goed gedocumenteerd door het proefschrift 

van Stein. 105 Nader onderzoek naar de plaats van de kroniek van Den 

Bosch binnen de Brabantse historiogra¢e en de laatmiddeleeuwse stedelijke historiogra¢e 

in Brabant is dringend gewenst. De editie en/of bestudering van kronieken 

uit de Noord- en Zuid-Nederlandse steden zou een ander licht kunnen 

werpen op de verspreiding van het fenomeen stadskroniek en de kenmerken ervan 

in de laat-middeleeuwse periode. 

7 Betrouwbaarheid en accuratesse 

De betrouwbaarheid en accuratesse van de kroniek van Peter van Os kunnen getoetst 

worden op drie onderdelen: de zuiver historiogra¢sche passages, de diplomatische 

stukken en de lijsten van stedelijke functionarissen. 

Wat het eerste aspect betreft, de verhalende passages, baseert Van Os zich zoals 

vermeld voor het historiogra¢sch kader op Die alderexcellenste cronyke van 

Brabant. 106 Met name voor de oudste geschiedenis, vo¨ o¨ r de stichting van de stad 

's-Hertogenbosch, conformeert Van Os zich aan de legendevorming in zijn voorbeeld 

en neemt hij de mysti¢caties over.Voorbeelden hiervan zijn deTrojaanse afstamming 

van de hertogen van Brabant, de zwaanridderlegende, 107 het verhaal 

van de Negen Besten 108 en het FelleWout sonder Genade. 109 Ten behoeve van zijn 

politiek spectrum Brabant, heeft Van Os welbewust een op mythen berustend uitgangspunt 

gekozen. Naast de aan zijn voorbeeld ontleende gegevens, beschrijft 

hij gedetailleerd de gebeurtenissen uit zijn eigen periode. Dit is een feitelijke opsomming, 

die een betrouwbare indruk wekt. Er is geen discrepantie waargenomen 

met gegevens uit andere bronnen. 

Een tweede element zijn de ingelaste diplomatische documenten.Vergelijking van 

de teksten bij Van Os met de nog bewaard gebleven originele oorkonden geeft het 

beeld van een zeer minutieus scribent. De afschriften zijn, met uitzondering van 

incidentele kleine schrij¡outen, van zeer goede kwaliteit. De accuratesse en dientengevolge 

de betrouwbaarheid van de door Van Os vervaardigde kopiee« nisdus 

groot. 

Het derde element, de lijsten van Bossche functionarissen, in het bijzonder de 

schepenlijsten, is niet zonder meer betrouwbaar.Vergelijking met de door Jacobs 

gepubliceerde lijsten 110 levert een aantal verschillen op. Eenvolledige vermelding 

105 

Stein, Politiek en historiogra¢e. 

106 

Zie hiervoor hoofdstuk 5 (bronnen). 

107 

Zie voor deze legende BlÎte, Das Aufkommen. 

108 

Zie over vroegste ontwikkeling van de Negen-Bestentraditie Van Anrooij,Èen vroege 

receptiegetuige', 3-13. 

109 

Carasso-Kok interpreteert in`Het Woud zonder Genade', 252, het VlaamseWoud zonder 

Genade niet als een benaming van een bepaald bos of van een landstreek, maar als 

een toestand, waarin geweld en rechteloosheid heersen of als een situatie waarin in een 

bepaald gebied niet de juiste heer of leer aanvaard wordt. 

110 

Jacobs, Justitie en politie, 241-279. 

XXXII

van alle schepennamen heeft echter geen prioriteit bij Van Os. Hoewel aanvulling 

van namen op basis van het door hem aangelegde en voor de kroniek gebruikte 

cartularium mogelijk was, heeft hij dit soms achterwege gelaten. 111 

Een aspect dat in relatie staat tot de betrouwbaarheid van de gepresenteerde gegevens, 

is het dateringsgebruikvanVan Os en de schrijver van de aanvulling. Hoewel 

het schepenjaar, dat loopt van 1 oktober tot 30 september, de basis voor de ordening 

van alle gegevens is, heeft Van Os telkens zowel historische gegevens als diplomatische 

stukken ingelast die betrekking hebben op de periode januari tot en 

met september voorafgaand aan het genoemde schepenjaar. Zo wordt bijvoorbeeld 

onder het schepenjaar 1274, dat loopt van 1 oktober 1274 tot 30 september 

1275, de oorkonde vermeld die Jan I, hertog van Brabant, verleent aan Dordrecht 

op 2 juni 1274. 112 Men zou verwachten dat dit stukvermeld wordt onder het schepenjaar 

1273. Overigens geeft Van Os wel keurig aan dat deze oorkonde in het 

`jaar' 1274 verleend is. Eenzelfde ordening van de gegevens tre¡en we ook bij de 

tweede scriptor aan. 113 Een ander aspect waarmee de lezer rekening moet houden 

is het gebruik van de paasstijl door Van Os. Met name in zijn eigen periode 

tre¡en we vaak de combinatie aan van de verwijzing naar het schepenjaar en het 

jaartal. Daarbij hanteert Van Os de paasstijl. Zo maakt hij bijvoorbeeld melding 

van de geboorte van Karel V in dicto scabinatu (is het schepenjaar 1499, dat loopt 

van 1 oktober 1499 tot 30 september 1500) et anno XCIX o predicto XXIII a februarii. 

114 Het schepenjaar is in overeenstemming met de historische datum 1500, 

alsook het genoemde jaar, wanneer men rekening houdt met het gebruik van de 

paasstijl doorVan Os. Ookde schrijver van de aanvulling hanteert de paasstijl. Zo 

meldt deze de dood van Maximiliaan in het schepenjaar 1518 (lopendvan 1 oktober 

1518 tot 30 september 1519), en in ianuario int iaer XV C XVIII, 115 terwijl 

Maximiliaan in 1519 overleden is. Dit bewijst dat ook in de aanvulling op de kroniek 

de paasstijl gehanteerd is. De ordening van de gegevens binnen een jaar is 

niet altijd strikt chronologisch. Zo staat bijvoorbeeld de aanstelling van de nieuwe 

laagschout Jan van Baecxen in 1509 (omrekening van de door Van Os genoemde 

datum in den voirs. iaerachtomtrent Lichtmisse), tussen de gebeurtenissen uit juni 

en november 1508. 116 

Een mooi voorbeeld van de twee gebruikte chronologische elementen, namelijk 

schepenjaar en jaar, met daarbij het gebruik van de paasstijl, is het verhaal van 

de gebeurtenissen in 1512. 117 Onder het schepenjaar 1512 (lopend van 1 oktober 

1512 tot 30 september 1513) wordt de huldiging van Maximiliaan te Brussel en 

111 

Zo noemt hij in het schepenjaar 1306 maar twee van de zeven schepenen, terwijl hij in 

datzelfde schepenjaar een oorkonde parafraseert, met verwijzing naar het cartularium, 

waar deze oorkonde in extenso de resterende vijf schepennamen vermeldt. 

112 r 


113 v 

Zie bijvoorbeeld Van Os, Kroniek, fol. 389 , waar de tweede scriptor gegevens uit juni 

1516 onder het schepenjaar 1516, dat loopt van 1 oktober 1516 tot 30 september 1517, 

rangschikt. 

114 v 


115 v 


116 v 

Van Os, Kroniek, fol. 357 .Voor de aanstelling van Jan van Baecxen op basis van andere 

bronnen zie Jacobs, Justitie en politie,240. 

117 r r 

Van Os, Kroniek, fol. 369 -375 . 

XXXIII

Leuven vermeld. Deze vond evenwel plaats respectievelijk op 24 en 25 mei 1512, 

dus voorafgaand aan het genoemde schepenjaar. Daarna volgen aantekeningen 

betre¡ende de periode september-januari, door Van Os alle gedateerd anno XII. 

De daarop volgende gebeurtenissen uit februari en april, dus 1513, worden door 

Van Os niet expliciet in een jaar gesitueerd, maar enkel met de tijdsaanduiding 

daernae.Voor Van Os is er geen jaarovergang in januari. De laatstgenoemde gebeurtenis, 

die met de voorgaande verband houdt en er chronologisch op aansluit, 

is uit april, en daar volgt wel een jaarcijferaanpassing door Van Os: den XVIII en 

dach van aprille in den iair XIII naestvolgende. Het jaarcijfer is hier dus door hem 

gewisseld van (15)12 in (15)13, omdat in de tussenliggende periode Pasen viel (op 

27 maart). Samenvattend kan men twee belangrijke zaken signaleren: ten eerste 

staan er binnen een schepenjaar zowel gegevens uit dat schepenjaar als uit de 

daaraanvoorafgaande periode januari-september in datzelfde jaar, en ten tweede 

moet men bij de gebeurtenissen uit de periode vo¨ o¨ r Pasen rekening houden met 

het gebruikvan de paasstijl zowel doorVan Os als door de schrijver van de aanvulling. 

In zijn algemeenheid kan men stellen dat de kroniek vanVan Os met name voor 

het oudste deel een onkritische, maar niet slaafse overname betreft van Die alderexcellenste 

cronyke van Brabant. Dit is dan ook het enige deel van de kroniek met 

literaire elementen. Het resterende deel is een sobere, afstandelijke beschrijving 

waarin hij de feiten droog presenteert, met een heilig respect voor het document. 

Het enige moment waarop hij emotie en betrokkenheid toont is bij debeschrijving 

van de Gelderse oorlogen. Slechts bij hoge uitzondering tre¡en we een persoonlijke 

noot aan. 118 Van Os heeft dan ook als stadssecretaris en notaris hardnekkig 

getracht met grote nauwgezetheid en objectiviteit de Bossche rechten met bewijzen 

te staven. 

8 Receptie 

Bij de bepaling van de receptie van de kroniek is een aantal factoren van belang, 

namelijk de persoon van de samensteller, zijn eventuele opdrachtgever, het ge|« ntendeerde 

publiek en zijn politiek programma. De samensteller Peter van Os bevindt 

zich als stadssecretaris in een afhankelijke positie ten opzichte van het 

stadsbestuur. Hij geeft niet zozeer een chronologisch verslag van de gebeurtenissen 

in zijn stad, als wel een selectie van die documenten in een bepaald jaar die 

voor zijn doel in aanmerking komen. Gegevens over de verhouding tussen Stad 

en Meierij, tussen stad en heerlijkheden ten oosten ervan, betre¡ende de positie 

van de stad en hoogschout in waterstaatkundige zaken, monetaire ontwikkelingen 

en blijde inkomstenvormen de kernvan zijnverhaal. Het zuiver geschiedkundig 

aspect, het verslag van de `gesta' in een bepaalde periode, treedt weinig op de 

118 Van Os, Kroniek, fol. 353 v , waar hij aan het relaas van Die alderexcellenste cronyke van 

Brabant de verzuchting Got heb lo¡, zoe eest gesciet toevoegt. Een aantal andere ogenschijnlijk 

persoonlijke opmerkingen heeft Van Os ontleend aan Die alderexcellenste 

cronyke van Brabant. 

XXXIV

voorgrond. Het inlassen van de vele oorkonden en ambtelijke stukken heeft een 

legitimerende functie, namelijk het benadrukken en uitdragen van de historische 

rechten van de stad 's-Hertogenbosch en de Meierij, waarmee een poging ondernomen 

wordt om de eigen privileges binnen een Brabants kader te beschermen 

tegen het centralisatiestreven van de Habsburgers. 119 De kroniek kan aldus gezien 

worden als een uiting van het stedelijk zelfbewustzijn. 

Hoewel geen sporen aangetro¡en zijn die zouden kunnen wijzen in de richting 

van een concrete opdracht aan Van Os, lijkt het onwaarschijnlijk dat een andere 

instantie dan de stadsmagistraat als opdrachtgever van de kroniek in aanmerking 

komt. Met de kroniek kreeg de stad een instrument in handen om de stedelijke 

aspiraties kracht bij te zetten. Men kan zich dan ook afvragen of men hier niet 

beter zou kunnen spreken van een beoogde gebruiker van het manuscript in 

plaats van een beoogde lezer. Dat het manuscript binnen de stedelijke administratie 

gecirculeerd heeft, blijkt uit de latere correcties in het handschrift door stedelijke 

functionarissen en het gebruik ervan door de zeventiende-eeuwse 

geschiedschrijvers Everswijn, Loe¡ en Van Balen. 120 De receptie van de kroniek 

heeft zich waarschijnlijk beperkt tot de kring van stedelijke machthebbers. Toch 

zou de aanwezigheid in de kroniek van thema's als de Trojaanse afstamming en 

de Negen-Besten-cultus in de richting van een ander publiek kunnen wijzen, namelijk 

dat van burgerij en adel.Tilmans concludeert immers in haar beschouwingen 

over de Kattendijke-kroniek dat de samensteller, met de aandacht voor de 

Trojaanse afstamming, gekoppeld aan de oorsprong van de Hollandse steden en 

met de verheerlijking van de Hoekse heldendaden, zich richt op de burgerij, terwijl 

hij met de Negen-Besten-cultus en de nadruk op ridderlijke hoofsheid appelleert 

aan een adellijke lezerskring. 121 Bij de kroniek van Van Os lijkt de 

aanwezigheid van deze thema's eerder een resultante van zijn keuze voor zijn Brabants-nationalistische 

voorbeeld, Die alderexcellenste cronyke van Brabant, dan 

een bewuste keuze in functie van de doelgroep adel en burgerij. 

9 Stedelijke historiogra¢e naVan Os 

Van Os is de eerste historiograaf van de stad 's-Hertogenbosch, wiens werk bewaard 

gebleven is. De door Carasso-Kokvermelde kroniekvan 's-Hertogenbosch 

overde periode 1312-1517 122 verdient het predikaat kroniek niet. Dit handschrift 

is eerder een register met gegevens over muntvaluaties, gecombineerd met enkele 

verhalende gegevens, dan een verhalende bron. 

Vanaf het midden van de zestiende eeuw doet zich een ware explosie van historische 

aktiviteit voor. In 1540, niet lang na de afronding van de kroniekvanVan Os, 

schreef Simon Pelgrom, prior van het Wilhelmietenklooster van de Baseldonkof 

119 De drang tot legitimatie in de laat-middeleeuwse geschiedschrijving is zeer sterk in crisistijden, 

wanneer rechten al dan niet vermeend, aangetast worden of zijn, zie Graus, 

`Funktionen', 53-54. 

120 Zie hierna hoofdstuk 9 (stedelijke historiogra¢e naVan Os). 

121 Tilmans,`De Kattendijke-kroniek', 189-190. 

122 Carasso-Kok, Repertorium, nr. 175. 

XXXV

Porta Celi bij 's-Hertogenbosch, een Latijnse kroniek over het ontstaan van de 

stad. 123 Het handschrift is nietovergeleverd, maar slechtsbekend uit eenvertaling 

door J. van Oudenhoven. 124 Uit de vertaling blijkt niet dat Pelgrom de kroniekvan 

Van Os geraadpleegd heeft. 

Ongeveer negen jaar later, ca. 1549, voltooideWillem Moel (Molius) zijn Latijnse 

kroniek. 125 Molius was priester en kanunnikvan de Sint-Jan in 's-Hertogenbosch 

en heeft als geestelijke veel aandacht voor kerkelijke instellingen en gebeurtenissen 

in de stad. Zijn gegevens put hij ex multis chronographorum scriptis, 126 uit een 

`rood' handschrift 127 en uit de zogenaamde chronicae annales. 128 Ontleningen 

aanVan Os zijn niet aanwijsbaar. 

Een derde kroniekschrijver, Albertus Cuperinus, heeft midden zestiende eeuw 

Die chronicke van der vermaerder ende vromer stadt van Tsertogenbosch, int corte 

van Henricus die eerste, hertoge van Brabant, tot Philippus van Oestenryck, coninc 

van Engelant ende hertoge van Brabant 129 geschreven. 130 Het oudste deel is onder 

meer gebaseerd op de kronieken vanVan Os en Molius, alsmede op een niet overgeleverde 

kroniek van Adriaen die Ruyter, een functionaris van het Heilige- 

Geesthuis in Den Bosch. 131 Cuperinus, cisterc|« enzermonnik te Marie« ndonk bij 

Heusden, schrijft in een zeer levendige stijl en heeft veel belangstelling voor kerkelijke 

zaken. Evenals Van Os geeft hij bij ieder schepenjaar voor zover hem bekend 

de namen van de schepenen. 132 Woordelijke tekstontleningen door Cuperinus 

aan Van Os vallen niet aan te tonen.Waarschijnlijk heeft hij een aantal gebeurtenissen, 

door Van Os zeer sober gepresenteerd, omgewerkt tot een leesbaar 

verhaal. 

In de zeventiende eeuw zijn twee belangrijke kronieken tot stand gekomen. De eerste 

werd geschreven in opdracht van het stadsbestuur van 's-Hertogenbosch. Op 9 

februari 1608 gaf dit aan mr. David Everswijn, mr. Jacob van Balen en mr. Bartholomeus 

Loe¡, gezworenen van de stad, en aan pensionaris Van Reys opdracht de 

belangrijkste stukken van de stad bijeen te brengen en te beschrijven. 133 Deze opdracht 

hield verband met een verzoek van Jean Baptiste Gramaye, historiograaf 

van de aartshertogen van Brabant. Gramaye heeft dit verzoek ook aan andere steden 

gerichtom er voor zijn geschiedkundige werken gebruikvan te kunnen maken. 

123 

Haisma Mulier enVan der Lem, Repertorium, 324-325, nr. 377. 

124 

Oorspronck van's Hertogen-Bosch. 

125 

's-Hertogenbosch, Capucijnenklooster, archief hs. nr. 51=Annales civitatis Buscoducensis 

et rerum domi bellique per Buscoducenses gestarum et actuum recitatio per magistrumWilhelmum 

Molium chronice ad posteros enarrata. 

126 r 

's-Hertogenbosch, Capucijnenklooster, archief hs. nr. 51, fol. 22 . 

127 r r 

's-Hertogenbosch, Capucijnenklooster, archief hs. nr. 51, fol. 34 en 67 : in rubeo codice, 

mogelijk is dit het Rood Privilegeboek, een van de stadscartularia. 

128 r 

's-Hertogenbosch, Capucijnenklooster, archief hs. nr. 51, fol. 30 . 

129 

Hermans,Verza meling van Kronyken, 1-395. Haitsma Mulier enVan der Lem,Repertorium, 

109-110, nr. 134. 

130 

Voor een datering van deze kroniek zieVan Bavel,`Nieuwe gegevens', 19-30. 

131 

Hermans,Verzameling van Kronyken, I en 5-6. 

132 

Helaas heeft Hermans deze in zijn uitgave achterwege gelaten. 

133 

's-Hertogenbosch, RA, handschriftenverzameling, inv.nr. 14, voorwoord (ingevoegd 

en ongefolieerd). 

XXXVI

Het driemanschap schreef de kroniek Origo oppidi Buscoducensis, 134 die loopt tot 

1566. Ze haalden hun informatie tam ex veterum ¢dedignis manuscriptis, exemplaribus, 

annalibus privilegiorum, statutorum etactuum publicorum regestis et prothocollis, 

quam ex antiquissimis Brabantiae, Hollandiae, Gelriae et Ultraiecti 

Latino et Teutonicoidiomate impressischronicis. 135 Mogelijk hebben zeVan Os geraadpleegd 

voor de hoofdstukken over rechten, bestuursinrichting en functionarissenvan 

de stad. Heel nadrukkelijk is dit gebeurd bij de beschrijving van de inval 

van hertog Frederikvan Brunswijk in 1478, waarbij deze Grave en een groot deel 

van Oss verwoestte. 136 Ze prijzenVan Os daar om zijn betrouwbaarheid en nauwgezetheid. 

137 Even later is Molius hun bron. Daarna gebruiken ze beide kroniekschrijvers 

als hun bron. 138 Hoe zwaar door hen op Van Os geleund werd voor de 

periode rond 1500, blijkt wel uit het feit dat de zeventien pagina's over deze 

periode in het Middelnederlands geschreven zijn, in tegenstelling tot de rest van 

de kroniek. Hele zinnen en passages vanVan Os zijn overgenomen. 

Plattegrond van 's-Hertogenbosch ca. 1540. 

's-Hertogenbosch, GA, fotocollectie stamboeknr. 87 

134 

's-Hertogenbosch, RA, handschriftenverzameling, inv.nr. 14, titel op de rug. 

135 

's-Hertogenbosch, RA, handschriftenverzameling, inv.nr. 14, voorwoord (ingevoegd 

en ongefolieerd) en fol. 1 r . 

136 r 

's-Hertogenbosch, RA, handschriftenverzameling, inv.nr. 14, fol. 82 . 

137 r 

's-Hertogenbosch, RA, handschriftenverzameling, inv.nr. 14, fol. 82 in de marge: Hec 

et sequentia usque v excerpta sunt ex memoriis et manuscriptis libris Petri de Oss senioris, 

secretarii Buscoducensis, qui circa illa tempora vixit et ¢deliter accurateque singula 

gestaTeutonice scripta reliquit. 

138 v 

's-Hertogenbosch, RA, handschriftenverzameling, inv.nr. 14, fol. 82 in de marge en 

83 r : Ex manuscriptis prefati Petri de Oss et domini Wilhelmi Molii. 

XXXVII

Een tweede zeventiende-eeuwse kroniek is van de hand van Jacob van Oudenhoven, 

die vermoedelijk zijn jeugd doorbracht in 's-Hertogenbosch. 139 Hij trad in bij 

de orde van deWilhelmieten. Lang duurden zijn kloosteraspiraties echter niet: in 

1620 trad hij, samen met twee anderen, uit, bekeerde zich tot het protestantisme 

en een jaar later ging hij theologie studeren in Leiden. In 1631 werd hij benoemd 

tot predikant van Nieuw-Lekkerland in de Alblasserwaard. In 's-Hertogenbosch 

heeft hij nooit meer gewoond. Naast historische werken over de Alblasserwaard, 

Zuid-Holland en Heusden heeft hij zich gericht op de geschiedenis van 's-Hertogenbosch 

en de Meierij. In 1629 al bewerkte hij een deel van de kroniekvan S. Pelgrom. 

Zijn eerste grote publicatie dateert van 1649 en is getiteld:Beschryvingeder 

stadt ende Meyerye van's Hertogen-Bossche, vervatende desselfs begin, voortgangh 

ende wasdom, soo van geestelijcke als wereltlijcke gestichten, oprechtigh van't capittel 

ende collegien, maniere van regeeringe ende hare privilegien, bevorderinghe 

haerder bisdom ende bisschoppen. Midtsgaders: haerder Meyerye, ende de daerinne 

ghelegene steden, baronyen, heerlijckheden ende dorpen. Alles met grooten arbeyt 

uyt verscheyde schriften ende papieren tesamen ghestelt ter liefde sijns 

vaderlandts. 140 Het werd uitgegeven te Amsterdam. In 1670 verscheen hiervan 

een heruitgave, gedrukt te 's-Hertogenbosch. Dit keer waren het twee afzonderlijke 

boeken in e¨ ën band, geheel herzien en aangevuld, onder de titels Silva-Ducis 

aucta & renata of een nieuwe ende gantsch vermeerderde beschrijvinge van de stadt 

van s'Hertogen-Bossche vervatende desselfs begin en voortganck, soo van geestelijcke 

als wereldtlijcke gestichten, oprichten van't capittel, ende collegien, maniere van 

regeeringhe, ende hare privilegien ende vryheden, bevorderinghe van haer bisdom 

ende bisschoppen, ende meer andere dingen en Een nieuwe ende vermeerderde beschryvinge 

van de meyerye van s'Hertogen-Bossche, behelsende alle de baronijen, 

heerlijckheden, steden, casteelen, vlecken, dorpen, gehuchten. Mitsgadres alle canonisijen, 

commanderijen, abdijen, ende de andere cloosters van verscheyde ordens, 

ende geslechten daerin ghelegen, derselver regeeringhe met den aencleven van dien. 

In de Beschryvinge der Stadt ende Meyerye van 1649 zegt Van Oudenhoven veel 

gebruik te hebben gemaakt van het werk van Gramaye, historiograaf van de hertog 

van Brabant, uit 1609, getiteld Taxandria, in de wetenschap dat enkele personen 

uit het stadsbestuur deze van historisch materiaal hebben voorzien. 141 

Vermoedelijk slaat dit op de genoemde kroniekvan Everswijn,Van Balen en Loe¡. 

Van Oudenhoven heeft waarschijnlijk deze laatste kroniek niet gebruikt, ook al 

was hij nog redelijk recent. Hij rept er met geen woord over en noemt evenmin 

de kroniekvanVan Os. 

In de verbeterde uitgave van 1670 isVan Oudenhoven wat ruimhartiger in de beschrijving 

van de bronnen die hem ten dienste hebben gestaan. Naast een aantal 

gedrukte, bovenlokale werken, noemt hij alle de gheschreven chronijcken ende 

139 Zie voor een biogra¢e van Jacob van Oudenhoven, zijn werken en zijn historiogra¢sche 

plaatsbepalingVan Dijk,`Jacob van Oudenhoven'. 

140 Haitsma Mulier enVan der Lem, Repertorium, 317-318, nr. 366. 

141 Van Oudenhoven, Beschryvinge der Stadt ende Meyerye, Inleiding. 

XXXVIII

oude memorien die wy daervan vele ghesien hebben. 142 Een aparte vermelding 

krijgt ook nog een Latijnse, oude Bossche kroniek en de kroniekvan Pelgrom, 143 

maar ook nu zijn er geen aanwijzingen dat hij Van Os' kroniek onder ogen gehad 

heeft. 

Uit onvrede met het werk van Van Oudenhoven schreef Johan van Heurn in het 

derde kwart van de achttiende eeuw de vierdelige kroniek Historie der Stad en 

Meyeryevan's-Hertogenbosch (Utrecht 1776-1778). 144 Als belangrijkstebron vermeldt 

hij Van Oudenhoven, die hij corrigeert aan de hand van originele archiefstukken. 

Hoewel hij bekend is met het werkvan Everswijn c.s., lijkt hij niet bekend 

met de kroniek van Peter van Os. 

Uit het bovenstaande blijkt dat de kroniek van Van Os in de Bossche geschiedschrijving 

niet veel sporen nagelaten heeft. Alleen het driemanschap Everswijn, 

Van Balen en Loe¡ heeft de kroniekgebruikt, en dan nog ten behoeve van een zeer 

korte periode en een speci¢ekonderwerp. Het feit dat dit alleen door deze samenstellers, 

aangesteld door het stadsbestuur, aanwijsbaar gebeurd is, leidt tot de veronderstelling 

dat het handschrift van Peter van Os voornamelijk in de kring van 

stadsbestuurders circuleerde. 

142 

Van Oudenhoven, Silva-Ducis aucta & renata,7. 

143 


144 

Haitsma Mulier enVan der Lem, Repertorium, 182, nr. 221. 

XXXIX

Verantwoording van de tekstuitgave en tekstpresentatie 

Bij de tekstuitgave is geopteerdvoor een studie-editie, diebruikbaar is voor gespecialiseerd 

wetenschappelijkonderzoek, met name voor mediaevisten. In deze studie-editie 

wordt een verantwoorde leestekst geboden, gebaseerd op de autograaf, 

met commentaar in de vorm van een technische inleiding. Door de bewerkers is 

afgezien van het aanleveren van die wetenschappelijke elementen die van de grote 

lijn a£eiden, maar met dienverstande dat men bij het we© l gebodene geheel verantwoord 

wil zijn. Dientengevolge is gekozen voor een terughoudende tekstkritische 

en historische annotatie. De gegevens over personen, plaatsen en instellingen zijn 

niet in toelichtende noten, maar in de indices opgenomen. Woordverklaring 

wordt alleen gegeven bij die woorden die niet in een gangbaar lexicon aangetroffen 

worden, zoals bijvoorbeeld in het Middelnederlandsch Handwoordenboek. 1 

Bij dateringsopgaven wordt geen toelichtende noot gegeven, omdat deze voor 

mediaevisten aan de hand van het Taschenbuch der Zeitrechnung van Grotefend 

eenvoudig op te zoeken zijn. Hierbij moet men wel rekening houden met de in de 

kroniek gehanteerde tijdsopgave. 2 

Voor de tekstweergave is de kritisch-normaliserende methode gekozen, met inachtneming 

van de volgende regels: 

^ i, j en y zijn niet genormaliseerd in Nederlandse tekstdelen; ii, ij en de letter 

ypsilon met punten zijn getranscribeerd als ii; 

^ u, v, uu, vv en w zijn genormaliseerd, behalve in eigennamen; 

^ getallen weergegeven in Romeinse cijfers zijn niet in Arabische cijfers afgedrukt; 

^ hoofdletters en kleine letters zijn naar hedendaags gebruik genormaliseerd; 

^ afkortingen zijn, zoveel mogelijk naar het voorbeeld of naar analogie van de 

voluit geschrevenvormen in de tekst, stilzwijgend opgelost.Veel voorkomende 

afkortingen die op meer dan e¨ ën wijze kunnen worden opgelost (zoals`voirs.') 

zijn onopgelost afgedrukt; 

^ in de tekst aaneengeschreven woorden zijn voorzover mogelijk naar hedendaags 

gebruik gescheiden afgedrukt. Woorddelen die in de tekst gescheiden 

zijn, zijn voorzover mogelijk naar hedendaags gebruik aaneengeschreven afgedrukt; 

^ de tekst is voorzien van interpunctie naar hedendaags gebruik; 

^ de tekst is ingedeeld en opgemaakt naar hedendaagse normen.Van Os geeft in 

de kroniek twee chronologische markeringen aan: de eerste is de jaarindeling 

op basis van de Bossche schepenjaren; de tweede wordt gevormd door de 

regeringsjaren van de Brabantse hertogen, die bovenaan elke folio geschreven 

1 Verdam, Middelnederlandsch Handwoordenboek. 

2 Zie hiervoor hoofdstuk 7 van de inleiding (betrouwbaarheid en accuratesse). 

XLI

Markering door middel van punten ten behoeve van de schepennamen door Peter van Os. 

Tillburg, KUB, Brabanticacollectie hs 339a H3 = KroniekvanVan Os, fol 72 r 

XLII

zijn. Aangezien de kop over de vorsten, die telkens herhaald wordt, over de 

gehele folio loopt, komt deze kop bij de transcriptie in een aantal gevallen op 

een onlogische plaats te staan. Er is voor gekozen om bij de tekstuitgave de 

kop slechts eenmaal te zetten bij de desbetre¡ende tekstpassage en wel op 

een logische plaats; in het notenapparaat is aangegeven tot welke folio deze 

herhaald wordt, met de tekstvarianten. Deze koppen staan in groot kapitaal. 

Het nieuwe schepenjaar geeft Van Os aan met een vaste formulering, gevolgd 

door de namen van de schepenen.Vooral in de beginfase ontbreken na de aankondiging 

de namen. In plaats daarvan plaatst Van Os, uitgaande van het 

aantal schepenen eind vijftiende/begin zestiende eeuw, zeven punten onder 

elkaar.Wanneer hij slechts een deel van de namen kent, markeert hij de lege 

plaatsen voor de ontbrekende namen met een punt. Er is van afgezien deze 

punten in de tekstuitgave weer te geven, met name omdat, op ëe¨ n uitzondering 

na in 1209, de jaren 1200 tot 1277 uitsluitend jaaropgaven zijn met de 

bijbehorende zeven punten.Van Os heeft de tekst binnen de jaaropgave verder 

ingedeeld in hoofdstukken. Hij geeft in de marge van elktekstblok zelf een rubriek 

aan, een korte samenvatting van de gepresenteerde tekst. Deze rubrieken 

in margine zijn in de tekstuitgave inspringend boven het betre¡ende 

tekstblok geplaatst en aangegeven in vet. Binnen deze tekstblokken is door 

de bewerkers een verdere onderverdeling gemaakt bij de transcriptie van de 

oorkonden. In een aantal gevallen heeft Van Os zelf al een onderverdeling 

aangebracht en deze gerubriceerd. In de tekstuitgave worden deze zogenaamde 

tussenkopjes van Van Os vet aangegeven, beginnend links aan de 

kantlijn. Ten behoeve van de lezer hebben de bewerkers vanaf p. 8 bovenaan 

de pagina een sprekende hoofdregel met de jaaraanduiding toegevoegd, op 

basis van de eerst- of laatstgenoemde datum; 

^ vertoont de basistekst gelijktijdige wijzigingen en/of toevoegingen, dan wordt 

de gewijzigde en/ofvermeerderde versie gegeven. Bijzondere gevallen worden 

in de noten gesignaleerd; 

^ de bijzondere tekens worden als volgt weergegeven: bij de parafrasering of 

volledige uitgave van oorkonden verwijst Van Os aan het eind ervan naar de 

desbetre¡ende folio met eventueel het bijbehorende teken (signum)inhetcartularium. 

In de tekstuitgave staan deze signa tussen haken, in volgorde genummerd, 

½1, ½2, ½3 enz. De corresponderende tekens zijn weergegeven in 

bijlage 2; 

^ delen van de tekst die weggevallen of onleesbaar geworden zijn en met redelijke 

zekerheid gereconstrueerd kunnen worden, worden tussen teksthaken [ ] 

afgedrukt; 

^ kennelijke verschrijvingen in de basistekst worden stilzwijgend verbeterd; 

^ het eind van een folio wordt weergegeven door een Duitse komma /; 

^ Latijnse zinsneden en passages worden vertaald, aangezien de kennis van het 

Latijn bij mediaevisten geen vanzelfsprekende verworvenheid meer is. Bij de 

vertaling zijn de volgende criteria gehanteerd: 

1 historische passages worden bij de tekstuitgave in een noot vertaald; het betre¡ende 

nootcijfer wordt aan het eind van de Latijnse passage of de Latijnse 

XLIII

woorden geplaatst, met uitzondering van de uitgebreide tekst p. 207-210, 

waar de noot met vertaling bij het begin staat; 

2 bij onvolledige jaaropgaven wordt het desbetre¡ende jaartal tussen haken 

toegevoegd; 

3 de repetitieve tekstdelen worden niet telkens opnieuw bij de tekstuitgave, 

maar slechts eenmaal vertaald in bijlage 1 (Lijst met vertaling van vaak voorkomende 

Latijnse zinsneden en passages); 

4 niet vertaald worden de teksten van oorkonden, de gelatiniseerde eigennamen 

met bijbehorende kwali¢caties, een bijbeltekst, het grootste deel van de 

introitusvermeldingen en de maandaanduidingen.Wat de oorkonden betreft 

is vertaling, nog afgezien van het feit dat deze uiterst gecompliceerd is, niet 

absoluut noodzakelijkvoor het volgenvan de verhaallijn, omdat Van Os de inhoud 

vrijwel zonder uitzondering voorafgaand aan het stuk parafraseert of in 

een rubriek toelicht.Waar dit niet gebeurt, kan het desbetre¡ende stuk opgespoord 

worden via bijlage 3 (Concordantie van kroniek en cartularium). Bij 

de gelatiniseerde eigennamen is vertaling in een aantal gevallen niet verantwoord, 

omdat vaak onzeker is of het een achternaam dan wel een beroepsnaam 

betreft. De bijbeltekst is in een noot toegelicht. De introitusvermelding, 

het psalmvers als inleiding tot de mis, maakt doorgaans deel uit 

van een datering met dagopgave, zodat de datum geen probleem vormt. Alle 

introitus-opgaven zijn in overeenstemming met de genoemde dagopgave. 

Waar het introitus geen onderdeel van een datering met dagopgave is, is de 

datum in een noot omgerekend, behalve in de teksten van oorkonden. De 

Latijnse maandaanduidingen spreken voor zich. 

XLIV

fol. 1 r 

fol. 1 v 

fol. 2 r 

fol. 2 v 

fol. 3 r 

Dit boeck inhelt in den iersten die gelegentheit slantz van Brabant metter toebehoerten, 

die afcoempste ende dedelheit der hoiger doerluchtiger fursten ende hertogen 

van Brabant ende daernae voirts van versceyden previlegien, verleeningen, 

byhore princelicheit den lande van Brabant ende oic der stat van sHertogenbosch 

verleent; ende voirts van meer andere ordinancien, vonnissen, appoinctementen, 

compromissen, uuytspracken, con¢rmacien, tractaten ende van meer andere 

poincten in cort comprehendeert. 

In den iersten is hier te wetene die gelegentheit slantz van Brabant, dat die uuyterste 

provincie is van Almanien ende is liggende aen Neder-Vrancryck, hebbende 

den Ryn endeVrieslantoostwairt, die Britaensche Zee ende [den] 1 Vl[eems]schen 1 

Schoot noo[rtwairt] 1 , / Neder-Gallien westwairt ende Hoich-Vrancryck zuytwairt, 

hebbende vele vermeerde steeden. 

Tes oick te wetene dat Brabant gedeylt is in vier quartieren onder vier principael 

hooftsteeden, die ziin: Loeuen, Bruessel, Antwerpen, sHertogenbosch. 

Int quartier van Loeuen zyn dese steden: Thienen, Leeuwe, Aerschot, Dyest, 

Gemmelours, Geldenaken, Hannuyt, Halen, Landen, Sichenen. 

Int quartier van Bruessel liggen dese steden: Nyuele,Vilvoirden. 

Int quartier van Antwerpen liggen dese steden: Lyere, Herentals, Breda, Bergen 

op den Zoom, Steenbergen. / 

Int quartier van sHertogenbosch liggen dese steden: Graue, Helmont, Eyndouen, 

Rauesteyn, Megen. 

Ende van desen steden zoe ziin naest den voirs. vier principalen hooftsteden noch 

drie andere hootsteden, te wetene: Thienen, Leeuwe, Nyuele. 

Item die stat van Maestricht houden van den keyser die hertoge van Brabant ende 

die bisscop van Luydick tesamen gelyck. 

Item in Brabant liggen noch grote vryheiden ende dorpen die beter zyn dan sommighe 

steden voirs., te wetene: Turnhout, Gheele, Hoichstraten, Beke, Oirschot, 

Werchtere, Merchtene, Vueren, Tubeke, Lennicke, Ysche, Grymbergen, Assche, 

Arendonck, Oisterwyck ende meer andere. / 

Dit ziin die abdyenvan monickenvan Sinte-Benedictusoirdene in Brabant: Gemmelours, 

Ha¥igem,Vliebeke. 

Ende die abdyen van nonnen derselver oirdene zyn:Vorst, Bigaerden. 

Dit zyn die abdyen van monicken der oirdene van Cisteau oft van Sinte-Bernart: 

Vileer, Sinte-Bernarts op die Scelde, Nyzele. 

Ende die abdien van nonnen zyn:Vrouwenparck, Ewyers,Ter Cameren by Bruessel, 

Rosendale, Nazareth, Lintere, Rameye, Florual, sHertogendale, Argenton, 

Musen by Mechelen. Dit ziinie abdyen van der oirdene van Premonstreyt: Sinte- 

Michiels tAntwerpen, Grymbergen, Parck,Tongerloe, Heylicgem, Euerbode, Diligem. 

/ 

Van der regulieren Sinte-Augustynsoirdene die abdye van Sinte-Geertruyt te 

Loeuen. 

Die abdyen van edelen ion¡rouwen canonickerssen van Sinte-Geertruden te 

Nyuele, gefondeert van Sinte-Geertruden. 

1 Lacune door gaatjes in het papier. 

1

fol. 3 v 

fol. 4 r 

fol. 4 v 

Tott Loeuen is thuys oft cloester van den commenduer van Sint-Iansheren van 

Rodes van Sinte-Augustynsoirdene, geheiten Chanterayn, ende hy gaet te raide 

metten Staiten van Brabant op die zyde van den banierheren ende oick metten 

prelaten. 

Oeck soe es een cloester oft huys van derselfder oirden tot Tricht. 

Item te Gemart es een cloester van den commandeur van der oirdenen van den 

heren van Pruysschen. 

Item in den voirs. lande van Brabant zyn chartroysen, biddende oirdene ende vele 

andere oirdene, beyde mannen ende vrouwen, die van reformacien zyn ende vele 

vruchten doen, etc. 

Die banieriien van Brabant sonder den voirs. abdt van Gemmelours, die in den 

lantraidt die ierste banyerheere geheiten wordt: Aerschot, Gaesbeke, Bierbeke, 

Perweys, Rotselair, Ghete, Leefdale, Breda, Bouterzem, Grymbergen, Cuyck, 

Dyest,Wesemael, Du¥e, Rayues, Cranendonck, Boxtel, Sombre¡. / 

Item ende dese banyeryen ziin bruedersgedeelten van Brabant, te wetene: Aerschot, 

Byerbeke, Gaesbeke, Diest, Perweys. 

Tot desen zyn noch in Brabant sommige ander heren, geheiten ridderen met gesellen, 

als: Huldeberge, Bouterssem, Ryuieren, Boechout, Assche, Lyntere, 

Wauere. / 

van der afcoempsten ende edelheit der hoiger vorsten 

ende hertogen van brabant 

Van Adam tot Noe waren tusschen beyde omtrent XII C iaren ende 

ierst beginnende van Noe 

Soe is in den iersten te wetene dat van beginne dat Got almechtich die ierste 

menschen Adam ende Eue maecten optenvrydach, zoe waren omtrent XII C iaren 

tot Noe toe die de arcke maecte tegen die toecomende diluvie. Ende hy hadde drie 

zoonen, te wetene Sem, Cam ende Iaphet doen hyV C iaer oudt was. Ende Noe by 

bevele Goids met zynen wyve ende met zynen drie zoonen ende met hoeren wyven 

gingen tsamen in der arcken dair Noe C iaer over getymmert hadde. Ende 

want alle die werelt in der diluvie verdranck, uuytgenomen dese acht personen. 

Soe zyn van desen drie zoonen comen alle menschen die ye sint in der werelt geweest 

zyn. Nae der diluvien plancten Noe eenen wyngart ende zoe gescyede den 

goedenvader Noe die dronckenscap van den wyne eer hydie cracht des wyns kende, 

zoedat hy ontdect lach neder ter eerden. Ende Cam, zyn zoen, bespotten zynen 

vader, mar Sem ende Iaphet waren beschaempt ende decten hem. Welke 

dingen Noe daernae vernemende, soe gebenediden hii Sem ende Iaphet, mar 

Cam / vermaledyden hy.Van desen drie zoonen worden by Noes tyden geboren 

ende leefden XXIIII M ende C mannen sonder die vrouwen ende die kynderen 

dier vele meer waren, want Noe was oudt als hy starf IX C ende vyftich iaren. Ende 

dit volck hadde drie princen, te weten Nemroth van Cams geslachte, Iettan van 

Sems geslachte ende Su¡ene van Iaphets geslachte. Overmits desen drie zoonen 

van Noe is die werelt gedeylt in drie delen, te wetene Asya, A¡rica ende Europa. 

2

fol. 5 r 

fol. 5 v 

fol. 6 r 

Asia bewoenden die van Sem quamen, A¡rica bewoenden die van Cam quamen, 

Europa bewoenden die van Iaphet quamen.Van Sem is comen tvolckvanYsrahell 

ende Ons Here Ihesus Cristus.Van Cam zyn comen vele quade tyrannen ende vele 

quade generacien. 

Ende voirts van Iaphet, soen van Noe 

Iaphet ende Stuna, zyn wy¡, hadden VII zoenen, te wetene Mosoch, Tyras, Gomer, 

Lauan, Magoch, Madan, Tubal. / Van Mosoch ende Tyras zyn comen die 

van Tracien; van Gomer zyn comen die van Galasien ende dairnae die Fransoysen; 

van Lauan ziin comen die Griecken; van Mogoch zyn comen die Siten; van 

Madan zyn comen die Meden; vanTubal zyn comen die van Spaengien. Men leest 

oick dat van Iaphet comen zyn XV generacien die Europen besaten, dairaf die 

voirs. Su¡ene tot zynen deel nam Creeten ende Ytalien. Oeck van desen Iaphet 

zyn comen die heren van Troyen, van Romen, van Ytalien, van Vrancryck ende 

van desen Nederlanden ende al meest die kersten. 

Ende voirts nae sommige van Lauan ende nae sommige van Su¡ene 

begint men dafcoempste van Hector vanTroyen 

Dese voirscr. Su¡ene nae sommige boecken is afgedaelt van Gomer voirs. ende 

die beginnen van hem die afcoemste van Hector vanTroyen. Sommige andere beginnen 

Hectoirs afcoemste van den voirs. Lauan, die enen zoen hadde die Ionius 

hyet. / 

Ende voirts hoe die generacien van Iaphet, Lauan, Gomer ende Suffene 

vergaderen opTros 

Nyettemin beide deze generacien vergaderen ten eynde gelyc opTros, die nae zynen 

name maecte die stat van Troyen. Tros voirs. hadde enen zoen die hyet Ylus, 

die bynnenTroyen dede maken een paleys ende noemdent Ylyon.Ylus voirs. had 

enen zoen die hyet Laomedon. By tyden van desen waert Troyen ierst destrueert 

van Iason ende Hercules, die in Colcos trocken om tgulden vlyes ende wairt dootgeslagen. 

Laomedon voirs., die dorde coninc van Troyen, lyet after enen zoen, geheiten 

Pryamus, die de stat vanTroyen weder scoender ende groter dede maken ende by 

zynen tyde waertse weder destrueert van den Griecken die thien iair dairvoir lagen; 

ende dat was XI C ende omtrent LXIX iair voir Christus gebuert. Priamus 

voirs., coninc van Troyen, hadde by Heccube, zyn wy¡, vy¡ zoenen ende twee 

dochteren, te wetene die zoenen: Hector, dierste van den IX besten, 1 Paris, Diephebus, 

Helenus,Troylus; die dochteren: Cassandra, Polixena. / 

Ten tyde van Hector vanTroyen 

Hector voirs. hadde by Andromata, zyn wy¡, Francion ende meer schoen kynderen. 

Dese Francion, nae die destructie van Troyen, vloet met meer Troyanen bii 

1 Zie inleiding noot 108. 

3

fol. 6 v 

fol. 7 r 

namenTurcus, dieTroylus soen was, met Anthenor, met Eneas, met cleyn Priamus 

ende meer baronen ende mennichten van volcke, doelende over zee ende beempdenvan 

Meptides 1 ende comende int lant vanYsaurien.Turcus voirs. nam een lant 

inne dat hy nae hem hyet Turkyen. Anthenor nam inYtalien dair hy Paduaen,Venegien 

ende meer steden stichten. Eneas trac oick inYtalien ende Carthagen.Van 

hem quamen die coningen van Albanien ende dedelheit van Ytalien. Francion 

voirs. blee¡ inYsauria dair hy enen zoen wan die hyet Hector. 

Hector voirs. had enen zoen die hyet Troylus. Troylus hadde twee zoenen, te wetene 

Francion, die blee¡ heer in Ysauria, ende Priamus, die track in Hongarien 

dair hy stichten een stat die hy hyet Sicambrien, ende dat was C XVIII iaer nae 

die destructie vanTroyen. 

Priamus voirs. hadde zoenen, te wetene Eneas, die blee¡ heer in Sycambrien, 

ende Priamus. Eneas voirs. hadde enen zoen die hyet Priamus, heer in Sycambrien. 

Priamus voirs. had enen zoen die hyet Siluius Brabon, heer van Sycambrien. 

/ 

Ende voirt die generacien van den voirs. Hectoir vanTroyen comende 

Van Siluius Brabon voirs. ziin comen sess zoenen ende mitsdien hy die al nyet en 

conste gegueden, verseynden hy die om lant ende goet te gewynnen, van welken 

zoenen die namen zyn:Wandalus, dairaf zyn comen dieWandalen; Polixus, dairnae 

heyt dlant van Polen; Rusus, nae hem heyt dlant van Ruyssen; Hunus, dairaf 

zyn comen die Huynen; Frixus, nae hem heyt Frigea; Siluius Brabon, die blee¡ 

heer in Sycambrien. 

Siluius Brabon voirs. lestgenoempt hadde zoenen ende dochteren ende die outste 

zoen hyet Hectoir, oic heer nae hem in Sycambrien. Hector hadde enen zoen die 

hyet Francion, heer in Sicambrien. Francion hadde Francion Brabon, heer in Sycambrien. 

Francion Brabon voirs. hadde enen zoen die hyet Troylus, heer in Sycambrien, 

ende een dochter die hyet Ylya, dair Mars aen wan twee zoenen die 

hyeten Romulus ende Remus, dairaf zyn comen die Romeynen. / 

Troylus voirs. lyet after enen zoen die hiet Brabon. Brabon voirs. liet after enen 

zoen die hyet Siluius Brabon. Siluius Brabon voirs. liet after enen zoen die hyet 

Hector Brabon. Hector Brabon voirs. lyet after twee zoenen, te wetene: Demophon, 

die wan enen zoen die hiet Tarquinus Priscus, diewelke regneerden coninc 

te Romen; Palamides, heer in Sycambrien. Palamides voirs. liet after drie zoenen, 

te wetene: Brabon Siluius, heer in Sycambrien; Deiphebus, heer in Deenmarcken; 

Prias, quam in een eylant dat Pontus hyet, dairinne Pilatus 2 namaels was gesonden. 

Brabon Siluius voirs. lyet after twee zoenen: Dyomedes, die creech dlant van Affriken; 

Priamus blee¡ heer in Sycambrien. Priamus voirs. lyet after enen zoen die 

hyet Philomenus, heer in Sycambrien. / 

1 Waarschijnlijk een verschrijving voor Neptunus. 

2 In margine nota. 

4

fol. 7 v 

fol. 8 r 

fol. 8 v 

Die hercoempste van Iulius Cesar 

Philomenus voirs. hadde drie zoenen, te wetene: Archadius, die track in Griecken 

ende aldair in een lant dat hy nae hem noempden Archadien, dair hy wanne enen 

zoen geheiten Hus, die vader van Iulius Cesar, ende aldus is dedelheit comen uuytenTroyanen; 

Macedo, die track wonen in een lant dat hy oic nae hem noempden 

Macedonien, ende hy was vader van Philips, des groten coninx Alexandersvader; 

Priamus, heer in Sicambrien. 

Priamus voirs. had enen zoen die hyet Brabon, die blee¡ heer in Sicambrien, ende 

een dochter die hyet Polixena, die enen man creech, geheiten Neptanabus, coninc 

van Egipten, tovenaer, die men seegt dat Alexanders moeder bedroech by ignorancien. 

Brabon voirs. liet after eenen zoen Laomedon, heer in Sycambrien. / 

voir die geboerte onss heren 1 

Laomedon lyet after eenen zoene geheiten Pelius, die heer blee¡ in Sycambrien. 

Pelius voirs. lyet after twee zoenen die beyde hyetenTroylus, dairaf deen wairt heer 

vanYerlant ende dander blee¡ heer in Sycambrien.Troylus voirs., heer in Sycambrien, 

lyet after enen zoen Troylus Brabon. Troylus Brabon voirs. lyet after enen 

soen Priamus, heer in Sycambrien. Priamus voirs. lyet after eenen zoen Francion, 

heer in Sycambrien. Francion voirs. lyet after enen zoene Siluius Brabon. 

Siluius Brabon voirs. lyet after enen zoen Troylus Brabon.Van hem quamen twe 

Brabone, deen nae dander. Dairnae quam een die hyet Hector.Van dien Hector 

quam noch een Brabon, al heren in Sycambrien.Van dien Brabon quam Priamus, 

heer in Sycambrien. / 

Hoe ierstwerven dlant dat nu eensdeels Brabant is, gelegen tusschen 

den Ryn ende Sceld, is begrepen ende by wyen volgt 

Priamus voirs. lyet after enen zoen die hyet Francio, heer in Sicambrien. Francio 

voirs. lyet after XIIII zoenen ende vy¡ dochteren, die hii nyet all gegueden en conste 

ende ga¡ alsoe zynen zoenen scat datse dlant besuecken zouden. Onder welke 

zoenen die outste blee¡ in Sicambrien ende die iongste, geheiten Brabon, trac in 

Griecken by den voirs. hertoge Hus, hertoge van Archadien. Desen Brabon, mits 

dat hii sterc, vroem ende wyss was, ga¡ hem die hertoich een van zynen edelen 

vrouwen, dairaen Brabon voirs. wan twee zoenen, te wetene Brabon ende Eneas. 

Terselvertyt creech die voirs. hertoge Hus enen zoen, Iulius geheiten, die gesneden 

waert uuyt zynder moeder lichaem, dairom hyet hii Iulius Cesar ende oickhyet hy 

Gayus; ende een dochter die hiet Zwane. 

Ende onder dander had Francio voirs. noch enen zoen, die hyet Kaerle. Dese 

Kaerle quam in dit Nederlant tot heydenTongeren ende waert heer van desen Nederlant 

tusschen den Ryn ende die Sceld ende dede maken een casteel optenWael, 

geheiten Megen, dat nu Nymmegen is. Ende dese Kaerle creech enen zoen die 

oick hyet Kaerle.Welke Kaerle naederhant quam oic woenen bydenvoirs. hertoge 

1 Herhaald tot en met fol. 11 r . 

5

fol. 9 r 

fol. 9 v 

fol. 10 r 

Hus ende becroep Zwane, zyn dochter, die hy in dit / Nederlant bracht ende 

creech dairbii eenen zoen, geheiten Octauiaen, ende bleven woenen tot Tongeren 

ende tot Nymmegen, ende een dochter die hyet oick Zwane, als hier nu vercleert 

zal werden ende sunderlinge van den voirs. Iulius, Zwane, syn suster, ende Brabon. 

Dese voirs. ionghe Zwane, nicht van denvoirs. Iulius, creech tot enen man Brabon 

voirs., die welke was coninc van Agrippinen, dats Coelen, dats van den Riin totter 

Sceld toe, ende oic coninc van Doeringen ende oic mercgreve des Helichz Rycx, 

ende dairaf zyn voirts succedeert die hertogen van Brabant, als hierna blyct. 

Brabonvoirs. ende Eneas, gebrueders, wyessen tsamen met Iulius Cesarop. Iulius 

wairt een geleert man ende dairom wairt hy gecoren van den Romeynen een consul 

te zyn ende een capiteyn. Die Romeynen hadden drie capiteynen, te wetene: 

Crassus, wairt gesonden in Persen ende Meden, dair hem om zynrer giericheit 

gesmouten gout waert gegoten in zyn kele; Pompeyus, die bewaerden Romen; Iulius, 

die conquesteerden ende creech Almanien, Zwauen, Zassen, Doeringen 

ende dese Nederlanden. Ende Iulius voirs. maecten den voirs. Brabon coninc 

van Doeringen, want hy hem zeer beminden.Vandair quam Iulius tot Coelen, 

dat hyet Agrippinen, ende die stat was thoeft van den conincryc van Agrippinen, 

begripende allet lant van den Ryn tot Scelden toe, ende Iulius versloech hoeren 

coninc ende maecten denselven Brabon doen aldair regeerder.Vandaer trac / Iulius 

nederwairt ende int reysen stichten hy Guylke.Vandair track hy over die Maze 

tot in Vlaenderen, dat doen hyet tFelle Wout Sonder Genaden 1 ende comende 

dair die Leye in de Scelde valt, dair stichten hy een stat, die hii hyet nae zynen name 

Gand, want hy Gayus hyet.Vandair trac hii tot Boonen. Dair track hy tweewerven 

over stryden in Engelant ende wairt alle mael wederomme geslaigen 

mits gebreckvanvolcke. Alsoe dat Iulius seynden drie van zynen heren, by namen 

Brucus, 2 Crassus ende Ecliopus, omme te halen den voirs. Brabon, coninc van 

Agrippinen, dat nu Colen heyt, omme hem bystant te doen.Welke Brabon metten 

zelven heren, die nochtans Brabon zeer benyden, getogen is met groeter macht 

ende zyn gecomen tot Loeuen. Daer stont enen tempel dair die heren den afgot 

Mars plegen te looven. Mar ennige seggen dat Brabon aldair Iulius geloefden 

ende eedt dede van des Rycx van Romen wegen, doen hy dlant van hem ont¢nck 

dat nu Brabant is. Dairomme is noch Loeuen die hooftstat van Brabant. 

Dat Brabon den reuse versloech 

Dieselver Brabon toech vandair voirt metten voirs. drie heren den rechten wech 

nae Ghent ende lydende dair een lant dat voll ryetz stont, seyden Brabon voirs.: 

`Hier moet ummers /een water by wesen'. Dairop antwoerden een die tlant kenden, 

dat dairby lyep een ryvier die de Sceld hyet, ende dat aldair op die passagie 

dair zy over musten scepen, leech een rueze op enen torne ende wachten dair den 

toll.Want wye over die Sceld woude varen, die moste dair zyn hant te toll laten oft 

tegens den rueze vechten. Alsoe dat die voirscreven Brabon, comende omme over 

1 Zie inleiding noot 109. 

2 Aldus hs., lees Brutus. 

6

fol. 10 v 

fol. 11 r 

te varen, den reuze bevochte ende sloech hem ziin rechterhant a¡ ende dairnae 

zyn hooft. Ende nam Brabon voirs. des reuzen hant ende werpsche omtrent der 

halver Scelde. Ende alsoe verre Brabon die hant werp, behoert die Sceld aen Brabant 

ende van dien hantwerp heeft Antwerpen den naem noch behouden. 

Hoe Antwerpen een mercgrefscap wairt 

Dat gesciet toech Brabon voirs. met allen zynen geselscap over die Sceld inVlaenderen 

tot Gendt ende vandair voirt tot Bonen, dair Iulius voirs. lach. Ende doen 

trac Iulius over met Brabon voirs. ende allen hoeren her in Engelant dair zii den 

coninc versloegen ende maecten Engelant onderdanich den Romeynen. Ende 

vandair toegen zy weder in Vlaenderen ende vandair ter plaetsen dair Brabon 

voirs. den reuze versloech ende dair den / voirs. torne stont dair die voirs. reuse 

op lach, dair Iulius een borcht dede maken ende maecten die plaetze ende die 

eerde heilich 1 nae die Roemsche ende heydensche manier ende ga¡ dair schoene 

rechten ende previlegien ende hy maecten den voirs. coninc Brabon, omdat hy 

den reuze verslagen hadde, marcgree¡ sHeilichs Rycx. Ende om den hantwerp 

die Brabon werp, bleeft heetende Hantwerpen. Ende Iulius ga¡ der stat die wapen 

een borcht van zilver in een velt van keelen ende oic twee handen omdat Brabon 

die hant werp. Ende alsoe vueren noch die hertogen van Brabant den tytel van den 

mercgreefscap des Heilichs Rycx van des keyserrycx van Romen wegen. 1 

Vandair trac Iulius voirs. nae Vrancryc ende sloech neder te Cameric. Ende als 

Brabon voirs. vernam dat Iulius dair rusten, nam hy een sceep in de Scelde ende 

woude by Iulius tot Cameric varen spoelen. Ende onderwegen comende vant hy 

een dall dair vele zwanen waren. Ende Brabon ginc nae enen zwaen schieten, mar 

die zwaen ontvloet hem ende Brabon zwoer hy zoude den zwaen volgen. Ende hy 

volghden den zwaen lancx den water tot Nymegen in Gelderlant. Ende dair was 

Iulius Cesar suster / die Zwane hyet, 2 die met Kaerle, heer van Tongeren, nedercomen 

was. Ende doen zysach dat Brabonvoirs. den zwaen die hygevolcht hadde, 

woude scyeten, ryepsche uuyt hoeren sloot in Griecscher talen:`Heer ridder, laet 

mynen zwaen zyn leven'. Ende Brabon voirs. verwonderden zeer wye die vrouwe 

wesen mochte ende ginc uuyten sceep opt slot ende doen hy dair boven quam, 

kenden elckden anderen, want zii tsamen in Archadien by den hertoge Hus, Zwanen 

vader, opgewassen waren. Ende Brabon voirs. trac vandair terstont nae Cameric 

by Iulius ende ga¡ Zwane denselven Brabon een cleyn beeldekenvan goude 

dat Iulius moeder plach te hebben, om dat Iulius, haren brueder, te brengen. Dairmede 

Iulius zeer blyde was ende toech terstont met Brabon tot Nymegen by zyn 

zuster Zwane voirs., die hem thoenden Octauiaen voirs., haren zoen, ende een 

ionge dochter, die Zwaen oeck hyet, ende claechden dat hair heer gestorven weer 

ende was heer vanTongeren. Ende Iulius dede hair sloot heelvermaken ende alsoe 

heytet nu Nymegen dat tevoerens Megen hyet. Ende Iulius nam tot hemwairt den 

voirs. Octauiaen, zynen neve. Ende hii gaf den voirs. Brabon zyn ionge nichte, oic 

Zwane geheiten, ende dairmede tconincryc van Agrippinen, dats Colen 1 ,ende 


2 In margineVoir Onss Heren geboerte. 

7

fol. 11 v 

fol. 12 r 

45 v. Chr. 

allet lant van opten Ryn totter Scelde toe, dairinne Brabant begrepen is, behoudelic 

dat Iulius suster het hal¡ / ryck behouden zoude zoelange zii leefden. Brabon 

voirscr. wan aen de voirs. ionge Zwane eenen zoen dien hii hyet Kaerle. 

Vandair trac Iulius nae Loeuen dair hydie borcht dede maken. Ende omtrent twee 

mylenvan Loeuen schoet hy enen aer vlyegende ende dairnae heyt noch Aerschot, 

dair hy een casteel dede maken. 

Dat Brabon voirs. vermoerdt wairt 

Ende zoe dan, mitsdien dat Iulius boven vy¡ iaren hem van den Romeynen statueert 

in desen Nederlanden blee¡, wairden die Romeynen op hem toernich. Ende 

mitsdien meynden Pompeyus, die bynnen Romen alsdoen een capiteyn was, den 

voirs. Iulius uuyt Romen te weren. Dwelc Iulius vernemende trac opwairts nae 

Romen met Brabon voirs. ende den voirs. Octauiaen, zynen neve, ende met allen 

zynen volck ende comende voir Romen, zoe quam hem Pompeyus met grooter 

macht als vyant tegen. Dair vochten zii enen groten strydt ende in denselven 

strydt waert Brabon voirs. vermoert van achter, als van den voirs. Brucus, 1 Crassus 

ende Ecliopus die hem haetten. Ende nae vele vechtinge wan Iulius Cesar den 

strydt. Pompeyus voirs. vloet in Egipten, dair hem Iulius naetoech ende vandair 

vloet Pompeyus in Alexandrien dair hy onthoeft wairt ende thoeft waert Iulius 

gesonden. / Iulius voirs. keerden wederomme uuyt Egipten ende quam met 

machte bynnen Romen ende hy wairt aldair van den Romeynen gemaect een eenich 

prince des noyt tevoerens en hadde geweest. Ende dat was omtrent XLV iaren 

voir Cristus gebuerte. Ende int vierde iair zyns riicx waert hy vermoert opt 

Capitolium, dair hy in den raet stont. Dese Iulius Cesar hadde den Romeynen onderdanich 

gemaect Ytalien, Almanien, Gallien, Engelant ende meer landen. 

Voir Ons Heren geboerte omtrent XLV iaren was Iulius. Ende omtrent 

IIII iaren dairnae dat Iulius doot was, waert keyser Octauianus 

Augustus als omtrent XLIX iair voir Ihesus geboerte 

Alsdoen wairt Octauianus Augustus keyser van Romen. Hy creech alle die werelt 

onder een monarschie. Die werelt was onder hem in groeter vreden XII iaren 

ende in zyn XLII en iair wairt Christus Ihesus geboeren. In diere tyt was Sibilla, 

die van Cristo propheteerden ende die doen den voirs. keyser Octauiaen verthoenden 

in den hemel een schoen maigt, houdende een kyndeken in hair armen. 

Ende zy zeyden den keyser:`Dit kyndt is meerder dan du bist, hem aenbidt'. Zoe 

hy dede ende eerdent met wyerock, etc. 

Tussen den tiit dat Adam gescapen ende Ons Heer Ihesus Cristus geboeren 

waert, waren omtrent V M II C iaren 

Nae seggenvan sommige godlyke doctoren ende nae seggenvan sommige soe warent 

V M C XCV iaren ende IIÃÙ Ä maent tusschen die tyt dat Adam waert gescapen 

ende dat Onser-Liever-Vrouwen-Marie die bootscap quam als datse den zoen 

1 Aldus hs., lees Brutus. 

8

fol. 12 v 

fol. 13 r 

fol. 13 v 

Goidz soude ontfangen, dwelc gesciede in de leste weeck van den mert op enen 

vrydach; ter compleettyt quam die engel Gabriel ende ter middernacht sprack 

Maria:Èxite ancilla Domini'. 1 

teser tiit waert onse heer ihesus cristus geboren 

Kaerle voirs., zoen van den voirs. Brabon die voir Romen vermoert wairt, dieselver 

Kaerle wairt nae des voirs. Brabons, zyns vaders, doot coninc van Agrippynen, 

dat nu Colen heyt ende dat van opten Ryn totter Sceld toe strect, ende oic 

coninc van Doeringen ende mercgree¡ des Heilichs Rycx. Die voirs. Octauiaen, 

keyser van Romen, vermeerderden denvoirs. Kaerle zyn ryckvan der Eluen totter 

Scelden toe ende van der Vriesscher / Zee tot Vermendoys ende verleenden hem 

vele previlegien, want hy zyn oem was, ende die voirscreven Kaerle regneerden 

LXXXI iaren ende in zynre tyt wairt Onss Heer Ihesus Cristus geboeren. Kaerle 

voirs., dierste van dien name ende tweeste coninc van Agrippynen, dat nu Coelen 

is, hadde twee zoenen, te weteneTitus, die blee¡ coninc in Germanien ende Doeringen 

ende was die vader vanVespaciano, die met Titus, zynen zoen, Iherusalem 

destrueerden; ende dander Kaerle, die blee¡ coninc van Agrippinen, dat nu Coelen 

is, metten lande tusschen den Ryn ende der Sceld ende tusschen die Zuyerzee 

inVrieslant endeVermendoys, dair dat lant van Brabant in besloten is, 2 ende began 

te regneren int iair Ons Heren XXXIX ende regneerden XLI iair. Kaerle 

voirs. lyet nae hem twee zoenen, te wetene Brabon, die blee¡ coninc vanVermendoys 

totterWestzee toe, dat nuVrancryck heyt, /ende Kaerle, die blee¡ coninc van 

Agrippynen, dat nu Coelen heyt, ende mercgree¡ des Heilichs Rycx ende die began 

te regneren int iair Ons Heren LXXX ende regneerden LXV iaren. Kaerle 

voirs. lyet nae hem enen zoen die oick Kaerle hyet ende was die vierde van dien 

name ende vyfte coninc van Agrippynen ende mercgree¡ des Heilichs Rycx ende 

hybegan te regneren int iair Onss Heren C XLVende hy regneerden LXViaren. In 

tyden van den voirs. Kaerle worden gecruyst X M martelaers in Armenien. Kaerle 

voirs. lyet nae oick enen zoen die oick Kaerle hyet ende was die vyfte van dyen 

name ende seste coninc van Agrippinen ende was nae zyns vaders doot coninc 

X iaren. / 

nae onss heren geboerte c lv iaer 

155 n. Chr. 

Kaerle lestgenoempt lyet oeck after enen zoen die Kaerle oick hyet ende was die 

seste van dien name ende VII te coninc van Agrippinen, dats nu Coelen, ende 

marcgree¡ des Heilichs Riicx ende began te regneren als men screef C LV ende 

hy regneerden C ende vy¡ iaren. In deser tyt worden Sinte-Barbara ende Sinte- 

Cecilia gemarteliseert. Kaerle voirs. lyet oic after enen zoen die oick Kaerle hyet 

ende was dieVII te van dien name ende dieVIII te coninc van Agrippynen, dats nu 

1 Lucas 1, 38. 


9

fol. 14 r 

fol. 14 v 

fol. 15 r 

260 

Coelen, ende marcgreef des Heilichs Rycx ende began te regneren int iair Ons Heren 

CC LX ende hy regneerden drie iair. Kaerle voirs. lyet oick after enen zoen die 

oick Kaerle hyet, die Schoene, ende was van dien name dieVIII te ende coninc van 

Agrippinen ende marcgree¡ des Heilichs Rycx die IX te . Hy began te regneren int 

iair Onss Heren CC LXIII ende hy regneerden LXII iaren ende hy wan Noerwegen, 

Deenmarcken ende Zweeden. 

In deser tyt was die heilige paeus Siluester, die den groten keyser Constantiin 

doepten. / 

hier ccc xxv nae ons heren geboerte 

Oeck in der tyt voirs. omtrent die iaren CCC VII worden gemarteliseert Sinte- 

Katheryn, Sinte-Margriet, Sinte-Agneet ende noch XXXVII M martelaren. Oeck 

corts dair tevoerens worden gemarteliseert ontalike martelaren. Ende oick omtrent 

den iair CCC XV leefden Sint-Anthonys ende vele meer andere heremiten 

in Egipten. Ende corts dairnae leefden die werdige bisscop Sinte-Nycolaus. Kaerle 

die Schoene voirscreven lyet after twee zoenen, te wetene Eneas ende Brabon, 

die wairt coninc van Agrippinen ende marcgree¡ des Heilichs Rycx in iair CCC 

XXV. Hy regnerden XLI iaren. In die tyt leefden Sint-Ian Guldemont, bisscop 

van Constantinopole. Brabon voirs. lyet after enen zoen die hyet Kaerle metter 

Corter Noze. 

nae ons heren geboerte ccc lxvi 

Dese was die IX te van dien name ende /die thienste coninc van Agrippynen, dats 

nu Colen, ende hy began te regneren int iaer Ons Heren CCC LXVI ende hii regneerden 

XII iaren. Hy was oick mercgreve des Heilichs Rycx.Welke Kaerle, nadien 

hy verdreven hadde geweest, wairt hy in Cristo geloevende. In diere tyt 

leefden Sinte-Iheronimus, woenende tot Bethleem aen Ons Heren cribbe, ende 

Sinte-Ambrosius, eertsbisscop van Meylanen, ende Sinte-Marten, eertsbisscop 

van Tours. Ende omtrent den iaer Ons Heren CCC LXXX leefden Sinte-Augustyn 

in A¡riken. Kaerle metter Corter Nozen voirs. lyet after een zoene geheyten 

Ansises, die nae zyns vaders doot wairt coninc van Agrippynen ende mercgree¡ 

des Heilichs Riicx. Ansises voirs. began te regneren int iair Ons Heren CCC 

LXXVIII ende regneerden XXX iaren ende was heyden. Dese Ansises, mitsdien 

hy zulkenen previlegien ende vryheiden als Octauiaen, die keyser, denvoirs. Kaerle, 

zynen neve, den tweesten coninc van /Agrippynen, hadde gegeven, nyet overgeven 

en woude, wairt hy van den keyser Graciaen bevochten ende gevangen 

gevuert tot Romen, dair hy VII iaren in gevenckenisse was. Ende aldus in gevenckenisse 

wesende, wairt hy denckende dat hy in zynre stat van Agrippynen, dats 

nu Coelen, dycwyle hadde hoeren seggen dat die bysscoppen ende priesteren der 

kersten leerden, zoe wye in Cristo geloefden, die creech hulpe ende bystant, ende 

aldus denckende ryep hy Cristum aen ende geloefden, mucht hy uuytcomen, hy 

ende alle zyn volck souden kersten werden. 

10

fol. 15 v 

ccc lxxxvii nae ons heren geboert 

Ende nyet lange dairnae zoe gescyedent dat die voirs. Graciaen, die keyser, ster¡ 

ende Theodosius wairt keyser als men scree¡ CCC LXXXVII. Ende die keyser 

lyet den voirs. Ansises uuyter gevenckenissen, omdat hy hem soude helpen wederstaen 

Maximiaen, den coninc van Engelant, die keyser woude wesen endeTheodosium 

verdriven. Ende doe Maximiaen vernam dat Ansises hem bystant zoude 

doen, te weten den keyser, doen toech dieselver Maximiaen in Ansises ryck, dat 

destruerende, ende wan die stat van Agrippinen, dats nu Coelen, dair hy vant Ansises 

wy¡, die coninginne, met eenen zoen van VII iaren, welken zoen coninc 

Maximiaen kersten dede doen ende heyten Brabon, om deswille dat dieTroyaensche 

heren Brabon hyeten. 

Hier creech dlant gelegen tusschen die Maze ende Sceld den name 

dattet Brabant heyt ende zynen yersten heer genoempt een prince 

van den lande 1 

Ende dese Maximiaen ga¡ desen iongen Brabon dlant dat hy gewonnen hadde 

tusschen die Maze ende die Sceld ende nae dien Brabon wairt tselver lant geheyten 

Brabant. 

Ende desen Maximiaen toech voert in Ytalien tegens Theodosium, den keyser, 

dair hy van denselven / keyser wairt verslaigen. Ende doen nam die voirscreven 

coninck Ansises oirlo¡ ende toech tot zynen lant wairt. 

Teser tyt leefden Sinte-Marten. Ende comende tot Tours vant hy dair Sinte-Marten 

ende ont¢nc tkorsdom van hem ende alle die by hem waren.Vandair toech 2 

voirt in zyn lant, dat hy vant verdestrueert. Mar doen Ansises vernam dat die 

voirs. Brabon, zyn zoen, woenden tusschen Maze ende Sceld ende dat Maximiaen 

hem dat lant gegeven hadde ende Brabant geheiten, zoe toech hy totten selven 

Brabon, zynen zoen, ende was waeltevreden dat hii corsten was met zynen 

volcke. Ende die voirs. Ansises nam zyn vrouwe ende toech tot Agrippinen, dats 

nu Coelen, ende dede die stat vermaken ende zyn volcke kersten doen ende Ansises 

voirs. creech by zyn huysvrouwe noch enen zoen, die hyet Kaerle, die blee¡ nae 

hem coninc van Agrippinen, ende een dochter, die hyet Voraya. 

Heymskynderen 

Dese Voraya wan by Heyman, greve van Dormunde, haren man, vier zoenen: 

Reynout, leegt tot Dormunde verheven zant; Rogier; Olyuier; Adolairt, dese leyden 

een heilich leven in dabdye van Corbye. Die voirs. vier zoenen, geheiten die 

vier Heymskynderen, voeren stryden metten voirs. Kaerle, hoeren oem, tegen die 

Hunen, Gooten ende die sommige worden gemarteliseert. 


2 Aldus hs., men verwacht hierna hy. 

11 

387

fol. 16 r 

427 

Oirspronck van den name Franck, dairnae Francryc oirspronckelic 

heyt 

Hier is oeckte wetene dat naedien die Alanen by tyde des keysers Graciaen, vader 

van den voirs. Graciaen, Romen hadden belegen ende die Troyanen, die doen 

woenden in Pannonien ende in Sicambrien, ten versueck des voirs. keysers Romen 

hadden helpen ontsetten, soe ga¡ dieselver keyser hen quyt haren tribuyt X 

iaer lanc ende maectense vrii ende dairomme hyetense doen voirtane Francken. 

Want franck in Griecken is vry ende coen. Mar naderhant, nae dode des voirs. 

keysers Graciaen, worden dieselver Francken oft Sicambrinen van Graciaen, zynen 

zoen, omdatse hem genen tribuyt geven en wouden, verdreven ende quamen 

woenen opten Riin, dair zy stichten Franckevoirt, Santen, Bonne ende meer andere 

steden ende besloegen dlant van der Denouwen tot opten Ryn. / 

nae ons heren geboirte int iaer iiii c xxvii 

Van den iersten coninc vanVrancryck. 1 Dat die coningen van Vrancryc 

oic zyn comen uuytenTroyanen 1 

Ende alzoe als die voirs. coninck Ansises noch leefden ende die voirs. Francken 

tvoirs. lant van der Denouwen totopten Ryn hadden beslagen ende dair woenden, 

hadden zy enen hertoghe die hiiet Priamus. Priamus hadde enen zoen die hyet 

Mercomirus, die der voirs. Francken hertoech was XXXIII iaren. Mercomirus 

lyet after een zoen die hyet Pharamundus ende die was die ierste gecroende coninc 

over die Francken ende hy regneerden X iaren. Ende in zynrer tyt soe ster¡ 

die voirs. coninc Ansises, te wetene int iair Ons Heren CCCC XXVII ende Kaerle 

voirs., ziin zoen, blee¡ nae hem coninc van Agrippinen, dats nu Coelen. Mar hy 

en was geen marcgree¡ des Heilichs Rycx, want dat blee¡ aen Brabon, zynen 

brueder voirs. Nae den voirs. Kaerle wairt zyn zoen, coninc wesende van Agrippynen, 

veriaecht van denvoirs. Francken, die tconincryc van Agrippinen wonnen 

metten zwerd ende voirt dlant van Gallien dat nuVrancryc heyt. 

Dierste prince in Brabant korsten wesende oick 

Brabon voirs., Ansises zoen, die tot zynen VII iaren wairt dyerste prince in Brabant, 

hy woenden op Haspegouwe ende dede dair maken een stadt ende hyetse 

Landen omdat hy dair ierst landen, ende hy was oec marcgree¡ des Heilichs 

Rycx. / 


12

fol. 16 v 

fol. 17 r 

nae ons heren geboerte iiii c liii iaer 

Ende als hy oudt was XX iaren, zoe quamen die ongelovige Huynen ende Gooten 

in zyn lant, die mett Attila, hoeren coninc, vele landen destrueerden ende die kerstenvervolchden. 

Brabonvoirs. was heer LI. 1 In diere tyt, omtrent den iair CCCC 

LIII, worden die XI M maighden tot Coelen gemarteliseert van den Hunen ende 

dairnae wairt Coelen gedestrueert. 

Brabonvoirs. lyet after enen zoen geheyten Brabon, die tweeste prince in Brabant. 

Hy began te regneren als men scree¡ CCCC LIX ende hy regneerden LX iaren 

ende woenden oec te Landen in zyns vaders stat. In zynre tyt leefden die voirs. 

Pharomont, der Francken coninc, ende hy lyet after enen zoen geheyten Clodius, 

die al te mechtigen coninc wairt. Hy wan dlant van den Ryn tot Doernic ende Cameric 

toe ende dlant tusschen den Ryn ende Sceld ende die voirs. Brabon verloes 

oec Brabant, dat hy met dienen wedercreech. Clodius voirs. regneerden XVIII iaren 

ende zyn neve die hyet Meroueus, wairt nae hem coninc. Meroueus wan Hildricus 

ende die wan den moigende coninc vanVrancryc die hyet Clodoueus, die 

gedoept wairt van Sinte-Remeys. In diere tyt regneerden die moigende coninc Artur, 

coninc van Engelant, eenvan den IX besten. Brabonvoirs., Brabons zoen, die 

dorde prince, ende hy began te regneren int iair CCCCC IX 2 ende hii regneerden 

LI iaer. / 

int v c lx iaer nae ons heren geboerte 

Ende dieselver Brabon stont oick onder die coningen vanVrancryc gelyc zyn vader, 

hen dienende in stryden. 

Teser tyt leefden Sinte-Remeys, 3 daera¡ Clodoueus gedoept wairt ende die was 

die ierste korsten coninc van Vrancryck. Ende die moigende coninc Clodoueus 

voirs. vermeerderden hem zyn ryck totter Zeynen toe ende naedat hii enen grooten 

strydt metten Hoich-Duytschen had gehadt dair hy teboven ginc, wairt hy kersten 

ende gedoept van Sinte-Remeys voirs. als voirs. is in de stad van Ryemen, ten 

vermaen van die heilige Clotildis, zynre coninginnen, dochter coninx Cilprix van 

Bourgoindien, die een korsten vrouwe was. Ende met hem worden gedoept III M 

mannen. Ende int doepen quam dair een witte duve ende bracht dair een pulleken 

een 4 haren beck met heilige olye, dairmede Sinte-Remeys den voirs. coninc Clodoueum 

salfden ende werden noch alle coningen vanVrancryckdairmede gesalft. 

Nae welcken doepsel die voirs. coninc Clodoueus hyet Lodouicus. Brabon, die 

dorde prince voirs., nae vele feyten van wapeningen by de coningen vanVrancryc 

gedaen, ster¡ int iair Ons Heren CCCCC ende LX. Hii lyet after een zoen geheyten 

Kaerleman, die oeck was altyt by den coning van Vrancryc als zyn opperste 

raet. 

1 Aldus hs., men verwacht hierna iair. 

2 In margineV C IX. 


4 Aldus hs., men verwacht in. 

13 

560

fol. 17 v 

fol. 18 r 

560 

Teser tyt began die oirdene van Sinte-Benedictus. 

Clodoueus voirs. lyet after vier zoenen, te wetene: Diederick, die lyet after den 

heiligen Clodoaldus; Lodomiris; Hildebeert; Lothariis. Dese deilden tryck, 

mar nae quamt aen Lothariis all. / 

nae ons heren geboerte v c lx iaer 

Groet-Lothryck 

Lothariis voirs. lyet after vier zoenen, die oeck underling dat ryc deylden. Mar 

naemaels quamt aen Cilprick, een van zynen vier zoenen, ende zyn nacomers. 

Coninc Cilpric creech by Frigegondis, zyn coninginne, enen zoen geheiten Lotharis 

ende die naemaels hyet die groote coninc Lotharys.Welke coninc Lotharys, 

nae groete stryden gehadt, waert coninc van drie conincrycken, als van Oest- 

Vrancryc, dwelc anders hyet Groot-Lotharys, dairinne Brabant begrepen is, ende 

van West-Vrancryc ende van Bourgoindien, ende hy regneerden over die Frans[oy]sen 

1 XLIIII. Kaerleman voirs. began te regneren int iair CCCCC LX. Hy 

was een dueghdelic kersten man, oic zyn woenstat houdende tot Landen ende 

oic hem houdende gemint by coninck Cilprick, alsdoen die dorde kersten coninc 

vanVrancryc, want hy zyn lant tot dier tyt van hem te leen most houden. Kaerleman 

voirs. regneerden prince in Brabant ende op Haspegouwe LV iaren. In dier 

tyt leefden Sinte-Amand, bisscop van Tongeren, dairaf den stoel doen stont tot 

Tricht. Noch leefden doen Sinte-Benedictus, Sinte-Lenart, Sinter-Baue, Sinte- 

Autbeert, bisscop tot Cameryc. Ende oick doen leefden die groete paeus Sinte- 

Gregorius. Hy was van Sinte-Benedictusoirden. Oeck in tyde Kaerlemans voirs. 

als int iairVI C XIII waert Eraclius keyser, die Cosdras, coninc van Persen, doden 

ende dat heilige cruys Ons Heren weder bracht te Iherusalem. Int tweeste iair van 

Eraclius ster¡ Kaerleman voirs. / 

vi c xv 

Kaerleman voirs. lyet after twee salige kynderen, te wetene: Pippiin van Landen, 

die hertoge wairt; ende Amelberge, die hadde eenen zoen die een greve was ende 

die by Bertilia, zyn huysvrouwe, hadde twe heilige kynderen als Sinte-Aldegond 

ende Sint-Woutruyt, die nam te man Sinte-Vincent, greve van Henegouwe, die aen 

hair wan Sinte-Landric, bisscop van Metz, ende twee devote meechden als Madelbeert 

ende Altruyt; ende een dochter die oick hyet Amelberge. Die trouden 

enen groten heer geheiten Witgeer, woenende opte palen van Brabant tot Ham. 

Ende die wan aen hair vy¡ heilige kynderen, als te wetene: Sinter-Goelen; Sinte- 

Reynelt, die leefden XC iair, als XXX in den mechdelycken staet, XXX in den 

huwelic staet ende maigt blivende ende XXX in den weduwelycken staet; Sinte- 

Pharelt; Sinte-Emelbert, bisscop van Cameric; ende Sinte-Venancius. 

1 Onleesbaar door inktvlek in het hs. 

14

fol. 18 v 

fol. 19 r 

fol. 19 v 

Hier waert Brabant een hertoichdom. Cleyn-Lothryck dat in Ardenen 

ende omtrent Aken leegt 

Pippiin voirs. wairt nae Kaerleman, zynen vader, prince ende dat als men scree¡ 

VI C XV. Hy stont oeck vromelic by de coningen van Vrancryc, gelyc zyn ouders 

hadden gedaen. Dieselver Pippyn creech ten huwelic des hertogen dochter van 

Aquitanien, geheiten Ydeberge oft Sinte-Itte, dairaf brueder was Sinte-Modoaldus, 

eertsbisscop vanTrier, ende 1 Sinte-Seuera, abdisse aldair. / 

nae ons heren geboerte vi c xlviii 

Pippiin voirs. oeck wairt van den grooten coninc Lotharys int XXX te iair zyns 

rycx mitz zynre groeter getrouwicheit, wysheit ende rechtverdicheit geordineert 

hii ende zyn nacomers te wesen zwertdregers ende regeerders des huys vanVrancryck. 

2 Ende die voirs. groete coninc Lotharys maecten Pippyn voirs. ierste hertoge 

van Brabant ende van Cleyn-Lothryck, dwelc is gelegen tusschen den Ryn 

ende die Sceld, omme dat van den coningen vanVrancryc te leen te houden. Mar 

naemaels is Brabant metten mercgreefscap van Antwerpen ende metten lande 

van Riien geworden een skeysers leen mits deilinge der landen, gedaen van den 

nacomers des voirs. Pippyns, die geworden zyn geweest coningen ende keyseren. 

In deser tyt leefden Sinte-Loy, bisscop van Noyon, ende Sinte-Remaclus, discipel 

van Sint-Amand, biscop 3 Tongeren, ende Sinte-Lambrecht ende Sinte-Theodardus, 

discipulen van Sinte-Remaclus voirs. Ende oick Sint-Truydt, heer van Kemplant, 

neve Pippyns voirs, ende Sint-Ioes, zoen sconinx van Britanien, heremyt. 

Van Machomet 

Oeck regneerden in diere tyt Machomet, yerst wesende een goekelair, nae een 

snoode coepman, dairnae een prince der moerdeners ende dairnae quam hy in 

Arabien ende voirts in Perssen, dair hy hem uuytga¡ voir enen propheet. / 

Pippiin van Landen voirs. ster¡ int iair Ons HerenVI C XLVIII ende hy wairt begraven 

te Landen ende naederhant te Nyuele. 

Die voirs. grote coninc Lothariis lyet after twee kynderen, by namen: Sint-Dagobeert, 

die met zynen naecomeren waren coningen van Vrancryc tot XII toe; 

ende Sint-Blitildis, die trouden enen edelen prince van den keyserlycken blode, 

die hyet Ausbeert, denwelken coninc Lotharys voirs. ga¡ met zynre dochter voirs. 

ten huwelic dat mercgreefscap des Heylichs Rycx, dats Antwerpen. 

Ausbeert, nu wesende mercgree¡ voirs., wan aen Blitildis voirs. enen zoen, die 

hyet Arnout, die nae zyns vaders doot mercgree¡ voirs. wairt, ende noch drie heilige 

kynderen, die hyeten Sint-Ferreolus, Sint-Modericus, Sint-Tarticia. Arnout, 

mercgree¡ voirs., trouden Sint-Oeyen, een dochter van Vrancryc, dairaen hy 

wan Sint-Arnout, die naderhant wairt bisscop van Metz. / Sint-Arnout voirs., 

1 Hierna ontbreekt de familieverwantschap. 


3 Aldus hs., hierna ontbreekt van. 

15 

648

fol. 20 r 

fol. 20 v 

685 

wesende oic mercgree¡, ende eer hybisscop wairt creech drie heilige kynderen, by 

namen: Sint-Clodulphus, die wairt nae zynen vader bisscop, Sinte-Walciscus 

ende Angiis, dien gebenedide Sinte-Arnout ende propheteerden van hem, dat hy 

ende zyn nacomers zouden werden erfconingen van Vrancryc ende keysers, zoe 

oic nae gescyeden. 

Pippiin van Landen ende Sint-Itte voirs. lyeten after drie heilige kynderen, by namen: 

Grymoalt, die nae zynen vader voirs. wairt hertoech van Brabant voirs. 

ende hy regeerden thuys van Vrancryc by tyde Zegebeert, coninc van Vrancryc, 

nae welcx conincx doot wairt hertoge Grymoalt van ennigen die hem benyden, 

vermoert sonder oer after te latene ende hy wairt begraven tot Iopilien by Herstal; 

Sinte-Geertruyt, die stichten dabdye tot Nyuele, dairinne datse hair bega¡; ende 

Sinte-Begge, die nae haren voirs. brueder wairt hertoginne van Brabant. Sint-Itte 

voirs. nae die doot des voirs. Pippyns wairt tot Nyuele by Sinte-Geertruyt, hair 

dochter voirs., een gewyelde nonne ende ster¡ in den ouder van LX iaren. / 

in den iair vi c lxxxv 

Hier vergaderden weder het hertoichdom van Brabant ende dat 

mercgreefscap 

Angiis voirs., zoen van Sint-Arnout, marcgree¡ des Heilichz Riicx, trouden Sinte-Begge 

voirs. ende hy wairt doen die tweeste hertoich van Brabant ende hy was 

oeck groet by de coningen vanVrancryc. Ende op een tyt als hy buyten was iagen, 

wairt hy als te wetene int iairVI C ende LXXXV vermoert van enen geheiten Godwyn, 

dien hy opgeholpen hadde ende die dat dede om Sinte-Begge ten wyve te 

crigene. Mar Sinte-Begge voirs. ontvloet hem in Ardennen, dair zy een clooster 

stichten met VII kercken ende is noch een clooster van edelen ion¡rouwen. 

Oirspronck der begynen 

Men seegt dat die begynen ierst haren naem van hair hebben, want zy vele devote 

vrouwen ende ion¡rouwen altyt by haer hadde, die Got ynnichlick dienden. Angiis 

ende Sinte-Begge voirs. lyeten after enen zoene geheiten Pippiin van Herstalle, 

omdat hy tusschenTricht ende Ludickopte Maze maecten een slott. Pippynvan 

Herstalle voirs. wairt als men scree¡ VI C ende LXXXV die dorde hertoge van 

Brabant ende van Lothryc ende / oeck marcgree¡ des Heilichs Riicx. Ende hy 

regneerden XXIX iaren. Hier en bynnen creech Pippyn van Herstalle voirs. by 

Sinte-Plectruyt, zyn echte huysvrouwe, drie zoenen, by namen: Drago, die wairt 

prince van Kemplant, Sinte-Grimoaldus, die wairt tot Ludich gemarteliseert, 

Sinte-Siluinus, die rust te Cchymaii in Sinte-Peterskercke; ende een dochter, die 

hyet Notburgis, die rust te Coelen, blinckende in schoen myraculen. Die voirs. 

drie zoenen storven al voir hoeren vader. 

16

fol. 21 r 

fol. 21 v 

int iair vi c xciiii 

Dat Sinte-Lambrecht gedoot wairt 

Pippiin van Herstalle voirs. was wys ende vroem. Hy hadde vele oirloigen tegens 

die Vriesen, tegens die Zwauen ende andere nacien, die hy all verwan. Hy wairt 

victorioes. Hii regeerden oic in Oist-Vrancryc nae die doot coninc Hilderix ende 

oick inWest-Vrancryc ten tyde coninc Didderix, brueder des voirs. coninc Hilderix. 

Hii maecten dieVriesen onderdanich derVrancrycscher croonen. Hii stelden 

aldair ende oic tot Vtrecht ende in Hollant ende Zeelant Sinte-Willeboert om 

tvolc aldair te bekeren, als int iairVI C XCIIII. Maer nae die doot van zynen voirs. 

drie zoenen ontginc hy hem in overspel met Alpays, dairaf hem Sinte-Lambrecht 

berispten. Mits welker berispinge Dodo, prince van Orengien, brueder van der 

voirs. Alpays, denselven Sinte-Lambrecht dede doden. In welcx Sinte-Lambrechs 

plaetze doen bisscop wairt Sinte-Hubrecht, die den bisdomstoel ierst setten van 

Tricht tot Ludick ter eeren Sinte-Lambrechts. / Ende nae dode oick des voirs. coninx 

Dircx nam Pippyn van Herstal voirs. inne tgeheel lant van Vrancryc ende 

voirt waest al zyn tusschen Spaengien ende den Ryn. Ende hy ster¡ int iair als 

men screef VII C ende XIIII. Pippyn van Herstal voirs. lyet after enen zoen, gewonnen 

aen Alpays voirs., die hyet Kaerle Marteel, dien hii by zynen leven in all 

maecten regeerder. Hy hyet Kaerle Marteel, want als enen zwaren hamer versloech 

hy all zyn vyanden. 

Hoe dat die hertoge van Brabant die coningen van Vrancryc regeerden 

Kaerle Marteel voirs. hy en was nyet alleen heer van zynen lande, mar boven die 

coningen van Vrancryc, die hy metten lande regeerden, gevende hen datse vertheerden. 

Hy hye¡ die renthen van den conincryc, die leggende daerse seker lagen 

ter cronen behoe¡ als een getrou man. Hy had oic vele oirloigen tegens die ongelovigen 

ende besunder tegens die Huynen, die hy verdree¡. In zynre tyt was coninc 

Dagobeert, die tweestevan dien name, coninc vanVrancryc, zoenvan coninc 

Hilderic voirs., welke coninc Dagobeert die croen droech by consente van Kaerle 

Marteel voirs. Den welken Kaerle Marteel oic wairt gepresenteert die croen van 

den herenvanVrancryc die hy weygerden tontfangen, seggende /dattet hem meerder 

eer wair over die coningen te regeren ende domineren ende heer te zyn dan 

zelver coninc te zyn. Dagobeert voirs., als hii vier iaer coninc hadde geweest, zoe 

ster¡ hii. Ende Kaerle Marteel voirs. ga¡ die croen Lotharys, brueder van Dagobeert 

voirs., die twee iair coninc was. 

In tyde des voirs. Kaerle Marteel leefden Sinte-Gielis. 

Van versceyden victorien hertoge Kaerls Marteel 

Doe was dair een heer die Cilpricus hyet, die neve van den coningen die gestorven 

waren, die welke trac tot Eudon, den hertoichvan Aquitanien, omme hulpe tegens 

Kaerle Marteel voirs. om die Vrancrycsche croene te gecrigen. Ende zy trocken 

tegens denselven Kaerle Marteel ten stryde, die hy, Kaerle, wan. Ende doen seyn- 

17 

714

fol. 22 r 

fol. 22 v 

fol. 23 r 

726 

den die voirs. Cilpric aen Kaerle Marteel om genade, zoevele doende dat Kaerle 

Marteel voirs. hem die croen ga¡, ende hy regneerden armelic vy¡ iaren. Nawelcx 

doot ga¡ Caerle Marteel voirs. die croen enen van den bloode, geheiten Didderic, 

die XV iaren regneerden, mar hertoge Kaerle Marteel voirs. was altyt die overste 

heer ende prince. 

int iaer vii c xxvi 

Kaerle Marteel voirs. trac dairnae stryden opte Zassen die hy tonder bracht. Dairnae 

trac hy opte Hoich-Duytsche, die hy dairtoe bracht datse hem thyns mosten 

geven. Dairnae bedwanc / hii die Zwauen ende Beyersche met al den heren ende 

maecten hem allet dlant onderdanich totter Denouwen toe ende dlant van Zassen 

totter Eluen toe. Dairnae hadde Kaerle Marteel voirscr. enen zwaren strydt tegens 

hertoge Eudon van Aquitanien, die in Spaengien was getrocken by de heydenen 

ende Sarrasynen die in Spaengien woenden, omme hem te helpen tegens den 

voirs. hertoige Kaerle Marteel. Ende alsoe zyn die voirs. hertoge Eudon ende die 

heyden ende Sarrasynen die in Spaengien woenden met haren coninc Abdyrama, 

met hoeren kynderen ende wyven gecomen over die Gyronde om inVrancryc te 

blyven woenen. Dwelcke Kaerle Marteel voirs. vernemende, bereyden hyhem dat 

te wederstaen metter hulpen Ons Heren ende hy vergaderden een groot heir van 

Fransoysen, Duytschen, Brabanteren. Mar nochtans cleyn was dat getal tegens 

die voirs. heyden, Sarrazynen ende den hertoich Eudon ende zoe quamt tot enen 

strydt dien hertoich Kaerle Marteel voirs. wan ende versloech wael driehondertduysent 

ende LXXVdusent Sarrasynen ende heyden met hoeren coninc ende hy 

verloes omtrent XV C mannen. Ende als hertoich Eudon voirs. sach tverlyes voirs. 

quam hy om genade aen hertoge Kaerle Marteel voirs. ende der heydenen gelt 

ende goet wairt al opt velt verbrant. / 

als int iair vii c xxxii 

Hertoich Kaerle Marteel voirs. omtrent acht iair nae der voirs. victorien ster¡. 

Die voirs. coninc Didderic ende die hertoich ga¡ die croen enen die hyet Hilderic, 

die IX iair coninc was, mar hy was dairtoe onnut ende onbequeem. Die voirs. hertoge 

Kaerle Marteel voirs. ter begeerten des paeus Gregorius, die dorde van dien 

name, die hem seynden die sloetelen van Sinte-Peter ende zyn banden, hem biddende 

dat hy woude worden patricius van Romen ende bescudden die Heilige 

Kercke voir die heydenen die dlant van Prouencien zeer verdructen, heeft hy gewonnen 

weder Auenioen, Nerbone ende Aerle Blanc ende dlant van Prouencien 

ende oic dlant van Bourgoindien. Ende in dien versloech hy twee coningen van 

den heyden ende ontalike vele volcx. Ende hy ster¡ int iair Ons HerenVII C XL. / 

Hertoge Kaerle Marteel voirs. lyet after vier wittige kynderen, te wetene by namen: 

Kaerleman, Pippiin die Cleyne, Sinte-Remeys, die wairt eertsbisscop van 

Rowaen, Sinte-Landrada, die wairt abdisse tot Bilsen. 

18

fol. 23 v 

fol. 24 r 

Die voirs. Kaerleman bega¡ hem in een cloester 

Die voirs. Kaerleman ende Pippyn die Cleyne, gebruederen, waren beyde wyss, 

vroeme ende coene ende hielden een wyle tyts als hoer alders dlant tsamen ende 

waren gelyc hoir vorvaders regeerders van der croonen van Vrancryc. Ende nae 

groten stryden tsamentlic tegens den hertoge van Aquitanien gehadt ende tegens 

die Sarrasynen, diese versloegen, soe waert Kaerlemanvoirs. ontsteecken met hemelscher 

begerten ende overgaf Pippyn, zynen brueder, allet lant ende trac te Romen 

ende ont¢nc van den heiligen paeus Sacharias tcleet van religien ende 

fundeerden in de eere van Sinte-Siluester een cloester te Monseraet, dairinne hy 

blee¡ woenen. Ende dairnae toech hy boven Romen tot Montcassyn, dair eertyts 

Sinte-Benedictus abdt had geweest ende dair blee¡ hy ten eynde zyns levens Gode 

dienende. 

Nota hier waert die hertoich van Brabant oeck coninc vanVrancryc 1 

Ende Pippiin die Cleyne voirs. blee¡ doen voirt hertoich van Brabant ende allet 

lant ende tconinc- /ryckvanVrancryc in zyn handen houdende, wyslic regerende 

ende voir die vyanden bescermende. Ende mitsdien die voirs. coninc Hildric een 

slap mensch was, sonder wysheit ende nyet doende dat enen coninc behoerden te 

doen, die edelen van Vrancryc deden hem monic werden te Soysson int cloester 

van Sinte-Medart. Ende by consent ende oirlove van den voirs. heiligen paeus Sacharias 

maicten zy den voirs. hertoge Pippyn die Cleyn coninc vanVrancryc, denwelken 

Sinte-Bonifacius, bisscop van Mayanse, by bevele des voirs. paeus 

Sacharias coninc salfden int iairVII C L. 

Pippiin die Cleyne voirs., wesende cleyn van persoen mar groet van moede, als hy 

coninc was, maecten hy synder croonen onderdanich allen die landen die laigen 

tusschen Zassen ende Spaengien.Ter beeden oick des heiligen paeus Steuen toech 

hy met enen groten heir in Ytalien ende bedwangt den coninc van Lombardien 

Aystol¡, die der stat van Romen ende der Heiliger Kercken zeer lastich was, dat 

hy keren moste dat hy hen afgenomen had. 

In dier tyt leefden Sinte-Gommair van Lyer, dat eenvroem ridder was ende groot, 

in sconinx palleys. Hy vacht tegens die Huynen ende wederstontsche mantlic. 

Dat men die heyligen chieren mach 

In tyde oick des voirs. coninx Pippyns was onder die luyden groten twivel of men 

die beelden eren mochte. Dwelcke hy dede beslichten met groten arbeyt, vergaderende 

een consilie van vele prelaten, /clercken, Griecken ende Latynsche, die dat 

vercleerden dat men in allen plaetsen die beelden van den heiligen verchieren 

ende eeren zoude. 


19 

750

fol. 24 v 

fol. 25 r 

768 

in den iair vii c lxviii, ten tyde van den groten kaerl, 

keyser, coninc, hertoich 

Coninc Pippiin die Cleyne voirs. als hy XVIII iaren coninc geweest hadde ster¡ 

hy int iair VII C LXVIII ende wairt begraven tot Sinte-Denys. Ende hy lyet after 

twe zoenen, by hem gewonnen aen Sinte-Berthe, zynrer coninginnen, des keysers 

Eraclius dochter, te wetene by namen Kaerlen den Groten ende Kaerleman. Dese 

twee gebruederen deylden bruederlic dat lant ende wairden beyde coningen gecroent, 

te weten Kaerle die Groote in de stat van Noyon ende Kaerleman in de 

stat van Soysson. Deen regneerden in Oist-Vrancryc ende dander inWest-Vrancryc. 

Kaerleman nae cort regnacie ster¡ sonder oir ende allet lant quam in handen 

des voirs. Kaerle die Groot. Kaerle die Groot voirs. began te regneren int iair nae 

de doot zyns vaders voirs. Hy was vroom, zege in stryden, wyss van clercgien / 

ende sciencien van den vryen consten, dairinne hy geleert was van Alcuinus, die 

een groet meester ende heilich man was, die de historie van der heiliger Drievoldicheit 

maecten ter begerten van den voirs. Kaerle den Groeten, coninc wesende 

vanVrancryc ende hertoge van Brabant, etc. welke historie men noch in der Heiliger 

Kercken houdende is. 

Hier cregen die XII maenden hoir namen 

Kaerle die Groete, coninc ende hertoige voirs., want hy vele talen const, ga¡ den 

XII maenden proper namen in der Duytscher talen, te wetene loumant, sporckel, 

etc. 

Die quantiteyt van den Groten Kaerl 

Hy was lanckende groet van leeden acht voet, zynder voeten die zeer groet waren, 

zynen baert droech hy enen voet lanck. Syn aenschyn was anderhalven voet lanc 

ende enenvoet breet. Zyn naze was enen halvenvoet lanc ende zynvoerhoeft enen 

voet breet. Hy had leeuwsoigen, glinsterende gelyc enen carboinckel. 

Ende zyn condicie 

Hy at luttel broets, mar op een maeltyt att hy wel tvierendeel van enen hamel oft 

twee capuynen oft enen paeuw oft enen haze. Selden dranc hy meer dan driewerven. 

Soe sterckwas hy in den strydt dat hy met enen zwerd enen gewapenden man 

cloefden met enen slage. Hy brack wel vier hoefyseren tsamen, enen gewapenden 

man hye¡ hy op, staende op zyn een hant. 

ten tyde van den groten coninc kaerle, viii c ii 

Dierste reyse die hy dede ende hervart, was int lant / van Aquitanien, dat is 

Ghyenne, Langedock, Gascoingien, dair hy zynen iongsten zoen, genoempt Lodewyc 

die Goedertieren, coninc maecten. Dairnae track hyopte Zassen, die doen 

heyden waren, die hy verwan ende maectense al korsten. Dairnae ter begertenvan 

20

fol. 25 v 

den paeus Adriaen toech hy op die Lombarden ende hoeren coninc, die der Heiliger 

Kercken van Romen zeer lestich waren, ende versloech dien coninc ende 

maecten Lombardien met geheel Italien onderdanich der croenen vanVrancryc. 

Dat die universiteyt te Pariis quam 

Hy dede die universael scoel van Romen brengen tot Parys by consente nochtans 

van den paeus, welke scoel ierst te Romen quam van Athenen uuyt Grieckenlant. 

Ende dairnae wan hii vele versceyden lant. Int lant van Vlaenderen, doen noch 

zeer woest wesende ende nyet meer steden hebbende dan Gendt,Thorout, Cortryc, 

Cassele ende die borcht van Oudenaerde, stelden hy enen ridder geheiten 

Lyederic om dat lant van hem te leene te houdene. 

Hier wairt die coninc vanVrancryc ende hertoich van Brabant keyser 

van Romen 1 

Daernae als men scree¡ VIII C II wairt die voirs. coninc Kaerle die Groot opten 

heiligen Korsdach van paeus Leo den Dorden gecroent Roemssche Keyser ende 

doen had hy XXXIIII iaer geweest coninc van Vrancryc ende hertoich van Brabant 

ende /het was omtrent CCCC ende LXVIII iaren naedat die paeus Siluester 

doepten den groten Constantyn, die tkeyserryc stelden te Constantinopolen. 

Martirologium 

Int dierste iair naedat hy keyser gemaect was, sandt hy al die werelt doer om te 

ondersuecken die namen, dat leven ende dat sterven der heiligen, die hy Yswardum, 

den monic, vergaderen dede in een boeck, geheiten Martirologium, dwelc 

men noch in der kercken leest nae pryem. Oick dede hy vergaderen by Paulum, 

zynen dyaken, die omelyen ende lessen uuyten scriften der heiliger leraren, die 

men noch houdt in der mettenen. 1 Hy bekeerden oic tgeheel lant van Spaengien 

van der eender zee totter ander, dairinne vele conincrycken ende landen begrepen 

zyn, te wetene tconincryc van Poirtegael, van Argon, van Nauerre, Bisschayen, 

Galissien, een deel van Moerelant, Prouyncien ende Catheloingien. 

Die baden tot Aken 

Nae groeten zwair striden gehadt quam hy tot Aken in Lothryc. Dair dede hy maken 

heete bayen ende coude getymperde bayen. 

Hy begiften vier bisdommen als Coelen, Mens, Triere, Salesburch met zwaren 

gueden ende renthen. Hy fundeerden oeck alsoe vele cloesteren als letteren staen 

in den A, B. / 


21 

802

fol. 26 r 

fol. 26 v 

815 

ten tyde van den coninc kaerl 

Kaerle die Grote voirs. hadde bii Hildegaert, zyn coninginne, drie zoenen, by namen: 

Kaerle, dien hy maecte coninc van Almanien, mar hy ster¡ zonder oir int 

VIII te iair dat zyn vader keyser was geworden; Pippyn, dien maecten hii coninc 

vanYtalien, die int VIII te iair dat zyn vader keyser was geworden, creech hy inne 

die stat vanVenegien ende corts dairnae ster¡ hii te Meylanen; Lodewiic, die geheiten 

was die Goedertieren, dien maecten hy, als boven geseet is, coninc van 

Aquitanien; hy overleefden zyn bruederen ende wairt nae coninc ende keyser; 

syn vader in zyn elfte iair zyns keyserrycx croenden hy hem metter keyserlyken 

croonen; ende drie dochteren, bii namen: Rotruyt, Berga, Hilla. Dese kynderen 

dede hy van ionghs opter scolen gaen ende in dueghden funderen. Zyn zoenen, 

alst tyts was, dede hy leren wapenen hanteren, iagen, vliegen ende ryden. Syn 

dochteren dede hy int wolwerc leren wercken ende spynnen omdatse nyet ledich 

en zouden zyn. Ende die voirs. Kaerle die Grote als hy oudt was LXXI iair ende 

gheregneert hadde int Vrancryc, in Brabant, in Lothryc ende allen den voirs. landen 

XLVI iaren, onder denwelken tyt hy XIII iair geweest hadde keyser, ster¡ hy 

kerstelic ende heilichlic ende wairt tot Aken begraven. / 

ten tyde van coninc lodewyck als int iair viii c xv 

Dese Lodewyc was oeck keyser, coninc, hertoich 

Lodewyck voirs. die men hyet die Goedertieren, nae dode des voirs. Kaerle die 

Groete, zyns vaders, wairt int iair VIII C XV keyser, coninc van Vrancryc ende 

van Almanien ende hertoge van Lothryc ende van Brabant. Hy was zeer goedertieren 

ende een onderhouder der geboden Goids. Hy stichten dat cloester van den 

regulieren tot Bruessel op Couwenberch. Hy dede oickvergaderen een groet consilie 

van vele bisscoppen ende prelaten ende maecten vele loyen. 

Groet-Lothryck, datz Oest-Vrancryc ende dat heeft den name verloren 

Lodewiic die Goedertieren voirs. hadde by Ermgart, zyn coningin, drie zoenen, 

by namen: Lothariis, dien seynden hy inYtalien om dlant aldair te regeren ende in 

XXV en iair zyns rycx ga¡ hy hem over dat keyserryc ende int iair dairnae, te wetene 

int iair VIII C XLI, ster¡ Lodewyc voirs. ende wairt begraven te Metz; ende 

Lotharys, zyn zoen, blee¡ keyser ende coninc vanYtalien ende oic van den lande 

dat Groot-Lothryc oft Oist-Vrancryc is, dair Brabant een deel a¡ is; Pippyn, ster¡ 

vroech; Lodewiic, die wairt nae dode zyns vaders coninc van Duytschlant van 

den Ryn totter Eluen ende Denouwen ende aldair oec zyn nacomers. / 

22

fol. 27 r 

fol. 27 v 

tentydevandenvoirs.coninclodewyc 

Hoe dat West-Vrancryc den name heeft behouden 

Lodewyc die Goedertieren voirs. had noch van Iudith, zynrer tweester coninginnen, 

enen zoen die hyet Kaerle die Caluwe, die wairt nae zyns vaders doot coninc 

vanWest-Vrancryc, dat den naem vanVrancryc behouden heeft. Dese Kaerle was 

oic keyser, coninck, hertoich. Cleyn-Lothryck is dlant van Ardennen ende omtrent 

Aken. Kaerle die Caluwe naedien die voirs. Lotharys, zyn brueder, die keyserlycke 

croen een wile tyts geregeert hadde ende hem hadde begeven ende was 

monic geworden int cloester van Prumen in Ardennen in Lothryc ende naedien 

oic Lodewyck, zyn zoen, die keyserlycke croen enen corten tyt hadde regeert, soe 

creech hy oeck die keyserlycke croen ende wairt dieselver Kaerle die Caluwe gecroent 

te Romen van paeus Iannen den Achsten int iairVIII C LXXVII ende wairt 

oeck hertoge van Lothryc ende van Brabant. 

Dat Hollant een greefscap waert 

Ende int iair tevoerens maecten die voirs. Kaerle die Caluwe Hollant een greefscap 

ende stelden dair enen zynen dyenaere die hyet Diederic als hoir ierste greve. 

In zynen tyden quamen die Deenen ende Noermannen/uuyt Deenmarcken ende 

Noerwegen ende andere nacien die all heydenen waren, in Almanien ende in 

Vrancryc ende quamen die zee opvaren totter Zeynen ende wonnen tot Parys toe 

dlant dat doen Meustren 1 hyet, ende nu heytet Normandien nae die Noerwegers 

oft Noermannen, diewelke die voirs. Kaerle die Caluwe, coninc, keyser ende hertoge 

wesende, met hulpen van coninc Salomon van Engelant manlic wederstont. 

Van der doernen croenen, etc. 

Hy dede brengen oic tot Sinte-Deniis by Pariis die reliquien, als die helfte van der 

doernen croenen Ons Heren, een stuckvan den heiligen cruyss, eenvan den nagelen 

ende dat sudarmen 2 Ons Heren tot Compiendien. 

Hy stichten oickvele cloesteren inVranckryck.Ter zynrebeeden oversetten Iohannes 

Scotus uuyten Griecken int Latyn dat boeck van der hemelscher ierarchien 

dat Sinte-Denys hadde gemaect. Int tweeste iair zyns keyserrycx reysden hy nae 

Romen ende comende te Mantua wairt hy aldair van enen valschen ioede vergeven 

ende hy wairt gevuert tot Sinte-Denys in Vrancryc, dair hy waert begraven. 

Kaerle die Caluwe voirs. lyet after drie zoenen, by namen: Kaerleman, die waert 

geestelic; Kaerle, die zeer sterc wesende ende hem dairop verlatende, waert hy van 

enen ridder geheiten Albyn, dairtegens hy vacht, dootgeslagen; Lodewyc, die 

hyet die Lispere, want hy in zyn spraec lispende was. / 

1 Aldus hs., lees Neustrien. 

2 Aldus hs., lees sudaren. 

23 

877

fol. 28 r 

fol. 28 v 

fol. 29 r 

877 

viii c lxxvii nae ons heren geboert 

Dese Lodewyc en was nyet keyser 1 

Lodewyc die Lispere voirs. wairt nae der doot zyns vaders voirs. coninc van 

Vrancriic ende hertoge van Lothryc ende van Brabant. Hy hadde tot eenre coninginnen 

die dochter van den coninc van Spaengien. 

Een groet eclipsis 

Int tweeste iair van zynen conincryc wairt alsdoen te middage die zonne al doncker 

dat men die sterren in den hemel sach. 

Ende als hy ster¡, was zyn voirs. coninginne bevrucht sonder ander oir after te 

latene.Wairomme waren die edelenvanVrancryc zeer verslaigen, mitsdien die ongelovige 

Nooirmannen ende Deenen weder int lant quamen. Die nae raidt tsamentlic 

gehouden, maecten zy Lodewyc ende Karleman, beyde bastarden 

wesende van den voirs. Lodewigen den Lispere, regeerders van den lant, die armelic 

XII iair regeerden. Dairnae maecten zy regeerder van der croonen van 

Vrancryc eenen genoempt Odo, zoen van Robbrecht, greve van Angouwe, die negen 

iaren regeerden. 

int iair ons heren ix c 

Bynnen welken tyde die voirs. coninginne gelachvan enen zoen die geheyten wairt 

Kaerle die Simpel, die welke naedien hii tot zekeren zynen iaren was gecomen, 

wairt /hy van den edelenvanVrancryc met groter macht gevuert tot Ryemen, dair 

hy int iair IX C coninc wairt gecroent van den bisscop van Ryemen. In zynre tyt 

waren die ongelovige Deenen ende Noerwegers weder met groeter machten comen 

inVrancryc, daira¡ die capiteynen ende hooftmannen waren, te wetene deen 

geheiten Rollo, diewelke een edell man was ende wairt kersten ende wairt doen 

geheiten Robbert. Denwelken kersten wesende Kaerle die Sympel voirs. ga¡ Gilla, 

zyn dochter, ende dairmede dlant van Normandien. 

Afcoempst der coningen van Engelant 

Dese Robbert wan enen zoen, die hyet Willem, die was goet ende eerbaer.Willem 

wan enen zoen, geheiten Rychart. Rychart wan twee zoenen, by namen: Richart; 

Robbert Viscart, die wan naemaels Poelgien, Calabren. Hy verwan oic dieVenechianen 

ende oic den keyser Alexis, keyser van Griecken oft Constantinopolen. 

Syn bastartzoen was hertogeWillemvan/Normandien die Engelant creech, daira¡ 

die coningenvan Engelant comen zyn. Hyhad noch enen anderen zoen, geheiten 

Boemont. Die was met hertoige Godefroet van Billoen int Heilich Lant ende 

als Anchiochien was gewonnen, was hy dair heer gemaect. 


24

fol. 29 v 

fol. 30 r 

Dat Bloys waert fundeert 

Dander capiteyn der voirs. ongelovigers, geheiten Gello, wairt oic kersten. Dien 

ga¡ Kaerle die Sympelvoirs. die borchvan Bloys met hoeren toebehoirten ende hy 

maecten dair een stat. 

Omtrent deser tyt begonst die oirdene van Cluyngny. 

In deser tyt leefden Sinte-Wibert, die tcloester te Gemmelours in Wals-Brabant 

fundeerden, dairinne hy leyden een heilich leven. Kaerle die Sympel voirs., naedien 

hygeweest hadde XXViaren coninc vanVrancryc ende hertoichvan Lothryc 

ende van Brabant, wairt hii verradelic ende listelic gevangen/van Herybert, greve 

van Vermendoys, die de suster hadde van Robberden, den greve van Parys, denwelken 

Kaerle die Simpel voirs., mits dat hy nae der croenen hadde gestaen, verslaigen 

hadde, welke Robbert was een brueder van den voirs. Odo, die IX iaer die 

croene hadde geregeert. Ende wairt alsoe die voirs. Kaerle die Sympel in de borch 

te Peroene gestelt in der gevenckenisse, dairinne hy ster¡. 

Een vreemdt coninc 1 

Kaerle die Sympel voirs. aldus in der gevenckenisse gestorven wesende, syn coningin, 

die een dochter was van coninc Eduwairt van Engelant, vloet met hoeren 

zoen die hyet Lodewyc die Sympel, noch ionck wesende, in Engelant by haeren 

voirs. vader. Ende doen als die heren van Vrancryc sagen datse genen coninc en 

hadden, aennamen zy Rodolph, den hertoige van Bourgoindien, die een zoen 

was van denvoirs. Rychart, den greve. Dese Rodolph regneerden inVrancrycXIII 

iaren ende doen ster¡ hii. 

int iaer ons heren ix c xv 

Ende als hy doot was, seynden die Fransche heren in Engelant om den voirs. / Lodewiic 

die Sympel ende maecten hem coninc van Vrancryc in iair IX C XV ende 

oick hertoich van Brabant. 

Hoe dese Lodewyc die Sympel met zynen soen Kaerleman werden 

gevangen 

Hy nam ten huwelic die dochter van coninc Henric van Zassen, die hyet Gerberch, 

die suster was van den iersten keyser Otto. Ende hy regneerden XIX iaeren, 

bynnen welken iaren tegen hem opstont Huge die Grote, greve van Parys, zoen 

van Robberden, die brueder was van den voirs. Odo, die IX iaren, als voirs. is, 

die croen hadde regeert, ende dairom stont die voirs. Huge nae die croen. Ende 

alsoe gevielt dat hii met Kaerlemannen, zynen zoen, waert gevangen ende tot 

Ryemen in der gevenckenisse gestelt, dairinne Kaerleman, die zoen, ster¡. 


25 

915

fol. 30 v 

fol. 31 r 

fol. 31 v 

980 

Die doot coninc Lodewycs die Simpel 

Dwelck vernemende die voirs. keyser Otto, quam hy om den voirs. Lodewyc, zynen 

zwager, te verlossen in Vrancryc met enen groten heir ende verlosten hem 

uuyter gevenckenisse. Ende dairnae ster¡ hy corteling. / 

Hier wairt Brabant van Vrancryc gesceiden, dwelc van coninc Pippyns 

die Cleyne tyden, des Groeten Kaerls vader, die coningen van 

Vrancryc tegader gehouden hebben 1 

Lodewiic die Sympel voirs. lyet noch after twee zoenen, by namen te wetene: Lothariis, 

die waert nae zynenvader coninc vanVrancriic; Kaerle, die wairt hertoich 

van Lothryc ende van Brabant, te weten van Cleyn-Lothriic van der Mazen nederwairt 

totter Sceld. 

Hoe Doernick comen is aenWest-Vrancryc 

Lotharys voirs., nae grote oirloge gehadt tegen den tweesten keyser Otto om 

Groot-Lothryc wil, dat Oist-Vrancryck heyt, gelegen boven Colen ende dairomtrent, 

dat zyn ouders hadden gehadt, zoe verteech hii dairop. Ende des ga¡ hem 

dieselver keyser over Doernic. 

Hylyet after enen zoen, die hyet Lodewyc, die int ierste iaer zyns rycx ster¡ sonder 

kynt oft brueder after te latene. / 

int iaer ons heren ix c lxxx 

Ende oic is hier te wetene dat die voirs. Lotharys ten tyde hy coninc was, maecten 

hy den voirs. Huge, greve van Parys, marscalck van alleVrancryc. Ende dieselver 

Huge wan aen zyn huysvrou, genoempt Heilwich, suster van den tweesten keyser 

Otto, enen zoen, die hyet Huge Capet, ende dien naem Capet creech hy als hy 

ionck was, omdat hy den edelen kynderen dairmede hy spoelden, hoir capruynen 

plach te nemenvan den hoofde. Endebydesen Huge Capet wairt die voirs. Kaerle, 

hertoich van Brabant, van der cronen beroeft, hoewael hy dairtoe nochtans recht 

oir was. 1 Kaerle, hertoge van Lothryc ende Brabant voirs., als hy vernam dat die 

voirs. coninc Lodewyc, zyn neve endebrueders zoen, sonderoir gestorven was als 

omtrent den iair IX C LXXX, bereyden hy hem met groeter macht ende eren in 

Vrancryc te comen. Mar int bereyden verthuefden hy soe lange dat die voirs. Huge 

Capet, die een stout man was geworden,Vrancriic / in handen creech ende woude 

coninc wesen, omdat die voirs. Odo, zyn oude oem, IX iaren coninc hadde geweest. 


26

fol. 32 r 

fol. 32 v 

Hier wairt dat edell geslachte van den voirscr. groeten coninc Kaerle 

onterft van der croonen vanVrancryc 1 

Nyettemin nochtans quam die voirs. Kaerle in Vrancryc ende bevacht den voirs. 

Hugen Capet, dair hy victorie hadde ende creech inne die stat van Louwen ende 

oic meer steden. Mar als dese Huge Capet sach dat hy den voirs. Kaerle nyet en 

mochte wederstaen, dede hy zulkenen nernsticheit aen den bisscop van Louwen, 

geheiten Anselmus, die een scalckwas, dat dieselver bisscop in eenre nacht, als die 

voirs. Kaerle bynnen Louwen lach en slyep, die poirten van Louwen opdede ende 

lyet dairinne den voirs. Huge Capet met groeter macht, daira¡ die voirs. Kaerle 

verradelic wairt gevangen ende gevuert tot Oirlyens, dair hy ster¡. Ende alsoe 

blee¡ Huge Capet voirs. coninc van Vrancryc. Mair naemaels quam die croene 

weder in conincx Kaerls die Groete geslachte by huwelic, overmits Adela, die coninginne, 

die des greven Tybouts van Bloys dochter was, wesende van des voirs. 

conincx Kaerls geslachte, ende was moeder van coninc Philips dieTweeste, geheiten 

dieVermeerder, des conincx Sinte-Lodewycx oudervader, ende was dieVII te 

coninc nae coninc Huge Capet. / 

int iair ons heren m 

Coninc Huge Capet voirs. lyet after een zoen die hyet Robbert, die wairt coninc 

nae zynen vader. Hy was een groot clerc. Hy maecten die`Sequencii Sancti Spiritus 

assit nobis gratia', die men singt opten heiligen Sinxtendach. Hy maecten oic 

meer sangen dye men helt in der Heiliger Kercken. 

Isto tempore incepit ordo Sororum Beate MarieVirginis. 2 

Kaerle voirs. lyet after enen zoen die hyet Otto, die wairt nae zynen vader hertoich 

van Lothryc ende Brabant ende hy regneerden XV iaren ende doen ster¡ hy sonder 

wittich oir; ende twee dochteren die hyeten Geerberch, die waert beroeft van 

Brabant nae dode haers brueders Otto voirs. ende behielt alleen Loeuen ende 

Bruessel, dairaf datse grevinne blee¡; Ermgart. 

Hier waert Brabant gesceyden 

1000 

Geerberch voirs., als zii nae hairs brueders doot als erfgenaem meynden dat lant 

aen te verden, soe was dair een greve van Ardennen, geheiten Godeuart, die track 

totten keyser Henric, /dye men Sinte-Henric heyt, gevende hem te kennen dat al 

tgeslachte van den groeten coninc Kaerle vergaen weer, biddende om dat hertoichdom 

van Lothryc ende een deel van Brabant, dwelc die keyser hem gonde, 

ende zoe vercreech hyt voirt met machte. Ende die voirs. edele Geerberch wairt 

beroeft ende blee¡ alleen grevinne van Bruessel ende van Loeuen met ennigen 

dorpen. Ende aldus behielt die voirs. Godevairt van Ardennen thertoichdom 

van Brabant, dairaf Wals-Brabant een deel a¡ is. Geerberch voirs. trouwden enen 

man, geheiten Lambert metten Baerdt, brueder van den greve van Henegouwe, 


2 Vertaling: in deze tijd begon de orde van de Zusters van de Hl. Maagd Maria. 

27

fol. 33 r 

fol. 33 v 

fol. 34 r 

1046 

welke Lambrecht nae enen groeten strydt die hy hadde om des lants wil tegen den 

voirs. Godeuart van Ardennen, wairt hy verslaigen. Lambrecht metten Baerdt 

voirs. lyet after eenen zoen, gewonnen aen Geerberch voirs., die hyet Henric die 

Oude, die wairt greve van Loeuen ende Bruessel ende mercgre¡ des Heilichz 

Rycx. / 

int iaer ons heren m xlvi 

Godeuart van Ardennenvoirs., als hy een wenich tyts hadde regeertthertoichdom 

van Brabant, ster¡ hii sonder oir. Ende doen quamt thertoichdom aen zynen 

brueder, die hyet Goesseliin, die wat regeerden, ende hy lyet after twe zoenen, by 

namen Steuen, die wairt die achste paeus van dien name; Godeuairt, die was zeer 

vroem ende dueghdelic ende hy wairt hertoich nae zynen vader; ende een dochter, 

die hyet Oda, die trouwden desen naegenoemden Lamberden. 

Hic Stephanus papa octavus sedit annis tribus, mensibus quatuor, diebus sedecim. 

Hic cum ponti¢catum suscepisset ita Romanorum sedicionibus vexatus 

est, ut nil memoria dignum ab eo geri potuerit, quia tam ab eis turpiter mutulatus 

tam ignominiose truncatus fuit, ut quoad vixit in publicum prodire non fuit ausus. 

1 

Henric die Oude ster¡ int iair M XLVI ende lyet after enen zoen die genoempt 

wairt Lambert, die wairt greve van Bruessel ende Loeuen ende mercgree¡ des 

Heilichs Rycx, hy nam te wive die voirs. Oda; ende een dochter die hyet Mechtelt, 

die trouwden den naevolgenden Eustaes, greve van Bonen. /Die voirs. Godevairt, 

Goesselyns zoen, lyet after enen zoen dye hyet Godevairt metten Bult, die hyelt 

Ardennen, Lothryc ende een deel van Brabant ende oic Hollant; hy wairt tot Antwerpen 

met eenen ploechcouter dootgeslagen ende alsoe ster¡ hy sonder oir; 

ende een dochter die hyet Sinte-Yda. Sint-Yda voirs. trouwden Eustacium, zoen 

van den voirs. Eustaes ende Mechtelden. Ende zy lyeten after drie zoenen, by namen 

Godevairt van Billoen, aen hem quamt lant van Ardennen ende van Lothryc 

ende een deel van Brabant; Boudewiin; Eustaes, die wairt greve van Bonen. Dese 

drie zoonen worden naemaels deen nae den anderen coningen van Iherusalem. / 

int iair ons heren m liiii 

Dat die koerfursten yerst worden ordineert 2 

Hier is te wetene dat nae den dorden keyser Otto, die geen oir after en lyet, ende 

dat Sinte-Henric keyser was worden, soe worden ordineert dieVII koerfursten die 

1 Vertaling: hier zetelde paus StefanusVIII drie jaar, vier maanden, zestien dagen. Deze was, 

toen hij het ponti¢caatop zich genomen had, zo gewond bij de onlusten van de Romeinen dat 

hij zich niets meer kon herinneren, omdat hij door hen zowel misvormend verminkt als 

schandelijk verwond was, zodat hij zich tijdens zijn leven niet in het openbaar durfde vertonen. 

2 In margine notavan den koerfursten. 

28

fol. 34 v 

fol. 35 r 

den keyser voirtaen zouden kyesen, te wetene drie geestelycke prelaten als den 

eertsbisscop van Menss, eertsbisscop van Coelen ende ertsbisscop van Trier als 

drie ertscancellieren van den keyserryc, ende vier werlycke prelaten als den coninc 

van Beemen als scencker, den palsgreve opten Ryn als spysdrager, den hertoich 

van Zassen als zwertdrager ende den marcgreve van Brandenborch als 

opperste camerlinc. 

Lambert, greve, ende Oda voirs. stichten die canonisyen tot Sinter-Goerlen te 

Bruessel ende tot Sinte-Peters te Loeuen. Hy wairt verslaigen in een groete strydt 

voir Doernic int iair M LIIII. Ende zylyeten after eenen zoene die genoempt wart 

Henric, die wairt nae zynen vader greve ende mercgreve. 

int iaer ons heren m lxviii / 

Het geboerden dat hy in een strydt die hy hadde, vynck enen edelen man /die hyet 

Herman, ende lyeten in zyn ho¡gaen op zyn gelove. Mar by nacht quam hybyden 

voirs. greve Henricken dair hy slyep, ende vermoerden hem als int iair M LXVIII. 

Henrick, greve voirs., lyet after een zoen die oick hyet Henric; hy waert nae zynen 

vader greve ende mercgreve. Hii trouden des hertogen suster van Doeringen, diewelke 

Henrickende die suster des hertoigenvan Doeringenvoirs. lyeten after twee 

zoenen by namen: Henric, die waert oec nae zynen vader greve ende mercgreve 

ende hy wairt verslagen oic voir Doernic int iaer M XCVI; Godevairt metten 

Baert, die wairt nae zynen voirs. brueder greve ende mercgreve. Keyser Henrick 

ga¡ hem zyn dochter te wive, suster des iongs keyser Henricx. 

Tesertytalsinden 1 M LXXXIIII began der carthuserenoirden. Oick in den iair 

M XCVIII began dat oirdenen van cisterciensers. / 

int iair ons heren m xcix 

1099 

Hier is te wetene hoe dat die voirscreven Godevart van Builloen, dairaen Lothryc 

ende een deel van Brabant, als voirs. is, was gecomen, beval thertoichdom van 

Lothryck ende Brabant greve Henricken van Lymborch, zynen neve, ende toech 

met Boudewynen, zynen brueder, ende meer heren by hem wesende nae Iherusalem, 

dat zy wonnen int iair M XCIX. Hy wairt dair coninc, mar hy droech altyt 

een doernen croen. Hy stichten dair kercken ende cloesteren. Dierste clocken 

dede hy hangen bynnen Iherusalem. In den tempel van den grave fundeerden hy 

canonicken regulieren, int dal van Iosophat fundeerden hy een cloester van nonnen. 

Ende naedat hy een iair min drie daigen coninc had geweest, ster¡ hy ende 

wairt begraven aen den voet des berchs van Calvarien. Ende die voirs. Boudewyn, 

zyn brueder, wairt doen coninc van Iherusalem als int iair M C een ende hy was 

coninc omtrent XVIII iaren. In den iair van der doot Godeuarts van Builloen began 

tot Bruessel inWals-Brabant dabdie vanVileer, dairtoe Sinte-Bernart behulpich 

was. 

1 Aldus hs., men verwacht hierna iair. 

29

fol. 35 v 

fol. 36 r 

1108 

Godevart metten Bairt voirs. hyet alzoe, want hii hadde den voirs. Henricken, zynen 

vader, geloeft dat hy nummermeer baert scheren en zoude, voerdat hy Lothryc 

ende Brabant int geheel wederbracht hadde aen zynen iersten name. Ende hy 

quammer toe aldus: 

Van den lant Lymborch 

in tyde van den voirs. keyser Henrick, zynen zweer, toech hertoige Godeuairt van 

Builloen voirs., die hertoge van Lothryc ende van Brabant was ende / afgedaelt 

was van den greven van Ardennen van der eenre zyden, ten Heiligen Lant wairt. 

Ende hy lyet thertoichdom van Lothryc, dair Brabant dmeestedeel in begrepen is, 

in bewaringe van den voirs. greve Henricken van Lymborch, zynen neve, die een 

ongetrou man was, sunderlinge in den twist die was alsdoen tusschen den voirs. 

keyser Henricken ende Henricken, zynen zoen. Henrick die zoen rees op tegen 

zynen voirs. vader ende woude keyser wesen. Ende des trac hy tot hemwairt vele 

heren. Ende zoe hyelt ierst greve Henric van Lymborch voirs. metten zoen partye 

ende dairnae metten vader. Lymborch was doen een groot lant, dair Lutsenborch 

een deel a¡ was. 

Hier quamt thertoichdom van Lothryc ende van Brabant weder aen 

den rechten stamme 1 

Het geboerden dat die vader, doude keyser Henric, ster¡ ende Henric, zyn zoen, 

waert keyser. Ende keyser wesende wairt hy gedenckende die ongetrouwicheit des 

voirs. greve Henricx van Lymborch. Ende dede denselven greve Henricken van 

Lymborch vangen, dair hy nochtans naederhant uuytquam, ende beroefden hem 

van den hertoichdomvan Lothryc, dair meest Brabant in leegt, dwelcke hy als erfgenaem 

van den voirs. Godeuarden van Builloen gehouden hadde, ende ga¡ dat 

den voirs. Godeuairden metten Baert, die greve van Loeuen hyet, ende met keyserlyke 

vonnes maecten hyhem hertoich. Ende doen had dieselver Godeuairt XV 

iaren greve geweest. 

int iair ons heren m c viii 

Wapen van Brabant 

Diezelver keyser ga¡ hem te dragen enen wapenscilt van zilver, dairinne eenen 

leeuw van goude, geclaut, getongt ende getant van kele, gelyc wylen hertoge Angys, 

Sinte-Beggen man, ende dit gescyede int iair/M C VIII. Ende doen warent C 

ende een iaren dat die voirs. Otto, zoen van den voirs. Kaerle, coninc vanVrancryc 

ende hertoge van Brabant, ster¡ ende die voirs. Geerberch, zyn zuster, beroeft 

waert van den voirs. hertoichdom, behoudende alleen Loeuen ende Bruessel. 

Mar die voirs. Godeuairt metten Baert, als voirs. is, hevet hier wedercregen. 


30

fol. 36 v 

fol. 37 r 

Die gelegentheit van Brabant ende Cleyn-Lothryc 

Welcke lant, te wetene Cleyn- oft Neder-Lothryc ende Brabant, is gelegen tusschen 

die Maze ende die Sceld tot by Doernic ende dat casteel van Herstal op 

die Maze tusschen Ludic ende Maestricht was dat hoeft ende casteel van Brabant 

ende hoert noch tot Brabant ende wairt alsoe begrepen Cleyn- oft Neder-Lothryc 

in Brabant et econtra. 1 

Groet-Lothryck 

Ende Hoich-Lothryc is begripende vele landen tusschen den Ryn ende die Maze, 

als Loraynen, gelegen opte Moezel, thertoichdomvan Baren, Lutsemborch, Elsaten, 

dlant van den palsgreve. 

Godeuaert metten Baert voirs., naedien hii tvoirs. lant weder vergadert ende gecregen 

hadde, ontboet hy diegeen die zynre voirvaderen leenmannen plagen te 

wesen, als den heer van Hoerne, van Gaesbeeck, van Edingem, die waren gehoirsam 

ende ontfongen hoir leen. Mar die heer van Grymbergen, geheyten / heer 

Arnout Berthout, wesende mechtich, ryc, groetmoedich, wesende oick heer van 

hal¡ Mechelen ende dander helfte hoerden toe by coepe der kercken van Ludick, 

ende oickwas hy heer van Du¡ele,Walem, Ruymst, Heyst, Herlair, Gheel, Rethii, 

Berlair, tot Postel met hore toebehoirten, en woude den voirs. Godeuarden metten 

Baert, nu hertoige van Lothryc ende van Brabant, nyet kennen noch onderdanich 

zyn, alsoe datse tegens malcanderen zwair oirloich hielden. 

Teser tyt als in den iaer MC XX began die oirdenen van den premonstreyten. Anno 

M o C o XL o incepit ordo beate Marie Theutonicorum. Eodem anno M o C o 

XL o incepit ordo Iohannitarum Rodensis. 2 

Godevairt metten Baert voirs. stichten die proftye van der Capellen tot Bruessel, 

die abdye van der nonnen tot Groot-Bigaerden, die abdye van Sint-Truyen begaefden 

hy met groten renten. Hy ster¡ int iair M C XL ende wairt begraven int cloester 

tA¥igem. Hii lyet after vy¡ kynderen, by namen: Godevart, die wairt nae 

zynen vader hertoich van Lothryck, van Brabant, etc.; dander zoen wairt monic 

tA¥igem; Aleyt, die wairt coninginne van Engelant; Yda, die wairt gravinne van 

Cleue; Clarisse, die ster¡ een devote maigt. / 

int iair ons heren m c xliiii 

1144 

Godevairt voirs., zoen van den voirs. hertoge Godeuarden metten Baerdt, wairt 

hertoich nae denselven zynen vader ende dat in den tyde van keyser Coenraet, 

dien zeer beminden ende dede hem te huwelic hebben Luytgarden, hertoginne 

van Salsenbarch, zynre keyserinnen suster. Hy hadde zwair oirloge om dlantswille 

tegen den voirs. greve Henricken van Lymborch. Insgelycx had hy zwair oirloge 

tegens die voirs. heren van Grymbergen. Ende als hii drie ende een hal¡ iair 

1 

Vertaling: en daar tegenover. 

2 

Vertaling: in het jaar 1140 begon de Duitse orde. In hetzelfde jaar begon de orde van de Johannieters 

van Rhodos. 

31

fol. 37 v 

fol. 38 r 

1144 

hadde geregneert, ster¡ hii ende wairt begraven te Loeuen int Sinte-Peterskercke 

int iair M C XLIIII. Ende hy lyet after eenen zoene, die noch geen iair oudt en was 

ende dye men hyet Godeuairt in deWyege. 

Teser tyt leefden Sinte-Bernart. 

Desen Godeuarden in deWyege noch geen iair oudt wesende, con¢rmeerden die 

voirs. keyser Coenraet allet geen dat zyn vader hem gelaten hadde. Tegen hem in 

zynre ioncheit stonden op heer Wouter, zoen des voirs. heeren Arnts Bertoutz, 

heer van Grymbergen, /ende heer Gerart, die men hyet Drakenbaert, zyn brueder, 

ende die destrueerden in den gront die borcht van Netelair tusschenVilvoerden 

ende Oppegem. Oeck verbranden zy die borch, die zale ende tdorp van 

Vilvoerden. Na welken overdaiden zoe vergaderden die banyerherenvan Brabant, 

bysonder die gecoren mombaren des voirs. iongs hertogen Godeuairts in de 

Wyege, te wetene die heren van Diest, van Wesemael, van Bierbeecke ende van 

Wemele, allen die macht die zy consten gecrigen, dairtoe zy oeck te hulpen creegen 

greve Dircken vanVlaenderen, die hen bystant dede onder zulkenen conditie, 

dat als die voirs. ionge hertoge tot zynen mundigen daigen weer gecomen, dat hy 

alsdan zyn lant van Brabant van hem, als greve vanVlaenderen, te leen zoude ontfangen, 

dairinne die mombairs voirs. den zelven iongen hertoich verbonden. 

Dat Grymbergen gewonnen waert 

Ende aldus metter macht die hen die voirs. greve dede, ende voirts al die macht, 

diese op consten gebrengen, trocken zy tot Grymbergen, datse wonnen ende verbranden. 

Van der strydt dat Goyart voirs. in de wyege hingt 

Dairnae streeden zy tegens den voirs. Grymberchsche een zwair strydt, in welke 

strydt die iongh hertoich voirs. in een zilveren wyege aen een willige int velt 

waert / gehangen omme zyn volck moet te geven, welken strydt die Brabanteren 

met horen hulperen wonnen ende worpen omme Grymbergen in den gront. In 

denselven strydt wairt die voirs. heer Arnout Berthoutz zeer gequetst, daira¡ hy 

ster¡. 

Dat Grymbersche leen versterft opten ioncsten soen 

Oeck werden zyn twee zoenen gevangen. Die outste wairt op zyn gelove uuytgelaten 

ende die iongste blee¡ zitten te ghisel in der gevenckenisse, dairinne hy 

ster¡. Ende alsoe mitsdien dat die outste den iongsten in der gevenckenisse lyet 

sterven sonder hem te lossen, wairt by den voirs. hertoech dairnae ordineert dattet 

leen van Grymbergen altyt opten iongsten versterven soude. 

32

fol. 38 v 

fol. 39 r 

Dat Dormonde aenVlaenderen quam 

Ende oic om deswille dat dair onder meer doot bleven vele edelen uuytVlaenderen, 

most die iongh hertoich voirs. dairvoir laten den voirs. greve vanVlaenderen 

dlant van Dermonde, dat onder Lothryc ende Brabant plach te zyn, ende mitsdien 

halen zy noch hoir hoeft tAntwerpen. 

in den iair ons heren m c xlvi 

1146 

In desen tyde als men scree¡ XI C XLVI soe predicten Sinte-Bernart een cruysvairt 

by bevele van den dorden paeus Eugenius, in welker cruysvairt waren die 

voirs. keyser Coenraet ende die goede coninc Lodewyc van Vrancryc, die seste 

van dien name. / 

Ende Godevart in de Wyege voirs., naedien hii beiairt was, trac hy tot Gent om 

zyn mombarenvoirs. van allen geloeften, byhen aen denvoirs. greve vanVlaenderen 

gedaen, ontslaigen te werdene. Ende dair wesende, vertelden hem dieselver 

greve hoe dat zyn mombaren hem geloeft hadden dlant van Brabant aen hem te 

leen tontvangene, ommedat hy hem uuyt zynen noot zoude helpen, zoe hy gedaen 

hadde. Dwelck die iongh hertoige voirs. hoerende, knyelden hy neder op zyn 

knyen ende toech uuyt zyn zwert, presenterende dat den voirs. greve, seggende 

hy hedde liever zyn hoeft van hem afgeslagen, dan dedel hertoichdom van Brabant 

van enen greve te leen tontfangene. Die greve voirs. aensiende den grooten 

moet van den iongen hertoich voirs., hadde hy zyns compassie ende scaut hem 

quyt alle verbonden, die zyn mombaers met hem gemaect hadden. Hertoge Godeuart 

in de Wyege voirs., als hii oudt was XVII iaren, nam hy te wyve Margrieten, 

hertoge Henricx dochter van Lymborch, ende mitsdien wairt nedergeleegt 

den twist die langen tyt gestaen / hadde als van der tyt dat die voirs. hertoge Godeuart 

metten Baert Lothryc ende Brabant wedercreech tegen den voirs. greve 

Henricken van Lymborch, vader des voirs. hertoge Henricx van Lymborch. 

dBeginsel hoe Lymborch by Brabant comen is; 1 huwelixgoet hertoge 

Goyarts in de Wyege 1 

Ende metter voirs. Margrieten waert den voirs. Goedeuaerden gegeven tcasteel te 

Rode bii Aken met zynen toebehoirten ende die voechdye van Sint-Truyen ende 

nae die doot des voirs. hertoige Henricx waert hem toegeseegt te hebbene het hal¡ 

lant van Lymborch. 


33

fol. 39 v 

fol. 40 r 

fol. 40 v 

1163 

in den iair ons heren m c lxiii 

Dat Behem een conincryc waert 

In tyde des voirs. hertoge Godeuarts in de Wyege waert dat hertoichdom van Behem 

gemaect een conincryc. 

Tenzelventyde oick als int iair XI C LXIII worden die heilige drie coningen gebracht 

van Meylanen tot Coelen. 

in den iaer ons heren m c lxxxiii 

Godeuart voirs., die men heyt in deWyege, als hy XL iair geweest had hertoge, / 

track hy over tmeer tot Iherusalem ende wedergecomen zynde vandair ster¡ hy 

int dorde iair dairnae, als int iair MC LXXXIII. Hertoge Godeuart, die men heyt 

in deWyege voirs., hadde by Margrieten voirs. twe zoenen, te wetene: Henric, die 

wert nae zynen voirs. vader hertoich; hy fundeerden ierst die stat van Den Bosch; 

Aelbrecht, die wairt bisscop van Ludick ende naederhant ten vervolge van keyser 

Henric dieVyfte voir die stat van Ryemen gedootoft gemartelyt; ende een dochter, 

die hyet Aleit, die wairt coninginne van Engelant. Dese hertoge Henrick, des 

voirs. Godeuartz soen, fundeerden die stat van sHertogenbosch. 

Dafcoempste der heren van Perewys 

Hertoge Godeuart voirs. nae dode der voirs. Margrieten, zynre hertoginnen, 

trouwden hy die dochter des greven van Loen, dairaen hy wan enen zoen die hyet 

Willem, die wairt heer van Perewys ende daira¡ zyn gecomen die van Perewys. / 

ten tyde van hertoich henrick den yersten 

Henrick voirs. dierste hertoich van dien name, wairt nae zynen vader voirs. hertoich 

van Brabant. Hii was dierste fundateur der stad van sHertogenbossche. Hii 

nam te huwelic Mechtelden, dochter greve Matheeus van Bonen, dairaen hy wan 

sess kynderen, te weten: Henrick, die hyet dieTweeste, die wert hertoich nae zynen 

vader; Godeuart, die men hyet van Bonen; Maria, die trouden den vierden keyser 

Otto; noch een dochter, die trouden greve Otto van Gelre; die dorde trouden den 

greve van Aluerne in Vrancryc; / ende die vierde dochter, Mechtelt geheiten, die 

trouden ierst den palsgreve opten Ryn ende nae troudense greve Floryssen van 

Hollant, die aen hair wan twee zoenen bii namen: Willem, die wairt nae zynen 

vader greve van Hollant ende naederhant coninc van Almanien ende dieVriesen 

versloegen hem; Florys, die nae strydt mettenVleminge gehadt dieselver verwan; 

ende een dochter, die wairt grevinne van Henegouwe. 

34

fol. 41 r 

fol. 41 v 

Iherusalem dattet weder heyen waert 

In deser tyt wan Saladyn, coninc van Babilonien, weder die stat van Iherusalem. 

Hertoge Henric dierste van dien name voirs., int iair M C XCIIII nam hy onder 

den dorden paeus Innocencius aen die cruysvairt ende trac met Coenraden, 

eertsbisscop van Menss, ende meer anderen heren nae Iherusalem. Hy was dair 

een principael /capiteyn. Hy halp wynnen die stat van Baruth ende Constantinopolen 

ende dairnae keerden hy weder te lande. 

Herpen 

In den iair M C XCI soe ont¢ngen heer Henric van Kuyck, heer van Herpen, 

ende Aelbrecht, zyn zoen, te leen van den voirs. hertoge Henric, den iersten van 

dien name, dlant van Herpen met zynre toebehoirten, prout in litteris ad signum 

tale (½1) 1 ac folio I. 

Strydt 

Int achtienste iair van zynen hertoichdom bevacht hy by Vden in den Pele greve 

Floryssen van Hollant ende greve Otten van Gelre. Hy had tegens hen victorie 

ende vincse, mar hy was hen genadich. Ende hy lyet alsoe zoonen, dat hy beyde 

den voirs. greven ga¡ te huwelic beyde zyn voirgenoemde dochteren. 

de henrico primo, fundatore opidi busciducensis 2 

1196 

In den iair M CCCC LXXXVdie scepenen van Dormalen quamen aen scepenen 

deser stat van Den Bosch met enen hoeftvonnes ende brachten mede een copie 

van enen previlegium deser stat ende hen verleent van hertoge Henrick van Brabant, 

in vele poincten accorderende metter carthen, beginnende: Ìn den name 

der heiliger ende ongesceyden Drievoldicheit'etc., ende is die copie voirs. ad signum 

tale (½2) et folio CCCC LXXXIIII. 3 

Previlegium de libertate quam cives opidi Busciducensis habent in 

Reno, ipsis per Henricum sextum Romanorum imperatorem concessum 

anno M o C o XCVI to sub hiis verbis: 4 

Henricus sextus Romanorum imperator et rex Cecilie /ob puram ¢dem et multa 

obsequia, que dictus Henricus primus illius nominis illustris dux Lotharingie et 

Brabantie sibi et imperio constanter exhibuit et ad instantem ipsius postulationem 

universos homines suos de nova civitate apud silvam a suis theoloniis que 

ubique in Reno ad manus suas habuit, imperiali benignitate in perpetuum absol- 

1 

Voordit signum en alle volgende, zie bijlage 2. 

2 

Vertaling: over Hendrik I, stichter van de stad 's-Hertogenbosch. 

3 

In margine nota. 

4 

In margine nota; vertaling: het privilege van de (tol)vrijdom die de burgers van de stad 

's-Hertogenbosch hebben op de Rijn, aan hen verleend door keizer Hendrik VI in het jaar 

1196 met deze woorden: 

35

fol. 42 r 

fol. 42 v 

1203-1204 

vit, ita quod de rebus que suis sunt, nullum nobis vel nostro nuncio persolvant 

theolonium nullaque in eos vel res ipsorum ¢at exactio; quod quidem previlegium 

Karolus imperator depost con¢rmavit et quod previlegium comprehenditur 

ad signum tale (½3) et folio III. 

Die vryheit van den toll van Gelre 1 

Anno M o CC o tercio supradictus Henricus primus illius nominis, dux Lotharingie, 

Brabantie, post victoriam habitam contra dictum Ottonem, comitem Gelrie, 

in quadam concordia pacis inter dictum ducem et comitem predictum facta eundem 

comitem coegit, quod idem Otto, comes Gelrie, inter cetera iuravit quod omnes 

marcatores terre dicti ducis infra dominium comitis ab omni theolonio in 

Reno sine dolo liberi erunt atque quod burgenses de Silva iuxta Orthen per totam 

terram comitis Gelrie ab omni theolonio liberi erunt; quod quidem previlegium 

comprehenditur ad signum (½4) et folio IIII. / 

tempore henrici primi, fundatoris opidi de buscoducis 2 

Sequuntur nomina scabinorum dicte nove civitatis apud silvam, que Buscumducis 

nuncupatur, incipientia anno M o CC o , quo quidem anno Buscumducis non 

diu steterat, et sic: 3 

Remigii eodem anno M o CC o hii sequentes fuerunt scabini in Buscoducis. 

Tempore istius scabinatus incepit ordo predicatorum. 4 

Remigii confessoris anno M o CC o primo fuerunt scabini in Buscoducis predicto. 

/ 

Remigii confessoris anno M o CC o secundo. 

Remigii confessoris anno M o CC o tercio. 

Tempore istius scabinatus facta est concordia inter dictum Henricum primum et 

Theodericum, comitem Hollandie, sic videlicet quod Dordrecht et alie ville circumiacentes 

in feodum teneri debent a duce Brabantie et quod homines ducis in 

terra comitis Hollandie transire debent per terram et aquas cum theolonio suo 

iure quo theolonia in presencia sue institutionis fuerunt instituta; prout in litteris 

incipientibus: Ìn nomine sancte et individue Trinitatis' et comprehensis ad signum 

(½5) et folioVII. 

Ten tyde van desen scepenstoel heeft die voirs. stat van Den Bosch vercregen die 

voirs. vryheit van den voirs. toll slantz van Gelre nae inhoude der voirs. brieven. / 


2 Vertaling: ten tijde van Hendrik I, stichter van de stad 's-Hertogenbosch. 

3 Vertaling: de namen van schepenen van de nieuwe gemeenschap bij het bos, die's-Hertogenboschgenoemd 

wordt, volgen, beginnend in hetjaar 1200, inwelkjaar's-Hertogenbosch nog 

niet lang bestond, en aldus: 

4 In margine nota; vertaling: in dit schepenjaar begon de orde van de predikheren. 

36

fol. 43 r 

fol. 43 v 

fol. 44 r 

fol. 44 v 

fol. 45 r 

ten tyde van den iersten hertoge henrick voirs. 1 

Remigii confessoris anno M o CC o quarto fuerunt scabini hii. 

Filie ducis possunt succedere 2 

Tempore iamdicti scabinatus Philippus secundus Romanorum rex in quodam 

previlegio inter cetera inibi continenta regia sua auctoritate Henrico primo illius 

nominis illustri duci Lotharingie, Brabantie concessit quod ¢lie sue, si masculinum 

heredem non habuerit, in feodis suis libere ei tamquam masculi succedant; 

quodquidem previlegium comprehenditur ad signum (½6) et folioVI. 

Remigii confessoris anno M o CC o quinto fuerunt scabini. / 

Remigii confessoris anno M o CC o sexto fuerunt scabini in Buscoducis. 

Remigii confessoris anno M o CC o septimo. 

Remigii confessoris anno M o CC o octavo. / 

Remigii confessoris anno M o CC o nono: Alardus de Keent, Arnoldus Poeldonck. 

Remigii confessoris anno M o CC o decimo. 

Tempore istius scabinatus incepit ordo fratrum minorum. 3 

Remigii confessoris anno M o CC o undecimo. / 

Remigii confessoris anno M o CC o XII o fuerunt scabini in Buscoducis. 

Tempore dicti scabinatus die voirs. Henric dierste van dien name, hertoge van 

Lothryck, van Brabant, etc., in zynen XXVIII en iaer zyns hertoichdoms op Ascensiendach 

wan hy Ludick dair groete dootslaigen gescieden ende veriaechden 

den bisscop, genoempt Huge. 

Remigii confessoris anno M o CC o XIII o ./ 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel hertoge Henrick voirs. destrueerden die stat 

van Tongeren, mar int wederkeren die voirs. bisscop ende greve Lodewyc van 

Loen laeghden hem tusschen Montenaken ende Landen opt velt te Sepz ende 

sloegen hem a¡ vele volcx. In den scepenstoel voirs. ende in diere tyt was coninc 

Philips van Vrancryc die tweeste, die Sinte-Lodewycs des conincx oudersvader 

was, die beriep tot Zoysson enen groeten raet van edelen mannen, dair hertoige 

Henric voirs. oec by was. Die voirs. coninc Philips ga¡ aldair den voirscreven hertoich 

Henricken, want zyn ierste vrouwe doot was, zyn dochter ten huwelic die 

hyet Maria, daeraen hy wan een dochter die naemaels waert grevinne van Cleue. 

Remigii confessoris anno M o CC o XIIII. / 

1 Herhaald zonder voirs. tot en met fol. 48 r . 

2 Vertaling: dochters van de hertog kunnen opvolgen. 

3 In margine nota; vertaling: in dit schepenjaar begon de orde van de minderbroeders. 

37 

1214-1215

fol. 45 v 

fol. 46 r 

fol. 46 v 

fol. 47 r 

fol. 47 v 

fol. 48 r 

fol. 48 v 

1215-1216 

Ten tyde van desen voirscr. scepenstoel quam die voirs. keyser Otto dieVierde tot 

Maestricht, dair hy nam ten huwelic die bovengenoempden Marie, dochter hertoige 

Henricx ende Mechtelts voirs. 

Remigii confessoris anno M o CC o XV scabini in Buscoducis fuerunt. 

Remigii confessoris anno M o CC o XVI to ./ 

Remigii confessoris anno M o CC o XVII o . 

Remigii confessoris anno M o CC o XVIII o . 

Remigii confessoris anno M o CC o XIX o ./ 

Remigii confessoris anno M o CC o XX o fuerunt scabini hii. 

Ten tyde van den scepenstoel voirs. began die oirdene van den carmeliten. 

Remigii confessoris anno M o CC o XXI o . 

Remigii confessoris anno M o CC o XXII o ./ 

Remigii confessoris anno M o CC o XXIII o . 

Remigii confessoris anno M o CC o XXIIII to . 

Remigii confessoris anno M o CC o XXV to ./ 

Remigii confessoris anno M o CC o XXVI to . 

In desen tyden leefden Sinte-Elisabeth, lantgrevinne van Doeringen ende dochter 

des conincx van Hongarien. 

Remigii confessoris anno M o CC o XXVII o . 

Oeck leefden in desen tyden Sinte-Lodewyc, coninc vanVrancryc, ende Sinte-Lodewyc, 

mynrebrueder, bisscop vanTholosen. 

Remigii confessoris anno M o CC o XXVIII o ./ 

Remigii confessoris anno M o CC o XXIX o . 

Remigii confessoris anno M o CC o XXX o . 

Remigii confessoris anno M o CC o XXXI o ./ 

teser tyt sterff dierste hertoich henrick 

Remigii confessoris anno M o CC o XXXII o . 

In scabinatu infrascripto Henricus, Romanorum rex, ad instantem postulationem 

Henrici, maioris ¢lii illustris viri Henrici, ducis Lotharingie, Brabantie, universos 

homines de nova civitate apud silvam a theoloniis suis in Reno 

imperpetuum absolvit; prout in litteris contentis folio IX. 

Remigii confessoris anno M o CC o XXXIII o . 

In desen tyden leefden paeus Innocencius die Dorde, die zeer oirbairlic was der 

Heiliger Kercken. 

38

fol. 49 r 

fol. 49 v 

fol. 50 r 

fol. 50 v 

Remigii confessoris anno M o CC o XXXIIII o ./ 

teser tyt began die tweeste hertoich henric regneren 

Remigii confessoris anno M o CC o XXXV to . 

Ten tyde van desen scepenstoel soe ster¡ die voirscreven Henrick dierste van dien 

name, hertoich van Lothryc, Brabant, etc. Ende doen had hii XLVIII iaren geweest 

hertoich ende hy wairt begraven tot Loeuen int Sinte-Peterskercke. Int 

voirs. iair nae dode des voirs. Henricx dierste van dien name, soe wairt hertoich 

van Lothryc ende Brabant Henrick die tweeste van dien name, ziin zoen bovengenoempt, 

die men hyet die Groetmoedige. 

Remigii confessoris anno M o CC o XXXVI to ./ 

ten tyde van den tweesten hertoich henrick 1 

Henrick voirs. die tweeste van dien name, hertoge van Lothryck ende Brabant, 

nam te huwelic Marie, dochter van coninc Philips, Roemsch Coninc, die zoen 

was van den iersten keyser Frederic. Hy wan dairaen: eenen zoen, die hyet Henrick, 

die wairt nae zynen vader hertoich; hy was die dorde Henric ende geheiten 

die Sachtmoedige; ende vier dochteren: Mechtelt, die nam te huwelic den greve 

van Artois ende Sympoel, brueder des coninx van Vrancryc; dairaf quam die 

vrome Robbert van Artois; Maria, die nam te huwelic den hertoich van Beyeren; 

Beatris, die nam te huwelic den lantgreve van Doeringen; Margriet, die wert nonne 

in dabdye sHertogendael, die hair vader stichten ende gaf dairtoe die grote 

tiende van Oueryssche. / 

Remigii confessoris anno M o CC o XXXVII o . 

Hertoge Henric die Tweeste voirs. hadde zwair oirloge tegens die Coelsche. Hy 

wan metter macht Daelhem met zynre toebehoirten. 

Remigii confessoris anno M o CC o XXXVIII o . 

In desen tyde leefden Sint-Thomas van Aquinen. Oeck leefden Aelbertus Magnus. 

Remigii confessoris anno M o CC o XXXIX o . 

Oeck in desen tyden leefden Bonauentura ende Alexander de Hales. / 

Remigii confessoris anno M o CC o XL o . 

Greve Willem van Hollant 

1240-1241 

In desen tyden wairt den voirs. hertoghe Henricken den Tweesten presenteert die 

keyserlycke croen van den paeus Innocentio den Vierden nae der doot van den 

sesten keyser Henrick. Mar hy weygerden die aen te verden ende hy promoveerden 

dairtoe zynre voirs. suster zoen, greve Willemen van Hollant, die coninc ge- 


39

fol. 51 r 

fol. 51 v 

fol. 52 r 

fol. 52 v 

fol. 53 r 

1241-1242 

maect wairt. Mar eer hy keyser wairt, toech hy opteVriesen, dair hy wert verslaigen, 

dat greve Florys, zyn zoen, naemaels wraeck. 

Remigii confessoris anno M o CC o XLI o . 

Remigii confessoris anno M o CC o XLII o ./ 

Hertoge Henrick die Tweeste voirs., nae zynre voirs. ierster huysvrouwen doot, 

trouden hy een edel bloeme die hyet Sophia, dochter van der voirscreven Sinte- 

Elisabeth, die zeer dueghdelic ende gotvresende wass, dairaen hii wan enen zoen, 

die hyet oick Henrick. Die wairt naemaels lantgreve van Doeringen. 

Remigii confessoris anno M o CC o XLIII o . 

Remigii confessoris anno M o CC o XLIIII to ./ 

Remigii confessoris anno M o CC o XLV to scabini fuerunt hii. 

Omtrent deser tyt aennam die heilige Sinte-Lodewiic, coninc van Vrancryc, een 

cruysvairt ende track over tmeer opte ongelovige. Dese Sinte-Lodewiic, coninc 

vanVrancryck, was oeckvan den geslachte des bovengenoempden groeten coninc 

Kaerls van zynre ouder moederwegen, der goeder coninginnen Elisabeth, die 

den tweesten coninc Philippus getrout hadde, die aen hair wan denVII en coninc 

Lodewyc, die alten kerstelycken ende heiligen coninc was. Ende hii hadde getrout 

Sinte-Blancke, dochter des conincx van Spaengien. Ende dairaen wan hy desen 

voirs. coninc Sinte-Lodewyc den Achsten ende oic Kaerlen, den greve van Angouwen, 

die wert coninc van Cecilien ende Napels ende die was vader van Sinte- 

Lodewyc, die mynrebrueder ende bisscop was. Dese coninc Sinte-Lodewiic nam 

te wive die edel bloeme Margriet, des greven dochter van Prouencien, dairby hy 

heylichlic leefden. / 

XII genoten 

Dese voirs. coninc Sinte-Lodewiic ordineerden ierst die XII genoten van Vrancryc 

omdatse in groten saken raet van der croenen zyn zouden, te wetene: sess 

geestelycke by namen: die eertsbisscop ende hertoich van Ryemen, die sal¡t den 

coninc metter olyen, genomen uuyter ampullen die uuyten hemel quam als Sinte- 

Remeys denvoirs. coninc Clodoueus doepten; die bisscop ende hertoichvan Louwen, 

die dreeght die ampulle; diebisscop ende hertoichvan Langre, die dreegt des 

conincx ceptre; diebisscop ende greve Beauays, die dreegt des conincx wapenroc; 

die bisscop ende greve van Chalon in Champanien, die dreegt des conincx signet; 

die bisscop ende greve van Noyon, die dreegt des conincx gordel; / ende die sess 

werlycke genoten: die hertoge van Bourgoindien, die dreegt die coninclike croen 

ende hy gort den coninc zyn zwert; die hertoge van Normandien, die dreegt des 

conincx ierste banier; die hertoge van Aquitanien, dats van Gwiennen ende Gasconien, 

die dreegt des conincx tweeste banier; die greve van Vlaenderen, die 

dreegt des conincx zwert; die greve van Champanien, die dreegt des coninx standart; 

die greve vanTholousen, die dreegt des conincx gulden spoeren. 

In zynre tyt oeck wairt by den vierden paeus Vrbanus ingestelt die gloriose feeste 

van den eerwerdigen Heiligen Sacrament metten a£aten. /Sinte-Lodewyc coninc 

40

fol. 53 v 

fol. 54 r 

fol. 54 v 

voirs. ster¡ int iair M CC LXX ende liet after enen soen, Philips, die wert coninc 

nae zynen vader. 

Remigii confessoris anno M o CC o LXVI o . 

Remigii confessoris anno M o CC o LXVII o . 

Ten tyde van desen scepenstoel soe ster¡ hertoge Henric dieTweeste voirs. ende hy 

wert begraven int cloester teVileer. / 

tentydevandendordenhertoichhenricken 1 

Hertoge Henrick die dorde van dien name voirs., wart hertoge terstont nae die 

doot des voirs. hertoige Henricx des tweeste van dien name. 

Waeromme Lothryck voir geset wordt 

Hy scree¡ hem altyt hertoge van Lothryc ende Brabant. Hy setten Lothryc voir 

om deswill dat Lothryck een eertshertoichdom is ende zynen name heeft van 

den grooten coninc Lotharys van Vrancryc. Nochtans is thertoichdom van Brabant 

vele ouder. 

Remigii confessoris anno M o CC o XLVIII o . 

Remigii confessoris anno M o CC o XLIX o ./ 

Henrick die Dorde voirs., die men hyet die sachtmoedige hertoige, hy trouden ten 

wive Aleyten, dochter des hertoigen van Bourgoindien, dairaen hy wan: 

drie zoenen, by namen: Henricken, die was onbeset van synnen ende onbequaem 

dlant te regneren, ende by onderwys van den heren van den lant ende des heren 

van Mechlen, geheiten die grote Barthout, die nae die doot hertoich Henrix des 

Dorden geheel raet was van vrouwe Aleiten, bega¡ hy hem in een abdye in Bourgoindien; 

Iannen, die wairt int achste iair nae zyns vaders doot hertoich van Brabant 

ende hy was dierste hertoich Ian; Godeuarden, die had voir zyn gedeelt in 

Brabant Aerschot, Bierbeeck, Sichenem ende Sint-Aechten-Rode; hy creech een 

edell vrouwe, dairmede hygecreech dlant vanVierson; hy wan dairaen enen zoen, 

geheiten Ian, ende twe dochteren; dese edel Godeuart ende Ian, zyn zoen, worden 

nae- / maels verslagen in den vreeslycken strydt van Cortryc, dair vele edele bleven. 

Dafcoempst der heren van Croy 

1249-1250 

Syn outste dochter ga¡ hy ten huwelic den greve van Harcourt ende ga¡er mede 

dlant van Aerschot ende Bierbeecke; van hair als van der eenre zyden is gecomen 

die heer van Croy, nu int iair XV C ende dartien levende; ende zyn ander dochter 

trouden den greve van Loen ende ga¡er mede dlant van Sichenem ende Sint- 

Aeghten-Rode; ende hy gewan aen hair een dochter die naemaels trouden den 

greve van Guylic; 


41

fol. 55 r 

fol. 55 v 

fol. 56 r 

fol. 56 v 

1250-1251 

ende een dochter Marie, die wairt coningin vanVrancryck, want zy trouden den 

dorden coninc Philips voirs., Sinte-Lodewycs soen, naedat zyn ierste vrouwe 

doot was, ende hy had van deser vrouwen enen zoen, geheiten Lodewyc, greve 

van Eureux. 

Remigii confessoris anno M o CC o L o . 

Tempore istius scabinatus incepit ordo heremitarum beati Augustini. 1 Tempore 

iamdicti scabinatus in ianuario composicio quedam facta est inter Iohannem, 

dominum de Huesden, /et opidum de Buscoducis inter cetera quod omnia bona 

opidanorum de Busco per dominium domini de Huesden transeuncia, sic 2 in terris, 

sic 2 in aquis, de theolonio libera erunt. Preterea, si contingat, quod aliquis 

opidanus aliena bona transvexerit et inde convictus fuerit, domicilium domus 

sue confringetur et per annum o¤cio suo carebit et super domo de Huesden iure 

debito, si comprehendi poterit, tenebitur ad emendam. Insuper si a domino de 

Huesden ex una parte et opidanis de Busco ex altera hec condicio, quod absit, neglecta 

fuerit, post septem dies monitione prehabita tenebitur emendari, interim 

etiam non erit calumpniatum; prout in litteris 3 ad signum (½7) et folio X. 

Remigii confessoris anno M o CC o LI o . 

Remigii confessoris anno M o CC o LII o ./ 

Remigii confessoris anno M o CC o LIII o scabini fuerunt hii. 

Remigii confessoris anno M o CC o LIIII to . 

Remigii confessoris anno M o CC o LV to ./ 

Remigii confessoris anno M o CC o LVI to . 

Remigii confessoris anno M o CC o LVII o : Makarius, Iohannes dictus Pape, Egidius 

Knode, Godescalcus de Hynden, Iohannes de Neysel, Nycholaus Fermentatoris, 

Ludingus. 

Remigii confessoris anno M o CC o LVIII o ./ 

Remigii confessoris anno M o CC o LIX o . 

Remigii confessoris anno M o CC o LX o . 

Fundacie van den predicaren te Loeuen 

Ten tyde van den voirscreven scepenstoel soe ster¡ hertoge Henrick die Dorde 

voirs. als hy XIII iaren regneert hadde ende hy wairt begraven te Loeuen indt 

cloester van den predicaren, dwelcke hii gesticht ende fundeert hadde. / 

1 

Vertaling: in dit schepenjaar begon de orde van de heremieten van de heilige Augustinus. 

2 

Aldus hs., lees sit. 

3 

Hierna inferius insertis doorgestreept. 

42

fol. 57 r 

fol. 57 v 

fol. 58 r 

fol. 58 v 

fol. 59 r 

hiernae begonst te regeren dierste hertoige ian, zoen 

van den dorden hertoich henrick 

Remigii confessoris anno M o CC o LXI o . 

Omtrent deser tyt hyelt paeus Gregorius die X te dat consilie te Lyons inVrancryc. 

Dair waren CCCCC bisscoppen, LX abten ende andere prelaten omtrent M. 

Dair quamen oec Griecken endeTartaren. 

Nae die doot van den voirs. hertoge Henricken den Dorden leefden vrouwe Aleyt 

voirs. langen tyt, wyslyc dat lant regerende, want al hair kynderen ionckwaren. Sy 

ster¡ int iair M CC o LXXXIII ende wairt begraven int cloester van den predicarenvoirs. 

Syhad groete conversacie metten heiligen man Sinte-Thomas van Aquinen, 

doen levende ende tot Parys woenende, ende als zy ennige twivelachtige 

saken in hare consciencien hadde, soe scree¡ zy aen hem om raet ende hy scree¡ 

hair weder mintlike antwoerde. 

Remigii confessoris anno M o CC o LXII o ./ 

tesertytbeganregnerendierstehertogeian 

Remigii confessoris anno M o CC o LXIII o scabini fuerunt. 

Remigii confessoris anno M o CC o LXIIII o . 

Remigii confessoris anno M o CC o LXV to ./ 

Remigii confessoris anno M o CC o LXVI o . 

Remigii confessoris anno M o CC o LXVII o . 

Remigii confessoris anno M o CC o LXVIII o ./ 

tentydevandenierstenhertoichian 1 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel als int iair M CC LXVIII soe is Ian voirs., dierste 

van dien name, zoen van den voirs. hertoich Henricken den Dorden, int achste 

iair nae dode zyns vaders voirs. worden hertoich van Lothryc ende van Brabant 

ende oic voegt van Aken. Hii trouden vrouwe Margrieten, dochter des voirs. conincx 

Philips van Vrancryc. Ende coninc Philips voirs. hadde zyn suster te wive 

als voirs. is. Margriet voirs. ster¡ in den arbeit van kinde ende dkinde mede. 

Remigii confessoris anno M o CC o LXIX o ./ 

1269-1270 

Nae dode van vrouwe Margrieten voirs. soe trouden die voirs. ierste Ian die dochter 

van greve Gwydo van Vlaenderen, dairaen hy wan twee zoenen, by namen: 

Ian, die wairt hertoich nae dode zyns vaders ende hy was die tweeste Ian; Godeuairt, 

die ster¡ ionck wesende; ende twee dochteren, by namen: Margriet, die 


43

fol. 59 v 

fol. 60 r 

fol. 60 v 

1270-1271 

wairt naemaels keyserinne, want zy trouden int iaer M CC XCII greve Henricken 

van Lutzenborch, wiens vader doot blee¡ in den stryd voirWoeronck, welke Henric 

naemaels wert keyser ende men hyeten die goede keyser Henrick; Marie, die 

wairt grevinne van Sauoyen. 

Remigii confessoris anno M o CC o LXX o ./ 

Remigii confessoris anno M o CC o LXXI o . 

Remigii confessoris anno M o CC o LXXII o . 

Remigii confessoris anno M o CC o LXXIII o ./ 

Remigii confessoris anno M o CC o LXXIIII o . 

In den voirs. iair M CC LXXIIII soe heeft die ierste hertoich Ian voirs. dien van 

Dordrecht verleent zeker vryheit van tol tot Lyt, prout in litteris incipientibus: Ìohannes, 

Dei gratia'et comprehensis folio CCCC LVII et ad signum (½8). 

Remigii confessoris anno M o CC o LXV to . 

Remigii confessoris anno M o CC o LXXVI to ./ 

Remigii confessoris anno M o CC o LXXVII o . 

Dat dlant van Lymborch 

Omtrent deser tyt hadde die voirs. ierste hertoich Ian enen zwaren strydt te Woeronck, 

die toequam aldus ende oirspronck hadde: want als hertoge Henrick van 

Lymborch was gestorven ende hertoge Ian voirs. wittelic afgecoft hadde Adolphen, 

greve van Den Berge, die des voirs. hertoge Henricx naeste erfgenaem wass, 

allen zyn recht dat hyhadde aen thertoichdomvan Lymborchvoirs., soe track hertoich 

Ian voirs. int lant van Lymborch om dat te bescickene. Mar greve Reynout 

van Gelre, die des voirs. hertoich Henrix dochter hadde gehadt ende die sonder 

oir was gestorven, setten hem dairtegen, seggende dat hem als vanwegen zynre 

voirs. vrouwen, die dochter was des voirs. hertoich Henrix, die tocht toebehoirden. 

Hertoge Ian voirs. seeghden neen, want greve Reynoutz vrouwe voirs. voir 

den voirs. hertoich Henricken, haren vader, weer gestorven. Ende alsoe socht 

greve Reynout van Gelre voirs. tegen den voirs. hertoich Iannen al omme hulpe. 

Ende hy creech te hulpen den eertsbisscop van Coelen, greve Henricken van Lutcemborch, 

hereWalrauen, zynen brueder, ende herenWalrauen vanValkenborch, 

die all tegen hertoich Iannenvoirs. zwoeren hem te hynderen. dWelckdie hertoich 

voirs. vernemende, track hy in den lande van den eertsbisscop ende van den greve 

van Lutzemborch voirs., dair hy grote scaide dede, verdestruerende des bisscoppen 

lant. Hy toech metter macht opten Ryn ende dede zyn pert drincken in den 

Ryn. 1 Ende omtrent Bonne dede hyallen die wyngarden uuytsnyden. Dairnae, ter 

begerten ende beeden des greve van Den Berge ende der edele van Coelen, beleeghden 

hy metten voirs. Godeuarden van Vierson, zynen brueder, tcasteel van 

Woeronck, dat een roe¡huys was. Ende dairvoir liggende ten tyde van den voirs. 


44

fol. 61 r 

fol. 61 v 

fol. 62 r 

scepenstoel van LXXVII, quamen die voirs. eertsbisscop van Colen met vele edelen 

uuyt Ouerlant, met greve Reynout van Gelre, metten greve van Lutsenborch, 

den heer vanValkenborch ende meynden hertoich Iannen voirs. aldair te overvallen. 

Hy trac met zynen heir hen tegen, alsoe datter quam tot enen strydt dair hertoich 

Ian te boven ginck ende dair doot bleven die voirs. greve van Lutzenborch 

met zynen drie bruederen ende met wel M ridderen. Dair worden gevangen die 

voirs. eertsbisscop, die greve van Nassou, heer Walrauen van Valkenborch ende 

vele meer andere heren. /Ende die strydt gedaen wesende trac hy weder voirWoeronckvoirs. 

ende destrueerden dat in den gront. 

Remigii confessoris anno M o CC o LXXVIII:Wellinus ¢lius Egidii dicti Knoede, 

Godescalcus de Bladel. 

Aengaet den Groeten Gasthuys 

1280-1281 

Ten tyde van desen voirs. scepenstoel soe heeft heer Ian, bisscop van Ludick, onder 

zynre genaden brieven ingestelt den regule der nonnen ende bruederen van 

den Groeten Gasthuys bynnen der stat van sHertogenbosch ende onder meer 

dairinne ordineert: 

dat zoe wat ziecke int voirs. gasthuys coempt, ten iersten sal men Gode genoch 

doen met biechten den priester ende voirtaen zynen naesten dien hy mesdaen 

heeft, nae synder macht genade heysschen; 

ende zyn goet oft hy ennich heeft onder getuge datselve den gasthuys bevelen datselve 

alinge weder te hebbene oft hy geneest; 

ende oft hy, staende perikel des dootz, diezelve alle tsyn dair nyet laten en wille, 

zoe sal men dairaf nemen den cost / ende van dien dat dair overloept, mach hii 

zyn testament maken; ende sterft hy sonder testament te makene, allen zyn goet 

dan sall comen tot behoe¡ den armen des huys voirs.; 

item oftyemandt van den ziecken sunderlinge ziect toequame oft heytte ende eens 

meesters behoefde ende nyet en hedde den meester te geven, zoe zall tloen des 

meesters van der meesterssen des gasthuys gegeven worden, alsoe verre zy mach; 

item die werlycke gueden des gasthuys voirs. zullen werden gehanteert met raide 

vier mannen vanwegen des bisscops ende by consent der scepenen ende der gesworen 

der stat van Den Bosch, dairtoe gecoren, diewelke den huyse voirs. trouwe 

doen zullen; van welken brieven voirs. dbeginsel luydt aldus: Ìn den name der 

heiliger Drieuoldicheit'ende is begrepen folio XI ad signum tale (½9). 

Remigii confessoris anno M o CC o LXXIX o : Henricus de Neynsel, Amelius de 

Bucstel. / 

Remigii confessoris anno M o CC o LXXX o . 

Omtrent deser tyt tot Sinte-Quintyns in Vermendoys vergaderden die bovengenoemde 

coninc Philips vanVrancryc ende hertoge Ian dIerste voirs., daerse tsamen 

feestelic hoveerden. Ende int sceyden vraeghden hem die coninc wye den 

anderen die sceydelmaeltyt geven zoude, dairop hertoge Ian antwoerden: die 

zyn spyse ierst gereet hedde; dwelc die coninc consenteerden. Mar hy dede verbyeden 

dat men des hertogen lyeden noch hout noch colen vercopen en zoude 

omme alsoe metten hertoich te boerden. dWelc die hertoich verstaende dede hy 

45

fol. 62 v 

fol. 63 r 

1281-1282 

coepen allen die plattelen, nappen ende scotelen die hy crigen conde, ende dairmede 

wairt zyn spyse gecooct ende alreierst gereet. 

Remigii confessoris anno M o CC o LXXXI o : Wellinus ¢lius Egidii Knoede, Iohannes 

Coman. / 

Remigii confessoris anno M o CC o LXXXII. 

Remigii confessoris anno M o CC o LXXXIII o . 

Ten tyde van desen scepenstoel ster¡ vrouwe Aleyt voirs. 

Dese naevolgende carthe accordeert metter carthen, beginnende: Ìn den name 

der herleiger 1 ende ongesceyden Drievoldicheit', verleent by den dorden hertoich 

Ian. 

Tempore iamdicti scabinatus feria secunda ante festum Puri¢cationis Beate MarieVirginis 

supradictus Iohannes, primus illius nominis, dux Lottharingie et Brabantie, 

univer- /sitati burgensium de Buscoducis concessit subsequentia: 

Die vryheit van tol in Brabant 

in primis ipsos burgenses de Buscoducis ab omni theolonio ubicumque in sua potestate 

tam per aquas quam per terras liberavit ac liberos penitus et absolutos esse 

voluit imperpetuum; 

item eisdem adhuc concessit si alicui quidquam adversus aliquem burgensem de 

Buscoducis displicuerit, idem nichil inde nisi iudicium scabinorum habere debet 

nec etiam ipse aliquid de hoc requiret aut sua posteritas; 

item si de circumiacentibus alicui burgensium aliquis iniuriam fecerit de bonis 

suis que burgensis iuste et sine querimonia possedit, villicus de Buscoducis hoc 

corrigere debet, etc.; 

Aengaet die poirtscap 

item porte et ingressus opidi de Buscoducis patebunt cuilibet et burgensis ¢eri poterit 

quilibet, etc., dandovidelicet iudici quatuor denarios, preconi unum denarium et 

sculteto unum denarium; cuilibet opidano, si necesse habuerit, cedent XL ta dies in 

iulio, totidem in augusto ad messes colligendas et totidem ad seminandum in autumpno 

extra limina dicti opidi, etc.; 

Aengaet der bourgeren daginge 

cum aliquis opidanus in causam fuerit trahendus, debet citari per iudicem vel per 

preconem, venturus ad iudicium post duas ebdomadas a die citationis; sed opidanus 

citatus potest diem citationis anticipare et dictus modus citandi locum habet 

tantum in causa que vertitur inter opidanos; si autem extraneus opidanum traxerit 

in causam, iudex tenebitur ei iusticiam facere infra triduum; qui per testes se habet 

excusare in iudicio, ille habebit iuducias per duas ebdomadas; 

Aengaet tgetugenisse der bourgeren 

item tantum opidanus ferre poterittestimonium contra opidanum et simplex opidanus, 

ferens testimonium, iurare tenebitur; / 

1 Aldus hs., lees heiliger. 

46

fol. 63 v 

fol. 64 r 

Aengaet hoe scepenen tugen mogen 

scabinus vel iuratus dicti opidi potest ferre testimonium sine iuramento; 

1283-1284 

Hoe men dagen sal 

cum quis citatur de re pecuniali, debet citari per iudicem vel preconem in presentia 

duorum opidanorum et in citatione debet taxari summa pecunie; et si citatus die 

pre¢xa non comparuerit, conquerens tantum pecunie obtinuit quanta in citatione 

fuerit taxata; et citatus, quia non comparuit, debet iudici de banno tres solidos; 

item censuales alicuius domini spiritualis a nobis vel nostro sculteto ad iudicium 

citati fuerint, dominus eorum spiritualis poterit eos a iudice eripere, ita quod promittat 

certa ¢de se debere iuste iudicare; 

item cum aliquis super hereditate aliqua citatus ad iudicium prima die pre¢xa sibi 

a iudice non comparuerit, citandus est secundo, et si secundo non comparuerit, 

citabitur tercio, et si tunc non venerit, tenebitur satisfacere iudici de utroque excessu 

persolvendo ei duos solidos lovanienses; si vero tercio non venerit, cadit citatus 

a causa et hereditas, super qua citatus est, ipsi abiudicabitur; si autem 

conquerens aliqua die non comparuerit de dictis tribus diebus citationis, cadit 

penitus a causa; 

Hoe men sal zweren 

qui debet iurare de re pecuniali, poterit cadere a causa et eam amittere si verbotenus 

male iuraverit vel contra modum iurandi venerit; 

Den peen van qualic te zweren 

qui iuraverit super hereditates in primo vel secundo iuramento, cadere non poterit; 

si autem tercio iurans debitum modum iurandi excesserit, cadit a causa et quotiens 

male iuraverit, tociens iudici duos solidos lovanienses persolvet; 

Van den drie iairgedingen 

item in dicto opido tria placita annalia servabuntur, primum proxima feria tercia 

post Epiphaniam Domini, secundum proxima / feria secunda post octavas Pasche, 

tercium feria secunda post festum Nativitatis Baptiste et dicta placita sunt in ecclesia 

indicenda; 

Den brueck die yemanden quetsten 

si quis alium instrumento acuto vulneraverit et de hoc per scabinos convictus fuerit, 

decem talenta domino persolvet vel manu prevabitur; 1 

dOvervallen bynnen huyse 

si quis alium infra mansionem suam per se vel per alios occiderit, ipse cum suis 

complicibus, si per scabinos convicti fuerint, erunt in potestate domini; 

si quis aliquem infra mansionem suam vulneraverit, decem talenta et quilibet 

complicum suorum XL ta quinque solidos Lovaniensium domino persolvent, si 

per scabinos convicti fuerint; 

si is qui in propria mansione se defendendo aliquem occiderit, quatuor Lovanienses 

denarios persolvet et per hoc dominus eum tenebitur tueri et reconsiliare et 

condere ¢rmam pacem; 

1 Aldus hs., lees privabitur. 

47

fol. 64 v 

1283-1284 

Ius talionis 

item si aliquis quassator per scabinos convictus fuerit, caput pro capite, oculum pro 

oculo et simile membrum pro simili membro de proprio membro tenebitur amittere; 

De crimine capitali 

qui super furto, incendio, rapina sive exhibitione veneni deprehensus fuerit et per 

scabinos convictus, capitalem debet inire sententiam; et si non convictus per scabinos 

sala manu iurando se ab 1 poterit excusare; 

De fure deprehenso 

qui furem in domo sua deprehenderit, poterit eum cum vicinis suis tenere et iudici 

presentare; si vero deprehensum fuerit, dimiserit et de hoc per scabinos convictus 

fuerit, id ad gratiam domini emendabit; 

De debitoribus servandis 

qui coram iudice super debitis convenitur et convincitur, iudex debet debitorem custodie 

preconi deputare per duas ebdomadas servandum et interim a precone pascendum; 

et post duas ebdomadas iudex tradet debitorem in potestate, cuius est 

debitor, ita quod ille debitorem suum pascet non vexando corpus ipsius donec secum 

componat, etc.; / 

Van bourge te stellen in recht 

si quis in iudicio coram iudice comparuerit, tenebitur iudici, si exigerit, quo ad ius 

suum ponere ¢deiussores; opidanus vero, si in iudicio conveniatur et aliquid iuris 

citra eum contigerit iudicem, poterit a iudicio recedere sine ¢deiussore, si tantum 

possideat quantum in valore iudici citra eum competit; si non tantum possideat, tenebitur 

prestare ¢deiussoriam cautionem; 

Van tegenseggen 

si quis in iudicio obloquitur scabinis vel sentenciam ipsorum, etc. iniuste et contumaciter 

contradixerit, tenebitur domino persolvere decem talenta et cuilibet scabinorum 

unum talentum; 

De percussis manu vel trusis pede 

si quis alium irato animo manu percusserit primo vel pede truserit et de hoc per 

scabinos convictus fuerit, solvet quindecim solidos, videlicet quinque domino, 

quinque leso et quinque opido; si vero is, qui percussus fuerit, percussorem incontinenti 

repercusserit sine e¡usione sanguinis vel membri quassatione, que vulgo 

leemde appellatur, nichil solvet; sed si repercussor primo sine e¡usione sanguinis 

vel quassatione membri percussus fuerit et alium repercusserit ad e¡usionem sanguinis 

vel quassationem membri, extunc repercussor solvet penam debitam, etc.; 

Dat die tepper van gedroncken bier hemselven aensweren mach. Oic van 

wiin, mede, etc. 

si quis tabernam intraverit et vinum illic biberit et ille, si opidanus sit, facta computatione 

statim non solverit sed recesserit usque ad mane ante meridiem crastine diei 

1 Aldus hs., men verwacht hierna hoc. 

48

fol. 65 r 

fol. 65 v 

soluturus; si autem ante idem tempus non solverit et querimonia super hoc ad iudicem 

delata fuerit, debitor ille vinitori persolvet tres solidos Lovanienses iudici et vinitori 

duos; si vero debitor debitum huiusmodi, quod de potu vinitori debet, 

negaverit, ipse vinitor debitum tale suo proprio iuramento a¤rmare poterit usque 

ad summam quinque solidorum Lovaniensium; idem ius erit si bibatur ad cervisiam 

vel medonem; / 

Altyt te moigen uuyten gelage te gaen ende te betalen 

si plures ad potum vini, cervisie vel medonis simul biberint et aliquis eorum prius 

aliis a potu recedere voluerit, quandocumque sibi placuerit recedere poterit, si partem 

que ipsum de potu tunc cum recedere voluerit, persolverit vinitori seu tabernario; 

De correctione false mensure 

qui de falsa mensura accusatus et convictus fuerit, tenebitur tres libras Lovanienses 

iudici persolvere. 

Hier nae volgt int dese selve previlegie oft ennichvan man oft wy¡ storve oft deen 

oft dander weder huwelic dede, hoe die gueden versterven zullen ende des dairaen 

cleeft; suecket int selver previlegie; 

Van den brueck die den richter tziin ontdreegt 

item qui aliquid iuris iudicem contingens violenter a iudicio detulerit et desuper per 

scabinos convictus fuerit, dabit quindecim talenta iudici pro satisfactione; 

Van den recht dat een bourger heeft als een vleeshouwer beesten coept 

si carnifex bovem, vaccam seu ovem a Martini usque Nativitatis Domini ad mactandum 

pro usu hominum emerit et opidanus superveniens huiusmodi animal ad 

proprium usum habere voluerit, si bos vel vacca fuerit, duos denarios, si porcus 

unum denarium, si ovis obulum dabit carni¢ci magis ex quo emerat et sic opidanus 

animal huiusmodi optinebit; 

Wat een bourger verliesen mach by zyn huysvrou comanscappende 

opidanus habens uxorem que piscare vel braxare solet, poterit per eandem panem 

iuxta plenitudinem unius fornacis amittere, sic etiam de cervisia, sic etiam de ¢lis 

laneis et lineis; 

De re furtiva 

item rem furtivam poterit verus possessor per testes iterum apprehendere et obtinere; 

De duello 

item quod nemo debet vocari ad duellum; / 

1283-1284 

De homicidio perpetrato 

si querimonia de homicidio perpetrato ¢at, reus homicidii ter quatuordecim et tribus 

diebus ante tribunal vocari debet et si non ad talem terminum comparaverit, 

diiudicabitur et pro prescripto reputabitur; si autem infra terminum huiusmodi 

quassator conductum requisierit a iudice nec obtinuerit, nequaquam diiudicari poterit; 

49

fol. 66 r 

1283-1284 

De testimonio contra burgensem 

extraneus contra burgensem nequaquam poterit testimonium perhibere; 

De femina oppressa 

si femina se vi oppressam seu stupro violatam a viro dixerit et de hoc querimonia 

fecerit sine ydoneis testibus, processum in querimonia habere non debet; 

De bonis titulo pigneris possessis 

si quis bona titulo pigneris sibi obligata possederit sine reclamatione per annum et 

amplius et quis eidem iniurietur super hiis, sola manu iurando a¤rmabit quidquam 

iuris habuerit in illis bonis; 

De expensis in iudicio factis 

si duo coram iudice vocati causam tractaverint, alter qui cadit a causa reliquo expensas 

solvere tenebitur, ita quod ille qui causam suam defensaverit ipsas expensas 

suo iuramento taxabit; 

De citandis opidanis 

preco burgensem non vocabit ad iudicium nisi ad domum suam coram duobus opidanis 

aut pluribus; ad consilium scabinorum nemo accedet nisi vocatus; 

De sentenciis scabinorum 

sentenciam scabini de Busco cum consilio aliorum scabinorum suorum factam et 

stabilitam nemo poterit cassare; 

De servicio burgensium 

burgenses de Busco non sunt obligati in servicio alicuius excepto domino; /si burgenses 

alicui in adiutorium processerint extra limina opidi, eodem die sole adhuc 

splendente revertentur ad idem opidum, nisi cum dominus cum ceteris universitatibus 

aliorum opidorum communiter iverit; tunc enim burgenses cum domino sicut 

relique universitates aliorum opidorum pro¢ciscentur; 

De oppresione femine alicuius 

qui super violacione alicuius femine competenti probatione in iudicio convictus 

fuerit, erit plectendus sentencia capitali; et si femina ab huiusmodi probatione defecerit, 

domino solvet decem talenta, que si solvere non poterit, per decem annos exterminabitur 

seu proscribetur ab opido de Busco; 

De possessione hereditatis per annum 

qui patrimoniumvel hereditatem alicuius mercatus fuerit et sub testimonium scabinorum 

sine reclamatione per annum et diem vel amplius possederit, nulli post dictum 

terminum, etiam si repetatur, desuper tenebitur respondere; 

De arrestatis sine licentia recedendis 

si arrestatus coram duobus opidanis in opido sine licentia iudicis ab opido recesserit 

et desuper convictus fuerit, XL ta quinque solidos solvet iudici; 

De testimonio conferendo super debito 

qui aliquem debito aliquo in iudicio conveniat et testes desuper ydoneos habeat, testes 

iuramento tenentur testimonium perhibere, sed actor non tenebitur iurare; 

50

fol. 66 v 

fol. 67 r 

fol. 67 v 

fol. 68 r 

De censu fundi solvendo 

quilibet opidanorum de Busco quolibet anno Martini de integra area XII denarios 

Colonienses et duos pullos, de dimidiaVI denarios et unum pullum domino solvere 

tenetur; scabinus vero scabino exeunte huiusmodi non solvet; 

De pascu scabinorum in placitis annalibus 

iudex opidi pascet scabinos ter in anno ad tria iudicia annalia predicta, et ter ad 

predictos terminos ipsis exhibebit maheriam; 

De libertate burgensium 

opidanus dicti opidi nulli debet esse servilis sed secundum iura opidi libertate fruetur; 

/ 

Van hoetvairt te halen 

item burgenses de Busco ius opidi sui extra opidum suum non requirent; si vero sentencias 

requirere voluerint, eas requirent apud Louanium; 

Quod ¢lii sacerdotum et illegitimi non possunt testari 

item ¢lii sacerdotum vel alii non legitimo thoro procreati non poterunt perhibere 

testimonium in preiudicium bonorum vel vite alicuius opidani loci de Busco, etc.; 

prout premissa 1 in dicto previlegio lacius continentur, quodquidem previlegium 

comprehenditur folio XVII et ad signum (½10). 

Remigii confessoris anno M o CC o LXXXIIII to . 

Remigii confessoris anno M o CC o LXXXV to ./ 

Remigii confessoris anno M o CC o LXXXVI to . 

Van Huesden 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel toech die voirs. ierste hertoich Ian met groeter 

macht voir Huesden ende hy wan die borcht aldair ende besettense met volck. 

Ende vandair toech hy ne¡ens die Maze ende wan die borcht van Malrepas die 

hy destrueerden. 

Remigii confessoris anno M o CC o LXXXVII o . 

Remigii confessoris anno M o CC o LXXXVIII o ./ 

Remigii confessoris anno M o CC o LXXXIX o . 

Remigii confessoris anno M o CC o XC mo . 

1293-1294 

Remigii confessoris anno M o CC o XC primo: Alardus de Keent, Arnoldus Poldonck. 

/ 

Remigii confessoris anno M o CC o XCII o : Macharius de Gandauo, Arnoldus 

Rouer. 

Remigii confessoris anno M o CC o XCIII o : Wellinus ¢lius quondam Hille, Bartholdus 

de Hosdina. 

1 Hierna inferius doorgestreept. 

51

fol. 68 v 

fol. 69 r 

fol. 69 v 

1294-1295 

Remigii confessoris anno M o CC o XCIIII to : Wellinus ¢lius Egidii Cnode, Nycolaus 

de Megen,Thomas deVden. / 

Remigii confessoris anno M o CC o XCV to :Wellinus ¢lius quondam Hille, Henricus 

de Neynsel. 

nu sterf dierste hertoich ian 

Omtrent der tyt van desen scepenstoel soe trouden die greve van Baren des coninx 

dochter van Engelant, daer die voirs. ierste hertoich Ian ter brulochten was. Ende 

in een tornoyspel datt daer gehouden wairt, wairt die voirs. hertoich Ian in de 

muys van zynen arm geraect ende gequetst, daira¡ hy oudt wesende XLI iaren 

ster¡ ende wairt gebracht tot Bruessell ende begraven aldair ter mynrebruederen. 

Remigii confessoris anno M o CC o XCVI to ./ 

teser tyt began te regneren die tweeste hertoich ian 

Nae dode van den voirscr. iersten hertoge Ian wairt hertoge van Brabant Ian 

voirs., ziin zoen, wesende die tweeste hertoge Ian. Dese voirs. tweeste hertoge 

Ian int ierste iair van zynen hertoichdom, als int voirs. iair M CC XCVI, track 

hii met heircracht voir Wassenberge ende belach dat langen tyt ende ten eynde 

creech hyt met all datter toebehoirden. 

ten tyde van den tweesten hertoich ian 1 

Remigii confessoris anno M o CC o XCVII o : Wellinus ¢lius Hille, Arnoldus de 

Waderle. 

Omtrent deser tyt began dat vreeslike oirloge van den vierden coninc Philips van 

Vrancryc, geheiten die Schoen Philips, tegens die Vleminge. Ende hadde / oirspronck 

omdat greve Gwido vanVlaenderen een zyn dochter, geheiten Philippa, 

die de voirs. coninc uuyter fonten hadde geheven, tegens desselfs conincx wille 

geven woude des coninx zoen van Engelant, welke dochter die coninc vanVrancryc 

voirs. by hem hyelt om thuwelic te beletten. Ende mitsdien die greve den coninc 

van Vrancryc nyet en woude gehoirsam wesen, trac die coninc op 

Vlaenderen, destruerende vele lants aldair. Coninc Eduwart van Engelant voirs. 

quam den greve te hulpen, mar hy en const hem alsoe nyet gehelpen. Coninc Philips 

voirs. vingt den greve ende beyde zyn zoen ende stelden greve Iacoppen van 

Sympol regent inVlaenderen, die deVleminge ongenadichlic regeerden. 

Remigii confessoris anno M o CC o XCVIII o . 

1 Herhaald vanaffol. 69 v tot en met fol. 73 r . 

52

fol. 70 r 

fol. 70 v 

fol. 71 r 

fol. 71 v 

De libra seu statera 1 

Tempore iamdicti scabinatus Iohannes, secundus illius nominis, dux Lotharingie, 

Brabantie et Lymburgie, / pro conservatione libre seu statere infra opidum 

de Buscoducis inter cetera contulit et ordinavit, videlicet in primis quod libripendes 

seu librarii eiusdem de quocius centum cestarum argenti cer. 2 plumarum recipient 

et habebunt tres antiquos Lovanienses; et de qualibet magna libra lane, 

que continet et facit triginta sex libras unum antiquum Lovaniensem et sic de 

aliis; prout in litteris 3 comprehensis ad signum (½11) et folio C XXXVII. 

Remigii confessoris anno M o CC o XCIX o :Thomas deVden, Nycolaus de Megen. 

Remigii confessoris anno M o CCC o fuerunt scabini in Buscoducis sequentes: 

Walterus ¢lius quondam dicti Nenne, Lupardus Merger. 4 

Den coep van half Mechelen 

Int voirs. iair creech die voirs. tweeste hertoige Ian / by coepe van bisscop Huge 

van Ludick hal¡ Mechelen ende dander helfte behoerden heren Iannen Barthout, 

die de 5 te leen van denselven hertoghe Iannen hyelt. 

Remigii confessoris anno M o CCC o primo: Nycolaus de Ouden. 

Remigii confessoris anno M o CCC o secundo. 

Remigii confessoris anno M o CCC o tercio: Wellinus ¢lius Hille, Henricus de 

Zonne. / 

Remigii confessoris anno M o CCC o quarto. 

Remigii confessoris anno M o CCC o quinto: Gerardus de Neysel, Arnoldus ¢lius 

Bartholdi. 

Van den dootslach des heren van Kuyck tot Hyntham gesciet 

1305-1306 

Tempore istius scabinatus seu anno iamdicto dictus Iohannes, secundus illius nominis, 

dux Lottharingie, Brabantie, etc., in certis suis litteris communitatem burgensium 

suorum de Buscoducis de et a certis suis forefactis, excessibus et delictis 

et a quodam homicidio cuiusdam domini de Kuyck per ipsos burgenses in quodam 

insultu et con£ictu inter ipsos burgenses ex una et homines seu adiutores ducis 

ex altera partibus, inter villam de Roesmalen et Hyntham iuxta Buscumducis 

commissis et perpetratis, occasione quinque milium et quingentarum / librarum 

loco emende absolvit; 

1 Vertaling: over het wegen. 

2 Men verwacht een accusatief. De betekenis is onduidelijk, zie ook: Camps, ONB, I-2, 692, 

nr. 576. 


4 Aldus hs., lees Niger. 

5 Aldus hs., lees mogelijk die. 

53

fol. 72 r 

fol. 72 v 

1305-1307 

Prius concessus ad imponendas assisias 

et concessit eidem communitati assisias imponere posse ad dictas libras solvendas 

destituitque inter cetera in dicto opido magistratum; prout in litteris incipientibus: 

`Nos Iohannes, Dei gratia Lotharingie, Brabantie', etc. et comprehensis ad signum 

tale (½12) ac folio XXII. 

Remigii confessoris anno M o CCC o sexto: Wolterus dictus Nenne, Nycolaus de 

Megen. 

Aengaet Lytt 

Tempore dicti scabinatus supradictus Iohannes, secundus illius nominis, dux, 

etc., in certis suis litteris mandavit illis de Lytt, de Littoyen et de Herwarden, quatenus 

sentencias eorum, quociens indiguerint, apud Buscum requirant et ad idem 

tamquam ad caput eorum pro iudicio habendo accedant, quia ut inibi quitquid 

iuris episcopus Leodiensis apud eos habebat progenitoribus ducis causa permutationis 

dederat; quequidem littere incipiunt: `Nos Iohannes, Dei gratia dux Lotharingie, 

Brabantie et Lymburgie', etc. et comprehenduntur 1 folio XXV et ad 

signum tale (½13). / 

Remigii confessoris anno M o CCC o septimo. 

Remigii confessoris anno M o CCC o octavo: Arnoldus Dicbier, Arnoldus Poeldonck,ThomasValant, 

Iohannes Francke, Henrickvan Neynsel. 

Remigii confessoris anno M o CCC o nono:Wellinus ¢lius quondam Hille, Iohannes 

Francke. / 

Van den heemael int Eygen 

Tempore iamdicti scabinatus supradictus Iohannes secundus concessit cartham 

di¤nitorie dicte des heemaels loci dicti van den Eygen. Et inibi loci predicti ordinavit 

septem iuratos di¤nitores, dictos heemraden, dans eisdem potestatem ut 

inibi, qui vero locus predictus infra palos etterminos inibi invulgari ideomate expressos 

et ut sequitur est situatus, videlicet: te beginnen van den dyck, geheiten 

den Hoofdyck, streckende van der sluysen by Gewanden gelegen, geheiten gemeyntlic 

ter Druthuoert, totten seven vierdelen lantz heren Geerlix van den 

Bosch, reyckende voirts totten gericht van Ge¡en ende totter stegen van Nulant, 

die leeght tusschen die voirs. seven vierdelen lantz ende den gericht van Ge¡en, 

van derselver stegen voirt boven die stege, geheiten Kepkens Donck, van der zyden 

voirt tot Ansems woeninge van Nulant totten dyc toe, geheiten Wolfsdyck, 

ende van dien dyc voirt tot heer Henricx woeninge van Nulant, des ridders, ende 

van derselver woeningen voirts totter kercken van Nulant, totter kercken van 

Roesmalen ende van der kercken van Roesmalen voirt totter kercken van Orthen 

ende van der kercken van Orthen al totter Diesen; quequidem cartha comprehenditur 

folio XXV. 


54

fol. 73 r 

fol. 73 v 

fol. 74 r 

Oic van denselven hemael in dEygen 

Item nae derselver carthen volgt oic insereert dairnae een ander carthe van den 

daet M CCC XLVI, oick van den heemael van /den Eygen sprekende, ende dairinne 

onder meer isbegrepen dat van allen saken, behorende ter scouwenvan allen 

gueden gelegen bynnen der vriheit der stat van Den Bosch endebynnen den scouwen 

van den heemael van den Eygen, zullen wesen van nu voirtaen emmermeer 

seven heemraiden; welke carthe begint: Ìan, by der gracien Goids', etc. ende is 

begrepen opten blade XXVIII. 

Remigii confessoris anno M o CCC o decimo: Nycolaus de Megen, Henricus de 

Sonne. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XI o : Arnoldus Dicbier, IohannesVrancken. / 

Remigii confessoris anno M o CCC o XII o : Wellinus ¢lius Hille, Arnoldus Poeldonc. 

dat die tweeste hertoich ian sterff 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel ster¡ hertoich Ian dieTweeste voirs. terVueren 

van den steen ende hy waert begraven te Bruessel tot Sinter-Goedelen. Hii hadde 

te wive vrouwe Margrieten, dochter coninx Eduwarts van Engelant, die de sale ter 

Vueren dede maken. Hii wan dairaen enen zoen dien hii afterlyete, die geheiten 

was oick Ian. Die was die dorde Ian ende men hyeten Ian van Coudenberch. Hy 

was schoen, gracioes, zuet van synnen ende van sprake. Dese voirs. dorde Ian was 

mer XII iairen oudt als zyn vader voirs. ster¡. / Ende als dieselver tweeste hertoich 

Ian, zyn vader, noch leefden, zoe was een huwelic begrepen tusschen den 

voirs. dorden hertoge Iannen ende vrouwe Marie, dochter greve Lodewiicx van 

Eureus, die des dorden coninx Philips vanVrancryc zoen was ende zynder tweester 

huysvrouwe, vrouwe Marie, dochter des yersten hertoge Ians van Brabant; 

soe datse malcanderen bestonden in den tweesten ende dorden graed, mitz welken, 

eert huwelic bequam, zoe most dat gescieden by dispensacien van den Stoel 

van Romen. 

tentydevandendordenhertoichian 1 

1312-1313 

Die voirscr. dorde hertoich Ian, die men hyet Ian van Coudenberge, wairt nae 

zyns voirs. vaders doot hertoige van Brabant als int iair voirs. Ende int beginne 

van zynen hertoichdom worden die coepluyden uuyt Brabant alomme rasteert 

voir die sculden die zyn voirvaders mitz horen oirlogen ende die groete cabbas 

van hoeren heren sculdich waren gebleven. Ende by zynen consent betaelden die 

coepluyden die sculden ende ont¢ngen weder des hertoigen demaynen. 

1 Herhaald vanaf fol. 73 v tot en met fol. 101 r . 

55

fol. 74 v 

fol. 75 r 

1312-1313 

Cartha de Cortenberch 1 

Tempore iamdicti scabinatus dictus Iohannes, tercius illius nominis, dux Lotharingie, 

Brabantie, etc., concessit cartham nuncupatam die carthe van Cortenberge 

et inibi inter cetera voluit: 2 / 

Alleen bede te geven uuyt drie saken, etc. 

quod nec ipse nec sui successores ullo tempore futuro precariam aliquam recipiant, 

nisi ex causa milicie aut matrimonii aut captivitatis, etc.; et inibi adhuc: 

Dat men vonness geven sal nae uuytwysen der brieven 

dat hy houden sal zyn lant te witte ende te vonnesse ende vonnesse doen gelyc die 

brieve spreken diere op gemaect zyn; 

Dat men enen yegelycken recht sal doen nae zynrer statrecht 

item dat hy ende zyn nacomelingen die goede lieden houden ende handelen zal nae 

recht van elcker stat van allen dingen ende dairboven nyet werken noch laten werken; 

Van den regenten in Brabant 

item adhuc inibi habetur quod Brabantia admissione dicti domini ducis stabat sub 

gubernatione quatuor militum, trium proborum virorum de Louanio, trium de 

Bruxella, unius de Antwerpia, unius de Buscoducis, unius de Thienen et unius de 

Leeuwen. 

Dese hebben die cartthe van Corthenberge metten voirs. dorden hertoich Iannen 

bezegelt: greve Gerart van Guylic, greve Arnt van Loen, heer Reynout van Valkenborch 

ende van Monyoen, heer Florys Barthout, heer van Mechelen, heer Gerart, 

heer van Diest, borchgreve tAntwerpen, heer Raess, heer van Liedekercke 

ende Breda, heer Gerart, heer van Hoerne, heer Arnt, heer vanWesemael, mairscalc 

van Brabant, heer Arnt vanWesemael, heer van Bergen, Henric van Louene, 

Philips, greve vanVyanen, heer Philips vanVyanen, heer van Rumste,Wouter, 

heer van Edeghem, heer Henric Barthout, heer van Du¥e, van Gheel. / 

Dese hebben oic besegelt als voir: heer Goessen van Godsenhouen, heer Philips 

van Liedekercke, heer van Huluenhout, heer Ian Barthout, die men heet van Berlair, 

heer van Keerberge, heer Willem, heer van Craendonc, heer Henric Kemerlinc, 

heer van Heuerle, heer Ian, heer van Sembre¡e, heer Gerart van Quaecbeke, 

heer Goyart, zyn brueder, ridderen, heer Daniel van Boechout, heer Gerart, heer 

van Herlair, heer Raess van Grauen, ridderen, heer Meywe, heer van Wauere, 

heer Arnout van Helbede, heer Arnout Lombart van Yssche, heer Willem van 

Bouter, heer Robbert van Glore, ridderen, heer Nycoel van Dorne, heer Geerlic 

van den Bosch, heer Henric van Meldert, heer Ian van Rasenhoue den ouden, 

heer Ian van Rasenhoue den iongen, heer Kaerle van der Riuiyeren, heer Ian 

van Ophem, heer Iacop van Gentinees, heer Ian, heer van Agimont ende van 

1 Vertaling: het charter van Kortenberg. 

2 Vertaling: ten tijde van voornoemd schepenjaar heeft genoemde Jan III, hertog van Lotharingen, 

Brabant, etc. het charter van Kortenberg gegeven, waarin hij onder andere vastlegde: 

56

fol. 75 v 

fol. 76 r 

fol. 76 v 

Waelhem, Gerart, heer van Merbeys ende borchgreve van Bruessel, Gerart, heer 

van Ghete, Lodewyc van Lummele, voigt van Haspegouwe, heer van Chaumont. 

/ 

Dese hebben oic besegelt: heerWillem, heer van Rotselair, Alart, heer van Rieue, 

Robbrecht van Assche, Gerart van der Aa, Reyner Bordon van Haley, heer Henric 

van Wanghe, ridder, Ian, heer van Kuyck, Arnout, heer van Crayengen, Ian 

van Hoesden, heer Goyart van den Bosch, ridder, heer Reyner van Borlammont, 

heer van der Bruyre, heer Ott van Kuyck, heer Arnt van Diest, heerThomas, zyn 

brueder, heer Arnt van Leefdale,Wouter van Berthem; quequidem cartha 1 comprehenditur 

folio XXX et ad signum (½14). 

Remigii confessoris anno M o CCC o XIII o : Henricus de Aggere, Iohannes Dicbier 

iunior, Arnoldus Dicbier, Arnoldus Poeldonck. 

Teser tyt was heer Geerlaec van den Bosch, dairaf die Geerlixe brug den name 

heeft. / Ten tyde van den voirscr. scepenstoel ende int iair voirs. ster¡ die voirs. 

keyser Henrick, die zwager des voirs. ierstehertoge Ians, want hydesselfs hertoich 

Ians dochter hadde, geheiten Margriet, dairaen hy hadde gewonnen enen zoen, 

geheiten Ian, die wert coninc van Behem, die opruerden doirloge der XVI lantsheren 

tegen den voirs. dorden hertoich Ian, als nae bliict; van welken keyser Henricken 

men seegt dat hy ontfangende dat Heilige Sacrament vergeven wairt, etc. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XIIII to . 

DieWalsche carthe 

1314-1315 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel soe heeft die dorde hertoge Ian voirs. verleent 

een carthe die men heyt dieWalsche carthe, /ende dairinne by raide heren Lodewycs, 

zoen sconinx van Vrancryc, greve van Euereus, ende anderen van zynen 

rade geordineert: 

Oft yemand voir scout sheren gevaen wordt 

in den ierste, worde yemanden zyn goet genomen van zynre wegen, dat men dat van 

zynen gereetsten goet lossen zal; 

Van penningen te slaen 

item dat men gheen penningen in Brabant en sal slaen, tenzy invryen steden ende by 

raide der steden in Brabant; 

Con¢rmacie der previlegien 

item oic con¢rmeert allen carthen ende letteren ende geloeften den steden, cloesteren 

ende den lande van Brabant verleent; 

Van den vorsteriien, etc. 

item dat men geen meyeryen, ondermeyeryen, voirsteryen en sal geven te lyve oft tot 

enen tyde; 


57

fol. 77 r 

fol. 77 v 

1315-1316 

Van den wegen 

item dat nyemand en sal moigen ontfaen gelt om wege te maken, hy en zalt dairaen 

leggen; welke carthe is begrepen nae opten blade XXXIIII. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XV to : Arnoldus Dicbier, Arnoldus van Poeldonck, 

Iohannes Lysscop, Iohannes Dicbier iunior. 

In desen scepenstoel ten versueck van Dircken Roeuerss. waert gedaen en 1 beleydt 

van den heemraitscap van Empel ende van den recht der scepenenbrieven 

deser stat, folio C LX. 

Int iair voirs. zoe begonst te regenen in den meye / ende blee¡ regende omtrent 

een iair lanck, alzoe dat coren ende die vruchten all meest verdorven. Oeck begonst 

een grote duer tyt, nyet alleen int coren, mar in alrehande nootdorften, alsoe 

dat vele menschen storven van honger. Ende int naevolgende iair quam een 

grote sterfte. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XVI to : Henricus de Zonne, Iohannes Dicbier, 

Petrus deVia Lapidea, Henricus de Aggere, Nycolaus de Megen. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XVII o ./ 

Nota dat Tyel Brabant was 

Item ten tyde van den voirs. scepenstoel stont op tegens den voirs. iongen hertoige 

Ian den Dorden heer Ott van Bueren, die int lant van Gelre woenden, overmits 

zekere vorwarden die hy seeghden hem van den hertoge nyet gehouden te wesen, 

etc., ende quam met gewapender hant voirTyell, dat doen den hertoich toebehoirden, 

dair die van bynnen tegens hem uuytquamen. In welken uuytcomen hy die 

versloech ende creech in die stat; dat hem nochtans saeftelic verginc, mitzdat hy 

hadde die bastartdochter van greveWillemen van Hollant, die de overdaet metten 

greve van Gelre tot Hoichstraten nederleeghden. 

Aengaet Huesden 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel soe heeft greve Dirck van Cleue het herscap, 

toll ende alle alsulcken goet als gelegen is aen geen zyde der Ouder Mazen, gelyc 

die heer van Huesden ende Ian, zyn zoene, dat van zynen alderen houdende had 

geweest, overgegeven ende verlydt heren Gerarden, heer van Hoerne, van Altenaa, 

van Perewys, etc. ende van Herlair, ende Iannen van den Elshoute tot behoe¡ 

sheren zoenvan Hoesden onder condicie dat hy zoude betalenVI M ponden zwairterTornoysen, 

etc.; prout in litteris comprehensis folio CCCC XXI. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XVIII o ./ 

1 Aldus hs., lees enen. 

58

fol. 78 r 

fol. 78 v 

fol. 79 r 

Aengaet assysen te hoigen, dalde mueren af te breken ende die huysen 

af te breken 

Ten tyde van denvoirs. scepenstoel soe heeft die voirs. dorde hertoge Ian deser stat 

geoirloft hoir assysen te moegen hoigen, die stat te moigen vesten, die aude mueren 

afbreken ende ennige huysen hen lettende oic af te moigen breken ende by redenen 

die proprietarys dairaf te vergeldene; prout in quadam cartha 

comprehensa folio XXXVII. 

Belech voer Zittart 

Ten tyde oeckvan den voirs. scepenstoel beleeghden die voirs. dorde hertoich Ian 

met groeter macht die stat van Zittart, toebehoerende heren Reynout vanValkenborch, 

die hy wan ende innecreech. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XIX o : Iohannes ¢lius Haykini, Ghiselbertus 

Lysscap. / 

Remigii confessoris anno M o CCC o XX o . 

Concernit pannicidas et pannos vendendos 1 

Tempore dicti scabinatus scabini, iurati et consules opidi de Buscoducis inter 2 

statuerunt quod nullus burgensium dicti opidi et extraneorum quorumcumque 

infra ambitum loci dicti opidi pannos vendere poterit inscidendos, nisi prius ad 

guldam pannicidarum in domo pannorum domini nostri ducis fuerit acceptatus, 

sub pena trium marcharum; 

item et quod nullus burgensium et extraneorum predictorum lani¢cium exercens 

pannos con¢ciendos pannos vendere poterit quovismodo inscidendos, sub pena 

predicta; atque quod nullus ibidem pannos vendet inscidendos, nisi in dicta 

domo pannorum in quantum marcatores omnes ibidem stare poterunt; prout in 

litteris comprehensis folio XXXVIII. 


1320-1321 

Ten tyde oick van den voirs. scepenstoel vyele twiste tusschen den voirs. dorden 

hertoge Iannen ter eenre ende greve Willemen van / Hollant, overmits dlant van 

Huesden, dwelck heer Ian van Huesden die gestorven was, te leen gehouden 

hadde van den hertoich van Brabant. Die hertoge voirs. hadde tslot inne ende die 

greve voirs. hadde die stat inne. Ende nae vele vechtinge wairt by seggers, zoe nae 

in brieven blyct, daira¡ uuytgesproken dat die hertoge voirs. die stat ende dlant 

van Huesden soude behouden. Ende den heer van Za¡enberge, die van zynre 

huysvrouwen wegen erfgenaem was totten voirs. heer van Huesden, hoewel hy 

zyn recht den voirs. greve vercoft hadde, waert toegeseegt CCC realen opte renten 

der voirs. stat van Den Bosch te boeren, alst nae blyct. 

1 Vertaling: over de gewantsnijders en de verkoop van laken. 

2 Aldus hs., hierna ontbreekt alia zoals blijkt uit cartularium fol. 38 r . 

59

fol. 79 v 

fol. 80 r 

fol. 80 v 

1321-1322 

Remigii confessoris anno M o CCC o XXI o : Emondus ¢lius Roueri, Arnoldus de 

Eynode. 


Ten tyde van den voirs. scepenstoel soe hebben heer Florens, heer tot Mechelen, 

Gerart, heer vanVorne, borchgreve van Zeelant, Ian, heer van /Arcle, ende Rogier 

van Leuendale, ridder, aengenomen een uuytspraeck te doen tusschen den 

voirs. dorden hertoich Iannen ende den voirs. greve van Hollant ende van Henegouwe, 

etc. aengaende der stat ende lande van Huesden; prout in litteris beginnende:`Wii, 

Florens Barthout', etc. ende begrepen folio CCCC XXII. 

Item tenselven tyde soe heeft hem die voirs. greve in de voirs. seggers overgegeven; 

prout in aliis litteris beginnende:`Wy,Willem, greve van Henegouwe, Hollant', etc. 

ende begrepen folio CCCC XXIII. 

Item tenzelven tyde, mitsdien die seggers voirs. tot Hoichstraten, dair den dach 

geleegt was, die uuytsprake tusschen die heren voirs. te doen, nyet en accordeerden, 

zy enen anderen dach malcanderen gesedt hebben tot Mechelen, ut inibi; 

prout in litteris begrepen folio CCCC XXIIII. 

Item ende noch tenzelven tyde soe heeft die voirs. greve van Hollant zyn consent 

gedragen tottenverleggen des voirs. daigz ende der plaetsenvoirs.; prout in litteris 

begrepen folio CCCC XXV. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XXII o : Emondus die Roeuer, Ghysbertus 

Lysscap. / 

Remigii confessoris anno M o CCC o XXIII o . 

Dopdracht gedaen den hertoich van Brabant van der stat van Den 

Graue 

Tempore iamdicti scabinatus dominus Otto, dominus de Kuyck et de Heuerle, 

opidum suum de Grauia dedit in manus dicti ducis Iohannis, tercii illius nominis, 

et idem dominus Otto dictum opidum cum suis iuribus iterum in feodum iure 

Brabantino a duce predicto recepit et homagium sibi prestitit; 1 prout in litteris 

incipientibus: Òtto, dominus de Kuyck', etc. et comprehensis folio CC LXXVI. 

Et subsequitur alia littera dicti domini Ottonis de donatione dicti opidi de 

Grauia, incipiens: `Nos Otto, dominus de Kuyck', 2 etc. et comprehensa folio CC 

LXXVIII. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XXIIII to ./ 

Remigii confessoris anno M o CCC o XXV to : Rutgerus deVia Lapidea,Wolterus 

Colen. 

1 Vertaling: ten tijde van voornoemd schepenjaar heeft heer Otto, heer van Cuijk en Heverlee, 

zijn stad Grave in handen gegeven van genoemde hertog Jan III en heeft diezelfde heer Otto 

genoemde stad met haar rechten in leen terugontvangen van voornoemde hertog volgens 

Brabants recht en heeft hij hem leenhulde gedaan. 

2 Vertaling: en er volgt een andere akte van genoemde heer Otto over de schenking van genoemde 

stad Grave, beginnend:Wij, Otto, heer van Cuijk. 

60

fol. 81 r 

fol. 81 v 

Aengaet den hemael van Nulant, Ge¡en, Os, Littoyen, Lyt 

Tempore iamdicti scabinatus supradictus Iohannes, tercius illius nominis, concessit 

cartham di¤nitorie dicte des heemaels de Nulant, Ge¡en, Os,Tefelen, Littoyen 

et Lyt, iacentis infra palos infrascriptos, videlicet 1 beginnende van den 

gericht van Nulant totten gericht van Ge¡en ende van den gericht van Ge¡en totten 

gericht van Os. Ende dat gericht al doer ende van den gericht van Os doer tgericht 

van Tefelen al totten gericht van Littoyen, al totten gericht van Lyt doer die 

weteringe ons heren shertogen voert varende all totter Mazen toe, ende heeft dair 

gesedt seven heemraiden, etc.; welke carthe is begrepen opten blade CCCC 

XIX. / 

Remigii confessoris anno M o CCC o XXVI to : Petrus de LapideaVia, Emondus 

Roeuer. 

Hier versocht coninc Ian van Behem van zynre moeder wegen deel in 

Brabant 

Omtrent deser tyt quam coninc Ian van Behem voirs., des voirs. keyser Henricx 

zoen, totten voirs. dorden hertoge Ian te Bruessel, heysschende deell in Brabant 

als tverster¡ van zynre moeder Margrieten, der keyserinne, die een dochter was 

van den voirs. iersten hertoige Ian. Ende die voirs. dorde hertoge Ian antwoirden 

denvoirs. coninc dairop doer die stemme heeren Rogiers van Leuendale, dat geen 

recht en wair dat een dochter in Brabant een deel hebben zoude ende presenteerden 

hem des ten recht. 

Doirspronck des oirloigs der XVII lantsheren 

Die voirs. coninc Ian wairt toernich, seggende hy zoudt crigen als hy conste, ende 

wairt alsoe zyn vyant. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XXVII o ./ 

Aengaet der weeckmarct deser stat 

1328-1329 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel soe heeft die voirs. dorde hertoich Ian verleent 

der stat van Den Bosch die weeckmarct ende gegeven allen comannen ende lieden, 

die comen willen ter voirs. marct, vast geleyde varende ende kerende van 

gwoensdaigz ter noenen tot svrydaigz ter noenen dairnae volgende ende alsoe 

dat men dair nyemanne en sal moigen houden noch rasteren van ennigen sculden, 

tenzy dat zy die sculde geloeft hadden bynnen den marctdaige voirgenoempt; 

prout in litteris comprehensis folio XL. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XXVIII o : Helias Pannicida, Gerardus de 

Neynsel. 

1 Vertaling: tentijdevan voornoemd schepenjaarheeftbovengenoemde Jan III hetchartervan 

het rechtsdistrict van Nuland, Ge¡en, Oss,Tee¡elen, Lithoijen en Lith gegeven, liggend binnen 

de ondergeschreven grenzen, namelijk 

61

fol. 82 r 

fol. 82 v 

1328-1329 

Quitancie van den coep van Graue 

Tempore dicti scabinatus dominus Otto, dominus de Kuyck et de Heuerle, quitavit 

illustrem principem / Iohannem, tercium illius nominis, predictum de quinque 

milibus libris nigris Turonensibus in quibus idem Iohannes dicto domino 

Ottoni tenebatur ex causa opidi de Grauia, quod ipse dicto duci supportabat; 

prout in litteris comprehensis folio CC LXXVIII. 

Van den ingebot 1 ende pandinge in den lande van Herpen 

Ex certis litteris inferius insertis et datis etiam tempore dicti scabinatus patet, 

quod opidum de Buscoducis plenum habet ius videlicet van ingebot ende pandinge 

infra patriam de Herpen; incipientibus vero dictis litteris: `Nos Iohannes, 

Dei gracia'et comprehensis folio CCC XLIII. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XXIX o : Nycolaus de Megen, Rutgerus de 

LapideaVia. 

Teser tyt setten die alde scepenen die nyewe scepenen altiit, zoe oec in dit naevolgende 

previlegie verleent is. 2 

Die carthe van der heiliger Drievoldicheit 

Ten tyde des scepenstoels voirs. soe heeft die voirs. dorde hertoge Ian, die men hyet 

hertoge Ian van Coudenberge, deser stat verleent een carthe die men gemeyntlic 

noempt die carthe van der heiliger Drievoldicheit, welke carthe in vele poincten 

accordeert met eenre carthen bovengeruert ende / verleent by hertoge Iannen, 

den iersten van dien name, in den iair M CC LXXXIII. 

Die poirteren deser stat zyn tolvry in Brabant 

In welke carthe die voirs. dorde hertoge Ian heeft verleent deser stat vryheit van allen 

tolle overall te water ende te lande; 

Dat die poirteren hier ten recht horen 

item dat die poirteren van Den Bosch sullen alleen staen ten vonnisse der scepenen 

aldair; 

Dat die poirteren verantwoirt sullen werden 

item zoe wie van den omseteren ennigen poirteren onrecht dede aen zyn gueden dat 

hy met recht ende sonder clage beseten hedde, die scouthet met allen van der stat sal 

dair varen ende dat afdoen; 

Hoe men gedagen zal 

item dat die gedagen zullen gescien in presencien van twee poirters ende ten huyse 

van dengenen die men dagen sal ende int dagen die somme noemen; ende oft die 

gedaighde nyet voirt en queem, zal hy gelden den richter enen ban van drie scillingen; 

1 

Hetingebod: hetrechtomiemand voorde rechterstoeltedagen, zie: Coopmans,`HetBossche 

recht van ingebod', 42-63. 

2 


62

fol. 83 r 

fol. 83 v 

1329-1330 

Hoe men zweren zall 

item dat diegeen die zynen stever int zweren van geldelycken saken nyet en volgt, 

vervalt voir dierste; mar zwerende op erve vervalt hy ierst ter dorder reysen, indien 

hy zynen stever nyet envolgt; ende van elck qualyc zwerenvervalt hy in den peenvan 

twe scillingen, etc.; 

Van den iairgedingen 

item dat in de voirs. stat gehouden zullen werden drie iairgedingen: dierste / des 

maendaigs nae Dertiendach, dander smaendaigs nae Beloeken Paeschen, tdorde 

smaendaigs nae der geboerten Sint-Ians Baptisten; ende in elck iairgedinge sal die 

scouthet den scepenen teten geven ende hoir gruyt; 

Die den anderen wondt, verbuert X pont 

item die den anderen met scerpen wapenen oft getouwe wondt, die sal geven X pont 

ofte hant verliesen, indien hy met wittigen oirconden bedragen wordt; 

Die enen in zynen huyse dootsleet oft quetst 

item die by hemselven oft andere yemanden bynnen zynen huyse aenveerden ende 

hy en dootsleet, die dootsleger met allen zynen medeplichteren, werden zy bedragen 

met wittigen oirconden, zullen zyn in der moigentheit des heren; ende oft die 

dootsleger yemanden bynnen zynen huyse alleen wondt, die sals wesen op X pont 

ende elc van den medeplichteren op XLV scillingen, werden zy dairaf bedragen; 

Oft yemand bynnen zynen huyse wordt overvallen ende den overvalder 

dootsloech 

item ende oft yemand bynnen zynre woninge worde aengeveert ende hem verwerende 

den overdadigen dootsloege, hy sal alleene van elcken doden den heer gelden 

vier penningen; ende dairmede sal hem die heer bescermen ende tegens die mage 

verzoenen; 

Ius talionis 

ende een yegelyc ondedige, werdt hy van zynen moerde met wittigen orconden bedragen, 

hoeft voir hoeft, oige voir oige ende gelyc litt voir gelyc lyt van zynen eygen 

lichaem zall hy verliesen; / 

Die betuygt wordt van hoeftmesdaden geet int vonnis zyns lyfs ende onbetuygt 

mach hy zwerende hem onsculdigen 

item dat diegeen die van hoefmisdaden bedragen wordt, als van diefte, van brande, 

rove, vergi¡enisse oft andere dootlike dingen, ende dat met wittigen orconden, die 

sal gaen int leste vonnes zyns lyfs; ende en wordt hy met wittigen orconden nyet 

overtuygt, die mach hem met zynrer hant alleen zwerende dairaf ontsculdigen; 

Die poirter genoch geguedt wesende en der¡ voir sheren broecken geen 

bourgen stellen 

item oft den richter in den gedingen yet rechs gevyele aen enen poirter, is hy geguedt 

dat hy den broeck beteren mach, die mach ewech gaen sonder bourgen te stellen, 

ende anders moet hy bourgen stellen; 

63

fol. 84 r 

fol. 84 v 

1329-1330 

Dat men der scepenen vonnissen wederspreken mach op XVII pont 

item dat men scepenen vonnessen mach wederspreken op X pont te verboeren aen 

den richter ende op 1 aen elcken scepenen een pont; 

Overtuygt van valscher maten verboert III pont 

item die van valscher maten gevroecht ende met wittigen orconden bedragen wordt, 

die sal verboeren III ponden; 

Aengaet die verster¡enisse der gueden, etc. 2 

item in derselver carthen volgt dairnae ende is begrepen hoe die gueden versterven 

van den ouderen, wat recht dat die ouderen dairinne behouden alst deen ster¡t ende 

hoe die kynderen hoer huwelixgoet inbrengen moeten, etc.; / 

Die den richter zyn recht in den gedingen ontdreegt, verboert XV pont 

item oft den richter in den gedinge yet rechz aen yemanden geviele die hem dat met 

gewaut ondroege ende dairaf met wittigen orconden bedragen worde, die zal wesen 

om XV ponden den richter; 

Wat een man doer zyn wy¡ backende oft brouwende verliesen mach 

item een poirter, hebbende een wy¡ die pleech tebacken oft te brouwen, die mach by 

hair verliesen een geback broets oft een gebrouwt byers; ende en pleech zy nyet te 

backen oft te brouwen, zoe en sal hy mar IIII penwart scaden lyden; 

Van den camp te heysschen 

item dat men enen poirter van Den Bosch nyet te camp en sal moigen heyschen; 

Aengaet van yemanden te verdeylen 

wordt yemandt berucht van dootslage ende daira¡ wordt geroepen voirt gericht 

ende hy geleyde soect ende nyet crigen en can, dien en mach men nyet verwysen oft 

verdeylen; 

Van enen poirter te overtuygen 

item dat een man van buyten nyet en zall moigen tuygen tegen eenen poirter; 

Van der scepenen raide 

item dat ter scepenen raide nyemand en sal comen ongeroepen; 

Van der scepenen vonnes 

item tvonnesse eens scepens van Den Bosch, met raide zynre medescepenen gemaect 

ende /gestadicht, en sal nyemand moigen wederseggen noch onstadich maken; 

Van den dienst der poirteren 

item dat een poirter van Den Bosch nyet sculdich en is yemanden te dienen, mar 

wairt dat hii metten scouthet voere buyten die paelsteden, zoe zal hy by zonnenschyn 

weder moigen keeren; mar vore hy tot gemeynen hervarde, dan zal hy doen 

gelyc andere van den anderen steden; 

1 Aldus hs. 


64

fol. 85 r 

Van vercrachte 

item oft een vrouwe vercrachticht worde, die overdadige zal zyn te pynigen metten 

vonnes zyns lyfs, worde hy overtuygt; ende oft die vrouwe aen der proe¡enisse gebreke, 

zoe zoude zy tselver vonnes lyden; 

Van gecoften erven iair ende dach beseeten 

item zoe wie yemans erve coept oft onder getugenisse der scepenen sonder bestoren 

iair ende dach oft langer besit, die besitter en sal nyeman nae dien tyde, al worde hy 

oec geaentaelt, dairaf sculdich zyn tantwordene van zulken goede oft van zulken 

erve des die vercoeper machtich is te vercoepen; 

Van dengeenen die beset werden 

item die in deser stat beset worde voir twee poirters ende daerenboven ewech vairt, 

die eest op XLV scillingen; 

Die scepenen zyn chynsvrii 

item dat die scepenen, wesende scepenen, thynsvrii ziin; / 

Een poirter is vrii 

item een poirter van Den Bosch en sal nyemans eygen wesen, mar sal nae der stat 

recht vryheit gebruycken; 

Van den dienste der poirteren 

item als andere poirters dyenen van den andere steden van Brabant, zoe sullen oic 

doen die poirters deser stat; 

Van den vonnes te Loeuen te halen 

item dat die scepenen hoir vonnesse alleen tot Loeuen zullen dorven halen; 

Van den getuych tegen enen poirter 

item dat diegeen die onwittich zyn, nyet en moigen tuygen tegen enen poirter; 

1329-1330 

Dat die aude scepenen die nyewe setten moigen 1 

item dat alst gheboert dat men die scepenen versetten zall, dat dan die aude scepenen, 

dats die dan scepenen zyn, kyesen zullen die nyewe scepenen; 

Dat die scouthet den poirteren recht doen sal 

item ende dat die scouthet den poirteren recht ende vonnesse doen sal nae vonnes 

der scepenen ende anders nyet et etc. ut inibi; 

Dat die scouthet bourgen nemen sal in recht te verbeiden, uuytgesceiden 

dat den lyve aengaet 

item dat die scouthet van enen yegelycken die broecachtich is ende zynen broec verborgen 

mach, bourge nemen sal vonnes ende recht te verbeyden, uuytgenomen dat 

aent lyf gaet; 


65

fol. 85 v 

fol. 86 r 

fol. 86 v 

1330-1331 

Dat die scepenen hoer vonnesse nyet verseggen en zullen 

item dat die scepenen die vonnesse ende getugenisse die zy eens gewyst ende gedaen 

hebben, om nyemans wille en zullen anderwerf seggen oft verclaren, mar die partyen 

diese aengaen die zullen zy horen, verstaen ende wel houden oft zy willen; / 

Van clachten van dootslagen 

item wairt dat clachten gedaen wordenvan dootslaige ende dairinne yemand die onsculdich 

weer beroepen worde, dat dan die cleger gelden sal ter beteringe XX ponden 

ende die beclaigt is X pont; 

item die in dootslaige wordt geleegt ende hem dairafdie wairheit ontdreegt, die sal 

quyt wesen ende dairvoir nyet dorven zweren, ende die cleger sal gelden den peen 

van XXX ponden; 

Wat hy geeft die poirter wordt 

item diegeen die poirter wordt sal geven vy¡ ponden, hal¡ den heer ende half deser 

stat; 

item der kercken Sint-Ians enen grotenTornoysen, den richter twee groet ende den 

vorster enen Engelschen; 

Het loen van ingebieden 

item die van scout ingeboden wordt, dairaf sal hebben die scouthet enen grotenTornoysen, 

ende van der mylen voirt ende weder sal men gelden X penningen, die sal 

diegeen hebben die de poirt huedt ende dairaf sal hy den bode loonen dien hy seyndt 

om dengenen die men ingebieden sal; ende versit hy dan dingebot, soe sal die scouthet 

dien doen panden over X scillingen ende dairaf sal hy loonen dengenen diet 

uuytpandt; welke carthe is begrepen folio XLI. / 

Dese hebben die voirs. carthe helpen bezegelen: heer Ott van Kuyck ende van 

Heuerle, heer Rogier van Leefdale, borchgreve van Bruessele,Willem, heer van 

Cranendonck, heer Ian van Rasenhouen, heer van Lees, heer Roelof Pipenpoye, 

heer van Blaesvelt, heer Gielis van Quaderibbe, drossaet van Brabant, heer Arnout, 

proest vanWassenberch, ende Herman van Os. 

Van den lakenen opt gewanthuys uuyt te snyden 

Oeckten tyde van den voirs. scepenstoel soe heeft die voirs. dorde hertoich Ian deser 

stat verleent dat men egeenrehant wullen lakenen uuytsnyden en mach te vercopen 

dan opt gewanthuys, ten weer dattet naemaels te cleyne worde; prout in 

cartha comprehensa folio XLVII. 

Die destructie vanValkenborch 

Ten tyde oickvan den voirs. scepenstoel, mitsdien heer Reynout vanValkenborch 

aengespannen was metten voirs. coninc Ian van Behem, soe toech die voirs. dorde 

hertoich Ian voirValkenborch, dat hii in den gront omwerpe. / 

Remigii confessoris anno M o CCC o XXX o : Iohannes Aykens,Wolterus de Bladel,Wellinus 

de Neynsel, Aelbertus Lose. 

66

fol. 87 r 

fol. 87 v 

Van der Osser sluysen die heer Ianvan Megen geloeft heeft te onderhouden; prout 

litteris wesende van den daet M CCC XXXI, sabbato post Magdalene, begrepen 

opten bladeVI C LI. 1 

Remigii confessoris anno M o CCC o XXXI o : Daniel de Aggere, Elyas Pannicida, 

Gerardus de Neynsel, Geerlacus de Zonne, Iohannes Lysscop, Bartholdus Stempels, 

Nycolaus de Ouden. 

Omtrent deser tyt Philips vanValoys, coninc vanVrancryc, wairt des voirs. dorde 

hertoige Ians vyant, omme des wil dat hii in zyn lant sustineerden greve Robbrechten 

van Artoys, zynen neve, die des voirs. coninx viant was. Ende naedien 

die voirs. coninc Ian van Behem verstaen hadde dat coninc Philips vanVrancryck 

voirs. vyant was des voirs. dorde hertoich Ians, soe trac hy totten selven coninc van 

Vrancryc om hem tonderwysen hoe men den voirs. hertoge hynderen muchte. 

Die voirs. /coninc vanVrancryc, dairtoe geneygt zynde, ga¡ hii den voirs. coninc 

van Behem groet gelt om soudenyers te crigen. 

Ende dbeginsel van zynen 2 oirloge tegens die XVI lantsheren 

Die coninc van Behemvoirs., tvoirs. gelt ontfangen hebbende, socht alomme hulpe 

tegens den voirs. dorden hertoge Ian, die men noemden van Coudenberge, 

ende creech tot hemwarts sestien lantsheren, by namen: die conincstabel van 

Vrancryc, deertsbisscop van Coelen, deertsbisscop vanTrier, die bisscop van Ludick, 

die greve van Gelre, die greve van Guylic, die greve van Baren, die greve van 

Namen, die greve van Katzenelboge, die prince van der Marck, die heer vanValkenborch, 

die heer van Heynsberch, die heer van Beamont, die heer van Monyoen. 

3 Dese heeren zwoeren allen metten voirs. coninc van Behem tegen den 

voirs. dorden hertoich Iannen ende worden zyn vyanden ende ontseeghden hem 

ly¡ ende goet. Nochtans en had hy nyemanden van den heren leet gedaen. Ende 

vele van hen waren zyn maigen ende sommige zyn vassallen ende leenmannen. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XXXII o : Iohannes Aykens,Wolterus de Bladel, 

Wolterus de Oirle, Aelbertus Losen, Wellinus de Neynsel, Bartholdus de 

Huesden. 

Die vergaderinge der sestien lantsheren tegens hertoge Iannen 

1332-1333 

Dese voirs. sestien lantsheren vergaderden sich tot Bruwilder by Coelen in een 

abdye dair zy raet hyelden. dWelc vernemende hertoich Ian voirs. reet / omtrent 

deser tyt derwarts ende quam heymelic ende onbekent in hoeren raet ende daerse 

raet hyelden. 

1 

Gehele paragraaf doorde tweede scriptortoegevoegd. 

2 

Namelijk Jan III. 

3 

Door Peter van Os worden maar veertien personen genoemd.Voorde problematiek ten aanzien 

van deze alliantie, zie: Avonds, Brabant tijdens de regering van hertog Jan III (1312- 

1356). De grote politieke krisissen, 78 e.v. 

67

fol. 88 r 

fol. 88 v 

1332-1333 

Hoe hertoich Ian voir al die heren o¡erden 

Ende als hy hoeren raet verstaen hadde ende als die heren misse horden ende die 

coninc van Behem ende die eertsbisscop van Coelen deen voir den anderen nyet 

o¡eren en woude, trat hertoich Ianvoirs. onbekenttotten altair voir hen allen ende 

o¡erden enen gulden penninc, des die heren hen verwonderden wye dat zyn 

mochte. Ende geo¡ert hebbende ginck hy terstont uuyter kercken opt kercho¡ 

ende ga¡ den armen dair liggende oic enen gulden penninc ende aldaer op zyn 

pert scryende seyden hy tot enen heralt die dair stont aldus: `Vrient, eest dat U 

yemand vraeght wie die man is die dair ierst o¡erden, soe segt dattet Ianvan Coudenberge 

is ende dat hii hoers raets getroest is ende hy ontbiedt hen velt ende 

strydt wair zys begeren'. Ende zoe reet die hertoich haestelic ewech. dWelc die heren 

vernemende zyn hem gevolgt met gewapenden. Mar het was tevergeefs, want 

zyn pert was averrechs beslagen ende hy reet tot Lymborch in zyn stat dair hy vrii 

was. / 

Hoe die voirs. XVII lantsheren tegen een laigen 

Die voirs. sestien heren togen tsamen dairnae uuyter voirs. abdyen tot Sint-Truyden 

omme dlant van Brabant vandair te beloepen. Die voirs. dorde hertoge Ian 

beleeghden dairtegen met volke die stat van Leeuwen. Ende hy ginc liggen met 

zynen Brabanders tot Helisem, dair tot hem quam die greve van Hollant op een 

osbair om metten hertoich te spreken ende te besuecken oft hy vreede conste gemaken. 

Ende als hy des hertoigen meyninge wist, track hy tot Sint-Truyden by de 

voirs. heren omme tselve te proeven. Ende mitsdien die heren voirs. dairnae nyet 

en wouden hoeren, soe ontboot die greve voirs. dat den voirs. hertoich Iannen 

ende dat hy zyn beste dede. 

Hoe hertoich Ian tegen die XVI lantsheren begerden te stryden 

Ende want die voirs. hertoge Ian nyet gesint en was te borren oft te roven in zynrer 

vyanden lant opte arme luyde als int land van Ludic, Loen, etc., dwelc nochtans 

die heren voirs. deden op zyn onderseten, soe ontboot hertoich Ian voirs. den 

voirs. heren datse nyet en dorsten roeven oft branden. Hy woude hun opte palen 

van zynen lande strydt leveren ende hy setten hen enen sekeren corten dach oft 

eer; wouden zii dat, hybegerden te weten.Van welker bootscappen die voirs. heren 

zyn vyanden waren bevreest alsoe dat nyemand van hen allen te stryde comen / 

dorste, hoewael zydairtoe van denvoirs. coninc vanVrancryck, Philips vanValois, 

gelt hadden ontfangen. Nae denwelcken ende als hertoich Ian voirs. sach dat zyn 

vyanden voirs. nyet stryden en dorsten, stelden hy hem met zynen heir op te trecken 

tegens zyn vyanden ende die te bevechten. 

Hoe tusschen die XVII lantsheren dbestant wairt gemaect 

In welcken optrecken als in der nacht quam weder tot hem die greve van Hollant 

voirs. ende bracht tot enen bestant van sess weken tusschen den voirs. hertoge Iannen 

ende die XVI lantsheren. Nae welken gemaecten bestant als den XII en dach in 

68

fol. 89 r 

fol. 89 v 

meye int voirs. iair M CCC XXXII toegen op die voirs. hertoge Ian ende die XVI 

lantsheren. 

Hoe coninc Philips vanValois ontboot hertoich Iannen voirs. 

Terstont dairnae als coninc Philips van Valoys voirs. vernam dattet bestant gemaect 

was tusschen die heren voirs. ende sach dat zyn gelt verloren was ende dat 

zyn soudenyers hem seer qualic gedient ende gequeten hedden, soe wairt die 

voirs. coninc Philips toernich ende veranderden zyn propoest ende keerden zyn 

herte totten voirs. dorden hertoge Ian ende seynden hem den eertsbisscop van 

Sens ende den bisscop vanTerwane, hem biddende dat hy by hem inVrancryc comen 

wilde. / 

Hoe die coninc vanVrancryc ont¢nc hertoich Iannen 

Hertoige Ianvoirs. maecten hem gereet ende toech tottenvoirs. coninc met schoenen 

staet. Ende die coninc ont¢nc hem met grooter eeren tot Compiendien. Zoe 

oeck deden die coninc van Nauerre ende die greve van Stampes, die hem ten dorden 

leeden bestonden. Die coninc voirs. ende hertoge Ian die Dorde voirs. hadden 

aldair tsamen vele conversacie. 

Hoe die coninc zyn dochter ga¡ den zoen hertoich Ians. 

1332-1333 

Ten eynde ga¡ die voirs. coninc van Vrancryc zyn dochter den iersten zoen des 

voirs. hertoge Ians, genoempt Ian, met vele goets. Ende alsoe als den huwelic 

was gesloten soe track die voirs. hertoghe Ian wederomme in Brabant. Ende in 

Brabant weder wesende, soe sant die voirs. dorde hertoge Ian den voirs. Iannen, 

zynen iongen zoen, eerlic in Vrancryc tot zynre bruyt, alsoe vorwairt was. Mar 

nyet lange dairnae ster¡ die coninclycke maigt. Ende die coninclike maigt gestorven 

zynde, soe sandt die voirs. coninc eerlic wederomme den voirs. iongen Ian tot 

zynen vader voirs. / Die voirs. dorde hertoich Ian hadde drie zoenen ende drie 

dochteren, bii hem verwect by de voirs. edel vrouwe Marie, zynre geselinnen, 

dochter des voirs. greve Lodewiics van Eureux, zoen des dorden conincx Philips 

vanVrancryc, te wetene: Ianvoirs., die zoe nu voirs. is, hadde die dochter des voirs. 

coninc Philips vanValois, welcke Ian oic ster¡ sonder oir; Henrick, die wairt hertoich 

van Lymborch ende heer van Mechelen; hy nam te wive die dochter van hertoge 

Ianvan Normandien, die des voirs. coninc Philips outste zoen was; mar zy en 

was merVI iaren oudt ende hii ster¡ oic sonder oir; Godeuart, die had te wive die 

dochter des hertogen van Bouboin ende hy ster¡oic sonder oir; Iohanna, die men 

hyet die schoen Iohanna, hair yerste man was die vierde greve Willem van Henegouwe 

ende van Hollant, die van den Vriesen wairt verslagen; ende als die voirs. 

greve Willem doot was, soe gafse hertoich Ian voirs. te huwelicWencelyn van Behem, 

hertoige van Lutsenborch, greve van Cini ende voegt van Elsaten, des voirs. 

Wencelyns vader was die voirs. coninc Ianvan Behem, zoen des voirs. keyser Henrix, 

ende keyser Kaerle dieVierde was brueder des voirs.Wencelyns; Margriet, die 

trouwden greve Lodewyc van Vlaenderen; Maria, die trouwden greve Reynout 

van Ghelre den iongen, die dierste hertoich was van Gelre. / 

69

fol. 90 r 

fol. 90 v 

fol. 91 r 

1332-1333 

Alle dese huwelicken mosten toegaen by dispensacien, wantse gemaigen waren. 

Ende die goede coninc Ian vanVrancryc hadde des voirs.Wencelyns suster, dairaen 

hy wan vier zoenen, bii namen: coninc Kaerle vanVrancryc, die men hyet die 

Wyse; Lodewyc, die was hertoich van Angouwen ende van hem zyn comen die 

coningen van Cecilien; Ian, die was hertoich van Berrii ende van Aluerne; 

Philips, geheiten le Herdi, dats coen, hy was sonder lant, hii was seer wys, duegdelic 

ende vreedsam. Ende coninc Kaerle voirs., die men hyet dieWyse, zyn brueder, 

ga¡ hem naederhant dat hertoichdomvan Bourgoindien, dat der croonenvan 

Vrancryc was aengestorven, want die hertoich van Bourgoindien was gestorven 

sonder manlic oir. / 

Doirspronck des oirloigs der XV lantsheren tegen hertoge Iannen 

om der stat van Mechelen wille 1 

In den voirs. iair M CCC XXXII noch zoe eest geboert als greve Lodewyc van 

Vlaenderen om hondertduysent realen gecoft hadde die helfte van Mechelen van 

den bisscop van Ludick, die des geen macht en hadde langer te vercopen dan zyn 

leven geduerende, ende die van Mechelen den greve voirs. nyet en wouden ontfangen, 

soe nam die greve voirs. dien van Mechelen hoir gueden diese hadden in 

Vlaenderen; ende oick noch corts dairnae in denselven iair nochvercregen hadde 

die ander helfte van Mechelen voirs. tegen greve Reynout van Gelre als mombaer 

van zynre outster dochter, dairaf wylen heer Florys Barthout oudervader was, 

want hair moeder, wyf greve Reynouts voirs., was desselfs heer Florys dochter, 

soe sandt greve Lodewyc van Vlaenderen voirs. tot Mechelen omme ontfangen 

te werdene. Die van Mechelen weygerden den greve voirs. tontfangene,wairomme 

hy den poirteren allen hynder aen hoer gueden dede die hy conste. Die voirs. van 

Mechelen sochten troest aen den voirs. dorden hertoich Iannen. Hertoge Ian 

voirs., aenmerckende dat / mitsdien hy een overheer was van der helfte van Mechelen 

die greve Reynout vercoft had, ende dat tvercoepen buyten zynen consent 

gesciet weer, zoe weer die helfte verbuert. Ende dander helft gecoft tegen den 

voirs. bisscop, genoempt heer Adolph van der Marck, dachte hy te lossen mits 

dairtoe nyemand naerder en weer, want die helft van Brabant gecomen weer ende 

bynnen den palen van Brabant gelegen, soe zyn hertoge Ian voirs. ende die van 

Mechelen overcomen tsamen hoir recht te houden tegens allen wyese weren. 

Ende als greve Lodewyc voirs. vernam dat hertoge Ian dien van Mechelen bystant 

doen zoude, zoe verwecten hy tegen denselven hertoich Iannen ende creech te 

hulpen XV lantsheren, by namen: den greve van Henegouwe, van Hollant ende 

Zelant ende dander bovengenoempt, uuytgenomen die conincstable van Vrancryc 

ende greve Eduwairt van Baren. 

Die vergaderinge der XV lantsheren tegens hertoge Iannen 

Dese voirs. XV lantsheren vergaderden tsamen tot Valenciin ende zwoeren Brabant 

te hynderen ende geloefden malcanderen dat deen sonder dander genen pays 

maken en soude. Ende wantse nyet te stryde en dachten te comen, zoe overdroe- 


70

fol. 91 v 

fol. 92 r 

fol. 92 v 

gense dat een yegelyc van hen uuyt zynen quartieren op Brabant branden ende 

roeven soude, opdat hertoige Ian tot allen plaetsen dat nyet /en soude cunnen gekeeren, 

ende ontseeghden die voirs. lantsheren den voirs. hertoich Iannen, wesende 

terVueren in zyn sale. 

Hoe die heren Brabant bestieten 

Ende dairnae gingen die voirs. lantsheren Brabant bestoten in allen hoecken. Die 

bisscop van Ludick beleeghden die stat van Landen, die hy wanne. Die greve van 

Gelre beleeghden die stat vanTyel, die hy wan mits der twedracheyt die dairinne 

was. Die greve van Baren voirs. quam den voirs. hertoich te hulpen metten greve 

van Psalmen ende deden hem alle bystant datse consten. 

Uuytspraeck tusschen hertoich Iannen ende die XV lantsheren 

Dairnae soe nam coninc Philips van Valoys voirs. tvoirs. oirloigh op ende dede 

een uuytspraecke tusschen den voirs. hertoich Iannen ende die voirs. XV lantsheren 

aldus te wetene, dat die voirs. Ian, zoen des voirs. dorden hertoich Ians, zoude 

hebben te wive des greven dochter van Henegouwe ende van Hollant ende dat die 

voirs. Henrick, des voirs. hertoge Ians soen, zoude hebben die dochter van Normandien. 

/ 

HoeTyel van Brabant is gesceyden 

1334-1335 

Ende dat die iongreve Reynout van Gelre zoude hebben hertoige Ians dochter 

ende die greve zoude behouden die stat vanTyel. Ende hertoich Ian zoude dairtegens 

hebben ander goet gelegen aent lant van Huesden. Ende voirts seeghden die 

voirs. coninc vanValoys dat die coninc van Behem zoude hebben een somme gelts 

ende die bisscop van Ludic oick. Ende als van der stat van Mechelen, daira¡ en 

woude die voirs. coninc Philips vanValoys zyn seggen nyet doen, hy en weer vorder 

informeert ende alsoe hyelt hy Mechelen in zynen handen. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XXXIII o : Daniel de Aggere, Elyas Pannicida, 

Nycolaus de Ouden, Gerardus de Neynsel, Bartholdus Stempels, Gerlacus de 

Zonne, Iohannes Lysscap. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XXXIIII to : Gerardus de Neynsel, Iacobus 

Groy. 

Hoe Mechelen enen tyt wairt gehouden van den hertoich van Brabant 

ende den greve vanVlaenderen 

Daernae ende omtrent deser tyt zoe overquamen underlinge die voirs. hertoich 

Ian ende greve Lodewiick / van Vlaenderen alsdat zy ende hore beyder oir ende 

erfgenamen die voirs. stat van Mechelen hal¡ ende hal¡ houden zouden, onder 

vorwarde dat hertoich Ianvoirs. ende zyn erfgenamen teeuwigen daigen hoir helfte 

te leen houden zouden van den greve vanVlaenderen, ende die greve vanVlaenderen 

ende zyn erfgenamen souden hoir helft te leene houden van den hertoich 

van Brabant. Ende van hore beyder wegen zouden daer gestelt worden een scou- 

71

fol. 93 r 

fol. 93 v 

1335-1336 

thet ende een rentmeester, te wetene dat deen zoude setten den scouthet ende dander 

den rentmeester. 

Den coep van der helft van Mechelen 

Ende als hertoige Ian ende greve Lodewyc aldus Mechelen een wyle tyts hadden 

gehouden, soe cochte hertoich Ian voirs. den voirs. greve zyn helfte a¡ voir 

LXXXV M endeV C gouden realen. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XXXV to : Daniel de Aggere, Nycolaus de 

Ouden, / Gerardus de Neynsel, ArnoldusYsboutz, Iacobus Groy, Bartholomeus 

Diddericx, Goeswinus Steenwech. 

Ten tyde van denvoirs. scepenstoel soe ster¡ die voirs. edel vrouwe Maria, wy¡ des 

voirs. dorden hertoich Ians ende dochter van greve Lodewyc van Eureux, zoen 

des dorden coninx Philips van Vrancryc, ende wairt begraven tot Bruessel ter 

mynderbruederen. 

Dat dese stat hoir gemeynt mocht vercopen 

Tempore dicti scabinatus supradictus Iohannes, tercius illius nominis, dux Lotharingie, 

Brabantie, dedit opido de Buscoducis potestatem vendendam suam 

communitatem circa dictum opidum iacentem; ut in quadam cartha incipiente: 

`Nos Iohannes, Dei gracia', etc. et comprehensa folio XLVIII. 

Dat nyemand en mach laken maken dan bynnen deser stat ende hare 

vryheit 

Oeckten tyde van den voirs. scepenstoel soe heeft die voirs. dorde hertoich Ianverleent 

deser stat dat nyemand die woenechtich is bynnen den scouthetampt deser 

stat, lakenen maken en mach, noch doen maken, noch getouwe noch comme setten, 

tenzy alleen bynnen der voirs. stat, uuytgesceyden in de dorpen ende vryheiden 

dair andere heren in deylen met hem et etc.; ut inibi et folio XLVIII. 

Dat dese stat hoir koeren mach hoigen, legen, etc. 

Item ende dat dese stat by consente des scouthets hoir kueren ende bruecken hoigen, 

legen ende verwandelen mach, etc.; prout in litteris comprehensis folio 

XLVIII. / 

Remigii confessoris anno M o CCC o XXXVI to : Iacobus de Zulikem, Henricus de 

Arkel, Henricus de Aggere, Henricus deVden, Iohannes de Hees, Matheus Gegel, 

Godefridus Sceyuel. 

Aengaet den commer te stoppen 

Ten tyde van denvoirs. scepenstoel soe heeft die voirs. dorde hertoge Ian deser stat 

verleent datse zoe vele maken, opsetten ende ordineren mach dairmede datse haren 

commer mach afdoen, etc.; ut inibi et incipit cartha: `Wy, Ian, by der gracien 

Onss Heren', etc. ende is begrepen opten blade XLIX. 

72

fol. 94 r 

fol. 94 v 

Dat die scepenen tot Bamisse afgaen zullen ende dat naeste iaer gesworen 

wesen 1 

Ende oickten tyde van denvoirs. scepenstoel soe heeft die voirs. dorde hertoge Ian 

om deswille dat dese stat hem geconsenteert heeft emmermeer te moigen setten 

seven scepenen ende seven gezworen derselver stadt wedergegeven alsdat die seven 

scepenen alle iair afgaen zullen tot elcken Sinte-Remeysmisse ende dat die 

dat naeste iair gesworen wesen zullen; 

Dat die scepenen beyden moeten drie iaer eerse were scepenen werden 2 

item ende dat zoe wye scepenen is, dat hy geen scepenen werden en mach voirdat 

drie iaren / leden zullen zyn naedien hy zyns scependoms afgegaen is; 

Den ouder van den scepenen 

item dat nyemand scepenen en sal werden, hy en zygeguet in Brabant ende twe iaren 

poirter geweest ende oudt XXV iaren; 

Dat ongeroepen van den scepenen nyemand tot horen rade en sal gaen 

item dat nyemand ter scepenen rade en sal gaen, hy en zy van hen dairtoe geroepen; 

Van den vonnissen te dragen ende ten hoofde te trecken 

item dat die scepenen geen vonnissen langer onderhouden en zullen dan drie genechten 

ofte hoir hoot bevaen; ende zoe wanneer die partyen seker gedaen hebben 

van den cost, zoe moeten zy hoir vonnesse halen tot horen hoode ende dat uuyten te 

naesten genechten ende wair zy des nyet en doen, dat zy hoir scependom verloren 

zullen hebben en daden kentliken nootsaken sonder argelist; 

Den sallaris van dachvaerden ende hooftvonnisse te halen 

item van ter dachvaerden te ryden sal elck scepen hebben sdaigs XV oude groten 

ende nyet meer en zullen die scepenen hebben alse ten hoode om vonnesse ryden; 

By wyen den commer gemaect mach werden 

item dat die scepenen op dese stat egenen commer en moigen maken tenzy by raide 

der gesworen, dekenen ende een deel der goeder knapen deser stat; 

Die scouthet moet zweren recht te doen 

item dat wie scouthet zyn sal, dat hy zweren sal elcken recht te doen; / 

Aengaet den bursdragers ende hoir loen 

item ende dat in deser stat zullen wesen twee burzedragers, die ontfangen ende uuytgeven 

zullen ende geloent werden by den raide derselver stat, etc.; 

Aengaet deser stat gemeynten 

item ende dat dese stat hore gemeynten mach gebruycken sonder mesdoen; 

1336-1337 

Aengaet den commer te vynden 

item ende dat dese stat altyt macht heeft haren commer te vynden, etc; prout in cartha 

beginnende:`Wy, Ian, by der gracien', etc. ende is begrepen opte blade L. 

1 In margine nota hic. 

2 In margine adhuc nota. 

73

fol. 95 r 

fol. 95 v 

fol. 96 r 

1337-1338 

Remigii confessoris anno M o CCC o XXXVII o : Arnoldus Aykens,Yewanus de 

Grauia, Gerardus Voss, Henricus Stierken, Nycolaus de Berkel, Henricus van 

den Lair, Godescalcus Roesmont. 

Aengaet den lombarden, etc. 

Ten tyde des voirs. scepenstoels soe heeft die voirs. dorde hertoge Ian con¢rmeert 

die lombarden, etc. ende geloeft die scepenen deser stat scadeloos te houden, indien 

hen commer quame uuyt saken van wysen over der lombarden scepenenbrieven, 

etc.; ende dat diegeen die den lombar- / den scout willen bekennen, den 

scepenen tot horen vragen moeten berichten uuyt wat saken dattet coempt, etc.; 

ende begint:Ìan, by der gracien', etc. ende is begrepen opten blade LI. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XXXVIII o : Ghysbertus deVlochouen, Nycolaus 

Scilder,Theodericus Buxken, Godescalcus de Bladel. 

Hoe coninc Eduwairt van Engelant quam tAntwerpen, etc. 

Ten tyden van den voirs. scepenstoel quam coninc Eduwairt van Engelant, die 

dorde van dien name, tot Antwerpen met zynre coninginnen ende zynen kynderen 

met CCCC hootschepen om te trecken inVrancryc optenvoirs. coninc Philips 

vanValoys voirs. denVyften omme te crigen dlant van Normandien. Ende by middele 

van greve Reynout van Gelre ende van den greve van Guylic creech coninc 

Eduwart aliancie ende verbont met keyser Lodewyc van Beyeren overmits gelt 

dat hy hem gaf. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XXXIX o : Thomas Meleman, Iohannes Iacopzs., 

/ Godefridus uuyter Cameren,Theodericus Buxken. 

Hoe coninc Eduwairt toech totten keyser 

Ende als coninc Lodewyc 1 omtrent een iair verbeydt had nae hulpe van den keyser 

die nyet en quam noch en sant, want coninc Philips voirs. hem afgecoft hadde 

ende meer gelts gegeven, zoe men seeghden, soedat coninc Eduwart selver track 

totten voirs. keyser te Couelens ende dair wesende ga¡ die keyser hem dwywater 

van den hove ende maecten hem scalcklyc vicarys van den keyserryc. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XL o : Iacobus de Zulikem, Henricus de Arkel, 

Henricus de Aggere, Godefridus Sceyuel, Henricus de Vden, Iohannes de 

Hees, Matheus Gegel. 

Coninc Eduwart voirs. quam weder van den keyser ende sat te recht tot Eeke 2 

ende tot Mechelen als vicarys des keysers. Dairnae ginc hy totten voirs. hertoich 

Iannen, die zynder moyen zoen was, ende versocht hemvan skeysers wegen dat hy 

hem / bystonde tegens den voirs. coninc Philips, die den keyser te nae getreden 

hedde, indien dat hy die stat van Cameric ingenomen hadde, die onder den keyser 

stont. Hertoge Ian voirs. beriet hem ende vernomen hebbende dat die Fransoysen 

1 Aldus hs., bedoeld wordt Eduwairt. 

2 Aldus hs., lees mogelijk Erke. 

74

fol. 96 v 

fol. 97 r 

Cameric ingenomen hadden, wairt hy, gehoirsam wesende den bevelen des keyser, 

viant des voirs. conincx Philips vanValoys. Ende alsoe toegen die voirs. coninc 

Eduwairt, hertoge Ian, die greve van Gelre, die mercgreve van Guylic, die mercgreve 

van Brandenborch ende meer heeren naeVrancryc. Nyettemin hertoge Ian 

voirs. nam tot diere tyt doirloge op ende bracht tot enen bestande. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XLI o : Arnoldus Aykens,Yewanus de Grauia, 

Henricus Stierken, Nycolaus de Berkel, Henricus van den Lair, Godescalcus 

Roesmont, Arnoldus de Globo. 

Ten tyde van desen scepenstoel dede die voirs. dorde hertoich Ian bedycken Lillo, 

dat wel LIII iaren toegevloyt ende verdroncken had geweest. / 

Remigii confessoris anno M o CCC o XLII o : Theodericus Bucxken, Godescalcus 

de Bladel. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XLIII o : Thomas Meleman, Ghysbertus de 

Vlochouen, Iohannes Basyn, Ludouicus Aelberti de Bussel, Rodolphus de Zulikem. 

Ten tyde van desen scepenstoel soe heeft paeus Clement die VI te ,uuytVrancryc 

geboren, verandert dat Gulden Iair van Iubileen te Romen, dwelck paeus Bonifacius 

de Achste dair tevorens geordineert had te zyne alle hondert iaren. Mar Clement 

paeus veranderden dat te zyne alle vyftich iaren. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XLIIII o : Bartholdus Diddericx, Iohannes de 

Hellu, /Arnoldus deWaderle, Arnoldus Berwout, Godefridus Sceyuel, Iohannes 

de Hees, Matheus Gegel. 

Hier waert den heer weder gegunnen die scepenen te setten ende des gunden weder 

die heer dat die scepenen die afgaen gesworen zullen wesen, etc. 

Aengaet den gesworen 

Ten tyde des voirs. scepenstoels soe heeft die voirs. dorde hertoich Ian deser stat in 

eenre carthen verleent dat die scepenen die afgaen dat naeste iair gezworen zullen 

blyven ende dat die gesworen sculdich zullen wesen ten raide te comen; 

Aengaet vercopinge van LX margen gemeynten 

dat oick dese stat vercopen mochte van hore gemeynten tsestich margen lantz, etc.; 

welke carthe begint: Ìan, by gracien ons Heren', etc. ende is begrepen opten blade 

LII. 

Teser tiit leefden heer Willem van den Bosch, ridder. 

Dat die scoubrief mar een iaer en duren 

1344-1345 

Ten tyde oeck van den voirs. scepenstoel soe heeft die voirs. dorde hertoige Ian 

noch in eenre andere carthen onder meer woerden gegeven ende geconsenteert 

dat men met scoubrieve mane bynnen iaers nae den dach der gulden. Ende helt 

mense daer en teynden, dat zy dan doot zyn, tenweer datse voir scepenen vernuwt 

worden; welke carthe begint:Ìan, byder gracien ons Heren', etc. ende is begrepen 

opten blade LIII. 

75

fol. 97 v 

fol. 98 r 

1345-1346 

Remigii confessoris anno M o CCC o XLV o : Wolterus de Oirle, ArnoldusYsbout, 

Goeswinus Steenwech, / Henricus de Aerle, Henricus de Aggere, Arnoldus Aykens, 

Nycolaus de Berkel. 

Hoe dierste man van vrouwe Ianna doot blee¡ 

Ten tyde van desen scepenstoel zoe wairt greve Willem van Henegouwe ende van 

Hollant dieVierde voirs., die de voirs. vrouwe Iohanna, zoe boven verclairt staet, 

getroudt hadde, met zynen edelen van denVriezen verslaigen. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XLVI o : Godescalcus de Bladel, Iacobus 

Coptyt, Ghysbertus de Spina, Rutgerus de Ouden, Andreas Valant, Geerlacus 

Roeuer. 

Van den heemael int Eygen 

Tempore iamdicti scabinatus supradictus Iohannes tercius concessit secundam 

cartham di¤nitorie dicte des heemaels int Eygen, de quaquidem cartha superius 

facta est mentio et que cartha incipit: 1 Ìan, byder gracien', etc. et comprehenditur 

ad signum tale (½15) ac folio XXVIII. 

HoeconincEduwairtwederinVrancrycquam 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel soe quam die voirs. coninc Eduwairt wederomme 

uuyt Engelant in Normandien met groeter machte ende wan die stat van 

Cane.Vandaer / toech hy over die Seyne tot by Parys, rovende ende brandende, 

ende vandair toech hyover die Ooze ende voirts over die Somme ende alsoe quam 

hy int lant van Pontye. 

Van den strydt des conincx van Engelant tegen den coninc van 

Vrancryc 

Ende dair wesende quam die voirs. coninc Philips tegens hem te strydt. In welken 

strydt ende ter plaetsen geheiten Cressy doot bleven well XXX M mannen, onder 

die welke doot bleven die coninc van Behem, die greve van Alenson, coninx Philips 

brueder, die hertoge van Loreynen, greve Lodewyc vanVlaenderen, die greve 

van Bloys, van Haurcoirt, allen wesende van der zyden des voirs. coninx Philips. 

Den tyt dat Caleys onder Engelant quam 

Vandair track coninc Eduwairt voirs. voir Caleys, dat doen onder Vrancryc was, 

omtrent Sint-Gielisdach. Ende hylaich ervoiromtrent een iair ende hy creech Caleys. 

1 Vertaling: tentijde van genoemd schepenjaargaf bovengenoemde Jan IIIdetweede akte van 

het rechtsdistrict van der Eigen, van welke akte boven melding gemaakt is en welke akte begint 

met: 

76

fol. 98 v 

fol. 99 r 

Aengaet den hertoich van Gelre 

Coninc Eduwairt voirs., liggende voir Caleys, hadde byhem denvoirs. iongen Reynout 

die doen worden was hertoich van Gelre, ende dwanck denselven, wesende 

zynre suster zoen, te trouwen die dochter des mercgreven van Guylic, denwelcken 

zynvader bevolen hadde te trouwen die dochter des voirs. dorde hertoige Ians. Mar 

wat hy seeghden, ten mochte hem nyet baten. Nyettemin wachten die voirs. ionge 

hertoich hem dat hy des voirs. mercgreven dochter nyet en bekenden, ende onreet 

den coninc ende quam met zynen brueder die noch ionger was, totten voirs. dorden 

hertoich Ian tAntwerpen, diese myntlic ont¢nc ende onderhyeltsche. / 

Remigii confessoris anno M o CCC o XLVII o : Bartholdus de Huesden,Theodericus 

Bucxken,Thomas Meleman. 

Aengaet den strydt der Ludickers 

Ten tyde van desen scepenstoel op Sinte-Marie-Magdalenenavont waren die Ludickers 

in groeter macht, wel XX M , vergadert ende hadden horen bisscop veriaegt. 

Sii toegen voir Arkenteel, datse in den gront omworpen. Sy wouden voirts 

tgeheel lant dwingen. Hoir hooftman was een mollener. Die voirs. dorde hertoich 

Ian quam tegens hen ten strydt met Henricken, zynen zoen, met hertoich Reynout 

van Gelre ende metten greve van Loen ende versloech er XV M voir Maleyne 

inWals-Brabant ende dander ontvloyen. Hy werp Maleyue, dat toebehoirden der 

kercken van Ludick ende Brabant scedelic was, in den gront omme. Hertoich 1 

Henric voirs. hadde hem dair zeer vromelic ende corts dairnae ster¡ hy ende 

bracht den bisscop weder int lant. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XLVIII o ./ 

1348-1349 

Aureum previlegium 2 

Tempore iamdicti scabinatus Karolus quartus, Romanorum rex et Bohemie rex, 

concessit supradicto Iohanni tercio ob sue probitatis merita et sue circumspecte 

¢dei puritatem quibus ipse unacum suis progenitoribus sacrum Romanum imperium 

debitis ¢delitatis obsequiis prestancius honoravit necnon suis heredibus et 

successoribus ac subditis Brabantie, quod nullus iudicum cuiuscumque dignitatis, 

status aut conditionis ecclesiastici aut secularis fuerit, in quibuscumque causis 

civilibus, criminalibus et realibus aut personalibus aliquam iurisdictionem in 

o¤ciarios servitores aut subditos dictum predictorum ad instantiam cuiuscumque 

persone intra vel extra limites ipsorum constitutos evocando, citando, appellando, 

abiudicando, banniendo, prescribendo aut alios actus iudiciarios faciendo 

per sentencias interlocutorias aut di¤nitivas exercere presumat, nisi primitus 

evidenter testimonio fuerit edoctum sive probatum quod a duce Brabantie etc. 

aut eius iudicibus iusticie reddentibus presidentibus petenti seu petentibus iustitia 

1 Hendrik wordt hier hertog genoemd, omdat zijn vader Jan III, hertog van Brabant, hem bij 

zijn meerderjarigheid in 1347 beleend had met het hertogdom Limburg. 

2 Vertaling: de Gouden Bul. 

77

fol. 99 v 

fol. 100 r 

fol. 100 v 

1349-1350 

fuerit denegata sub pena centum marcharum puri auri etc.; quod quidem previlegium 

incipit:`Karolus, Dei gratia', etc. et comprehenditur folio CCCC XLV. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XLIX o : Bartholdus Diddericxs., Arnoldus 

Berwout, /Arnoldus de Globo, Iohannes Basyn,Theodericus van Hoculem, Iohannes 

Dicbier, ArnoldusYsebout. 

Littere executoriales super Aureo Previlegio 1 

Tempore iamdicti scabinatus Karolus Romanorum rex predictus super Previlegio 

Aureo predicto litteras executoriales concessit in quibus senescallis Lymburgie 

et Brabantie ducatuum necnon Rodensis et Carpensis provinciarum atque 

balivo Nyuellensi et sculteto Antwerpiensi ac ceteris imperii ¢delibus ad quos 

presentes littere devenerint, commisit et seriose mandavit omnes cuiuscumque 

preeminencie iuxta penas pretactas corrigere etc. ut inibi; quequidem littere executoriales 

incipiunt: `Karolus, Dei gratia', etc. et comprehenduntur ad signum 

(½16) ac folio CCCC XLVII. 

Littere inquisitorie super premissis 2 

Tempore etiam iamdicti scabinatus supradictus Karolus adhuc concessit super 

premissis suas litteras ad inquisitionem faciendam super attemptationem per 

episcopum Leodiensem contra premissa ut inibi; quequidem littere incipiunt: 

`Karolus, Dei gratia', etc. et comprehenduntur ad signum tale (½17) et folio CCCC 

XLVIII. 

Van den hemael Kessel, Maren, Alem 

Ten tyde oickvan den voirs. scepenstoel soe heeft die voirs. dorde hertoge Ian verleent 

die carthe van den heemael van Kessel, Maren ende Alem ende dairinne 

geordineert seven / heemraders genomen te werdene, te wetene drie uuyt Kessel, 

drie uuyt Maren ende eenen uuyt Alem. Ende heeft gegeven denselven seker 

macht ut inibi; que cartha incipit: Ìohan, by der gracien Goids', etc. et comprehenditur 

folio CCC LXVI. 

Remigii confessoris anno M o CCC o L o : Petrus de Waderle, Henricus de Arkel, 

Godefridus Sceyuel, Theodericus Bucxken, Lodouicus Aelbrechts van Bussel, 

Hermannus de Eyndouia, Godefridus Heerken. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LI o : Bartholomeus de Megen, Godescalcus 

de Bladel, Heymericus de Dordrecht, Ghysbertus Lyscap, Franco de Gestel, IacobusTyt, 

CoenrardusWriter. 

Aengaet der statmuer ende er¡enis dairbuyten liggende 

Ten tyde van desen scepenstoel soe heeft dese / stadt Zeboden van Tyel, Iannen 

1 Vertaling: executiebrieven bij de Gouden Bul. 

2 Vertaling: brieven van onderzoek bij het vorige. 

78

fol. 101 r 

fol. 101 v 

Dicbier, scouthet deser stat, cum suis gegeven die muer streckende van derVuchterpoirten 

totter Ortenderpoirten toe, alsoe verre als die muer volmaect is oft volmaect 

sal werden, om op te tymmeren metstenen gevelen ende met harden dackte 

decken ende met zekeren er¡enisse dairbuyten liggende ut inibi, beheltelycken 

nochtans deser stat den gemeynen stroom; prout in litteris incipientibus:`Wy, scepenen, 

gesworen, rentmeesteren', etc. et comprehensis folio LIIII. 

Hoe men die voirs. muer houden sal et etc. 

Oeck ten tyde desselfs scepenstoels nae Paesschen soe hebben die voirs. Zeboed, 

Ian Dicbier cum suis op achtduysent ponden geloeft die voirs. muer te houden 

ende te bewaren als mense hen leveren sal, ten weer datse met cracht neder geworpen 

worde, etc. Item ende datse opte muer voirs. nyet en zullen tymmeren dan met 

steen ende harden daeck. Item ende als Zeboed, Ian cum suis die voirs. muer nyet 

langer houden en willen, soe zullen zy die op moigen geven deser stat met achtdusent 

ponden ende metten er¡enisse voirs.; prout in litteris incipientibus:Èt zy 

cond allen denghenen'etc., et comprehensis folio LV. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LII o : Henricus deVden, Gysbertus de Spina, 

Rodolphus de Zulikem, Iohannes de Derentheren, / Iohannes de Eyndouia,Willelmus 

van der Aa, Arnoldus deVladeracken. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LIII o : Goeswinus Steenwech, Iohannes de 

Hellu, Arnoldus Roeuers, Gerardus de Eyndouia, Arnoldus Stamelart de Penu, 

GerardusVoss. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LIIII to : Arnoldus de Globo, Henricus de 

Gemart, Petrus de Waderle,Willelmus Vrancke, Godeschalcus de Bladel, Petrus 

Steenwech. 

Die annulatie der vonnisse des bisscops van Ludic 

Tempore iamdicti scabinatus Karolus Romanorum rex et Bohemie rex, etc. supranominatus 

annulavit omnes sententias / et prescriptiones factas per Engelbertum 

Leodiensem episcopum super iudicibus, scabinis et subditis supradicti 

ducis Iohannis tercii; prout in litteris incipientibus: `Karolus, Dei gratia Romanorum 

rex', etc. et vidimus desuper confectis incipientibus: 'Universis presentes 

litteras inspecturis'et comprehensis ad signum tale (½18) et folio LVII. 

Verbont der steden ende vriheiden slantz van Brabant 

1354-1355 

Oeck ten tyde des scepenstoels voirs. soe is tusschen die steden van Brabant namentlic 

Loeuen, Bruessele, Antwerpen, sHertogenbosch, Thienen, Nyeuele, 

Leeuwen in den name van hen ende der andere smaelsteden ende vryheiden 

slants van Brabant als Tricht, Lymborch, Dalem, Rode, Carpen,Wassenborch, 

Spremont, Lier, Herentals, Turnout, Geldenaken, Hannuet, Genepie, Landen, 

Dormalen, Halen, Diest, Arschot, Sichen, Bergen opten Zoem, Steenbergen, 

Breda, Huesden, Graue, Helmont, Eyndouen, Sint-Oedenrode, Oirle, Merchtene 

ende van der Capellen opten Bossche, Eerssel, Oisterwyc,Waelwyc,Vilvoerden, 

79

fol. 102 r 

fol. 102 v 

1355-1356 

Tervueren, Oueryssche, Assche seker verbont gemaect ende hebben underlinge 

geloeft, deen den anderen zekerheit gedaen ende ten heiligen gesworen die een 

byden anderen teblyvene ewelick, eendrechtelic, ongesceyden ende ongesondert, 

wat hen oickovergaen mucht; prout in litteris incipientibus:Ìn den name sVaders, 

Soens ende sHeilich Geests, amen', etc. et comprehensis folio LVIII. 

teser tyt sterff die dorde hertoge ian 

Remigii confessoris anno M o CCC o LV to : dominus Iohannes die Roeuer, miles, 

dominus Henricus de Moerdrecht, miles, / Rutgerus de Ouden, Iohannes Dicbier, 

Henricus de Hoculem, Ghysbertus Lysscap, Arnoldus die Beuer. 

Van der doot des dorden hertoich Ians 

Ten tyde van den scepenstoel voirs. ende die voirs. dorde hertoge Ian XLIII iaren 

regneert hadde, soe ster¡ hii in den iair voirs. op Sinterclaesavont ende wert begraven 

int cloester vanVileer inWals-Brabant. 

tentydevanvrouweiohannaendehertogewencelyn 

van behem 1 

Nu worden vrouw Iohanna ende hertogeWenceliin gehuldt; huldinge 

vrouwe Ianne ende hertoichWencelyn 

Ten tyde oickvan den voirs. scepenstoel ende als die voirs. dorde hertoich Ian doot 

was, soe worden opten dorden dach ianuarii tot Loeuen gehult ende ontfangen die 

voirs. vrouwe Iohanna ende hertoge Wencelyn ende voirts tot Bruessel, tot Mechelen 

ende elders. Welke vrouwe Ianna ende hertoich Wencelyn den lande van 

Brabant verleenden dese naevolgende poincten: 

Die bewaernisse van den previlegien 

in den iersten dat men die previlegien ende cartheren slants van Brabant bynnen 

denselven lande bewaren sal onder drie sloetelen, als den enen onder der voirs.vrouwen, 

den anderen tot Bruessel ende den dorden tot Loeuen, ende insgeliicx te bewaren 

den groeten zegel in Brabant; 

Van den raitsluden in Brabant 

item dat nyemand in den geswoeren Raide van Brabant en sal wesen, hy en zy bynnen 

Brabant geboeren, / van wittigen bedde ende in den lande van Brabant woenende 

ende geguedt; 

1 Herhaald vanaf fol. 102 v tot en met fol. 124 r ; vanaf fol. 103 v wordt Wencelyn als eerste genoemd; 

alleen op fol. 103 v wordt syn geselinne toegevoegd. 

80

fol. 103 r 

1355-1356 

Hier heeft men dat Huesden Brabant is geweest 

item ende dat dlant van Lymborch, van Dalem, Spremont, Rode, Carpen, dlant van 

Huesden ende vanWassenberch blyven sal versekert den lande van Brabant; 

item dat men die straten oepen ende vry houden sal, elckermalc te varen ende te 

keeren op zynen gerechten tolle; 

Dat men dlant nyet sceyden noch minderen en zall 

item dat zy dlant van Brabant geheel ende ongesceyden houden sullen sonder dat te 

verpanden, te vercopen oft te versetten, etc.; 

item hebben zy oic dairinne geloeft den lantvrede te houdene zoe hy gemaect is; 

item hebben oic geloeft geen oirloige aen te nemen sonder wille der steden van 

Brabant; 

Dat men die meyeryen ende vorsteryen nyet verhueren en zal 

item alle diegeen die meyeryen oft voirsteryen hebben, datse die selver zullen moeten 

bedienen; 

Die bynnen Brabant gevangen wordt, buyten Brabant nyet vueren en sal 

item zoe wie bynnen Brabant gevangen wordt, dat men dien buyten Brabant nyet en 

sal vueren gevangen; 

Van den gelt te slaen 

item dat men geen gelt en sal slaen noch oic den penninc lichten, het en zy by raide 

van den lande, ende dat men geen gelt slaen en zal dan in de vry steden; 

Van onwittigen personen geen o¤cie te hebben 

item dat diegeen die van gheenen getrouden bedde comen en is, nummermeer o¤cie 

in Brabant / hebben en zal noch vueren; 

Van der rekeningen der o¤cieren 

item dat alle richteren ende o¤ciers in Brabant van iaer te iaren rekenen zullen ende 

gerekent hebben a¡ wesen, etc. ut inibi; 

Hoedieonsculdigevredehebben 

item dat die onsculdige vrede zullen hebben van der uren dat ennich gevecht gesciet 

ware totter naester noenen des anderendaigz; 

Dat men ierst den magen zoenen moet 

item dat men nyemanden van dootslage dlant geven en zal, hy en zy ierst tegens die 

mage verzuent; 

Van te camp te heysschen 

item dat men nyemanden te camp heysschen en zal opte verbuerte van lyf ende goet 

ende zoe wie den anderen vogeren dade buyten lantz, dat hy in denzelven bruec zyn 

zoude; 

Van buyten lantz te dagen 

item dat deen ingesetenen slantz van Brabant den anderen buyten lantz nyet en zal 

dagen opte verbuerte van ly¡ ende goet ende ewelic slantz beroeft te wesen, tenweer 

van testamenten, huwelixe vorwarden ende van aelmoessen; 

81

fol. 103 v 

fol. 104 r 

1355-1356 

Van den scaeck 

item dat men nyemanden tegens zynen wille ontscaecken sal up verbuerte van lyve 

ende goet ut inibi; 

Van onmundigen te ontleyden 

item dat men geen ion¡rouwen ontscaecken noch ontleyden sal die onder hoir iaren 

ziin opte verbuerte van ly¡ ende goet; / 

Die bedragen wordt, moet overtuygt werden, salt hem onscade doen 1 

item dat men nyemanden bedragen en mach, dat hem onscaide doen mach van 

quetsueren oft dootslagen indien hy hem der wairheit getroesten dar ut inibi; 

Van wynninge by oirloge 

item dat men met oirloge windt by hulpe van den lande van Brabant, aen Brabant 

blyven sal; 

Van der pelinge 

item dat men eenen yegelycken pelinge begerende, pelinge sal doen gescien; 

Van Sinte-Petersmannen 

item dat men Sinte-Petersmannen houden ende handelen sal, gelyc dat men van 

outs herbracht heeft; 

Van twe leke personen dingechtich wesende 

item oft sake wair dat ennige twee leke personen in recht dingden ende den enen 

tvonnes tegenginc, dat die zyn sake nyet overgeven en sal ennigen paep oft clerc 

omme den anderen te creyten, opte verbuerte van lyve ende goet, etc.; 

Van honde te houden, van iagen 

item dat elckermalc honde houden mach, die voete ongecoirt sonder calengieren 

ende dat elc all Brabant doer hasen ende vossen iagen mach; 

Noch van iagen 

item ende dat alle ridderen ende knapen ende goede lyede uuyten steden ende lande 

van Brabant moigen iagen alrehant groot wilt al Brabant doer, uuytgesceiden in 

wouden ende waranden, etc. ut inibi; welke carthe begint:Ìohanna, by der gracien 

Goids'ende is begrepen folio LX. / 

Dierste oirloge van hertoichWencelyn tegens den greve van Vlaenderen 

Corts dairnae als vrouwe Iohanna ende hertogeWencelyn tot Loeuen, tot Bruessel, 

tot Mechelen ende voirts elders in Brabant waren gehuldt ende oick ten tyde 

van den voirs. scepenstoel, soe quam die voirs. greve Lodewyc van Vlaenderen, 

die ten wive had die voirs. Margriet, dochter des voirs. dorden hertoge Ians ende 

suster van vrou Iohanna voirs., ende heyschten een groete susterdeylinge in Brabant 

alsoe dat daira¡ tot Mechelen een dachvaert wairt geleegt dair zy beyde ter 

dachvaert waren. Mar eer die dachvaert schyet, soe waest geordineert dat die 


82

fol. 104 v 

fol. 105 r 

1355-1356 

voirs. hertoge ende die greve beyde uuyter stat ryden zouden, zoese deden. Ende 

dairnae quam greve Lodewyc voirs. weder subtylyc bynnen Mechelen ende dede 

zoevele met vrienden aen die van Mechelen, datse hem ont¢ngen voir enen heer, 

nyettegenstaende datse den voirs. hertoich Wencelyn ende vrouw Iohanne eedt 

gedaen hadden ende ontfangen. Ende dairomme ga¡ hy dien van Mechelen drie 

mercten, van haver, vyssch ende zout, die de stat van Antwerpen tevoerens hadde. 

Ende greve Lodewyc ginc zyn palen besetten ende desgelyc dede oic die voirs. hertoge 

Wencelyn. Ende hertoge Wencelyn zocht raet ende troest aen zynen voirs. 

brueder Kaerle, die vierde keyser /ende coninc van Behem, zoe datter een dachvaert 

wairt geleegt tot Tricht, dair hertoichWencelyn ende vrou Iohanna quamen. 

Ende dair by den voirs. keyser wairt gemaect een wonderlic verbont: 1 

in den iersten als dat thertoichdom van Brabant ende van Lymborch blyven souden 

aen hertoige Wencelyn ende vrou Iohanna als hoir natuerlycke, wittige princen 

ende dat hertoichWencelyn buyten consent vanvrou Iohanna geen gueden oft 

landen en zoude moigen versetten, vercopen, veranderen oft belasten; 

item ende oft vrou Iohanna stor¡ voir hertoich Wencelyn sonder oir, zoe soude 

hertoichWencelyn die landen behouden als natuerlyc heer; 

ende stor¡ hertoichWencelyn voir vrou Iohanna sonder oir, zoe zoude zy hair leven 

lanc vrou blyven; ende creech zy nae enen anderen man ende daira¡ wittich 

oir, dat soude nae hair succederen; 

ende oft zy beyde storven sonder oir, zoe souden die landen van Brabant ende van 

Lymborch blyven opten voirs. keyser Kaerle als op den wittigen successeur; ende 

oft keyser Kaerle dan nyet en leefden, zoe souden die landen blyven op die naeste 

levende geboert van Lutzenborch; daira¡ brieven worden gemaect van den daet 

M CCC LVI, dwelc oic die gedeputeerden van den steden by goetduncken van ennigen 

edelen dairby wesende oic geloefden te doen volvueren. Ende vrou Iohanna 

consenteerden oic dairinne om troest ende bystant te hebbene van den voirs. keyser 

Kaerle, / brueder van hertoich Wencelyn voirs., want greve Lodewyc voirs. 

mechtich was. 

Ende alsoe ten tyde van denvoirs. scepenstoel, opten XVII en dach in oext, geboerden 

dat greve Lodewyc voirs. quam voir Bruessel. Die van Bruessel lyepen tegens 

hem uuyt, dair hyse versloech ende quam alsoe bynnen Bruessel dair hy zyn 

banyeren uuytstack opter stathuys ende zyn wympelen ten poirten ende zy mosten 

hem hulden. Dairnae quam hy tot Loeuen, mar die en hulden hem nyet ende 

hy bedree¡ vele gewauts in Brabant. 

Daernae wairt tvoirs. oirloigh tusschen beyde opgenomen van hertoge Willem 

van Beyeren, greve van Henegouwe, van Hollant, van Zeelant ende heer van 

Vryeslant, wantse hem in beyden zyden bestonden ende alsoe van beyden zyden 

verbonden zy hen met brieven ende zegelen, welke hertoichWillem, als nae blyct, 

int iair LVII een uuytspraec gedaen heeft. 1 


83

fol. 105 v 

fol. 106 r 

1356-1357 

Remigii confessoris anno M o CCC o LVI o : Godefridus Sceyuel, Theodericus 

Buxken, Godescalcus de Bladel, Arnoldus de Waderle, Iohannes de Gestel, Petrus 

Steenwech, / Henricus Loze. 

Aengaet den houtscat 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel soe hebben hertoichWencelyn ende vrou Ianna 

deser stat verleent die carthe van den houtscat, te wetene dat die poirteren deser 

stat tot ewigen daigen quyt zullen zyn ende vry van den houtscat die men hen 

ende hoeren vorderen sculdich is te betalen, alsoe dat men den poirteren van hoeren 

bosschen oft anderen hout, wassende oft nyet wassende, vry van houtscat sal 

laten, etc.; welke carthe begint: `Wencelaus', etc. ende is begrepen opten blade 

CCC LXXIX. 

Aengaet der pelingen vanVlymen, Engelen, dese stat endeVucht 

Oeck ten tyde van den voirs. scepenstoel soe hebben die voirs. hertoichWencelyn 

ende vrou Iohanna con¢rmeert die pelinge gedaen by heren Bernart, heer van 

Bourgevail, drossaet van Brabant, tusschen dese stat, den dorpe van Vucht ende 

Cromvoirt ter eenre ende den dorpen vanVlymen ende Engelen ter andere zyden, 

by welker pelingen bevonden is dat die palen hiernae bescreven deser stat van 

outs toebehoirt hebben ende noch toebehoren, te wetene: begynnende aen dat 

cruys dat voir Engelen te staen plach in der zyden tot Dyependyc wairt ende vandair 

recht lynrecht opte bleeken van der Engelscher Meeren ende vandaer recht 

lynderecht opten Moelenwech ende vandair lyntrecht opten hoerinc van den 

Amer voirVlymen in der stegen aldair ende vandair lynrecht opten breeden wech 

ende vandair lynrecht opten Dyselberch, etc. ut inibi; prout in litteris incipientibus:`Wencelaus', 

etc. et comprehensis folio LXVII. / 

Remigii confessoris anno M o CCC o LVII o :IohannesdeHellu,Ghysbertusde 

Spina, Gerardus de Eyndouia, Iohannes Enode. 

Tempore istius scabinatus Iohannes de Lyemde tamquam magister domus van 

der Eyendonck fuit adiusticiatus ad certas hereditates sitas inVucht, etc., ex quibus 

habetur quod eo tempore dicta domus van der Eyendonck steterat. 1 

Aengaet den Hamdyc voir Den Graue 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel soe wairt den Hamdyc, gelegen voir Den 

Graue, gemaect ende dat by hulpe der ingesetenen deser meyeryen dairomtrent 

gesetenvan gracien wegen ende nyet van recht; welken Hamdycheer Ian, heer van 

Kuyck ende van Hoostraten, voir zyn voirs. stat van Den Graue ende zyn luyden 

aldair geloeft heeft ten ewigen daigen te houden ende te doen houden; prout in 

litteris incipientibus: Àllen denghenen', etc. et comprehensis folio LXVIII. 

1 Vertaling: tentijdevan dezeschepenstoelwerd Janvan Liempdeals meestervan het Huisvan 

der Eyendonck gerechtigd tot zekere erven, gelegen inVught, enz., waarvan men aanneemt 

dat in die tijd het genoemde Huis van der Eyendonck daarop stond. 

84

fol. 106 v 

fol. 107 r 

Hoe hertoichWillem van Beyeren zyn uuytspraec dede 

Ten tyde oick van den voirs. scepenstoel opten vierden dach van iunio dede die 

voirs. hertogeWillem van Beyeren, etc. tusschen hertogeWencelyn ende vrou Iohanna 

ter eenre ende greve Lodewyc vanVlaenderen ter anderen zyden syn uuytspraeck, 

wesende dairinne, zoe men hoeren mach, zeer gunstich den greve 

voirs.: 1 in den yersten, want sommige steden ende edelen in / Brabant den voirs. 

greve eedt gedaen hebben, soe souden die steden van Loeuen, Bruessel, Nyvele, 

Thienen denzelven greve eens siaers dyenen ten costen slantz van Brabant elck 

met eenre banyeren sess weken lanc elc met XXV mannen gewapent alse van 

den greve versocht worden ende des souden die steden ende edelen hoirs eedts 

verdragen wesen; 

item want die greve voirs. hem gescreven hedde hertoich van Brabant, zoe zoude 

hy den titel moigen behouden zyn leefdaige lanc, oft hy woude; 

Hier wairt MechelenVlaemsch 

item dat die greve voir zyn costen ende scaden des oirloigs die hy gehadt hedde, hy 

ende zyn nacomelinge zoude hebben ende wesen heren van Mechelen; 

Hier wairt Antwerpen oicVlaemsch 

item ende dat die voirs. Margriet, suster van vrou Iohanna voirs. ende wy¡ van 

greve Lodewyc voirs., ende hoir oir, te wetene hair dochter by namen Margriet 

die zy van greve Lodewyc voirs. heeft ende vercrigen zal, sal hebben voir hair vaderlic 

verster¡ X M gulden £orynen er£ic ende dairvoir te leen ende in manscap 

van vrou Iohanna voirs. ontfaen zal Antwerpen met hoer toebehoirten; 

Hier wairt Huesden Hollantz 

1359-1360 

item hoewael dat een gemeyn faem is dat die voirs. hertoichWillem int voirs. seggen 

geseegt zoude hebben: `Huesden myn', soe en eest nochtans alsoe nyet, mar 

want hyt vrouw Iohanna afnam tonrechte, soe maecten hy er a¡ `Huesden myn' 1 . 

Hertoich Willem voirs. wairt nae tseggen voirs. iammerlic geplaigt als sinloes te 

zyn ende hertoich Aelbrecht, zyn brueder, die paleysgrave, /deden gevangen leyden 

ende leggen tot Keynout in Henegouwe, dair hy zyn leefdaigen buyten synnen 

blivende gevangen blee¡. Ende nae den voirs. seggen soe worden die voirscr. greve 

Lodewyc ende Margriet, zyn grevinne, tot Antwerpen ende Mechelen gehuldt. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LVIII o : Iohannes Knoede, Iohannes de Derenthere, 

GerardusVosse, Henricus vanVden, GerardusVosse. 2 

Omtrent deser tyt dede hertoichWencelyn maken tslot tot Vilvoerden. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LIX o : Gerardus Wisseleer, Gerardus Steenwech. 

1 


2 

Aldushs., abusievelijktweemaaldezelfdeschepennaamoptweeverschillende momenten geschreven. 

85

fol. 107 v 

fol. 108 r 

fol. 108 v 

1360-1361 

Remigii confessoris anno M o CCC o LX o : Arnoldus de Globo, / Ghysbertus Lysscap. 

Ten tyde van desen scepenstoel dede heer Geerlic die Roeuer, scouthet van Den 

Bosch, beleyde dat die scouthet deser stat altyt, alst noot is, scouwen mach op 

dese zyde der Mazen tusschen de stat van Den Graue ende der Diesen; prout folio 

CXXXVI. 1 

Aengaet den loss van Oisterwyc 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel wairt die meyerye van Oisterwyc gelost by deser 

stat met III M IIIÃÙ Ä alden scilden die dese stat op hairselven ¢neert hadde; 

Ende geen dorpen meer van deser stat te vervreemden 

ende geloefden hertoge Wencelyn ende vrou Iohanna voir hen ende hoir oir, erven 

ende nacomelingen die wederomme nummermeer te versetten, noch egeen andere 

dorpen oft vryheiden in deser meyeryen gelegen, noch oic te vervreemdenvan deser 

stat; prout in litteris incipientibus:`Wencelaus', etc. et comprehensis folio LXIX. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXI o : Iohannes de Hellu,WillelmusVrancke. 

Confederationem opidorum Louaniensis et Busciducensis 2 

Tempore iamdicti scabinatus scabini, iurati et communitas / de Louanio et de 

Buscoducis puro corde invicem prehabitum rancorem remittentes confederationem 

mutue pacis et amicicie coniuraverunt et tamquam fratres inviolabiliter observantes 

unanimi voluntate fecerunt, ymmo etiam invicem promiserunt 

ubicumque opus habuerint alterum alteri ad suum ius conservantes ¢deliter assistere 

contra unumquemque hominem salvo iure domini ducis; prout in litteris 

incipientibus:Ùniversis tam presentibus', etc. et comprehensis folio LXXI. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXII o : Henricus Stierken, Arnoldus Berwout, 

Arnoldus de Waderle de Andel, Goeswinus Moedel Dicbier, Ghysbertus 

van den Doeren de Spina, Henricus de Kessel. 

Van den toll omtrent deser stat 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel soe hebben hertoich Wencelyn ende vrou Iohanna 

deser stat verleent ende den scouthet derselver stat bevolen dat hy sonder 

wederseggen ten versueck deser stat hair bystendich zy af te doen allen onrechten 

toll die men omtrent derselver stat van den poirteren nu nemende is, etc.; prout in 

litteris incipientibus:`Wencelaus', etc. et comprehensis folio LXXII./ 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXIII o . 

1 


2 

In margine nota; vertaling: het bondgenootschap tussen de steden Leuven en's-Hertogenbosch. 

86

fol. 109 r 

fol. 109 v 

fol. 110 r 

Hoe die poirteren bynnen mosten comen woenen 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel soe hebben hertoich Wencelyn ende vrou Iohanna 

deser stat verleent ende geconsenteert onder meer dat zoe wye voirtaen 

poirter oft poirtersse worde bynnen deser stat, die zullen dairinne moeten comen 

woenen bynnen sess weken naedien dat zy poirteren oft poirtarssen worden zyn 

ende zullen gebruycken deser stat vryheit, gelyc andere gecofte poirteren oft poirterssen; 

Hoe lange die poirters uuyt moigen wesen 

voirtaen eest vorwarde al vueren dese poirteren oft poirterssen buyten deser stat om 

comanscap, in pelgrimagien oft in sheren dienste ende dairomme langer buyten 

bleven dan drie sess weken, dat zy dairmede hoir poirtrecht nyet verlyesen en zullen 

moigen, mar zullen hoir poirtrecht gebruycken als zy wedercomen; 

Geboeren poirters moigen altyt uuyt wesen 

item die ingeboeren poirteren, hoe lange zy uuyt zyn, die en zullen dairmede hoir 

poirtrecht nyet moigenverboeren; prout in litteris incipientibus:`Wencelaus van Behem', 

etc. et comprehensis folio LXXII. 

Van coninc Kaerl vanVrancryc 

1365-1366 

Ten tyde oickvan den scepenstoel voirs. soe waert coninc vanVrancryc gecroent / 

die vyfte Kaerle, die men hyet die Wyse, zoen van den voirs. coninc Ian vanVrancryc 

die te wive hadde die suster hertoich Wencelyns voirs., ende aldus was hertoichWencelyn 

voirs. oem van den voirs. Kaerle dieWyse. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXIIII o : Henricus deVden, Gerardus Voss, 

Franco de Gestel, Coenrardus die Writer, Petrus Steenwech, Geerlacus de Keeldonc. 

Ten tyde van desen scepenstoel trac hertoich Wencelyn voirs. met groeter macht 

voir Rauensteyn tegens den heer vanValkenborch. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXV to : Iohannes de Derentheren, Iohannes 

de Gemart, Arnoldus Heym, Gerardus van der Aa, Ghysbertus deVlochouen, / 

Iohannes van der Zydewynen, Otto Bilsemans. 

Hier is te wetene hoe dat die ierste hertoge Reiinout van Gelre by zyn ierste 

vrouwe hadde twee dochteren; doutste ga¡ hy den greve van Cleue, dair zy geen 

kynder a¡en creech, ende nae zynre doottrouden zyden greve van Bloys; ende die 

iongste dochter trouden greve Willem van Guylic, die nae mercgreve wairt gemaect. 

Dese greve Willem van Guylic wan aen de voirs. zyn vrouwe, die iongste 

dochter van hertoich Reynout voirs., enen zoen die hyet Willem, die wert naemaels 

hertoich van Guylic ende van Gelre ende die met synen hulperen, bisscoppen 

ende papen, die Lynde tot Oisterwiic bornden, als nae blyct in den iaer CCC 

LXXXVIII. 1 / 

Die voirs. hertoige Reiinout, nae die doot van zynre voirs. ierster vrouwen, nam 

des dorden coninx Eduwairts van Engelant dochter, dairaen hy wan twee zoenen 


87

fol. 110 v 

fol. 111 r 

1365-1366 

by namen: Reynout, die nae zyns vaders doot trouden vrou Marien, suster van 

vrou Iohanna voirs. ende dochter des voirs. dorden hertoge Ians van Brabant; hii 

regeerden dlant van Gelre als hertoge een wyle tyts met rosten, mar nae wairt hy 

van Eduwart naegescreven, zynen brueder, gevangen; ende Eduwairt, die hadde 

dat zyn voirs. brueder hem ga¡. Beyde dese Gelderssche zoenen storven sonder 

oir. Ende als die voirs. ionge hertoich Reynout die vrou Marien voirs. getroudt 

hadde, een wyle tyts had regeert dlant van Gelre ende dat gehouden in vreeden, 

stont op bynnen den lande voirs. twedrachticheit van tweer handen partien, deen 

hyeten die Bronchorster, dander hyeten die Heeckerlinge. 

Hoe deen brueder van Gelre den anderen vynck 

Die Heeckerlinge voirs. worden verheven van den voirs. hertoge Reynout boven 

die Bronchorsteren. Des claechden die voirs. Bronchorstere den voirs. Eduwart, 

die tegens den voirs. iongen hertoge Reynout, zynen brueder, ende die Heeckerlinge 

opstont, vergaderende volc van wapenen ende quam tegens denselven zynen 

brueder te velde ende ten stryde, alsoe dat die voirs. ionge hertoich Reynout wairt 

gevangen. / 

Hoe die ionge hertoich Reynout uuyter gevenckenissen quam 

Ende als vrou Marie voirscr. verhoirt hadde dat hair heer, die voirs. ionge hertoich 

Reynout, gevangen was, toech zy by vrou Iohanna, hair suster, ende hertogeWencelynen 

voirs., hen clagende die gevenckenissen hairs heren. Hertoge Wencelyn 

voirs. seynden terstont in den lande van Gelre vele volcx van wapenen, die BoemelreWert 

omsloegen. Ende voirts bleeft oirloge tusschen denvoirs. hertogeWencelyn 

ende den voirs. Eduwairt ende zynen hulperen, ingesetenen slantz van 

Gelre, eenen langen tyt, wael drie iaren. Ende ten laetsten in enen strydt die geboirden 

voir Bauswilder, weert Eduwairt voirs. dootgeslagen int lant van Guylic. 

Ende die voirs. ionge hertoich Reynout van Gelre quam uuyter gevenckenissen, 

mar ster¡ corts dairnae mits die veranderinge der locht ende sonder oir. 

HertoichWencelyn wairt oic gevangen 

Ende dairnae in den voirs. strydt die geboerden voir Bauswilder als int iair M 

CCC LXXI, wairt hertoich Wencelyn voirs. gevangen ende gevangen gevuert te 

Nyegge, dair hy lange gevangen lach; welke oirloge oic mede toequam ende oic 

was tegens den voirs. mercgreve Willemen van Guylic, omdat hy den coepluyden 

van Brabant hoeren scade die zy in zyn lant geleden hadden ende hen was gedaen, 

boven den gesworen lantvrede nyet / oprichten en woude, alsoe zyn vorders geloeft 

hadden te doen. 

Die lossinge hertoichWencelyn 

Ende als die voirs. keyser Kaerle, brueder van den voirs. hertoichWencelyn, vernam 

hoe zyn brueder gevangen was, was hy toernich ende begonst een process te 

maken metten princen van den Ryc omme met vonnesse te beroeven den voirs. 

hertoichWillem van Guylic van allen zynen heerlicheit. Die voirs. hertoich Wil- 

88

fol. 111 v 

fol. 112 r 

lem van Guylic, dat vernemende, lyet hy uuyter gevenckenissen sonder rantson 

denvoirs. hertoichWencelyn. Mar die heren die met hem gevangen waren, mosten 

geven IX hondertduysent Vilvoirtsche mottoenen. Daernae stont op grote twiste 

tusschen den voirs. greve van Bloys ende den voirs. mercgreve Willem van Gylic 

om des hertoichdoms van Gelre. Mercgreve Willem van Guylic voirs. woude 

tvoirs. hertoichdom van Gelre trecken aen den voirs.Willemen, zynen zoen, zoe 

hy oic dede, om deswille, zoe hy oic seeghden, dattet op geen vrouwen versterven 

mochte, als er mans geslachte levende wair van den bloode gecomen. 

Hier quamt lant van Gelre ende van Guylic aeneen 

Ende alsoe als omtrent den iair LXXII wairt die ionge greveWillem hertoich van 

Gelre ende nae zyns vaders doot hertoich van Guylic /ende duss quam dlant van 

Gelre ende van Guylic yerst tegader ende onder enen heer. 

Dat Oyen endeTurnout fundeert worden 

Item ende nae die doot van den voirs. hertoich Reynout, die als hy uuyter gevenckenissen 

was gecomen zeer corts ster¡, soe dede vrouwe Marie voirs., zyn wedue, 

maken op die eerde van Brabant tslot van Oyen ende die borch tot 

Turnhout, dwelc hair guedinge was ende dair zy al meest was nae hairs heren 

doot. 

Aengaet den vrede te nemen 

Ten tyde voirscrevens scepenstoels als van den voirs. iair M CCC LXVende LXVI 

soe hebben hertoge Wencelyn ende vrou Iohanna deser stat verleent een carthe 

dairinne datse enen yegelycken poirter deser stat in een ewelic recht gegeven hebbenvoir 

hen ende hoer nacomelingenvreede te moigen nemen, gelyc een scouthet 

deser stat. Ende zoe den scouthet oft poirter in orconde van tween poirteren eenwer¡, 

anderwer¡ ende dordwer¡ weygerden vrede te geven, die zals wesen op 

enen broeck van X ponden ende oft hy en nyet en conste betalen, die sals wesen 

op zyn een hant a¡ te slaen; prout in litteris incipientibus: `Wencelaus', etc. et 

comprehensis folio LXXIII. / 

Aengaet den Zegedyc tusschen Haren ende Duer 

1365-1366 

Oeck ten tyde desselfs scepenstoels soe hebben hertoichWencelyn ende vrou Iohanna 

in een andere carthe bevolen den scouthet van Den Bosch het maken van 

den Zegedyc tusschen Haren ende Duer altyt metter clocken ende dat te doen 

doen denghenen diet sculdich zyn oft den gemeynen lande die wynre oft verlieser 

dairaen zyn moegen, ut inibi; welke carthe begint: `Wencelaus'ende is begrepen 

opten blade LXXIIII. 

89

fol. 112 v 

1365-1366 

Van der stat ende vitte 1 die dese stad heeft op Scoenrelande van den 

coninc van Deenmarcken 

Oeckten tyde van den scepenstoel voirs. soe hebben noch hertoichWencelyn ende 

vrouw Iohanna in een ander carthe deser stat geoirloft tegens den coninc van 

Deynmarcken te moegen coepen een stat ende vitte op Scoenrelande, dair die scepenen 

ten tyde deser stat iairlix zullen moigen setten enen voegt die richten sal in 

der vitten ende stat voirs. van allen saken nae deser stat rechten, gelyc andere steden 

die daer oeckvitten hebben, nae hoeren rechte doen, onder vorwarde dat die 

voirs. voegt den scepenen deser stat tot behoe¡ derselver stat iairlix van allen foirfayten 

ende saken rekeningen sal doen; welke carthebegint:`Wencelaus', etc. ende 

is begrepen opten blade LXXIIII. 

Submissie gedaen by hertoichWencelyn ende heer Walrauen van Valkenborch 

in de geswoeren des lantsvrede 

Oeck ten tyde van den scepenstoel voirs., den lesten dach van iunio, soe hebben 

hertoge Wencelyn van Behem voirs., hertoge van Brabant, ter eenre ende heer 

Walrauen, / heer tot Borne, Zittart ende slantz van Rauensteyn, ter andere zyden 

op die oirloge diese met hoeren hulperen op malcanderen aengegrepen hadden, 

overmitz der hersscap, borch, stat ende lant vanValkenborch ende oic mits zekeren 

brieven, sprekende van XXXV M alder scilden, als gemaect waren ruerende 

die voirs. hersscap, borch, stat ende lant vanValkenborch, hercomende van enen 

coep oft vercoepe die heer Henric vanVlaenderen, wilneer heer vanValkenborch, 

gedaen hadde, ende oic omme alsulckenen bruecke die hertoich Wencelyn voirs. 

meynden dat heer Walrauen van Valkenborch hem gebruect hedde, zoe om dat 

huys van Herpen dat dair te staen plach, zoe om andere saken die tusschen beyde 

gaende waren, hen verbonden ende submitteert in de gesworen des gemeynen 

lantvrede tusschen Maze ende Ryn der doerluchtiger heren ende fursten des eerwerdigen 

in GodeVaders heren Engelbrechs, archbisscop tot Coelen, des hertogen 

van Lutsenborch, etc. ende heren Willems, hertoige van Guylic, ende der 

steden van Coelen ende Aken. 

Noch submissie tusschen heren Walrauen voirs. ende den hertoich 

van Guylic ende heren Reynout van Scoenvorst ende heeren Loe¡ 

van Hoerne 

Ende oick in deselve geswoeren soe heeft heerWalrauen voirs. sich verbonden van 

allen twisten wesende tusschen hem ende den voirs. hertoich van Guylic ende 

noch tusschen hem ende heren Reynout, heer van Scoenvorst, ende oic tusschen 

hem ende heren Loe¡, heer van Hoerne; welke submissiebrieve des voirs. hertoich 

Wencelyns beginnen: `Wencelaus', etc. ende zyn begrepen ad signum tale 

(½19) ac folio CCC XCIX. Ende des voirs. heren Walrauens submissiebrieve be- 

1 Vitte: naam der nederzettingen en factorijen van de Hanzeatische steden op de zuidkust van 

Zweden, vooral ten behoeve van de vangst en verpakking van haring. 

90

fol. 113 r 

fol. 113 v 

ginnen: `Wy,Walrauen van Valkenborch', etc. ende zyn begrepen ad signum tale 

(½20) ac folio CCCC. / 

Hoe die stat houden sal hoir recht int lant van Herpen 

In welke submissiebrieve herenWalrauens voirs. dieselver heerWalrauen hem onder 

meer verbonden heeft dat die voirs. hertoge van Brabant ende zyn stat van 

Den Bosch in allen hoeren ouden rechten ende hercomen blyven zullen, etc. 

Uuytspraeck der gesworen des lantsvreden volgt hier 

1365-1366 

Item ende dat 1 in denselven scepenstoel in iulio, des saterdaigz nae Sinte-Margrietendach, 

soe hebben die voirs. gesworen des lantsvrede, nae aenspraec ende 

verantwoerden van beyden partyen voirs., overgegeven ende oic naedien datse 

hen met wysen papen die sich des rechz verstonden ende met wysen anderen luyden 

hadden besproken ende beraiden, tusschen partyen voirs. met recht ende voir 

recht uuytgesproken als hiernae volgt: 2 

Van den afgebroken huys tot Herpen 

in den iersten op die aenspraeck des voirs. hertoigen van Brabant ende antwoerden 

herenWalrauens voirs., scriftelic overgegeven, dairinne die hertoichvoirs. denvoirs. 

heren Walrauen aenspreect, omdat hy zyn oepenen huys tot Herpen afgebroecken 

heeft ende ewechgevuert, dat heer Walrauen kenden; ende want geen man zyns heren 

huys noch zyn leene met recht ergeren en mach noch en zal, mar beteren, soe 

hebben zy uuytgesproken dat heer Walrauen dat huys tot Herpen weder zal doen 

maken alsoe goet oft beter ast was ende dat van nu Sinte-Remeysmisse naestcomende 

over een iair; 

Dat men shuys tot Rauesteyn nyet afbreken en sal 

item op die aenspraeck dair die voirs. hertoich begeert het huys tot Rauesteyn weder 

afgebroken te werdene, want /tegens zynen wille in zynen lande was gemaect, hebbense 

uuytgesproken dat heer Walrauen voirs. nyet sculdich en zal wesen dat a¡ te 

breecken, etc.; 

Van der tiende tot Nysterle, etc. 

item op die aensprake dair die voirs. hertoich aenspreect herenWalrauen dat hy hem 

genomen hadde zyn tiende tot Nysterle ende den ingesetenen aldair hoir erven met 

gewalt genomen ende opt verantwoirden by herenWalrauen dairop gedaen, als dat 

hem die thiende eertyts met gewalt genomen weer ende naederhant om diensts wille 

van den hertoich van Brabant wedergegeven, hebbense uuytgesproken dat zoe verre 

heer Walrauen voirs. des anderendaigz nae Sinte-Laureynsdach naestcomende bewyst 

dat die thiende ende die erven voirs. hem met gewalt genomen zyn ende hem 

van den heer van Brabant wedergegeven, zoe zullense hem ewelic blyven, ende oft 

hy des nyet en doet bynnen den tyde voirs., soe zal die thiend voirs. blyven aen den 

1 Aldus hs. 

2 In margine uuytspraeck. 

91

fol. 114 r 

fol. 114 v 

1365-1366 

voirs. hertoich van Brabant ende zyn erven ende zal oic heer Walrauen den goeden 

luyden hoir erven laten, etc.; 

Van den scaide gedaen den coeplieden van Zichen bii heeren Walrauenen 

item op die aenspraeck des voirs. hertoigen dairinne hy aenspreeck herenWalrauen 

dat hy die coeplieden van Zichen ende andere opter vryer straten gevangen ende 

hoir goet genomen hedde, ten tyde als hy shertogen voirs. raet ende man was, ende 

opt verantwoirden herenWalrauens, kennende dat hy sulcx gedaen hedde, mar voir 

scult die hy seeghden aen den hertoich tachter te wesen des nochtans nyet, hebbense 

met recht ende voir recht uuytgesproken dat heer Walrauen Sint-Andriesmisse 

naestcomende weder betalen zall den voirs. hertoge XIII C alde scilden die hy den 

coepluyden betaelt hadde voir hoeren scaiden ende dat dairtoe heer Walrauen enen 

yegelycken der coepluyden hoeren scaden /op hoir eeden richten sall; 

item op die aenspraeckdair die hertoichvoirs. aenspreeckt denvoirs.Walrauen dat 

Rycxken, zyn knecht, zekere bourgeren van Loeuen afgescat haddeV C alde scilden, 

hebbense uuytgesproken herenWalrauen daira¡ quyt, want hy darmede nyet 

en hadde te sca¡en ende Rycxken zyn knecht nyet en was; 

item op die aenspraeck shertogen voirs. dairinne hii aenspreect heren Walrauen 

voirs., als dat heren Walrauens dienres ende huysgesynne weren comen tot Mechelen 

ende hedden dair geroeft ende gevangen allet datse dair vonden ende gevuert 

tot Borne opt huys, heren Walrauen des hertogen raet wesende, hebbense 

dairop uuytgesproken, mitsdien heer Walrauen dat kenden, dat hy dat tusschen 

dit ende Korsdach naestcomende zal oprichten; ende aengaende dat heer Walrauen 

dairaen verboirt hedde zyn have, leen ende goet, dwelc die hertoge voirs. 

heyschten, hebbense uuytgesproken dat die hertoge daira¡ hebben zal des die 

leenmannen dairop wysen zullen; 

Aengaet den lant Valkenborch 

ende aengaende der aenspraken shertogen dairinne dieselver hertoge aenspreect 

heren Walrauen ende denzelven heyscht hem over te leveren enen brie¡ van 

XXXV M scilden als van den coep der heerlicheit ende lande vanValkenborch dien 

heer Henric vanVlaenderen gedaen had, ende hertoge Eduwart van Gelre een zoen 

gemaect hadde tusschen heren Henricken voirs. ende vrouw Philippe, zynen / wive, 

als dat zy den brie¡ hebben zoude ende zy hair recht dairaf bekent hadde den voirs. 

hertoge, hebbense uuytgesproken, want heerWalrauen gelydt hadde den brie¡ voirs. 

in zynre macht te wesen, dat hy dien leveren sal des sondaigz nae Sinte-Petersdach 

ad Vincula naestcomende bynnen der stat Tricht in des dekens huys van Sinte-Seruaes 

tot behoe¡ shertogen voirs.; 

Oeck aengaet den lant vanValkenborch 

item op die aenspraeck des hertogen voirs. dairinne hy voir sich ende zyn geselinne, 

die hertoginne vrouw Iohanna, aenspreect heren Walrauen van den lande van Valkenborch, 

dat hy in heeft ende dairinne heer Ian van Valkenborch bestorven is, 

omme alsulkenen vorder recht als hy ercregen hadde van vrouwe Philippe vanValkenborch, 

die abdisse van Mabeuge, den gebruederen van Brederode ende van den 

hertoge van Guylic, ende mits dat den geswoeren voirs. was gebleken met hertoge 

Ians, hertoge van Brabant lest versceyden, segel, dat vrouw Philippe alle leen der 

92

fol. 115 r 

fol. 115 v 

1365-1366 

heerlicheit vanValkenborch van den hertoge van Brabant alreierst ontfangen hadde 

ende hair tselver leen met recht ende vonnes zynre mannen van Lymborch aengewyst 

was ende zy dairinne geset wairt ende oic zy ende heer Henrick vanVlaenderen, 

hair man, van den keyser dairinne gekent waren, nae luyde des keysers brieve, 

met welken brieven die keyser voirs. voirt bekent had dat heer Reynaut, heer tot 

Scoenvorst, in rechter geweer der voirs. hersscap ende lande geseten hadde om alsulkenen 

coep als heer Henric vanVlaenderen van zynre ende vrouwe Philippe wegen 

den / voirs. heren Reynaut gedaen hadde van den hersscap ende lande van 

Valkenborch ende dat dairnae heer Willem, hertoge van Guylic, om alsulkenen vercopinge 

als die heer van Scoenvorst voirs. daira¡ hem gedaen hadde, geseten hadde 

ende voir nae allet datse hadden gesien ende bevonden dat heer Walrauen voirs. 

tvoirs. lant van Valkenborch met gewelt ingehouden hedde, hebbense uuytgesproken 

met recht ende voir recht dat die voirs. hertoich van Brabant ende zyn erven 

tvoirs. lant van Valkenborch halden ende besitten zullen ende eewelic gebruycken, 

beheltelic den voirs. hertoich van Guylic zyn recht in den lande voirs. nae inhout 

zynre brieven; ende oft heer Walrauen dairtoe ennich recht vermeten woude, dat 

hy dat nyet en zall zuecken met oirloge, mar hy mach dat heysschen voir den keyser 

oft dairt te leen ruert, etc.; 

item opt poinct dat die voirs. hertoge heyscht herenWalrauen voirs. allet dat hy in 

den lande van Valkenborch opgeboert heeft ende met gewalt beseten, hebbense 

uuytgesproken dat heer Walrauen dat allet keeren sal; 

Aengaet dat dese stat tolvrii is tot Rauesteyn 

item opt poinct dat die hertoich voirs. aenspreect heren Walrauen dat hy dien van 

Den Bosch hoir hout hedde doen afhouwen, hoir coeren ende beesten genomen 

ende tot Rauesteyn gevuert, oick met onrecht tot Rauesteyn getolt, want zy tolvry 

zyn over all opter Mazen ende bynnen Gelrelant, hebbense uuytgesproken dat heer 

Walrauen voirs. den voirs. van Den Bosch wedergeven ende betalen zall hoir hout, 

coeren ende beesten ende oic dat hy hen afgetolt heeft tot Rauesteyn, zoe ende alse 

dat by hoir eeden tot Graue zullen halden; / 

Dat die stat hoir pandinge in den lande van Herpen heeft 

item op poinct dair die hertoge voirs. aenspreect heren Walrauen der pandinge in 

den lande van Herpen gedaen die hybelet hedde, hebbense uuytgesproken met recht 

ende voir recht dat die hertoge ende die stat van sHertogenboschvoirs. zullen blyven 

by hoeren heerlicheyden, alden rechten ende herbrengen nae inhoude der voirs. 

submissiebrieve, etc.; 

item opt poinct van ioncker Reynaut van den Born daira¡ hy heyscht gebetert te 

hebben zynen scaide, hebbense uuytgesproken dat ioncker Reynaut die gevangen 

die hy heeft, loss laten zal ende des sal hem die hertoge zyn sculde betalen, etc.; 

item onder vele meer andere poincten hebbense uuytgesproken dat alle gevangen 

van beyden zyden die noch ongescat zyn oft die hoir rantsoen nyet betaelt en hebben 

al weren zy gescat, oeck alle brantscattinge die noch onbetaelt zyn, loss, ledich, 

vry ende quyt zullen wesen, etc.; 

welke uuytsprake der voirs. gesworen des lantsvreden begint: Ìn Goidz namen, 

amen. Allen luyden', etc. ende is begrepen opten blade CCC XIX. 

93

fol. 116 r 

fol. 116 v 

1365-1366 

Hoe die uuytspraeck voirs. by der keyser con¢rmeert is; den peen by 

den voirs. keyser hierop geset 

Item ende oick ten tyde van den voirs. scepenstoel soe heeft Kaerle voirs., 

Roemsch keyser ende coninc van Behem, in zekere zynre keyserlycke mayesteits 

brieve ende uuyt volcomentheit der keyserlycker / machten die voirs. uuytsprake 

gecon¢rmeert ende gewilt dat die stedich ende vast blyve ende oft ennich der partyen 

met woerden oft met recht dairtegens dede, die soude vallen in enen peenvan 

duysent marck fyns goutz ende dairtoe oick in des rycke achte vervallen wesen, 

alsoe dat die brekende partye in egeen vry steden, sloten oft dorpen vry en soude 

wesen, etc.; welke brieve beginnen: `Wy, Kaerle, van Goidz genaden Roemsche 

keyser', etc. ende zyn begrepen opten blade CCC XCIX. 

Beleydt gedaen van den rechten die de hertoge ende dese stat hebben 

in den lande van Herpen ende andere heren lande bynnen deser 

meyeriien 

Oeckten tyde van denvoirs. scepenstoel soe heeft die scouthet deser statvanwegen 

shertogen van Brabant een beleydt ende wairheit gedaen van den heerlicheit ende 

rechten die de hertoge voirs. ende dese stat hebben ende geherbracht hebben boven 

mans gedenckenisse in den lande van Herpen ende in andere heren landen 

bynnen deser meyeryen gelegen, dairinne die scepenen, geswoeren, raitslude, 

mannen van leenen ende vele poirteren ten tyde deser stat ende dairtoe oick vele 

goede, wittige mannen uuyter vryheit ende dorpen van Os, Ge¡en, Berchen, Littoyen 

ende Hees op hoir eeden ter manissen des scouthets deser stat hebben getuygt, 

te wetene: 

Dat onse genedige heer is een overheer van den lant van Herpen 

in den iersten als dat die heerlicheit van Herpen / met allen hore toebehoirten is een 

eygendom des hertogenvan Brabant ende dat hydair een overheer is ende dat mense 

van hem te leen houdt, nae uuytwysen der brieven eertyts by den heren van Herpen 

dairop besegelt, oudt wesende C LXXIII iair ende meer; 

Hoe dat dlant van Herpen een Brabants leen is 

bliict oeck boven tselve ad signum (½21) et folio, 1 als dat heer Henric van Kuyck, 

heer van Herpen, die heerlicheit ende dlant van Herpen te leen ontfangen heeft 

van hertoge Henrick den iersten van dien name, hertoge van Brabant, ende dat in 

den iair M C XCI; 

Dat men int lant van Herpen ingebieden mach ende onder die smaelheren 

item hebben noch getuygt zoe wat heren oft hoir onderseten van Herpen ende alle 

andere heren ende hoir onderseten die in der meyeryen deser stat geseten zyn, voir 

scepenen van Den Bosch oft voir poirteren derselver geloven hetzy have oft erve 

ende nyet en voldeden, dat mense dairvoir mach ingebieden ende en voldoense dan 

nyet, zoe machse die scouthet panden, etc.; 

1 Hierna ontbreekt het folionummer, deze oorkonde staat niet in het cartularium. 

94

fol. 117 r 

fol. 117 v 

1365-1366 

Dat die poirteren hier te recht behoeren 

item hebben oic getuygt dat nyemand van den heren van Herpen noch van ennigen 

anderen heren die in deser meyeryen geseten zyn, oft hoir onderseten met deser stat 

poirteren lyve oft gueden buyten in hoeren lande nyet dingen en moegen, noch der 

poirteren lyve oft gueden arresteren, mar zoe wye totten poirteren oft hoeren gueden 

yet seggen wil, die zal daira¡ voir scouthet ende scepenen van Den Bosch recht 

heysschen ende anders nergens; 

Dat men in den land van Herpen noch onder die smaelheren trecht deser 

stat nyet beletten en zal 

item hebben oic getuygt oft gevyel dat ennige heren / van Herpen oft andere heren 

oft hoir richteren oft ennich van hen bynnen deser meyeryen trecht keerden van geloeften 

alhier gedaen, dat dan die scouthet deser stat van shertogen wegen dair 

zoude ryden ende ontsetten dies heren richteren ende scepenen totdat dat gebetert 

weer; daira¡ eertyts gesciet is in den lande van Herpen dat heer Ian van Born, heer 

Walrauens vader, een gericht belette dat die scepenen van Den Bosch gewesen hadden, 

dat doen die scouthet van Den Bosch dair reet ende ontsetten zyn richteren 

ende scepenen ende besetten thuys tot Herpen ende sloech zyn hant aen allen heren 

Ians goet totdat hy dat gebetert had ende den cleger zyn gebreckvoldaen; 

Previlegien 1 

ende datse tselver oic moigen doen blyct uuyt sekere previlegien deser stat verleent, 

inhoudende onder meer, weert sake dat yemand yet werrende weer tegen ennigen 

poirteren deser stat, daira¡ en sal hy anders nyet hebben dan vonnes der scepenen, 

etc.; item ende zoe wie den poirteren onrecht oft gewalt dede aen ziin gueden, dair 

sal die scouthet ryden met allen dien van deser stat, arme ende ryck, ende dat onrecht 

afdoen, etc., ut in previlegio; 

Dat die scouthet deser stat allomme die dycken mach doen maken ten 

dobbelen costen 

item hebben noch getuygt dat die scouthet deser stat allen vervallen dycken in der 

voirs. heren landen mach doen maken ende dair hy enen penninc uuytleegt, mach 

hy dair twe voir nemen ende die uuytpanden sonder die voirs. heren oft hoir onderseten 

te versuecken ende dat aen degeen dies die dycken zyn; ende oft dies gueden 

nyet goet genoch en weren, dat alsdan, zoe heer Goyart van Os, riddere, Henrickvan 

Dordrecht ende een deel mannen van Os getuygt hebben, als den scaide te nemen 

die scouthet voirt tasten mach aen de heerlicheit daironder die dycken gelegen zyn 

ende daira¡ den scaide innemen; / 

Van eenrer beslagen waden 

item een deel knapenvan Berchen hebben getuygt dat eertyts een wade tot Kessel by 

Wouter Toyart, schouthet van Den Bosch, ende Iannen Wansem, 2 scouthet tot Os, 

beslagen is geweest met sheren bergen van Bucstel ende zynen stroe; 


2 Lees mogelijkWausem. 

95

fol. 118 r 

1365-1366 

Ad idem 

item tuyghden noch dat die scouthet deser stat eertyts tot OyenVden Hensensoens 

huys nederwerp om mesdaet die hy hadde mesdaen tegens den hertoge; 

item dat eertyts heer Dirck die Roeuer, scouthet deser stat, ende Wynric van 

Oyen, scouthet tot Os, een wade tot Megen beslagen hebben; 

item ende dat tot Megen gehaelt wart een mesdadich wy¡ ende tot Os gebrant; 1 

Dat die scouthet deser stat int lant van Herpen geboden gedaen heeft 

item ende dat die scouthet deser stat gereden is geweest in den lande van Herpen 

ende geboot die dycken te maken, daira¡ datse hem mosten versekeren oft hy hedse 

doen maken; 

item ende dat die scouthet van Os enen man die verken gestolen hadde ende in den 

lande van Herpen gevangen was, tot Os dede hangen; 

Ad simile 

item ende dat Ian van Beeck, scouthet tot Os, int lant van Herpen mannen gehaelt 

hadde ende hincsche tot Os; 

item ende dat die scouthet van Os vynck den scouthet van Herpen omdat hy een 

wade in den lande van Herpen in had laten gaen; 

item dat oick Ianvan Zonne, onderscouthet deser stat, ende /IanWansem 2 ,scouthet 

tot Os, reeden tot Oyen ende haelden enen poirter deser stat, denwelkenVdo 

Hensen gevangen hadde ende worpen dairommeVden huys neder; 

item ende dat een, geheiten Ceelken, in den lande van Megen waert gehaelt ende 

by deser stat op een rat gesett; 1 

Hoe dat heer Walrauen verboden wert te tymmeren 

item ende dat die scouthet van Den Bosch van shertogen wegen met een deel goeder 

mannen van Os ende Berchen waren gereden ende gevaren tot Herpen ende verboden 

heren Walrauen te tymmeren opten wert by Rauesteyn in der Masen liggende, 

zoe hy bestaen hadde, ende dat dairom blee¡ liggen; 

item ende dat heer Walrauen oic versocht heeft gehadt Iannen Dicbier, scouthet 

deser stat, dat hy hem soude helpen die palen bewaren; 

Van gericht in den lant van Herpen gedaen 

item ende Lambert van Strathen, sherouthet 3 tot Os, van shertogen wegen was geset 

scouthet tot Herpen, overmits bruecken die heer Ian van Borne had gebroect, ende 

dat hy doen enen dye¡ van shertogen wegen hynck tot Vden; 

Pelinge tusschen dlant van Herpen ende Nysterle 

item ende dat die scouthet van Den Bosch, heer Ian van den Plasse, ende Mathys 

Back, rentmeester van Den Bosch, zyn gecomen geweest tot Nysterle ende deden 

dair een peelinge tusschen dlant van Herpen ende den dorpe van Nysterle ende namen 

aldair zeven mannen die op hoir eeden gingen tottenWitten Scilberge toe ende 

wesen dair enen pael dair heer Ian, scouthet voirs., dede setten die galge met enen 

1 In margine Megen. 

2 Lees mogelijkWausem. 

3 Aldus hs., lees scouthet. 

96

fol. 118 v 

fol. 119 r 

fol. 119 v 

fol. 120 r 

styll; ende voirt gingen die voirs. zeven mannen van denWitten Scilberge /all totten 

Dedwech ende van den Dedwech in de stege tot Slaebroeck ende vandair voirt 

op Hanenberch, vandair voirt op Sleecberch tot midden in den Erpt; ende als dit 

aldus was gedaen, seeghden die uuyten lande van Herpen dat die zeven mannen 

van Nysterle voirs. weren wynres ende verlyesers in deser saken ende dat dairomme 

nyet recht gedaen weer; dwelc hoerende die scouthet ende rentmeester 

voirs. namen zy zeven andere mannen uuyten dorpen van Os, Berchen ende Hees 

die dairinne noch wynres noch verlyesers en waren ende gingen dieselve allen 

denzelven ganck ende wesen dieselve palen zoe die ierste zeven mannen gedaen 

hadden; 

item ende is oick getuygt dat Rauesteyn staet bynnen shertogen palen van Brabant; 

van welken beleyde ende wairheyt dbeginsel luydt aldus:`Condt zy allen luyden 

die nu zyn ende naemaels wesen zullen, dat die scouthet', etc. ende is 

begrepen ad signum (½22) ende opten blade CCCC II. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXVI to : Adam de Neynsel, Gerardus Scilder, 

Godefridus Sceyuel,Willelmus Eelkini, Bodo deTiela, / TheodericusYewani, 

Iacobus Coptiten. 

Ten tyde van den scepenstoel voirs. trac hertogeWencelyn metten Brabanders voir 

een slot, geheyten Heymersbach, dat een roe¡huys was dair vele lyeden ende 

coeplyeden beroeft wairden, ende werpt om in den gront. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXVII o : Ghysbertus de Spina,Wellinus de 

Neynsel, Ghyselbertus Lyscap, Henricus Maechelini. 

Van den erven by den Caluwenberch 

1370-1371 

Ten tyde van desen scepenstoel heeft dese stat kennesse gedaen aengaende den 

er¡enisse die gelegen zyn by Caluenberch, streckende langs den grave die de heer 

van Perewys heeft doen graven tot Vucht wairt, etc.; beginnende die brieve: `Wy, 

scepenen', etc. ende begrepen folio CCCC LXI. 

Greve Lodewyc van Vlaenderen voirs. hadde by vrouw Margrieten, zyn vrouwe, 

suster van vrouwe Iohanna voirs., een dochter, oeck geheiten Margriet, die gegeven 

was enen edelen hertoich van Bourgoendien, die ster¡ sonder oir van hair te 

latene. Ende mitsdien vyel shertoichdom van Bourgoendien opte croen van 

Vrancryc ende zoeals voirs. is, creech die voirs. Philips le Herdy van den voirs. coninc 

Kaerle, zynen brueder, thertoichdomvan/Boergoendien ende die voirs.wedue, 

greve Lodewycs dochter, ende oic Rysele, Duway, Oirchyes. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXVIII o : Henricus Loze, Iohannes Boudewini, 

Ghiselbertus de Spina, Nycolaus Scilder. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXIX o : Goeswinus Steenwech, Iohannes de 

Gemart, Arnoldus Dicbier, Iohannes de Zydewynen, Willelmus ¢lius Arnoldi 

Tyelkini, Iohannes Sceyuel, Iohannes de Bruheze. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXX o : Willelmus Eelkini, / Iacobus Coptyten, 

Gerardus de Berkel, Goeswinus Moel de Via Lapidea, Arnoldus Stamelart 

van der Spanct, IohannesTruden. 

97

fol. 120 v 

fol. 121 r 

1371-1372 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXXI o : dominus Arnoldus Roeuer, miles, 

Arnoldus Stamelart de Penu, Arnoldus Heym, Iohannes ¢lius Leonii de Erpe, 

Wolterus de Oirle, Gysbertus Lyscap iunior. 

Dat Eduwart van Gelre, die hertoge Reynout, zynen brueder, had 

gevangen, dootblee¡ 

Ten tyde van desen scepenstoel wairt die voirs. Eduwaert van Gelre, die hertoich 

Reynout, zynen brueder, gevangen had, dootgeslagen te Bauswilder in een strydt 

die hertoichWencelyn had tegen den voirs. mercgreef Willemenvan Guylic, welcx 

hulper Eduwairt voirs. was. 

Die carthe van versueck 

Ten tyde van desen scepenstoel soe hebben hertogeWencelyn ende vrouwe Iohanna 

voirs. deser stat verleent een carthe die men noempt `die carthe van versueck' 

ende oic sprekende van der stat knapen, etc. Ende dairinne hebbense voir / hen, 

hoir oir ende nacomelingen deser stat verleent: 

Oft yemand aengetast weer ende hy ten recht wordt versocht 

oft gevyele dat die scouthet deser stat oft yemant anders van hoere wegen ennigen 

poirtere oft poirtarssen aentasten aen lyve oft gueden ende drie scepenen oft meer 

den scouthet versochten van rechzwegen op zynen eedt dat hy hoeren poirteren oft 

poirtarssen hoir ly¡ oft hoer goet dat aengetast weer ten recht ende vonnesse sette 

ende hydan des nyet en dede opten zelven dach oft opten anderen dach dairnae metter 

zonnen, indien dat bynnen deser stat gesciet weer, dat hy dan van den scouthetambacht 

ontset sal wesen ende nummmermeer in deser stat oft meyeryen scouthet 

zyn en sal noch ambacht vueren; ende gevyelt dat alsoe buyten deser stat ende die 

scouthet des nyet en dede bynnen XIIII nachten nae den versueck der scepenen deser 

stat, zoe zoude hii ontset zyn als voir; 

Aengaet den gruynroyen datse moegen deser stat renten ende assynsen 

uuytpanden ende vangen ende datse die scepenen setten moigen 

item ende dat deser stat knapen deser stat renten ende assynsen ten versueck der 

scepenen uuytpanden moigen; 

item ende dat zy van allen saken houden ende vangen moigen ende in gevenckenissen 

leyden, mar nyet laten gaen sonder will des scouthets ende deden zy dairtegens, 

zoe zouden zy hoirs ambachz quyt wesen ende scepenen zullen moigen 

enen anderen setten; 

item ende dat die knapen voirs. moigen hoir royen dragen sonder hoeren calange, 

etc.; welke carthe begint:`Wencelaus', etc. ende is begrepen folio LXXV. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXXII o : Iohannes de Bruheze, /Laurencius 

Boyen, Nycolaus de Oirle,Willelmus Coptiten. 

Van der wetering te oepenen 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel soe heeft vrouw Iohanna voirs. in eenre carthen 

bevolen den scouthet deser stat nu wesende ende namaels comende, dat hy 

98

fol. 121 v 

fol. 122 r 

fol. 122 v 

altyt ten versueck deser stat die gemeyn weteringe, tusschen desen lande ende den 

lande van Megen gaende ende voirt doer dese lande tot in der Mazen, doe ruymen 

ende oepen houden dattet water zynen ganc hebbe, etc.; welke carthe begint: Ìohanna, 

by der gracien Goids', etc. ende is begrepen opten blade LXXVI. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXXIII o : dominusTheodericus Roeuer, miles, 

Iohannes de Derenthere,Wolterus de Erpe, Iohannes de Erpe, Emondus die 

Roeuer, Marcelius de Os,Yewanus Styerken. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXXIIII to : Gerardus de Berkel, /Arnoldus 

Stamelart de Spanct,Willelmus de Ouden, Iohannes de Dordrecht, Arnoldus de 

Beke, Gerardus deVden, Iohannes de Aggere. 

Ten tyde van desen scepenstoel zoe is een erfdeylinge gemaect tusschen dese stat 

endeVucht aengaende dat Vuchterbroeck; prout in litteris incipientibus:`Wy, scepenen', 

etc. et comprehensis folio CCCC LVI. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXXV o : Gerardus Steenwech, Arnoldus 

Heym, Iacobus Coptiten, Henricus Enode, Henricus de Erpe, Andreas deVden, 

Iohannes Scrage. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXXVI o : Leonius de Lancvelt, Arnoldus de 

Andel, Iohannes de Bruheze, Symon de Myrobello, Iohannes Trude, Ghysbertus 

Lysscap iunior, Iohannes de Outhuesden. 

Ten tyde van desen scepenstoel soe heeft byscop Ian van Ludick in zekere brieven 

verleent hoe men tGroot Gasthuys sal regeren; ende dieselve brieve beginnen: 

Ìohannes, Dei gratia episcopus Leodiensis', etc. ende zyn begrepen opten blade 

XV. / 

Van den strathen nyet te sluyten 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel soe hebben hertoichWencelyn ende vrouw Iohanna 

deser stat verleent een carthe dat men die straten deser meyeryen nyet sal 

sluyten noch besparren, mar dat die coepman sal moegenvaren, wandelen overall 

doer die voirs. strathen, ten weer dat openbair vyantscap weer ende dan dat gemeyntlic 

in den landevan Brabantgebodenworde; welcke carthebegint: `Wencelaus', 

etc. ende is begrepen opten blade LXXVI. 

Ten tyde oeckvan denvoirs. scepenstoel op Sinte-Andriesdach quam keyser Kaerle 

dieVierde voirs., brueder van den voirs. hertoichWencelyn, tot Bruessel in Brabant, 

dair hy met groeter eeren onthaelt waert. 

Van dat scisma van twee paeusen, duerende XL iaren 

1377-1378 

Ende omtrent derselver tyt zoe waert in der Heiliger Kercken scisma van twee 

paeusen ende waerden gecoren dieVI te paeus Vrbanus ende dieVII te paeus Clements 

ende alsoe voirt, altyt regnerende twee paeusen omtrent XL iaren lanck. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXXVII o : dominus Theodericus Roeuer, 

miles,Wolterus de Erpe, Iohannes de Erpe, Goeswinus Moedel de LapideaVia, / 

Laurencius Boyen, Marcelius de Os, Arnoldus de Gheel. 

99

fol. 123 r 

fol. 123 v 

1378-1379 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXXVIII o : dominus Arnoldus Roeuer, miles, 

Ghysbertus deVlochouen,Willelmus ¢lius Arnoldi Tielkini, Gerardus de Berkel, 

Iohannes ¢lius Leonii de Erpe,Willelmus Coptiten, Iohannes de Dynther. 

Aengaet der gruyten 

Ten tyde van desen scepenstoel soe hebben hertoichWencelyn ende vrouw Iohanna 

deser stat verleent een carthe wat men van hoppenbier voir gruytgelt geven sal, 

datz te wetene dat die rentmeester van XL vaten voir gruytgelt boeren sal enen 

alden scilt ende dat men altyt bynnen deser stat hoppe mach brouwen; welke carthe 

begint:`Wencelaus'etc. ende is begrepen opten blade LXXVII. 

Ten tyde oick van denselven scepenstoel soe is by heren Rycout die Cock, ridder, 

hoichscouthet, scepenen, gesworen, rentmeesteren ende dekenen van den ambachten 

deser stat geordineert geweest te wetene: / 

Aengaet wat men geven sal opter fointen, yerster missen oft bruytten 

in den iersten dat opter fointen int he¡en van enen kynt nyet meer en sal geven dan 

enen alden groeten oft vy¡ scuerken; desgelycx oic enen paep zyn ierst misse singende 

ende oic nyet meer en sal men geven eenre bruyt enen man nemende; ende 

all opten peen van X alde scilden ende hieraf is enen brief in der commen. 

Van sekeren personen die gebannen worden 

Tenselventyde oick waert Noertken HannenWreychalssoen gebannen C iair ende 

enen dach ende oic mede die Noertken dootsloech, die soude hebben C alde scilde 

ende dien gevangen brochte, die soude hebben CC alde scilde; ende die Claessen 

den Bastart dootsloech soude hebben vyftich alde scilde ende dien gevangen 

brochte zoude hebben C alde scilde; welke poincten zyn begrepen opten blade 

LXXVII. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXXIX o : Arnoldus Heym, Theodericus 

Bartholomei, Henricus Knode, Iohannes Scrage, Leonius de Erpe, Iohannes de 

Neynsel. / 

Aengaet het setten broet, byer, wiin 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel soe hebben hertogeWencelyn ende vrouw Iohannavoirs. 

deser stat verleent een carthe dairinne datse den scepenen deser stat 

geconsenteert hebben die koeren van den brode, wyn ende byer te moigen hoigen 

ende minderen tot XLV scillingen toe Bosch gelts, alst hen belieft; 

Dat die gruynroyen moigen eyden die koermeesters 

ende dat die dienres van der gruender royen die koermeesters moigen eyden by weygeringe 

des scouthets, ut inibi; welke carthe is begrepen opten blade LXXVIII. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXXX o : Arnoldus Stamelart, Leonius de 

Lancvelt, Iohannes ¢lius Boudewini,Theodericus Lysscap iunior, ArnoldusVeer, 

Willelmus Scilder, Iohannes de Ouden. 

100

fol. 124 r 

fol. 124 v 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXXXI o : Arnoldus Stamelart de Spanct, 

Marcelius de Vden, Iohannes de Aggere, Henricus Dicbier ¢lius Godefridi, Zebertus 

de Hoculem, / Gerardus deWyel,Willelmus de Hees. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXXXII o :IohannesdeBruheze,Iohannes 

de Erpe, Iohannes ¢lius Leonii de Erpe,Yewanus Styerken, Iohannes de Dynther, 

Iordanus de Hoculem,Willelmus Scilder. 

Dat men alleen daigen mach van testamenten, van geestelycken gueden, 

huwelix vorwarde 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel soe hebben hertoge Wencelyn ende vrou Iohannavoirs. 

deser stat ende meyeryen verleent dat zoe wye aldair citacien, inhibicien 

oft geestelycke geboden anders dan van testamenten, van geestelycken 

gueden oft huwelix vorwarden brengt, dat die nummermeer aldair in ambacht 

noch in recht en zullen zyn, etc. ende buyten hore hoeden zullen wesen; welke 

carthe begint:`Wencelaus', etc. ende is begrepen opten blade LXXIX. 

Van eenen oploep tot Loeuen 

Ten tyde oeckvan den voirs. scepenstoel was tot Loeuen enen grooten oploep. Die 

gemeynt vingt die heren ende hadse opter stathuys daira¡ datter tot XVI oft XVII 

wairt geworpen van boven neder ende worden van der gemeynten in de pyecken 

gewacht. / 

Hoe hertoichWencelyn tot Loeuen die witt setten 

Item nae den oploep voirs. wairt by hertoge Wencelyn voirs. geordineert tot ewigen 

dagen tot Loeuen souden wesen vier scepenen van den geslachten ende drie 

van der gemeynten ende een commoingimeester ende die gesworen zouden van 

beyden zyden genomen werden hal¡ ende hal¡. 

teser tyt sterff hertoge wenceliin 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXXXIII o : dominus Arnoldus Roeuer, miles, 

Arnoldus Heym, Willelmus ¢lius Arnoldi Tyelkini, Symon de Myrobello, 

Henricus Dicbier,Theodericus Berwout, Henricus Scilder. 

Dat die scepenen hier moeten woenen 

1383-1384 

In den iair voirs. soe hebben hertogeWencelyn ende vrou Iohannavoirs. deser stat 

verleent een carthe dairinne datse hebben geordineert dat zoe wye voirtaen aldair 

scepenen sal zyn, dat die dat iair dat hy scepenen is, stocvast woenen sal met 

zynre meester familien bynnen deser statopte verboerenvyftich alde scilden, etc.; 

101

fol. 125 r 

fol. 125 v 

1384-1385 

Dat scepenen ende dekenen moeten geboeren poirters wesen 

item ende dat voirtaen nyemand scepenen oft dekenen en sal moigen wesen, hy en 

zy geboeren poirter deser stat; welcke carthe begint:`Wencelaus', etc. ende is begrepen 

opten blade LXXXI. / 

teser tyt waert vrouw ianna wedue; teser tyt sterff 

hertoich wenceliin 

Ten tyde van den voirscr. scepenstoel toech die voirs. hertoichWenceliin nae Lutzemborch 

omme zyn lant aldair te visiteren, dair hii syeck wairt ende corteling 

ster¡ als op Onser-Liever-Vrouwen-Conceptionisdach int iair voirs. ende waert 

begraven te Oryuaels int cloester int lant van Lutzemborch. Hii hadde by vrouw 

Iohanna enen zoen gehadt die ionck ster¡. 

ten tyde van vrouw iohannawedue wesende 1 

Die lantcarthe; 2 teser tyt was vrou Iohanna wedue 

Nae die doot van hertoichWencelyn voirscr. in deselve maent opten XIX en dach 

decembris dairnae soe heeft vrouwe Iohannavoirs., als nuu weduwe wesende, den 

lande van Brabant verleent die lantcarthe, dairinne datse heeft bevolen ende geboden 

allen richteren slantz van Brabant dat zy, versocht wesende, enen yegelycken 

wit ende vonnisse doen bynnen den naesten dorden dach naedien dat die 

persoen dair men over clagende is, gehacht is, ende dat zy dien persoen laten verbourgen 

rechz te plegen van allen saken dair hy nae den lant recht oepenbairlic 

ly¡ noch lyt verboert en heeft. Ende oft ennich richter, versocht wesende, desweygerden, 

zoude hy zyns ambachz af wesen ende dairtoe verboert hebben des hy 

dairop staende hadde. Ende voirt oft hy hem zyns ambachs vorder onderweynden, 

dat men hem vangen sal, etc. ut in eadem cartha; 3 welke carthe is bezegelt 

by vrouwe Iohanna voirs. ende by hoeren heren die baenroedsche slants van 

Bra- / bant, namentlic: heer Zweer, heer van Gaesbeeck, heer Ian, heer vanWesemael, 

heer Ian, heer van Rotselair, heer Ian, heer van der Leck ende Breda, heer 

Henric, heer van Dyest, heer Ian, heer van Bouchout, heer Henrick, heer van 

Bergen opten Zoom, heer Willem, heer van Du¥e, heer Ian, heer van Wittham; 

ende welke lantcarthe voirs. begint: Ìohanna', etc. ende is begrepen opten blade 

LXXIX. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXXXIIII to : Arnoldus Stamelart de Penu, 

Leonius de Lancvelt, Iacobus Coptyten, Gerardus de Berkel,Willelmus Coptiten, 

Theodericus ¢lius Bartholomei, Iacobus Loze. 

1 v v 

Herhaald vanaffol. 125 tot en met fol. 144 . 

2 


3 

Vertaling: zoals in hetzelfde privilege. 

102

fol. 126 r 

fol. 126 v 

Dat payment bynnen deser stat ende meyeryen alleens sal wesen 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel soe heeft vrouwe Iohanna deser stat ende 

meyeryen verleent een carthe dairinne datse heeft gegeven dattet payment bynnen 

deser stat ende meyeryen alleens zal wesen; welke carthe begint: Ìohanna' 

ende is begrepen opten blade LXXXII. / 

Van den toll tot Woudrichem 

1384-1385 

Ten tyde oickvan denselven scepenstoel soe heeft vrouwe Iohanna deser stat noch 

verleent een carthe dairinne datse die poirteren deser stat gevrydt heeft van den 

onrechten toll die men hen tot Woudrichem afgenomen heeft, alsoe datse voirtaen 

dair varen moigen vry ende loss op hoeren rechten tolle, etc; welke carthe 

begint:Ìohanna', ende is begrepen opten blade LXXXII. 

Die carthe van der stillen van XXX iaren 1 

Oeck ten tyde van denselven scepenstoel soe heeft vrouw Iohanna deser stat ende 

meyeryenverleent een carthe dye men heyt `die carthe van der stillen'oftbesitt van 

XXX iaren, dairinne datse heeft verleent dat zoe wie dartich iaren ende daige beseten 

heeft ende besit in erve alse voir zyn erve, dat die dairinne berusten sal nae 

den rechte der stillen van Brabant; welke carthe begint: Ìohanna'etc. ende is begrepen 

opten blade LXXXIII. 

Hoe ende wairom hertoichWillem van Gelre opstont tegens vrou Iohanna, 

wedue, ende tonrecht 

Item ende noch ten tyde des scepenstoels voirs., nae die doot van den voirs. hertoich 

Wencelyn ende als vrouw Iohanna noch met droefheiden bynnen Bruessel 

sat, soe begonster discoert te rysen ende stont tegens vrouwe Iohanna op die voirs. 

hertoichWillem van Gelre, mercgreveWillems van Guylic zoen, omdat men hem 

nyet en wilde overgeven die heerlicheiden ende sloten van Vucht, Gangel ende 

Mille, die van den heer van Heynsberch, diese er£ic toebehoirden, verset waren 

aen den voirs. Eduwart van Gelre /ende dieselve Eduwart die voirts verset hadde 

uuyt gebreke van gelde aen heren Iannen, sgreven van Moers iongen brueder, voir 

XXXV M alde scilde 1 .Welke heer Ian die voirs. heerlicheit voirts vercoft hadde om 

een grote somme van penningen den voirs. hertoichWencelyn ende vrouw Iohanne 

ende hadde dairaf allen zyn recht by raide van zynen mannen overgegeven 

ende die penningen dairaf van die van Tricht ontfangen. Denwelken nyettegenstaende 

nae die doot van hertoichWencelyn voirs. soe heeft hertoichWillem van 

Gelre die voirs. heerlicheiden aen hem willen trecken, seggende hoe datse die 

voirs. heer van Heynsberch die aen den voirs. Eduwart, zynen oem, verset hedde 

ende dat die pantscap hem verstorven ware, nyet willende weten datse die voirs. 

Eduwart, zyn oem, voirt verset hedde. 


103

fol. 127 r 

fol. 127 v 

1385-1386 

Hoe hertoich Willem van Gelre seynden ontsegbrieve aen vrou Iohanna 

Ende alsoe ommedat men hem die nyet en wolde overgeven, wairt hy vyant slantz 

van Brabant ende sandt ontsegbrieven aen vrouw Iohanna, noch in de roucamer 

wesende. Ende als zy dese brieve ontfangen hadde, seyden zy: `Nu eest tyt dat ic 

uuyt mynre cameren gae', ende ginc uuyt hare cameren ende het was meer dan 

een iair dat hertoich Wencelyn voirs. gestorven was. Ende zy sant terstont haren 

drossaet van Brabant tot sHertogenbosch met volc van wapenen die int lant van 

Gelre groeten scaide deden ende / wederomme die Gelderssche in Brabant, zoe 

datter een zwair rydende oirloich gerees ende duerden een wyle tyts. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXXXV to : Iohannes ¢lius Trude, Leonius 

de Erpe, Iohannes de Neynsel,Willelmus Scilder, Emondus de Gemart, Henricus 

die Raet, Goeswinus Steenwech. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXXXVI to : Iohannes de Gemart, Iohannes 

de Erpe,Yewanus Stierken,Theodericus Roeuer, Iohannes de Ouden, Gerardus 

de Aa, Arnoldus Berwout. 

Een belech voir Den Graue 

Ten tyde van desen scepenstoel trac tgemeyn lant van Brabant voir die stat van 

Den Graue, /daert voir lach een wyle tyts. 

Hoe hertoich Aelbrecht van Beyeren dat oirloich opnam 

Ende dairvoir liggende quam hertoich Aelbrecht van Beyeren voirs., palsgreve 

ende ruwart van Henegouwe, Hollant, Zeelant, diens dochter die voirs. hertoich 

Willem had getrouwt, ter beeden van denselven hertoich Willemen, tot sHertogenbosch 

by vrouw Iohanna ende hy creecht in handen van beyden zyden om 

een uuytspraec te doen ende oft ennige die nyet en hyelden, zoe geloefden hy denselven 

dairtoe te helpen brengen. 

Duuytspraec hertoich Aelbrechts van Beyeren 

Uuytsprekende aldus als dat vrouw Iohanna al hair recht in Den Graue hebben 

zoude, zoese pleechvoir den oirloge, ende dat alle gevangen ende onbetaelde rantsoen 

loss ende quyt wesen zoude. 

Hoe hertoichWillem van Gelre weder tegens die uuytsprake dede 

Mar onlange waert dien pays voirs. gehouden, want als die Brabanders wederomme 

thuyswairt waren ende vrouw Iohanna tot Bruessel, soe versetten hertoich 

Willem van Gelre voirs., contrarie der voirs. uuytspraken, die goede mannen die 

vrouw Iohanna aldair in de witt ende recht gestelt hadde, ende dede die stat van 

Den Graue sterck maken, noch en woude oic zyn gevangen nyet loss laten. Dwelc 

vrouw Iohanna claichden den voirs. hertoich Aelbrechten, die dairop nyet vele en 

achten. 

104

fol. 128 r 

fol. 128 v 

Hoe die coninc van Vrancryc ende Philips le Herdii tracteerden om 

pays metten heer van Gelre voirs., die evenwael des nyet en hyelt 

Daernae claechden zyt den voirs. coninc van Vrancryc, haren neve, ende den 

voirs. / hertoge Philips van Bourgoingien, geheiten le Herdy, die getroudt had 

Margrieten, dochter van den voirs. greve Lodewyc vanVlaenderen ende van Margrieten, 

suster van vrouwe Iohannavoirs., die welcke coninc ende hertoge Philips 

le Herdy aen hertoige Aelbrecht voirs. screven dat hy hem dairinne zoude quyten. 

Ende uuyt dien scryven quamt zoe verre dat den Raet des voirs. conincx van 

Vrancryc ende die voirs. Philips le Herdy ende hertoich Aelbrecht van Beyeren 

dairom vergaderden, ierst tAntwerpen, daernae tot Sinte-Geertrudenberch ende 

dairnae tot sHertogenbosch, dairnae communicacie tsamentlic gehouden. Hertoich 

Aelbrecht beloefden den voirs. hertoige Willemen van Gelre, zynen behuwden 

zoen, te onderwysen dat hy vrouwe Iohanna laten zoude by hair rechten tot 

Graue ende elders, des hy evenwel nyet en dede, mar brac weder allet dat tracteert 

was, alst nae bliict ende hy gevordert had in den iair van LXXXVIII naevolgende. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXXXVII o ./ 

1387-1388 

Teser tyt had hertoichWillem van Gelre tegens vrouw Iohanna oirlog 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel soe heeft vrouw Iohanna voirs. deser stat verleent 

een carthe om die getrouwe diensten dyese hair gedaen heeft ende sunderlinge 

in dit iegenwoirdige oirloge van Gelre noch dagelix doende is; in welker 

carthe zy deser stat verleent heeft die poincten hiernae volgende: 

Dat dese stat hoir assynsen mach boeren, hogen ende nederen 

in den iersten dat dese stat in haren drien leden hair assynsen altyt he¡en mach ende 

die moigen setten, hoigen ende nederen; 

Datse oic heeft die maten 

ende datse oick die zoutmaet metten anderen maten hebben zal ende behouden 

ende dairtoe dat strycambacht; 

Aengaet denVI M ryalen dairvoir deser stat assynsen gecoft zyn 

item ende dat dese stat dieVI C ryalen die dese stat iairlix den greve van der Marck 

van haren assynsen gibt, altyt af mach quyten met VI M ryalen oft die werde dairvoir 

met der halver payen, te weten met III C ryalen; 

Dat die gesworen scepenen setten moigen ofse bynnen acht dagen nae Bamis 

nyet geset en worden 

item oft die seven scepenen deser stat bynnen acht daigen nae Sinte-Remeysdach 

nyet volset noch geeydt en worden, zoe zullen die gesworen, te weten die int naeste 

voirleden iair scepenen geweest hebben ende gesworen worden zyn, eendrechtelic 

oft die meeste hoep van hen moigen kyesen ende setten ende sculdich zyn te kyesen 

ende te setten op hoir eeden scepenen deser stat ende voirt alsoe altyt, etc. te moigen 

setten seven scepenen oft die van hen gebraken, etc.; / 

105

fol. 129 r 

fol. 129 v 

1387-1388 

Ende datse die scepenen setten moeten des anderendaigz nae den acht dagen 

item ende datse die setten moeten des anderendaigz nae den voirs. acht daigen eerse 

eten oft drincken, etc.; 

Aengaet het kyesen der rentmeesteren 

item ende als die seven scepenen geset zyn, zullen die nyewe scepenen ende gezworen 

oft dmeestedeel des anderendaigz moeten kyesen eerse eeten oft drincken twee 

rentmeesteren die geboeren poirteren zullen wesen ende van wittigen bedde ende 

die twewarven des iairs zullen rekenen ende nae hoeren afgaen en zullense bynnen 

twee iaren in deser stat raide nyet moigen comen; 

Dat die scouthet, scepenen, gesworen, roydregers assynsen nyet en moegen 

pachten 

item ende dat noch scouthet, noch onderscouthet, noch scepenen, noch gesworen, 

noch roydregers deser stat assynsen pachten en zullen moigen, etc.; welke carthe 

begint:Ìohanna'ende is begrepen opten blade LXXXIII. 

Dat dese stat enen wisseler mach stellen 

Ten selven scepenstoel ende in dier tyt soe heeft vrouw Iohanna noch deser stat 

verleent een carthe dairinne datse heeft consenteert deser stat datse altyt, gelyc 

die van Loeuen ende Bruessel, enen wisseler zall moigen stellen die alre heren gelt 

bynnen deser stat comende, werderen sal ende boven alle andere gelt hair ende 

hare nacomelingen gelt gaende houden; 

Aengaet tsetten der scepenen in der meyeryen 

item ende dat men alle iair op Sinte-Remeysdach in den vryheiden van Rode, Oirle, 

Eerssel ende Os nyewe scepenen setten sal; 

Aengaet in der meyeryen vrede te nemen 

item ende dat diegeen die scepenen oft gezworen zyn in deser meyeryen altyt zullen 

moigen nemen vreede gelyc die scouthet ende vorster aldair, ende dyet hen vierenwer¡ 

weygerden, sal verboeren thien pont; / 

Aengaet den voirspreken 

item ende dat een voirspreecke die yemanden bynnen deser stat int recht verantwoirt 

van onscout oft bytichten, hebben zal voir zyn loen III scillingen paymentz 

ende in deselve saken buytenvy¡ scillingen ende van erftalen bynnen XX scillingen 

ende buyten XL scillingen ende van dootslaigen buyten ende bynnen XX ponden 

ende den cost; ende oft ennich voirspreeck des weygerden te dyenen, en zoude hy 

nummermeer meer in deser stat oft meyeryen voir moegen spreeken; welke carthe 

begint:Ìohanna', etc. ende is begrepen opten blade LXXXVI. 

Dierste wisseler deser stat was Ian die Ioede 

Ten tyde oeck van denselven scepenstoel soe hebben scepenen, gesworen deser 

stat eenen, genoempt Ian die Ioede, wisseler gemaect, die op die voirs. carthe 

ende naevolgende poincten zynen eedt gedaen heeft: 

106

fol. 130 r 

fol. 130 v 

Wat men van wisselen sculdich is 

ende dat hy van wisselen sal nemen te wetene van enen alden scilt ende van elcken 

gulden penninc die van dier werden is ende dairboven XII penningen, datz te wetene 

een labbaye voir vier scillingen gerekent, ende van elcken gulden penninc beneden 

den alden scilt VI penningen, oic een labbaye voir vier scillingen gerekent, ende 

desgelycx van allen zilveren gilt te wisselen; 

Dat scepenen, gesworen den wisseler setten ende ontsetten moigen 

item ende dat die scepenen ende gesworen altyt den wisseler setten ende ontsetten 

moigen; prout in litteris incipientibus: `Wy, scepenen ende gesworen', etc. et comprehensis 

folio LXXXVIII. / 

Aengaet die forme van zweren 

Ten tyde oeckvan den voirs. scepenstoel soe heeft vrouw Iohanna voirs. deser stat 

ende meyeryen verleent een carthe, inhoudende zoe wye zweren sal van geldelycken 

saken oft van wat anderen saken, dat zii uuytgenomen van erftalen, dat die 

zweren sal aldus: soe wes men hem tydt, dat hy des onsculdich is, zoe hem Got 

helpe ende die heiligen; 

Dat een vrouw zwerende nyet vervallen en mach, zoe lange die zon schynt 

ende dat een wy¡ van den voirs. saken nyet en sal vervallen alsoe lange die zonne 

schynt; welke carthe begint:Ìohanna'ende is begrepen opten blade LXXXIX. 

Aengaet tstercken van Os ende anderswair dairt deser stat belieft 1 

Ten tyde oeck van denselven scepenstoel soe heeft vrouw Iohanna deser stat verleent 

een carthe dairinne datse gunt deser stat datse Os dairt verbornt is ende anderswair 

daert deser stat noot zall duncken, metten luyden deser meyeryen 

begripen, mach stercken ende vesten met graven ende anderssins, lastende dairinne 

den scouthet deser stat ende allen anderen o¤cieren datse deser stat dairinne 

behulpich zyn; welke carthe begint: Ìohanna', etc. ende is begrepen opten 

blade LXXXIX. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXXXVIII o : dominusWillelmus de Aa, miles, 

/ Arnoldus Heym, Gerardus de Berkel, Willelmus Coptyten, Emondus 

Roeuer, Iohannes de Dordrecht, Iohannes de Aggere. 

Ten tyde van desen scepenstoel soe heeft vrouw Iohanna verleent den gesellen van 

der Tae£en der stat van Den Bosch ende hen verlengt hoir iairscharen, etc. ende 

des aen dese stat voirts versocht datse die voirs. gesellen, gelyc hoir poirteren, verantwoirden 

souden; dairaf die brieven beginnen:Ìohanne, by der gracien Goids', 

etc. ende zyn begrepen ad signum (½23) et folio CCCC LX. 

Teser tyt was Cleue noch een grefscap 

1388-1389 

Ten tyde van denvoirs. scepenstoel soe begonst die voirs. hertoichWillemvan Gelre 

wederomme op Brabant te scedigen met zynen hulpers die hy hadde gecregen, 


107

fol. 131 r 

fol. 131 v 

1389-1390 

te weten den eertsbisscop van Coelen, den bisscop van Breemen, den bisscop van 

Munster, den bisscop vanVtrecht, den greve van Cleue die dairnae hertoichwairt, 

den greve van Moerss, zoedat hy wael sterc was XXIIII C glavyen ende XXII C 

mannen te voet ende zyn capiteynen waren al meest geestelycke prelaten ende papen. 

Dat die Liinde tot Oisterwyc verbrant wairt 

Ende hiermede trac hy tot Oisterwyc dat hy metter Lynden verbranden, ende 

voirt tot Gestel, Beeck, Boxtel, dwelc zy oic verbranden, ende alsoe drie daigen 

dair ende dairomtrent wesende toech hy weder met zynen bisscoppen ende papen 

ende anderen heren in zyn lant ende het blee¡ voirt al den aenstaenden winter 

doer een rydent oirloige.Vrouwe Iohanna voirs. creech te hulpen den voirs. hertoich 

Philips van Bour- / goindien, geheiten le Herdii, haren neve, die hair sant 

uuyt Vrancryc drie maenden versout V C glavyen ende blee¡ alsoe een rydent oirloich 

totten iair toe van XC dat den pays gemaect wairt. 

Remigii confessoris anno M o CCC o LXXXIX o : Arnoldus Stamelairt de Penu, 

Gerardus de Vladeracken, Arnoldus Stamelart de Spanct, Willelmus Scilder, 

Goeswinus Steenwech, Iohannes de Gestel, Iordanus ¢lius Arnoldi Tyelkini. 

Van der geloeften des heren van Helmont 

Ten tyde van desen voirs. scepenstoel soe heeft heer Ian van Berlair, heer van Helmont 

ende van Keerberch, in presencien van scepenen, gesworen ende gemeynen 

bourgeren deser stat geloeft nummermeer tegens deser stat rechten te doen, mar 

die te helpen houden; daira¡ dbeginsel luydt aldus:Ìnt iair Ons Heren', etc. ende 

is begrepen ad signum (½24) ac folio LXXXIX. 

Ten tyde oic van denselven scepenstoel zoe heeft Aelbrecht, hertoich van Beyeren, 

palsgreve, greve van Hollant, etc., verlyt Rycout den Cock versceyden gueden tot 

Ge¡en van hem te leen te houden; prout in litteris incipientibus: Àelbrecht, by 

Goids genaden palensgrave opten Ryn', etc. et comprehensis folio CCCC LIX. / 

Remigii confessoris anno M o CCC o XC o : Iohannes de Erpe, Gerardus deVden, 

Henricus Dicbier ¢lius Godefridi, Iacobus Loze, Gerardus de Aa, Hubertus de 

Gemart, Iohannes Steenwech. 

Aengaet hoe die voirs. heer van Gelre hem verbonden heeft in den 

voirs. pays 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel soe cesseerden tvoirs. oirloge, dat was tusschen 

vrouwe Iohanna et den voirs. hertoichWillemen van Gelre ende daira¡ hertoichWillemvoirs. 

zekerebrievenvan sich heeft gegeven ende geloeft te verhueden 

dat van zynen landen, steden, sloten, luyden oft ondersaten oft oic yemanden anders, 

wie hy weer, egenen scaide en soude gescien der voirs. vrouw Iohanne, hoeren 

landen, sloeten, luyden ende onderseten op beyden zyden der Masen ende 

sunderlinge Mil, Gangelt endeVucht; 

108

fol. 132 r 

fol. 132 v 

fol. 133 r 

Dat Graue een Brabantz leen is 1 

ende dede yemant van zynen onderseten dairtegens, dat zoude hy richten met zynen 

lyve ende gueden, ende dede oic yemand anders dairtegens in zynen lande ende dat 

van den ampluyden oft onderseten der voirs. vrouw Iohanne, dien zoude hy moegen 

vervolgen, dairtoe zyn onderseten behulpich zouden moigen wesen, all geduerende 

den levenen van / vrouwe Iohanna voirs., onder bespreck dat heer Ian, heer van 

Kuyck, van vrou Iohanna voirs. ontfangen zal te leen die stat van Den Graue ende 

dat tusschen die tyt ende Korsmisse doen naestcomende; welke brieven beginnen: 

`Wii,Willem van Guylic, by der genaden Goidz', etc. ende zyn begrepen opten blade 

XC ende welke brieve oec mede zyn bezegelt van zynen Rait, namentlic heer Henrick 

van Steenbergen, proefst van Aldemunster tUtrecht, heren Reynalt, heer van 

Oy, ende heren Iohan van Hoenselair, ridder. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XCI o : dominus Goeswinus de Aa, miles, 

Willelmus ¢lius Arnoldi Tielkini,Theodericus Roeuer, Iohannes de Neynsel, IacobusTyt, 

Arnoldus deVladeracken, Gerardus Raet. 

Dat die assynsen deser stat zyn gecoft metVI M ryalen 

1394-1395 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel soe heeft vrou Iohanna, want dese stat hair tot 

hare vruntlycker beden hadde gelevert VI M ryalen, /dairop dese stat was sorteert 

te geven den greve van der Marckvoir dieVI C ryalen die zy hair van horen assysen 

sculdich was ende die dese stat van harewegen den greve voirs. te geven plach, 

dairaf datse dese stat quytgescouwen heeft ende geloeft van denVI M ryalen ende 

van der iairlixer betalinge derVI C ryalen aen den voirs. greve scadeloes te ontheffen; 

prout in litteris incipientibus:Ìohanna, byder gracien Goids', etc. et comprehensis 

folio XCI. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XCII o : dominusWillelmus de Aa, miles, Symon 

de Mirabello, Emondus Roeuer, Iohannes de Dordrecht, Iohannes de Aggere, 

ArnoldusVeer,Wolterus Coptyten. 

Ten tyde van desen scepenstoel is gemaect een ordinancie van den perden te setten 

bynnen der meyeryen van Den Bosch, beginnende: `Soe wye geguedt is tot der 

werden', etc. ende begrepen opten blade CCCC LIX. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XCIII o : Gerardus de Berkel, Arnoldus Stamelart 

de Spanct, Ghysbertus Lyscap iunior, Goeswinus Steenwech, / Iohannes 

de Gestel, Iohannes ¢lius Arnoldi Tielkini, Iohannes de Gemart. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XCIIII to : dominusTheodericus Roeuer, miles, 

Iohannes de Erpe, Theodericus Berwout, Theodericus Roeuer, Iohannes 

Sceyuel, Iohannes deVladeracken, Heymericus Groy. 


109

fol. 133 v 

fol. 134 r 

1394-1395 

Hoe die heer van Helmont geloeft heeft tegens deser stat rechten nyet 

te doen 

Ten tyde van desen voirs. scepenstoel soe heeft heer Ian van Berlair, heer van Helmont 

ende van Keerberch, ridder, onder zyn brieve ende zegele deser stat geloeft 

nummermeer te doen tegens hair rechten, mar die altoes te hulpen te comen ende 

te helpen houden ten versueck deser stat; welke brieven beginnen:`Wy, Iohan van 

Berlair', etc. ende zyn begrepen opten blade XCIII. 

Aengaet dat tanderen tyden heer Dirc die Roeuer die porcie van der 

beden deser stat opgeboert heeft ende daira¡ betaelt die gevangen int 

lant van Gelre ende andere; oeck aengaet die lossinge der vercofter 

dorpen 

Ten tyde oeckvan denvoirs. scepenstoel soe is vrouwe Iohannavoirs. eenss- / worden 

met deser stat aengaende haren aengedeelt der beden die vrouwe Iohannen 

voirs. van den lande van Brabant consenteert was, in der ondergescreven voegen, 

te wetene dat tgelt van der beden deser stat ende meyeryen comen soude in handen 

heren Dircx Roeuer, die dairtoe van den scepenen ende geswoeren deser stat 

geset is rentmeester te wesen, als tot vier termynen te betalen ende daira¡ betalen 

zoude diegeen die in den oirloge gevangen 1 als van Gelre gevangen waren ende 

gepant voir vrouwe Iohanna schout, ende oick heren Willemen van Broechuysen 

die enen poirter deser stat voir vrou Iohanna scout opgehouden hadde, ende oeck 

den heer van Kuyckonder condicie zoe verre dairover lyep, zoude men mede lossen 

die versette ende vercofte dorpen bynnen deser meyeryen, etc.; prout in litteris 

incipientibus:Ìohanna', etc. et comprehensis opten blade XCIII. 

Ten tyde oick van den voirs. scepenstoel soe heeft vrouwe Iohanna voir hair, hair 

oire ende nacomelingen deser stat verleent: 

Aengaet het boeren van den thiins bynnen deser stat ende meyeryen 

in den yersten dat die rentmeester deser stat ende meyeryen van den goeden luyden 

dairinne geseten die thyns van hoeren erven sculdich zyn, voirtaen boeren sal alsoe 

vele als hair rentmeesteren anderswair bynnen den steden /ende lande van Brabant 

gemeyntlic voirtaen ontfaen zullen ende nyet meer; 

Aengaet het boeren van thiins onder die smaelheren 

ende desgelycx zullen boeren die rentmeesteren der smaelreheren deser meyeryen 

den thyns hore heren ende nyet meer; 

Dat deser stat toebehoeren allen die visscheryen ende stroomen bynnen 

deser stat, haire vryheit ende tot Vucht 

item ende dat dese stat haren wil mach doen op enen iairlycken thyns van enen alden 

groten met allen die visscheryen ende stroomen in deser stat ende hare vryheit ende 

in der prochien vanVucht, behoudelic hair nochtans dairinne hair hoge heerlicheit; 

1 

Aldus hs., dit is een cryptische samenvatting van een meer uitgebreide passage in het cartularium. 

110

fol. 134 v 

fol. 135 r 

fol. 135 v 

1397-1398 

Aengaet dat elck mach voegelen vangen 

item ende dat elckermalck in deser stat, vryheit ende meyeryen geseten mach vangen 

entvoegelen, plevieren ende alle andere smael voegelen; 

Hoe dic ende hoe lange die rentmeester dingen sal 

item ende dat die rentmeesteren nyet meer dan vierwer¡ siairs dingen en zullen 

ende dat elck dingtyt nyet langer duren en zal dan een maent ten hoichsten; 

Aengaet dat die onderscouthet nyet uuyt en moet wesen sonder enen stathelder 

te setten 

item ende dat die onderscouthet deser stat uuyt deser stat nyet en sal ryden noch 

trecken, tenzy dat hy yerst voir twee scepenen deser stat enen goeden man in zyn 

stede geset heeft, etc., op beroeftte wesenvan zynen ambachte after dien dach; prout 

in litteris incipientibus:Ìohanna', etc. et comprehensis folio XCIIII. / 

Remigii confessoris anno M o CCC o XCV to : dominus Goeswinus de Aa, miles, 

Theodericus Roeuer, Willelmus Scilder, Ghysbertus de Spina, Martinus Berwout, 

Iacobus Coptiten,Theodericus Lu. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XCVI to : Gerardus deWiel, Arnoldus Heym, 

Martinus Berwout, Iacobus Coptiten. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XCVII o : Gerardus de Berkel, / Arnoldus 

Stamelart de Spanct, Iohannes de Gestel, Hubertus de Gemart, Arnoldus deVladeracken, 

Henricus deWerthusen, Ludinc Pynappel. 

Hoe hertoich Willem van Gelre teser tyt weder aenhye¡ oirloge tegens 

vrouwe Iohanna omWouters van Ouerryn wille 

Ten tyde van desen voirs. scepenstoel soe hye¡ wederom aen die voirs. hertoich 

Willem van Gelre oirloige tegens vrouwe Iohanna voirs., overmits eens dienres 

des voirs. hertoichWillems, geheiten Wouter van Overryn, die met zynen hulperen, 

droncken zynde, dootsloech enen van vrouwe Iohanna dienre, dairomme hy 

bynnen deser stat wairt onthoeft, ende seynden dairomme die voirs. hertoichWillem 

ontsegbrieve aen vrouw Iohanna voirs. Ende quam weder die voirs. hertoich 

Willem met zynenvoirs. bisscoppen ende hulperenverbydeser stat tot Oisterwyc, 

doende aldair groeten scaide.Vrouwe Iohanna, dat vernemende, ontboot hem 

stryt te leveren, het weer in zyn lant oft bynnen Brabant, ende dat bynnen drie 

dagen. Ende dat hy die arme onderseten lyet dair en bynnen onbescedicht, zy 

soude hem / seynden C voeder wyns, CCC ossen ende broet ende ander gereetscap 

genoch. Mar hy en dorst nyet te stryde comen ende alsoe vertoech hy weder 

uuyten lande, nae vele scaden tot Oisterwyc ende dairomtrent gedaen met zynen 

bisscoppen ende papen ende geestelycke prelaten die hy by hem hadde.Vrouwe 

Iohannavoirs., siende dat die voirs. hertoichWillem van Gelre nyet en dorste stryden, 

seynden zy metter hulpen die hair overdwerss comen was van den voirs. Philips 

le Herdy, hertoge van Bourgoindien, int lant van Guylic allen hair machte, 

dair zy vele dorpen verbranden, scaiden deden ende vele stercten omworpen. 

Die voirs. Philips le Herdii, hertoge van Bourgoindien, zoen van denvoirs. coninc 

IanvanVrancryc ende zyn moeder was dochter des voirs. conincx Ians vanBehem 

111

fol. 136 r 

fol. 136 v 

fol. 137 r 

1397-1398 

ende hertogeWencelynvoirs. was zyn gerechte oem ende die voirs. vrouw Iohanna 

was rechte moye vanvrouwe Margrieten, zynen wive, die een dochter was van den 

voirs. greve Lodewyc van Vlaenderen ende van grevinne Margrieten, suster van 

vrouw Iohanna voirs. Hii wan aen die voirs. vrouwe Margrieten, zyn geselinne, 

dochter greve Lodewycx voirs., drie zoenen ende drie dochteren, daira¡ aen dander 

zyde van den naesten blade, 1 /te wetene: Ian, die wairt nae zynen voirs. vader 

hertoich van Bourgoindien ende greve van Vlaenderen, Artoys ende van Bourgoindien; 

hii trouden die dochter van hertoich Aelbrecht van Beyeren, palsgreve 

ende greve van Hollant, Zeelant, Henegouwe, etc.; dese voirs. hertoich Ian, van 

den Dolphyn van Vrancryc ontboden wesende, wairt te Monstruel opt slot in 

Vrancryc dootgeslagen; dese hertoich Ian creech enen zoen, die hyet Philips van 

Bourgoindien ende wairt nae hertoich van Bourgoindien, Brabant, etc.; 

Anthonis, die wairt nae hertoich van Brabant; hy trouden vrou Iohanna, dochter 

herenWalrauens van Sint-Pol, dair hy mede had tgreefscap van Sint-Pol ende van 

Ligny ende meer sloten ende heerlicheden; zy was zoe schoen, dat men van haer 

seeghden alse roden wyn dranc, dat men dien doer hair kele sach gaen; hy wan 

aen hair twe zoenen: Ian, die nae hem hertoich wairt; Philips, die wert greve van 

Sint-Pol ende van Lignii; ende een dochter, die ionck ster¡; 

Philips, die wairt nae zynen vader greve van Nyuers ende van Rethel ende die 

trouden die dochter van den greve van Eu, dairaen hy wan twee soenen, by namen: 

Philips, hy wairt nae greve van Nyuers ende van Rethel; Ian, die wert greve 

van Stampes ende nae die doot van den voirs. Philips, zynen brueder, wert hy 

greve van Nyuers ende van Rethel ende nae creech hy tgreefscap van Eu; hy 

creech een dochter van zynen yersten wive, die trouden hertoich Ian van Cleue. / 

Hertoich Philips le Herdy voirs. hadde oic by de voirs. vrouw Margrieten drie 

dochteren, by namen: 

die outste had te man hertoge Lupoldum van Oistryc ende zy ster¡ sonder oir; 

die ander, geheiten Margriet, had te man hertoich Willemen van Beyeren, zoen 

van den voirs. hertoich Aelbrechten; dese hertoichWillem wairt greve van Henegouwe, 

Hollant, Zelant; hii wan aen die voirs. Margriet een dochter, die Iacob 

hyet; hair voirman was die Dolphyn van Vrancryc, hertoige van Touraynen, die 

sonder oir ster¡; zii was zeer scoen ende by dispensacien van paeus Marten die 

int consilie van Constans paeus gemaect wert, trouwden zy nae de doot van den 

voirs. Dolphyn denvoirs. hertoich Iannen, zoenvan denvoirs. hertoich Anthonys, 

hairs oems, welken huwelic qualic bequam, want vrouw Iacob nae toech in Engelant 

by den hertoich van Gloucestre, brueder des conincx van Engelant, etc.; 

die dorde dochter had te manne greve Amedeus van Sauoyen, die hertoge wairt 

ende die hem ten eynde ga¡ ten geestelycken leven ende hy wairt int consilie van 

Basel paeus gecoren ende hyet Felix die Viifste; naemaels wiickende den paeus 

Nycolaes, was legatus a latere 2 ende ster¡ cardinaell. 3 / Ende naedien die voirs. 

Philips le Herdy, hertoge van Bourgoindien, zyn voirs. kynderen ter eeren gehol- 

1 v 

Dit is een interne verwijzing naar fol. 136 . 

2 

Legatus a latere: legaat met een pauselijke volmacht voor een bepaald gebied of voor een 

bepaalde opdracht. 

3 


112

fol. 137 v 

fol. 138 r 

pen ende gestelt hadde ende zynenvoirs. drien zoenen, by namen Iannen, Anthonysen 

ende Philipsen, by consent des coninx van Vrancryc ende vrouw Iohanne 

voirs., hoir landen hadde besceyden ende dairaf by der voirs. Margrieten, zynre 

vrouwen, een sceydinge had gemaect, te wetene dat die voirs. Ian, zyn outste zoen, 

zoude wesen hertoich van Bourgoindien ende greve van Vlaenderen, van Artois 

ende van Bourgoindien, die voirs. Anthonys, zyn middelste zoen, nae doot van 

vrouw Iohanna voirs. zoude zyn hertoich van Lothryc, Brabant ende Lymborch 

ende mercgreve des Heilichs Rycx, ende die voirs. Philips, zyn iongste zoen, 

zoude wesen greve van Nyuerss ende van Rethel, soe dede hydenvoirs. zynen zoenen 

geloven malcanderen die voirs. sceydinge te houden, /onder vorwarde oft ennichvan 

hen drien stor¡ sonder manlic oir van zynen lyve, soe zouden zyn landen 

comen opten anderen outsten brueder oft op syns mans oiren. Dat dese geloefte 

dienden hertoge Philips van Bourgoindien totten hertoichdomvan Brabant te comen, 

alst nae blyct als hertoge Philips van Bourgoindien voirs. waert hertoge van 

Brabant. 1 

Hoe Antwerpen weder aen Brabant quam 

1398-1399 

Daernae vercreech die voirs. hertoige Philips le Herdy aen de Staiten van Brabant 

zoe vele, dat die voirs. Anthonys, zyn middelste zoen, als opten vyften dach iunii 

int iair M CCCC ende vier ontfangen wairt voir ruwairt in Brabant, den levene 

van vrou Iohanna voirs. geduerende. Ende des ga¡ die voirs. hertoich Philips le 

Herdy denzelven Anthonysen, zynen soen, die stat van Antwerpen om altyt ongesceyden 

te blyven aen Brabant. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XCVIII o : Iohannes de Dordrecht, Iohannes 

de Aggere, Heymericus Groy, Lucas de Erpe ¢lius Iohannis, Iacobus deWyel,Yewanus 

de Grauia, Goeswinus Moedel van der Donck. 

Ten tyde van desen scepenstoel ster¡ die voirs. vrouwe Maria, wedue wilen hertoich 

Reynouts van Gelre voirs., suster van der voirs. vrouwe Iohanna. Sy stichten 

in haren weduestoel die /canozye teTurnhout ende tcloester te Korssendonc ende 

die borchten tot Turnhout ende Oyen. 

Ten tyde van desen scepenstoel soe heeft vrouw Iohanna voirs. voir hair ende hair 

nacomelingen deser stat verleent een carthe, dairinne datse heeft verleent: 

Dat die bourgermeesters oec straetmeesters zullen wesen ende twewarven 

tiaers rekenen 

in den iersten dat die bourgermeesters deser stat mede straetmeesters zullen wesen 

ende zullen deser stat goet ten oirbaer op horen eedt regeren ende tweewarven 

tsiaers rekenen ende alse die doen sullen, dat sal men oepelic in der kercken seggen 

ende verkundigen den scepenen, gesworen, raitsluyden ende dekenen van den ambachten; 


113

fol. 138 v 

1398-1399 

Daira¡ zullen hebben die scepenen, gesworen een boeck, die raitsluden 

een ende die dekenen een 

ende van derselver rekeningen zullen hebben een boeck oft rolle, te wetene die scepenen 

ende gesworen een, die raitsluyden een ende die dekenen een ende die rentmeesteren 

zullen een behouden; 

Dat een yegelic die rekeningen der bourgermeesteren mach calengieren 

bynnen den XIIII nachten, etc. 

ende dat men hoir rekeningen bynnen XIIII nachten noch loven, noch prysen en sal 

ende bynnen tyde mach een yegelic die calengieren; ende ofse calengiert worde ende 

die bourgermeesteren des nyet en constenverantwoirden, zoe zouden zy tgeen datse 

mysrekent hedden, deser stat weder bewysen ende dairtoe ter beternissen sculdich 

wesen sesswerven alsoe vele alse mesrekent hedden, voir een dordendeel den heer, 

dander deser stat ende tdorde dyese gecalengieert hedden; / 

Hoe die bourgermeesteren zullen rekenen 

item dat die bourgermeesteren in hoir rekeningen zullen noemen die personen 

diese gelt zullen hebben gegeven ende daira¡ datse gelt zullen hebben ontfangen; 

Ofter yet oeverden, etc. 

item dat oft die bourgermeesters yet overrekenden, datse dat bynnen twee maenden 

leveren zullen deser stat om in der commen te leggen; 

Wat scouthet, scepenen, gesworen ende die clercken hebben als gerekent is 

item als die bourgermeesters gerekent hebben opten raethuse, sullen zy den scouthet 

geven een gelt wyns, elcken scepenen ende gesworen een gelt wyns, horen 

clercken een gelt wyns ende elc bourgermeester een gelt wyns; 

Van setten der scepenen sonder cost deser stat 

item als die alde scepenen afgaen ende die nyewe aencomen, daira¡ en sal dese stat 

genen cost hebben; 

Aengaet den clederen der scepenen ende horen drincgelt 

item die seven scepenen ende twe bourgermeesters zullen hebben voir hoir cleders 

tsestich alde scilden; 

item die seven scepenen zullen hebben te verdrincken eenvoeder wyns oftXXXII 

alde scilden dairvoir; 

Aengaet het scencken 

item en sullen die scepenen noch bourgermeesters nyemanden moigen scencken 

dan onser lantsheer; ende prelaten, baenroetsen, lantsheren, ridderen ende raiden 

van goeden steden sal men moegen scencken tot VI kannen wyns naedat zys werdich 

zyn ende dat mer eens tsiaers; 

Aengaet het ryden ter dachvaert 

item en zullen die scepenen noch gesworen ter dachvaert ryden, tenzy by raide der 

raitsheren ende dekenen; / 

114

fol. 139 r 

fol. 139 v 

fol. 140 r 

fol. 140 v 

1403-1404 

Die opt Oetheren rydt, etc., sal alleen den cost hebben 

item zoe wye van deser statwegen opte Oetheren rydt, oft zoeverre dat hy opten selven 

dach weder incoempt, die en sall geen loen hebben dan zynen redelycken cost; 

Aengaet der stat clederen 

item ende dat tsiaers elck scutte deser stat sal hebben 1ÃÙ Ä peter tot drien ellen lakens 

gecoft te werdenen by raide hore hoge dekenenmeester, tween dekenen ende twe 

scutten; 

Aengaet der scepenen, gesworen, scouthet ende bourgermeesteren capruynen 

item die zeven scepenen,VIIgesworen, twe scoutheten, twee bourgermeesteren zullen 

hebben IX gulden om lakenen te coepen tot horen capruynen metten scutten te 

dragen; 

Dat diegeen die poirter wordt, in een ambacht moet comen 

item ende dat men nyemand poirter maken en sal, hy en sal mede in een ambacht 

comen; welke carthe begint:Ìohanna', etc. ende is begrepen opten blade XCVI. 

Remigii confessoris anno M o CCC o XCIX o : dominus Theodericus Roeuer, miles, 

Ghyselbertus deVlochouen, Iacobus Loze, IacobusTyt,Theodericus Roeuer, 

Ghiselbertus de Spina, / Iohannes ¢liusWolphardi. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o fuerunt scabini in Buscoducis: Goeswinus 

Steenwech, Iordanus ¢lius Arnoldi Tielkini, Iohannes de Bruheze, Gerardus de 

Vden,Yewanus Styerken, Iacobus Coptiten, Iacobus Neynsel. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o primo: dominus Willelmus de Aa, miles, 

Emondus Roeuer, Arnoldus Veer, Hubertus de Gemart, Egidius de Gheel, Arnoldus 

Stamelart deVden, Iohannes de Best. / 

Remigii confessoris anno M o CCCC o secundo: dominus Goeswinus de Aa, miles, 

Iohannes de Dynther, Egidius Coptiten, Henricus deVden, Daniel Roesmont, 

Nycolaus Scilder,Willelmus Broeder. 

Aengaet VI C ryalen van den greve van der Marck ende der scadeloesser 

geloeften daira¡ 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel soe heeft vrouwe Iohanna in zekere brieven 

deser stat verleent dat die scouthet ende rentmeester deser stat tot versueck der 

scepenen derselver, eer zy hoir ambacht zullen aenverden, met goeden bourgen 

verbourgen zullen aen den greve van der Marck iairlix te betalen al sulckenen 

VI C ryalen als hyheeft op vrouw Iohannavoirs. ende dairvoir dese stat ende meyerye 

eertyts geloeft hebben gehadt, alsoe dat deser stat ende meyeryen dairafgenen 

scaide en come; welke brieven beginnen:Ìohanna', etc. ende zyn begrepen opten 

blade XCVII. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o tercio: Henricus Dicbier ¢lius Godefridi, / 

Gerardus de Aa,Wolterus Coptiten, Theodericus Rouer, Arnoldus Heym, Bartholomeus 

Spierinc, Henricus Becker. 

115

fol. 141 r 

fol. 141 v 

1403-1404 

Ten tyde van desen voirs. scepenstoel soe heeft vrouwe Iohannavoir hair ende hair 

nacomelingen deser stat verleent een carthe, inhoudende zekere vryheiden ende 

previlegien van den iairmercten deser stat, welke vryheiden ende previlegie dese 

stat eewelic sonder yemants wederseggen sal gebruycken, dats te wetene: 

Die aude iairmerct deser stat daira¡ en is geen vorder besceyt gevonden 

dat dese stat boven hair aude iairmerct die men hier alle iair pleech te houden ende 

te hanteren, voirtaen ewelic hebben sal moegen twe nyewe iairmercten, behoudelic 

den heer van desen lande van der voirs. aude iairmerct zynen auden tol ende rechten 

soese plegen, ende in de nyewe marcten voirs. van allen tolber goet zoevele als men 

buyten der voirs. ouder mercte gewoentlic is geweest te geven; 

Aengaet der hal¡vastensmarct 

ende dat die een van den voirs. twe nyewe mercten alle iair sal wesen des maendaigs 

voir hal¡vasten ende dueren drie dagen, als smaendaigz, dynsdaigs ende gwoensdaigz 

ende het geleide daira¡ zal ingaen des saterdaigz voir den sondach Oculi ende 

duren tot opten saterdach voir den sondach Letare Iherusalem ende dien dach al; / 

Aengaet Sinte-Bartholomeeusmarcte 

ende die ander nyewe marct sal ingaen des anderendaigz nae Sinte-Bartholomeeusdach 

ende duren dien dach all ende twee dagen dair naestvolgende ende het geleyde 

daira¡sal ingaen op Sinte-Bartholomeeusavont ende dueren totop Sint-Gielisavont 

dair naestvolgende ende dien dach all; 

item ende die genechten die bynnen die iairmerctenvoirs. comen, dat die scouthet 

in absencien van partyen die van sheren wegen mach scorssen, totdat die iairmercten 

leden zyn; welke carthe begint: Ìohanna', etc. ende is begrepen opten 

blade XCVIII. 

Aengaet den signetten 

Ten tyde oeckvan denzelven scepenstoel soe heeft vrouwe Iohanna voir hair ende 

voir hair nacomelingen deser stat verleent een carthe die men noempt `die carthe 

van den signet', etc., dairinne datse heeft verleent dat zoe wanneer over ennigen 

persoen eenvonniss sal zyn gegaen byscepenen deser statoft datyemandvervolgt 

zal zyn nae deser stat rechten, dat dan die scepenen, als die dorde dach dairnae 

leden sal wesen, dengenen die tvonnes behouden oft tvervolch gedaen sal hebben, 

sculdich zullen zyn te geven een cedulle met enen signet geteykent, welke cedulle 

die persoen die tvonness behouden heeft, sal moegen thoenen ennigen van den 

drien knapen deser stat; 

Aengaet tgericht met signetten 

ende die knape sal macht hebben den voirs. persoen zyn ge- / breck uuyt te panden 

ende den sculder sonder vertreck met lyve ende met goede dairvoir te houdene ende 

te vangen, behoudelic oft die sculder dair yet met recht tegenseggen woude, dat 

nochtan hy ende zyn goet in hachten blyven zullen totdat hy bourgen geset zal hebben, 

etc., ut inibi; 

116

fol. 142 r 

fol. 142 v 

Dat die dyenres van den gruynen royen richten moeten 

item dat oick oft die knape des weygerden den lyeden recht te doen, zoe soude hy 

zyns diensts beroeft wesen, etc; 

Dat hen nyemand oploepen en moet op te Rutsemedau te gaen 

item ende oft yemand den knaep om des uuytpandens, richtens oft vangens wille, 

oplyepe oft ennich mesgryp dede, die zoude sculdich wesen te doen een bedevaert 

tot Onser-Liever-Vrouwen te Rutsemedau, etc., ut inibi; welke carthe begint: Ìohanna', 

etc. ende is begrepen opten blade C. 

Aengaet tvercopen van wullen lakenen 

Ten tyde oeckvan denselven scepenstoel soe zyn by deser stat aengaende het snyden 

van wullen lakenen dese navolgende poincten overdragen, te wetene dat een 

poirter die lakenen snyden wille die in deser stat gemaect zyn, die zal hy thoenen 

int gewanthuys deser stat dengeenen die dairtoe van deser stat geset zyn, eer hyse 

sal moegen snyden, ende sal geven alsdan deser stat een Brabantsche schietley van 

den alingen lakenen ende / van den halven een half Brabantsche schietley, opte 

verboeren drie ponden payments; 

item dat als die lakenen alsoe gethoent zyn, zoe zalse die poirter thuys moegen 

uuytsnyden altyt anders dan sdonredaigz; 

item dat die poirter die lakenen coept, zy zyn buyten oft bynnen gemaect, ende 

voirt vercoept oft uutvuert, die sal dairaf geven een scyetley; 

item die lakenen van buyten gebracht ende gemaect in vryen steden sal men altyt 

moegen vercopen opten behoerlycken chyns; 

item die gewantsnyders en sullen geen lakenen int gewanthuys noch bynnen horen 

huyse snyden, die lakenen en zullen zyn gemaect bynnen deser stat oft anderen 

vryen steden ende des zullen die lakenen hebben enen zegel, uuytgenomen wit 

voederlakenen, strype lakenen ende kersey ende wit lakenen ongeverwet; 

item nyemand van buyten en sal lakenen moigen vercopen bynnen deser stat dan 

des donredaigz voir der noenen opt vreemde huysken ende in de iairmercten; 

item ende dat men hetzy van lakenen oft van enniger ander waren gecoft oft vercoft 

buyten lantz, hetzy op Schoenen oft in Pruyssen oft tot Vranckevoirt oft wair 

dat zy, egeenen chyns geven en zall indien die comanscap gevallen zy op geen 

zyde van den Crommen Wyel van Werckendam ende voirt totter borch toe van 

Nymmegen ende / op geen zyde van Den Graue ende alsoe voirt totter Catten 

Ryt ende vandair voirt tot Turnoutervoirt toe ende zoe voirt wederomme totten 

CrommenWyel toe; 

item dat men brede lakenen sal maken van Engelscher wollen ende uuytdragender 

goeder Kempenscher wollen ende met twee zegelen bezegelen, etc.; van welken 

poincten die brieven beginnen: `Wii, scepenen, gesworen, rentmeesteren, 

dekenen van den ambachten', etc. ende zyn begrepen opten blade C I. 

Ende teser tyt wairt hertoge Anthonys ruwart van Brabant. 

Aengaet die gouvernancie hertoige Anthoniis 

1403-1404 

Ten tyde oeck van denselven scepenstoel ende naedien vrouwe Iohanna voirs. 

117

fol. 143 r 

fol. 143 v 

1404-1405 

overgegeven hadde ende consenteert der hertoginnen van Bourgoindien, hare 

nichten, grevinne van Vlaenderen, van Artoys ende van Bourgoindien, moeder 

van den voirs. hertoige Anthonys van Bourgoindien, greve van Rethel ende casteleyn 

van Ryssele, het regiment ende gouvernancie van den lande ende hertoichdom 

van Brabant ende dieselve hertoginne van Bourgoindien tvoirs. regiment 

voirt bevolen hadde den voirs. hertoge Anthonys, soe heeft dieselver hertoge Anthonys 

geloeft ende gesworen dat naedienvrouw Iohannavoirs., zyn moye, zal zyn 

comen van lyve ter doot, dat hy tvoirs. lant van Brabant sal laten gaen tot zynre / 

voirs. moeder, die hertoichinne van Bourgoindien, als rechte erfgenaem derzelver; 

item ende dat hy dlant van Brabant houden zall by hoir rechten ende alden 

herbrengen; item ende dat hy hem in Brabant houden sal oft in zynre absencien 

enen lieutenant oft stathelder dair laten; van welken brieven dbeginsel luydt: Ànthonys 

van Bourgoindien', etc. ende zyn begrepen opten blade C III. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o quarto:Theodericus Berwout, Goeswinus 

Steenwech, IacobusTyt, Ghysbertus de Spina, Iohannes ¢liusWolphardi, Iacobus 

de Neynsel, Gerardus Bathenzoen. 

nu sterff hertoich philips le herdy 1 

Ten tyde van den voirs. scepenstoell opten XXII en dach in aprille ster¡ die voirs. 

hertoige Philips le Herdii ende wairt begraven tot Digoen in Bourgoindien./ 

nu wairt hertoich anthonys rouwairt 1 

Ten tyde oeckvan den voirs. scepenstoel denV ten dach in iunio wairt die voirs. hertoich 

Anthonys ontfangen voir rouwairt in Brabant. 

Aengaet XVIII C cronen, verscoten aen den heer van Heynsberch by 

deser meyeryen 

Ten tyde oeck van den voirs. scepenstoel soe hebben vrouwe Iohanna ende hertoich 

Anthonys voirs. den dorpen deser meyeryen, die omme te vervallen die achterstellen 

die de heer van Heynsberch tachter was van zyne iairgulden die hy 

hadde opte demaynen van Loeuen ende diewelke achterstellen die rentmeester 

aldair had latenverlopen, geleent hadden XVIII C croenen, geloeft denzelven dorpen 

die te corten ter ierster beden die gegeven sal werden; prout in litteris incipientibus:`Wy, 

Iohanne', etc. et comprehensis folio C IIII. 


118

fol. 144 r 

fol. 144 v 

Aengaet VI C peters, verset aen den heer van Heynsberch, datse die 

rentmeester betalen moet 

Ten tyde oeck van denselven scepenstoel zoe hebben vrouwe Iohanna ende hertoich 

Anthonys voirs. deser stat ende meyeryen gegeven zekere brieven aengaende 

den VI C peters die den heer van Heynsberch bewyst waren opte 

demaynenvan Loeuen ende nae waren bewyst te he¡en opte demaynen deser stat, 

als dat hoir genaden rentmeester deser stat, eer hy zyn ambacht aenverden soude, 

altyt ten versuecke / der scepenen deser stat met goeden bourgen geloven zoude 

die voirs.VI C peters te betalen, dat deser stat ende meyeryen daira¡ genen commer 

en soude comen ter tyt toe hoir genaden die gequeeten hedden; prout in litteris 

incipientibus:`Wy, Iohanna'et comprehensis folio C V. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o quinto: Iohannes de Dordrecht, Iordanus 

¢lius Arnoldi Tielkini, Theodericus die Lu, Lucas de Erpe, Egidius de Gheel, 

Henricus Heym, Iacobus deVladeracken. 

Ten tyde van den scepenstoel voirs. opten XXVIII en dach van merte soe ster¡ die 

voirs. vrouwe Margriet, dochter van den voirs. greve Lodewyc van Vlaenderen 

ende van grevinne Margrieten, dochter des voirs. dorden hertoge Ians, suster 

van vrouwe Iohanna voirs., moeder van den voirs. hertoich Anthonys. / 

teser tyt sterff vrouwe iohannavoirs. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o sexto: Yewanus Stierken, Theodericus 

Roeuer, Iacobus deWyel, Arnoldus Stamelairt deVden, Egidius Coptyten, Iohannes 

Heyme, Petrus de Best. 

Nu ster¡ vrouw Iohanna 

Int beginsel des scepenstoels voirs. opten yersten dach decembris ster¡ die edele 

vrouwe Iohanna, naedatse LI iaren had geweest hertoginne, ende waert begraven 

te Bruessel totten bruederen van Onser-Liever-Vrouwen int choer. 

Huldinge hertoich Anthoniis 

1406-1407 

Hertoge Anthoniis voirs., nae der doot van vrouwe Iohanna voirs., in den voirs. 

iair opten XVIII en dach decembris wairt ontfangen voir hertoich van Brabant 

ende tot Loeuen gehuld, dairnae tot Bruessel ende voirt in de andere steden, zoe 

gewoentlic was. 1 / 

1 Bovendeel van een custode zichtbaar. 

119

fol. 145 r 

fol. 145 v 

1406-1407 

ten tyde van hertoge anthoniis 1 

Incoempste hertoge Anthoniis 

Ten tyde des voirs. scepenstoels den XVIII en dach decembris int voirs. iair van 

sess soe heeft hertoge Anthonys voirs. in zynre genaden incoempste voir hem, zyne 

oire ende nacomelingen den lande van Brabant verleent dese naevolgende previlegien, 

te wetene: 

in den yersten dat hy den goeden luyden ende onderseten van den steden, vryheiden 

ende dorpen ende lande van Brabant zoude zyn een getrouwe heer ende die 

handelen met recht nae den rechten van den steden ende bancken dair dat behoert; 

Die bewaernisse der previlegien 

item ende dat men die previlegien ende carthen slants van Brabant in goeder hoeden 

in onse steden van Brabant houden zal, dairaf zyn genaden eenen sloetel, Loeuen 

den anderen ende Bruessel den dorden hebben zullen; 

Sonder consent slantz en sal men geen oirloge aennemen 

item dat hy geen oirloge aennemen sal sonder raet ende consent der steden ende 

slants van Brabant; 

Die raitsluyden in Brabant moeten zyn in Brabant geboren ende geguedt 

ende van wittigen bedde 

item ende dat hy tot zynen gesworen Raide nyemanden en zal neemen, het en zyn 

goede luyden bynnen Brabant geboren, van / wittigen bedde, bynnen Brabant woenende 

ende geguedt ende die huysen ende slooten van Ouermaze wael doen bewaren, 

etc.; 

item ende dat hy die goede luyden slantz van Brabant sal houden varende ende 

vlietende op horen gerechten toll, etc.; 

Men en zal nyemanden buyten Brabant vueren 

item ende dat men egeenen gevangen bynnen Brabant buyten Brabant gevangen 

vueren sal, etc.; 

Van den penningen te slaen 

item ende dat hy geen penningen en sal slaen dan by raide ende consent slantz van 

Brabant ende in een vry stat, etc.; 

Wye ambacht in Brabant mach vueren 

item die van geenen getrouwden bedde en is, en sal nummermeer ambacht in Brabant 

hebben; 

Aengaet den vrede 

item alle onsculdige van gevechte zullen vrede hebben van der uren dat geboert is 

totter naester noenen des anderendaigz, etc.; 

1 Herhaald tot en met fol. 151 v . 

120

fol. 146 r 

Die heer en sal nyet soenen sonder die magen 

item ende dat hy nyemanden van dootslagen dlant sal geven sonder ierste metten 

maigen versoent te wesen; 

Aengaet den gedagen buyten lantz 

item dat die een Brabander den anderen buyten lantz nyet en sal doen gedagen, tenweer 

van testamenten, huwelixe vorwarden, aelmoessen ende geestelycke gueden, 

opte verbuerte van ly¡ ende goet; 

Dat die steden bannen moegen 

item die van den steden gebannen zyn ende zullen worden, dat die gebannen zullen 

blyven; 

item van den scaeck omnino ut supra; / 

Dat men onmundige kynderen nyet ontscaecken en moet 

item die ennich onbeiairt kynt, hetzy knechtken oft meysken, ontscaecten, zal verboeren 

zyn lyf ende goet; 

Dair die heer wynnen sal, dien moet hy overtuygen 

item die van dootslaigen oft quetsuren bedragen wordt, wordt hy nyet overtuygt, zal 

quyt zyn; 

Van pelinge 

item dat men enen yegelycken pelinge sal doen gescien; 


item dat men Sinte-Petersmannen handelen sall zoe van outs gewoentlic is; 

1406-1407 

Nyemanden buyten te gedagen 

item dat ennich leeck persoen zyn sake die hy vonneslic verloren hedde, nyet en sal 

moigen opdragen omme buyten lantz yemanden te creyten; 

Aengaet het iagen ende hont te houden ende met voegelen vliegen; vry waranden 

item dat elckermalck mach honden houden sonder calengieren ende oic iagen hazen, 

vossen alle Brabant doer ende oick canynen buyten vryen waranden ende oic 

met vogelen vlyegen ende oic iagen alrehant groot wilt, uuytgesceyden in de waranden, 

te wetene Zonyen, Mersdal, Zauentroe ende Groetheyst; 

Scout van hout ende boschen hoirt ten woutrecht 

item ende dat men geen scout te woudtrecht oft te boschrecht trecken en sal dan 

scoutcomendevanhoutendebosschen; 

Van den richteren inWals-Brabant 

item dat die baeliuwe ende zyn clercke ende andere richteren inWals-Brabant zullen 

wesen geboren Brabanderen; 

121

fol. 146 v 

fol. 147 r 

fol. 147 v 

1407-1408 

Hier quam Antwerpen weder aen Brabant metten lant van Ouermaze 1 

item ende dat die stat van Antwerpen met der bewysinge dairtoe behorende ende 

metten/lande ende slote van Ouermaze wederomme vergadert zullen zyn ende blyven 

totten anderen steden ende lande van Brabant, zoese plegen eerse dairafworden 

gesceyden; 

Con¢rmacie der voirgaender previlegien 

item heeft oick alle previlegien den lande verleent con¢rmeert; prout in litteris incipientibus: 

Ànthonys'et comprehensis folio C VI. 

Aengaet dat men den drossaet van Brabant tot zynen wilcome nyet 

geven en zal 

Ten tyde oickvan den voirs. scepenstoel den X ten ianuarii, soe is bynnen deser stat 

in presencie des voirs. hertoich Anthonys alsdoen bynnen deser stat gehuld hebbende, 

geordineert dat men voirtaen nummermeer geven en zal ennigen drossaten 

in Brabant ennigerhant gelt tot zynen wilcome oft in ander voegen; van 

welken ordinancie dbeginsel luydt: `Dit is die raminge ende ordinancie' ende is 

begrepen opten blade C XI. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o VII o : Gerardus de Aa, Iohannes de Gemart, 

domicellusTheodericus Roeuer, Henricus deVden, /Arnoldus Dicbier, Iohannes 

Ioede, Zybertus de Hoculem. 

Dat Graue een Brabantz leen is 1 

In den voirs. scepenstoel op Sinte-Seuerynsdach tot Empel opten cant van der 

Mazen uuyt bedwange des voirs. hertoich Anthonys soe ont¢nck hertoich Reynout, 

brueder van den voirs. hertoichWillemvan Gelre, nae desselfs hertoichWillems, 

zyns brueders, doot, te leene dlant van Den Graue van den voirs. hertoich 

Anthonys ende dede hem aldair oepenbairlic eedt. 

Hoe hertoich Lodewyc van Orlyens tot Parys doot bleef 

Ende corts dairnae int selver iair wairt hertoich Lodewyc van Orlyens, brueder 

des coninx vanVrancryc, verslagen by nacht tot Parys by ennige lyeden hertoige 

Ians van Bourgoindien, outste brueders hertoichs Anthonys voirs. 

Aengaet scepenenbrieven, poirteryen ende Sinte-Petersmanscap te 

Loeuen ende Bruessele 

Ten tyde oeckvan den voirs. scepenstoel nae altricacie 2 wesende tusschen die steden 

van Loeuen ende Bruessel ter eenre ende der stat van Antwerpen ter andere 

zyden, omme der scepenen brieven ende poirteryen der voirs. steden van Loeuen 

ende Bruessel ende Sinte-Petersmansscap / der stat van Loeuen, diewelke die 


2 Altricatio: woordenstrijd. 

122

fol. 148 r 

fol. 148 v 

voirs. van Loeuen ende Bruessel mainteneerden datse sculdich warenvoirtganc te 

hebbene doer allet lant van Brabant sonder in vryen steden, ende die van Antwerpen 

dairaf die contrarie sustineerden, etc., soe heeft hertoge Anthonys voirs. onder 

zynre genaden brieven, nae besceyde aen allen zyden gehoert, den voirs. van 

Loeuen ende van Bruessel hoir scepenenbrieven, poirteryen ende Petersmanscappen 

gecon¢rmeert, etc.; welke brieven beginnen: Ànthonys', etc. ende zyn begrepen 

opten blade C XI. 

Dat hertoge Anthonys ierste vrouw ster¡ 

In den voirs. scepenstoel ende ten tyde desselfs den XII en dach in oecxt ster¡ die 

voirs. vrouwe Iohanna, dochter des voirs. herenWalrauens van Sint-Pol ende ierste 

gesellinne des voirs. hertoge Anthonys. 

In desen tyden oeck soe leefden tot Parys twee alte groete doctoren in theologien, 

als meester Peter van Ailly, die nae wairt bisscop van Cameric ende cardinael, 

ende meester Ian Gerson, zyn discipel, cancellier van der universiteyten van Parys. 

In dier tyt sach men een vreeselycke comete in de lucht. / 

Remigii confessoris anno M o CCCC o VIII o : Gerardus de Berkel, Henricus Dicbier 

¢lius Godefridi, Arnoldus Heym, Iohannes de Best, Bartholomeus Spierinc, 

Henricus Dicbier, Florencius de Aa. 

Van den muermeesters ende straetmeesters 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel soe heeft hertoge Anthonys onder zynre genaden 

brieven deser stat geconsenteert, dat die scepenen ende gesworen derzelver 

alle iair moegen kyesen twe oft drie personen van horen medepoirteren omme 

muermeesters ende straetmeesters te wesen, etc.; welke brieven beginnen: Ànthonys', 

etc. ende zyn begrepen opten blade C XII. 

Con¢rmacie der carthen van Roesmalen 

1408-1409 

Ten tyde oeck van denzelven scepenstoel soe heeft hertoge Anthonys die carthe 

dye men heyt `die carthe van Roesmalen', eertyts deser stat by hertoge Iannen, 

den tweesten van dien name, hertoge van Brabant, etc., in den iair M CCC vy¡ 

verleent, beginnende / dieselver carthe: `Nos Iohannes, Dei gracia', gecon¢rmeert 

ende dairtoe voir hem, zyn oir ende nacomelingen in meerder cleernisse 

der voirs. carthen ende omme dese stat in goede staet te houdene derselver verleent 

dese naevolgende poincten: 

Dat die scepenen ende gesworen alle iair nyew dekenen souden setten 

in den yersten dat die scepenen ende gesworen deser stat oft dmeeste deel van hen 

voirtaen alle iair, wanneer die dekenen afgaen zullen, by den scouthet deser stat op 

hoir eeden ander dekenen setten zullen ende by den scouthet doen eyden; 

Die dekenen alse afgaen in drie iaren geen dekenen en zullen wesen 

ende die dekenen die alsoe geset zullen werden, wanneer zy afgaen in drien iaren 

dairnae egeen dekenen wesen en sullen van ennigen ambachten bynnen deser stat; 

123

fol. 149 r 

fol. 149 v 

1409-1410 

Dat scouthet, scepenen ende gesworen alle dese stat regeren zullen 

item ende dat hem nyemand en sal onderweynden bynnen deser stat ennichz regimentz 

dan scouthet, scepenen ende gesworen deser stat opte verboren ly¡ ende 

goet; 

Geen gerucht te maken 

item dat nyemand gerucht oft gedringe maken en sal in deser stat, heymelic noch 

oepenbaer, tegens die hoichheerlicheit oft tregiment deser stat opte verboren als 

voir; 

Hoelange die geboden duren 

item wat geboden die scouthet deser stat by consent der scepenen ende gesworen 

gebieden sal, dat die duren zullen dien scepenstoel; 

Dat die dekenen hoirs ambachz bootscap doen zullen by eede ende elck 

bysunder 

item wanneer die scepenen ende gesworen deser stat die raetsluden ende dekenen 

ontbieden, dat zy/dan zullen comen om te horen des zy hen zullen opdoen, dairop 

te antwoirden ende oft die dekenen nyet vroet en weren tantwoirdene ende hoir ambachten 

begerden te spreken, datse dat zullen moegen doen, ende dat gedaen zal 

elck dekenen op synen eedt sunderlinge zyns ambachs boetscap den scepenen ende 

gesworen vercundigen sonder anders yemant dat tevorens te verclaren; 

Aengaet den commer te vynden 

item want dese stat in commer is, dat zy dien commer af mach doen ende zoe wanneer 

scepenen ende gesworen deser stat die raitsluden ende dekenen van den ambachten 

by hen ontbieden omme dien commer af te doen ende versynnen wair 

men dien commer ter minster scaden nemen sal, dat zy dat ramen zullen onder 

hen gemeyntlic bynnen eenre maent naedat die scepenen ende gesworen dien commer 

opgedaen zullen hebben; 

Dat die twee ierste leden deser stat moegen sluyten 

ende oft zys bynnen der maent nyet eens en worden, dat dan die scepenen, gezworen 

ende dmeeste deel der raitsluyden dairop hen tsamentlic beraiden zullen ende accorderen 

ende wes zy dairafoverdragen, dat zullen die dekenen sculdich zyn te houdene 

ende met hen te volbrengen; 

Van den sloetelen der commen 

item ende dat totter commen zullen wesen vier sloetelen, dairaf die scepenen den 

enen, die gesworen den anderen, die raitsluyden den dorden ende die dekenen / 

den vierden zullen hebben; prout in cartha incipiente: Ànthonys', etc. et comprehensa 

folio C XIII. 

Dicta cartha ut fertur est annichillata seu rupta. 1 

Remigii confessoris anno M o CCCC o IX o : Iohannes de Dordrecht, Iacobus de 

Neynsel, Egidius de Geel, Nycolaus Scilder,Willelmus Broeder, Henricus Heym, 

Goeswinus de Berkel. 

1 In margine nota; vertaling: genoemde oorkonde is, naar men zegt, vernietigd. 

124

fol. 150 r 

fol. 150 v 

Van den ingebot 1 

Ten tyde van desen voirs. scepenstoel soe heeft die voirs. hertoge Anthonys, te wetene 

doer die stemme heren Ians van Ophem, ridder, ende in presencien des cancelliers 

van Bourgoindien, heren Peters van Campdonc, cancelliers van Brabant, 

des ionckers van Nassou, des ionckers van Zeyn, des / heren van Wesemael, des 

ionckers van Monyouwe ende Stevens van der Nederalphen, rentmeesters van 

Brabant, endeWouters van der Noot, ende oic in iegenwoirdicheit van den gedeputeerden 

der steden van Loeuen, Bruessel, Antwerpen,Thienen, Nyeuele, Lyere 

endeVilvoirden, toegeseegt deser stat te houden in horen alden rechten van horen 

pandingen ende ingebieden, zoese gehadt heeft by tyden vrouwe Iohanne ende 

hertoige Ians, etc.; dairaf dbeginsel luydt aldus:Ònse genedige heer', etc. ende is 

begrepen opten blade C XVI. 

Hertoich Anthonys trouden hier zyn tweeste vrouw 

Ten tyde oeckvan desen voirs. scepenstoel soe trouden die voirs. hertoich Anthonys 

die scone Elisabeth, dochter des hertogen van Gourliez, beyde der coningen 

van Hongeren ende van Behem brueders, dairaf die brulocht tot Bruessel gehouden 

wairt. Ende hertoge Ian van Bourgoindien, brueder van den voirs. hertoige 

Anthonys, ende die greve van Cleermont, brueder des hertogenvan Bourbon, leyden 

die bruyt. 

Hoe Lutzenborch aen de hertoich van Brabant comen is 

1410-1411 

Hair was te huwelic gegeven dat hertoichdom van Lutzenborch ende tgreefscap 

van Cynni metter voechdyen van Elsaten om ewelic ende er£ic te besitten ende 

van oir tot oir dairinne /te succederen ende dat van haren oem, conincWencelyn 

van Behem, die oic Roemsch Coninc was. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o X o : Yewanus Stierken, Theodericus 

Roeuer, Iacobus Coptiten, Iacobus deWyel, Iohannes Heym, Petrus de Best, Leonius 

de Erpe. 

Hoese gestraft zyn die de pandinge des ingebotz wederspennich zyn 

geweest 

Ten tyde van desen voirs. scepenstoel soe heeft Goessen Moedel van der Donck, 

die bynnen deser stat gerasteert ende gevangen was, mitsdien hii hem mesgrepen 

hadde in der pandinge die aen zynen persoen by den poirtier gedaen was, gezekert 

ende geloeft ter beternisse deser stat hondertduysent gebackens steens; prout 

in litteris incipientibus:Ìck, Goessen Moedel van der Donc', etc. et comprehensis 

folio C XVI. 


125

fol. 151 r 

fol. 151 v 

fol. 152 r 

fol. 152 v 

1411-1412 

Dat coninc Segemont wairt gecoren Roemsch Coninc 

Ten tyde oeck van den voirs. scepenstoel soe ster¡ die Roemsche Coninc Robbrecht 

van Beyeren / ende doen wairt coninc gecoren Segemont, coninc van 

Hoingeren, brueder des voirs. conincWencelyns van Behem van svaders wegen. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XI o :domicellus 1 Theodericus Roeuer, 

Daniel Roesmont, Iacobus de Vladeracken, Iohannes de Dussen, Gerardus de 

Aa, Iohannes Dicbier, Petrus Ioede. 

Huldinge hertoich Anthonys int lant van Lutsenborch 

Ten tyde van den scepenstoel voirs. worden hertoge Anthoniis ende vrouwe Elisabeth 

voirs. ontfangen ende gehuld int lant van Lutsenborch. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XII o : Henricus Dicbier ¢lius Godefridi, / 

Arnoldus Heym, Henricus de Vden, Bartholomeus Spierinc, Henricus Becker, 

Willelmus de Aa, Rodolphus Berwout. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XIII o : Gerardus de Berkel, Gerardus Scilder, 

Henricus Heym, Gerardus de Aa, Henricus Dicbier, Iohannes Balyart, Gerardus 

de Beirck. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XIIII o :Yewanus Styerken, Iacobus Coptiten, 

/ Iacobus de Neynsel, Iohannes Heyme, Arnoldus Dicbier, Iohannes de Berkel, 

Rodolphus Loniis. 

Submissie tusschen heren Henricken van der Leck, heer tot Hezewyc, 

ter eenre ende Goyarden van Brecht ter andere zyden 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel den XXIII ten dach in meye soe hebben heer 

Henrickvan der Leck, ridder, heer van Hezewyc, Dynther ende Gestel by Oisterwyck, 

ter eenre ende Goyart van Brecht, tot Gestel voirs. groetelic geerft wesende, 

ter andere zyden hen gesubmitteert van horen twisten ende gescillen diese eenwylen 

hadden gehadt ter cause van warandien, vysscheryen, thienden, erftalen ende 

van allen anderen saken diese tegens malcanderen hadden, etc., dats te wetene in 

twee scepenen van Bruessel ende twee scepenen deser stat die de saken in alles 

ondertasten ende ondersuecken zouden ende voirts in hoir medevennetten ende 

gesellen als in myntlike arbiters omme die gescillen ende twisten voirs. nedergeleegt 

te wordene; prout in litteris incipientibus:`Heer Henrickvan der Leck, ridder', 

etc. et comprehensis folio C XVII. / 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XV to : dominus Theodericus Roeuer, miles, 

Heymericus Groy,Theodericus Lu, Henricus deWeerthusen, Iacobus Monic, 

Geerlacus de Gemart,Willelmus Brant Roeuer, Godefridus de Rode, pro Weerthusen 

deposito. 

1 In margine. 

126

fol. 153 r 

fol. 153 v 

Van tconsilium te Constans 

Omtrent deser tyt was tconsilium te Constans in Almanien geleegt by den voirs. 

coninc Segemont, die zeer arbeyden om tscisma neder te leggen dat lange in de 

Heilige Kercke had geweest. 

teser tyt waert aflivich hertoge anthoniis 

Den stryt van Blangys, 1 dairinne hertoich Anthonis doot bleef 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel op Sinte-Crispyns ende Crispiniaensdach by 

Blangiis geboerden enen zwaeren strydt tusschen den coninc vanVrancryc ende 

coninc Henric van Engelant, in welken strydt metten voirs. coninc van Vrancryc 

ende aen zyn zyde waren die voirs. hertoge Anthonys ende greve Philips van 

Nyuers, zyn ioncste brueder, die beyde dair doot bleven ende noch vele / grote 

edelen uuyt Vrancryc ende uuyt Brabant, dair die Engelsche den stryt wonnen. 

Nochtans hadden die Fransoysen X mannen tegen enen Engelschen, mar mits 

hore hoverdyen verloren die Fransoysen den stryt, wantse die Engelsche wouden 

bevechten alleen metten edelen uuyt Vrancryc, Brabant, etc. 

Wair hertoich Anthonys begraven wairt 

1416-1417 

Hertoge Anthonys voirs. wairt vandair doot gebracht terVueren, dair hy wairt begraven 

eerlic. 

Uuytspraeck tusschen heren Henricken van der Leck, heer tot Hezewyc, 

ter eenre ende Goyarden van Brecht ter andere zyden 

Ten tyde van den scepenstoel voirs. den sesten dach van merte soe hebben die scepenen 

van Bruessel ende deser stat sHertogenbosch tusschen den voirs. heren 

Henricken van der Leck ter eenre ende den voirs. Goyarden van Brecht ter andere 

zyden aengaende den voirs. horen gescillen ende twisten hoir mynlike uuytsprake 

gedaen ende pronuncieert, dairinne Goyart voirs. ten meesten onrecht bevonden 

is; prout in litteris incipientibus:`Want heer Henric van der Leck, heer van Hezewyc', 

etc. et comprehensis folio C XVIII. 

teser tiit waert die vierde hertoge ian, soen van hertoge 

anthonys, gehuldt 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XVI o : Sibertus de Hoculem, /Iohannes de 

Dussen, Iacobus de Gheel, Reynerus Loden, Marcelius die Lu,Willelmus ¢lius 

Willelmi Arnoldi Tielkini, Arnoldus Monic, Heymericus Groy, Godefridus de 

Rode. 

1 Dit is de slag bij Azincourt. 

127

fol. 154 r 

fol. 154 v 

1417-1418 

Dat hertoich Ian, zoen hertoge Anthonys, ontfangen wairt voir hertoch 

van Brabant; hy was die vierde hertoich Ian 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel ende als die voirs. hertoge Anthonys doot was, 

soe wairt die voirs. Ian, zyn outste zoen, die mer XIII iaren doen oudt was, ontfangen 

voir hertoge van Brabant onder vorwarde dat als hy weer comen tot zynen 

XV iaren, dat hy alsdan zynen eedt zoude vernyewen, zoe hy oeck dede. 

Dat ennige die uuyt deser stat waren gebannen, dairaf quytgescouwen 

zyn 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel opten XXIX en dach van aprille soe heeft die 

voirs. hertoge Ian, zoen hertoge Anthonys, zekere personen die gebannen waren 

uuyt deser stat, ten bevele des voirs. hertoge Anthonys, zyns vaders, quytgescouwen 

van denselven banne ende die wedergegeven dlant ende te moigen comen tot 

horen gueden, aengesien dat dese stat genen banne en heeft, etc.; prout in litteris 

incipientibus: Ìan, by der gracien Goids', etc. et comprehensis opten blade C 

XXV. / 

Int iair ons Heren doe men scree¡ M CCCC XVII bynnen der octaven van Sinte- 

Remeys soe worden scepenen gezett bynnen deser stat van sheren wegen ende by 

den onderscouthet tot dier tyt Goeswyn Moedel van der Donc geeydt: 1 Iacob van 

Vladeracken, Roelo¡ Berwout, Henrick Dicbier, Ian die Lu, Dirck van Haestrecht, 

Ian Hoernken. 

Dat die gesworen enen nyewen scepenen hebben geset 

Ende mits dat bynnen derselver octaven die seven scepenen nyet volsett en waren 

ende dairaf een scepenen gebrac geset ende geeydt te werdene by den scoutheten 

van sheren wegen, soe waert Peter Steenwech des anderendaigs nae der octaven 

voirs. scepenen in derselver stat gezett by den gesworen die int naest voirleden iair 

scepenen waren, te wetene Sybrechten van Hoculem, Iannen van der Dussen, Iacoppen 

van Gheel, Reyneren Loden, Marcelissen die Lu, etc. ende by deser stat 

gesworen knaep Gerarden Coenraetz geeydt nae begrip van enen previlegie deser 

stat van vrouwe Iohanna verleent int iair M CCC LXXXVII. / 

ten tyde van den vierden hertoge ian, soen van hertoge 

anthoniis 2 

Die voirgenoempde hertoich Willem van Beyeren, greve van Henegouwe, van 

Hollant, Zeelant, etc., wyens brueder was heer Ian, hertoich van Beyeren, elect 

van Ludick, dairomme vele bloetstortinge gesciet is, hadde by der voirs. vrouwe 

Margrieten, dochter des voirs. Philips le Herdy ende suster des voirs. hertoge An- 



128

fol. 155 r 

fol. 155 v 

thonys, zynre gesellinnen, een dochter die Iacob hyet, die seer schoen was ende 

had gehadt den Dolphyn vanVrancryc, die sonder oir ster¡. 

Nu ster¡ hertoichWillem van Beyeren 

Hii hertoich Willem ster¡ int voirs. iair opten heiligen Pinxtdach. Hy begeerden 

in zynen uuytersten dat men die voirs. Iacob, zyn dochter, geven zoude te wive den 

voirs. hertoich Iannen van Brabant, zoen van hertoge Anthonys voirs., nyettegenstaende 

datse waren brueder- ende susterkynderen. Ende als hertoich Willem 

voirs. was overleeden, trac die voirs. hertoich Ian, zoen hertoich Anthonys voirs., 

met schoenen staet tot Mechelen ende voirt tot Ghent, dair hy met den voirs. hertoich 

Iannen van Bourgoindien, zynen oem, sprack om ten huwelic te crigene die 

voirs. vrou Iacob, zyn nichte. 

Hoe hertoich Ian, zoen hertoich Anthonys, ende vrouwe Iacob in huwelic 

vergaderden 

Ende dairnae wairt thuwelic gesloten tot Biervliet, dair die voirs. hertoich Ian, 

zoen hertoge /Anthonys, quam met greve Philips van Chairlois, zynen neve, zoen 

des voirs. hertoge Ians van Bourgoindien, zyns oems. Ende dairnae opten XXII en 

dach novembris int voirs. iair M CCCC XVII paeus Marten, die alsdoen int consilie 

van Constans paeus gemaect was ende die andere paeusen afgeset waren, 

dispenseerden opt huwelic tusschen denselven hertoge Iannen ende vrouwe Iacoppen, 

die suster- ende bruederkynderen waren. 

DitwasdievierdehertogeIan 

1418-1419 

Ende hertoige Ian besliepse in Den Hage int slot aldair, dair vrou Margriet, moeder 

van vrouwe Iacoppen, oic was, ende voirt wairt hy aldair in Hollant, Zeelant 

ende Henegouw gehuld ende voir heer ontfangen ende vrouw Iacob wert weder in 

Brabant ontfangen ende zyleefden tsamen eendrechtelic een wyle tyts met groeter 

vroeghden ende genuechten, dwelc lacy naederhant by quaden oirsteeckers omgestootenwairt, 

alsoe datse tottwedrachticheit quamen ten groetenverder¡enisse 

der landen ende vele bloetstortinge, zoe nae blycken sal. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XVIII o : Theodericus de Meerhem, dominus 

Willelmus de Ghent, miles, / Hubertus de Gemart,Theodericus die Roeuer, 

Lucas de Erpe ¢lius Geerlaci, Theodericus die Lu ¢lius Theoderici, Iohannes 

Loenman, Gerardus Monic, pro Roeuer defuncto. 

In isto scabinatu in profesto Petri et Pauli apostolorum fuit magnum incendium 

in isto opido. 1 

1 

Vertaling: in dit schepenjaar was op de dag voor Sint-Pieter en Sint-Paul (= 28 juni) een 

grote brand in deze stad. 

129

fol. 156 r 

fol. 156 v 

1418-1419 

Hoe zeker gescil in deser stat wesende nedergeleegt is byde van 

Bruessel ende Antwerpen 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel zoe was bynnen deser stat tusschen die ingesetenen 

derselver ende ennige ingesetenen deser meyeryen oneendrechticheit, ongunste, 

rancoir, wrympinge, discort ende gescille dairaf datse hen hebben 

submitteert in de steden van Loeuen, Bruessel ende Antwerpen, die dat voirts gestelt 

hebben by raide ende weten der scepenen deser stat, te wetene Dircken die 

Lu, Huberden van Gemart, Heymeric Groy, Henrick Dicbier Goyartss., Bartholomeeussen 

Spierinc ende Peteren van Best, om alle becroen ende beclagen ter 

eenre ende ter andere zyden te ondersuecken. Ende dairnae hebben die voirs. 

van Bruessel ende van Antwerpen in den name van hen ende voirs. van Loeuen 

geseegt die voirs. van Den Bosch ende die dair aen cleven moegen versuent te wesen, 

etc.; prout in litteris incipientibus: Ìn den iair Ons Heren duysent vierhondert 

ende achtiene', etc. et comprehensis folio C XXVI. / 

Uuytspraeck gedaen tusschen heren Henricken van der Leck ende 

heer Willemen van Ghent 

Ten tyde oeck van den voirs. scepenstoel soe hebben die van Bruessel ende van 

Antwerpen een uuytspraeck gedaen tusschen heren Henricken van der Leck, 

heer tot Hezewyc, ter eenre ende herenWillemen van Ghent, heer tot Meerwyc, 

ter andere zyden, aengaende den gescille tusschen hen wesende ten ocsuyne van 

zekere toeseggen dat heer Willem voirs. den voirs. heren Henricken toegeseegt 

soude hebben, dat hii ten Bosch geen regiment noch ambacht en soude, ten weer 

by raide heren Henricx voirs., etc.; prout in litteris incipientibus: `Wy, commoingemeesteren, 

scepenen', etc. et comprehensis folio C XXVIII. 

tVercriich van der vryheit des tols van Hollant ende Zeelant; Hollantschen 

tol 

Ten tyde oick van den voirs. scepenstoel soe hebben die voirs. hertoge Ian ende 

vrouw Iacob van Beyeren als optenV ten dach in februario int iair M CCCCXVIII 

deser stat verleent voir hen, hoiroiren, erven ende nacomelingen greven ende grevinnen 

van Hollant ende Zeelant, dat hoir poirteren die nu zyn oft naemaels wesen 

zullen van desen dage voirtaen op allen steden bynnen Hollant ende Zeelant 

te water ende te lant met horen gueden, pennewarden ende comanscappen vry 

varen ende keeren zullen van allen tollen ende ongelde ende daira¡ ongehouden 

ende ongelast zyn ende blyven tot ewigen daigen, /hetzy op hoers selfs bodem oft 

op vreemde bodemen; 

Wye ende hoe men den tol gebruycken sal ende vry varen sal 

alsoe wie poirter wordt bynnen deser stat dat die een iair lanc oft meer dair poirter 

zal zyn geweest eer hyder verleningenvoirs. gebruycken sal, behoudelycken dien dat 

die poirteren deser stat oft hoer zekere boden by horen gueden, penwairden ende 

comansscappen wesende, aencomen zullen ende sculdich zyn aen te comen ten tolsteden 

dair dat gewoentlic is, om oirlof te heysschen voirby te varen aen de tolneren 

aldair, die sculdich zullen zyn hen sonder vertreck oirlof te geven voirby te varen 

130

fol. 157 r 

fol. 157 v 

1418-1419 

ende oft dair vertreck in vyele van oirlof te gecrigene, zoe zullen zy moegen voirtvaren 

sonder mesdoen; 

weert oick sake dat zy den tolneren nyet en vonden als zy dus aencomen weren, 

wanneer zy die tolneren kuntlic gesocht hedden, zoe zullen zy oirlo¡ heysschen 

tot hore woenstat aen degeen die daer zyn ende nyet vorder ende dairmede voirtvaren, 

gelyc voirs.; 

ende zullen die poirteren deser stat oft hen boden ten versueck van den tolneren 

met horen eeden sculdich zyn te houden dat die gueden poirters gueden zyn van 

Den Bosch ende nyemanden anders oft men hen des met horen simpelen woerden 

nyet geloeven en woude; 

ende gevyelt dat men vonde dat zy ander gueden geladen hedden dan die henzelven 

toebehoirden, daira¡ sal die heer zyn recht hebben, ende oft dair ander gueden 

in weren ende zy dat nyet en seyden ende dairmede verby vuren onvertolt, / 

zoe sullen allen die gueden die zy geladen hedden, alsoe wael hoer gueden als andere 

verboert zyn; ende diegeen die de gueden verby vuerde ende den toll oft ongelde 

onsteecken, die zullen dat sculdich zyn te beteren tegens den heer in der 

maten als dair toebehoert; prout in cartha incipiente: Ìan, by der gracien Goids 

hertoge', etc. ende begrepen opten blade C XXIX. Ende by de voirs. verleninge 

zyn by geweest die ioncker van Gaisbeeck, die heer van Dyest, die ioncker van 

Monyoyen, die heer van Rotselaer, die heer van Zeuenbergen, Arnt van Zeuenbergen, 

zyn brueder, endeWillem van den Berge. 

Van II M croenen die dese stat tanderen den vierden hertoich Iannen 

had geleent 

Noch ten tyde van den voirscr. scepenstoel soe heeft die voirs. hertoge Ian, als optenV 

ten dach van februario voirs., van deser stat by handen Ians de Boc, zynre genaden 

clerc ende rentmeesters van allen zynen ¢nancien, die somme van II M 

gulden cronenVrancrycx die dese stat zynen genaden gedaen hadde van zekeren 

lyfttochtrenten diese voir zyn genaden had vercoft ende dairvoir hy deser stat onderpant 

had geset die gruyte ende zyn demaynen bynnen deser stat ende meyeryen, 

etc.; prout in litteris incipientibus: Ìan, by der gracien Goids', etc. et 

comprehensis folio C XXXI. / 

Dat die vryheit van den tollen Hollant, Zeelant zyn gecoft met IX M 

cronen; van den Hollantschen tol 

Ten tyde oeckvan den voirs. scepenstoel opten vierden dach in merte soe heeft die 

voirs. hertoge Ian die Vierde van deser stat gekent ontfangen te hebbene die 

somme van IX M Vrancrycsche croenen ter cause der verleninge der previlegie 

ende vryheiden van tolvry te varen in Hollant ende Zeelant te water ende te lande 

ende oic ten ocsuyne van zekeren anderen previlegien deser stat by hem verleent; 

prout in litteris incipientibus:Ìan, by der gracien Goids', etc. et comprehensis folio 

C XXXI. 

131

fol. 158 r 

fol. 158 v 

1418-1419 

Hoe men behaudt zal doen opte verbornde brieven 

Oeck ten tyde van den voirs. scepenstoel den vierden dach in augusto soe heeft die 

voirs. hertoge Ian, die vierde van dien name, naedien dese stat zynen genaden te 

kennen had gegeven dat in den brant die doen had geweest bynnen deser stat die 

poirteren derselver groten scade hadden gehadt ende dat hoir scepenenbrieven 

weren verbornt etc., geconsenteert zoe wye van den poirteren ende ingesetenen 

deser stat zyn erfbrieven in den voirs. brant verloren hedde, dat hy ly£ic sal ten 

heiligen zweren dat zyn brieve in den brant verbornt zyn oft verloren ende dat 

hy om dairtoe weder te comen hulpe suect sonder argelist, dairnae sal dieselve 

persoen zyn behaudt doen met zynen eede wat brieve hy verloren heeft, wair zy 

gemaect waren, van wat erfrenten oft pacht, / van hoe vele, wair ende wyen dat 

men dien chyns plach te gelden ende met wat brieven ende geloeften ende wes 

hem te gronde dairaf cundich is; 

Hoe ende by wyen den eedt opt behaudt gesterct sal werden 

ende dan zullen ten minsten twe goede wittige mans onbescaempt van mesdaden, 

stentich van horen iaren, met hem ten heiligen zweren dat zynen eedt goet, gerechtich 

ende onmeynedich is; ende waert sake dat die persoen, man of wyf, dien aldus 

zyn brieve verbrant oft verloren weren ennich besceydt hedden van transscripten 

daira¡, het weer vidimus, instrument, prothocol oft ander vermanisse met ennigen 

anderen brieven dairmede men bevuelen mucht dat dien persoen zyns behauts te 

bat weer te geloeven, soe zullen die scepenen ende gesworen ten tyde wesende die 

eede moigen sachten ende verlichten, indien dat die persoen van alsulker kennissen 

ende werden weer, dat men hem bilicx soude kennen ende aensien ende hy nochtan 

ten heiligen hielde dat hy tot zynen behoude te doen als voirs. is nyemand en cunde 

gecrigen ende in all dierselver formen sal elck zyn behaudt doen van zynre scout; 

Dat men dbehaudt cundigen sal 1 

ende dit behaut aldus gedaen cundigen in der kercken in der stat van Den Bosch 

ende andere prochiekercken dair die erven, onderpanden ende pachten gelegen drie 

sondaigen achtereen sonder middelt volgende; ende eest sake dat die persoen met 

recht nyet en wordt wedersproken bynnen iaers nae die vercundinge, zoe sal hy dairinne 

berusten ter besceydenheit der scouthet ende scepenen nae gelegentheit der saken; 

/ 

Hoe lange men behaudt mach doen 

ende zullen die behauden moeten gescien bynnen van Sinte-Remeysdage naestcomende 

over een iaer ende nae dier tyt en sal men nyemand ontfaen zyn behaudt te 

doen; 

Hoe men uuytroepinge mach doen doen van erven, chynsen, pachten die 

yemand gecoft heeft, dat men dairop geen wairscap en mach zuecken 1 

item zoe wye voirtaen erve, erfrenten oft erfpacht coept oft vercrygt, dat men ten 

versueck des coepers bynnen iaers zal moegen gedagen enen yegelycken int gemeyn 


132

fol. 159 r 

fol. 159 v 

1419-1420 

met enen geruft voir der stathuys van Den Bosch twee vrydaigen achtereen volgende 

ende nyet vorder, indien dat die erven oftonderpandenvan dien chynsen oft pachten 

bynnen der vryheit van Den Bosch geleigen zyn; zyn zy dair buyten gelegen, zoe sal 

men nochtans cundigen als voirs. is ende dairtoe twe sondaigen dairnaest volgende 

in der prochiekerken dair die erven oft onderpanden gelegen zyn ende dan sal men 

seggen wie dat gecoft oft vercoft zullen hebben ende met wat commer ende hoevele 

dat meer opte onderpanden gaet boven die voirs. chynsen ende pachten; ende eest 

sake dat die coeper dairnae iaer ende dach berust in den voirs. erven, chynsen oft 

pachten onbecalengieert met daigen ende met daiges recht voir scouthet ende scepenen 

dair dat behoert, soe sal die coeper dairinne er£ic berusten sonder meer 

commers uuyten erven te gelden ende sal die coeper zynen chyns ende pacht er£ic 

behouden onbelast, al worden dairop naemaels ander geloeften bevonden nae den 

voirs. tyde; ende dat sal men moigen doen tot drie tyden siaers, te weten ten tween 

ierstenvrydaigen nae Alreheiligendach ende ten tween ierstenvrydaige nae Beloken 

Paeschen ende ten tween iersten / vrydaige nae Darthiendaige; 

Aengaet den onmundigen ende die buyten lantz zyn 

item zoe wie bynnen iaers coempt ende die pachten oft chynsen calengieren wil, 

dien sal men dach setten te spreken met recht in deser stat, behoudelic oft yemand 

onder zyn iaren weer oft buyten lantz, dat die bynnen iaers naedat hy comen weer 

tot zynen iaren oft bynnen lantz, sall moegen calengieren, gelyc voirs. is; 

Dat men alleen van drie iaren manen sal, ten weer met aensprake in recht 

gesocht 

item dat men iairrenten, chynsen oft pachten nyet en sal moigen manen vorder dan 

van drie iaren, het en weer dat hy dat ter vorens in den recht met aenspraken gesocht 

hedde; 

Dat den Vuchterendyc ende voirts by tgasthuys goet buyten Pickepoirt 

bynnen der vryheit deser stat zyn 

item ende dat diegheen die woenen buyten die Pickepoirt, te weten optenVuchterendyck 

voirt tot Hessels Smolners hostat toe, aengaende des gasthuys goet totter leger 

straten toe aen de Maet liggende, wesen ende blyven sullen bynnen der vryheit deser 

stat, alsoe dat diegeen die dair bynnen woenen met deser stat te scote ende te lote 

staen zullen; prout in cartha incipiente: Ìan, by der gracien Goids' ende comprehensa 

folio C XXXI. Die heren dairby wesende zyn geweest die ionckeren van 

Gaesbeeck, vanWeesmalen, van Monyoyen ende die heer van Assche. / 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XIX o : dominus Theodericus Roeuer, miles, 

Hesselo de Drongelen, Godefridus Berwout, Henricus van den Borchacker, 

Godefridus de Zeelst, Iohannes Berwout, Iohannes die Lu ¢lius Ade, Nycolaus 

Hels, pro Hesselone defuncto. 

Hoe hertoge Ian van Bourgoindien doot blee¡ te Monstruel opt slot 

inVrancryc 

In den voirs. iair van XIX in septembri wairt die voirscreven hertoge Ian van 

Bourgoingien, zoen van den voirs. hertoge Philips, geheyten Le Herdy, brueder 

133

fol. 160 r 

fol. 160 v 

1419-1420 

van den voirs. hertoich Anthonys ende vader van hertoge Philips van Bourgoindien 

die doen hyet greve Philips van Chairloys, te Monstruel inVrancryc dootgeslagen, 

dwelc aldus by quam. Naedat coninc Henrick van Engelant in 

Normandien comen was, zoe wairt tusschen heren Kaerle, den Dolphyn van 

Vrancryc, ende den voirs. hertoge Ian van Bourgoindien een heymelic verbont 

van vrienscappen gemaect ende bezegelt. Dairnae wairt die Dolphyn die noch 

ionc was van omtrent XIIII iaren, gebrocht tot Monstruel, / te wetene van heer 

Tanneghy du Chastel, prevoost van Parys, ende den viconte van Narbone, die 

huysgesin waren van den hertoich van Oirlyens, des Dolphyns oem, die te Parys 

dootgeslagen was, die hertoge Ianne zeer haetten. Soe was hertoge Ian voirs. van 

des Dolphyns wegen ontboden by hem te comen om te tracteren hoe men den coninc 

van Engelant wederstaen zoude die dmeestedeel van Normandien gecregen 

hadde ende lachvoir die stat van Ruaen. Ende hertoge Ian, betrouwende opt voirs. 

verbont, trac opt slot te Monstruel met cleynder macht. Ende als hy dair bynnen 

was, wairt die brug opgetogen ende in der presencien des Dolphyns comende zoe 

dede hy hem reverencie zoe dat behoirde. Ende hem wairt gevraegt met scerpen 

woerden wairom dat hy dEngelsche nyet wederstaen en hedde, etc. Ende terstont 

wairt hydair dootgeslagenvan dengenen die dair byden Dolphyn waren. Die heer 

van Sinte-George uuyt Bourgoindien vyel opten selven hertoge ende wairt aen 

dootgeslagen. 

Hoe hertoich Philips van Bourgoindien verbont maecten metten coninc 

van Engelant om te wreeken die doot des voirs. hertoich Ians, 

zyns vaders 

Hieraf wairt naemaels grote wrake gedaen van den voirs. hertoge Philips van 

Bourgoindien, zynen zoen, die doe ionc was, ende maecte verbont metten voirs. 

coninc Henric van Engelant. Ende hy bracht dairtoe dat coninc Henric creech te 

wive vrouw Katherynen, die ioncste dochter des conincx vanVrancryc, Kaerls die 

Seste. / 

Hoe Normandien aen Engelant comen is 

Ende dese coninc Kaerle wairt dairtoe gebracht dat hy coninc Henric van Engelant 

met zynre dochter gaf te huwelic dat hertoichdom van Normandien ende hy 

ont¢nc dat te leen van den voirs. coninc Kaerle vanVrancryc. Oeckwaest vorwart 

oft coninc Henric van Engelant manlic oir creech van vrouw Katherynen, zoe 

zoude dat oir die croen vanVrancryc besitten nae des voirs. conincx vanVrancryc 

doot ende die Dolphyn zoude dan daira¡ beroeft zyn. Mar die Dolphyn en woude 

dat van geenre werden houden, seggende dat in zyns vaders macht nyet en was 

hem te onterven. 

Hoe coninc Henric van Engelant ende hertoich Philips van Bourgoindien 

inVrancryc met oirloge vele landen incregen 

Soe datoirlogen mennich iair durende opresen sonderlinge nae die doot des voirs. 

conincx vanVrancryc, want die Dolphyn hem pynden dat ryc aen te verden tegens 

134

fol. 161 r 

fol. 161 v 

1419-1420 

den voirs. coninc Henric, die hem te Parys coninc dede croonen, ende tegens den 

voirs. hertoich Philips van Bourgoindien als met hem verbonden, zoe datse 

dmeeste deel van der croonen cregen, als Pickardien, Normandien, Gascoingien, 

dlant omtrent Parys, die Champaingnie ende meer andere landen van Vrancryc 

zeer destrueerden. Mar die hertoichdommen van Oirlyens, van Berry, van Tourayen, 

van Bourbon ende meer andere en creegen zy nyet, noch oic dat Dolphinaet. 

1 

Hoe heer Ian van Beyeren verteech opt bisdom van Luydick ende 

trouwden een wy¡ 

Omtrent oeck deser tyt als die voirseyde heer Ian van Beyeren, brueder des voirs. 

hertoich Willems van Beyeren, langen tyt elect van Luydic geweest hadde, verteech 

/ hy op zyn kercke ende bisdomme van Ludick in handen van den voirs. 

paeus Marten int voirs. consilie van Constans ende trouwden by dispensacien 

desselfs paeus die voirs. vrouwe Elisabeth, hertoginne van Lutzenborch, wedue 

van den voirs. hertoich Anthonys, nyettegenstaende dat hy subdiaken was ende 

oic dat hy hair gevader was. Ende dairnae wer¡ die voirs. heer Ian van Beyeren 

aen den voirs. Roemschen Coninc Segemont, dat hy hem die landen van Henegouwe, 

Hollant ende Zeelant gegeven heeft, want hertoich Willem, zyn brueder, 

sonder manlic oir gestorven weer. Ende dairnae creech heer Ian voirs. inne geweltlic 

zekere steden in Hollant ende inhyelsche geweltlic zoelange hy leefden, 

mar nae creechsche weder die voirs. hertoge Ian. 

Hoe een maigt, geheiten Iohanna, gecomen uut Loraynen, den coninc 

vanVrancryck bystant dede 

Hier is oick te wetene dat als die voirs. coninck Henric van Engelant ende hertoge 

Philips van Bourgoindien oirloighden tegens den voirs. Dolphyn die nae coninc 

wairt vanVrancryc, dat zeer lange duerden, wael XVII iaren. Ende zy hadden biinae 

den coninc vanVrancryc zoe verdreven, dat hy hem nyewers te velde verweren 

en conste. Mar mits eenre maigt ende hare hulpen zoe creech die voirs. coninc van 

Vrancryc weder vele lantz op die Engelsche ende Bourgoenioene, welcke maigt 

hyet Iohanna ende was vrome doende vele fayten van wapenen. Ende zii / was comen 

uuyt Loraynen, seggende datse die engel Goids totten coninc gesonden 

hadde tot enen teken dat Got des lantz ontfermen wilde ende verlossen van zynen 

vyanden. Mair hy voirseide hair dat ziier om soude sterven moeten, dwelc alsoe 

geboerde, want ten eynde waertse van den Bourgoenioenen gevangen in een 

1 Dooranderehand laterin marginetoegevoegd: ind eyndvan desen oerloech soe waert tusschen 

hertoech Philips van Burghungien ende den coninckvanVranckryck een contrackt 

ghemaecktom te soenen den doot van hertoech Ian, syns vaders, hoe dattet hertoechdom 

voirscr. van Burghungyen soude succederen moeghen op vrouwpersoenen o¡ op manspersoenen 

dye welck nae der rechterlyneen souden spruyten ende koomen uut dye lynden 

van den voerscr. hertoch Philips van Burghunghien, nyetteghenstaende dye ghemeyn 

usantyen ende lanthrechten van den coninckryckvanVranckryck; van welcken contrackt 

my seet dat dye bryeven daera¡ syn in secrete bewaringh van onsen ghenadighen coninck 

ende prins, etc. 

135

fol. 162 r 

fol. 162 v 

1420-1421 

sprinckreyse. Ende want vele lieden seggen wouden dat hair dingen tru¡erie waren, 

soe waertse vanvele doctoren in der gotheit te Beauuays geexamineertop vele 

articulen daerse alsoe kerstelic ende tamelic op antwoerde, dat mense nyet begripen 

en conste. Nyettemin zy wairt vercoft den Engelschen diese uuyt wraken verbranden. 

Dattet dycrecht alleen staet ten vonnisse der heemraders 

Ten tyde van denvoirs. scepenstoel denvyften dach in februario soe heeft die voirs. 

hertoich Ian, die vierde van dien name, in eenre carthen aengaende den dyckrecht 

tot Empel ende al omme opter Mazen, daira¡ die poirteren deser stat wouden 

sustineren dat mense als geprevilegieerde nergent en zoude moigen verwynnen 

dan voir scouthet ende scepenen deser stat ende egeenssyns metten vonnisse der 

heemraders, verclairt dattet dycrecht nyet en behoirt tot deser statrecht oft ter manisse 

oft vonnisse van scouthet ende scepenen deser stat, mar aenruert zynrer genaden 

hoicheit ende heerlicheit, gelyc die leenen, vroenten, gemeynten, etc. die in 

allen previlegien uuytgesceyden werden ende dat men alsoe tselver dycrecht / 

hanteren ende regeren sal opte dycken by den dyckgreven ende den gezwoeren 

heemraders ende by nyemanden anders; prout in cartha incipiente: Ìan, by der 

gracien Goids', etc. et comprehensa folio C XXXIIII. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XX o : Zibertus de Hoculem, Godefridus de 

Rode,Wolterus Colen de Oirle, Nycolaus Loenman, Godefridus Smeeds, Godefridus 

de Dommelen, Iohannes van der Haghen. 

Drielenders 

Ten tyde van denvoirs. scepenstoel dede die voirs. hertoich Ian, die vierde van dien 

name, tot Bruessel munten penningen die drielanders hyeten, als geconsenteert 

van drie landen, te weten Brabant, Henegouwe ende Hollant. 

Teser tyt was vrouw Iacob tegens hertoich Iannen, haren heer, twistich 

Omtrent oick deser stat 1 mitsdien die voirs. hertoge Ian, die vyerde van dien name, 

zoe scadelycke dyenars by hem hadde, die zyn eer noch zynre / landen waelvaren 

nyet en besorchden, mar lyeten hem zyn goeden vercopen ende belasten 

dairaf die penningen tot zynen oirbaer nyet en worden bekeert ende zy maecten 

oic twist ende discort tusschen den voirs. hertoich Iannen ende zyn edelen; ende 

oic die sake waren dat vrouw Iacob voirs., zyn geselinne, van den voirs. hertoich 

Iannen gesceyden was, soe hebben die gedeputeerde van den steden van Brabant 

sich versaempt tot Cortenberch, daerse zekere accoirt maecten tusschen den 

voirs. hertoich Iannen ende zynen edelen ende dair gebandt worden sommige 

des voirs. hertoge dyenars in Cypers te trecken. 

1 Aldus hs., lees tyt of scepenstoel. 

136

fol. 163 r 

fol. 163 v 

1423-1424 

Teser tyt wairt greve Philips van Sint-Poul, brueder van den voirs. 

hertoich Iannen, gemaect ruwart van Brabant, Henegouwe 

Ende dairnae wairt die voirs. greve Philips van Sint-Poul, brueder des voirs. hertoich 

Ians, van desen lande ontboeden ende wairt by consent van denselven hertoich 

Iannen, zynen brueder, gemaect ruwart van den lande. Hy maecten weder 

den pays tusschen den voirs. hertoich Iannen ende vrouwe Iacoppen ende vrouwe 

Margrieten, hare moeder, welcken pays nyet lange en duerden, alst hiernae blyct. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XXI o : Henricus Dicbier ¢lius Godefridi, 

Henricus Heyme, / Willelmus Brant Roeuer,Theodericus de Haestrecht, Henricus 

Steenwech, Iohannes die Roeuer, ArnoldusWolphardi. 

Hoe vrouwe Iacob in Engelant toech ende dede hertoich Iannen, haren 

man, te Romen dagen 

Ten tyde van desen scepenstoel den VI sten dach in merte soe trac vrouwe Iacob 

voirs. op hairs selfs hant uuyt Henegouwe in Engelant ende dair wesende seynden 

zy int ho¡ van Romen te kennen gevende dat tusschen hair ende hertoich Iannen 

geen wittige huwelic en wair, soe dat paeus Marten die sake committeerde twee 

cardinalen die den voirs. hertoige Iannen te Romen deden dach besceyden, dair 

hertoich Ian by raide der landenvan Brabant ende Henegouwe procureurs stelden 

om zyn sake verantwoirden. 

Hoe vrouw Iacob hair verselden metten hertoich van Glocestre, 

brueder des conincx van Engelant 

Dwelcke vrouw Iacob syende en verbeyden zii nyet tvonnesse der Heiliger Kercken, 

mar verselden hair metten hertoge van Gloucestre, brueder des conincx 

van Engelant, waira¡ den lande naemaels groeten scade quam, dwelcke die coninc 

van Engelant ende die voirs. hertoge Philips van Bourgoindien gerne belet 

hedden, wantse hertoge Iannen zoe verre hadden gebracht dat hy hem der voirs. 

saken soude hebben submitteert, mar die voirs. vrouw Iacob ende die hertoge / 

van Gloucestre en woudens nyet doen. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XXII o : Gerardus Scilder,Theodericus die 

Lu, Henricus Dicbier, Iohannes de Berkel, Reynerus Loden, Iohannes Loenman, 

Goeswinus Moedel van der Donck. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XXIII o : Theodericus de Meerhem, Petrus 

Ioede, Iacobus Monic, Marcelius die Lu, Nycolaus Hels, Daniel Roesmont, Iohannes 

Monix. 

Bynnen der octaven van Sinte-Remeys worden van sheren wegen ende by den onderscouthet 

geeydt Dirc van Meerhem, Iacob Monic ende Marcelis die Lu hier 

genoempt. Ende mits dat bynnen derselver octaven dieVII scepenen nyet volzet 

en waren, soe worden Peter Ioede, Claes Hels, Danel Roesmont ende Ian Monix 

des anderendaigs nae der octaven scepenen geset by den voirs. Geritden Scilder 

cum suis als gezworen ende geeydt by deser stat knaep Ian Oedenzoen nae heysche 

eens previlegie gegeven by vrou Iohanna anno M CCC LXXXVII. / 

137

fol. 164 r 

fol. 164 v 

fol. 165 r 

1424-1425 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XXIIII o : dominus Willelmus de Ghent, 

miles, Iacobus de Wyel, Nycolaus Loenman, Arnoldus Roeuer, Ghysbertus 

Roeuer, Godescalcus Roesmont,Willelmus Reeuwe. 

Hoe die hertoich van Gloucestre et vrouw Iacop innamen Henegouwe 

ende stercten Breyne 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel quam die voirs. hertoich van Gloucestre met 

vrouwe Iacoppen voirs. uuyt Engelant wael met V M perden ende namen inne Henegouwe 

ende voirt stercten zy die stat van Breyne. Als dit gedaen wairt was die 

voirs. hertoge Ian, die vierde van dien name, man van vrouwe Iacoppen voirs., in 

Hollant ende Zeelant ende nam weder inne die steden in Hollant ende Zeelant 

nae dode heren Ians van Beyeren, die deselve geweltlic by synen leven ingehouden 

hadde. 

Dat Breyne wairt gewonnen 

Ende die voirs. greve Philips van Sint-Pol, brueder van hertoich Iannen voirs., 

wesende ruwart van den landenvoirs., vergaderden die Brabanders in groot getal, 

dair die voirs. Philips van Bourgoindien biiscicten een groete mennichte vanvolck 

te perde / ende te voete met drie capiteynen, als den heer van Croy, den heer van 

Lyleadam ende heren Andries van Belly, ende toegen tsamenvoir Breyn datse cregen 

als opten XI ten dach merte int iair voirs. ende wairt in den gront verbrant. 

Ende als die stat van Breyn aldus gewonnen ende dairmede gedaen was ende die 

tydinge quam all Henegouwe doer, vele steden aldair, als Valencyn ende andere, 

quamen te genaden ende iaechden uuyt die Engelsche die van den voirs. hertoge 

van Gloucestre dairinne geleegt waren. 

Van den banne Willems Steuens van Engelen 

Ten tyde oeck van den voirs. scepenstoel den XII ten dach merte wairt uuyt deser 

stat gebannen vy¡ iarenWillem Steuenss. van Engelen, geloevende nummermeer 

te doen tegens onsen genedigen heer, deser stat, meyeryen ende ondersaten; 

prout in litteris incipientibus:`Willem Steuens van Engelen'et comprehensis folio 

CXXXV. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XXV to : Godefridus de Rode, Iohannes 

Dicbier de Myerle, Bartholdus die Lu, / Rodolphus de Haestrecht, Iacobus 

Groye, Iohannes de Berse, Arnoldus de Bladel, Henricus Dicbier ¢lius Godefridi, 

pro dicto Haestrecht defuncto, Godefridus die Lu, pro dicto Bartholdo defuncto. 

Beleech van der stat van Bergen in Henegouwe 

Ten tyde van denvoirs. iair in den meye beleeghden die voirs. hertoge Ian met gro- 

138

fol. 165 v 

ter macht die stat van Bergen in Henegouwe, dair vrouw Iacob voirs. inne was. 

Ende aldus liggende voir Bergen wairt hertoich Ianvoirs. ontboden van den voirs. 

hertoich Philips van Bourgoindien, zynen neve, by hem te comen in de stat van 

Duway, dair hy toech, latende zyn heir voir Bergen liggen, ende vrouw Iacob 

voirs. sant dair oic ennige van haren vrienden. 

dOpgeven van Bergen in handen hertoich Ians 

Dair, nae vele communicatie gehouden, wairt gesloten dat vrouw Iacob voirs. die 

stat van Bergen in handen van den voirs. hertoich Iannen geven soude ende woenen 

int lant van Bourgoindien in ennige steden aldair totdat tvonnes van den huwelic 

tusschen hair ende hertoich Iannen int ho¡ van Romen gewesen zoude zyn 

oft totter tyt toe dattet process zoude zyn voleyndt by de doot van ennich van hen 

beyden. 

Hoe vrouw Iacop onderhouden zoude werden 

1425-1426 

Ende zy zoude hebben een redelycke somme gelts iairlix van den landen van Henegouwe, 

Hollant ende Zeelant om haren staet te houdene. Ende hertoich Ian 

zoude restitueert zyn totten lant van Henegouwe als dat enen lantsheer toebehoirden. 

/ Item ende dat alsoe gesloten wesende trac hertoge Ian voirs. van Duway 

weder in zyn heir voir Bergen ende dair blee¡ hy totdat vrouw Iacob uuyt Bergen 

quam in de handen der gedeputeerden des voirs. hertoge Philips van Bourgoindien 

ende uuytcomende bat zy zeer te moigen blyven in ennige steden in Brabant, 

dwelc hair nyet en mocht geboren. Sy wairt gevuert tot Ghent daerse nae haren 

staet onderhouden wairt. Ende alsoe nam hertoge Ian possessie van der stat van 

Bergen. 

Hoe hertoich Philips van Bourgoindien ruwart wert van Hollant 

ende Zeelant 

Ende in de maent van iulio dairnae die voirscr. hertoge Ian, aenmerckende dat hy 

in persoen allen zyn landen nyet wel en soude cunnen regeren, wairt hy beraiden 

ende ga¡ den voirs. hertoghe Philips van Bourgoindien, zynen neve, tregiment 

van Hollant ende Zeelant ende daira¡ wairden brieven gemaect ende bezegelt. 

Hoe vrouw Iacob heymelic vertrocken is uuyt Ghent ende gecomen 

tot Scoenhouen 

Nae desen als vrouw Iacob een wyle tyts geweest had tot Ghent, zoe is zy heymelic 

dairuuyt vertrocken ende gecomen tot Schoenhouen in Hollant, dair die voirs. 

hertoich van Gloucestre, als hem dat vercundicht was, gesonden heeft vele Engelschen 

om dlant aldair inne te nemen. 

139

fol. 166 r 

fol. 166 v 

1426-1427 

Van der stryt die hertoich Philips van Bourgoindien als ruwart in 

Hollant, etc. hadde tegens dEngelsche dien hy wan 

Die voirs. hertoge Philips van Bourgoindien is dairtegens gecomen met groeter 

macht ende ten laetsten, als int voirs. iair XXVden XIII en dach / in de loumaent, 

quamt te Brouwershauene in Zelanttot enen strydt dair die hertoge van Bourgoindien 

voirs. den strydt wan, alsoe datter bleven doot meer dan III M Engelsche die 

uuytgesocht waren voir die bloeme van den besten volcke van wapenen ende aertschyers. 

Uuytspraeck by de cardinalen gedaen opten huwelic tusschen hertoich 

Iannen ende vrouw Iacoppen 

In deselve maent hebben die cardinalen vanVrsine ende vanVenegien, die richters 

waren van der saken des voirs. huwelix tusschen hertoge Iannen ende vrouw 

Iacoppen, by overdrage van den anderen cardinalen by eenre uuytspraken gewesen, 

als dat vrouw Iacob onbehoirlic was gesceyden van hertoich Ians geselscap. 

Ende hoewael datse mits desen bilcx den voirs. hertoich Iannen gerestitueert 

zoude zyn, zoe ordineerden zy nochtans om redenen datse totten uuyterlycken 

vonnesse van der principael der saken bewairt ende gehouden zoude werden op 

haren cost by den hertoich van Sauoyen, die den voirs. hertoige Iannen ende hair 

bestont van maescappen ten dorden leede ende van zwagersscappen ten tweesten 

leede, mar evenwael blee¡ zy tot Scoenhouen. Ende als die voirs. hertoich 

van Gloucestre verstaen hadde die uuytspraeck, toech hy zyn herte van vrouw 

Iacoppen voirs. 

Teser tyt quam die universiteyt yerst tot Loeuen 

Ten tyde van den voirscr. scepenstoel die voirs. hertoge Ian, uuyt mynnen die hy 

hadde totter / Heyliger Kercken ende totter clercgyen, heeft vercregen van den 

voirs. paeus Marten die geprevilegieerde scole ende universiteyt van Loeuen ende 

hy dede ontbieden vele doctoren ende meesters die hii stipendieren dede van der 

stat van Loeuen ende die hoir ierste lesse aldair begonsten opten iersten dach van 

novembri int voirs. iair XXV. 

teser tyt sterff die voirs. vierde hertoge ian 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XXVI to : Iacobus deVladeracken, Zibertus 

de Hoculem, Iohannes Balyart, Reynerus Loden,Theodericus die Lu, Godefridus 

de Dommelen, Arnoldus Monix ¢lius Ghiselberti. 

Dat die van Noereborch tolvry zyn in Brabant 

In den voirs. iair XXVI denV ten dach in iunio scree¡ die stat van Loeuen aen dese 

stat ter instancien van zekere coepluyden van Noerenborch die hier voir toll aengesproken 

waren, daira¡ datse screven datse vrii weren mits dat zy onsen genedi- 

140

fol. 167 r 

fol. 167 v 

gen heer iairlix scencken een zwert, een paer hantschoene ende een roede; prout 

in litteris beginnende:`Lieve geminde vriende'et comprehensis folioV C XV. / 

Terminacien 

Ten tyde oick van den voirs. scepenstoel op Sinte-Crispyn ende Crispiniaensdachworden 

IanWautgers van Helmont endeWillem Mostels mits horen mesdaden 

getermineert deser stat te geven XXV M steens ende zy geloefden tegens 

deser statrechten nyet te doene; prout folio CCCC LXIII.Ten tyden oic van denselven 

scepenstoel opten XXIX en dach ianuarii wairt Arnt van Goch getermineert 

nummermeer in wynhuys oft bierhuys bynnen deser stat te drincken oft 

messen te dragen met oirden op ewelic deser stat beroeft te wesen; prout folio C 

XXXV. 

Dat in Brabant om sheren scult nyet en sal werden arresteert deen onderseten 

in des anders stede oft iurisdictie 

Ten tyde oick van den voirs. scepenstoel den XXVIII en dach merte soe is by den 

steden Loeuen, Bruessel, Antwerpen, sHertogenbosch, Thienen, Leeuwen, 

Nyeuele, Herentals, Lyere, Bergen opten Zoem, Vilvoerden ende Steenbergen 

overdragen omme mynne ende vruntscap in Brabant te houden dat egeen van 

den steden, vryheiden oft dorpen des lantz van Brabant en zullen gedoegen dat 

omme scout die onse genedige heer oft zyn voirvaderen gemaect muchten hebben, 

des anders ondersaten bynnen zynre stat oft zynre iurisdictien arresteert 

werden, etc.; prout folio CCCC LXII. 

Nu ster¡ die vierde hertoich Ian, zoen hertoge Anthoniis 

1427-1428 

Ten tyde oic van den voirs. scepenstoel optenWitten Donredach, den XVII en dach 

van april ster¡ die voirs. hertoich Ian, die vierde van dien name, in den ouder van 

XXIIII iaren /ende wairt begraven terVueren. Hy had hertoich geweest tusschen 

el¡ ende XII iaren langh. 

die ierste hertoge philips, zoen van hertoich anthoniis, 

waert teser tiit gehuldt 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XXVII o : Henricus deVden, Bartholomeus 

Spierinc, Henricus Heyme, Marcelius die Lu, Iohannes Monix, Gerardus die 

Wael ¢lius Ghiselberti, Godefridus de Drueten, Ghysbertus Roesmont, pro Henrico 

Heym defuncto. 

Nae die doot van denvoirs. hertoich Iannen, denvierdenvan dien name, soe es die 

voirs. greve Philips van Sint-Pol ende Lyney, zyn brueder, oeck zoenvan denvoirs. 

hertoich Anthonys, die naeste erfgenaem geweest totten lande van Brabant. 

141

fol. 168 r 

fol. 168 v 

fol. 169 r 

1427-1428 

Dat greve Philips van Sint-Pol, zoen hertoich Anthonys, wairt voer 

hertoich gehuldt in Brabant 

Dieselver greve Philips wairt int voirs. iaer XXVII in Brabant voir hertoich gehuldt, 

ierst tot Loeuen, dairnae te Bruessel ende voirts in de andere steden. / 

Die voirs. Philips, alsnu wesende hertoge van Brabant, stelden zyn raetcamer 

ende Raet in Brabant. Hy maecten meester Iannen Bont, doctoir in beyden rechten, 

zynen cancellier. Hem wairt van den Staiten slantz van Brabant een grote 

bede geconsenteert omme dairmede te lossen sekere heerlicheiden die becummert 

waren. Hy stelden totten ontfanckvan dien twee van zynen edelen ende twee 

bourgeren uuyten steden die dairinne getrouw waren, och oft noch alsoe geboerden. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XVIII o : Iacobus de Wyel, Petrus de Best, 

Gerardus de Beirck, Iohannes Loenman, Arnoldus Wolphardi, Iohannes de Erpe, 

Godefridus de Erpe. 

Tempore istius scabinatus facta est unio camere secretariorum. 1 / 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XXIX o : Henricus Dicbier ¢lius Godefridi, 

Gerardus de Aa, Godefridus Roesmont, Iohannes de Berse, Henricus Stierken, 

Arnoldus Roeuer de Porta, Symon de Gheel. 

die voirs. ierste hertoich philips, zoen van hertoich anthonys, 

sterff teser tyt in den oixt anno xxx 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XXX o : Willelmus de Aa, Rodolphus Lonys, 

Godefridus de Rode, Reynerus Loden,Theodericus die Lu, Iohannes de Erpe 

¢lius Iohannis, Gerardus Balyart. 

Van den huwelic hertoge Philips van Brabant 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel was tracteert een huwelic tusschen den voirs. 

hertoge Philips, zoen hertoge Anthonys, ter eenre ende vrouweYolente, dochter 

conyncx Lodewycx van Cecilien /ende hertoige van Anyouwen. 

Nu ster¡ hertoge Philips, zoen hertoge Anthonys 

Mar eer die voirs. zyn bruyt dairomme zyn heren uuyt waren quam, ster¡ hii, te 

wetene opten vierden dach van oext int voirs. iair van XXX, naedat hy drie iaren 

ende drie maenden hertoge had geweest. 

Hoe hertoge Philips van Bourgoingien aen Brabant quam 

In der voirs. tyt, als die voirs. hertoge Philips van Brabant a£ivich wairt, soe lach 

hertoge Philips van Bourgoengien, zoen hertoge Ians van Bourgoengien, metten 

Engelschen voir die stat van Compyengien inVrancryc. Ende als hy, hertoge Phi- 

1 Vertaling: in dit schepenjaar is een vereniging van de kamer van secretarissen gemaakt. 

142

fol. 169 v 

fol. 170 r 

lips van Bourgoengien, vernomen hadde die doot van den voirs. hertoge Philips 

van Brabant, zyns neve, quam hy terstont neder tot Loeuen opte borcht dair des 

voirs. hertoige Philips van Brabant lichaem noch onbegraven lach ende dair die 

Staten van Brabant ende van Ouermaze vergadert waren. Ende dair quam oic 

vrouwe Margriet, dochter wylen des voirs. hertoige Philips, geheiten le Herdy, 

suster van den voirs. hertoige Iannen ende hertoge Anthonys van Bourgoingien, 

wedue des voirs. wylen hertogeWillems van Beyeren, greve van Henegouwe, Hollant, 

Zeelant, etc. als hy leefden, ende moeder van vrou Iacoppen voirs., seggende 

dat lant van Brabant op hair als naestlevende oir verstorven weer, oic gemerct dat 

tshertoichdomvan Brabanttanderen dycwylen comen weeropvrouwenpersonen. 

Op dander zyde seeghden hertoge Philips van Bourgoengien voirs. want vrouwe 

Iohanna, die / hertoichinne, een er¡vrouwe was van Brabant, zoe waren die landen 

van Brabant, van Lymborch ende van Ouermaze nae hare doot verstorven 

opten voirs. hertoich Iannen van Bourgoingien, zynen vader, ende dieselver hertoich 

Ian, zyn vader, ga¡ die over den voirs. hertoge Anthonysen, zynen brueder, 

onder vorwarde, zoe wanneer dat zyns gebrake oft dat zyn oir sonder manlic geboerte 

storve, dat dan die landen weder gaen souden tot des voirs. hertoge Ians 

van Bourgoingien geboerte; daira¡ bezegelde brieven gemaect weren by consent 

des conincx vanVrancryc, des voirs. hertoge Philips le Herdy ende vrouwe Iohanne, 

zynre moyen, dairaf hy thoenden vidimus auctentiic. Ende want dan die voirs. 

hertoge Anthonys ende beyde zyn zoenen, by namen Ian ende Philips, a£ivich 

weren sonder wittige geboerte after te latene, zoe weer hy die naeste.Welke redene 

gehoert ende gewegen wesende van den Staiten der landen voirs., hebben dieselve 

Staiten eendrechtelic overdragen denvoirs. hertoge Philips van Bourgoingienvoir 

horen prince tontfangen. 

teser tyt den vyften dach octobris int iair xxx waert 

gehuldt die tweeste hertoich philips, wesende hertoich 

philips van bourgoindien 

Dat hertoge Philips van Bourgoindien gehuldt wairt voir hertoich 

van Brabant 

Ende alzoe es die voirscr. hertoge Philips van Bourgoindien den vyften dach octobris 

sdonredaigs int voirs. iair van XXX tot Loeuen gehuldt voir hertoich van 

Brabant. / 

Die begrae¡enisse van hertoge Philips van Brabant 

1430-1431 

Ende des saterdaigz dairnae vuerde men tdoode lichaem van den voirs. hertoige 

Philips van Brabant, zynen neve, terVueren dairt eerlic begraven wairt. Ende des 

sondaigs dairnae wairt die voirs. hertoige Philips van Bourgoindien gehuldt te 

Bruessel ende dairnae voirt in de andere steden. Hii was die meeste ende mechtichste 

heer die Brabant in meer dan CCCC iaren gehadt hadde. 1 Hii was hertoich 


143

fol. 170 v 

fol. 171 r 

1430-1431 

van Bourgoindien, van Lothryc, van Brabant, van Lymborch ende naemaels 

creech hy by coep thertoichdom van Lutzenborch. Item hy was greve vanVlaenderen, 

van Artoys, van Bourgoindien, van Henegouwe, van Hollant, Zeelant ende 

Namen, mercgreve des Heilichs Rycx, heer vanVrieslant, van Salins ende van Mechelen. 

Siin yerste vrouwe was dueghdelic, geheiten Mechtelt, dochter des sesten 

conincx Kaerls van Vrancryc; siin ander vrouwe was die wedue van den voirs. 

greve Philips van Nyuerss, zoen des voirs. hertoge Philips, geheiten le Herdy, zyns 

oeme, ende dochter des voirs. greve van Eu; van welcken twee vrouwen die voirs. 

hertoge Philips van Bourgoindien geen oir en hadde. / 

ten tyde van den tweesten hertoich philips, wesende 

hertoge philips van bourgoindien 1 

Ende nae die doot van den voirs. twe vrouwen soe trouwden als in den voirs. iair 

XXIX die voirs. hertoge Philips van Bourgoindien vrouweYsabelen, dochter des 

coninx van Poirtegael, dairaen hii wan drie zoenen, by namen: Anthoniis, Ioest, 

die beyde ionck storven, Kaerle, die was greve van Chairloys ende nae hertoich 

van Brabant. 

Incoempste hertoge Philips van Bourgoindien voirs., wesende die 

tweeste van dien name, hertoge van Brabant / 

In den voirs. iair van XXX den vyften dach in octobri, soe heeft die voirs. hertoghe 

Philips van Bourgoindien, hertoge van Lothryc, van Brabant, etc., in zynre 

incoempste den lande van Brabant et andere, etc. voir hem, zyne oire ende nacomelingen 

dese naevolgende previlegien verleent, te wetene: 

Dat dlant van Brabant met vonniss ende recht zal werden gehandelt 

in den iersten goet, gerecht ende getrouwe heer te zyn ende allen prelaten, goidshusen, 

baenroetsen, edelen ende onderseten van den steden, vryheiden ende lande van 

Brabant ende van Ouermaze geloeft te handelen in allen saken met vonnissen ende 

recht nae den rechten van den steden ende bancken dair dat behoert; 

Dat die scouthet tgenecht mar eens uuytsetten en mach 

ende dat die richteren hoer genechten zullen moeten houden sonder middel van 

uuytset, behoudelic dat zy hoer genechten van der heerlicheit wegen eens zullen 

moigen uuytsetten ende nyet meer; 

Die bewaernisse der previlegien ende carthen 

item dat die previlegien ende carthen slants van Brabant bewairt zullen werden 

tAntwerpen ende daira¡ zullen wesen drie sloetelen, den enen voir zyn genaden, 

den anderen tot Loeuen ende den dorden tot Bruessel; 

1 Herhaald tot en met fol. 228 r , waarbij de tweede vermelding van Philips soms achterwege 

blijft; op fol. 186 v een iets andere formulering: ten tyde van hertoich Philips den tweesten, 

wesende hertoge Philips van Bourgoindien. 

144

fol. 171 v 

fol. 172 r 

1430-1431 

Van oirlogen aen te nemen 

item egeen oirlogen aen te nemen noch ennich verbont te maken metyemanden, ten 

zy by raide, wille ende consente der steden ende slants van Brabant; 

Van der wapenen ende van den zegel 

item dat zyn genaden zullen aennemen den tytel ende wapenen van Lothryc ende 

van Brabant, van Lymborch ende mercgreve des Heilichs Rycx ende dairnae enen 

zegel doen maken ende steecken, die altyt in Brabant zal moeten blyven; / 

Van den cancellier ende raitslieden in Brabant 

item dat in Brabant zullen wesen zeven werdige mannen, daira¡ deen zal wesen cancellier 

oft zegeler, geboren in Brabant, drie talen te wetene Latyn, Walsch ende 

Duytsch kennende, ende die vier daira¡ geboren, woenende ende geguedt in Brabant 

oft baenroetstammen hebbende ende die andere twee zullen wesen zulck als 

zynen genaden genuegen zal, konnende die Duytsche tale; 

Hoe die cancellier ende secretaris hen zullen reguleren 

ende dat alle diegeen die voirtaen in Brabant raidt, segeler ende secretaris zyn zullen, 

eer zy hoir o¤cie aenverden, sullen geloven nummermeer dairby noch over te 

comen brieve te tekenen oft te bezegelen dair ennige landen, steden, sloten, renthen 

oft herlichedenverset, vercoft, vervreempt, bezwart, ewech gegeven oft quytgescouwen 

werden, tenzy by consente der drie Staten slants van Brabant op gecorrigeert te 

werdene; 

Dat men geen broeken en zal quytscelden noch giften geven, tenzy by raide 

item ende dat hy geen broeken oft foirfayten quyt en sal geven noch o¤ciers setten 

noch ontsetten noch dienste noch groete giften geven, tenzy by raide van den Raide 

van Brabant oft tenminsten van vieren van hen die in den brieven getekent zullen 

moeten werden; 

Wie in den Raet van Brabant moegen wesen 

item dat nyemand in den Raide van Brabant en sal wesen, zii en zyn in Brabant geboren 

van wittigen bedde ende aldair woenende ende geguedt, oft die baenroetstammen 

aldair besitten, uuytgenomen die voirs. twe dair voer gewach af gemaect 

is; 

Dat dlant van Lymborch aen Brabant blyven sal 

item ende dat dlant van Lymborch aen Brabant blyven sal ende daira¡ nyet gesceyden 

werden; / 

Van Den Graue ende Oyen 

item ende dat hii tot Brabant versamenen zal Graue ende Oyen met horen toebehoirten 

die dairaf vervreempt zyn; 

Van den lande van Ouermaze 

ende insgelycx dlant ende die sloeten van Ouermaze aen Brabant brengen sal ende 

sonder sceyden dairaen doen blyven ende tselver nyet te belasten, mar met Brabanderen 

besetten, etc.; 

145

fol. 172 v 

1430-1431 

Hoe een yegelic ten tollen passeren mach 

item dat die ondersaten der steden ende lande van Brabant ende van Ouermaze in 

Hollant, Zeelant ende in allen anderen landen zullen varen moigen op horen rechten 

toll, zoese van outs geplogen hebben ende dat dat letsel ten Hellegate ende Ausbruggen 

afgedaen sal wesen; 

Van den tol tot Calloe 

item ende dat den toll tot Calloe a¡wesen zoude, etc.; 

Van den toll van Hollant, Zeelant 

item dat hii deser stat ende horen poirteren con¢rmeren zall hoer brieven diese hebben 

ende hen van hertoich Iannen ende vrouw Iacoppen gegeven, aengaende van 

tolvry te varen in Hollant ende Zeelant, etc.; 

Van den tol van Gelre 

ende als van den toll in Gelrelant zouden zyn genaden hoir vermoegen doen, dat zy 

hoir vryheit aldair behouden zouden; item dat elckermalc varen ende keren mach 

op zynen rechten tol, etc.; 

Dat die hoeftsteden die wegen, bruggen ende passaigien onder hen gelegen 

moigen doen maken ten cost, etc. 

item oftyemand van zynrer er¡elicheit oft goeden wegen ennige wegen, bruggen oft 

passaigien sculdich weer te houden ende des gebreckelic weer, dat die hoetstat dairt 

onder gelegen is, dat sal moegen doen doen op sgeens cost ende last die dairinne 

gehouden zall wesen ende dairtegens en sal nyemant verantwoirt werden gebuerlic 

recht te plegen; / 

Die pechteners van tollen oft munten en zullen in recht nyet sitten 

item die tollen pachten ende dairaen ende oic aen de munten deylen, en zullen hoir 

pachtinge geduerende in den rechten der steden nyet ontfangen werden; 

Die in Brabant wort gevangen, etc. 

item die gevangen wordt bynnen den lande van Brabant oft van Ouermaze, dat men 

dien dairuuyt nyet en sall vueren; 

Van gelt te slaen 

item dat men geen gelt en zal slaen dan by wil, rait ende consent van den gemeynen 

lant ende den geslagen penninc nyet moigen lichten ende het slaen sal gescien in een 

van den vryen steden, etc.; 

Wie in Brabant geen ambacht en mach hebben 

item die van geenen wittigen bedde en is, die en mach in Brabant rait, drossaet noch 

richter wesen noch ambacht hebben; 

Van vrede 

item dat die ontsculdige van allen gevecht vrede hebben zall XXIIII uren; 

Van dootslegers 

item dat men den dootslagers dlant nyet en sal geven, tenzy dat ierst die mage versuent 

zyn; 

146

fol. 173 r 

Van den meyeryen ende vorsteriien 

item dat men die vorsteryen ende meyeryen nyet verhueren sal, mar diegeen diese 

hebben, zullense selver bedyenen; 

Van den o¤cien in Brabant nyet meer te verpachten 

item dat men die ambachten ende o¤cien in Brabant nyet meer verpachten en zal 

noch beleenen; 

Van buyten lantz te dagen; van ten camp te heysschen 

item dat deen ingeseten in Brabant den anderen buyten lants nyet en zal rasteren, 

commeren noch dagen, zy en weren voirvluchtich, sonder argelist, noch oic te camp 

heysschen, opte verboertevan ly¡ ende goet, uuytgesceydenvan testamenten, huwelixe 

vorwarden, van aelmoessen ende van geestelycken gueden, etc.; 

Wat hy verboert die Brabant oft ennige ingesetenen ontseegt, roefden, etc. 

item oftyemand van uuyt Brabant dlant van /Brabant ontseeghden oft die ingeseten 

derselverontseyde, roefde oftbrande, hoir vyanden succurss dede, huysden oft hoefden 

wetende, die sal verboeren zyn lii¡ ende goet ende nummermeer dlant weer te 

crigen; 

Van den scaeck als boven 

item diegheen die een vrouwe ontscaect tegen horen wil, die ende alle zyn hulperen 

ende oic diese wetens huysden oft hoe¡den, verboeren ly¡ ende goet; 

Van onmundigen kynderen te ontleyden 

ende insgelycx die ennich onbeiairt knechtken oft meysken ontscaecten oft ontleyden, 

zoude insgelycx met zynen hulperen verboeren lyf ende goet; 

Die heer moet betugen dair hy sal wynnen, etc. 

item dat men nyemandt bedragen en zal noch en mach dat hem ontscade zal doen 

van quetsuren oft dootslagen, indien dat hy hem der wairheit getroesten darre ende 

tsynre ontscout comen totter tyt toe hy verwonnen wordt met recht; 

item dat men met oirloigen aen Brabant wynt, dairaen sal blyven; 

Van palinge 

item dat zoe wye meringe oft pelinge begeert, dat men hen die zal doen gescien tegens 

den heer ende enen yegelycken; 

Van verdeylen 

item ende dat men nyemanden voirtaen verdeylen en sal, hy en zy voir met rechtverwonnen; 


item dat men Sinte-Petersmannen handelen zall, zoe men nae recht sculdich; 

1430-1431 

Dat nyemand zyn zake om enen anderen te moyen, overgeven en mach 

enen paep oft clerck 

item oft twe leke personen van goede bynnen Brabant liggende dingende worden 

ende deenverloert, dat hydan zyn zake nyetovergeven en mach enen paep oft clerck 

of om den anderen buyten lants te creyten oft oick ennige ander zyn saken nyet en 

147

fol. 173 v 

fol. 174 r 

1430-1431 

mach overgeven om den anderen buyten lantz te moyen, opte verbuertevan ly¡ ende 

goet; / 

Dat men hont mach houden; van iagen 

item dat elckermalc zyn goet hueden mach ende honden houden, die voete ongecoirt, 

ende dat elck iagen mach hazen ende vossen al Brabant doer ende oick conynen 

buyten vryen waranden ende oic overall met vogelen vlyegen; 

Van iagen 

item dat elck iagen mach alle Brabant doer alrehant groet wilt, uuytsceydende in 

den waranden, wouden ende bosschen van Zonyen, van Zauenterloe, van Groetheyst, 

van Meerdael ende van Groetenhoudt; 

Van den waranden 

item dat bynnen Brabant geen waranden zyn en zullen noch gehouden werden, dan 

die vry waranden geweest hebben van dat men scree¡ M CCC LXVII; 

Van woutrecht 

item dat men allene ten woutrecht trecken sal schout comende van hout ende boschen, 

etc., als van ouden boschen ende wouden, etc.; 

Van den o¤cieren ende richteren in Brabant 

item die baeliuwe, clerck ende andere ambachteren ende desgelycx die ambachteren 

ende richteren van den anderen sess groeten ambachten zullen moeten wesen geboren 

bynnen Brabant; 

item van den ho¡ van Genepie; 

item van der banckvanVckel; 

Dat Antwerpen ende Nyuel aen Brabant zullen blyven 

item dat die stat van Antwerpen metter bewisinge dairtoe behorende ende die stat 

van Nyuel ewelic blyven zullen aen Brabant; 

Van den drossaet ende rentmeester in Brabant 

item die drossaet ende rentmeester in Brabant zullen altyt geset werden by raide van 

den gemeynen Raide in Brabant oft tenminsten van sess van hen; 

Van den cancellier 

item dat die cancellier ende zegeler in Brabant cunnen moet Latyn,Walsch ende 

Duyts ende zal sculdich / zynen eedt te doen in presentien van den drien Staten 

slantz van Brabant; 

Van den clerc des leenboecx 

item ende dat die secretaris ende clerc van den leenboecken zullen wesen geboren 

Brabanderen, uuytgesceyden dat twe secretarissen geset moigen werden al weren 

zy geen geboren Brabanderen; 

Van den dachvaerden 

item dat men die dachvaerden altoes XIIII daigen tevorens sal bescryven, ten weer 

groeten haest, ende dat men die bynnen Brabant houden sal; 

148

fol. 174 v 

1430-1431 

Hoe elc zynen last opte dachvaert oepenen mach 

ende dat elc ter dachvaert comende zynen last zall moegen opdoen ende dairmede 

gestaen sonder abolch van den heer oftyemants anders oft oic dairomme wedersien 

te werdene; 

Van den leenen 

item dat men die gedaigen van den leenen ende die genechten dairtoe dyenende 

houden zal bynnen Brabant; 

Den eedt van allen o¤cieren ende regiment hebbende ende die manen 

ende wysen 

item dat voirtaen die raitsluyden in Brabant ende alle andere dyeneren, richteren, 

bourgermeesteren, scepenen, raetsluyden, mannen van leen, laten ende alle andere 

die macht hebben te manen ende te wysen ende voirt die diensten ofto¤cien houden 

in Brabant, nyemandt uuytgesceyden, zweren zullen dat zy gelt, goet, gifte, goet, 

myede, geenrehande goetdoen nemen en zullen noch hen doen noch laten geloven 

oft nemen by henselven oft by yemand anders omme yemanden in den rechte te vorderen 

oft te achteren, mar dat zy enen yegelycken, armen ende riicken, recht ende 

vonnesse doen zullen sonder yet anders dairinne te trecken; 

Den eedt der scepenen, etc. 

ende voirt dat zy om bourgermeesterscap, scependom oft raetscap gelt, goet, gifte, 

myede, geenrehande dyenste noch goetdoen gegeven, geloeft noch / geboden en 

hebben noch doen geloven, geven oft byeden yemanden van henre wegen noch oic 

dairomme gebeden noch doen bidden in enniger manieren; ende zoe wye dairtegens 

dade, dat die nummermeer in ennigen dienste noch rechte oft regimente en 

zullen moigen wesen; 

Van der wett deser stat ende Lyer 

item dat die previlegien ende brieven der steden van Den Bosch ende Lyere dyenende 

ten regimente ende wetten derselver steden die dair mesbruyct zyn geweest 

voirtaen in hore machten zullen blyven, behoudelic die voirmaels scepenen zyn geweest, 

scepenen zullen moigen werden; 

Aengaett den drossaten ende wethouderen in Brabant 

item ende dat alle drossaeten, ambachteren ende wethouderen bynnen Brabant tot 

horen aencomen zullen zweren allen die poincten voirs. zoe verre in hen is te houden; 

item hoe hertoich Philips voirs. geloeft heeft die testamentenvan hertogen Iannen 

ende Philipsen, gebrueders, te volbrengen; 

Van der mercten tAntwerpen 

item hoe hertoich Philips voirs. geloeft heeft die iairmercten tot Antwerpen te water 

ende te lande te vryen ende dat die scouthet ende bourgermeesteren aldair die XIIII 

daigen moegen verlengen; 

Die verkeringe van den coepluyden 

item dat die ingesetenen van Brabant hoer gueden die zy hebben oft crigen zullen in 

ennich anderen landen peyselic ende vredelic zullen gebruycken ende dat die coep- 

149

fol. 175 r 

fol. 175 v 

1430-1431 

luyden van allen des voirs. hertoich Philips landen underlinge moegen wandelen 

ende coepslagen op horen rechten tol; / 

Van Huesden ende Sinte-Gertruyenberch 

item ende dat ten ewigen daigen aen Brabant blyven zullen die landen, sloten, steden 

van Huesden ende Sinte-Geertruyenberch met horen toebehoirten, etc.; 

Con¢rmacie der previlegien, etc. 

item voirt onder meer zoe heeft die voirs. hertoich Philips van Bourgoindien gecon- 

¢rmeert den prelaten, cloesteren, baenroetsen, ridderen, steden, vryheiden ende allen 

ondersaten in Brabant allen hoir rechten, vryheiden, previlegien, carthenen, 

costumen, usaigien ende herbrengen die zy hebben ende verleent zyn ende oic diese 

hebben useert ende herbracht; prout in cartha incipiente: `Philips, by der gracien', 

etc. et comprehensa folio C XLIII. 

Wie o¤cien in Brabant moigen hebben 

Noch in den voirs. iair XXX ende opten vyften dach octobris voirs. soe heeft die 

voirs. hertoge Philips van Bourgoindien, die tweeste van dien name, hertoge van 

Brabant, onder andere den landen van Brabant geloeft ende gewilt dat voirtaen 

alle smale ambachteren, richteren ende rentmeesteren particulieren ende alle 

casteleynen in Brabant zullen wesen geboren Brabanders, tenzy dat zy stammen 

van hoirsselfs oft huwelix wegen in Brabant besitten; 

Dat dieVII raetsheren in Brabant moeten wesen geboren, geguedt in Brabant 

item want in der voirs. ierster blyder incoempste aengaende den regiment slantz van 

Brabant VII werdige personen te stellen, daira¡ die twee van den Raide zyn zouden 

zulken als den heer / genuegen zoude, kunnende die Duytsche tale, al en weren zy 

van bynnen Brabant nyet, soe is hier ordineert dat die twe oic zullen wesen bynnen 

Brabant geboren van wittigen bedde, dairinne woenende ende geguedt oft die baenroetstammen 

aldair besitten van hoirsselfs oft van huwelix wegen; 

Aengaet den vorsteriien 

item es oeck hierinne ordineert dat dieghene die vorsteryen hebben by giften van 

vrouw Iohanna oft by coep van dengenen diese van hoir gehadt hebben oft tenwair 

dat diegheen diese hebben by giften van hertoge Anthonys, hertoge Ian oft hertoge 

Philips, die zoe oudt ende zoe cranc weren dat zyse nyet verdienen en consten, oft 

tenwair dat men die vorsteryen van outs in er£een gehouden hedde, etc., datse die 

wael moegen verhuren; 

Con¢rmacie 

item ende ten lesten hebben zyn genaden con¢rmeert te houden ende te doen houden 

allen zynen ondersaten, ingeseten ende singularen personen van Brabant ende 

van Ouermaze allen hoir redelycke bezegelde brieve vercregen van den voirleden 

hertogen ende hertoginnen, behoudelic den steden ende landen hoir rechten; prout 

in litteris incipientibus:`Philips, by der gracien Goids', etc. et comprehensis folio C 

LVII. 

150

fol. 176 r 

fol. 176 v 

fol. 177 r 

fol. 177 v 

Omtrent deser tiit waest weer scisma van twe paeusen in der Heiliger Kercken 

ende tconsilie was doen te Basell. 1 / 

Aengaet den tolle van Hollant ende Zelant 

1433-1434 

Noch in den voirs. iair van XXX den XXVIII en dach octobris soe heeft die voirs. 

hertoge Philips van Bourgoindien, die tweeste van dien name, hertoge van Brabant, 

in con¢rmacien deser stat vryheit van tollen in Hollant ende Zeelant, allen 

baeliuwen, scoutheten, richteren, dyeneren, tolners, pechteners, rentmeesters der 

tollen in Hollant ende Zeelant bevolen datse deser statpoirteren zouden laten met 

horen pennewarden, gueden ende comanscappen, hoedanich zy zyn gaen ende 

keren, varen, comen ende blyven bynnen Hollant ende Zeelant, vry, loss ende 

quyt sonder ennige rechten van tollen daira¡ te betalen oft hen te heysschen all 

in der vuegen die brieven van hertoge Iannen ende vrouwe Iacoppen begripen, 

etc.; prout in litteris incipientibus:`Philips, by der gracien Goidz', etc. et comprehensis 

folio CCC LXXIIII. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XXXI o : Willelmus Brant die Roeuer, Petrus 

Steenwech, / Nycolaus Loenman, Mathias Back, Iohannes Bathens., Iohannes 

de Best, Iohannes Noeden ¢lius Henrici, Theodericus de Derentheren, pro 

Nycolao Loenman ¢endo sculteto. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XXXII o : Petrus de Best, Gerardus de 

Berck, Iohannes Loenman, Iohannes Monix, Iohannes Dicbier, Godefridus de 

Erpe, Rutgerus de Geldrop. 

Aengaet den commanduer ende heren van der Duyscher oirdenen 

datse vrii ziin 

Ten tyde van den scepenstoel voirs. den XXIX ten dach in augusto soe heeft die 

voirs. hertoge Philips van Bourgoindien den commanduer / provinciael ende 

bruederen van der Duyschen oirdene van der bailgien van den Byessen approbeert 

die verleningen ende gracien hen van wylen hertoge Anthonys in den iair 

M CCCC ende negen gegunnen ende gedaen, als datse ewelic ende ummermeer 

van allen diensten, corweyden, taillien, beden, tollen ende allen anderen saken 

quyt, vry ende ongehouden ende blyven zullen tot ewegen daigen; prout in litteris 

incipientibus:`Philips, by der gracien', etc. et comprehensis folio C XL. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XXXIII: Iohannes Balyart, Iacobus Monic, 

Godefridus de Dommelen,Willelmus Reeuwe, Arnoldus Monix ¢lius Ghysberti, 

Iacobus de Ge¡en, Iohannes Nolleken. 

Aengaet den pays tusschen den coninc van Vrancryc ende hertoge 

Philips van Bourgoindien 

In den voirs. iair paeus Eugenius / seynden den cardinael van Sinte-Cruys om 

pays te maken tusschen coninc Kaerle van Vrancryc op deen zyde ende den co- 


151

fol. 178 r 

fol. 178 v 

1434-1435 

ninc van Engelant ende den voirs. hertoge Philips van Bourgoindien op dander 

zyde, daira¡ een dachvaert tot Atrecht wert geleyt, mar die Engelsche en waren 

dairtoe nyet gesint. 

Aengaende die doot zyns vaders 

Hertoge Philips voirs. maecten zeer swair zyns vaiders doot ende en woudts nyet 

vergeven. Die cardinael voirs., een heilich man wesende, nam dair een wit broet 

ende vermalediden dat in de iegenwoirdicheit des voirs. hertoige Philips ende het 

wairt al zwairt, seggende tot hertoge Philipsen, indien hy den doot zyns vaders 

nyet en woude vergeven, hy soude hem oeck vermalendien. Dwelc hertoich Philips 

siende wairt hy vervairt ende verga¡ die doot zyns vaders by middele ende 

vorwarde alsdat hy behouden zoude Amyens, Abbeuile, Monstroel, Sinte-Quintyns 

ende meer andere steden inVermendoys ende op die Somme gelegen, als veronderpant 

voir een somme van penningen dairmede datse die coninc soude 

moigen lossen. Desgelycx behyelt hertoge Philips noch andere steden opten cant 

van Bourgoindien, als Ausoire, Macons. 

Van den huwelic hertoge Kaerls 

Ten selven tyde wairt oic gesloten een huwelic tusschen vrouw Katherynen, des 

coninx dochter, ende den voirs. heer Kairle, greve van Chairloys, die noch iongh 

kynderen waren. / In den voirs. tractaet was oec begrepen die coninc van Engelant 

opdat hy tshertochdom van Normandien behouden mochte, behoudelic dat 

hy dat leen ontfangen zoude van den coninc vanVrancryc, mar die Engelsche coninc 

en woude dat nyet doen. Ende van dier tyt gingen die Engelsche achterwarts, 

verliesende vele stryden ende warden van den coninc vanVrancryc ende heer Lodewyc 

den Dolphyn, synen zoen, verdreven uuyt Normandien, uuyt Aquitanien, 

dats Gwienne ende Gascoingien, ende uuyt vele andere contreyen des rycx. 

Hoe hertoich Philips voir Caleys trac 

Oeck omtrent deser tyt track hertoge Philips van Bourgoindien metten Vlamingenvoir 

Caleys dair zy noch prou¡yt noch eere en behaelden, want dieVlemingen 

ontvloyen horen prince uuytenvelde. Ende uuyt dien was groete commocie onder 

die gemeynte inVlaenderen ende bysunder tot Brug. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XXXIIII o : Bartholomeus Spierinc, Henricus 

Dicbier, Reynerus Loden, Marcelius die Lu, Petrus de Erpe,Theodericus de 

Os,Tyelmannus de Spina. 

Omtrent deser tyt was een groete duer tyt ende sterfte die meer dan II iaere duerden. 

/ 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XXXV to : Arnoldus Stamelart de Vden, 

Willelmus de Aa, Rodolphus Loniis, Godefridus die Lu, Arnoldus Heyme, Iohannes 

Spierinc,Willelmus Loyer, Henricus die Hoessche, pro Arnoldo Heym 

¢endo sculteto. 

152

fol. 179 r 

fol. 179 v 

fol. 180 r 

fol. 180 v 

Dat die scepenen buycvast hier moeten woenen opten peen van L 

ouder scilt 

Ten tyde des voirs. scepenstoels den XVII en dach februarii soe heeft hertoge Philips 

voirs. quytgescouwen denvoirs. Arnden Stamelairt die helft van den peenvan 

vyftich alder scilden die hy gebroect hadde dat hy mit zynre meester familien nyet 

quam woenendebynnen deser stat als hy scepen was, als dat behoirt uuyt crachten 

van eenen previlegie deser stat verleent by hertogeWencelyn ende vrouw/ Iohanna, 

wesende van den daet duysent driehondert ende drie ende tachtentich; van 

welker quytsceldinge die brieven beginnen: `Philips, by der gracien Goids', etc. 

ende zyn begrepen opten blade C XLII. 

Ten tyde oeck van den voirs. scepenstoel den XXVI en dach septembris soe is gemaect 

een ordinancie van craen bynnen deser stat, te wetene wat men van craengelt 

geven zal ende wat goet craengelt sculdich is; welke ordinancie is begrepen 

opten bladeV C LXXXIII. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XXXVI to : Iohannes Monix, Bartholdus 

die Lu, Godefridus de Drueten, Gerardus Balyart, Gerardus de Vladeracken, 

Goeswinus Heym, Nycolaus de Berse. / 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XXXVII o : Petrus de Best, Gerardus de 

Aa, Theodericus die Lu, Arnoldus Monix ¢lius Ghiselberti,Willelmus Dicbier 

¢lius Henrici, Leonius de Erpe ¢lius Leonii,Willelmus Dicbier ¢lius Iohannis. 

DeseVII scepenen doen zii afgegaen waren, hebben zy dese naevolgendeVII scepenen 

geset, overmitz gebrec van den heer dat hyse bynnen der octaven nyet geset 

en had ende tot dier tyt en had dese stat genen scouthet, hoich noch lege, ende die 

dyenaer van den groender royen opt raithuys eyden die scepenen. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XXXVIII o : Iacobus Monic, Marcelius die 

Lu, Godefridus de Erpe, Iohannes Bathens., Petrus de Erpe, Henricus de Arennest, 

Iohannes de Ouden ¢liusWillelmi. / 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XXXIX o : Arnoldus Stamelart de Vden, 

Henricus Dicbier, Iohannes Balyart, Rodolphus Loniis, Tyelmannus de Spina, 

Henricus Berwout, Arnoldus Boest. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XL o : Willelmus de Aa, Iohannes Monix, 

Willelmus Loyer, Henricus die Hoessche, Gerardus de Vladeracken, Andreas 

die Lu, Arnoldus Berwout. 

In desen scepenstoel wert geordineert dat een yegelic zoude moegen comen tappen 

wyn bynnen deser stat op zynen chyns, te weten op die vyfte quaert. 

Aengaet die belastinge der leengueden 

1440-1441 

Ten tyde des voirs. scepenstoels den X ten dach octobris aengaende die belastinge 

der leengueden /ende dexecutie derselver, soe heeft die voirs. hertoge Philips van 

Bourgoindien, die tweeste van dien name, hertoge van Brabant, geraempt ende 

gesloten om tot ewigen daigen onderhouden te werdene die naevolgende raminge 

153

fol. 181 r 

fol. 181 v 

1440-1441 

ende poincten opte scepenenbrieven deser stat die bekent zyn ende zullen werden 

op leengueden: 

Wat die secretaris in der vesten vragen zal van leengueden 

in den iersten wanneer yemand ennige gueden wil verthieren, bezwaren oft belasten 

oft dairop yet verlyden voir scepenen deser stat, dat dan die secretaris dairvoir dat 

geboirt gehouden sal wesen dengenen diese belasten wille te ondervragen wat gueden 

dat zyn, ende seegt hy dan leengoet te wesen, soe zal die secretaris den scepenen 

dat te kennen geven ende die zullen den partyen seggen datse dat te leen moeten ontfangen; 

tot dier meyninge bevont men naemaels leengueden voir chynsgueden belast 

te wesen, dat dan die leengueden verbuert zouden wesen duerende den levenen 

van dengenen diese belast hedden, tenweer datse by eeden a¤rmeerden des nyet geweten 

te hebben; ende eer men die brieven dairinne leengueden belast zyn, sal besegelen 

oft overgeven, sal den scepenen ierst bybracht wesen metbrieven oft scriften 

auctentyc dat den leenheer voldaen is; 

Wat die scouthet van den leengueden behoert te doen ende die secretarissen 

item dat voirtaen die onderscouthet deser stat oft zyn / stathelder van maent te 

maent sal overnemen van den secretarissen die contracten die opte leengueden gemaect 

zullen wesen ende voirt seynden den clerckvan den leenboeck ende die secretarissen 

zullen dieselver contracten sculdich wesen te reycken ten costen van 

denghenen die de leenen vercopen oft belasten; 

Wair men die leengueden opwynnen mach 

item die den gront oft bodem van den leengueden uuytwynnen oft metten recht verreycken 

wille, die sal dat moeten doen voir den leenheer ende zyn mannen van leen 

ten steden ende plaetsen dair dat behoert ende den gront hoeft; 

Hoe men opte bladinge van den leengueden volgen mach met recht 

mar en wairt nyet noot den gront op te wynnen voir renthen, pachten, etc., soe mach 

men tgebreck volgen voir scouthet ende scepenen deser stat ende verhalen aen de 

bladinge der leengueden nae der alder gewoente sonder dairomme vorder getogen 

te werdene, by alsoe dat die leenheer yerst daira¡ gedyent zii, gelyc hiernae staet 

vercleert; 

Hoe men opte bladinge van leengoet volgen mach 

item want ennige goede luyde voirtyts chynsen, pachten op leengueden gecoft hebben, 

nyet vermoydende dat zy den leenheer dairaf souden moeten dyenen, van welcken 

chynsen, pachten, etc. die vercoeperen hebben geloeft in scepenenbrieven 

deser stat wairscap, soe is hier overdragen / ende geraempt als die lieden oft hoer 

erven den leenheer van den pachten, renthen oft commer sullen hebben voldaen, 

die heer hen geven sal zyn oepenen brieven bezegelt met zynen ende zynre mannen 

zegelen, in denwelcken hy bekennen sal dairaf voldaen te zyn ende overbrengende 

die brieven sullen die goede lyeden ende hoir erven hoer gebreckvoir scouthet ende 

scepenen van Den Bosch moigen vorderen ende verhalen opte vercoepern ende geloeveren 

ende oic opte bladinge van den leen, zoe men tot hertoe geploegen heeft; 

ende insgelycx sal oic gescien van den leenen gehouden van den smalenheren die 

154

fol. 182 r 

fol. 182 v 

1441-1442 

hoir leenen voirt houden van den hertoge; ende oft geboirden dat by aventuren ennige 

lieden die hoir lenen in der voirs. maten voirtyts belast hadden voir scepenen 

van Den Bosch sonder lossinge metten gheenen die die commer te nyeute worde gedaen, 

die zullen hoir lenen houden geheel met eenrer mansscap van onsen genedigen 

heer ende der smaelrerheren, gelyc zy deden eer den commer dairop gemaect 

wairt, betalende daira¡ een hergewey, by alsoe dat dat sculdich zal zyn te gescien 

bynnen vier iaren naestcomende; 

item als die renthen te loss staende op leengoet gelost werden, zoe en sal men den 

leenheer daira¡ nyet meer dyenen, mar den gront sall verbonden blyven als voir; / 

Noch hoe men renthen, etc. op leengoet volgen mach 

item oft yemand renthen, pachten, etc. met scepenenbrieven deser stat vercregen 

hedde op leengoet ende chynsgoet tegader ende hem woude laten genuegen metten 

chynsgoet, die sal ongehouden wesen van die pachten renthen te ontfangen te leen; 

ende van den commeren die tot desen daige toe op leengoet zyn gemaect geweest 

met scepenenbrieven deser stat, dair die heer ende die smaelheren in gebreck zyn 

van horen hergeweden, diegeen die den commer heysschen zullen dien ontfangen 

van den heer van den leene ende dair en teynden soude hen executie gescien, etc.; 

prout in littera; 

Noch van leengoet 

item oft ennige gueden leen weren worden naedien den commer dairop was gemaect, 

dien commer oft die renten en zullen dairmede als metten leen te doen hebben; 

item die secretaris oft clerc van den leenboeck sal tallen tyden ten versueck van 

partyen tot horen redelycken costen hen in gescrift over te geven des van horen 

leenen int leenboeck is begrepen; ende oft yemanden van noode were des kennesse 

te hebben, zal dairomme comen by den rentmeester van desen quartier oft 

zynen stathelder, etc.; 

Aengaet den leen van den wyve gecomen 

item nyemant die leenen hem comende van zyns wyfs wegen, en sal moigen belasten 

voir scepenen deser stat, het en zy by consent zyns wyfs; 

item die leengueden voir den voirs. iair becommert, sal geven een hergewede / 

ende die syndert tot desen daige toe becommert zyn, sal men geven alsoe mennich 

hergewede als die mennichwerven becummert zyn geweest; ende des ziin 

ter eenre ende andere zyden by den voirs. hertoge Philips ende deser stat brieven 

bezegelt onder meer inhoudende, daira¡ die brieven beginnen: `Philips, by der 

gracien Goids', etc. ende zyn begrepen opten blade C LXXXIX. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XLI o : Godefridus de Rode, Theodericus 

die Lu, Arnoldus de Erpe, Martinus Monic, Iacobus Steenwech, Ludolphus 

Buck, Martinus Goevy. 

In desen scepenstoel wairt gemaect den nuwen dyc tusschen Orten ende Den 

Bosch. 

In denselven scepenstoel ster¡ tercia maii ioncker Engelbert van Nassouwe, heer 

tot Breda. 

155

fol. 183 r 

fol. 183 v 

fol. 184 r 

1441-1442 

Aengaet tvercoep van wynen 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel den XXII en dach septembris /zoe is dese stat 

overcomen dat alle coepluyde drincbair ende fentwynen hier tien iair lanc zouden 

vercopen geheels coeps oft ten tappe tot horen scoensten ende op horen assyns 

ende wes zy borchden, sal men hen nae den dorden dach uuytpanden, etc., gelyc 

begrepen is in de brieven die dese stat daira¡ gesonden hadde aen de steden van 

Coelen, Nuyss ende Nymmegen; welke brieven beginnen: Àllen denghenen', etc. 

ende zyn begrepen opten bladeV C XVI. 

Ten tyde oic van den voirs. scepenstoel ende opten voirs. XXII en dach septembris 

soe zyn dese naevolgende poincten by deser stat overdragen: 

Aengaet den wynen 

in den iersten dat die coepluden allen drincbair ende fentwynen die zy brengen zullen 

bynnen X naestcomende iaren, zullen vercopen geheels coeps oft ten tappe, alsoe 

hoich alse cunnen sonder te staen ter ordinancien der scepenen opten 

gewoentliken chyns als opt voeder dat men geheels coeps vercoept enen alden scilt, 

opt voeder van den lantwyn ÃÙ Ä scilt ende optenV ten penninc dat ten tap gaet; 

item ende dat als die coepman een vol stuck op wil steecken om te tappen, dat zal 

hy voir den kelder doen uuytroepen met enen bornende scoe¡ ende medecundigen 

hoe hoech hy tappen wil ende dat hyopsteecken wil, zal hygeheel verassynsen 

alsoe hoech hyt opsteect; / nochtans mach die coepman dairuuyt vercopen geheels 

coeps tot eenre tonnen toe, datz tot LXXX quarten toe, oft dairboven; 

item oftyemand yet geborcht van wynen word, dat menvoir die coepluden dat nae 

den dorden dach sal uuytpanden; 

item ende oftyemand den coepluyden hoir gelaech ontdroech, die soudz wesen op 

XLV schellingen; 

Aengaet den muermeestren van X iaren 

item dat die scepenen ende gesworen ten tyde wesende den voirs. tyt van thien iaren 

gedurende, als zy die bourgermeestren deser stat kyesen, oic zullen kyesen twee erbare 

mannen om muermeesteren te wesen, etc.; prout in litteris incipientibus: `Wy, 

scepenen, gesworen', etc. et comprehensis folioV C XVII. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XLII o : Iohannes die Roeuer, Daniel Roesmont, 

Goeswinus Heym, Godefridus Boest, Iohannes die Ioede, Iohannes de 

Craendonc ¢lius Lodouici, Reynerus Loden ¢lius Reyneri. / 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XLIII o : Iohannes Balyart, Godefridus de 

Drueten, Iohannes de Erpe, Arnoldus Roeuer de Porta, Arnoldus Heym, Willelmus 

Dicbier ¢lius Iohannis, Rycoldus die Borchgreue, Iohannes Waerloes, pro 

Dicbier ¢endo sculteto,Willelmus die Ioede, pro Heym defuncto. 

Hoe hertoge Philips quam aen Lutsenborch 

In den voirs. iair creech die voirs. hertoge Philips van Bourgoindien van der voirs. 

vrouwe Elisabeth, hertoginne van Lutsenborch, wedue wilen hertoge Anthonys 

voirs., dlant van Lutsenborch voir sekere penningen ende bewysinge van iairlycken 

renten.Want sommige ionckers ende ruyters in steden ende sloten maecten 

156

fol. 184 v 

fol. 185 r 

hair des lantz ongebruykich. Ende dairnae want die greve van Stampes van wegen 

hertoich Philips, zyns neven, hadde in die stercke stat van Lutsenborch ende voirt 

creech hertoich Philips die ander steden metten lande. / 

Den toll ter Gheervlyet 

1444-1445 

Ten tyde oick van den voirs. scepenstoel den tweesten dach decembris zoe dede 

hertoge Philips voirs. den Hollanders zekere bevelen totten onderhouden der tollen 

tot Gheervlyet ende Gorichem; prout in litteris gallicis incipientibus: `Philippe, 

par la grace'et comprehensis folio CCC LXXXV. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XLIIII o : Arnoldus Stamelart deVden, Rodolphus 

Loniis, Iohannes Monix,Willelmus Dicbier ¢lius Henrici, Rodolphus 

Scilder, Amelius van den Hoeuel, Christianus Coenen. 

In desen scepenstoel den XXIIII en dach in merte aengaende den maelgelde dat 

doen oec opgeset was, syn die heren des capittels, die Baselers, predicaers ende 

mynrebrueders overcomen met deser stat dat onder meer hen maelgelt opscryven 

zal ende daira¡ hebben des geleert zoude werde by den heren van den Brabantsche 

Rade, dairaen datse van beyden zyden zouden scicken; prout in 

instrumento comprehenso folio CCC XLII. 

In desen scepenstoel ipso die Huberti doen behyelt die heer van Den Berge metten 

Gulixen tfelt tegens hertoich Arnden van Gelre ende der Gelresche wairt vele 

gevangen ende dootgeslagen. / 

Een bede eertyts consenteert hertoge Philips van Bourgoindien van 

hondert LXXVI dusent ryders; ende hoe men die gehauen heeft 

In den voirs. iair den XXII ten dach van meye soe was den voirs. hertoge Philips 

van Bourgoindien van den lande van Brabant consenteert een bede van hondert 

ende LXXVIdusent riders, teboren in acht iaren, alle iair XXII M onder dese naevolgende 

voegen ende vorwarden, te wetene: 

in den iersten dat men elcken stad, vryheit ende dorpe nae der hertellingen zynen 

tax ordineren sal ende dien betalene sal een yegelic dairmede gestaen; 

Wat die richter oft vorster heeft voir panden om der beden wille 

item dat die richter dair die persoen op bede geset onder geseten is oft die gueden 

onder gelegen zyn, die bede aen hem uuytpanden sal op redelycken sallaris, alsoe 

hy van anderen personen sculdich is te hebbene nae der bancken recht sonder anderen 

cost oft last; ende oft die richter gebreckelic weer, zoe sal hy gehouden zyn datselve 

op te leggen; 

Wye mede gelden zullen 

item ende dat in der voirs. beden alle werlycke personen gelden zouden, uuytgenomen 

die hoich heerlicheit hebben oft dier vader oft oudervader baenroetstammen 

bezeeten hebben, etc., ende dat in der voirs. beden gelden zullen alle geestelycke 

personen ende begynen van horen patrimonien ende vercregen gueden, etc. tot 

hoirs selfs behoe¡; ende dat oic dairinne gelden sullen alle gueden bynnen Brabant 

gelegen die de geestelycke personen totter geestelicheit behoe¡, hetzy nyewe cloes- 

157

fol. 185 v 

fol. 186 r 

fol. 186 v 

1445-1446 

tern /oft andere buyten oft bynnen Brabant gecoft oft vercregen hebben, uuytgenomen 

die gueden daira¡ zy over LX iaren geprevilegieert zyn ter contrarien, etc.; 

Dat men namptiseren zal 

item ende dat die gueden bynnen Brabant gelegen, toebehorende den uuytlendigen, 

oic mede gelden zullen ende by gebreck van betalinge ende oft die uuytlendige dair 

tegens woude seggen, sal hy ierst moeten verleggen ten eynde srechz; 

Den eedt der bedezetteren 

item ende dat die bedezetteren om die bede te setten eden zullen doen; prout in litteris 

gegeven te Brugge in presentien Henrix Magnus, Ians Hinckart, Symons van 

Herbays, meester Claessen Clopper ende Ian 1 die Groete, beginnende:`Philips, by 

der gracien Goids'etc. ende begrepen opten blade CCCC XVI. 

Van enen scyetspel 

Ten tyde oic van den voirs. scepenstoel was dat groete scyetspel in de stat van 

Bruessel, desgelycx in genen steden voir noch nae geweest en is. 

Sinte-Bernardyn 

In desen tyden leefden Sinte-Bernardyn inYtalien, die begonste een nyewe reformacie 

van der mynrebruederen oirdenen /die doe ter tyt zoe vervallen was al kerstenryc 

doir, dat nauwe drie cloesteren waren dair die oirdene te recht gehouden 

wairt. Hy dede vele miraculen in zynen leven ende oic in zynre doot. Zynen dach 

coempt opten XX en dach meye. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XLV to : Godefridus de Rode, Arnoldus 

Monix ¢lius Ghiselberti, Gerardus de Vladeracken, Arnoldus de Vladeracken, 

Godefridus Scilder, Bartholomeus de Merlair, GoeswinusToelinc. 

Ten tyde van desen scepenstoel prima decembris was bynnen deser stat dmeeste 

water dat yemand gewist. 

Dat men van den lyken een kers sculdich is den capittel 

Ten tyde van denvoirs. scepenstoel den XX en dach novembris soe is nederleegt die 

discoirt wesende tusschen tcapittel als persoen der kerc- / ken bynnen deser stat 

ter eenre ende dese stat ter eenre 2 zyden, ruerende van den kerssen ende clederen 

comende met den lyken in derselver kercken, ende ordineert ende gesloten dat 

voirtaen van allen lyken die comen zullen in der voirs. kercken, dat tcapittel als 

persoen hebben zal een kersse gelyc als men brengen zal metten zelven lyke, voirt 

van denzelven persoen bekeert te wordene in derselver kercken tot den dienst 

Goidz ende dairmede sal tselver capittel als persoen voirs. content zyn sonder 

meer kerssen oft cleer daira¡ te heysschen, tenwair een lyck dat opten hoigen 

choer stont, dat zal staen tot gewoentliken rechten; item ende dat men die ordi- 

1 Aldus hs., lees Ians. 

2 Aldus hs., lees ter andere. 

158

fol. 187 r 

fol. 187 v 

nancie van den vier missen gemaect, sal doen volbrengen, etc.; alst blyct in een 

instrument ondertekent by der hant heren Ians Amelryc, beginnende:Ìn nomine 

SancteTrinitatis', etc. ende begrepen opten bladeV C LXXXV. 

Dat men gheen cleder, capruynen, leveryen oft paluren van strypen, 

van bourdueren gewracht yemanden geven sal, etc. 

Noch ten tyde van den voirs. scepenstoel den lesten dach in meerte soe heeft die 

voirs. hertoge Philips van Bourgoindien, die tweste van dien / name, bevolen den 

scouthet deser stat overall bynnen zynen ambacht in presencien van den wethouderen 

te gebieden ende onder die smaelheren te doen gebieden, dat nyemand van 

den twe werlycken Staiten slants van Brabant noch oic geen ander personen van 

buyten den lande voirs., wye hy zy, uuytgenomen hertogen, greven ende hoir kynderen, 

voirtaen ennigen persoenen bynnen denselven lande geseten cleders, capruynen, 

rocke, haycke noch ander palluren die gelyc zyn oft van strypen oft van 

eenen teken van boirdueren gewracht oft ander, en sal moigen geven noch vercopen 

in steden noch in dorpen, dan alleen dengenen die hoir huysgesin zyn, in horen 

brode ende costen in horen huyse etende ende slapende, behoudelic dat die 

baenroetse, edele ende goede mannen slantz van Brabant, hoer rentmeesteren, 

schoutheten, meyeren ende horen wynnen in horen hove woenechtich, die voirs. 

clederen wel zullen moigen geven, opte verboerte van den clederen ende thien 

gouden ryders; 

Dat men geen lange messen, gehackelde staven oft Ludicsche pyecken en 

zal dragen 

dat oick nyemand en zal dragen lange messen, Doernicsche gehackelde staven oft 

Ludicsche piecken, opte verboerte van denselven ende den peen voirs.; prout in litteris 

incipientibus: `Philips, by der gracien Goidz', etc. et comprehensis folio CCC 

LXXXIIII. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XLVI to : Goeswinus Heyme, /Andreas die 

Lu, Godefridus Boest, Henricus Becker, Iohannes Kepken, Arnoldus de Gheel 

¢lius Lamberti, Symon die Hoessche. 

In isto scabinatu in profesto Mathie apostoli obiit Eugenius papa. 1 

tVercoep van der hopmaten 

1446-1447 

In denvoirs. iair XLVI den XX ten dach septembris soe heeft dese stat die hopmaet 

oft assysse daira¡ mits tcleyn prou¡yt datse daira¡ had ende mits eenre sommen 

van penningen, er£ic vercoft den ingesetenen der dorpen van Berlyckem, Scynle, 

Gestel, Gemonden ende den goeden lyeden opte Dungen, onder vorwarde dat zy 

noch nyemand anders van der hopmaten oft assyse daira¡ en zullen nemen; 

prout in litteris incipientibus:`Wy, scepenen, gesworen', etc. et comprehensis folio 

CCC LXX. 

1 

Vertaling: in dit schepenjaar stierf paus Eugenius op de dag voor Sint-Mattijs (= 23 februari). 

159

fol. 188 r 

fol. 188 v 

1446-1447 

Aengaet den leenen 

Ten tyde oickvan den voirs. scepenstoel ende opten XIII ten dach novembris soe is 

die ordinancie tanderen tyden als in den iair M CCCC XLI opte leengueden gemaect 

by den voirs. hertoge Philips van Bourgoindien, verclairt ende heeft voirt 

ten onderhoudene van den leenrecht / voir hem, zyne erven ende nacomelingen 

hertogen ende hertoginnen van Brabant, geordineert ende gestatueert tot ewigen 

daigen in Brabant gehouden te werdene, te wetene: 

Hoe men leengueden vercopen, versetten oft verobligeren mach, etc. 

in den iersten dat van nu voirtaen geen mannen van leen, mansmannen oft anderen 

leengueden houdende van onss oft anderen, etc., ennige wittelicheit oft vorderinge 

en doe van oft op ennige van den voirs. leengueden, hetzii by coepe, vercope, wisselinge, 

giften, opdracht, obligacien, verpandingen, becommeringen met er¡ oft 

lyfrenten oft anderssins, dan alleen voir den prince oft zynen stathelder ende mannen 

van leen oft voir die heren dairaf dieselve leenen werden gehouden oft horen 

stathouderen, opte verboerte zyn 1 leefdage tot behoe¡ des leenheere dieselve leengueden; 

ende nae zynrer doot ende nyet eer wederomme te comen aen zyn rechte 

erfgenamen diewelke die dan zullen ontfangen, etc.; ende oec opte verboerte tot 

sheren behoe¡ alsulkenen gelt als om alsulckenen leenen gegeven oft geloeft weer, 

dat oec geen o¤cieren dair over en stae noch consent en geve dat ennige wittelicheit 

dairaf gescyede dan alleen by ende overmits den leenheren oft horen stathouderen, 

opte verboerte zynrer o¤cien ende nummermeer o¤cie te moigen vuren, behoudelic 

dat die leenmannen oft mansmannen die des van den prince oirlof hebben, zullen 

moegen by horen testamenten disponeren van horen leengoeden nae henrer 

gelieften, by alsoe dat diegheen diese by testamenten crygt salse moeten te leen ontfangen; 

/ 

Hoe die leengueden vercregen moigen wesen 

item es noch bydenvoirs. prince statueert dat diegeen die nu besitten leengueden oft 

renthen dairop onder tytel gemaect voir den iair M CCCC voir withouderen van 

ennigen steden, sullen worden gehouden in denselven leengueden ende renthen, by 

alsoe datse die hergewede dairaf betaelt hebben oft noch bynnen drie maenden betalen, 

ende oeck oft yemand alsoe in leengueden voirtyts voir wethouderen geguedt 

weer ende bynnen twee iaren naestcomende daira¡ nyet en worde impugneert met 

recht, dat die dairinne sal berusten, ende noch van gelycken; ut in litteris; 

item ende van der deylinge der leengueden, etc., gesciet voir den iair CCCC; 

Hoe men die leengueden lossen mach 

item ende is noch bydenvoirs. prince geordineert dat alle leengueden oft renthen op 

leengueden die comen zyn oft voirtaen comen zullen by coep, gifte oft anderssins 

aen ennige cloesteren, goidshusen, kercken oft geestelycken bene¢cien bynnen oft 

buyten Brabant gelegen, zoeverre die nyet en zyn admortiseert by des voirs. heren 

bezegelden brieven oft gegeven ende gelaten totten principalen fundacien van den 

cloesteren, etc. oft totten iairgetyden oft tot gespeci¢cierde missen oft aelmoessen 

te doen, geloeft zullen moigen werden by dengenen dairaf datse comen zyn oft ho- 

1 Aldus hs., men verwacht een genitief. 

160

fol. 189 r 

fol. 189 v 

fol. 190 r 

1447-1448 

ren erven oft dengenen diese gelden oft die die principael hostat besitten, etc., betalende 

/ voir elcken penninc XX gelycke penningen vry ende commerloos ende in 

coerne nae advenande, etc.; 

Hoe men van leengueden dingt 

item heeft noch ordineert dat van nuvoirtaene in allen leenhoven bynnen Brabant in 

allen saken die aldair te recht zullen comen, die verwerder naedat hy die aensprake 

in den recht gehoirt heeft, sal hebben oft hem belyeft dach van beraede XIIII nacht 

lanc, te weten totten naesten genechte, tot welcken genechte die verwerder sal moeten 

antwoirden; ende aensprake ende verantwoirdenen gedaen wesende, zullen die 

partyen voirts moegen dingen overmits gemechtichde ende procureurs, nyettegenstaende 

dat die costume is geweest naedien die aenlegger zyn aensprake gedaen 

hadde, die verwerder terstont ende opten selven dach most antworden, op zyn sake 

te verlyesen, welke voirs. statuyten die voirs. prince heeft gewilt onderhouden tewerden 

tot ewigen daigen; prout in litteris incipientibus:`Philips, by der gracien Goids' 

et comprehensis folio CCCC XIII. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XLVII o :IohannesLoenman,/Rutgerus 

de Geldrop, Willelmus Dicbier ¢lius Iohannis, Ludolphus Buck, Marcelius de 

Vden, Arnoldus Berwout ¢lius Rodolphi, Nicolaus Spierinc. 

In desen scepenstoel den XXVI en dach iulii op Sint-Ianskerckho¡ wairt gegoten 

die zielmisseclock. 

Dat men int geestelic nyemand en mach doen gedagen dan by oirlove 

Ten tyde oeck van den voirs. scepenstoel opten dorden dach in ianuario soe heeft 

die voirs. hertoge Philips van Bourgoindien in zynen brieven onder meer geordineert 

ende bevolen dat van nu voirtane nyemant van zynen ondersaten den anderen 

ondersate en dage noch en doe daigen noch en werve gedaigt te wordene by 

hemzelven oft yemanden anders voir ennigen geestelycken richtere noch oic en 

brenghe noch en exequere ennige geestelycke monicien, inhibicien oft ander geboden 

van ennigen o¤ciers, wetten oft anderen ondersaten desselfs lantz van 

Brabant van oft omme zoe wat saken dat het zii, uuytgenomen alleen om zaken 

van geestelycken bene¢cien, 1 hy en come ierst by den o¤cier ende wethouderen 

daironder diegeen dairop die geboden slaen zouden, weer geseten, ende gheve 

denzelven te kennen die sake wairomme ende by wat redenen hy hem dairinne 

metten geestelycken gerichte zoude willen / behelpen, ten eynde worde die sake 

bevonden by den o¤cier ende wethouderen dat die kennesse behoirt den geestelycken 

gerichte, datse als dan zullen oirlo¡ geven, van welken oirlove die o¤cier 

ende wethouderen geven zullen hoir oepenen brieven dengenen dies begeren; 

Wat hy verboert, die geestelycke geboden brengt sonder oirlo¡ 

ende oft yemand sonder oirlof te hebbene geestelycke monitien oft geboden worve 

oft exequeerde, die soude verboren alle ziin goet zoeverre hii die nae onsen lantrecht 

van Brabant mach verbueren, ende bovendien aen zyn ly¡ enen wech tot Sinte-Peters 

ende Pouwels te Romen in persoen ende sonder dien wech te moigen a£eggen 


161

fol. 190 v 

fol. 191 r 

fol. 191 v 

1448-1449 

met gelde; ende dairtoe noch staen tot zulker correctien als by den Raide van Brabant 

oft by dengenen daironder die mesgrepen geboert zyn, op hem zal worden gegroet 

nae die gelegentheit van den mesdaet, etc.; prout in litteris incipientibus: 

`Philips, by der gracien Goidz', etc. et comprehensis folio CCCC XLIX. 

Van den zantbergen bynnen deser meyeriien in den gemeynten wesende 

Ten tyde oeck des voirs. scepenstoels den vyften dach in ianuario soe heeft noch 

die voirs. hertoge van Bourgoindien aengaende den zantscellen ende zantbergen 

in de gemeyntten ende / vroentten wesende te stoppen ende te bepoeten, geordineert 

ende gelast Goessenen Heym, rentmeester deser stat, ende met hem Iannen 

Monix ende Dircken die Lu te trecken overall in deser meyeryen ende die zantscellen 

ende santbergen in den gemeynten wesende dairaf scaide gecomen is oft 

comen muchte, by dien scepenen daironder gelegen te visiteren ende daeren teynden 

te bepoeten ende te stoppen, etc.; prout in litteris incipientibus: `Philips, by 

der gracien Goids', etc. et comprehensis folio CCC LXXXII. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XLVIII o : Theodericus die Lu, Iohannes 

Monix,Theodericus de Os, Rodolphus Scilder, Amelius van den Hoeuel, Wolterus 

deVucht, Petrus de Arennest. 

In desen scepenstoel opten XXI en dach meye den iersten dynsdach nae Beloken 

Pinxten doen wairt ierst bestaen die nyewe haven te maken buten der statboem ter 

Mazen toe. / 

Dat men van den drien saken wael mach int geestelic doen gedagen 

sonder oirlof, nyet wederstaende des voirs. is 

Ten tyde van den voirs. scepenstoel ende in den iair voirs. den XXVIII en dach in 

augusto in der stad vanTricht in der dachvairden byden cancellier ende raitsluden 

des voirs. hertoge Philips van Bourgoindien ter eenre ende den raitslyeden des 

bisscops van Ludick ter andere zyden opt verbot met mandamenten gedaen den 

ondersaten van Brabant datse deen den anderen nyet trecken en souden in ennich 

geestelic ho¡ sonder consent te hebbene ende oirlo¡, etc., alst blyct in den brieven 

in den voirgaende iaren verleent, is nae vele redenen tusschen beyde gesloeten dat 

die voirs. heer van Luydick in den drien saken, te wetene op crachten van testamenten, 

van huwelixenvorwarden ende geestelycken gueden ende des aen deselve 

drie saken cleeft, hebben endebehouden zal zyne iurisdictie in allen der manieren 

als hy die in den lande van Brabant bynnen den crisdom van Ludick van auder 

gewoenten gehadt heeft, alsoe dat deen ondersaet den anderen in den voirs. drien 

saken sal moegen dagen voir den o¤ciael voirs. sonder hen te mesgrypen, etcetera; 

prout in acta incipiente:`Ter dachvairt gehouden XXVIII a augusti'et comprehensa 

folio CCCC LIII. / 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XLIX o : Petrus de Best, Iohannes Spierinc, 

Gerardus de Vladeracken, Iohannes Dicbier ¢lius Iohannis, Gerardus Boest, 

162

fol. 192 r 

fol. 192 v 

1450-1451 

Ghiselbertus Haeck, Rodolphus die Beuer,Willelmus Scilder, pro Dicbier ¢endo 

sculteto de Oisterwyc, Arnoldus Heym ¢lius Iohannis, pro Best defuncto. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o L o fuerunt scabini in Buscoducis hii: Iohannes 

Bathens., Goeswinus Heym, Andreas die Lu, Martinus Goevy, Iohannes 

de Aa, / Euerardus van denWater,Wolterus Pynappel. 

In den voirs. iair den XI en dach in aprille soe zyn byden cancellier ende raitsluden 

van Brabant ende den gedeputeerden van den steden desselfs lants dese naevolgende 

poincten overdragen ende voirts alomme in Brabant uuytgeroepen, te wetene: 

Wie om broet gaen moegen 

in den yersten dat nyemand bynnen Brabant om broot en zal gaen dan kynderen onder 

hoir XII iaren ende doense ambachten onder hoir XVI iaren ende oude, arme 

luyde over hoir LX iaren wesende, ten weer datse gebrec hedden aen hoir synnen oft 

leden, datse hoir broet nyet en consten verdienen, etc.; 

Dat die om broet gaen moegen, zullen dragen een teecken 

item diegeen die aldus zullen moegen gaen om broet, zullen dragen om horen hals 

een kennepen snoer met eenen loetken dairaen hangende, geprent met zulken teken 

als in elck stat dairtoe ordineert sal wesen dair zy geseten zyn, ende dat snoir zal aen 

den hals zyn zoe nauwe dat ment geheel over thoeft nyet en mach afdoen; ende sonder 

tselver teken en zullen zy nyet moegen bidden, opten peen van VII dagen ten 

water ende broede geset te werdene; 

item dese tekenen zullense alleen dragen ter steden dairse gegeven weren, ende 

alleen mer een teken tenenmaele sullense moigen hebben / ende tallen plaetsen 

daerse willen bidden ende buycvast blyven, dair zullense moeten hebben een teeken; 

Van den vreemden pelgrymen 

uuytgenomen in desen arme, vreemde pelgryme, die sullen moigen bidden sonder 

teeken, by alzoe datse in de steden mar twe nacht blyven zullen ende opt platt lande 

eenen nacht; 

Die op saincten oft sanctinnen bidt 

item die tvoirs. teken contrafeyt oft die op saincten oft sanctinnen bede sonder dairaf 

besmet te zyne, sal men gevangen houden een maent te water ende te brode; 

Die visitatie van den gasthusen 

item ende dat men in de gasthuysen te slapen nyemand sonder tvoirs. teken en zal 

ontfangen, uuytgesceyden arme, lydende pelgryms; 

item ende dat die wethouders die gasthusen besuecken zullen alle weken om te 

weten wat gasten datter optrecken; 

Van botteriien ende quaden terlingen 

item dat nyemand hem sal behelpen met quaden terlingen oft botteryen met wat 

spele dat zy, opte verbuerte van zynen rechterendume ende X iaren gebannen te 

wesen; 

163

fol. 193 r 

fol. 193 v 

1450-1451 

Van ledigen wyven ende putyerscap 

item ende dat men van ledigen wyven nyet en zal nemen noch putyerscap hanteren, 

opte verbuerte van zynen twe cleynen vyngeren ende dairtoe X iaren gebannen te 

wesen; / 

Die dreygen te bernen 

item die gedreygt werden afgebrant te werdene, dat die met horen huysgesin, vrienden 

ende hulperen tallen plaetzen van den gewyden moegen vangen diegeen dairop 

zy suspicie moigen hebben, ende die voirts in sheren handen leveren om dairaf te 

gescien zoe behoren sal; 

Die gedreygt wordt om gelt te brengen 

ende oic oftyemand word vermaent gelt tebrengen op ennige plaetse op afgebrantte 

werdene, dat hy met zynen vrienden, dyeneren ende hulperen zal moegen uuytsyn 

dien te wachten ende te vangen ende oft gevyele dootslage oft anders, dat diegeen die 

dat dade dairaf ongehouden zal zyn tegens den heer ende partye; 

Van peyss tusschen partyen te maken 

item dat nyemand gelt noch goetdoen en neme om ennige payssen tusschen partyen 

te maken van wat saken dat zii; 

Van yemantz recht over te nemen 

ende dat oic nyemand des anders recht oft aensprake en coepe oft aenneme als zyns 

selfs sake te vervolgen om prou¡yt dairaf te hebbene, op gebannen te zyn op enen 

wech in Cypers oft dairvoir te geven vyftich Rynsgulden; 

item dat alle o¤ciers diegeen die nae der voirs. oirdinancien ten borre ende ten 

broode gehouden behoren te werden, sculdich zullen wesen die terstont sonder 

simulacie te vangen, opte verbuerte van twee ponden audts; 

item ende dat egeen o¤cier van den lande van Brabant van ennigen poincten 

voirs. geleyde oft remissie en zal geven, tenzy datse yerst richtinge gedaen hebben 

nae der voirs. ordinancie, opte verbuerte van zynre / o¤cien ende allet dat hy 

dairop staende hadde; prout in acta incipiente:Òpten XI ten dach der maent van 

aprille', etc. et comprehensa folio CCCC XXX. 

Aengaet particuliers vyanden die yemanden int particulier ontseggen 

Oeck in den iair voirs. den XXV ten dach in aprille soe heeft die voirs. hertoge Philips 

van Bourgoindien in zynen brieven gemaect zekere ordinancie opte vyanden 

deser landen ende die by den scouthet deser stat doen publiceren, te wetene want 

tot dier tyt een, geheitenWynrichvan Frentz, met zynen hulperen die sich onthielden 

omtrent der Mazen ende den Ryn, waren worden vyanden van ennigen ondersaten 

deser landen ende hadden die goede luyden ende onderseten 

bescedicht; dat dairomme die voirs. hertoge Philips heeft geconsenteert dat alle 

luyde ende zyn onderseten die by den voirs. Wynrick oft yemanden anders met 

rove, met brande oft anders in enniger manieren onder schyn van enniger vyanscap 

gescedicht zyn oft naemaels gescedicht zullen werden, henzelven by hueren 

vrienden, dyeneren ende hulperen zullen moigen richten in manierenvan wraken 

164

fol. 194 r 

fol. 194 v 

fol. 195 r 

ende wederpandingen op ende tegen alle diegeen die hen scade toegevuegt oft 

dairinne ennichsins gemengt zullen hebben, ende oick tegens alle diegeen die 

den heer oft zyn landen ende luden ontseegt hebben oft ontseggen selen, ende alle 

hoir dyeneren, hulperen ende anderen hen ennich gunst oft bystant bewysende, 

ende die oic moigen / vangen ende gevangen in Brabant brengen ende oeck moegen 

scatten, etc.; prout in litteris incipientibus:`Philips, by der gracien Goidz', etc. 

et comprehensis folio CCC L. 

tGulden iair 

1451-1452 

In den voirs. iair van L was dat gulden iaer van iubileen te Romen, dwelc van alrehande 

nacien van volcke in groter mennichfuldicheit begaen wairt met alre groter 

devocien by des vyften paeus Nycolaus tyde. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o LI o : Iohannes Loenman, Arnoldus Monix 

¢lius Ghiselberti,Willelmus Dicbier ¢lius Iohannis, Martinus Monic, Ludolphus 

Buck, Amelius de Boechem, Arnoldus Grotart de Os. 

In den voirs. iair LI was den groeten a£aet van Romen tot Mechelen. / In den 

voirs. iair LI den XX ten dach in septembri soe heeft die voirs. hertoge Philips van 

Bourgoindien, die tweste van dien name, hertoge van Brabant, aengaende den beleyde 

van den volck van wapenen, van der iusticien van den lande, van den tollen 

ende van geestelycken gueden ende van der a¡quitinge van dien, den goeden luyden 

ende ondersaten slantz van Brabant voir hem, zyne erven ende nacomelingen, 

hertogen ende hertoginnen van Brabant, gegeven, verleent ende 

gewillecoert dese naevolgende poincten ende articulen, te wetene: 

Van den volc van wapenen doer dlant te leyden 

in den yersten dat hy dlant van Brabant ten besten dat hy can, sal houden onbelast 

van alle volc van wapenen ende oft van node weer volc van wapenen dair te hebbenen 

oft doir te leyden, dat dat gescieden zal sonder overdaet ende der goeder luyden 

scaide; 

Waira¡ men int geestelic recht betrocken mach werden 

item ende dat die ondersaten van Brabant van wegen der geestelycken iurisdictien 

van Ludic oft Cameric oft oic van wegen der universiteyt van Loeuen ten vervolge 

van partyen oftbyden o¤cierenvan den hoeven derselver iurisdictien nyet en zullen 

werden gedaigt, gemoydt oft belast vorder dan nae den rechten slantz van Brabant 

behoirt ende men in tyden der voirseten hertogen ende hertoginnen geplogen heeft; 

ende oft die contrarie geboerden, dat hy dat afdoen sal ende die dat gedaen hedden, 

doen corrigeren ten exempel van anderen; 

Dat men eenen yegelic recht doen sal dair hy geseten is ende zoe behoert; 

van uutstellen der genechten 

item ende dat die goede luyde ondersaten slantz van / Brabant ende elc bysunder 

zullen werden gehandelt in allen saken met vonnisse ende met recht nae den rechten 

van den steden ende bancken dair dat ende zoe dat van outs heeft gehoirt sonder 

simulacie ende sonder dat men die saken met zynen brieven anderswair sall doen 

165

fol. 195 v 

1451-1452 

oft laten betrecken oft langer dan een genecht van heerlicheit wegen doen oft laten 

uuytsetten; 

Wat saken totten Brabantschen Raet behoren 

item dat die cancellier ende andere van den Brabantschen Raide nyemanden voir 

hen en zullen doen gedaigen noch in recht betrecken oft behouden dan alleen van 

saken dairaf hen die kennisse nae der ouder costumen slantz van Brabant behoirt, 

ende zy alle zaken voir hen comende tusschen partien zullen handelen sommeerlic 

zoe verre moegelic is; 

Van den gewysden vonnessen ende beroepe 

item ende dat men alle gewysde vonnessen stellen sal ter executien, etc., het en weer 

dat die wysers hoot hadden ende beroep ende dairaen beroepen weer; 

Wanneer doude o¤cier verlaten is 

item ende dat doude o¤cier blyven sal zyn o¤cie bedienende totdat die nyewe o¤cier 

zynen eedt sal hebben gedaen dairt behoirt; 

Die con¢rmacie der previlegien 

item ende dattvoirs. lant van Brabant bliven endebehouden sal by allen poincten die 

hy denselven lande verleent ende con¢rmeert heeft, etc.; 

Dat men die rabauwen, moertbranders, etc. sal vervolgen 

item ende dat alle o¤ciers, alsoe wael die onse als der smaelreheren, gehouden zullen 

wesen te onderhouden tgegeven gebot van den rabauwen ende alle andere gegeven 

oft noch te geven ende te vervolgen die transeneerders, moertbranders ende 

andere quaetdoenres; 

Hoe eenen yegelycken recht sal gescien 

ende datse oick enen yegelycken recht / ende vonnesse zullen doen van allen saken 

die tot hore bancken recht behoren, sonder die langer dan een genecht van heerlicheit 

te vertrecken, etc.; 

Van den toll te geven ende hoe men dien boeren sal 

item ende dat tot allen plaetsen dair enen toll leegt, sal die wett hebben een boeck 

van den rechten van dien toll om te wetene wye vry zyn ende wat die onvryde sculdich 

zyn, ende oic by den wethouderen beslichtte werdene oft twist gevyele tusschen 

den tolneer ende den coepman ende oft zy die nyet en consten beslichten, zoe mach 

die coepman pant setten ter sommen van den geheysten tolle dairmede hy gestaen 

mach sonder in persoen arresteert teblyven; ende ter tyt toe dat by den meesters van 

der tolcameren daironder dat behoert, oft den Raide van Brabant denwelcken die 

wethouderen daira¡ alle gelegentheit zullen vercundigen, beslicht zal wesen; 

Ende oft yemant meer van toll name dan behoerden 

ende oft ennich tolneer meer name dan den rechten toll ende des by den wysers van 

den Tolcameren oft Radt in Brabant alsoe bevonden worde, soe zal die tolneer gehouden 

wesen dat meer weder te keeren ende dairtoe aenleggen alle costen ende 

scaiden die de partye dairom gedaen ende geleden hedde, ende dairtoe werden corrigeert 

nae gelegentheit der zaken, behoudelic in desen dat den wethouderen oic sal 

166

fol. 196 r 

fol. 196 v 

blyven alsulkenen hanteringe op die questie van den tolle ende dat dairaen cleeft, als 

zii in tyden voirleden gehadt hebben; 

Van honden te houden 

item ende dat elckermalc zyns selfs goet sal moegen hueden ende doen hueden ende 

dairtoe honden houden, die voeten ongecort sonder calengieren; / 

Van den verstorven gueden te moegen deylen sonder die ierst te dorven 

ontfaen 1 

item als van ennigen doden vele erfgenamen blyven in der rechter nedergaender linien 

oft van bezyden, dat zy die goeden achter den doden op hen gebleven sullen 

moigen deylen sonder die tierste te moeten ontfaen, ende dat die gedeylt zynde elck 

van hen sal moegen ontfaen tgeen des hem te deel gevallen is, betalende daira¡ den 

heer voir zyn rechte alsoe vele als men te dier plaetsen by tyden van wylen vrouwe 

Iohanne ende hertoge Anthonys plach te doen; ende desgelycx zal gescien als mar 

een erfgenaem nae den dooden en blyft; ende oic als yemand by cope ennige erfgueden 

vercregen heeft sonder datyemand dairenboven belast zal werden; ende oft tusschen 

den rentmeester ende der partyen gescill rese, dat zal beslicht werden by den 

wysers dairvoir dontfanc sculdich is te gescien; 

item ende dat die voirs. hertoge Philips sal a£eggen alle erfrenten opte demaynen 

vercoft, zoeverre zy te loss staen ende dairtegen lyfrenten totter selver sommen 

toe moegen vercopen; 

Aengaet der geestelicheit van gueden te coepen 

item ende dat die geestelycheide van buyten lantz egeenrehand er£icheit bynnen 

Brabant en zal moegen gecrigen ende dat die geestelicheit bynnen lantz insgelycx 

geen er£icheit en sal moegen crigen by coope, dan op condicien dat die vercoper 

oft zyn erfge- / namen die altyt zullen moigen quyten den penninc om achtien; 

prout in litteris incipientibus: `Philips, by der gracien Goidz', etc. et comprehensis 

folio C XCIII, welke poincten ende articulen voirs. die voirs. hertoge Philips den 

XXVIII en dach novembris int iair LVII heeft con¢rmeert ewelic onverbrekelic onderhouden 

te werdene; prout in litteris incipientibus:`Philips, by der gracien Goids' 

et comprehensis folio CCC XCV. 

Consent van eenre beden van hondert ende XLIIII M ryders 

1451-1452 

Oeck in den voirs. iair LI den XX en dach septembris soe is den voirs. hertoge Philips 

van Bourgoindien van den lande van Brabant geconsenteert een bede van 

hondert ende XLIIII dusent ryders ende zynre geselinnen ende greve van Chairloys, 

zynen zoen,VI M ryders bynnenVI iaren te betalen. Ende des heeft die voirs. 

hertoige Philips voir hem, zyne erven ende nacomelingen wederomme consenteert 

die poincten hiernae bescreven: 


167

fol. 197 r 

fol. 197 v 

1451-1452 

Die instructie hoe men die bede boeren sal 

in den iersten dat den iersten termyn dairaf vallen sal te Korsmisse ende te Lichtmisse 

vol betaelt ende dat die Staten van den prelaten zullen gestaen betalende telken 

termyne III M ryders ende die twe werlike Staiten XXII M ryders; 

item dat men elcker stat, vryheit ende dorpe oirdineren sal zynen tax nae den 

hertsteden ende dat in den steden die thienste hertstat ende int plat lant die vyfte 

voir die arme afslaen sal ende die arme alsoe /afgeslagen wesende sal men voir elc 

hertstat dan blyvende in elc van den vieren principalen hootsteden setten XI stuvers 

ende in dander stedenVIIÃÙ Ä stuvers ende int plat lant VI stuvers; 

Die hooftsteden zullen hebben copie van den taxen der beden hore onderseten 

ende dat men elcker hootstat overseynden sal copie van den taxen die opte steden, 

vryheiden ende dorpen onder hen liggende, zullen werden geset; 

Die quitancie te geven sonder cost 

item dat elck stat, vryheit ende dorpe, betalende zyn porcie, dairmede gestaen zal 

ende elcken stat, vryheit ende dorpe, betalende zyn aengedeelt, geven sal quitancie 

zonder zynen cost; 

Van den sallaris des richters van pandinge der beden 

item dat die richter ten versueck van den bedesetters tgebreck van ennigen nyet betalende 

sal uuytpanden op zulckenen sallaris als hy van anderen personen sculdich 

is te hebben nae diere bancken recht, sonder vorderen cost oft last, welken sallaris 

betalen zal diegeen dairt gebrec in is; 

Dat die richter moet panden 

ende oft die richter gebreckelic weer, zal hy selver tgebreck opleggen zoeverre die 

persoen hem bedwenckelic is; ende en weer hy nyet bedwenckelic, die bedesetters 

zullen dat voirt brengen aen de hootstat, die dat danversuecken zullen aen den heer 

uuytgericht te werde ende ofs noot weer voirts aen den Brabantschen Raet versuecken, 

etc.; 

Wat werlycke personen mede gelden sullen ende wair zy zullen gelden 

item in der beden voirs. alle richteren, o¤cieren, dyeneren, scepenen, wethouderen 

ende andere werlycke personen mede gelden zullen ter plaetsen dair zy nuu / woenechtich 

ende geseten zyn van allen horen gueden bynnen Brabant gelegen, uuytgenomen 

den verloefden gueden ende anderen die bynnen XXX iaren herwarts tegen 

ongevryde persoenen gecregen zyn, ende oec uuytgenomen die hoige heerlicheit 

besitten oft dier vader oft oudervader baenroedstammen beseten hebben, etc., behoudelic 

oft zy ennige gueden hyelden die voirmaels mede gegouden hebben datse 

daira¡ gelden zullen, etc.; 

Dat geestelycke persoenen ende begynen gelden zullen 

item ende dat dairinne oeck zullen gelden alle geestelycke personen ende begynen 

bynnen Brabant geseten van horen patrimonien ende vercregen gueden, etc.; 

168

fol. 198 r 

fol. 198 v 

1451-1452 

Wat geestelycke gueden gelden zullen 

item dat oec gelden zullen ter plaetsen dairse gelegen zyn, alle gueden bynnen Brabant 

gelegen die geestelycke personen tot behoe¡ der geestelicheit, hetzy nyewe 

cloesteren oft anderen, buyten oft bynnen Brabant geseten, vercregen hebben, uuytgenomen 

die totter ierster fundacien gegeven zyn ende voirts geamortiseert ende 

oec uuytgenomen die gueden die totter geestelicheit langer dan over LXX iaren vercregen 

zyn ende ye syndert van beden vry zyn gebleven; 

Wair ende hoe stocgueden ende andere gelden zullen bynnen XXX iaren 

vercregen 

item dat van allen stocgueden ende anderen die over XXX iaren herwarts vercregen 

zyn ende nyet verloeft ende desgelycx van gueden die bynnen XXX iaren herwarts 

vercregen zyn ende nyet verloeft ende die ten tyde als zy vercregen worden ten laste 

van den plaetsen dair zy gelegen zyn nyet en stonden, sal een yegelic / gelden ter 

plaetsen dair hy nu bynnen Brabant woent ende geseten is; 

Hoe ende wair der bourgeren gueden gelden zullen 

item van den gueden die bynnen XXX iaren vercregen zyn ende nyet verloeft ende 

die alse vercregen worden ten laste stonden daerse gelegen zyn, ende van den gueden 

die den tyt van deser beden duerende tegen ongevryde personen vercregen zullen 

werden, ende andere gueden dairaf scot ende lot geloeft is, zal een yegelic gelden 

dair die gueden liggen; nochtans dat die ingeseten van den steden gestaen zullen 

telken termyn nae die iairlixe werde der voirs. guedenvan enen mud roggen Loevens 

oft twe Hollantz gulden te geven enen halven stuver, ende desgelycx van allen coren 

ende penningen nae advenande; 

Hoe lyfrenten ende erfrenten gelden zullen 

item dat van er¡ ende lyfrenten veronderpant op erven, staende ten laste van der 

plaetsen daerse gelegen zyn, zal een yegelyc nae den ondersceyt boven verclairt mede 

gelden als die erfrenthen nae henre geheelre werden ende die lyfrenthen voir half 

goet; 

Dat die gueden der uuytlendige gelden zullen 

item alle gueden bynnen Brabant liggende ende toebehorende uuytlendigen oft dien 

van Mechelen, mede gelden zullen ter plaetsen dairse gelegen zyn ter tyt toe datse 

bygebracht zullen hebben by previlegien datse vry zyn ende ye syndert dier vryheit 

gebruyct; 

Van dengenen die by den prince worden gevrydt 

item oft ennige gueden oft persoonen die sculdich weren mede te gelden, by den 

prince gevrydt worden, dat dat nochtans der stat oft dorpe daerse geseten oft gelegen 

zyn, afslach doen zal, etc.; / 

Hoe ende wair die laten gelden zullen 

item dat diegeen die op vreemde gueden nu in pachtinge sitten ten uuytgang van horen 

termynen, moigen vertrecken dairt hen gelieft ende van dan voirt zullen zy van 

horen gueden betalen daerse getogen zyn; ende die meester van den hoeven die zyn 

hoe¡ weder aenveert, sal dan ten last staen die die wynne oft laet die dairaf getrocken 

is, droech, overmits dbedryf van dien hove; mar diegeen die bynnen den tyde 

169

fol. 199 r 

fol. 199 v 

1451-1452 

van deser beden anders vertrect, die sal dese bede duerende blivene betalene ter 

plaetsen vandair hy vertogen is; 1 

Van den eedt der bedesetters ende hoer settinge 

item ende dat die bedezetters zullen doen eedt dese instructie te achtervolgen ende 

dairnae elcken te setten ende oic geen andere sommen dairinne te setten danby consent 

dergeenre dient aencleeft, ende dat zy te hal¡ merte oft bynnen XIIII nachten 

dairnae rekeningen doen zullen ende die tevorens op enen sondach vercundigen; 

ende oft yemand sich over hen woude beclagen, dat zal staen ten berichte der hootstat, 

etc.; 

Van te beslicten die gescillen rysende om der beden wille 

item dat die gescillen die gerysen om betalinge der beden tusschen die bedesetters 

ende singulier personen, ingeseten van ennigen hootsteden, zullen beslicht werden 

by der hootstat dair die ingeseten woent, ende die rysen tusschen die bedesetters 

ende ander singulier personen zullen insgelycx beslicht werden; ende oft die reesen 

tusschen steden, vryheiden ende dorpen onder een hootstat gelegen, die zullen hoir 

gescillen ierst by hoer hootstat brengen ende die zalse / dairaf mintlic verlyken opdat 

vuechelic mach geschien; ende anders zal zy die gelegentheit van der saken den 

Brabantschen Raetoverscryven om die saken byhen berichtte werdene; ende oic oft 

die resen tusschen steden, vryheiden ende dorpen onder versceyden hootsteden gelegen, 

oft ennigen van buyten lantz oft bynnen lantz, dairaf sal die questie in der 

voirs. manieren comen voir die hootstat daironder tgoet daer men die bede af heyst 

gelegen is, om by hen partyen myntlic verenicht te werden oft te werden geremitteert 

in der manieren voirs.; welke poincten voirs. die voirs. hertoge Philips voir hem, zyne 

erven ende nacomelingen geloeft heeft tonderhoudene ende te doen onderhoudene, 

etc.; prout in litteris incipientibus: `Philips, by der gracien Goidz', etc. et 

comprehensis folio CCC LXXXVI. 

Van den drossaet ende warandmeester van Brabant 

Oeck in den voirs. iair van LI den XX en dach septembris soe heeft die voirs. / hertoge 

Philips van Bourgoindien den lande van Brabant gegunnen ende verleent, 

dat duerende den tyt van sess iaren die drossaet van Brabant nyet meer dan enen 

onderdrossaet noch oic dieselve onderdrossaet oft warandmeester nyet meer o¤ciers, 

roeke oft andere dyeners onder hen en sullen moigen setten dan voirtyts geplogen 

is; 

Van den ballingen 

item ende dat men die sess iaren geduerende genen uuytlendigen ballingen geleyde 

geven en zal dan om te comen woenen bynnen enniger genoempder beslotenen stat, 

in manieren wairt datse gingen buyten mueren oft vesten, datse dairmede verlyesen 

zullen hoir geleyde, etc.; prout in litteris incipientibus: `Philips, by der gracien 

Goids', etc. et comprehensis folio CCC XCII. 


170

fol. 200 r 

fol. 200 v 

fol. 201 r 

Van den lombarden 

Oeck in denvoirs. iair van LI den XX en dach septembris soe heeft hertoge Philips 

voirs. den drien Staten slantz van Brabant toegeseegt dat men in denselven lande 

nyet meer tafelen van lombarden en sal houden dan doen waren, ende alomme 

evenvoel van woeker nemen sal ende oic nyet meer dan den dorden penninc 

siaers; prout in litteris incipientibus: `Philips, by der gracien Goidz', etc. et comprehensis 

folio CCC LXVIII. / 

Remigii confessoris anno M o CCCC o LII o fuerunt in Buscoducis hii sequentes 

scabini: Iohannes Monix, Christianus Coenen, Godefridus Scilder, Nycolaus 

Spierinc,Willelmus de Ghent, Iohannes Monix ¢lius Iacobi, Gerardus de Berkel. 

Burgimagistri seu receptores: Iohannes Ghyselen, Ghysbertus van den Broeck. 

Constantinoplen wairt nu gewonnen 

In den voirs. iair van LII waert Constantinoplen, die hooftstat van den keyserryc 

van Griecken ende die bloeme van den keyserryc, van den GroetenTurck gewonnen, 

diese L dagen lanc nacht ende dach bestormden ende ten eynde waertse /gelevert 

van eenen verrader Geneuoys, die corsten was, die van den Groten Turck 

coninc gemaect was zoe hy hem gelooft hadde, mar als drie dagen leeden waren, 

dede hy hem onthalsen als enen verrader toebehoirden. 

Van der iamer als Constantinoplen ingenomen was 

1452-1453 

Van desen verlyes was groet iamer in kerstenheyt, want die Turcken deden daer 

grote blasfemie Gode ende den heiligen dattet nyet te scryven en is. Den keyser 

van Griecken dede hy onthalsen naedat hy doot was; dair was groeten bloetstortinge 

der kersten. Dese GroeteTurck creech oeck opte kerstene dat keyserryc van 

Trapeson, vier conincrycken, XX provincien ende CC ander steden, dat zeer te 

beclagen is. 1 

Hoe Ghent opstont tegens hertoge Philips, horen natuerlycken prince 

Oeck in den voirs. iair LII opstont die stat van Ghent tegens den voirs. hertoige 

Philips, hoeren prince, dien zy nyet en wouden obedieren noch cesseren van vele 

abuselycke dingen die zy voir recht houden wouden. Ende uuyt groeter verwaentheittrocken 

zy uuyt metgroeter heyrcrachtopten GoedenVrydach ende namen in 

tslot van Gauer. Daernae in de Paeschdagen trocken zy met groter heyrcracht voir 

Oudenarden, dair hertoghe Philips quam met cleynre mennichten ende sloech op 

hoir heyr ende verdreefsche vandair. Ende doe versach die voirs. hertoge Philips 

zyn steden inVlaenderen van volckvan wapenen /ende trac over die Sceld tot Rupelmonde 

int lant vanWaess, dair die van Ghent metten lantvolcktegens des voirs. 

hertogen volc quamen. Ende int toeloepen wairt dair verslagen heer Cornelis van 

Bourgoingien, gouvernuer van Lutsenborch, bastartzoen des voirs. hertoge Phi- 


171

fol. 201 v 

fol. 202 r 

1452-1453 

lips, ende dairnae bleeft grote zwair oirloge tusschen beyde met roeven, branden 

ende duerde wael twee iaren. Ende ten laetsten trac die voirs. hertoge voir tslot te 

Gauere, daer die van Ghent quamen in groten getal om horen hertoich ende prince 

te bevechten, alsoe dattet quam tot enen strydt dien die van Ghent verloren, 

want zy vloden ende al vlyedende opt velt wairter vele verslagen tot by Ghent 

toe, mennich M ende vele verdrancker in de Sceld. Ende VIII daigen dairnae 

namse die prince in genaden by middel van gelde ende dat hoir abusen tenyeute 

worden gedaen. dWelc gescyeden int iair LIIII dairnae. 

Ordinancie opte moertbranders ende brantscatters 

In den voirs. iair LIIoptenVI ten dachvan merte soe heeft hertoge Philips voirscreven 

opte moertbranders ende brantscatters, diere doen vele waren, die goede lieden 

verbrandende ende anxtinerende om gelt te gecrigene, gemaect ende 

geordineert zekere ordinancien ende die overal doen publiceren ende kundingen, 

te weten: 

Dat mense nyet en huyse noch dat men hoir boetscappen nyet en drage 

dat nyemand wetens die en huyse noch sustinere noch hoir dreygementen oft boetscappen 

aen yemanden doe noch en drage noch en doe doen oft / dragen, opten 

peen van gecorrigeert te werdene van lyve ende goede; 

Hoe men die moertbranders vervolgen sal 

ende dat omme tegens die voirs. quaetdonres te versien sal men in allen vryheiden 

ende dorpen tot allen ingangen stercke dreybomen maken, die des aivontz sluyten 

ende totten dage gesloten houden; ende dat die o¤ciers wekers zullen moigen ende 

moeten stellen ten versueck van den gedreyghden, bedwingende enen yegelycken 

dairtegens te waken; 

item ende dat een yegelic die moertbranders oft brantscatters wetende, sculdich 

sal wesen aen te brengen, opten peen van drie gouden ryders; 

item dat een yegelic die ennige moertbranders oft brantscatters zal weten, die sal 

moigen vangen, aentasten ende vervolgen ende om by andere vervolgt te werdene 

die clocke ende becken slaen, behoudelic als ennich van dien alsoe gevangen zal 

zyn dat die voirts gelevert sal werden den o¤ciere van der plaetsen dair die aengetast 

is; ende oft die quaetdoenre gequetst oft dootgeslagen worde int vangen oft 

vervolgen, dat diegeen die des dede daira¡ tegens den heer ende vrienden ongelast 

zal zyn; ende oick sonder mesdoen sal een ygelic die is gebrantscat oft gebrant 

oft gedreygt met brieven oft verbodingen gebrant te werdene, den mesdadigen 

moigen volgen ende dairop procederen als op des lantz van Brabant oepenbair 

vyande; 

Dat men een somme gelts setten zal tot behoe¡ desgeens die de moirtbranders 

levert 

item ende dat elcke stat setten sal een somme gelts /gegeven te werdene denghenen 

die onder derzelver stat bedryve alsulkenen mesdadigen leveren zal, welke somme 

die stat daironder dat gebuerde, betalen zall; prout in litteris incipientibus:`Philips, 

by der gracien Goidz'et comprehensis folio CCC LXII. 

172

fol. 202 v 

fol. 203 r 

1453-1454 

In den voirs. iaer LII den XVI en dach in ianuario waert by den voirs. scepenen, 

gesworen ende raetsluyden deser stat gemaect ordinancie van den gueden ende 

erven die men te boeck brengen souden, als begrepen is opten bladeV C XCVIII. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o LIII o : Theodericus de Os, Henricus die 

Hoesch, Gerardus de Vladeracken,Wolterus de Vucht, Iohannes Waerloes ¢lius 

Iohannis, Goeswinus de Beeck, Godefridus de Lancvelt. 

Burgimagistri seu receptores: Anthonius van den Broeck, Iohannes Reymbrantz. 

Dat men die penningen opte moertbranders geset van deser stat ende 

meyeryen halen sal bedesgewyse 

In den voirs. iair den XIIII ten dach iunii soe / heeft hertoge Philips voirs. ten versueck 

deser stadt geoirdineert dat men alsulckenen somme gelts, as in der voirgaender 

ordinancie geordineert is geset te werdene opte moertbranders, setten 

ende halen zal gemeyntlic op ende van deser stat ende ingesetenen deser meyeryen 

bedesgewyse, etc; prout in litteris incipientibus: `Philips, by der gracien 

Goidz', etc. et comprehensis folio CCC LXV. 

Dat hertoge Philips tot IIII M ryders zyn demaynen mocht belasten 

Oeck in den voirs. iair LIII, den XI ten dach iunii, nae vele dachvairden gehouden 

by den drien Staten slantz van Brabant, hebben dieselve Staiten den voirs. hertoge 

Philips tot zynre genaden versueck geconsenteert dat hy zyn renten ende demaynen 

zoude moegen bezwaren ende belasten ter sommen van IIII M riders, hal¡ in 

lyfrenten ende hal¡ in erfrenten, onder zekere vorwarde die altyt te moigen lossen 

met gelycke penningen, etc.; prout in litteris incipientibus:`Nae vele dachvarden', 

etc. et comprehensis folio CCC XLIX. 

Van der scadeloesgeloeften der V C ryders die dese stat verzegelt had 

voir hertoge Philips van Bourgoindien 

Oeck ten tyde ende iair voirs. den XV en / dach iulii, naedien den voirs. hertoge 

Philips by den drien Staiten slantz van Brabant was geconsenteert zyn demaynen 

te moigen belasten totter sommenvan IIII M ryders ende dese stat ter begerten des 

voirs. hertoge Philips van Bourgoindien van der voirs. sommen sich hadde verzegelt 

ende verbonden in versceyden lyfrenten totter sommenvanV C gelycke ryders, 

soe heeft dieselver hertoge Philips geloeft dese stat daira¡ scadeloes te houden 

ende die voirs. lyfrenten by zynrer genaden rentmeester te doen betalen sonder 

deser stat scoude, nae inhoude van zekeren brieven die zyn genaden daira¡ hebben 

bezegelt ende by den drien Staten slantz van Brabant doen bezegelen, te wetene 

by heren Henricken, abdt van Ha¥igem, ende heren Iannen, abdt van 

Grymbergen, in den name der prelaten ende heren Henricken van Hoerne, heer 

van Perewys, van Waelhem, van Du¥e, van Gheel ende van Herlair, ende heren 

Daniel, heer van Bouchout ende van Loenhout, borchgreve van Bruessele, vanwegen 

der edelen ende by den bourgermeestren, scepenen ende raet der steden 

van Loeuen, Bruessel ende Antwerpen vanwegen der steden, vryheyden ende 

173

fol. 203 v 

fol. 204 r 

1453-1454 

dorpen slants van Brabant; prout in litteris incipientibus:`Philips, by der gracien 

Goidz', etc. et comprehensis folio CCC LI. / 

Aengaet den ingebode ende bescryven deser stat aen die van Herpen 

Oeck in den voirscr. iair LIII ende als noch scepenen waren Ianne Monix, Corstiaen 

Coenen, Goyart Scilders, Claes Spierinc,Willem van Ghent cum suis, eest 

geboert dat een, geheiten Elbout 1 van der Gonde, 2 wesende gecoft poirter deser 

stat, by de voirs. scepenen clechtich es gecomen hoe dat hem zyn gueden tot Herpen 

ongebrueck worden gemaect, alsoe dat zy in den name deser stat screven 

enen brie¡ aen den scouthet van Herpen ende zynen stathelder, hen verhalende 

die clachte Elboutz voirs. ende begerende dongebruyck afgedaen te werdene oft 

ten benoemden daigen ten verantwoirdene te comene. Ende Ott van Doernic, 

knecht des voirs. Elboutz, metten voirs. brie¡ tot Herpen comende by Aernden 

Claess., die dair stathouder te wesen plach, en woude dieselver Arnt den brie¡ 

nyet ontfangen, seggende dair nyemand te wesen die hem der herlicheit onderwonde. 

Nyettemin leyden Ott den brie¡ dair neder ende terstont dairnae wairt 

hy dair vanwegen der heerlicheit gehouden. dWelc gesciet quam Elbout voirs. 

ende gaf dat alsoe clechtich weder te kennen. Ende uuytdien scree¡ dese stat anderwarven, 

verhalende den iersten brie¡, ende als voir begerden dongebruyc afgedaen 

te hebbene ende Otten voirs. ontslaigen oft noch ten verantwoirdene te 

comen ende seynden dien brie¡ met enen gesworen bode. / 

Van geleyde te geven 3 

Nae denwelken een, geheiten Willem Stuedman, amptman tot Rauensteyn, 

scree¡ aen dese stat, verhalende hoe dat die voirs. brieven tot zynrer hant comen 

weren ende dat Arnt Claess. geen stathouder en weer ende begerende van deser 

stat geleyde metten genen die met hem souden comen om van der saken voirs. 

metten scepenen deser stat te spreken. Dairop dese stat weder scree¡ den amptmannen 

geleyde te geven behoerden den scouthet van sheren weghen ende dat zy 

uuytdien in absencien des scouthets gesproken hedden met zynen stathelder, 

datse geleyde hedden zoe verre zy metten vonnisse der scepenen deser stat nyet 

verreyct en weren oft tegens onser genedigen heren metter hant nyet gebruect en 

hedden.Woude die amptman voirs. die voirs. sake dairomme twewarven gescreven 

weer, verantwoirden dat die heer dairaf geen geley geven en mochte, want dat 

den rechten aenginc; mar een yegelic die dat aenginc oft doen woude, mucht dat 

verantwoirden op zyn recht. Ende alsoe is gecomen die amptman voirs. met een 

deel goede mannen, doende zyn verantwoirden. In den yersten seeghden die 

amptman dat Elbout hed geweest gesworen dienre ende amptman heren Adolfs 

van den Cleue ende noch bynnen iairs wair ende dat hy mitsdien nyet genyeten en 

zoude die vryheit deser stat van saken aengaende zyns dyensts ende amptz; ende 

1 Lees mogelijk Ewout zoals op fol. 208 v en fol. 209 v , beide varianten komen ook in het cartu- 

larium voor. 

2 Lees mogelijk Goude. 


174

fol. 204 v 

fol. 205 r 

dat dbeslach gesciet weer eer Elbout poirter was ende dat dat voir commer weer, 

die hy geloeft hed a¡ te doen. Elbout voirs. seyden dairop dat die amptman voirs. 

ende die scouthet van Rauesteyn hem toegeseegt hedden dat heer Adol¡ voirs. 

hen gescreven hadde dat /die arresteringe zynre gueden zoude blyven staen totter 

coempsten heren Adolfs voirs. oft dat hy yemanden gelast seynden ende dat bynnen 

middelen tyden nyemand ter eenreroftter ander zyden recht dairmede plegen 

en zoude. 

Spraken die scepenen, gehoirt die clachte ende verantwoerden, uuytdien dat Elbout, 

sint hy hem gegeven had tsynen eede onder den dienst heren Adolfs voirs. 

ende noch bynnen iairs was dat hy ontlast was, hem die vryheit der poirteryen deser 

stat nyet dyenen en zoude van saken aengaende den dienst heren Adolfs voirs., 

tenwair dat tiair van zynrer ontlastinge omgaen weer. Item ende dat die amptman 

den voirs. Otten quytscelden soude ende costeloes ende scadeloes ontslaen, dairop 

die amptman seyden dat hy gerne doen soude. 

Van gelyke bescryven aen den scouthet van Herpen 

Ten tyde voirs. oic, ten versueck Heymericx van der Aelsuoert, poirter deser stat, 

welcx gueden gelegen tot Herpen hem by Ian van Gael ongebruyck worden gemaect, 

scree¡ dese stat aen Henricken Snauel, scouthet tot Herpen, dat a¡gedaen 

te werdene oft ten verantwoirdene te comen, des die scouthet ten iersten nyet en 

dede, alsoe dat dese stat scree¡ anderwarven als voir. Ende want die scouthet des 

noch nyet en dede oft dat die scouthet oft Ian van Gael ten verantwoirden quam, 

scree¡ dese stat enen versueckbrie¡ aen den voirs. scouthet, verhalende des voir 

gescreven was ende dat hy behoirden van zynrer ongehoirsamheit gestraft te wordene, 

welc versueck die scouthet voirs. noch nyet achtende, tselve versat ende ongehoirsam 

was. / Wairomme die scepenen deser stat versochten aen heren 

Yewaen Moll, ridder, scouthet deser stat, dat hy den voirs. Henricken Snauel, 

scouthet tot Herpen, vangen soude ende brengen bynnen deser stat ende houden 

ter tyt toe hy Heymericken voirs. betaelt soude hebben ende opgericht alle scaden 

die hy by gebreck van rechte geleden hedde, ende dairtoe seker te doen zulkenen 

beternisse als twee van onss genedigs heren Raide ende die richter ende scepenen 

deser stat hem seggen souden te doen. dWelc die voirs. heer Yewaen als scouthet 

voirs. alsoe dede ende die voirs. Henric Snauel alsoe hier in der stat wesende, versochten 

die scepenen denvoirs. herenYewaenen dat te willenverkundigen den heren 

van den Raide ons genedigs heren omme bynnen vyf daigen hier te comen 

ende die beternisse dairaf nae der lantcarten te termineren. 

Terminacie opte ongehoirsamheit des scouthets van Herpen 

1453-1454 

Ende mitsdien die voirs. heren van den Raide bynnen die voirs. vyf dagen nyet en 

quamen ende Heymeric voirs. van denvoirs. Henricken, scouthet tot Herpen, vernuegt 

was, hebben die voirs. scouthet ende scepenen deser stat op die ongehoirsamheit 

ende misdaet Henricx voirs. hoir terminacie gegeven, te wetene: in den 

iersten dat hy die heerlicheit ons genedigs heren ende den rechten te beternisse 

bidden sal den scouthet in den name der heerlicheit ende den scepenen in den name 

den rechte, dat zy hem om goidzwil willen vergeven des hy der herlicheit ende 

175

fol. 205 v 

fol. 206 r 

fol. 206 v 

1454-1455 

den rechten voirs. hierinne mesdaen heeft, dwelc Henric voirs. terstont willichlic 

ende oetmoedelic dede; / item ende dat Henric voirs. den heer ende deser stat sal 

doen ter beternisse met zyns selfs lyve een bedevaert tot Onser Liever Vrouwen 

ten Edezel tusschen dit ende Sinte-Mertensmisse naestcomende ende goet bethoen 

brengen, oft hy mach die a£eggen met X Rynsgulden tot Sinte-Mertensmisse 

naestcomende, half den heer ende hal¡ der stat, ende dairaf sal Henric 

zynen koer hebben ende hy koer terstont tgelt te geven. Gesciet XI daigen in septembri 

anno LIII in orconden der voirs. scepenen Ians Monix, Corstiaens Coenen, 

Goyart Scilders, 1 etc. cum suis; prout ad signum tale (½25) ac foliis CCC 

LVII, LVIII, LIX. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o LIIII to : Nycolaus Loenman, Symon die 

Hoesch, 2 Arnoldus Berwout ¢lius Rodolphi, Martinus de Rode, Petrus Steenwech, 

Martinus Berwout ¢lius Arnoldi, / Iohannes Spiker. 

Burgimagistri seu receptores: Nycolaus de Straten,Theodericus de Berse. 

Dat den gouden leeuwe wairt geslagen 

Oeck is hier te wetene dat in denvoirgaende iair van LIII den XIX en dach ianuarii 

die voirs. hertoge Philips van Bourgoindien, die tweeste van dien name, hertoge 

van Brabant, den gouden leeuwe voirV scillingen groet Vlemsch heeft doen munten; 

item noch enen gulden penninc, geheiten leeuken, voir drie scillingen IIII 

penningen groet Vlemsch; item ende noch enen halven penninc, geheyten halven 

leeu, voir II scillingenVI penningen. 

Een valuacie 3 

Ende voirt heeft dieselver hertoge Philips geordineert dat ganck hebben zouden 

in Brabant metten voirs. gulden penningen dese naevolgende munten ende penningen 

ende geen andere, te wetene: die gouden croen voir IIII scillingen groet; 

item den gouden Philippusryder by den voirs. hertoge Philips gemunt int iair 

XXXIIII voir IIII scillingen IIIgroet; /item denVlemsschen nobele voirVII scillingen 

X denieren groet, die halve ende vierendele nae advenant; item den Engelschen 

nobel voir VIII scillingen II penningen groet; item den halven nobele, die 

saluyt van Vrancryc, tdordendele van der saluyt, tvierendeel van den Ingelschen 

nobel, elck nae zyn grote nae gelande van den Engelschen nobel; item die ducaet 

vanVenegien, van Ieneuen, van Florens, van Romen ende den Hongerschen gulden 

van LXXI op die marck, voir IIII scillingen I penninc groet; den Rynschen 

gulden ende den gulden van Lutsenborch voir III scillingen III penningen groet; 

item ende als van der witter munten, nu loep hebbende, ende oick van der ouder 

munten, geheiten placken oft cromstarten, van vyf Engelschen Vlaemsch tstuc 

ende den halven daira¡, dairaf die II gelden enen cromstart, ende andere cleyne 

penningen van derselver munten van minderen pryse, die zullen blyven by horen 

1 

Aldus hs., men verwacht Goyarden Scilder. 

2 

Inmarginedooranderehand1453 ut ante (zoals voorheen) Henricus de Hoesch, Goessewinus 

de Beeck 1454. 

3 


176

fol. 207 r 

fol. 207 v 

alden ganck; item den postulaets Ludics gulden zoude loep hebben in Brabant 

voir XXIIIIgroet Vlemsch totten lesten dach februarii; ende den Gwillelmusscilt 

voir XL groet Vlemsch; / 

Dat den peter was geset op XVIII stuvers 1 

den peter voir XXXVIgroten ende Philippusclinckarts voir XXIX groet; metvele 

meer ordinancien ende verboden, begrepen in den brieven dairop gegeven, beginnende:`Philips, 

by der gracien Goidz', etc. ende begrepen opten blade CCCC 

XXVI. 

Aengaet trecht dat dese stat heeft int lant van Herpen 

1454-1455 

In den voirscr. iair LIIII uuytdien die poirtier deser stat ende vanwegen derselver 

in der stat van Rauesteyn, dair die edele heer Adolph van Cleue, heer tot Rauensteyn, 

hadde die heerlicheit, hoge, middel ende lege, hadde gedaen alrehande exploiten 

ende dairuuyt gehaelt ende geleyt Elbout van der Gonde, die aldair opt 

gewydt lach, ende oick uuytdien dat die hoichscouthet deser stadt tot Rauesteyn 

ende in den lande van Herpen scouthet, scepenen ende andere o¤cieren heren 

Adolfs voirs. aldaer verlaten ende ontset hadde ende andere vanwegen onss genedigs 

heren in hoir stat gestelt, omdat die casteleyn tot Rauesteyn den poirtier deser 

stat overmits zynen voirs. exploiten enen nacht gevangen had gehouden ende 

dairnae ontslaigen op geloeften die hygedaen hadde, /als dair nyet meer sulkenen 

exploiten te comen doen, die voirs. hertoge Philips ten vervolge heer Adolphs 

voirs. heeft ontboden ende bevolen den voirs. scouthet te comene ende den scepenen 

ende raide deser stat hoir gedeputeerde gelast te seynden by den cancellier 

ende raitsludenvan Brabant omme opte clachten heren Adolphs voirs. te antwoirden 

ende dair en teynden dairaf te geschien, het weer by vruntlic appoinctement 

oft strengheit van rechte, zoe behoren zoude. 

Welke hoichscouthet ende ennige gedeputeerde deser stat, comparerende voir 

den cancellier ende raitsluden voirs., opte clachten voirs. hebben geantwoirt: 

Die macht der ingebyeders; van den ingebot 

in den iersten dat onse genedige heer die hertoge in zynre stat van Den Bosch hedde 

twee poirtiers die men hyet ingebieders, overmits denwelken die van Den Boschvoir 

hen muchten doen ingebieden alle die ingesetenen deser meyeryen, zoe verre die 

gedaen hedden ennige geloeften voir scepenen ofte poirteren deser stat oft dat zii 

beseten oft hantplichten ennigen gront van erve die belast weer van ennigen erfcommeren, 

dairaf die vorwarden gesciet weren voir scepenen deser stat; 

Van den getugen te doen gedagen 

ende oic alle die getugen die geseten zyn in der meyeryen deser stat, beyde onder 

onsen genedigen heer ende onder die smaelheren ende oic onder die heerlicheit 

van Herpen,Vden ende Rauesteyn, om te comen tugen; / 


177

fol. 208 r 

fol. 208 v 

fol. 209 r 

1454-1455 

Oft int lant van Herpen den poirtyers belet worde gedaen 

item ende dat dese stat previlegieert is oft geboirde dat den poirtyers gewelt oft 

belet worde gedaen om hore exploiten wille in der voirs. heerlicheit van Rauensteyn,Vden 

ende Herpen by de amptluden aldaer, dat die scouthet deser stat die 

soude ontsetten ende van onss genedigs heren wegen andere in hoir stat setten, die 

blyven zouden totdat onsen genedigen ende der partyen richtinge ende beternisse 

gedaen zoude wesen; 

Der poirteren recht 

item seyden noch die voirs. van Den Bosch dat dese stat previlegieert is dat alle poirteren 

derzelver stat van allen personelen saken behoren te recht gestelt te werdene 

voir scouthet ende scepenen deser stat ende dat dese stat daira¡ in goeder possessien 

weer geweest ende noch weer, dat nyemanden en gedecht van contrarien; ende 

dat zoe wanneer ennige poirter deser stat tot enniger plaetsen bynnen deser meyeryen 

gevangen oft arresteert weer, het weeronderonser genedigen heer sonder middel 

oft onder die smaelheren, dat die wethouderen deser stat dan gewoentlic zyn te 

versuecken den richter daironder die poirter gevangen is, dat dan die richter dien 

poirter uuytlaetoft gevangen brengtbynnen deser statomme aldair te rechtte staen; 

Aengaet den bescryven deser stat 

item seydenvoirt dat in der voirs. stat van Rauensteyn geweest weer die voirs. Elbout 

van der Gonde, poirter deser stat, om hem aldair te presenteren te rechte van allet 

geen dat men hem dair eysschen muchte; ende dat doende wairt hem aengedaen 

zulkenen vrese van ennigen zynen quaetwilligen, dat hy vlyen / moste opt gewydt 

in een capelleken aldair; ende dat mitsdien dieselver Elbout poirter was deser stat, 

scree¡ dese stat hoir brieve in gewoentliker manieren tot tween stonden aen den 

scouthet van Rauesteyn, dat hy den voirs. Elbout 1 soude helpen vryen, dat hy ongevreest 

van zynen vyanden hem hedde moigen stellen van den gewydde ende gaen 

daert hem gelieftde; ende mitsdien die scouthet voirs. des nyet en dede, soe scree¡ 

dese stat haren dorden versueck brie¡, denwelken dese stat sant metten poirtier deser 

stat ende met X oft XII scutten, diese hem met Willemen Dicbier toevueghden, 

omme den voirs. Elbouden 2 te halen ende te bescudden; die voirs.Willem Dicbier 

reysden metten voirs. poirtier in der voirs. stat van Rauesteyn, daerse den scouthet 

aldair deser stat brie¡ thoenden; die scouthet, dien ontfangen hebbende, dede oepenbairlic 

gebieden dat nyemand den voirs. Eewouden mysdaa, ende alsoe reysden 

dieselver Elbout 3 metten poirtier ende Willemen Dicbier voirs. uuyter stat van 

Rauesteyn tot int geselscap der scuttenvoirs. die hen daer verwachten, ende vandaer 

voir bynnen deser stat, sonder datyet anders dairtoe gesciede tegens denvoirs. scouthet; 

in welken die voirs. van Den Bosch seyden dat zii geenssins vercort en meynden 

te hebbene den voirs. heren Adolphen aen zynre heerlicheit, etc.; 

Aengaet den dagen der poirtieren onder die smaelheren 

item ende dat dairnae die voirs. poirtier gereeden weer tot Rauensteyn om naevolgende 

den ouden costumen ende oic den rechten deser stat enen / geheitenWillem 

1 Verbeterd uit Ewout. 

2 Verbeterd uit Eewouden. 

3 Verbeterd uit Eewout. 

178

fol. 209 v 

fol. 210 r 

Scoermouw, scouthet aldair, te gedagen oft te doen dagen, dair diezelver poirtier 

versocht enen diener onder den voirs. scouthet, dat hy denzelven scouthet daigen 

woude omme te comen voir scepenen deser stadt om seker geloeften die hy voir 

hen gedaen hadde; ende want die dyener dat weygerden, zoe daighden die voirs. 

poirtier selver den voirs. Willemen; ende dairnae vertrock die voirs. poirtier uuyt 

Rauensteyn om te gedagen sekere getugen aldair geseten, om der wairheit getuych 

te geven voir scepenen deser stat; ende dat als die poirtier alsoe van den scouthet 

vertrocken was, dede die scouthet denselven poirtier wederhalen tot Rauensteyn 

ende wedercomende dede vangen denselven, zeer rudelic tracteerden ende vele onsediger 

woerden seeghden dat hy hem zoude hangen aen een venster van den sloot 

die hy hem aldair wees, ende dairtoe dede hy denselven poirtier slaen in enen stock, 

dairaen die scouthet groetelic hed gebruect tegen onsen genedichsten heren; dairomme 

die scouthet van Den Bosch getogen weer met zynen dieneren ende ennigen 

anderen van deser stadt totten getale van XL, dair hy achtervolgende der voirs. previlegien 

met woerden ende anders nyet den scouthet ende scepenen tot Rauensteyn 

ontlasten van horen ampten van ons genedigs heren wegen, daeraen die voirs. van 

Den Bosch seyden dat nyet gedaen en weer dan alsoot behoerde. 

Van recht deser stat in den lande van Herpen 1 

1454-1455 

dWelc gehoirt by den cancellier ende raitsluyden voirs. hebben diezelve dairop geraempt, 

te wetene: in den iersten dat zoeverre aencleeft hen gescillen, / hetzy in 

die proprieteyt by titule van previlegien oft anders oft oic uuyt crachte van possessien 

bii costumen oft gewoenten, die voirs. partyen zullen blyven geheel in sulkenen 

staet oft poincte als zy waren eer tvoirs. gescil opstont ende gelyc oft die voirs. 

saken dairomme tselver gescille opgestaen is, nyet gevallen noch gesciet en weren; 

ende dat alsoe die voirs. van Den Bosch zullen blyven geheel in horen rechten 

ende previlegien om diere te gebruycken in den voirs. lande van Herpen,Vden 

ende Rauensteyn, gelyc zy deden voir die toecoempste der voirs. saken; ende insgelycx 

zullen die van Herpen blyven by hoir alde vryheiden, etc., beheltelyc onsen 

genedichsten heren zyn recht ende interest dat hy heeft totten partyen voirs. om 

der saken wille voirs.; item ende aengaende den voirs. Eewouden, die had geweest 

rentmeester ende naederhant poirter deser stat was worden, dat eest sake dat heer 

Adolph voirs. wil doen voirt varen tegens den voirs. Eewouden om van hem te 

hebben rekeningen ende bewys van zynen ampte, dat die voirs. van Den Bosch 

hen verdragen zullen denzelven Eewouden dairaf te bescudden by zynrer poirteryen; 

item ende dat allet belet dat by den scouthet van Den Bosch van ons genedigs 

heren wegen gedaen is in der heerlicheit voirs. int ontsetten van den 

ampluden ende dienerenvoirs., a¡ zall zyn endeblyven, alsoe dat/dieselver ampluydenvoirtaen 

recht ende vonnisse zullen moigen doen, het en wair datby mynen 

voirs. genedigen heer om zyns voirs. interests wille naemaels partyen gehoert, anders 

dairop worde geordineert; welke advys, aengehoirt by den gedeputeerden 

deser stat, hebben dat aengeveert omme dat in allen zynen pointen van machten 

te blyven ende gehouden te werdene tot ewigen daigen, by alsoe oec dat heer 


179

fol. 210 v 

fol. 211 r 

fol. 211 v 

1455-1456 

Adol¡ voirs. dat oic alsoe gelyeft taenverdene; dwelc oic meester Ian Soilloit, secretaris 

des voirs. heren Adolfs, aengenomen heeft denselven over te dragen ende 

zyn antwoirde daira¡ by den voirs. cancellier ende raitsluden weder te brengene 

des maendaigz nae halfvasten naestcomende; gedaen te Bruessel, XXI februarii 

int iair XIIII C LIIII. 

Dairnae des dynsdachs nae halfvasten, den XVIII en dach merte in den iair voirs., 

die voirs. meester Ian Soilloit, secretaris vanwegen heren Adolfs voirs. ter eenre 

ende die gedeputeerde deser stat by namen Claes Loenman voirs., scepene ten 

tyde, meester Gerart van Vladeracken, gesworen, meester Ian Monix, raitsman, 

ende meester Arnt vanWeilhusen die ionge, secretarys deser stadt, ter andere zyden 

compareerden voir den voirs. cancellier ende raitsluden ende seeghden tevreden 

te wesen metten voirs. advyse; welke advys als den XII en dach van merte int 

iair voirs. tevorens met zynen brieven hadde approbeert nae inhoude van sekere 

acten dairop gegeven, beginnende ad signum tale (½26) ende begrepen foliis CCC 

LIII, LIIII, LV. / 

Van M ryders verscoten om die moertbranders te crigen 

Oeck in den voirs. iair LIIII den XVI en dach decembris heeft die voirs. hertoge 

Philips deser stat geoirloft bedesgewyse te setten op hairselven ende op allen den 

ingesetenen deser meyeryen alzulkenen duysent ryders als dese stat had verschoten 

omme te gecrigene zekere moertbranders ende brantscatters dairmede dese 

stat ende meyerye zeer gequelt hadde geweest; prout in litteris incipientibus: `Philips, 

by der gracien Goidz', etc. et comprehensis folio CCC LX. 

Hoe hertoge Philips buyten lantz II iaren was 

In den iair van LIIII voirscr. oeck zoe track die voirs. hertoge Philips van Bourgoindien 

in Almanien tot eender dachvaert, die te Reynsberch lach, om te spreken 

van een cruysvaert om te trecken op dieTurcken, dair nyet af en quam. Ende hertoge 

Philips was wel twe iaren absent uuyt zynen landen, zoedat men nyet en wiste 

wair hy was, mar ten eynde quam hy weder int lant als int iair van LVI. / 

Remigii confessoris anno M o CCCC o LV o : Godefridus de Dommelen, Goeswinus 

Heym, Arnoldus Berwout, Ludolphus Buck, Goeswinus Toelinc, Gerardus 

Boest, Iohannes Loenman ¢lius Iohannis, Iohannes de Erpe ¢lius Arnoldi, pro 

Dommelen defuncto, qui Iohannes prestitit iuramentum ultima augusti. 

Burgimagistri seu receptores: Ghiisbertus Herinc, Andreas Berntz. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o LVI to : Iohannes Monix, / Ghyselbertus 

Haeck, Amelius de Boechem, Theodericus de Aa, Henricus Monix, Adam die 

Lu, Ghiselbertus van den Broeck. 

Burgimagistri seu receptores: Nycolaus Oedeuair, Christianus Becker. 

Die con¢rmacie van bisscop tot Vtrecht 

Int voirs. iair vercreech hertoge Philips voirs. van den paeus Calixtus die Dorde 

die con¢rmacie des bisdoms van Vtrecht voir heer Dauid, zynen natuerlycken 

180

fol. 212 r 

fol. 212 v 

zoen, die doe bisscop van Truwane was. Mar die van Vtrecht ende oic dat Ouersticht 

ende dlant van Ouerysel en wouden hem voir genen bisscop ontfangen, 

want tcapittel vanVtrecht had gecoren den doomproest, des heren zoen van Brederode, 

die dat zwert ende die iurisdictie oic van den keyser gecregen hadde. 

Dat heer Dauid bisscop tUtrecht wert 

Nyettemin by middele des hertogen van Cleue overquam hertoge Philips metter 

stat van Vtrecht ende met horen elect van Brederode, dat hy met Dauid, zynen 

zoen, bynnenVtrecht quam met groeter macht. Ende zii / ont¢ngen heer Dauid 

voir horen bisscop. Ende die elect resigneerden zyn recht ende die elect wairt voirsiene 

met anderen bene¢cien. 

Dat hertoge Philips voir Deuenter lach 

Mar want dlant van Ouerysele den voirs. heer Dauid voir heer nyet en wouden 

ontfangen, track hertoghe Philips metter macht voir Deuenter, dair hy voir lach 

omtrent VIII weken. Ende in die tyt regendet dach by dach, zoe datter nyet vele 

bedreven en wairt van wercken van oirloge, mar nyet min wert bededingt dat die 

Ouerysele steden den voirs. heer Dauid oeck ont¢ngen. 

Een victorie tegens denTurcke 

Oeck int iair voirs. denVI ten dachvan oegmaent hadden die kersten in Hongeryen 

over die Denouwe een myraculose victorie tegens den Groten Turck, die vloot. 

Want dingelen Goidz worden dair gesien in hulpe der kersten. Die heilige Iohannes 

de Castistrano, mynrebrueder, stercten dat kerstenvolc. Dair blevenverslagen 

omtrent C M heydenen. 

Van derTrans¢guracien Ons Heren 1 

Ende tot dier gedenckenissen in dancbairheit tot Gode zoe instelden paeus Calixtus 

die Dorde op dien dach die feeste van derTrans¢guracien, verlenende dairtoe 

diezelve a£aten als totter feesten van den Heiligen Sacrament gegeven zyn. 

Dat die kynderen tot Sinte-Michiels toegen 

1456-1457 

Oeck omtrent deser tyt trocken die kynderen uuyt Almanien ende uuyt anderen 

landen met groter scaren ende met groter devocien in pelgrimagie tot Sinte-Michielsberge 

in Normandien. / 

Dat coninc Lodewyc, noch Dolphyn wesende, by hertoge Philips 

wert onderhouden ende veriaegt van zynen vader 

Oeck in den voirs. iair van LVI quam heer Lodewyc, die Dolphyn vanVienne, des 

VII en coninx Kaerls vanVrancryc zoene, tot Loeuen, want zyn vader op hem verbolgen 

was ende had hem beroeft van den dolphinaet ende meynden zynen ionc- 


181

fol. 213 r 

1456-1457 

sten zoen Kaerle, hertoge van Berry, die crone te laten. Hertoge Philips voirs. ont- 

¢nc den voirs. Dolphyn eerlic ende dede hem altyt coninclyke eere ende hyeltenV 

iaren in zyn lant met zynre vrouwen, die Dolphininne, ende gaf hem groete pensien 

op te leven. Ende al meest waren zy tot Genapien inWals-Brabant, dwelc die 

Dolphyn naemaels qualic bekenden. Ende hy had van hair enen zoen die Ioachim 

hyet, die ionck sterf, ende een dochter die Anna hyet, die wert hertoginne van 

Bourbon. 

Dat die voirs. Lodewyc gecroent wert 

Ende als die voirs. coninc Kaerle, zyn vader, gestorven was als int iair M CCCC 

LXI, trac hertoge Philips ende die greve van Charloys, zyn zoen, ende die hertoich 

van Cleue ende vele andere heren ende edelen met groter macht ende schonen 

staet metten voirs. Dolphyn tot Ryemen in Vrancryc, dair hy gecroent wairt. 

Ende dair dede hertoich Philips den coninc manscap van den hertoichdom van 

Bourgoindien, van den graefscap vanVlaenderen ende Artoys. 

DatconincLodewyclostendiestedenopdieSommeendeinVermendoys 

Ende corts dairnae losten die voirs. nyewe coninc met penningen aen hertoge 

Philips die steden op die Somme ende inVermandoys, als Amyens, Abbeuyl, Sinte-Quintyns, 

Monstruel, Perone, ende hertoich Philips gafse over. /Oeckteser tyt 

die voirs. hertoge Philips wesende tot Bruessel quam dair byhemvrou Agnes, hertoginne 

van Bourbon, wedue, zyn suster, die hii hoechlic ont¢nc. 

Van eenre cruysvairt 

Oeck teser tyt sant paeus Pius dieTweeste die een cruysvairt predicten op dieTurcken, 

aen hertoge Philips, hertelic begerende dat hy in persoene comen woude, 

zoe hy hem toegeseegt hadde, om te trecken met hem opteTurcken. Hertoge Philips 

blee¡ thuys ende seynden hertoge Anthonys, zynen bastartzoen, met groeter 

macht van volc ter zee om den paeus voirs. bystant te doen, die doen was gereyst 

tot Ancone. Oeck trac derwarts vele gemeyns volcs metten cruce getekent. Oeck 

teser tyt wert hertoge Philips zeer verbolgen opten greve van Chairloys, zynen 

zoene, dien sommigen heeren tegens hemvermaect hadden, dat naederhant ende 

corts uuytquam, dairomme een geheiten Iohan Consteyn 1 ende noch een ander 

tot Rupelmonde onthalst worden. 

Oirspronc van den strydt die hertoge Kaerle had tegen coninc Lodewyc 

Corts dairnae stonden tegens den voirs. coninc Lodewyc op die princen ende 

meeste heren van Vrancryc, omdat hy by hem zeer verhie¡ onedele kerels ende 

den hertoge van Berry, zynen brueder, ende andere princen zyns rycs lyet hy on- 

1 Of Cousteyn. 

182

fol. 213 v 

fol. 214 r 

fol. 214 v 

geacht. Dairomme eenen groeten strydt toequam die gescieden tot Monthery int 

iair LXVI, als nae blyct. / 

Remigii confessoris anno M o CCCC o LVII o : Gerardus deVladeracken, Petrus de 

Arennest, Iohannes Monix ¢lius Iacobi, Iacobus de Berck, Symon de Gheel, Rodolphus 

die Beuer ¢lius Rodolphi, Henricus Noeden, Rutgerus Berwout, pro 

Berck defuncto, qui prestitit iuramentum IX a augusti. 

Burgimagistri seu receptores: Gerardus Symons, Gerardus Sanders. 

Con¢rmacie van eenre carten aengaende den beleyde van den volc 

van wapenen, verleent int iair LI 

In den voirs. iair LVII den XXVIII en dach novembris soe heeft hertoge Philips 

van Bourgoindien voirs. voir hem, zyn erven ende nacomelingen die verleninge 

den lande van Brabant, by hem int iair LI lestleden den XX en dach septembris 

gedaen, aengaende den beleyde van den volc van wapenen, van der iusticien van 

den lande, van den tollen, van der / geestelicheit, hoe ende wye coepen moigen 

ende voirts allen den articulen dairnae volgende, gecon¢rmeert, geapprobeert 

ende gerati¢ceert om denzelven lande ewelic onverbrekelic onderhouden te werdene, 

metsgaders aengaende oft overdaden by volc van wapenen int lant geboerden 

ende die capiteynen oft o¤cierenversumelic weren die te stra¡en, hoe ende in 

wat manieren die gericht ende gestra¡t zullen werden; dairaf die brieven beginnen: 

`Philips, by der gracien Goidz', etc. ende zyn begrepen opten blade CCC 

XCV. 

Consent van C L dusent ryders totter reysen opteTurcken 

Oeck in den iair LVII voirs. den XXVIII en dach in novembri soe hebben die drie 

Staten slantz van Brabant geconsenteert een bede van C ende L duysent ryders in 

hulpe der reysen te trecken opte Turcken, etc. den voirs. hertoge Philips die derwarts 

sant Anthonysen, zynen bastartzoen; ende hebben noch consenteert den 

greve van Chairloys, zynen ennigen zoen,VI M gelycke ryders, tstuck van XXV 

stuvers oft vierlenders, al bynnen sess iaren te betalen opte zelve instructie die by 

denselven hertoge gemaect is int iair LI lestleden boven begrepen; prout in litteris 

incipientibus:`Philips', etc. et comprehensis folio. 1 / 

Remigii confessoris anno M o CCCC o LVIII o : Martinus Monic, Nycolaus Spierinc, 

Wolterus de Vucht, Willelmus de Ghent, Iohannes Monix ¢lius Iohannis, 

Henricus Heym, Goeswinus van den Hezeacker. 

Burgimagistri seu receptores: Henricus Ghysselen, IohannesWitmerii. 

Dat men tot Loeuen genen woeker oft voircoep en sal doen 

1458-1459 

In denvoirs. iair denVI en dach februarii, naedien ter kennessenvan denvoirs. hertoge 

Philips van Bourgoindien was comen datbynnen een deel iaren herwarts ver- 

1 

Hierna ontbreekt het folionummer, hoewel het desbetre¡ende stuk in het cartularium staat 

op fol. 385 v -391 v en op fol. 394 r . 

183

fol. 215 r 

fol. 215 v 

fol. 216 r 

1458-1459 

sceyden personen tot Loeuen ende in hare meyeryen aengenomen hedden hen te 

generen met woeker ende voircoepe als gelt om wynninge oft / wasdomme te leenen, 

beyde op panden oft bourgen ende sonder panden ende bourgen, ende alrehande 

gueden ende penwairden te vercoepen hoge boven hore werden op lange 

daigen ende respyt te geven, oft oic ennige gueden ende penwairden te coepen 

met gereden gelde om andere wair oft anders verre beneden horen rechten priis 

ende werde, om dieselve gueden ende penwairden tot zekeren langen toecomende 

tyde hen te werden gelevert, ende dat oick ennige in alsulkenen comanscappen 

onderwylen die gueden ende comanscappen die zy alsoe ten hogen pryse ende 

boven hoir werde vercoft hebben gehadt, hebben plegen selve oft by horen wyven, 

dyeneren, knechten oft anderen toegemaecten persoenen weder tegens die coeperen 

te coepen oft te doen coepen tot vele minderen pryse dan zy die hadden vercocht, 

ende van dengenen die zy hebben gecoft, den vercoperen horen afcoep te 

laten doen tot vele hoegeren pryse dan die ierste comansscap gedroge, bedrivende 

alsoe oepenbaren woekere, etc., soe dede hertoge Philips voirs. scerpelic gebieden 

dat alle diegeen die sint den iair XIIII C ende XXX, dat hy ontfangen heer is geweest, 

ennigen scade gehadt ende geleden hebben by leenen, coepe oft vercoepe 

voirs., comen souden by zynrer genaden commissarissen tusschen die tyt ende 

den iersten dach van april naestcomende omme te vercleren by eeden die 

gelegentheit van den leeningen, coemanscappen, woekeren ende vercoepe, ende 

dat nyemand, wye hy zy, geestelic oft weerlic, dairaf in gebreke zy, opte verboren 

alsulkenen sommen als die ierste leeninge oft den /incoep gedroech, ende dairtoe 

den pene van C leeuwen ende dat van gelycken nyet meer geschie, etc.; prout in 

litteris incipientibus: `Philips, by der gracien Goidz', etc. et comprehensis folio 

CCC LXXIX. 

Oeck in den iair LVIII voirs. den XXVII en dach in meye soe heeft die voirs. hertoge 

Philips van Bourgoindien voir hem, zyn erven ende nacomelingen, hertogen 

ende hertoginnen van Brabant, mits eenre sommen van III M ende II C Overlensche 

Rijnsgulden den scepenen, gesworen ende raidt deser stat gegevenen ende 

verleent die disposicien ende giften van den naevolgende o¤cien ende diensten, 

dat is te wetene die o¤cie van weertscap, van den mynen van den vissch, van den 

ingelt, van den secretarisscap, van den knapen deser stat, van den steken van den 

byer, van den herinc te packen, te bernen ende te werderen, van den lakenen, wullen 

ende lynen, te metene, / van den berderen te metene, van den lant te metene, 

van den coren te metene, van den zout te metene, van der maten van den vissche, 

van calc te metene, van yser te scrynene, van zegelmeestersscap van den wullen 

lakenen, van den voegelen te werderen ende van anderen gelycken ende van gelycken 

condicien van der administracien, momberiien ende gubernancien der huysen 

van den heiligeest, van den gasthuysen, van der kercken, van den siecken ende 

melaitsen ende anderen goidshusen oft gelycke der armen bynnen deser stat; gelyc 

die brieven dairop gegeven inhouden, die beginnen: `Philips, by der gracien 

Goidz', etc. ende zyn begrepen opten blade CCC LXXVI. / 

184

fol. 216 v 

fol. 217 r 

fol. 217 v 

fol. 218 r 

Remigii confessoris anno M o CCCC o LIX o : Arnoldus Berwout ¢lius Rodolphi, 

Iohannes Dicbier ¢lius Iohannis, Martinus de Rode, Iohannes Steenwech, Iohannes 

Neue,Theodericus de Berse, Henricus van der Merendonc. 

Burgimagistri seu receptores: Geradus van den Broeck, Ghysbertus Pels. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o LX o : Ghysbertus Roesmont, Ludolphus 

Buck, GoeswinusToelinc, Iohannes Spiker, Henricus deVden, / Iohannes Ghysselen, 

Henricus ¢lius Godefridi de Hedel. 

Burgimagistri seu receptores: Gerardus de Achel,Theodericus deWetten. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o LXI o : Theodericus de Os, Marcelius de 

Vden, Iohannes Waerloes ¢lius Iohannis,Willelmus de Wyc ¢lius Leonii, Arnoldus 

Stamelairt ¢lius Henrici, Arnoldus Heer ¢lius Gysberti, Tyelmannus Pyckeuet. 

Burgimagistri seu receptores: Wolterus deVucht, Martinus de Buchouen. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o LXII o : Symon die Hoesch, / Euerardus 

van den Water, Petrus Steenwech, Godefridus van der Aelsuoert, Henricus Dicbier, 

Bartramus ¢lius Godefridi de Hedel, Iohannes Spiker ¢lius Iohannis. 

Burgimagistri seu receptores: Andreas Berntz, Iohannes Zeelmeker. 

In desen scepenstoel den XIII en dach in iunio int iair LXIII bornden dese stat 

ende ontstac in deVerwerstraet omtrent den bogarden. 1 

Remigii confessoris anno M o CCCC o LXIII o : Goeswinus Heym, Iohannes Monix 

¢lius Iacobi, Symon de Gheel, Goeswinus van den Hezeacker, Iohannes 

Ghysselen ¢lius Iohannis, Christianus Becker,Wolterus de Berse. 

Burgimagistri seu receptores: Martinus de Elmpt,Willelmus Luedinx. 

In desen scepenstoel den II en dage in ianuario int iair LXIII soe heeft hertoge Philips 

van Bourgoindien ten versueck deser stat verleegt die veemarct des anderen 

daigs nae Sinte-Seuerynsdach die te wesen plach des anderen daigz nae Sinte-Lucasdach; 

prout in litteris incipientibus:`Philips', etc. et folioV C XL. / 

Van den behaudt te doen opte verbernde brieven 

1463-1464 

In den voirs. iair LXIII den XXI ten dach van oixste, naedien den brant bynnen 

deser stat als den XIII ten dach van iunio doen lestleden had geweest ende die 

goede luyde, bourgeren ende ingesetenen deser stat dairinne hoir brieven by den 

brant hadden verloren, soe heeft die voirs. hertoge Philips, opdat die goede luyde 

van horen gueden nyet en souden werden beroeft, geordineert ende deser stat geconsenteert 

die poincten hiernae volgende: 

Vier scepenen zullen staen over dbehaudt te doen 

in den iersten dat diegeen die zyn brieven, het zyn leenbrieven, erfbrieven, lyftochtbrieven, 

scoubrieven oft andere, hoedanich die zyn, mits den brant verloren hebben 

ende begeren dairaf andere oft nyewe brieve te hebbene ende in hebbinge ende possessien 

van denselven gueden te zyn ende te blyven zoe hy was voir den brant, sal 

1 In margine nota; hierna is doorlaterehand tinctor accendit lumen in Busco (vertaling: een 

verver ontstak een lamp in's-Hertogenbosch) toegevoegd. 

185

fol. 218 v 

fol. 219 r 

1463-1464 

comen voir scouthet ende scepenen deser stat, derwelker scepenen vier ten minsten 

zullen moeten zyn, ende zweren dat zyn brieve in den voirs. brant verbrant oft verloren 

zyn ende dat hy omme zyn goet te behouden ende dairaf in gebruyck te bliven, 

hulpe suect sonder argelist; 

Hoe men zweren sal int dbehaudt te doen 

item die persoen sal zweren ende vercleren wat brieven hy verloren heeft, waerse 

gemaect zyn, van wat gueden oft renten die spreken, wair die gueden oft panden gelegen 

zyn ende wyen die aengingen; 

item oft van den verloren oft verbornden brieven besceyt weer, het weer copien, 

vidimus, transscripten, instrumenten, prothocollen, boecken, rollen, gescriften 

oft registren, dat sal men brengen by scouthet ende / scepenen deser stat omme 

dairuuyt ende nae andere brieven verleent ende gemaect te moigen werden opte 

eeden voirs. in behoirlycken formen; 

Hoe dbehaudt gescien sal 

item die hoir brieven aldus verloren hebben, sullen in presentien dergeenre diet aengaet, 

te wetene die de gueden, rechten oft pachten hebben vercocht, die die gelden 

oft die die sculden sculdich zyn ende bekent hadden, die men dairtoe sal daigen 

ende roepen of mense weet te vynden oft anders in hore absencien, hoir behaudt 

doen ende vercleren byhoer eeden wesbrieven zy verloren hebben, waer zy gemaect 

waren, van wat gueden, renthen, pachten, chynsen oft sculden, wair ende wye dien 

pacht, chyns oft renthe plach te gelden, met wat brieven, guedingen ende geloeften 

ende dat zii voir den brant dairaf in hebbinge ende gebruyck waren ende wes hen te 

gront dairaf kundich is; 

item oft den scouthet ende scepenen totten voirs. eede ende behaude ennich besceyt 

bybracht worde, het waer van prothocollen, registren, copien oft gescriften 

dat hen dat genoch dochte, zoe sal die persoen dairmede gestaen sonder vorder 

belast te wordene, altyt ten goetduncken van den scouthet ende scepenen; 

Hoe men den eedt in dbehaudt sterct 

item ende oft den scouthet ende scepenen den eedt ende verclernisse die degeen die 

zyn brieve verloren had alsoe dade, nyet goet genoch en dochte, soe zullen ten minsten 

twee goede mans mettengenen die zyn brieve verloren had, eedt moeten doen 

ende zweren dat zy houden dat dien eedt die de persoen gedaen heeft, is goet ende 

gerechtich; / 

Hoe ment dbehaudt cundigen zal 

item dit behaudt aldus gedaen sal menvercundigen hier ter poyen ende in de prochikercken 

dair die gueden, erven, pachten, chynsen ende onderpanden zyn gelegen 

ende dair die personen woenen die die sculden sculdich zyn, drie sondaigen aftereenvolgende 

met intimacien oft yemand dairtegen woude seggen, dat die zoude comen 

bynnen XL dagen voir scouthet ende scepenen deser stat ende seggen 

dairtegen; ende die XL daigen overleden zynde zal een yegelic versteken zyn van 

tegenseggen; 

186

fol. 219 v 

fol. 220 r 

Hoelange men behaud mach doen; van den behaud der onmundiger ende 

uuytlendiger 

ende dan zal men nyewe brieve maken ende die den voirs. persoen reycken, behoudelic 

oec dat dit behaudt zal moeten gescien tusschen dit ende Sinte-Iansmisse Baptist 

in den zoemer, die zyn zal in den zoemer int iair LXVI naestcomende; ende dien 

tyt overleden en sal nyemand dairtoe moegen ontfangen wesen, uuytgenomen 

ionge, onbeiairde kynderen, luyden buyten lantz wesende ende andere van zulker 

condicien, die, te weten die ionge kynderen bynnen den tween iersten iaren datse 

mundich zyn, ende die uuytlendige bynnen den iersten iair datse comen zullen 

zyn, zullen nae den voirs. tyt hoir behaudt moegen doen; 

Van den behaud der onnosele, etc. 

item oft ennich onnosele of onmechtige oft gebreck hebbende van zinnen ennige 

brieven hadden verloren, zoe zullen hoir momberen oft naeste magen oft vrienden 

tgeen dat voirs. is voir hen moegen doen; ende desgelycx oick van den cloesteren, 

goidshusen, capittelen, kercken, gasthusen ende andere dieregelycke ennige brieven 

verloren alsoe hebbende, sullen die / overste oft regeerders daira¡ alsoe voirs. staet 

dbehaudt doen, etc.; ende oft yemand aldus bedriechelic eden dade, die sal men 

stra¡en als men valsche ende meynedige sculdich is te stra¡en, etc.; prout in litteris 

incipientibus:`Philips, by der gracien Goids', etc. et comprehensis folio CC IIII. 

Ordinancie van den brand 

1463-1464 

Oeck in den voirs. iair LXIII den XV en dach septembris naedien den voirs. brant 

bynnen deser stat als den XIII en dach iunii lestleden was gesciet, omme te verhueden 

dese stat van gelycken brande, soe hebben scepenen, gesworen, raitsluyden 

ende dekenen van den ambachten by gemeynen, eendrechtigen adviize geordineert 

ende overdragen dese naevolgende ordinancien, poincten ende articulen 

omme van nu Bamisse naestcomende X iaren lanck deen nae den anderen volgende 

vast ende stede gehouden te werdene in der maten zy hiernae bescreven 

staen: 

Dat men loss doen mach met XVI den penninc aengaende den renthen, 

vercoft bynnen X iaren nae den brant 

in den iersten dat men alle chynsen, renthen ende pachten die van nu voirtane vercoft 

ende vercregen zullen werden op ende uuyt ennigen huysen ende erven bynnen 

deser stat liggende, a¡ sal moigen quyten ende lossen tot ewigen dagen den penninc 

met XVI gelycke penningen ende metten chyns, rente ende pachte van den iair/dat 

men lossen zal ende metten achterstellen ofter ennige weren; ende oft ennige alsoe 

gelost worden daeraen ennige personen hoir tocht hedden, dat men die penningen 

weder beleggen sal in staide zoese tevorens stonden; 

Van den voirgecoften renthen a¡slach te hebbene 

item ende alle persoenen die renten, chynsen oft pachten op ende aen ennige erven 

bynnen poirten deser stadt liggende verbrant, geldende hebben, den goeden luyden 

die verbrande erven toebehorende, die voirs. renten, chynsen ende pachten dese 

naeste drie iaren geheel ende al quytscelden zullen; ende oft hen des alsoe nyet gelegen 

en is te doen ende zy shoers al nyet ontbeeren en consten, dat zy dan dese naeste 

187

fol. 220 v 

fol. 221 r 

1463-1464 

sess iaren lanc durende mar halven pacht en zullen boeren ende daera¡ zal diegeen 

dien die toebehoren, zynen koer hebben; ende desgelycx sal men oic afslach doen 

van den lyfrenten nae advenande; 

Van den harden daeck 

item dat men van nu voirtane in deser stat ende bynnen den uuytersten poirten derzelver 

egeen huysen, groot oft cleyn, dye men van nyews optymmeren wil, zall moeten 

decken met leyen, tychelen oft anderen harden dake ende dat men dairtoe allen 

die stroyen daken bynnen deser stat ende horen buytenpoirten staende, bynnen dese 

X iaren a¡ zal moeten breken ende met harden dack decken; ende sal des dese stat 

den tymmerende geven van elcken royen leydacx XL ende van den tychelen XLIIII 

stuvers; / 

Van den afslach der renten 

item dat diegheen die van den renthen, pachten oft chynsen diese uuyt horen verbornden 

erven gelden, quytsceldinge willen hebben nae der ordinancie boven verclairt, 

sculdich zullen zyn te tymmeren tusschen dit ende Sint-Iansmisse 

naestcomende oft bynnen drie iaren naestcomende; 

Van te tymmeren 

item ende alsoe vele van den verbranden huysen gestaen hebben op eenre mueren, 

ennigen personen tsamen ende gemeyntlic toebehorende, ende den enen gelieven 

mucht te tymmeren ende den anderen nyet, is overdragen dat diegeen die de voirs. 

muer weder zal willen opmetsen, dat zal moegen doen van den steen die van der 

andere mueren bleven is, alsoe verre hy reyct totter hoichden toe zoe die vanouts is 

geweest; ende oft geboerde dat die ander dairnae oic op ende in derselver mueren 

tymmeren woude, dat dien cost by 1 iersten alsoe gedaen die muer gemetst ende betymmert 

hebbende, ende van den anderen die dairnae op ende in tymmeren soude 

willen, half ende half gedragen soude werden; beliefdent oec dengenen die die muer 

yerst gemetst hedde, diezelver muer hoiger te maken dan zy in voirleden tyden was, 

dat hy dien cost die zy gecost heeft hoiger te metsen, by hemzelven ende sonder cost 

van den anderen gelden alleen betalen sal; mar zoe verre die ander persoen in toecomende 

tyden ter zelver hoichden op ende in diezelver muer zoude willen tymmeren, 

zoe zoude hy dien cost half moeten dragen ter ordinancie van den wercluyden, 

hen des verstaende; 

Aengaet hoe men tymmeren sal 

item oft ennige personen verbornde erven beseten in tochten ende kynderen hedden 

van den voirbedde, dairaf is geordineert dat die tuchter oft tuchtersse / tverbornde 

erve zal moeten betymmeren bynneniaers, oft hy can, ende den chyns dairuuyt 

gaende betalen, oft die voirkynderen zullen dat moegen optymmeren ende behouden 

oft die tuchter oft tuchtersse doot weren; ende oft die tuchter oft tuchtersse voir 

ende naekynderen hedden ende zy tverbornde erven betymmeren wouden, dat zy 

dat zullen moigen doen by alsoe dat deen helft van denvoirs. erven alsoe betymmert 

zynde nae die doot des tuchters oft tuchtersse versterven sal opte voirkynderen ende 

metter andere helft zullen zy moigen disponeren nae henre gelieften; desgelycx zal 

1 Aldus hs., hierna mogelijk dien weggevallen. 

188

fol. 221 v 

fol. 222 r 

1463-1464 

oic gescien van den tuchteren oft tuchterssen geen kynderen hebbende, dairaf deen 

helft sal comen totten rechten erfgenamen ende metter andere helfte zullen zy moegen 

disponeren als boven; item van den huysen die ennige in tochten besitten ende 

nae der voirs. ordinancie met harden dack gedect moeten wesen, soe is overdragen 

dat die tuchteroft tuchtersse die decken moigen met harden dake op horen cost, welke 

costen ende tgeen dat zii dairomme aen den leydack, sparren, leyen, nagelen 

ende dachveren oft anderssins gedaen ende uuytgeleegt zullen hebben, hen wederomme 

aengeleegt zal moeten wesen ende werden, eer zii dairaf dorven sceyden; 

item dat men metten verbornden erven ende huysen die men ontdecken zal, toebehorende 

onmundigen kynderen ende onnoselen luyden, doen zal by raide van scouthet 

ende scepenen; 

Van assiins te vergelden 

item om die lasten van den leyen ende tycheldack te vervallen is overdragen dat den 

auden assyns die op wyn, bier, meede, speceryedranc gestaen heeft, bliven sal X iaren 

nae der alder manieren; / 

Van opgesetten assyns 

item dat alle wyn, egeen speceryedranc wesende, als van den nuwen assyns boven 

den auden assyns voirs. op elc quaerte die men tappen in der voirs. stat dragen zal 

II plac, die speceryedrancken vier plac ende die meede II plac Bosch gelts, gelyc dat 

ten anderen tyde by der gemeynre stat overdragen is geweest; 

Den vyften penninc assyns 

item dat men boven den auden chyns boven gescreven van allen den bier, hoedanich 

dat zii, geven sal den vyften penninc, zoeverre dattet bynnen deser stat getapt 

wordt; 

Van den oirt stuvers wechgelt 

item is noch overdragen omme dese stat in refectien weder te brengen dat een yegelic, 

zy poirter oft geen, desen tyt van X iaren duerende bynnen deser stat wechgelt 

geven sal, hetzy van wagenen oft van karren, ende van elcken een oirt stuvers; 

Wye geen wechgelt sculdich zyn 

uuytgenomen smaelheren hoichgerichten hebbende, die en zullen van horen ho¡ 

wagen oft karren, dairmede zy comen oft varen oft provand halen tot horen hoove 

ende huyse dienende, nyet en zullen geven, ende oic uuytgenomen slyckarren slyc 

vuerende, ende moelenkarren coren ter moelen vuerende; 

Den Gwillelmusthuyn assyns 

item is noch overdragen in behulpe als voir dat men van elcken vat byers geven zal 

enen Gwillelmusthuyn dese X iaren gedurende; 

item dat men alle gelt comende van den nyen wyn, bierassyns ende wechgelt, bekeren 

sal totten leyen ende tycheldack; 

dAfsetten des staets deser stat 

item ende is oeck overdragen dat den staet der / voirs. stadt dese X iaren gedurende 

afwesen sal ende dat men nyetter dachvairt ryden en sal dan met enen secretaris, ten 

weer dat der gemeynre stat noot dochte; dat oic die scepenen, bourgermeestren, se- 

189

fol. 222 v 

fol. 223 r 

1463-1464 

cretarissen, knapen, boden ende scutten op deser stat cost hoir clederen nyet en zullen 

hebben noch die scepenen hoir drinckgelt, etc.; 

Van den cramen te gaen 

item dat alleen in de cramen zullen moegen gaen eeten die gevaders die tkint geheven 

hebben uuyter fointen, ende oic vader, moeder, oudervader, oudermoeder, 

brueder ende suster, oem ende moyen ende hoir huysvrouwen, opten peen van enen 

alden scilt; 

Hoe elck bynnen zynen huyse mocht brouwen; dat die raitsheren vry zyn 

van den Gwillelmusthuyn 

item ende dat, hoewael die poirters ende ingesetenen deser stat bynnen horen huysen 

tot hoirs selfs drincken brouwen mochten sonder assyns, nochtans omme dese 

stat in tymmeringen te brengen is overdragen dat die poirters ende ingesetenen zullen 

moigen brouwen bynnen hoeren huysen, by alsoe dat zy van elcken mud mauts 

dat zybrouwen zullen, sculdich zullen zyn te geven XIIII stuvers ende van elckenvat 

byers enen Gwillelmusthuyn, beheltelic dat die raitsluyden van den Gwillelmusthuyn 

vry zullen wesen; prout in litteris incipientibus: `Wy, scepenen, gesworen, 

raitsluyde die men noempt ledige luyden', etc. et comprehensis folio C XCVII. / 

Dat men in deser stat decken moet hard dac 

Oeck in den voirs. iair LXIII den tweesten dach ianuarii soe heeft hertoge Philips 

voirs. gestatueert dat men van nu voirtaen bynnen deser stat geen huysen decken 

en sal met stroyen oft weken daken, mar met leyen ende tychelen ende die met 

stroyen daken gedect zyn, bynnen X iaren afwerpen sal ende decken met harden 

daken; 

Watse hebben totten decken voirs. te baten 

ende dat men elcken alsoe deckende geven sal van den gemeynen goede deser stat 

als van elcker royen leydacx II Rynsgulden ende van der royen tychelsdacx XXIIII 

stuvers; 

Con¢rmacie van der ordinancie gemaect opten brant voirs. 

ende voirt hebben zyn genaden die voirs. ordinancie ende poincten, byder voirs. stat 

opten brande gemaect, gecon¢rmeert ende gewilt die onderhouden te werdene by 

enen yegelycken, geestelyc ende weerlic, etc.; prout in litteris incipientibus:`Philips, 

by der gracien Goids', etc. et comprehensis folio CC II. 

Dat die cloesteren, religieuse ende geestelycken personen geen gueden 

en moigen vercrigen by coepe, gifte oft testamenten dan C stuvers 

siairs voir iairgetyde ende dat die mede gelden zullen 

Oeck in den voirs. iair LXIII den II ten dach ianuarii soe heeft die voirs. hertoghe 

Philips voir hem, zyne oir ende nacomelingen hertogen ende hertoginnen van 

Brabant, deser stat verleent, geottroyeert, geordineert ende gestatueert / dat van 

nu voirtane tot egenen daigen die cloesteren, goidshusen, gasthusen, vergaderringen 

van mannen ende wyven ende alle andere geestelycke personen, noch nyemand 

van hore wegen, noch tot hore behoef egeen chynsen, renthen, pachten oft 

190

fol. 223 v 

fol. 224 r 

erfgueden by coepe, transpoirte, testament oft anderssins en zullen moigen vercrigen 

bynnen deser stat oft meyeryen, tenzybii zynre genaden oepenbaren oirlof 

ende consent ende dat dacte dairaf by oepenen brieven blycke, behoudelic dat die 

goede luyde in horen testamente oft anderssins wael moigen laten oft besetten 

chynsen, renthen, pachten oft erfgueden totter sommen toe van C stuvers elx iairs 

voir hoir iairgetyt ende dat die mede staen zullen totter contribucien ende gebuerlycken 

rechten; 

Dat mense lossen mach den penninc met XVI 

item ende oft zy ennige cregen by oirlove ende consent als voir, dat die oiren ende 

erfgenamen oft maigen ende vrienden dergeenre diese beset oft vercoft hebben, zullen 

moigen lossen die renthen ende chynsen tot ewigen daigen den penninc met 

XVI ende die erfgueden ende pachten nae advenande ende gemeynre taxacien van 

den lande; 

Dat geestelycken personen nyet en sal aenversterven 

item ende dat genen geestelycken personen in deser stat ende meyeryen, naedien zy 

professie gedaen hebben, ennige chynsen, renten, pachten oft erfgueden van horen 

alderen oft ennigen anderen personen aenversterven oft by successien aencomen en 

zullen moigen, mar zullen die gueden die denvoirs. persoen aen souden moigen comen, 

comen sterven ende succederen / op hoir naeste oir, erfgenamen ende nacomelingen 

in den werlycken leven blivende; 

Dat men lossen mach die gueden die geestlycke personen in cloester brengen 

ende dat die maige ende vriende der voirs. geestelycke personen die gueden die hen 

toebehoerden, toecomen ende verstorven waren eer zy professie deden, nae der 

doot der voirs. geestelycker personen ende nyet eer zullen moigen quyten den penninc 

met XVI gelycke penningen als voirs. is van den gueden by den geestelycken 

personen vercregen, etc.; prout in litteris incipientibus: `Philips, by der gracien 

Goidz', etc. et comprehensis folio CC VII. 

Dat dontfangen der landen van Kuyc ende Kessel toegevuegt zyn 

Brabant 

Oeck in den voirs. iair LXIII 1 denVII ten dach van oegxt soe heeft die voirs. greve 

van Chairloys, ennige zoen van den voirs. hertoghe Philips, by name hertoge 

Kaerle, in enenWalschen brie¡ toegevuegt het ontfanckvan den demaynen ende 

renthen van den lande van Kuyck ende Kessel totten ontfanck van der stat ende 

meyeryen van sHertogenbosch ende totten rentmeester aldair als aen Brabant; 

prout in litteris incipientibus: `Chairles, par la grace', etc. et comprehensis folio 

CC LXXVIII. / 

Dat die lombarden op scepenenbrieven nyet en sullen lenen 

1463-1464 

Oeck in den voirs. iair LXIII den II ten dach ianuarii soe heeft die voirs. hertoge 

Philips voir hem, zyn oiren ende nacomelingen gestatueert ende geordineert 

1 Aldus hs., lees LXXIII als op fol. 287 r . 

191

fol. 224 v 

fol. 225 r 

fol. 225 v 

1464-1465 

ende deser stat geottroyeert ende verleent dat die lombarden nu in deser stat tafel 

houdende ende in toecomende tyden tafel houden zullen, op geen scepenenbrieven 

deser stat noch op geloeften, obligacien, kennessen ende borgen en zullen 

moigen te woeker leenen noch oic gelt dairop doen, mar zullen alleen te woeker 

leenen op behoerlycke panden gelyc men in anderen steden van Brabant doet, 

ende dat die scouthet ende scepenen deser stat over zulkenen vorwarden, geloeften, 

obligacien ende contracten nyet en zullen staen noch ennige brieve dairaf 

maken noch oic ter executien stellen, etc.; prout in litteris incipientibus: `Philips, 

by der gracien Goidz', etc. et comprehensis folio CCC LXIX. 

Van den bier opt platlant te brouwen 

Oeck in den voirs. iair LXIII den II ten dach ianuarii soe heeft noch hertoghe Philips 

voirs. geordineert dat men int plattlant deser meyeryen geen bier van hogeren 

pryse en sal brouwen dan van IX myten den pott ter tyt toe dat mits den hogen 

ende dieren tyde /die hiernae wesen muchte int coren oft anderssins dairop geordineert 

sal zyn, etc.; prout in litteris incipientibus:`Philips, by der gracien Goidz', 

etc. et comprehensis folio CCC LXXIIII. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o LXIIII o : Gerardus deVladeracken, Amelius 

de Boechem, Iohannes de Erpe ¢lius Arnoldi, Gerardus Balyart, Henricus 

Ghysselen, 1 Iohannes de Arkel ¢lius Petri, Lucas Pieck ¢lius Iacobi, Christianus 

Becker. 

Burgimagistri seu receptores: Iohannes Oedeuair, Christianus van den Meeracker. 

Dat hertoich Arnt van Gelre wert gevangen 

In desen scepenstoel omtrent Sint-Anthonysdach in der nacht zoe vinck hertoge 

Adolph van Gelre tot Graue hertoge Arnden, zynen vader, ende / vuerden hem 

gevangen over Diiss tot Loobeck ende vandair voirt tot Bueren. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o LXV to : Iohannes Monix, Willelmus de 

Ghent, Gerardus Symonis, Henricus de Kessel, Ghiselbertus Ghyselen,Theodericus 

deWetten, Engelbertus deVden. 

Burgimagistri seu receptores: Nycolaus Oedeuair,Wolterus de Palude. 

Oirspronck des oirloigs tusschen coninc Lodewyc ende hertoghe 

Kaerle 2 

In desen iair gevyelt dat die princen ende meeste heren vanVrancryc tegens den 

voirs. coninc Lodewyc begonsten op te staen, want hy by hem zeer verhye¡ onedele 

kerels als iegers ende andere oirstekers. Ende den hertoge van Berrii, geheiten 

Kaerle, zynen brueder, ende andere / princen zyns rycx lyet hy ongeacht. 

Ende hy dede groete scattinge setten opt volck ende dat lant wairt qualic regeert 

soedatter vele uuyt Vrancryc overdroegen metten voirs. greve van Charloys, her- 

1 In margine Io[hann]es. 


192

fol. 226 r 

fol. 226 v 

toge Philips zoen, die tsamen maecten een verbont met bezegelde brieven tegens 

den voirs. coninc Lodewyc om die sake voirs. Oeck zoe was die greve van Chairloys 

voirs. qualic tevreden dat zyn heer vader, hertoge Philips voirs., den voirs. 

coninc Lodewyc had laten quyten ende hem overgegeven had die voirs. steden opter 

Sommen ende inVermendoys die in den pays van Atrecht begrepen waren, etc. 

Ende zoe wairt eenen sekeren tyt ende plaetse onder henlyeden gesloten datse te 

samen met groeter macht in Vrancryc vergaderen zouden, te weten die voirs. 

Kaerle, hertoge van Berry, des voirs. conincx Lodewycx brueder, hertoge Ian 

van Calabren ende van Loraynen, conincx Renez van Sicilien zoen, die hertoge 

van Bourbon, zwager des conincx van Vrancryc, die hertoge van Britanien, die 

greve van Arminac, Charle van Angiou, oem des conicx vanVrancryc, ende meer 

andere heren. Aldus dan zoe trac die voirs. greve van Chairloys met groeter macht 

van edelen sonderlinger uuyt / Brabant die hem willichlic op hen zelfs cost te 

dienst quamen, als die heer van Rauesteyn, die oude heer van Perewys ende noch 

meer andere edele. Oec volchden hem die edelen uuyt Vlaenderen, Henegouwe, 

Artoys, etc. ende die greve van Sint-Poul was hem zeer behulpich. Ende aldus 

trocken zy over die Somme ende over die Maerne ende over die Seyne tot Montherrii 

boven Parys. Ende op dieselve tyt lach coninc Lodewyc voirs. in Bourbonnoys 

met macht om den hertoge met macht te dwingen, want hy mede van den 

verbonde was. 

Die macht coninx Lodewycs 

Ende vernemende coninc Lodewyc voirs. dat die voirs. greve van Chairloys, te 

wetene hertoge Kaerle, zoe dyep in zyn lant comen was, soe vergaderden hii zyn 

capiteynen ende al tvolc van wapenen dat hy conste ende quam min dan inVI dagen 

tot Montherry met alte groter macht van zynre ordinancien te perde, vele 

meer dan die voirs. greve van Chairloys. Ende uuyt Normandien ende anderssins 

quam hem oic groot getal van archiers. Ende oic quam hem te hulpen heer Chairle 

van Anyouwen, greve van Meyne, coninx Renez brueder, die had VI C glavyen 

endeVI M franc archiers, mair hy stont stille, ende die senescael van Normandien, 

etc. 

Den strydt tot Montherry 

1465-1466 

Ende alsoe saen als coninc Lodewyc aencomen was, al vermoyt zynde, zoe en 

woude hy zyn volc nyet laten rusten, mar met groter haesten ginc hii dat heyr van 

denvoirs. greve Chairloys, /by namen hertoge Kaerle, fellic bevechten, zoe dattet 

denselven greve zeer scerp stont. Ende nauwe was hy dair bleven, want een 

Vrancksch capiteyn hadden gegreepen metter banyen, seggende: `Rendez vous'. 

Dit sach een edel man van Bruessel die dair ridder wairt geslagen, geheiten Robbrecht 

Cotereal, die stac selven Francksch capiteyn van den pert ende terstont 

doot geslagen. Dair blee¡ alte vele volcx verslagen ende vele edelen gevangen aen 

beyden zyden. Dair bleef verslagen die heer van Boechout. Ende ten eynde nae 

vele vechtinge behiielt die voirs. greve van Chairloys, geheiten hertoge Kaerle, 

tvelt ende die coninc ruymden tvelt ende vloot bynnen Parys. Desen strydt tot 

Montherrii gescieden in den iair M CCCC LXVI den XVI en dach in iulio. 

193

fol. 227 r 

fol. 227 v 

fol. 228 r 

1466-1467 

Hoe den pays gemaect wert; hier creech hertoge Kaerle weder die steden 

op die Somme ende inVermendoys 

Daernae quamen by den voirs. greve van Chairloys, geheiten hertoge Kaerle, die 

voirs. hertogen van Bourbon, van Berry, van Calabren ende van Britanien ende 

die greve van Arminac, elck met zynre macht, ende laigen lange omtrent Parys. / 

Ende coninc Lodewyc voirs., siende dat hydus overvallen was van zyns selfs princen 

ende oec overmerckende zynverlyes voirs., zoe dacht hy subtylic te sceyden en 

lyet tot Con£ans by Parys een tractaet van peys maken nae der begerten des voirs. 

hertoge Kaerls, hem weder overlatende die voirs. steden in Vermendoys ende op 

die Somme. Ende die hertoge van Berry soude zyn hertoge van Normandien ende 

die greve van Saint-Pol wairt gemaect conincstabel, etc. Dairnae schieden die heren 

mintlic van malcanderen ende die voirs. greve van Chairloys, by name hertoge 

Kaerle, is oec vandair gereyst als een vrome heer met victorien. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o LXVI to : Martinus Monic, Ludolphus 

Buck, Rycoldus die Borchgreue, Iohannes Ghyselen, Gerardus Bathens., Martinus 

¢lius Nycolai Martens,Willelmus Pyckeuet. 

Burgimagistri seu receptores: Michael de Breda, Henricus Eelkens. / 

Doirspronc der Ludickers oirloge 

In den voirs. iair LXVI ende ten tyde van den voirs. scepenstoel worden die van 

Ludick met fellen moede verwect opten voirs. hertoghe Philips ende den voirs. 

heer Kaerle, zynen enigen zoen, ter cause van Lodewyc van Bourbon, horen 

elect, dair hertoich Philips oem af was, dien zy verdreven hadden, omdat hy noch 

geen priester en woude werden, soedat die stat van Ludickont¢nc den marcgreve 

van Badem voir gouvernoir des lantz van Ludic ende zy deden hertoge Philips 

ontseggen ende zyn landen. Ende hertoich Philips ontseegt wesende dede hy zyn 

palen besetten met volc ende maecten sekeren capiteynen, zoedatter zomwylen 

scharmust wert. Sunderlinge gevyel enen groeten slach voir Montenaken dair 

wel II M Ludickers verslagen bleven. 

Hoe hertoge Kaerle ierst voir Ludic quam ende die in genaden ont- 

¢nc ierstwerven 

Corts dairnae quam uuyt Vrancryc die voirs. hertoge Kaerle, die men noempden 

greve van Chairloys, enige zoen des voirs. hertoge Philips, met zynen volc ten 

lande van Ludic wairt ende hii quam in de stat van Sint-Truyen. Dairnae trac hy 

nae Ludic ende als die van Ludic dat vernamen, zoe quamen tot hem vele goede 

ende wyse mannen van Ludic die myshagen hadden van den voirtstelle der quaden 

ende baden om gracie, zoedat hy die landen van Ludic ende van Loen ont¢nc 

in gracien by zekeren middelen van tractate. Dairnae quam die voirs. hertoge 

Kaerle by zynen vader in Brabant ende doe was gestorven vrou / Ysabeel van 

Bourbon, zyn geselinne, die begraven wairt tot Sinte-Michiels tAntwerpen, dair 

hy zeer droeve om was, want hy dairaf mar een dochter behouden hadde. 

194

fol. 228 v 

Hoe die Ludickers weder opstonden tegen hertoge Philips ende zynen 

soen ende sunderlinge die stat Dynandt; dat Dynant gewonnen 

wert 

Dairnae woirden die Ludickers argere dan tevoren, zunderlinge ende boven all 

die stat van Dynant, die oic lasterlycke woerden spraken op hertoge Philips ende 

zynen soen voirs., soedat hertoge Philips selver in zynre outheit ende hertoge 

Kaerle, zyn zoen, trocken met heyrcracht int lant van Ludic ende vyelen neder 

voir Dynant ende wonnen die stat die zeer sterc was bynnen IX dagen ende wert 

verdestrueert dat den enen steen opten anderen nyet en blee¡ ende dat gescieden 

int voirs. iaer LXVI omtrent Sinte-Bartholomeeusdach. 

Dat die stat van Ludic anderwerven in genaden wert genomen 

Ende als dat gesciet was trocken beyde die voirs. princen te Ludic wairt ende die 

Ludickers waren te velde. Mar aenmerckende die grote macht der hertogen baden 

zy weder om genade. Ende die princen namen se weder in genaden by middele 

van groten sommen van penningen voir hen scade ende behoudelic oic dat se 

den voirs. heren Lodewyc van Bourbon, horen elect, innemen souden, hem 

doende dat se sculdich waren te doen, ende dat gesciet trocken beyde die princen 

tot Bruessel. / 

teser tyt sterff die tweeste hertoge philips ende nae 

hem began te regneren hertoge kaerle van bourgoindien, 

syn soen 

Remigii confessoris anno M o CCCC o LXVII o : Iohannes de Aa, Martinus de 

Rode, Symon de Gheel, Iohannes Steenwech, Iohannes Spiker ¢lius Iohannis, 

Godefridus Cleynael, Petrus de Drueten. 

Burgimagistri seu receptores: Iohannes Geronx, Hermannus Coenen. 

In desen iair voirs. den XII en dach in iulio nae huldinge hertoge Kaerls hebben die 

Staten van den lande van Brabant versceiden gebreken die se hadden ende die in 

zynrer incoempsten nyet genoch vercleert en waren, overgegeven, dairop hertoge 

Kaerle beloefden hen te remedieren, nae inhoude van zekeren brieven, beginnende:`Kaerle, 

by der gracien Goidz'ende begrepen opten blade. 1 

Dat hertoghe Philips van Bourgoindien ster¡ 

1467-1468 

In den voirs. iair LXVII opten XV en dach van iunio die voirs. hertoge Philips van 

Bourgoindien, oudt zynde LXXII ende regneert hebbende XXXVII, ster¡ tot 

Brugge in Vlaenderen ende zyn lichaem wert begraven tot Gedeon in Bourgoindien 

by zyn ouders totten chartroysen ende zyn hert wairt gevuert van den bisscop 

van Doernic tot Iherusalem, zoe hy begeert hadde, want hy had grote mynne tot- 

1 Hierna ontbreekt het folionummer, deze oorkonde staat niet in het cartularium. 

195

fol. 229 r 

fol. 229 v 

1467-1468 

ter heiliger plaetsen ende plach in zynen leven den mynrebruederen aldair woenende 

in den berch van Syon vele goetz te doen. / 

Van den iuwelen hertoge Philips 1 

Die voirs. hertoge Philips hadde in zynen leven vele gouden ende zilveren vaten 

ende costelycke iuwelen ende dierbaer gesteynte als ennich prince die men wiste. 

Sunderlinge had hy onder vele andere dingen een lelye, dairin was een stuck van 

Onss Heren nagel, die gepresen was C L M gouden croenen. Ende oic had hy enen 

groten balays die by nachte een geheel camer verlichte. 

Dat die oirdene van den GuldenVlies ingestelt is van hertoge Philips 

van Bourgoindien 

Dese hertoge Philips in zynre tyt onderhielt zeer hoechelic ende eerlic die oirdene 

van den GuldenVliese, die hy zeer princelic ingestelt hadde. 

ten tyde van hertoge kaerle van bourgoindien 2 

Dat hertoich Kaerle van Bourgoindien wairt gehuldt 3 

Nae dode van den voirscr. hertoge Philips van Bourgoindien soe wairt die voirs. 

heer Kaerle, die men hyet die greve van Chairloys, hertoge van Lothriic, van Brabant 

ende van Lymborch, etc. ende wairt gehuldt te Loeuen, Bruessel ende Antwerpen 

int tvoirs. iair LXVII. / Ende die voirs. hertoige Kaerle, als hy ierst tot 

Ghent in Vlaenderen ontfangen wairt, gescieden zynen genaden enen oploep 

van der gemeynten, zoe zy van oudts gewoentlic waren te vorderen. Ende zy creegen 

alsoe eensdeels met gewelde ende eensdeels anderssins van den voirs. hertoge 

Kaerle als horen greve zekere previlegien, die zy nyet langhe en gebruycten, want 

hy dwancse corts dairnae datse in zyn handen overbrengen mosten alle hore previlegien 

die zyhadden ende dairnae mosten zy voir den prince comen te Bruessel, 

dair zy horen voetval deden. 

Hoe die Ludickers weder begonsten te rebelleren tegen hertoge Kaerle 

Item ende dat dairnae als hertoge Kaerle ierst ontfangen was begonsten die van 

Ludickweder te rebelleren tegen horenvoirs. bisscop Lodewyc van Bourbon ende 

tegens den voirs. hertoge Kaerle, zynen swager ende neve, ende belagen die stat 

van Hoye, die zy wonnen. dWelc hertoich Kaerle voirs. vernemende track hii 

dordwer¡ int lant van Ludick met alter groter heyrcracht. Als die van Ludick dat 

vernamen, quamen zy op enen avontstont met XX M mannen om die stat van 

Sint-Truyen tontsetten ende dair gevyel enen strydt dair hertoge Kaerle victorie 


2 Herhaald vanaffol. 229 v tot en met fol. 251 r . 

3 Nota boven de tekst toegevoegd. 

196

fol. 230 r 

fol. 230 v 

hadde, ende die van Ludick verloren III M mannen die dair doot bleven. Ende die 

voirs. hertoge dede dair CCC ridderen slaen. Ende die strydt gesciet quamen die 

van Sint-Truyen ten genade ende worpen hoir torns neder ende wulden 1 hoir graften 

ende van gelycke deden die van den lande van Loen, als Hasselt, Borchloen, 

Harcke, / Maeseycke, Bilsen, Breen, etc. ende die vanTongeren. 

Hoe hertoge Kaerle dordwer¡ voir Ludick quam 

Ende dat gesciet trac voirt die voirs. hertoge Kaerle voir Ludick met zoe groten 

volc dat sonder getall was, ende als tvolc was voir Ludic nedergeslagen, doen worden 

die bourgers aldair van bynnen zoezeer verveert dat zy weder grote genade 

sochten ende quamen uuyt in hoer lynen clederenvoir hertoghe Kaerls tente, biddende 

om zyn ontfermherticheit. 

Hoe hertoge Kaerle die Ludickers weder in genaden nam 

Als zii lange op hoir kniien gelegen hadden, zoe namse hertoich Kaerle in genaden 

op sekere condicien, te wetene dat zy allen hoir wapenen overgeven zouden 

ende hoer poirten, torren ende mueren afwerpen ende graven vullen, dair die hertoge 

voirs. met zynen volc in comen soude, als zy deden. Ende naedatse horen 

voetval gedaen hadden, soe quam die voirs. hertoge Kaerle metten voirs. heren 

Lodewyc, horen bisscop, bynnen Ludick. Ende alsoe bynnen Ludic wesende 

moesten die van Ludic allen hoir bussen, harnasch, zwerden, boogen, etc. overgeven 

ende allen hoir poirten, torren ende mueren moesten zy afwerpen. Ende 

horen pyeroen, dair zy hoir iusticie voir hyelden op die merct, die wert afgebroken 

ende die prince voirs. deden vueren tot Brugge, dair hy geset wert op die borse. 

Dat hertoge Kaerle erfvoegt is slantz van Ludic 

1468-1469 

Item ende wert die voirs. hertoge alsdoen gemaect een erfvoegt ende mombair des 

lantz van Ludick ende van Loen ende oic allen zyn nacomeren, hertogen van Brabant 

zynde. Ende des zoude hy van den lande iairlycx he¡en ende er£ic menich 

dusent gulden. Ende die stedenvan den lande van Loen zouden hoer hootvonnissen 

teeuwigen daigen halen tot Loeuen. Ende / oeck zouden zy horen bisscop 

voirs. ontfangen ende doen alse sculdich waren. Ende dat hertoge Kaerle voirs. 

die voirs. Ludickers aldus dwanc, dairtoe was hy versocht van den paeus Paulus 

die II te om hoere groete ongehoirsamheit. Ende aldus worden die landen van Ludic 

ende van Loen all bynnen eenre maent verwonnen ende tonderbracht die tevoren 

zoe sterc waren datse nyemanden en ontsaigen. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o LXVIII o : Goeswinus Heym, pro Pyckeuet 

defuncto, Symon die Hoesch, Iohannes Spiker, Tielmannus Pyckeuet, Iohannes 

de Arkel ¢lius Petri, Ghiselbertus Pels, Daniel de Gewanden, Iohannes de Ham. 

Burgimagistri seu receptores: Christianus van den Meeracker, Reynerus van den 

Hoeuel. 

1 Mogelijk verschrijving voor vulden. 

197

fol. 231 r 

fol. 231 v 

1468-1469 

In isto scabinatu quarta marcii prestitit magister Willelmus de Busco iuramentum 

secretariatus huius opidi in loco Lamberti de Doernen, secretarii, qui obiit 

secunda marcii. 1 / 

Dat hertoge Kaerle een wyf trouden 

In den voirs. iair LXVIII omtrent Sint-Iansmisse trouden hertoge Kaerle voirs. 

tot enen wive Margrieten vanYorck, suster conincx Eduwarts van Engelant, van 

welken huwelic die voirs. coninc Lodewyc vanVrancryc nyet wel tevreden en was, 

wanttet verboden was allen den heren onder croenen vanVrancryc datse in Engelant 

geen huwelic doen en mochten. Ende dieselver coninc Lodewyc was van synnen 

dat hy den pays, tracteert nae den strydt tot Montherry, nyet en woude 

houden, mar dacht den voirs. hertoge Kaerle weder af te nemen die voirs. steden 

ende sloten op die Somme. 

Hoe hertoich Kaerle weder metter macht inVrancryck toech 

dWelc die voirs. hertoich Kaerle verstaende, vergaderden hy vele volcx van wapenen 

ende trac int iair voirs. omtrent Bamisse weder naeVrancryc ende ginc liggen 

tot Perone, dair die greve van Sint-Poul ende een legaet van Romen seer 

arbeyden om tusschen beyde pays te maken, ende brachtent zoeverre dat die voirs. 

coninc Lodewyc ende hertoge Kaerle tot Perone vergaderden ende maecten underlinge 

pays, want die coninc dede al dat hertoge Kaerl begerden. 

Hoe die Ludickers weder rebelleerden 

Bynnen welcken tyde maecten hen weder sterck die ballinge ende die GroenTente 

van Ludic ende quamen bynnen Ludic ende bedreven dair wonder, want zy verdreven 

dairuuyt diegeen die hertoge Kaerle dairinne geset hadde. Ende bisscop 

Lodewyc van Bourbon was op die tyt /tot Tongeren met vele edelen, als die heer 

van Bergen ende andere, diewelc vernemende dat peys was tusschen den voirs. 

coninc Lodewyc ende hertoge Kaerle, waren zy verblyt ende zy deden dair vieren 

maken opte strate. 

Hoe bisscop Lodewyc gevangen wert 

Ende in derselver nacht quam die voirs. GroenTente van Ludick subtylic bynnen 

Tongeren al gewapent met mennichte vanvolc ende ryepen ter merct:`Vive le roy', 

ende zy vingen horen bisscop ende vuerden hem tot Ludick ende zy maecten die 

stat sterck met graven ende bolwercken. Ende hertoge Kaerle voirs. te Peronen 

zynde ende vernemende dat zy sconinx roep hadden geroepen ende horen bisscop 

gevangen ende hoe die Groen Tente bynnen Ludic zeer sterc was, zoe wert 

hy zeer gram ende hy ginc tot in des coninx camer, die noch te Perone was, ende 

1 Vertaling: in dit schepenjaar op 4 maart legde meesterWillem van den Bosch de eed op het 

secretarisambt van deze stad af in plaats van secretaris Lambert van Deurne die op 2 maart 

overleden was. 

198

fol. 232 r 

fol. 232 v 

sprac hoe die van Ludic metter Groen Tenten waren comen tot Tongeren, roepende:`Vive 

le roy', ende hedden horen bisscop gevangen tot Ludick gevuert. 

Hoe die coninc vanVrancryc met hertoge Kaerle voir Ludic quam 

Ende dat dit aldus gesciede dat woude hertoich Kaerle den coninc opleggen als 

des medeplichtich zynde, aengesien datse des conincx roep geroepen hadden. 

Mar die coninc loechende dat sterckelic ende zwoir dat hy van horen opsette nyet 

en wiste noch dat by zynen consente oft wille nyet gesciet en was ende dat hy dat 

verantwoirden woude. Ende oft noot wair, hy woude selve met hertoich Kaerle 

voir Ludic trecken, zoe hy oic dede ende quam met hem voir Ludick ende beleyden 

die stat. Ende dair werden / buten Ludic vele Lukenaers gedoot van sheren 

volc van Rauesteyn, die doe die vangaerde vuerde van hertoge Kaerls heyr. Ende 

die van Ludic, dit wetende, quamen uuyt met Sint-Andriescruce ende zydode vele 

van hertoge Kaerls volc, eer dat ment wiste int heyr. Die van Ludic, vervairt 

zynde, spraken tot horen bisscop dien zy gevangen hadden, dat zy hem zouden 

laten gaen, woude hy henlyeden pays verwerven aen den hertoich, zynen neve, 

dwelc die bisscop hen geloefden te doen. Ende zoe trac hy uuyt totten hertoge, 

mar diewyle dat men van peys sprac, zoe zyn CC Lukenaers heymelic by nacht 

uuytgecomen in hertoge Kaerls heyr tot by zyn tente ende zy staken tvier in sommige 

logisen, dodende vele goeder mannen eert men vernam, mar zy bleven dair 

meest al verslagen. 

Hoe hertoge Kaerl Ludic wan met gewalt 

Doe wert hertoge Kaerle zoe gram dat hy die stadt woude bestormen ende dede 

zoe vreeslyke assout op die stat, dat hyse wan met geweldiger hant. 

Ende hoe hii metten coninc vanVrancryc binnen Ludic quam 

Ende hy quam metten coninc vanVrancryc dairbynnen met groten volc ende het 

wairt al dootgeslagen dat men vant, mannen ende vrouwen, sunderlinge dat men 

ter wapenen vant, ende dair wertter vele in der Mazen verdroncken.Vele vrouwen 

worden dair gevioleert, dair en wairt nyemand gespaert. Aldus wairt die stat van 

Ludic gewonnen met assaute int voirs. iair M CCCC LXVIII opten XXIX en dach 

octobris des sondaigs voir /Alreheiligendach te hoichmisse tyde als den introitus 

ende begin van der missen was, wel dienende ter materien Òmnia que fecisti nobis, 

Domine, in vero iudicio fecisti quia peccavimus Tibi', etc. Dairnae wert die 

stat van Ludic al beroeft ende gespolieert ende die hertoge deedse tsamen verbranden 

ende die huysen afbreken. Dairnae reysden die voirs. coninc Lodewyc 

inVrancryc ende hertoge Kaerle blee¡ dair, totdat hy dlant al in ordinancien had 

gestelt alsoet hem gootdochte, ende dairnae quam hy tot Bruessel. 

Van der feesten van den GuldenVlies 

1468-1469 

Dairnae trac hertoge Kaerle tot Brugge dair hy zyn feest hielt van der oirdenen 

van den GuldenVlieze. Ende dair waren bescreven allen die heren van der oirdenen 

om ter feesten te comen. Ende die heer van Croy quam dair uut Vrancryc, 

199

fol. 233 r 

fol. 233 v 

1468-1469 

want al was hy verdreven geweest, nochtan en konde men geen valsheit aen hem 

gevynden. Mar die greve van Nyuers ende van Stampes en wouden dair nyet comen, 

overmit dien dat hy dair tevoren te Perone gevangen had geweest ende beschaempt 

van hertoge Kaerls wegen. 

Aengaet den Groeten Gasthuys 1 

In den voirs. iair LXVIII den XXVIII en dach februarii heeft hertoich Kaerle consenteert 

dat men den Groeten Gasthuys bynnen deser stat doen mach besetselvan 

gueden, nyettegenstaende den previlegien gegeven by hertoge Philips van Bourgoindien 

in den iair LXIII twe dagen in ianuario; prout in litteris incipientibus: 

`Kaerle, by der gracien'et comprehensis folio CCCC LXXVII. 

Hoe hertoge Kaerle dien van Lyer gecon¢rmeert heeft die vedemarct 

ende gewilt datse dair ewelic werde gehouden 1 

Oeck in den voirs. iair LXVIII denVIII en dach in merte soe heeft die / voirs. hertoge 

Kaerle van Bourgoindien, van Lothryc, van Brabant, etc. voir hem, zynen 

oire, erven ende nacomelingen hertogen ende hertoginnen van Brabant, der stat 

van Lyer gerati¢ceert, gecon¢rmeert ende geapprobeert die brieven van previlegien 

hen by zynen vorderen verleent van der vedemarct, ende denselven die vedemarct 

van nuwes verleent, verclerende dat van den XX en dage van ianuario 

lestleden voirtane tot ewigen dagen die voirs. vedemarct aldair sal werden gehouden 

alle gwoensdage van elcker weken ende nergens elders bynnen Brabant ende 

dat alle coepluyden van buyten ende van bynnen ende alle andere die ennige beesten 

bynnen denselven lande van Brabant zullen willen vercopen, die zullen brengen 

ende sculdich wesen te brengen tot Lyer, die aldaer te stapele te stellene ende 

opten voirs. goensdach hoir merct aldair te houdene ende den heer dairaf betalen 

den sculdigen tol, etc. ende dat altyt sonder preiudiis van den rechten ende previlegien 

der steden van Loeuen, Bruessel, Antwerpen ende sHertogenbosch ende 

van Mechelen, all opte verbuerte van den beesten ende X ponden zwarter tornoysen, 

etc. ende dat alle coepluyden hoirossen ende vedebrengende tenversueckder 

o¤cieren opte palen slantz van Brabant zittende, sculdich zullen wesen caucie te 

setten, datse dairmede hoir mercte tot Lyer zullen houden, die aldair driven ende 

vercopen, opte verbuerte van den ossen ende vede ende X ponden tornoysen 

voirs. ende noch opten peen van VI Bourgoenssche gulden ende oic op zekeren 

peenen die de o¤cieren verboeren zouden by gebreke, etc.; prout in litteris incipientibus:`Kaerle, 

by der gracien Goids', etc. et comprehensis folio CC VIII. / 

Van den toll tot Woudrichem ende Ghyessen 

Oeck in denvoirs. iair LXVIIIden XXVI ten dach merte 2 soe heeft dese stat zekere 

wairheiden geleydt aengaende van den toll vanWoudrichem ende van tgeen dess 

men aldair sculdich is, te wetene tot Woudrichem een Vlemsschen ende tot 


2 Deze datering wijkt af van die in het cartularium fol. 595 r , waarsprake is van augustus. 

200

fol. 234 r 

fol. 234 v 

1469-1470 

Ghyessen een cleyken, etc.; prout in acta desuper expedita, incipientia: Àllen 

ende enen yegelycken'et comprehensa folioV C XCI. Dit voirs. beleydt sal men bevynden 

in der scryfcameren after in der kisten aldair staende. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o LXIX o : Iohannes Monix ¢lius Iacobi, Rodolphus 

die Beuer ¢lius Rodolphi, Goeswinus van den Hezeacker, Iohannes 

Ghysselen ¢lius Iohannis, Rodolphus Dicbier, Nycolaus de Berkel,Willelmus de 

Busco. 

Burgimagistri seu receptores: Iohannes Zeelmeker, Petrus Colen. 

In isto scabinatu XVI ta aprilis obiit Rutgerus de Arkel et institutus est in locum 

eius in eodem scabinatu XVIII a aprilis Franco de Langel, qui eodem die prestitit 

iuramentum. 1 / 

Dat die cloesteren van den manspersonen verbonden zyn te comen 

tot allen processien die men hier houden sal: hoese gaen moeten, 

hoese singen zullen 

In denvoirs. iair LXIX den XXVI ten dach februarii nae scryven des hoefs van Ludic 

soe hebben de cloesteren van den mannen bynnen deser stat ende hare parochien 

gelegen, onder den peen van hondert nobelen, hen verbonden te comen tot 

allen den processien die bynnen deser stat gehouden zullen werden, ende dairinne 

te houden die ondergescreven manier van gaen, gelyc by zekere arbiters, byhen 

dairtoe gecoren, uuytgesproken is onder dese navolgende woerden, te wetene: 

`Nos Iohannes de Platea, decanus, Goeswinus Keymp et Iohannes de Andel, canonici 

ecclesie sancti Iohannis evangeliste opidi de Buscoducis, necnon Goeswinus 

Heym, Symon die Hoesch, Symon de Gheel et Iohannes Monix, scabini, 

iurati et consulares dicti opidi per patres priores conventuum subscriptorum 

electi, etc., dicimus, arbitramur et ordinamus quod in omnibus et singulis processionibus 

per clerum et populum huius opidi per idipsum opidum exnunc et in 

antea perpetuis futuris temporibus tociens quociens facientibus, prior et conventus 

de Porta Celi, dum ad hoc vocati fuerint, impedimento glaciei ac legitimo ac 

canonico cessante ante scolares dicte ecclesie in duobus lateribus iuxta modum 

eiusdem ecclesie sine medio incedent ac ante eos prior et conventus fratrum predicatorum 

etiam in duobus lateribus ac ante eos guardianus et conventus fratrum 

minorum etiam in duobus lateribus necnon prior et conventus fratrum cruciferorum 

consimiliter in duobus lateribus; eosdem guardianum et conventum fratrum 

minorum precedent cum cruce cuiuslibet eorum in medio eorum, quos modum 

et ordinem arbitramur et dicimus exnunc deinceps per patres, fratres et conventus 

predictos perpetuo esse servandos, sub pena pretacta, eosdem religiosos pie exhortantes 

quatenus pro maiori populi devotione excitanda domino / Deo in ymnis 

et canticis spiritualibus voce et ore psallentes vices successivas, prout 

quemlibet eorundem conventuum continget in cantu et orationibus Deo persolvendis, 

quilibet videlicet eorundem seorsum et per se iuxta consuetudinem cuius- 

1 Vertaling: in dit schepenjaar op 16 april overleed Rutger van Arkel en in zijn plaats werd in 

ditzelfde schepenjaar op 18 april Frank van Langel aangesteld, die op dezelfde dag de eed 

a£egde. 

201

fol. 235 r 

fol. 235 v 

1469-1470 

libet eorum, collegio dicte ecclesie primitus inchoante et aliis successive prosequentibus 

peragere et in illis se exercitare velint'; prout in quodam instrumento 

manu domini Iohannis Amelrici tamquam notarii conscripto et subsignato continetur 

lacius, incipiente vero: 1 Ìn nomine sancte et individue Trinitatis, amen', 

etc. et comprehenso folioV C LXXXVII. 

Uuytspraeck tusschen tcapittel ende deser stat aengaende der ordinancie 

van den brande van den iair LXIII 

Oeck in den voirs. iair LXIX den XIII en dach ianuarii oec nae scryven des hoefs 

van Ludic, soe is tusschen den capittel deser stat ende den suppoisten desselfs ter 

eenre ende dese stat ende haren ingesetenen ter andere zyden aengaende der saken 

van den brant die geweest is bynnen deser stat int iair LXIII lestleden, by heren 

Yewaen Moll, ridder, hoichscouthet deser stat, ende meester Gerarden 

Hoernken, priester, een uuytspraeck gedaen als hiernae volgt, te wetene in den 

iersten zoe noch vol nae V iaren zyn geordineert om die stat te repareren dat in 

den eynde derselver vyf iaren egeen poincten onderbescreven der eender partyen 

tegens die andere preiudiis doen en sullen, mar elc partye sal staen tot zynen rechte 

als hy dede voir den voirs. brant; / item die heren van den capittele ende hoir 

supposten zullen moegen brouwen ende bier van buyten doen comen als zy tot 

her toe gedaen hebben ende dat gebruycken sonder assyns voir henselven ende 

dieners; 

item die heren ende suppoisten van den capittele en zullen bynnen dese voirs. vyf 

iaren egenen gemeynen wynkelder houden, etc.; 

item als van den renthen ende chynsen gaende uuyten verbranden erven bynnen 

deser stat, tcapittel ende hoir suppoisten zullen naevolgen die ordinancie by onsen 

genedigen heer dairop gemaect; 

item dat dese stat den capittel ende horen suppoisten tot horen harden dack te baten 

comen zal gelyc anderen ingesetenen nae uuytwysen der ordinancie dairop 

gemaect, te wetene aen de roy leydacx II Rynsgulden ende tycheldacx XXIIII stuvers, 

etc.; prout in instrumento manu domini Iohannis Amelrici conscripto et 

subsignato lacius continetur incipiente: 1 `Notum sit universis et singulis', etc. et 

comprehenso folio CC LXXXVI. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o LXX o : Gerardus de Vladeracken, Martinus 

Monic,Willelmus de Ghent, Amelius de Boechem,Willelmus Monix, / Arnoldus 

de Weilhuysen, Iohannes Witmerii, Gerardus de Eyck, pro Vladeracken 

defuncto, qui prestitit iuramentum penultima iunii, Iohannes de Hedel, pro dicto 

Witmerii qui obiit XXV ta septembris. 

Burgimagistri seu receptores: Iohannes Oedeuair, Henricus de Oyen. 

In isto scabinatu prima februarii prestitit magister Henricus Pelgrom iuramentum 

secretariatus. 2 

1 

Vertaling: zoals uitvoeriger beschreven staat in een zekere notarie« le akte die geschreven en 

ondertekend is doorde hand van heer Jan Amelrijk (als notaris) en die begint: 

2 

Vertaling: in dit schepenjaar legde meester Hendrik Pelgrom op 1 februari de eed op het secretarisambt 

af. 

202

fol. 236 r 

fol. 236 v 

Aengaet der Gevangenpoirten 

In den voirs. scepenstoel den IX en dach in merte des saterdaigz nae den sondach 

Invocavit soe es gecomen een bode onss genedigsten heren met Henricken Selen 

als hoichrentmeester van Den Bosch met zekere brieven van mandamenten ende 

stelden ArndenVrancken, die doen deen helfte van der Gevangenpoirten bedienden, 

opter selver poirten in der gevanckenisse in meyninge van onss genedigs heren 

wegen andere die hy presenteerden dairinne te stellen ende die o¤cie te doen 

bedyenen, dairtegens Willem van denVelde ende Willem van Oisterwyc, dien die 

proprieteyt van der poirten toebehoirden, hen heerlycken opponeerden ende des 

aen den Hoigen Raet ons genedichsten heren appelleerden, hoepende ende meynende 

in hoer possessie te bliiven; dairafeen certi¢cacie voir scepenen /deser stat 

wairt gemaect, beginnende:`Wy, Gerardt vanVladeracken', etc. ende is begrepen 

opten bladeV C XCV. 

Hoe coninc Eduwairt uuyt Engelant wert verdreven 

1470-1471 

In den voirs. iair LXX wairt uuyt Engelant verdreven greve Ritzairt vanWeerwyc 

ende hy trac by coninc Lodewyc vanVrancryc, hoepende by zynre hulpen coninc 

Eduwart te verdriiven ende coninc Henricken, die gevangen lach, weder coninc te 

maken.Want die prince van Galles, zoen coninx Henricx, had desen greve zyn 

dochter te wive gegeven, welcke prince van Galles was coninc Lodewycken nae 

belanckvan zynre moederwegen, die coninc Ronez van Sicilien dochter was, bestaende 

den coninc in den II ten graed. Aldus pynden hem dese greve partye te maken 

tegens hertoge Kaerle ende hy roefden op die zee dieVlemssche, Hollantsche 

ende Zeelantsche scepen. Ende hy trac alsoe met macht in Engelant, met hem 

hebbende een deel Fransoysen, om coninc Eduwart te verdriven ende hy quam te 

Dortemuye in Engelant, zoedat hy by conspiracien van zynen vrienden die hy in 

Engelant hadde, coninc Eduwairt verdreef. Diewelc, siende dat hy verraden was, 

weeck hy uuyt Engelant ende quam in Hollant omtrent Bamisse ende hii lach in 

Den Hage tot Korsmisse. Dairnae track hy by hertoge Kaerle tot Hesoyn in Artoys 

ende by zyn suster, hertoge Kaerls huysvrouwe, om hulpe / van hem te hebbene 

ende Engelant weder te crigen. 

Hoe coninc Eduwairt weder in Engelant quam ende coninc wert 

Ende hertoge Kaerle dede hem bystant van volcke ende van scepen, zoedat hy in 

denvasten dairnae trac in Engelant ende opten heiligen Paeschdach byde stat van 

Londen hadden zy enen stryt tegen coninx Henricx soen ende den greve van 

Weerwyc voirs. ende coninc Eduwart had victorie mits sommige heren ende die 

greve van Weerwyc bleef dair verslagen. Ende coninc Henric wert weder gevangen 

ende zyn zoen en woude coninc Eduwairt nyet kennen voir coninc ende hy 

wert gedoot. Ende coninc Eduwairt wert weder geweldich coninc van Engelant. 

Oeck in den voirs. iair LXX den XXVIII en dach merte voir Paeschen hertoge 

Arnt van Gelre, wesende tot Ghent, heeft voir notaris ende getugen bekent te wesen 

een leenman als van ennigen plecken des hertogen van Brabant, etc. ende onder 

meer heeft geloeft die bourgers deser stat hoir vryheit van tol te houden in den 

203

fol. 237 r 

fol. 237 v 

1471-1472 

lande van Gelre; prout in instrumento incipiente:Ìn nomine Domini, amen', etc. 

et comprehenso folio CCCC LXIII. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o LXXI o : Martinus de Rode,Theodericus de 

Aa, Adam die Lu,Willelmus de Buchouen, Theodericus die Borchgreue, Petrus 

Pels, Iohannes Pynappel. / 

Burgimagistri seu receptores: magister Ghyselbertus Luey, Arnoldus ¢lius Willelmi 

Heymans. 

In den voirs. iair LXXI den XVIII en dach in oixt seynden hertoge Kaerle van 

Bourgoindien sekere vermaenbrieven aen Nymegen, Zuytphen, Arnhem, etc., 

datse souden ophoren van versceyden overdaden diese vorderden in achterdeel 

hertoge Arnts van Gelre; folioV C LIII. 

Hoe die coninc vanVrancryc weder innam Amyens ende Sinte-Quintyns 

Ende bynnen den voirs. tyde als die voirs. greve vanWerwyc tusschen den coninc 

vanVrancryc ende hertoge Kaerl weder twist gemaect hadde, soe nam die coninc 

weder inne die stedenvan Amyens ende Sinte-Quintyns, etc. dWelc hertoge Kaerle 

vernemende vergaderden hy grote volck ende trac als int voirs. iair LXXI nae 

Dertiendach weder inVrancryc, slaende zyn perckvoir Amyens, dair hy bleef liggen 

tot in den meye. Ende dair wert dycwyle gescarmust, want die Grote Salizairt 

lach bynnen Amyens ende quam dycwyle uuyt op des hertogen volc ende worden 

dan dycwyle in de stat gedreven, vele min dan zy uuytquamen. Ten eynde wert 

dair een bestant gemaect, een iair lanc durende. 

In den voirs. iaer LXXI denVII en dach in merte dede heer Peter vanVertaing zynen 

eedt opt hoichscouthetscap der stat van sHertogenbosch ende geloefden mede 

voir notaris ende getugen bynnen acht 1 naestcomende wittelic te doceren dat 

hy was een geboren Brabander ende oft hy des nyet en dede, zoude den voirs. eedt 

wesen nul, crachteloes ende van onwerden. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o LXXII o : Theodericus de Os, Henricus 

Monix, / Symon de Gheel, Arnoldus de Campen, Iacobus deVladeracken, Godefridus 

die Lu, Hermannus Coenen. 

Burgimagistri seu receptores: Arnoldus Pels ¢lius Petri, Arnoldus Eelkens. 

Dat hertoge Arnt van Gelre overgaf dlant van Gelre voir III C M gouden 

gulden, die hy van hertoge Kaerle ont¢nck 

Anno predicto septima decembris Arnoldus, dux Gelrie et Iulie, post suam liberationem 

a sua capitivitate ducatum Gelrie et comitatum Zuytphanie cum omnibus 

eorum civitatibus, opidis, castris, villis, territoriis, nemoribus, silvis, aquis, 

etc. pro summa trecentorum millium £orenorum Renensium boni auri et iusti 

ponderis dicto duci Karolo de Bourgoindia cessit et tradidit; prout in litteris incipientibus: 

Àrnoldus, Dei gratia', etc. et comprehensis folio CCCC LXVIII. 

1 Aldus hs., hierna ontbreekt waarschijnlijk daigen. 

204

fol. 238 r 

fol. 238 v 

Aengaet der hertellingen 

1472-1473 

In den voirs. iair LXXII den XX ten dach in april soe heeft hertoge Kaerle van 

Bourgoindien voirs. den scouthet deser stat oft zynen stathelder bevolen dat zy 

achtervolgende den slote van der hertellinge iegenwoirdelic by den tween werlycken 

Staiten genomen te byzyne van den wethouderen oft gedeputeerden deser 

stat op zyne ende hoir eeden ende consciencie zouden tellen ende in den steden, 

vryheiden ende dorpen bynnen deser meyeryen by den o¤cieren, wethouderen, 

parochianen ende heilich-geestmeesteren van elcker stadt, vryheit ende dorpe 

doen tellen elken die hertsteden onder elcken staende, te weten een woenhuys 

dat bewoentlic is, groot oft cleyne, het 1 dat teser tyt bewoent is oft nyet, by rycken 

oft armen, geestelic oft weerlic, ende tgetal dairaf setten ende doen setten by goeder 

declaracien in gescrifte, van strathe te strathen, ondersceydende die hertsteeden 

van elcken plaetsen zoe die in der beden / gewoentlic zyn gesedt te werdene, 

ende die plaetsen dair die contribucien der beden gedaen wordt, ende die goedshusen 

die nyet gewoentlic zyn mede te gelden, ende tgetal daira¡ setten in gescrifte 

oft doen setten ende bezegelt overseynden met enen wairechtigen bode in 

handen van den commissaryssen dairtoe gestelt tusschen die tyt in den sondach 

van Pinxten doen naestcomende, verstaende dat die voirs. tellinge by den voirs. 

scouthet ende den voirs. anderen o¤cieren gedaen sal werden sonder loen, behoudelic 

dat die boden die de tellingen voirs. zullen brengen, dairaf zullen hebben 

horen redelycken sallaris, die onsen genedige heer voirs. zal doen setten met zynrer 

genaden beden ten naesten termyne totter plaetsen, etc.; prout in litteris incipientibus:`Kaerle, 

by der gracien Goids', etc. et comprehensis folio CCC LXXXI. 

In den voirs. iaer LXXII den XXX en dach in meye geloefden hertoge Kaerle van 

Bourgoindien tebetalen die er¡- ende lyfrenten die dese stat voir hem geloeft ende 

vercoft had; prout in litteris folio C LXXXII. 2 

Hoe hertoge Kaerle weder in Vrancryc trac, doende dair groeten 

scade 

In den voirs. iair LXXII, naedien dattet voirs. bestant in den voirgaende iair gemaecttusschen 

denvoirs. coninc Lodewyc ende hertoge Kaerle voirs. uuytgegaen 

was, soe is dieselver hertoge Kaerle weder met groeter heyrvairt gereyst inVrancryc 

ende hy belach ende wan die steden van Nelle inVermendoys, die al gedestrueert 

wert. Desgelycx wan hy Roye ende Mondidier. Dairnae trac hy voir die stat 

van Beuays, die hy mett groeter haest / vreeslic bestormden met assaute, mar die 

vanbynnen weerden hemvromelic van des smorgens totten donckeren avont ende 

des avontz quam dairbynnen versch volc van sconincx ordinancie. Ende als die 

opte mueren begonsten te comen, zoe trac shertogen volc a¡ ende hy ginc liggen 

dairby int cloester van Sinte-Luciaen. Dairnae ginc die voirs. hertoge Kaerle die 

stat noch vreesliker bestormen, mar wantter vele volcx versschelic incomen was, 

zoe en const hyse nyet gewynnen in dien male. 

1 

Aldus hs., hierna ontbreekt waarschijnlijk sy. 

2 


205

fol. 239 r 

fol. 239 v 

1472-1473 

Hoe hertoge Kaerle verbranden vele dorpen inVrancryc 

Soe opbrac die voirs. hertoge Kaerle ende trac met overmoede te Rouwaen wert 

ende onderwegen verbranden hy dlant van Caux in Normandien, wel M dorpen 

ende meer. Ende comende voir Rouwaen was dair zeer sterc bynnen die conincstabel 

ende dair wesende wairt bestant gemaect totten iair LXXIIII. Ende zoe 

keerden die voirs. hertoge weder tot zynen lande. 

Van eenre cometen 

Oeck in den voirs. iair LXXII omtrent Sinte-Agnetendach in de loumaent sach 

men in de locht alten vreesliken comete ende duerden langen tyt tot by Paesschen 

ende zy was vlammich met enen langen, breeden stert, by nachte luchtende als die 

maen. 

Aengaet der gevenckenis hertoge Arntz 

Oeck in den iair voirs. want die voirs. Adolph, zoen hertoge Arnoutz van Gelre, 

zynen / vader gevangen had ende gehouden hadde well VII iaren ende maecten 

hemzelven heer by toedoene van sommigen heren ende steden slantz van Gelre, 

soe wasser grote partysscap ende oirloge opgeresen tusschen hem op deen zyde 

ende hertoge Iannen van Cleue, zynre moeder brueder, ende den heer van Egmont, 

zyns vadersbrueder, met zynen kynderen op dander zyde, dairafvele blootstortinge 

ende scaden quam. Papa Paulus scree¡ aen hertoge Adol¡ zynen vader 

loss te laten; patet in littera 1 ad signum (½27) ac folio CCCC LXXV. 

Dat hertoich Arnt uuyter gevenckenisse quam 

Soe is wair dat die keyser Frederic ten versueck van den heer van Egmont den 

voirs. hertoge Kaerle commissie gaf ende maecten hem richter in der saken tusschen 

den voirs. hertoge Arnout ende Adolphen, zynen zoen. Soe dede hertoge 

Kaerle zoevele aen den voirs. Adolphen, dat hy zynen vader uuyter gevenckenisse 

lyet. 

Hoe hertoich Adolph quam tot Hesdyn by hertoge Kaerle 

Ende hertoge Kaerle ontboet denselven Adolphen bii hem te comen tot Hesdyn, 

dair hy quam. Ende zoe hy zeer onbehoedt van woerden was, zoe sprac hy spitige 

woerden in shertogen presencie, zoedat hy dair gehouden wert ende en mocht 

nyet wederkeren noch van hertoge Kaerle oirlo¡ crigen. Mar heymelic met hem 

ander ontreet hy ende quam tot Namen ende vandair meynde hy te sceep te varen 

lancx die Maze neder, mar hy wert dair bekent van zynen werdt, die dat te kennen 

ga¡, zoedat hygevangen wert ende wederbrachtbyhertoge Kaerle, die welke/den 

voirs. Adolphen vast gevangen dede leggen tot Vilvoerden ende hy bleef gevangen 

zoelange als die voirs. hertoge Kaerle leefden. 

1 Vertaling: het blijkt uit een brief. 

206

fol. 240 r 

1472-1473 

Afcoep des rechtz van Gelre aen den hertoich van Guylic gedaen 

Voirt meer want hertoge Kaerle metter wairheit bevant dat hertoge Arnt ende 

Adolph, zyn zoen, dlant van Gelre tonrecht besaten, als comen zynde van der 

ioncster dochter ende dat die hertoge van Gulic was als afcomen zynde van der 

oudster dochter ende hem oic by keyserlycken vonnisse aengewesen was, soe heeft 

hertoghe Kaerle den hertoge van Guylic a¡gecoft zyn recht om LXXX M gouden 

gulden, die dairvoir betaelt worden. Oeck had hertoge Arnt den voirs. Adolphen, 

zynen zoen, onterft overmits die grote mesdaet die hy tegens zynen vader begaen 

had, ende overgaf zyn recht denvoirs. hertoge Kaerle. tSelve, als dat die voirs. hertoge 

Arnt ende Adolph, zyn zoen, dlant van Gelre tonrecht besaten, blyct oeck 

claerlic uuyt tgeen des hiernae volgt. 

Linea 1 ducum Gelrie et quomodo femineus sexus / in ducatu succedere non potest, 

quia feodum masculinum est. Primus Gelrie dux vocatus est Reynaldus, qui 

1 

Vertaling: de afstamming van de hertogen van Gelre en dat vrouwen in het hertogdom niet 

kunnen opvolgen, omdat het een zwaardleen is. De eerste hertog van Gelre heette Reinoud, 

dietot wettigevrouw nam Alienora, dochter van de koning van Engeland, bij wie hij drie kinderen 

kreeg, en wel twee zonen en e¨ e¨ n dochter. De oudste zoon heette Reinoud, gewoonlijk 

Reinoud de Dikke genoemd, de jongste zoon heette Eduard en de dochter, naar men meent 

Maria geheten, trouwde met de eerste hertog van Gulik. Eduard voornoemd, hoewel jonger 

dan zijn broer Reinoud die krijgsgevangen werd gehouden, nam het hertogdom Gelre in bezit. 

Deze Eduard stierf. Reinoud echter werd in de stad Tiel uit zijn krijgsgevangenschap bevrijd 

na de dood van zijn voornoemde broer, regeerde daarna het hertogdom en hij stierf 

zonder een wettige, levende nakomeling. Na de dood van beide broers was de hertogszetel 

van Gelre vacant, niemand immers durfde die zich toe te eigenen. Als eerste scheen de voornoemde 

hertog van Gulik, die vanwege zijn voornoemde echtgenote Maria, zuster van genoemde 

Reinoud en Eduard, de naaste erfgenaam, maar hij nam zich voor het hertogdom 

Gelre niet in bezitte nemen. Hij wist dat dat hertogdom een zwaardleen was en dat het daarom 

aan de keizer teruggevallen was. 

En in die tijd regeerde Karel IVals keizer, die als broerWenceslas van Bohemen had, hertog 

van Brabant via diens wettige vrouw hertogin Johanna. DezeWenceslas ging oorlog voeren 

tegen de voornoemde eerste hertog van Gulik, waarbij hij werd verslagen en doordeze hertog 

van Gulik gevangen genomen. De Brabanders konden dezeWenceslas die lange tijd krijgsgevangen 

werd gehouden, niet vrijkopen wegens het door hem verslapte en verwaarloosde 

bestuuren ze deden ook niet veel moeitevoorzijn vrijlating. Daarom reisde genoemde keizer 

Karel naar Aken waar in vreedzame gesprekken en vriendschappelijke besprekingen metde 

keurvorsten, vooral echter met de paltsgraaf, overeengekomen en besloten werd dat hertog 

Wenceslas uit krijgsgevangenschap bevrijd zou worden en dat genoemde keizer KarelWillem, 

zoon van de voorschreven hertog van Gulik, in het hertogdom Gelre zou aanstellen en 

hem ermee zou belenen. GenoemdeWillem, zoon van de hertog van Gulik, ontving dit hertogdom 

dan ook in leen van de keizer, omdat zoals gezegd het hertogdom aan de keizer vervallen 

was. Na rijp beraad metde voornoemde eerste hertog van Gulik, hoewel die voogd was 

van zijn genoemde echtgenote, de dochter van genoemde Reinoud, eerste hertog van Gelre, 

wilde genoemde keizer Karel het niet schenken, opdat later door niemand gezegd kon worden 

dathetin devrouwelijkelijngee« rfd was doordezehertogvan Gulikals voogdvoornoemd, 

hetgeen opnieuwtweespaltteweeggebracht zou hebbentotgroot nadeel van het rijk. Daarom 

gaf hij het hertogdom Gelre in leen aan de zoon van deze hertog van Gulik en niet aan de 

hertog zelf. 

De reeds genoemde eerste hertog van Gulik verwekte bij zijn genoemde echtgenote Maria, 

dochter van genoemde Reinoud eerste hertog van Gelre, drie kinderen, te weten: ten eerste 

Willem, voornoemde hertog van Gelre, die na de dood van zijn genoemde vader hertog van 

Gelre en Gulik werd en die overleed zonder wettige overlevende nakomelingen'; ten tweede 

w 

207

fol. 240 v 

1472-1473 

Alienoram, ¢liam regis Anglie, in legitimam duxit conthoralem, ex qua tres proles 

genuit, duos scilicet ¢lios et ¢liam unicam; et maior natu ¢lius Reynaldus vulgo 

Reynaldus Pinguis dictus est et minor natu Eduwardus, ¢lia quoque Maria, ut 

creditur, dicta, primo duci Iulie nupsit. Eduwardus predictus licet iunior fratre 

suo Reynaldo in captivitate detento occupavit ducatum Gelrie. Obiit idem Eduwardus. 

Reynaldus autem, in opidoTyela liberatus a captivitate post mortem dicti 

sui fratris, eundem rexit ducatum et decessit absque prole legitima superstite permanente. 

Post quorum fratrum obitus vacavit ducatus Gelrie, nemo enim illi se 

intromittere ausus fuit. Primus dux Iuliacensis predictus, qui ex parte dicte Marie, 

conthoralis, sororis Reynaldi et Eduwardi predictorum, proximior heres videbatur, 

ipsum tamen Gelrie ducatum occupare non presumpsit. Scivit eundem ducatum 

feodum masculinum et ita ad imperatorem esse devolutum. / 

Et eo tempore Karolus Quartus regnavit imperator, cui frater erat Wenceslaus de 

Bohemia ex parte ducisse Iohanne, sue legitime coniugis, Brabancie dux. Quiqui- 

w 

Reinoud, die na de dood van zijn genoemde broer beide hertogdommen tegelijkertijd regeerde 

zonder wettige nakomelingen tot op de laatste dag van zijn leven; ten derde kreeg hij 

een dochter die trouwde met de heer van Arkel. Heer Jan van Egmond schaakte een wettige 

dochter van genoemde Gulikse dochter, uit welke heer Jan van Egmond en genoemde dochter 

van genoemde dochter van de voornoemde eerste hertog van Gulik geboren is Arnold van 

Egmond, welke Arnold hertog van Gelre genoemd werd en die de grootvader was van heer 

Karel van Egmond, nu namelijk in het jaar 1514 levend, en welke heer Arnold naliet bovengenoemde 

Adolf, zijn zoon, door wie hij in gevangenschap werd gehouden. Omdat de instelling 

in en de schenking van het leen, het hertogdom Gelre, gedaan is als een vacant 

zwaardleen, toegevallen aan de keizer, en niet als van een leen van vaderszijde, zoals heel 

duidelijk opgemaakt wordt uit de akte van genoemde keizer, uitgevaardigd voor hertogWillem, 

zoon van de eerste hertog van Gulik, in het hofof het huis van Gulik, blijkt hieruit helder 

dat dit veelgenoemde hertogdom Gelre een zwaardleen is en dat dit hertogdom aan het huis 

van Gulik gekomen is, niet krachtens opvolgingsrecht, maar door een keizerlijke schenking. 

Uit dezelfde akte blijkt immers dat er belening gedaan is van een vacant en teruggevallen 

leen, hetgeen duidelijk een schenking is, aangezien immers noch de dochter van de eerste 

hertog van Gelre, gehuwd met de eerste hertog van Gulik, noch hun zonen in het hertogdom 

hadden kunnen opvolgen zonder keizerlijke schenking zoals voorschreven is, enz. 

Vraag is hoe heer Arnold van Egmond, die gewoonlijk hertog Arnold genoemd wordt, in dat 

hertogdom Gelre kon opvolgen, omdat hij zelf geboren is uit een dochter van de zuster van 

Willem en Reinoud, hertogen van Gelre en van Gulik, en wel uit de dochter van de dochter 

van de eerste hertog van Gelre en aangezien die opvolgingtegen de wil van keizer Sigismund 

was en ten nadele van Adolf, hertog van Berg, welke Adolf rechtstreeks afstamde van een 

broer van de eerste hertog van Gulik. Onder aansporing van onze heer de paus deed Gerard, 

hertog van Gulik en Berg en graaf van Ravensberg, afstand van de keizerlijke schenking en 

droeghij hetvaakgenoemdehertogdom Gelreoveraan Karel, hertogvan Bourgondie« .Daarna 

nam deze hertog Karel de wapens op tegen het voornoemde hertogdom Gelre, voerde hij 

oorlog en onderwierp hij het, aan welke hertog Karel de inwoners van dat hertogdom in het 

openbaar de eed van trouw die'huldinge' genoemd wordt, a£egden. Na de dood van hertog 

Karel ontving de zoon van keizer Frederik, Maximiliaan, die een wettig huwelijk gesloten 

had met Maria, dochter van de reedsgenoemde hertog Karel, opnieuw de eed van trouw van 

de Geldersen. Filips, zoon van de genoemde Maximiliaan en Maria, ontving dit hertogdom 

op gelijke wijze en onder de vereiste vorm van zijn vader Maximiliaan, Rooms Koning, die 

zich toen ophield in de stad Hagenau. Deze Filips, koning van Castilie« , overwon gewapenderhand 

Arnhem en enkele andere Gelderse steden en hij heeft ze aan zich onderworpen. 

Maar deze onderneming moest onafgemaakt blijven wegens zijn vertrek naar Spanje. Deze 

koning Filips stierf in Spanjeeen zeerdroeve dood, zijn ziel regeert samen met deAllerhoogste 

in eeuwigheid. Karel wordt erkend als opvolger van deze koning Filips. 

208

fol. 241 r 

fol. 241 v 

fol. 242 r 

1472-1473 

demWenceslaus contra prefatum primum ducem Iuliacensem bellum in quo succubuit, 

gessit et ab ipso duce Iuliacensi captus est. EundemWenceslaum diu captivum 

detentum propter ipsius remissam et negligentem regiminis operam 

Brabantini redimere non curaverunt neque liberationi eiusdem multum studuerunt. 

Quapropter dictus Karolus imperator in Aquisgranum descendit, ubi electorum 

imperii, precipue autem comitis palatini, paci¢cis orationibus et 

amicabilibus interlocutionibus accordatum est et conclusum, quod dux Wenceslaus 

a captivitate liberaretur et quod dictus Karolus imperatorWillelmum, ¢lium 

prefati ducis Iuliacensis, in ducatu Gelrie institueret et infeodaret. Quemvero ducatum 

dictusWillelmus, ¢lius ducis Iuliacensis, ab imperatore in feodum recepit, 

quia ad imperatorem, ut premittitur, ducatus erat devolutus. Dictus Karolus imperator 

maturo consilio prehabito primo duci Iulie predicto, licet tutori et mamburno 

dicte sue conthoralis, ¢lie dicti Reynaldi, primi ducis Gelrie, donare non 

voluit, ne imposterum a quopiam diceretur quod ad ipsum Iulie ducem, tamquam 

tutorem et mamburnum predictum, et ita ad femininum /sexum devolutus 

esset, quod in imperii magnum redividisset preiudicium. Hanc ob causam ¢lio 

eiusdem ducis Iuliacensis et non ipsi duci ducatum Gelrie in feodum contulit. Sepedictus 

primus dux Iuliacensis ex dicta Maria, sua coniuge, ¢lia dicti Reynaldi 

primi ducis Gelrie, tres proles suscitavit: primo scilicet Willelmum, ducem Gelrie 

predictum, qui post decessum dicti sui patris erat dux Gelrie et Iuliacensis 

defunctusque est nulla post eum prole legitima ex corpore suo superviva relicta; 

secundo Reynaldum, qui post dicti fratris sui decessum eosdem duos rexit ducatus 

similiter absque prole legitima diem sue vite clausum extremum; tercio genuit 

¢liam quandam que nupsit domino de Arkel. Dominus Iohannes de Egmonda 

quandam ¢liam legitimam dicte ¢lie Iuliacensis rapuit /ex quibus domino Iohanne 

de Egmonda et dicta ¢lia dicte ¢lie primi ducis Iuliacensis predicti natus est 

Arnoldus de Egmonda, qui Arnoldus dux Gelrie appellatus est quique fuit avus 

domini Karoli de Egmonda, pronunc videlicet anno M CCCCC XIIII to viventis 

et qui dominus Arnoldus reliquit supradictum Adolphum, suum ¢lium, a quo in 

captivitate tenebatur. Quoniam quidem institucio et concessio feodi ducatus Gelrie 

tamquam de aperto et masculino feodo devoluto quod ad imperatorem et non 

tamquam de feodo paterno facta est, prout in dicti imperatoris litteris pro duce 

Willelmo, ¢lio primi ducis Iuliacensis, expeditis in curia seu domo Iuliacensi extantibus 

evidencius colligitur, hinc patet manifeste sepedictum Gelrie ducatum 

feodum esse masculinum eundemque ducatum domui Iuliacensi non iure successionis 

sed imperatoria donatione esse devolutum. Patet enim ex eisdem litteris 

quod illa infeodacio facta est de feodo aperto et devoluto que notorie est donacio, 

cum enim neque ¢lia primi ducis Gelrie primo duci Iuliacensi nupta neque sui 

¢lii in ducatu succedere potuisset absque imperiali donatione, ut premittitur, 

etc. / 

Questio est quomodo dominus Arnoldus de Egmonda, qui dux Arnoldus vulgo 

nuncupatus est, in eodem ducatu Gelrie succedere potuit, cum ipse sit natus ex 

¢lia sororis Willelmi et Reynaldi ducum Gelrie et Iulie, hoc est ex ¢lia ¢lie primi 

ducis Gelrie cumque illa successio fuerit contra voluntatem Sigismundi imperatoris 

et in preiudicium Adolphi ducis Montensis, quiquidem Adolphus a fratre 

primi ducis Iuliacensis inmediate descendit. Exhortatione domini nostri pape 

209

fol. 242 v 

fol. 243 r 

fol. 243 v 

1473-1474 

imperiali donatione cessioneque et transportatione sepedicti ducatus Gelrie per 

Gerardum ducem Iuliacensem et Montensem comitemque de Rauensberge Karolo 

Bourgoindie duci factis, idem dux Karolus contra ducatum Gelrie predictum 

arma sumpsit, bellum gessit et eundem sibi subiugavit, cui duci Karolo incole 

eiusdem ducatus iuramentum ¢delitatis quod huldinge dicitur publice prestarunt. 

Post mortem ducis Karoli Maximilianus, Frederici imperatoris ¢lius, qui 

Mariam, ¢liam ducis Karoli iamdicti, duxit in conthoralem / legitimam, denuo 

a Gelrensibus ¢delitatis iuramentum recepit. Philippus, dictorum Maximiliani et 

Marie ¢lius, eundem ducatum ab eodem Maximiliano suo patre Romanorum 

rege in opido Hagenauw existente modo congruo debitaque forma recepit, qui 

Philippus Castelle rex armata manu Arnhem ac alia quedam Gelrie opida vicit 

sibique subiugata sunt. Sed hoc negocium ob Hispanicam profectionem relinquere 

oportuit inexpeditum. Qui rex Philippus in Hispania prochdolor mortem 

obiit, cuius anima cum Altissimo regnet in evum cuiusque regis Philippi Karolus 

successor esse dinoscitur. 

In den voirs. iair LXXII scree¡ papa Sixtus brieven aen den hertoge van Bourgoindien 

ende aen de steden slants van Gelre; prout in litteris folioV C LV. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o LXXIII o : Iohannes Monix ¢lius Iacobi, 

Iohannes Loenman ¢lius Iohannis, Iohannes de Erpe ¢lius Arnoldi, Gerardus 

de Haestrecht,Willelmus Steenwech, Gerardus Kuyst, / Iacobus van den Hoeuel, 

Wolterus van den Broeck, pro dicto Iohanne Monix facto sculteto et prestititWolterus 

iuramentum XIII a septembris, Goeswinus Steenwech, proWillelmo Steenwech, 

suo fratre, qui Willelmus ex causa suo scabinatu privatus est et prestitit 

Goeswinus iuramentum XXIIII ta septembris. 1 

Burgimagistri seu receptores: Gerongius de Busco, Henricus van den Hoeuel. 

Van sekere verbont dat hertoge Kaerle maecten metten hertoich van 

Guylic als hy hem had overgegeven zyn recht van den lant van Gelre 

In dicto anno LXXIII, XXI a iunii cum illustris princeps Gerardus dux Iuliacensis 

et Montensis comesque de Rauensberge suum ius, quod ad ducatum Gelrie et 

comitatum Zuytphanie ut proximior agnatus habuit et per imperialem donationem 

investituram di¤nitivamque sentenciam obtinuit, supradicto Karolo duci 

Bourgoindie, Brabantie transportasset, idem Karolus dux cum prefato duce Iuliacensi 

ad pacem et tranquilitatem suarum hinc inde terrarum quasdam confederationes 

perpetuas ymmo ligas et amicicias fecit, inivit et contraxit. In primis 

quod ipse Karolus /dux omnem commoditatem prefati ducis Iuliacensis promoveret 

ac dampnum, dedecus et dispendium eiusdem et suarum terrarum vitaret, 

nec quacumque occasione dominia, terras et subditos ducis Iuliacensis predicti 

invadere seu invadi permitteret atque subditos eiusdem ducis tamquam suos per 

suas terras et dominia sub consuetis theoloniis et vectigalibus ire.Voluit ymmo 

1 Vertaling:Wouter van den Broek legde in plaats van genoemde Jan Monix, die schout werd, 

de eed afop 13 september, Gozewijn Steenwech kwam in plaats van zijn broerWillem Steenwech, 

die wegens een rechtszaak uit het schepenambt werd gezet, en Gozewijn legde de eed af 

op 24 september. 

210

fol. 244 r 

fol. 244 v 

etiam inferentes subditis ducis Iulie per rapinam seu spoliam dampna in dominio 

ducis Karoli non haberent salvum conductum. Item et si quis in terris et dominiis 

dicti ducis Iulie forefecerit seu male¢cium commiserit quod penam sangwinis 

seu ultimum supplicium requireret, talis in patriis ducis Karoli nullum salvum 

conductum haberet sed iuxta rigorem iuris communis seu municipalis condignam 

penam sortietur. Item et si aliqua di¡erencia seu contraversia inter dictum 

ducem Karolum et ducem Iuliacensem seu suos heredes et successores aut eorum 

subditos post datam presentium exorta fuerit, ad huiusmodi sedendam et dirimendam 

ordinatum est inter eos quod quilibet duos consules de consilio Brabantie 

ad certum locum et diem infra mensem per actorem pre¢gendos mittere debet 

et debet actor ex consilio domini nostri conventi nominare et eligere super arbitrum 

communem quem reus rogare debebit ut in loco et tempore per ipsum reum 

pre¢gendis comparere et contraversiam terminare velit, sic quod quatuor commissarii 

ab utrisque dominis electi debent et tenebuntur actiones utrarumque 

parcium recipere et receptis primitus per vias amicabiles ¢nire quas si nequiverint 

extunc debent sententialiter unacum quinto superarbitro desuper decernere. 

Et quidquid dicti arbitri desuper decreverint, hoc inviolabiliter /observabitur. Si 

autem subditi contra subditos seu vasallos aliquam actionem movere voluerunt 

aut econtra, tunc actor sequi debet competens forum rei conventi si personali actione 

vel rei site de qua fuerit questio si actione reali agatur cui iudex rei conventi 

vel rei site iusticiam brevem et condecentem ministrare tenebitur. Quod si actor 

de denegata iusticia conquestus fuerit eo casu duces contra iusticiarios et o¤ciarios 

suos remediabunt, etc.; prout in litteris incipientibus: `Karolus, Dei gracia 

dux Bourgoindie', etc. et comprehensis folio CCC XLVII. 

Hoe hertoge Kaerle met heyrcracht int lant van Gelre quam 

1473-1474 

Dus in den voirs. iair LXXIII naedien hertoge Kaerle voirs. zulcken recht als 

voirs. is hadde vercregen, soe is dieselver hertoge Kaerle getrocken met heyrcrachte 

nae den lande van Gelre al doer Maestricht ende dair vant hy gereet hertoge 

Iannen van Cleue, zynen neve, ende den heer van Egmont met zynen 

kynderen, die hem te hulpen quamen. Ende ierst belach hyVenloe dwelc hem opgaf, 

ende voirt al meest creech hy dat lant inne, want vele edele heren van den 

lande waren bleven gevangen binnen Hesdiin, als Adolph hoer/heymelic vandair 

reet. 

dBelech voir Nymegen 1 

Ende mitsdien die stat van Nymegen hair nyet overgeven en woude, soe trac hertoge 

Kaerle dairvoir met groeter macht op deen zyde van denWale. Ende die hertoge 

van Cleue ende zyn brueder heer Adolph, heer van Rauensteyn, ende die 

heer van Egmont met zynen zoenen lagen op dander zyde van den rivieren. 


211

fol. 245 r 

fol. 245 v 

1474-1475 

Dat Nymmegen gewonnen waert 

Ende op die stat wairt zeer gescoten ende werden hair cloetelic, mar int leste gaven 

zy hen op in handen hertoge Kaerls voirs. ende hy nampse in genaden mits 

zekeren tractate ende hy waert aldaer gehuld voir horen lantsheer. Ende die oude 

hertoge ster¡ dairnae in die stat van Den Graue. Ende hertoge Kaerle vuerden 

met hem uuyt Nymmegen twee ionge kynderen van hertoge Adolph voirs., enen 

soen ende een dochter, ende deedse in Brabant eerlic ophouden, want die overleeden 

vrouwe hertoge Kaerls voirs. ende diere kynderen moeder waren twe gesusteren 

van Bourbon. Oeck was hertoge Kaerle voirs. ende deser kynderen moeder, 

brueder ende suster kynderen. Ende dit gesciede int voirs. iair LXXIII, dairaf 

men seegt aldus: Àls hertoge Kaerle voir Nymmegen lach, men noyt zoe heeten 

zoemer en sach'. / 

Hoe keyser Frederic ende hertoge Kaerle tot Trier vergaderden 

Item dairnae int selve iair LXXIII omtrent Sinte-Michielsdach soe is die keyser 

Frederick nedergecomen tot Trier met vele bisscoppen, hertogen, marcgreven 

ende heren om te tracteren met hertoge Kaerle van vele saken. Welke hertoge 

Kaerle met groten state ende vele costelycheiden totten keyser trac, dat des gelycx 

nyet gesien en heeft geweest, soedat die keyser ende die hertoge voirs. dair versaemden 

in groeter minnen ende vruechden ende elc dede dair den anderen groete 

chier ende werdicheit ende zy vergaderden mennichwerven alle dage by 

malcanderen omtrent VIII dagen lanc. Ende ten laetsten dede hertoge Kaerle 

een alten costelycken maeltyt bereyden ende noeden den keyser ten eeten met allen 

zynen heren. Dair thoende hertoge Kaerle zyn costelycke iuweelenvan goude, 

van zilver ende van gesteynte in der maeltyt, zoedat nyeman desgelycx en sach. 

Ende men seyde dat die keyser dair comen was om hertoge Kaerle coninc te maken 

van Bourgoindien, begripende dairinne alle dese Nederlanden. Mar die keyser 

wart anders van synne ende trac heymelic uuyt Tryer tscepe om dwelcke 

hertoge Kaerle zeer geturbeert wert ende quam weder in zyn lant. 

Dat Perlement tot Mechelen ingestelt wert 

Ende in de vasten dairnae volgende instelden hii tot Mechelen eenWalsch Perlement 

van XXX heren, dwelc hem die keyser also men seyde tot Trier verleent 

had. / 

Remigii confessoris anno M o CCCC o LXXIIII o : midsdien op Sinte-Remeysdach 

noch bynnen acht dagen dairnae bynnen deser stat van sheren wegen egeen scepenen 

gesett oft by den onderscouthet te diere tyt wesende aldair geeydt en worden, 

soe hebben die gezworen die int voirleeden iaer scepenen hadden geweest oft 

dmeestedeel van hen, by namen Ian Loenman Ians soen, Dirck van Haestrecht, 

Iacob van den Hoeuel,Wouter van den Broeck ende Goessen Steenwech, dairenteynden 

gecoren ende geset om scepenen te zyne bynnen deser stat op hoir eeden 

voir tvoirs. iair LXXIIII, dats te wetene Ludolphus Buck, Ghiselbertus Haeck, 

Amelius de Boechem, Goeswinus van den Hezeacker, Gerardus Symonis, Rodolphus 

Dicbier, Iohannes Kanapart ¢lius Iohannis, diewelke by Bartram Ianss., 

212

fol. 246 r 

fol. 246 v 

fol. 247 r 

deser stat gesworen knaep, geeydt worden ende dit nae begrip / ende uuytwysen 

van enen previlegie, gegeven by vrouwe Iohanna opten XVIII en dach van merte 

int iair M CCC LXXXVII, etc. 

Burgimagistri seu receptores: Coenrardus Keymp, Symon Scheenken. 

In desen voirs. iair LXXIIII alst bestant uuytginc tusschen coninc Lodewyc van 

Vrancryc ende hertoge Kaerle, zoe isser weder een bestant gemaect, een iair lanck 

duerende. 

Oirsaeck dat hertoge Kaerle nae Nancii toech dair hy blee¡ 

Oeck int voirs. iair LXXIIII vernam hertoghe Kaerl tydinge van den lande van 

Ferretten, dwelc hy gecoft had tegen hertoge Zegemont van Oistryc, ende hy had 

dair enen capiteyn gestelt, geheiten Peter Hackeback, diewelcke om zyn tyranscap 

dair gevangen was ende ter iusticien gestelt ende dairnae onthoeft in een stat, geheiten 

Brisack; om dwelck hertoge Kaerle zeer gestoirt wairt ende vermat hem 

dat op henlyeden te wreken, wairomme dlant van Ferretten uuyt vresen sloech 

ende sich ga¡ onder Zwitselant. / 

Oirsaeck dat hertoge Kaerle voir Nuys quam 

Oeck int voirs. iair LXXIIII ende opte selve tyt quam heer Robbrecht van Beyeren, 

eertsbisscop tot Colen, ende claechden hertoge Kaerle, zynen neve, over die 

stat van Coelen, van Nuys ende andere datse hem onthielden zyn rechten ende 

demaynen die hem toebehoirden. Alsoe dat hertoge Kaerle den voirs. eertsbisscop 

consenteerden zyn wapen bynnen Coelen voir zyn ho¡ te slaen, dwelc hy 

dede, mar zy wairt by nachte afgetrocken ende int slyc getreden. 

dBelech voir Nuyss 

1474-1475 

dWelc vernemende hertoge Kaerle, wairt hy toernich ende alsoe is hy met groeter 

heyrcracht te perde ende te voet uuyt zynen lande getrocken doer Tricht, hebbende 

oic met hemvele Engelsche ende Lombarden, ende ginc liggen voir die stat 

van Nuyss omtrent Sinte-Marie-Magdalenendach int voirs. iair. Ende hy hinck 

zyn wapenen costelic aen eenen staeck in enen scilt midden int velt. Ende hy dede 

mennich zwair assaut ende storm op die stat, mardie van bynnen werden hen vromelic, 

want zy waren bynnen waell bewaert van cloecken lyeden, dair thooft af 

was heer Herman, des lantgreven brueder van Hessen, die van Sinte-Lysbetten 

bloede is ende wert namaels ertsbesscop van Coelen. Ende die keyser Frederick 

had der stat ontboden dat hyse ontsetten zoude, mar het vyele zoe lange dat die 

van bynnen Nuyss by gebreck wael aten CCCC perden, nochtans en gaven zy 

hen nyet op. / Item den tyde dat hertoge Kaerle dus voir Nuyss lach, maecten keyser 

Frederick ende die koerfursten ende die rycsteden een grote aliance ende verbont 

met coninc Lodewyc van Vrancryc. Ende omtrent Sinte-Barbarendach 

quam by hertoge Kaerle voirs. voir Nuyss in den leger die coninc van Deenmercken, 

van Romen comende, ende hy had by hem greve Gerardt van Oldenbrugge, 

zynen brueder, ende hertoge Henrickvan Bruynswyc ende meer andere grote heren 

ende arbeyden zeerom pays tusschen beyde te maken, mair twas om nyet ende 

213

fol. 247 v 

fol. 248 r 

1474-1475 

zoe vertrocken zy. Item dairnae in de vasten togen die van Coelen uuyt ende maecten 

hoir logys ne¡ens die stat van Nuyss over den Ryn ende deden groeten scaide 

in hertoge Kaerls heyr. 

Hoe die keyser quam om Nuyss tontsetten 

Daernae quam die keyser met groeter heyrcracht om Nuyss tontsetten ende 

sloech neder omtrent een myle van Nuyss ende van hertoge Kaerls heyr, dair hy 

hem begroe¡ in enen wagenborch ende zy schermutsten dycwilen tegens malcanderen. 

Van pays voir Nuyss 

Dairnae begonst men te spreken van payss, dairin zeer arbeyden heer Alexander, 

bisscop van Forluuen, legaet van den paus gesonden, ende hy dede die uuytsprake 

dat die paus die sake soude eynden bynnen eenen iair ende hier en bynnen zouden 

partyen a£aten van oirlogen ende die stat van Nuyss / zoude blyven staen onder 

die protectie van denselven legaet. Ende alsoe dairnae zyn beyde die heyren opgebroken 

omtrent Sint-Iansmisse ende hertoge Kaerle quam weder in zyn lant. 

Dat die bruederscap van den Rozenhoet ingestelt wert 

Item in den voirs. tyde dat hertoge Kaerle voir Nuyss lach, zoe wert die salige 

bruederscap van Onser LieuerVrouwen Souter oft Roesenhoede tot Coelen ingestelt 

ende vernyewt by der erwerdigen heer meester Ian Sprenger, doctoir in der 

gotheit, prioir van den predickercloester tot Coelen, ende wert van den voirs. legaet 

ende dairnae van den paeus Sixtus con¢rmeert met vele schoene a¥aten 

dairtoe gegeven. Ende een yegelyc mensche mach dese bruedersscap aennemen 

tusschen Got ende hem oic sonder ingescreven te zyn ende lesen daigelix, gaende 

oft staende, knyelende oft sittende, een roesenhoyken, dat zyn vy¡ pater noster 

ende nae elcken pater noster X ave maria, oft hy sal lesen ter weken enen souter 

van Onser LieuerVrouwen, dat ziin III hoykens, te weten XV pater noster ende C 

L ave maria. Ende oft yemand nyet en leest, hy en doet geen sonde, mar hy derft 

alleen die mededeelachticheit van alden anderen bruederen ende susteren die op 

die tyt lesen. 

Van coninc Eduwart van Engelant 

Oeck want in der tyt dat hertoge Kaerle voirs. voir Nuyss lach een verbont gemaect 

was tusschen / coninc Eduwart van Engelant ende hertoge Kaerle tegen 

den coninc van Vrancryc, soe is coninc Eduwart met groter machten comen to 

Caleys ende trac voirt in Pikardien om dlant van Normandien weder te wynnen. 

Mar mitsdien hertoge Kaerle nyet en woude sceyden van Nuyss ende coninc Eduwart 

mercten dat coninc Lodewyc van Vrancryc hem te mechtich was, soe trac 

coninc Eduwart wederom over in Engelant, dairop dYngelsche zeer murmureerden, 

want hy had enen groten scat van den Engelschen op die reyse ontfangen. 

214

fol. 248 v 

fol. 249 r 

Van den bestant tusschen coninc Lodewyc ende hertoge Kaerle; van 

den greve van Sint-Pol die tot Parys onthalst wert 

Ende hertoge Kaerle vernomen hebbende dat coninc Eduwart weder terugge was 

nae Engelant, maecten hy bestant met coninc Lodewyc van Vrancryc IX iaren, 

want hy dacht te oirlogen in Loraynen ende op die Zwitsen, in welcken bestande 

wast vorwarde dat die greve van Sint-Pol, conestable vanVrancryc, dairbuyten gesloten 

zoude blyven, want hertoge Kaerle oec op hem vergrampt was. Ende want 

hy uuyt Vrancryc tot Bergen in Henegouwe gevloyen was, soe deden hertoge 

Kaerle des voirs. conincx volck leveren tot Perone ende vandair wairt hy gevuert 

tot Parys dair hy van LX heren van den Perlament ter doot wert verwesen ende hy 

wert onthalst als in den iair van LXXV. / 

Remigii confessoris anno M o CCCC o LXXV o : dominus Iohannes Back, miles, 

loco Petri Steenwech prestitit iuramentum IX a iulii, Iohannes de Craendonc, Petrus 

Steenwech, obiit XXII a iunii in suo scabinatu, Iohannes Ghysselen, Henricus 

deVden, obiit VI ta septembris in suo scabinatu, Iohannes de Ham, Iohannes 

de Os, Reynerus van den Hoeuel, Hubertus Steenwech, loco Vden prestitit iuramentum 

XII a septembris. 

Burgimagistri seu receptores: Gerardus de Palude, Alardus Spiker. 

Van den heemraiden in Maeslant 

In den voirs. iair LXXVden XV en dach van merte soe zyn geraempt by den heemraidenvan 

Maeslant ende sekere gedeputeerde bynnen deser stat zekere goede ordinancie 

denselven aengaende; beginnende die brieven dairaf:`Wy, Ian van Ham 

ende Reyner van den Hoeuel', etc. ende begrepen opten blade CCCC LXXI. 

Hoe hertoge Kaerle Nancii eens had gewonnen 

In den voirs. iair LXXV omtrent Sinte-Michielsdach trac hertoge Kaerle met 

groeter macht int hertoichdom van Baren ende Loraynen, want Renez, greve 

vanVaudemont, die hertoich van Loraynen worden was by a£ivicheit van hertoge 

Nyclaes van Calabren, hertoge Kaerle ont- /seyt had als hii voir Nuyss lach, meynende 

coninc Lodewyc van Vrancryc dairmede vruntscap te doene, ende quam 

alsoe voir Nancii die hii wan ende desgelycx die andere steden ende sloten van 

den lande. Ende die hertoge van Loraynen weeck inVrancryc, die op die tyt omtrent 

XX iaren oudt was. 

Den iersten stryt die hertoich Kaerle verloes in Zwitserlant 

1475-1476 

Ende als hertoge Kaerle dlant aldair beset had, toech hii in Sauoyen om den hertoge 

van Sauoyen te helpen tegens die Zwitzen, dairop hy oec actie hadde wantse 

dlant van Ferretten tegens hem wouden bescudden, ende trac alsoe ierst voir die 

stat van Granzoen in Zwitserlant, die hy wan ende dair hy vele Zwitsen dede hangen. 

Hy had by hem vele vrome Lombarden, dair die greve van Campebas capiteyn 

af was, die hem, zoe men seeghden, nyet alte getrouw en was. Oeck had hy 

vele vrome artchiers uuyt Engelant. Ende aldus hertoich Kaerle dair int lant we- 

215

fol. 249 v 

fol. 250 r 

1475-1476 

sende, hielden die Zwitsen groten raet hoe zy hem zouden moegen wederstaen. 

Ende zy vergaderdenvele volcx van Zwitsen ende quamen omtrent Garisoen daer 

die hertoich lach. Ende die mer lyep in shertogen heyr dat die keyser ende alle die 

macht van Almanien aenqueem, ende dairomme vloetter vele als zy die Zwitsers 

sagen aencomen. Ende hertoich Kaerle, syende zynvolc vluchtich, vloet insgelycx 

ende verloes dair een groot volc ende alle zyn costelycke artilrye van bussen ende 

zyn costelycke iuwelen, zynen scat cleders ende tapeten als in de vasten int iair 

LXXV. / 

Aengaet der visscheryen bynnen deser stat, hare vryheit, in den dorp 

vanVucht ende tot Berlykem 

In denvoirs. iair LXXVdenV ten dach in meye op zekere request bydeser stat overgegeven 

den heren president ende anderen van der Rekeningen tot Mechelen residerende, 

soe hebben dieselve heren by appoinctemente vercleert aengaende der 

vysscheryen die dese stat altyt vredelic had gebruyct bynnen derselver stat ende 

hare vryheit, in der prochien van Vucht ende Berlyckem mits previlegien diese 

dairaf heeft ende boven incorporeert zyn, ende den ouden groeten diese dairaf 

geldende is ende die Henric Celen, rentmeester, alsdoen woude seggen nyet betaelt 

te wesen, seggende oic dat dese stat vorder hed gebruyct dan die vrydicheit 

strecten ende dat in den dorpe van Berlyckem: 

in den iersten dat dese stat boven de ouden groeten die zy iairlix betaelt onsen genedigen 

heer ende begrepen staen in den chynsboecken ter cause van der visscheryen 

nae inhoude des voirs. previlegie, noch sal betaelen er£ic in handen des 

rentmeesters enen anderen ouden groeten Turonensis ten termyn als andere van 

gelycken alder verschynen, welcken ouden groten van nyews sal werden gestelt 

op hemselven int chynsboec, besceidelic verclerende wairaf men dien sal betalen; 

ende sal dese stat hierenboven oic ten ocsuyne van den onbetaelden achterstelle 

van desen opleggen onsen genedigen heer X derselver ouder groten; 

item als van tgeen dat dese stat die visscherye vorder hed gebruyct dan nae inhoude 

des voirs. previlegie als in den dorp van Berlykem, sal dese stat dair- / voir 

er£ic betalen onsen genedigen heren noch enen anderen ouden grotenTuronensis, 

die de rentmeesteroec stellen sal int chynsboeck; ende overmits desen soe sal dese 

stat voirtaen ewelic gebruycken hoir visscheryen zoese van oudts geplogen had, 

daira¡ oic die rentmeester voirs. deser stat geven soude zyn behoirlyke brieve onder 

zynen zegel, zoe hy oic gedaen heeft ende die beginnen: Ìck, Henric Celen, 

raedt myns genedigs heren shertogen', etc. ende zyn begrepen folio CC LXXXII. 

Hoeverre deser stat visscherye reyct in der prochien van Berlykem 

In welke voirs. brieve die voirs. Henric Celen als rentmeester voirs. in den name 

ons genedigs heren deser stat boven hair voirs. previlegie heeft gewillecoirt hair 

volcomen gebruyc van der voirs. visscheryen in deser stat ende vryheit ende insgelycx 

in der prochienvanVucht ende oic buyten derzelver vryheit in der prochien 

van Berlykem, al soeverre zy dier tot her toe gebruyct heeft, te wetene beginnende 

ende aengaende ter zyden van Roesmalen van eenrer gemeynre stegen genoempt 

die Hynthamsche Stege, ter zyden ende by den dreyboem bynnen deser meyeryen 

216

fol. 250 v 

fol. 251 r 

fol. 251 v 

1476-1477 

gelegen, ende vandair voirt allet water langs tot verbii die Engelantsche moelen 

ende voirt tot enen gemeynen waterlaet, comende van Den Dungen ende vandair 

loepende doer die Sporcsche Brug ende voirt int voirs. water loepende tegen een 

er¡enisse genoempt die Caluer Straet, den goids- /huys van Berne toebehorende; 

gelyc dieselve brieve breder inhoudende ende zyn van den daet den XVIII en dach 

novembris int iair M CCCC LXXV. 

Vonnisse interlocutorie aengaende den Loeuensche toll ende oude 

geleyde 

Oeck in denvoirs. iair LXXVden X en dach in aprille, naedien questie was geresen 

tusschen Arnden Schriine 1 ende Anthonys vanWinge, als pechteren des tols ende 

oude geleyde van Loeuen, ende Iannen van Arkel, als onderscouthet, den wethoudren 

deser stat endeWillemen van der Hellen, als pechter des tols bynnen deser 

stat aengaende den voirs. toll van Loeuen, dairaf dat die voirs. Arnt ende 

Anthonys meynden ende sustineerden dien te moigen leggen, he¡en ende ontfangen 

van gueden ongevryde personen toebehorende, alsoewael bynnen deser stat 

als in anderen steden, dorpen ende plaetsen des lants van Brabant, soe hebben die 

president ende andere heren van den Raide geordineert in Brabant, dairvoir die 

questie voirs. was gecomen nae vele allegacien ter eenre ende ter andere gedaen, 

voir recht declareert ende appoincteert dat die namptisacie by den voirs. Arnden 

ende Anthonysenversocht, nyet en sal werden gedaen ende dat duerende tprocess 

tusschen beyde geport ende hangende ongedecideert, sullen allen die gueden 

ende comansscappen daira¡ Arnt ende Anthonys voirs. pretenderen te hebben 

recht van toll, ten versueck van denselven werden geset in gescrifte by den rentmeester 

van Den Bosch oft zynen dairtoe gecommitteerden, naevolgende in desen 

zekere andere appoinctemente in der voirs. saken gegeven; prout in litteris 

beginnende:`Kaerle, by der gracien Goids'ende begrepen folio CC XII. / 

teser tyt waert aflivich die voirs. hertoge kaerle van 

bourgoindien 

Remigii confessoris anno M o CCCC o LXXVI o : Willelmus de Ghent, Iohannes 

Waerloes ¢lius Iohannis, Iohannes Steenwech, Henricus de Kessel, Willelmus 

Pyckeuet, Ghyselbertus Pels, Iohannes deVladeracken. 

Burgimagistri seu receptores: Bernardus Ianssoen,Theodericus van den Hoeuel. 

In den voirs. iair LXXVI nae den verlyes des voirs. striitz in den voirs. vasten gehadt, 

soe heeft hertoge Kaerle voirs. weder vergadert vele volcx ende ginc liggen 

voir die stat van Morat by Losanen in Sauoyen, die de Zwitzen inhadden, ende 

altemet trac zynvolc opten kant van Zwitzenlant ende schermutsten metten Zwitzen, 

mar zy en dorsten nyet dyep int lant / ryden om tgroet gebercht dat dairin 

leegt ende die Zwitsen laigen in de valeyen dat mense nyet en zach. 

1 Lees mogelijk Schriiue. 

217

fol. 252 r 

fol. 252 v 

1476-1477 

Den II ten strydt die hertoich Kaerl verloes tegens die Zwitsen 

Ende aldus hertoch Kaerle voirs. voir Morat liggende vergaderden die Zwitsen 

een groot volck ende heyr, dairtoe zy oic te hulpen creegen hertoge Zegemont 

van Oistryc ende den hertoichvan Loraynen met vele gebannen Fransoysen, ende 

vyelen alsoe den voirs. hertoich aen zeer fellick als op Sint-Ians-Baptistendach te 

midsoemer des smorgens vroech, alsoe dat alle diegeen die consten ontcomen, 

vloeden om hair lyf te salveren, alsoe datter van hertoge Kaerls volc doot blee¡ 

wael XVI M menschen, ende hertoich Kaerle voirs. ontquam met luttel volcx ende 

quam int greefscap van Bourgoingien in zyn lant. Ende alsoe geringe als men vernam 

dat hertoge Kaerle noch leefden, waren zyn vrienden blyde ende doe wyes 

hem weder groot volc aen, zoedat hy een groet volc byeen had vergadert ende 

doe vernam hertoich oic dat het lant van Loraynen weder overgegaen was aen horen 

hertoich, dairinne hy qualic tevreden was. 

Dat hertoge Kaerle weder voir Nancy ginc liggen 

Ende dairomme versaemden hy alle tvolc dat hy konde ende quam wederom liggenvoir 

die stat van Nancii int hertoichdomvan Loraynen ende /als hy vaste dairvoir 

blee¡ liggen zoe en quam hem nyet victalie genoich noch provande aen. Oeck 

conden zy qualyc voragie crigen voir hoir perden ende dat dairomme want allen 

die straten ende passaigien waren beleegt van zynen vyanden zeer sterckelyc, alsoe 

dat hy ende zyn volc dair mosten blyven liggen in groeter armoeden van honger 

ende andere gebreken, zoedattet heyr zeer machteloes wairt. Oeck was doen 

alten couden winter zoedatse groten couden leden. Ende hertoge Kaerle scree¡ 

vele brieven zeer compassilic aen sommige heren van zynen landen om bystant 

van volc, van gelde ende vitailie te hebbene, want sonder hulpe en mecht hy vandair 

nyet geraken. Marlazen, hy en creech geen bystant; hemwairt gesonden enen 

wagen met gelt geladen, mar hy blee¡ onderwegen verdonckert tot Lutzenborch, 

etc. zoedat hertoge Kaerle voirs. troesteloes blee¡. Dit vernemende die hertoich 

van Loraynen zoe vergaderden hy groot volc. Oeck creech hy uuyt Vrancryc heymelic 

IX C lancien, oeck creech hy een groot heyr van Zwitsen dairmede hy hem 

verbonden had. 

Nu blee¡ hertoge Kaerle doot 

Opten heiligen Dartienavont op enen sondach int voirs. iair LXXVI quam die 

hertoge van Loraynen met zynen volc te perde op deen zyde ende die Zwitzen op 

dander zyde ende bevyelen hertoich / Kaerlen vreeslyken die dair den strydt verloos, 

mitz dat zyn volc crachteloes ende moedeloes was, geen groete were byedende, 

mar een yegelic pynden hem te vlyen. Ende zoe blee¡ dair vele volcx 

verslagen alsoe dat hertoge Kaerle ten eynde oic vliedende met vele volcx verslagen 

wert omtrent een cleyn ryvierken dair hybynnen drie dagenvonden wert ende 

wert te Nancy bynnengebracht ende aldair begraven. Ende dair wairt gevangen 

die greve van Nassou, die greve van Chymay, heer Anthonys, bastart van Bourgoindien 

ende vele andere. 

218

fol. 253 r 

fol. 253 v 

1476-1477 

ten tyde van iouffrouwe marien, dochter hertoge kaerls 

van bourgoindien 1 

Hertoge Kaerle voirs. lyet after van ziinre middelster huysvrouwen, vrouwe Ysabelenvan 

Bourboen, een eenige dochter, geheiten Maria, dairop Brabant ende die 

andere landen van hertoge Kaerle verstorven ende zii wairt alom gehuld. Nae die 

doot hertoge Kaerls voirs. stonden op die gemeynten van den steden tegens die 

wethouders, diese vyngen ende qualic tracteerden. / 

Previlegie van sekere goeden poincten verleent bii iou¡rouwe Marie, 

hertoginne van Brabant 

In den voirs. iair LXXVI den XI ten dach in februario nae der a£ivicheit hertoge 

Kaerls voirs. ende als die voirs. iou¡rouwe Marie gehuld was wesende tot Ghent, 

dair by hair comen waren heer Lodewyc van Bourboen, bisscop van Ludic, hair 

oem, hertoich Ianvan Cleue ende heer Adol¡, zyn brueder, heer van Rauensteyn, 

hair neven, ende dair die gedeputeerde van den landen oic waren, soe heeft die 

voirs. iou¡rouwe Marie voir hair, hair oiren, erven ende nacomelingen hertogen 

ende hertoginnen, princen ende princerssen der voirs. hare landen geconsenteert, 

gegeven ende verleent generalic ende particieerlic elcken lande bysunder 

die poincten hiernae verclairt tot ewigen daigen te gebruycken ende onderhouden 

te werden sonder breken: 

in den iersten dat zy zoude stellen enen Groten Raedt van personen ende condicien 

die hoir residencie zouden houden dair zy bynnen haren lande zoude wesen, 

daira¡ alleen deen principael hoot ende cancellier sal wesen, connende Lattyn, 

Walsch ende Duytsch, ende datse voirts soude stellen uut harenWalschen landen 

vier heren ende goede mannen, uuyt den lande van Burgoindien twe, uuyt den 

lande van Artoys ende Pickardyen twee, uuyt den lande van Henegouwe enen, 

ende /enen uuyten lande van Namen, uuyten Duytschen landt vier, uuyt Brabant 

vier, uuyt Vlaenderen vier, uuyt Hollant ende Zeelant twee, uuyt Lutsenborch 

endeValkenborch twee, uuyten lande van Lymborch ende Ouermaze twe, dairaf 

deen helft altyt zal wesen edel ende dander helfte clercken van recht, ende dat tot 

dien die princen ende herenvan horen bloede zullen moigen comen, etc.; ende dat 

die secretaryssen tot haren Raide behorende, zullen wesen in alsulcken getal ende 

uuyt haren landen als heur verduncken soude, connende ten mynsten Walsch 

ende Duytsch; 

item dat die voirs. van den Groeten Raide zullen eeden doen die rechten, previlegien, 

aude ende nyewe, ende oic die costumen ende usaigien van elcken lande 

ende steden te onderhouden; 

item dat die saken voir hen comende zullen werden gehandelt in der talen die men 

spreect daer die verwerders woenen; 

item ende datgeen dat tegens die previlegien ingebroken is van onwerden sal wesen; 

1 Herhaald tot en met fol. 264 v . 

219

fol. 254 r 

fol. 254 v 

1476-1477 

item ende dat men die brieven die men sal uuytseynden uuyter raetcameren, sal 

seynden in der talen dye men spreect daer mense seyndt, ende ofse anders gesonden 

worden, soe en sal mense nyet dorven obedieren noch die gedaighde en dorven 

nyet compareren; / 

item ende dat die Consistorie tot Mechelen opgesette nyeute zyn zoude tot ewigen 

daigen ende afgestelt blyven sonder ennige gelycke in toecomende tyden op te 

stellen; 

item dat alle saken int Parlament tot Mechelen by evocacien, betogen ende die 

noch aldair hangen onbeslicht, gesonden zullen werden ter plaetsen dairse evoceert 

ende uuytgeroepen zyn; insgelycx sal gescien van den saken die by appellacien 

int Parlament voirs. betogen zyn; 

item ende dat zii geen oirlogen en zoude moigen aennemen buyten rade der Staten 

van allen haren landen; 

item oft oirloige aengenomen worde by gemeynen overdrage, dat men dat sal publiceren 

ende nae der publicacie zullen die persoonen van der wederpartyen XL 

daigen geleyde hebben om te moigen met horen gueden vertrecken; 

item ende als ennige oirloge aengeheven sal wesen, alsdan zullen hair vasallen 

ende mannen van leen leen houdende tot dyenst van wapenen, moeten dyenen 

tot op die frontieren van den lande dair hoir leenen gelegen zyn ende nyet vorder, 

het en zydat hen gelieft, etc. ende dat nae derouder costumen als die leenmannen 

hen zullen opsetten dat zii alsdan van den heer daironder zy dienen, zullen hebben 

hoir gagien oft soudye alsoe lange zy in den dyenst zullen wesen, des zullen 

die mansmannen leene houdende tot gelycken dienste van wapenen /staende, den 

vasallen te hulpen zullen comen nae der ordinancien van den Staite van elcker 

landen ende dat alle andere ordinancien dairop gemaect zouden wesen casseert; 

Dat die Staiten van den gemeynen landen ende van elcken lande bysunder 

moigen vergaderen alst hen belyeft 1 

item dat die Staitenvan haren landen generalic om saken ende prou¡yten denselven 

aengaende insgelycx die Staiten van elcken lande particuleerlic om saken elcken 

aengaende zullen moigen vergaderen ter plaetsen dairt hen sal gelieven ende underlinge 

communiceren alsoe dick alst hen gelieft, sonder dairop te moeten verwerven 

hare oft hare naecomelinge consent, etc.; 

Van den geboden oft verboden tegens die previlegien comende 

item oft geboerden dat byhairoft haren nacomelingen oft byharen Groeten Raet oft 

Particulieren Raet ennige bevelen, geboden oft verboden uuytgesonden worden, gedragende 

tegens die generael oft particuliere previlegien van haren lande, dat die 

geen stat en zullen grypen; 

item ende dat die ondersaten van elcken lande zullen staen te recht ende iurisdictien 

van horen ordinarisen ende in mediaten richteren daironder zy nae den rechten, 

previlegien, costumen ende usaigien van ouden tyden geresorteert hebben, 

sonder vorder oft elders betogen te werdene in der ierster instancie; 

item dat men geen o¤cien van iusticien der landen verpachten en zal; 


220

fol. 255 r 

fol. 255 v 

fol. 256 r 

item dat men geender comanscappen loep hebbende, horen loep benemen en zal 

by verboden oft restrictien; / 

item ende dat men geenderhande abdyen, prelaturen oft digniteyten van nu voirtane 

in commenden laten geven en sall in enniger manieren; 

Dat men geen tollen opsetten en sal noch wachten derselver 

item ende dat men geen nyewe tollen oft wachten van nyewen tollen en sal opsetten 

ende alle nyewe tollen sonder consent van den lande opgeset, te nyeute gedaen zullen 

worden; 

tot onderhoudenisse van welken poincten voirs. soe heeft iou¡rouwe Marie voirs. 

hair, hair oir ende nacomelingen zeer zwairlic verobligeert, verlooft ende verbonden; 

prout in litteris incipientibus:`Marie, byder gracien Goidz hertoginne'etc. et 

comprehensis folio CCCC XXXVende die voirs. brieven tot hare vorder sterckenissen 

zyn oic bezegelt geweest by den voirs. bisscop Lodewyc van Bourbon ende 

den heer van Rauensteyn. 

Item ende in den voirs. iair nae dode van hertoge Kaerle voirs. zoe verhyelt hair 

iou¡rouwe Mariavoirs. tot Ghent, dair die voirs. bisscop van Ludick, hertoich Ian 

van Cleue ende heer Adolph van Rauensteyn by hair quamen om die landen in 

pays te houdene. / 

Dat die cancellier ende Humbercourt worden gericht 

Ende terselvertytoptenWitten Donredachwerden tot Gentonthalst die cancellier 

van Bourgoindien ende die heer van Humbercourt ende dat ende diergelycken 

aenmerckende, vele van hertoge Kaerls heren toegen over bii coninc Lodewyc 

vanVrancryc, als die prothonotarys van Cluygny, heer Philips van Creuekur, heer 

van Cordes, die heer van Rochen, dairmede die coninc zeer wairt gesterct ende hy 

creech heer Anthonys den Bastart die te Nancy gevangen wart. Ende die stat ende 

dlant van Ludic begonst oic te morren, zoedat men hen wedergeven moest haren 

peroen, die doe stont te Brugge opte borse. Die coninc vanVrancryc voirnam dat 

by der doot van hertoich Kaerle dbestant uuyt was, dwelc hy met hem had gemaect. 

Hy ginc innemen vele steden inVermandoys ende op die Somme, die hertoich 

Kaerle syndert der reysen van Montherry behouden had, ende dair noch 

sekere steden in Henegouwe ende Artoys. 

Dat coninc Lodewyc Bourgoindien innam 

Hy creech oec in dat hertoichdom van Bourgoindien, dwelc hy meynden dat der 

cronen aengestorven was ende dattet op geen vrouwen versterven en mocht. Oeck 

creech hy die greefscappen van Bourgoindien, van Artoys ende van Boulonoys./ 

Dat Auennes van den Fransoysen wairt gewonnen 

1476-1477 

Ende dat omme die palen te bewaren van Henegou worden uuyt Brabant gesonden 

tot Auennes die heren van Parweys, van Ghete, heer Ian van Rotselair ende 

die ioncker van Culenborch, heer van Hoichstraten, met groten volck. Mar die 

Fransoysen wonnen die stat ende die voirs. heren worden gevangen ende zwairlic 

gescat. Item alsdoen oeck leyden die coninc stercke garnisoen in de stat van Doer- 

221

fol. 256 v 

fol. 257 r 

1476-1477 

nickvanvele Fransche capiteynen, die vele scaden scaden inVlaenderen, in Artois 

ende Henegouwe. 

Dat heer Adolph van Gelre voir Doernic doot blee¡ 

DieVleminge stelden hen dairtegens ende namen heer Adolphen, zoenvan Gelre, 

die tot Cortryc lach gevangen, tot enen capiteyn ende dieVleminge trocken met 

hem uuyt met groeter macht. Ende hyleydense voir Doernic, dair zy roefden ende 

branden al dien dach, ende den Fransoysen verdocht tyt, zoe sloegen zy uuyt 

Doernic comende op die Vleminge. dWelc siende heer Adolph van Gelre nam 

een glavie ende sloech uuyt met zyn dorde zeer onwyselic om hoir glavien te breken, 

die oic zoevele dair tegens quamen. Mar heer Adolph wairt dair van enen 

Fransoys ter eerden gevelt ende wairt verslagen, want hy zoe verre uuyt zynen 

hoep gereden was dat hem in tyts geen ontset en conste gecomen, ende die Fransoysen 

vuerden den doden lichaem mede bynnen Doernic, dair hy wairt begraven. 

/ 

Van der commocien die bynnen deser stat was nae der doot hertoge 

Kaerls voirs. 

Oeck in den voirs. iair LXXVI den XVIII en dach in merte zoe geboerden een grote 

commocie bynnen deser stat, dat die gemeynte opstont tegens die heren ende 

dat vele van den heeren worden gevangen ende opter poirten in gevenckenisse gestelt 

ende dairinne gehouden totten XXVI en dach toe van meye dair naestvolgende; 

ende totdatse verborcht hadden tot behoe¡ deser stat VII M ende VII C 

Rynsgulden, van denwelcken zii evenwael nyet en gaven, mar worden daira¡ naederhant 

quytgescouwen ende voir alle costen, onmoytten ende scaden geleden 

opter poirten ende by pandinge op hoir gueden buyten gelegen gedaen ter cause 

der voirs. verborch der penningen, wairt hen toegevuegt VII C ende XXV Rynsgulden; 

gelyc dit al breder blyct in eenre uuytspraken dairaf gedaen ende dairaf 

die brieven beginnen:Ìn den name der heiliger ende ongesceydenre Dryevoldicheyt, 

amen.Wy, scepenen, gezworen'etc. ende zyn begrepen opten blade. 1 

Van der commocien tot Loeuen 

Die gemeynte van Loeuen rees oeck tegens hoir heeren op ende maecten hoiren 

capiteyn enen vleeshouwer, geheiten Pouwels Loenken, die tot zynen raide had 

enen smet die de / quade smiit hyet, ende zy deden groete fortsen ende excessen 

tegens die wethouders, mar ten eynde worden zy veriaecht ende Pouwels wairt 

gegrepen in Zeelant van den heer van Cruningen ende wert aldair onthalst als 

een muytmaker. 

Oeck nae der doot van der voirs. hertoge Kaerle begonsten die van Nymegen 

ende andere steden slantz van Gelre hen oic af te keren van den huyse van Bourgoindien 

ende van Brabant, dairtoe zeer behulpich was iou¡rouw Katheryn van 

Gelre, zuster van den voirs. hertoich Adolph. 

1 Hierna ontbreekt het folionummer; deze oorkonde staat niet in het cartularium. 

222

fol. 257 v 

fol. 258 r 

Remigii confessoris anno M o CCCC o LXXVII o : Goeswinus de Beeck, Martinus 

de Rode, Theodericus de Aa, Adam die Lu, Henricus Sanders,Willelmus Luedinx, 

Gerardus deVladeracken./ 

Burgimagistri seu receptores: Willelmus de Poppel, Egidius Zecker. 

Incoempste iou¡rouwe Marie 

1477-1478 

In den voirs. iair LXXVII den XXIX en dach in meye soe heeft iou¡rouwe Maria, 

hertoginne van Bourgoindien, van Lothryc, van Brabant, etc., voir hair, hairoiren 

ende nacomelingen tot hare blyder incoempsten ten bywesen van hertoge Iannen 

van Cleue, van den heer van Rauesteyn, van heer Iorys van Baden, bisscop van 

Metz, heren Lodewyck, hertoge van Beyeren, greve vanVeldens, van meester Iannen 

van den Boeuerye, heer vanWyerts, hooft van den Groeten Raide, ende vele 

meer andere heren, etc. wesende tot Loeuen, den lande van Brabant verleent vele 

ende versceyden poincten ende vesticheiden van rechte. 

Hoe men die ingesetenen handelen sal 

In den iersten dat men die ingesetenen van den lande van Brabant, Lymborch ende 

van Ouermaze sal handelen nae den rechten van den steden ende bancken daerse 

geseten oft aengetast werden, uuytgenomen de crimien lese maiestatis; 

Van der bewaernisse slants previlegien 

item dat die previlegien ende carthen hair ende den lande aengaende bewairt zullen 

werden tAntwerpen; / 

Van oirlogen aen te nemen 

item dat men geen oirloige aennemen en sal sonder consent der steden ende slants 

van Brabant, noch geloven noch bezegelen ennige saken dairmede dlant gecrenct 

mucht wesen oft bescedicht werden; 

Van den titel, wapenen, zegel ende die brieven te tekenen 

item dat zy aennemen sal den titel ende wapenen van Lothryc, van Brabant, van 

Lymborch ende van Gelre, etc. ende dairnae enen zegel doen steeken dairmede alle 

saken zullen werden bezegelt ende die brieven getekent; 

Van den lant van Gelre, Graue, Kuyc ende Oyen 

item dat zy thertoichdom van Gelre ende gree¡scap van Zuytphen ende die stat van 

Den Graue, dlant van Kuyc ende Oyen aen Brabant zal houden annexeert; 

Van der qualiteyten der raitsluden van Brabant ende hoere residencie 

item dat zy in Brabant zoude ordineren acht wittige, werdige personen, geboren 

ende geguedt in Brabantoft intlant van Ouermaze, dairafdie vier sullen wesen edele 

ende sciltboertige, ende dander vier clercken van recht, dairaf deen sal zyn cancellier, 

cunnende spreken Latyn,Walsch ende Duytsch, ende die den zegel bewaren sal, 

ende datse houden zullen hoir residencie in Brabant; 

item dat die raitsluden alleen zullen hebben kennisse van den saken zoe des geploegen 

is geweest by tyden wylen hertoge Philips van Bourgoindien; 

item dat den Raet van Brabant sal kennesse hebben van alle Brabantsche ende 

Lymborchsche saken, oic in absencie van den prince. 

223

fol. 258 v 

fol. 259 r 

1477-1478 

Item die voirscr. incoempste inhelt oic van den naevolgenden poincten ende articulen: 

itemvan den getale der secretarysenvan den Brabantschen Raide diere sess zullen 

wesen ende nyet meer, ende hoir tekenen; /item dat die raitsluyden, meesters ende 

auditeurs van der Rekencameren zweren zullen dlant recht ende dat zy nyet wesen 

en zullen noch tekenen dair men yet sal versetten oft vercopen, etc.; 

item van wat saken dat men sal moigen appelleren ende reformacie begeren ende 

bynnen wat tyde dat sal moiten gescien ende oick op wat peen, etc. ende dat men 

sal moigen accuseren die scepenen van corrupcien; 

item van den beroep aen de hooftbanck ende van den hoeftvonnissen te halen; 

item dat die steden ende vryheiden sullen hebben dbericht van horen scepenen 

brieven, poirteren ende van weygeringe van recht ende dat zy die o¤ciers zullen 

moigen corrigeren civilic ende dat tvonness van Sint-Odemairs casseert is; 

item dat die hertoge geen broecken quytscelden noch groete giften geven en sal 

dan by den Raide ende hoe dat men die brieven dairaf sal tekenen; 

item dat dlant van Lymborch ende van Ouermaze sal blyven aen Brabant, dat men 

dlant ende die sloeten nyet meer belasten en zal ende dat men alle sloten sal doen 

bewaren ende casteleynen stellen, geboren ende geguedt in den lande; 

item dat alle o¤cien zullen moeten werden bedient by den principalen ende sonder 

gesubstituerde persoenen, uutgenomen dat do¤ciers van iusticien stedehouders 

zullen moigen zetten in horen absencien; 

item dat alle nyewe tollen ende nyewe wachten van tollen af zullen wesen ende dat 

alzoe af zelen wesen vele diverse wachten ende dat een yegelic sal varen ende vlyeten 

op den auden toll ende last; / 

item van tolle van den wyn die doer dlant passeert; 

item van den toll van den lantwyne; 

item van den toll van tapisseriien; 

item dat men in Brabant gestaen sal met enen geleyde; 

item dat questien van den tolle zullen sommeerlic werden appoincteert by den 

wethouders alsoe verre zy cunnen; 

item dat men van gueden dye men in Brabant tot Bergen scepen sal, gestaen zal 

metten tol van Antwerpen sonder den Zeeusschen toll te betalen, ende dat men 

alle tolpenningen sal werderen ende die tot allen tolsteden in een boert oepelic 

hangen; 

item dat die ryvier van den Hont tollvry zal wesen ende dat die Brabanders egeenen 

tol en zullen geven tot Myddeborch,Vlissingen, ter Veere, Rammekens ende 

Arremuyden; 

item dat een yegelic tot Antwerpen sal gestaen metten auden tol ende sonder geleyde 

ende die hertoige alle ingeseten slantz sal vryenvan den sculden ende geloeften 

die hy gemaect oft geloeft hedde; ende dat die poirters van Den Bosch zullen 

behouden hoir vryheit van toll in Hollant ende Zeelant ende dat die stat van Den 

Bosch zal behouden hoir previlegie aengaende den vercrych, verster¡ ende besetsel 

der geestelycker personen; 

item dat een yegelyc doer die Eendrecht zal vry moigen varen van den Zeeusschen 

tol ende dat die poirters van Den Bosch zullen tollvry wesen in den landvan Gelre 

te water ende te lande; 

224

fol. 259 v 

fol. 260 r 

fol. 260 v 

1477-1478 

item dat men die straten sal vryen ende oepen houden, uuytgenomen van personelen 

saken, sculden, broecken oft mesdaden; / 

item dat men alle diegeen die sculdich zyn te maken wegen oft bruggen, dairtoe 

zal bedwingen ende dat in hore gebreck die hootstat dat zal moigen doen doen; 

item dat die tolleners, muntmeesters ende wysers van der tolcameren nyet en zullen 

moigen wesen in den Raide noch der steden rechten; 

item dat men geen gevangenen bynnen Brabant buyten Brabant vueren en zall; 

item dat men egenen penninck en sal slaen, het en zy by den Staiten, noch egenen 

penninc lichten noch argeren; ende dat men slaen sal in den vryen steden ende 

assayeren eens siaers ende dat oic egenen penninc bynnen oft buyten den lande 

geslagen en sal curs hebben, hy en zy ierst geassayeert; 

item dat die bastarden oft die in overspel sitten egeen o¤cie en zullen moigen bedienen, 

uuytgenomen diegeen die sonder middel van hertogen oft greven zyn 

descendeert, ende dat een yegelic zyn o¤cie selve in persoen sal moeten bedyenen; 

item dat alle onsculdige van gescille oft gevecht vrede zullen hebben XXIIII uren; 

item dat men geenen personen van dootslage dlant en sal moigen geven, hy en heb 

ierst versoent die mage, ende dat men hem gene geleyde en sal moigen geven van 

den gewyde te gaen; 

item dat een yegelic zyn o¤cie selve sal bedienen sonder die te moigen overgeven, 

vercopen oft verhueren, ende dat / alle vroenteners ende andere o¤ciers sullen 

moeten caucie zetten ende dat een yegelic zyn selfs cost zal moigen doen ende betalen 

sdaigs den vroenteneer eenen stuver; 

item dat men nyemanden en sal vangen bynnen zynen huyse noch huyssueckinge 

doen, het en weer, etc.; 

item dat diegeen die bynnen horen huysen overvallen werden, sullen die overvalders 

moigen vangen ende oft zyse in dien dootsloegen, dat zy daira¡ quyt zullen 

zyn; ende diegeen die in evelen moede yemants doer, venster oft huys opsloege, 

dat die by dach dat doende verboeren sal enen wech tot Sint-Iacops in Galissen 

ende by nacht enen wech in Cypers; 1 

item dat men geen o¤cie en sal verpachten noch belenen ende hoe dat men die 

geleende penningen vanauts sal betalen; 

item dat dingesetenen slantz malcanderen buyten lantz nyet en zullen moegen 

cummeren noch dagen, uuytgesceyden van testamenten, huwelicsche vorwarde, 

aelmoessen ende geestelycke gueden, ende wat die overtreders souden bruecken 

ende dat men nyemanden te camp en zal moigen heysschen; 

item dat die ontseggers, roevers, branders ende diegeen die die succursde, huysde 

oft hoefde, zullen verboren lyf ende goet ende dat men hen dlant nyet en zall moigen 

geven; / 

item van den scaecke dair die persoen cryt oft zwycht ende van den ontleyden der 

onmundiger kynderen ende die verbuerte; 

item dat men nyemanden van dootslaige en zal bedragen die hem der wairheit 

derre getroesten; 


225

fol. 261 r 

fol. 261 v 

1477-1478 

item dat die bastarden hoir testament zullen moegen maken ende dat men hen sal 

succederen; 

item dat een yegelic sal vry blyven van kenlycken ongevalle over zyn kynderen, 

booden, etc. ende dat men die con¢scacie van simplen dootslagen sal moigen lossen 

met XXXI Rynsgulden; 

item dese vorste ende naevolgende articulen in de incoempste begrepen zoe die 

dair int lanck staen, zyn allen van den verboert van dootslage ende van der con- 

¢scacien van den gueden, etc.; 1 

item dat men die wethouders, sheren knapen, serganten sal punieren by den gerichte 

ende ter plaetsen dair zy geseten zyn; 

item dat in gevalle do¤cier weygerden recht, publicacie oft geboden te doen, dat 

die wethouders dat by eenen anderen zullen moigen doen doen; 1 

item dat men nyemanden en sal ontdecken dan byden bourgermeesters oft scepenen; 

item van den zeentscepenen 2 ende dat men nyemanden dair egeen oepenbair 

fame af en is en sal accuseren ende dat men / buyten die zeentdagen nyemanden 

en sal daigen; 

item dat alle plaetsen met den lande gewonnen oft te wynnen aen dlant zullen blyven; 

item dat men eenen yegelycken palange 3 sal doen dies begeert; 

item van den buytenpoirters ende Sinte-Petersmannen; 

van den buytenpoirters ende Petersmannen wair die te recht behoren sonder van 

gebuerlycken rechte; 

dat die dorpluyde oeck nyet meer dan twewerven tiaers ter eeningen oft wairheyt 

en zullen dorven comen; 

dat egeen o¤cier van buyten lantz executie en sal moigen doen in Brabant; 

dat een leeck persoen den anderen egeen sake overgeven en sal noch en mach, die 

met vonnisse weer verloren ende op wat peen dat dat zoude wesen; 

dat dondersetenvan Brabant van saken den geestelycken gerichtebehorende, nyet 

en sullen moigen worden getogen tot anderen gerichte van personen oft gueden; 

dat diegeen die in overspel sitten oft vrouwen buyten horen huysen houden, geen 

o¤cie en zullen hebben ende dat diegeen die in keesdomme 4 hebben geseten, zullen 

moigen vergaderen in huwelic sonder afcoep; / 

dat een yegelic zyns selfs goet sal moigen hueden ende honde houden ongecort 

ende dat elc sal moigen iagen hazen, vossen, etc. ende vliegen ende vangen oft 

schyeten mussen, vincken, sneppen, etc.; 1 

dat alle ridderen ende goede luyde zullen moegen iagen alrehande groet wilt, 

uuytgesceyden in den vryen waranden; 

van den vryen waranden; 

wat sculd dat men sal trecken ten woudtrecht ende waer die kennesse van dien sal 

wesen; 

1 


2 

Seentschepen: schepen die als vertegenwoordiger van het wereldlijk gezag zitting heeft in de 

seent of kerkvergadering. 

3 

Palange: grensregeling. 

4 

Kevesdoem: overspel. 

226

fol. 262 r 

fol. 262 v 

1477-1478 

dat die drossaet van Brabant, bailiuwe van den Walschen lande, die meyere van 

Loeuen,Thienen, mercgreve van Antwerpen, scouthet van Den Bosch ende alle 

rentmeesters zullen zyn geboren Brabanders; 

van den bancken van Zanthouen ende vanVcle; 

dat Antwerpen metter bewysinge sal blyven aen Brabant; 

dat men die dachvairden sal bescriven XIIII dagen tevoren ende tot gelegenen 

plaetse die veylich is, ende hoe die Staiten hoir lasten sullen moigen oepenen ende 

dat men die Staiten nyet en sal arresteren ende dat die Staiten by henselven zullen 

moigen vergaderen; 1 

van den leenhove ende gedingen ende dat die stathoudere sal zyn residencie houden 

in Brabant ende Brabander zyn ende van den stathouders der Mechelse leenen 

in Brabant gelegen; 

dat die raitsluyde van Brabant vasallen, o¤cieren, dienders, scepenen, bourgermeesters, 

raitsluyde, leenmannen ende alle / andere, etc. zweren sullen, etc. dat 

zy nyemanden en zullen veronrechten ende dat zy om horen dienste nyet gegeven, 

geloeft noch gebeden en hebben; 

dat die commissarysen die tot der veranderinge van der witten worden gestelt, oic 

zullen zweren; 

van zekeren previlegien van dien van Den Bosch, Herentals, Lyere zullen blyven 

in hoer macht; 

dat die drossaet ende andere groete o¤ciers ende wethouders zullen zweren die 

heerlicheyt ende die rechten van den lande te verwaren; 

dat men die mercten van Antwerpen sal vryen ende oic nyet turberen met geboden 

oft verbodenvan der munten, noch nyemanden aldair arresteren ende oic van 

der merctvrede; 

van den nacien die inVlaenderen hoir statie houden ende horen previlegien; 

dat die Brabanders ende van Ouermaze hoir goede die zy in anderen landen hebben, 

zullen rastelic moegen gebruycken sonder gebode oft verbode ter contrarien; 

dat die coepluyden van allen den lande sollen underlinge moigen verkeren ende 

coepslaigen op horen gerechten tolle ende ongelde; 

dat dlant, slot ende steden van Huesden en van Sinte-Gertruyenberge aen Brabant 

zullen blyven; 

dat men der stat van Antwerpen zal verlenen scadeloes- /brieve van lyfrenten die 

zy voir den hertoge gevest ende gezegelt hebben; 

item dat die hertogen alsulckenen lyfrenten als die steden in tyden voirleeden hebben 

gevest, zullen betalen ende enen yegelycken van dien ende oic die opte goidhusen 

van Luydic lyfgoet hebben, trecht doen ende laten gescien; 

dat die hertoge van Brabant den hertoge van Guylic zall betalen LXXX M gulden 

ende dat die ingesetenen van den lande zullen worden gevrydt van den gueden die 

men den Coelschen oft anderen afgenomen heeft mitz den veeden; 

dat men den ingesetenenvan Brabant die lyfpensien hebben opte steedenvan Hollant 

ende Zeelant, het recht sall doen gescien van dien, etc.; 


227

fol. 263 r 

fol. 263 v 

1477-1478 

dat nyet meer dan een doerwerder in Brabant wesen en zal ende dat do¤ciers 

die executien zullen doen ende dat die doerwerder ende boden caucie zullen 

stellen; 

van den opsetten van grontchynsen ende boeten; 

dat alle mandamenten geworven oft te werven inhoudende peenen van horen 

chynsen te betalen tot zekeren daigen oft plaetzen, doot zullen zyn ende dat men 

die gebreken sal volgen met der bancken recht ende hoe men beslichten sal die 

questie van der betalinge ende dat men nyet dan een recht en zal nemen van diverse 

erfgenamen ende dat die richters van eenre executien oft exploite nyet meer 

dan een recht hebben en zullen; 

ende wat men sal geven van op- / setten ende boeten van den grontchynsen ende 

dat die rentmeesters hen nyet en zullen onderweynden dan van horen o¤cien; 1 

dat die o¤ciers oft wethouders van egeenen zaken oft exploiten meer nemen en 

zullen dan men en pleech int iair XIIII C XXX ende dair tevoren; 

dat een yegelyc zyn verdroncken goet oft verdreven sceepen zal moigen aenverden 

ende dat men hetselve goet een iair verwaren sal, het en weer verder¡elic; 

dat do¤ciers nyemanden moyen en sullen met korweyden, scapen houden oftyet 

anders te houden, schoove te geven oft tavern te houden om die luyden te bescatten; 

dat nyemand gelt en sal nemen om tvolc van wapenen te verloigeren noch die dorpen 

dairmede scatten; 

dat men nyemanden en sal bedwingen om gelt te leenen; 

dat men egeenen procureur oft conterolleur en sal hebben, mar dat alle excessen 

zullen werden gecorrigeert, etc.; 

van den saken die gehangen hebben int Parlement, hoe men die zal remitteren 

ende oic van den saken hangende in den Raet van Brabant, hoe die gewyst oft geremitteert 

zullen werden; 

van anderen saken die int Parlement ierst in zyn gezett, hoe men die sal remvoyeren; 

/ 

dat men tot Repelmonde,Worcum, Gyessen, Gorichem, Zeempse ende Aelsuoirt 

nyet meer en zal geven van tol dan men pleech by den aencomen van hertoge Philips 

van Bourgoindien; 

dat die Rekencamer sal vertrecken in Brabant ende dat zy geen appoinctementen 

en zullen geven dan by den Raet, het en weer, etc.; 

hoe die Staiten van Brabant als zy vergadert zyn hoir lasten zullen oepenen ende 

dat enen staet den anderen nyet belasten en zal; 

van den sallaris der raitsluyde, secretarissen ende van den recht dat men van den 

zegel van Brabant zal geven ende den loen der commissarissen; 

dat die raitsluyde van Brabant, o¤ciers van iusticien oft ontfange nyet en zullen 

comen ten raide der Staiten, noch in de witte der steden, etc.; 

van den woecker der lombarden ende wat zy zullen nemen ende enen yegelic gerieven 

ende hoe men die pande sal vercopen; 

dat die ketten te he¡en af zal zyn; 


228

fol. 264 r 

fol. 264 v 

1477-1478 

dat die hertoge oft die smale heren die penningen, gulden oft zilveren, van horen 

chynsen nyet hoiger en moigen nemen dan die hertoge oft dan nu gaen; 1 

hoe men dat gelt van den houtscat sal he¡en; 

dat men nyet en sal verpachten bolbanen, clootbanen, closbanen, kegelbanen, 

queeckscoelen, dobbelscoelen, /rincscolen, mar zullen die afwesen; 

bynnen wat tyde dat men die vonnissen van alrehande zaken zal moeten wysen oft 

het hoet bevaen; 

dat men geen commissarysen oft raitsluyde en zall zetten boven het getal voir vercleert; 

dat die o¤cier alle gestolen goet wederkeren sal der partyen diet gestolen is; 

dat men geen quinquernellen noch brieven van respyt en zal verlenen om sculd te 

vertrecken; 

dat alle ottroye van chynsen ende wechgelt zall blyven gecontinueert X iair nae 

den uuytganckvan denselven ottroye; 

dat met salvigardien nyemand en sal worden gepraempt dan die dairinne zyn genoempt; 

dat men tot egeenen o¤cien en sal stellen ennige personen die men metten werlycken 

gerichte van horen abusen nyet en soude moigen corrigeren; 

Aengaet yemanden te vangen 

dat men nyemanden vangen en sall die tot goeder famen staet ende dat men die gevangen 

zoeverre zii des begeren tot egenen examen en sal stellen, men sal ierst hebben 

informacie van der suspicien; 

welke poincten allen ende een yegelic voirs. iou¡rouwe Maria voirs. opt heilige 

evangelium ly£ic gesworen / ende geloeft heeft te houden ende te doen houden 

ewelick, con¢rmerende voirts alle andere previlegien, costumen ende herbrengen, 

etc.; gelyc dit all breeder begrepen is in zekere brieven beginnende: `Marie, 

by der gracien Goidz'ende begrepen opten blade CC XIIII. 

Remissie opte commotie die was bynnen deser stat nae hertoich 

Kaerls doot 

Oeck in den voirs. 2 van LXXVII den XX en dach in iunio soe heeft die voirs. iouffrouwe 

Marie, hertoginne etc., voir hair, hair oiren, erven ende nacomelingen deser 

stat remitteert ende vergeven die commotie ende handelinge die de gemeynt 

hair had gevordert den XVIII en dach in merte lestleden tegens die wethouderen 

ende raitsluyden diese had gevangen, by namen Iannenvan Arkel, onderscouthet, 

ionckerWillemen van Gent, meester Henrickvan Kessel, alsdoen scepenen, Reyneren 

van den Hoeuel, gesworen, Ludolfen Buck, Iannen van Erpe Arntss., Symon 

van Gheel, Goessen van den Hezeacker ende Henricken Noede, 

raitsluyden; prout in litteris incipientibus: `Marie, by der gracien Goidz' etc. et 

comprehensis folio CCC XL. / 


2 Aldus hs., lees hierna iair. 

229

fol. 265 r 

fol. 265 v 

fol. 266 r 

1477-1478 

ten tyde van hertoge maximiliaen, soen van den keiser 

frederick, en van vrouw marien voirs. 

Dat hertoge Maximiliaen ende iou¡rou Marie voirs. in huwelic vergaderden 

1 

Oeck nae dode van hertoge Kaerle voirs. ende omtrent deser tyt wairt tracteert 

den huwelic tusschen heer Maximiliaen, zoen van keyser Frederic, ter eenre ende 

der voirs. iou¡rouwe Marie ter andere zyden, die oeck in huwelic vergaderden, 

nochtans by voirgaender dispensacien van den Stoel van Romen, want zy malcanderen 

bestonden ten dorden lede van der zyden van Portegael, want die keyserinne, 

hertoge Maximiliaens moeder, was des coninx dochter van Poirtegael, 

ende hertoge Kaerls van Bourgoindien moeder waren beyde van brueder ende 

suster kinderen. 

ten tyde van hertoge maximiliaen ende vrouwe maria, 

syn geselinne 2 

Approbacie van der incoempst vrouw Marie ende alles datse had verleent 

Daernae in denselven iair LXXVII denV ten dach in decembri soe heeft die voirs. 

hertoge Maximiliaen allen die poincten ende /articulen, by zynen voirvorderen 

ende nae by zynre geselinnen vrouw Marie int generael oft int particulier den 

lande van Brabant verleent, als nu in zyn yerste incoempste ende ontfangen geapprobeert 

ende die van nyews verleent ende consenteert te gebruyckene; ende heeft 

voirts geloeft opt heilighe evangelium voir hem, zyn oiren ende nacomelingen 

hertogen ende hertoginnen van Brabant, allen die poincten ende articulen vast te 

houden en doen houden tot ewigen daigen, gelyc in de brieven dairop gegeven 

breder wordt begrepen, ende dairby waren die bisscop van Metz, die heer van 

Chymay, ierste camerlinc, die greve van Nassou, meester Ian van der Boeueryen, 

heer vanWyeres, hoot van den Raide, meester Geldolph van der Noot, cancellier 

van Brabant, die heer van Bersele, heer Robbrecht Coutereau, etc.; welke brieven 

beginnen: `Maximiliaen, by der gracien Goidz' etc. ende zyn begrepen opten 

blade CC XLVIII. 

Addicie van der incoempsten vrouw Marie gegeven by hertoge Maximiliaen 

Daernae oeck in denselven iair LXXVII opten dorden dach in ianuario naedien 

die Staten slantz van Brabant den voirs. hertoge Maximiliaenen /hadden overgegeven 

zekere poincten ende gebreken die zyhadden ende ingebroken waren tegens 

die previlegien van den lande ende sunderlinge tegens die provisie van vrouwe 

1 In margine nota hic, waaronder de rubriek herhaald wordt. 

2 Vanaf fol. 266 v tot en met fol. 287 r herhaald. 

230

fol. 266 v 

fol. 267 r 

1477-1478 

Maria, verleent tot Ghent, boven geruert, ende oic tegens hair incoempste die de 

voirs. Staiten begerden afgestelt te werdene, etc. soe heeft hertoge Maximiliaen 

voirs. nae deliberacien dairop gehadt denselven Staten dairop verleent ter remedien 

ende provisien om voirtaen onderhouden ende achtervolgt te werdene des 

hiernae volgt: 

in den iersten dat die previlegien slantz van Brabant zouden blyven tot Vilvoirden 

ende nyet tot Antwerpen comen, dat nochtans die incoempst inhelt om redenen 

daertoe allegeert; 

item dat die cancellier ende raitsluyden en zullen hebben geen vordere kennesse 

van saken danse hadden voir der tyt als hertoge Philips van Bourgoindien aen 

Brabant quam; 

item dat die meester van der Rekencamer ende die auditeurs derzelver voir die 

Staiten eeden zullen doen ten onderhouden slantz previlegien nae begrip der incoempst, 

etc.; 

item dat die van den Raide geen kennesse nemen en zullen noch partyen voir hen 

betreckenvan saken die gewyst zyn by wettenvan steden oft van anderen plaetsen, 

dan alleen in saken van reformacien, etc.; 

item dat elck coepman van buyten ende bynnenlantz met zynen gueden sal moegen 

trecken ter venten dairt / hem gelieft, betalende zynen rechten toll ende ongelt; 

dat men mar eens in Brabant tol sculdich is ende die revocacie des den tollere tot 

Loeuen dairaf is verleent; 

item in gevalle dat men bevonde die coepluyden van buytenlantz oft andere ongevryde, 

lydende met horen gueden ende comanscappen doer deser stat, den tolle 

aldair betaelt hebbende, dat zy dan te Moll ende elswair ter merct in Brabant treckende 

van toll sullen blyven onbelast ende van des ter contrarien den tollere van 

Loeuen verleent is, dat dat af sal wesen; 

item dat men van den tol tot Antwerpen, int Wyel te Repelmonde, te Turnhout 

noch elders nyet meer he¡en en zal van fusteyn, van corten roeden ende witten 

wynen noch oic van anderen gueden dan dat van ouden tyden gewoentlic is geweest, 

etc.; 

Van den toll tot Ysickeroirt 

item dat die praminge dien van Bruessel ende anderen in Brabant geseten aen horen 

gueden die zy doen vuerenvoirby Antwerpen tot Bergen toe ende die zy van Bergen 

opwairt tot Antwerpen ende dair voirbydoenvueren byden wachter van den Zeeusschen 

toll tot Ysickeroirt gedaen is geweest, afgestelt sal wesen; 

item van den penningen die hy sal doen slaen, ende van horen assay; 

item dat die o¤cieren moeten zweren die previlegien van den lande ende bysunder 

van der incoempste tonderhoudene alsoe die uutwyst; 

Van der warande des meesters van Postel 

item dat zyn genaden alsulckenen gebode als ten / vervolge des meesters van Postel 

van zynre genaden wegen gedaen zyn in preiudicie van dienvan Eerssel omwarande 

aldair te houdene, af zullen doen; 

231

fol. 267 v 

fol. 268 r 

1477-1478 

Van den drossaet van Brabant 

item dat nyemand als drossaet van den lande exploiteren sal, hy en hebbe ierst zynen 

eedt gedaen nae der incoempst; 

item van der geloeften dier van Antwerpen gedaen van der borchtochten aen den 

hertoich van Guylic; 

Van gewynnen ende scryfgelt der rentmeestren 

item dat die rentmeester van den verstorven gueden gewynnen oft scryfgelt nyet 

meer en sal nemen dan zoe die incoempst uuytwyst; 

item dat men alle saken ten Brabantschen Raide behoerende dairby sal handelen; 

ende die vonnissen van den Leenhoeve zullen stat grypen by arrest sonder reformacie; 

item van den sallaris ende rechten van den zegele, secretaris, commissaris ende 

anderen; 

item van der con¢scacien der Cameren van der Financien; 

van den process aengaende den coepluyden van Leoens ende Geneuen van horen 

afgenomen gueden in Henegouwe; 

van den Coelschen, aengaende hoir gueden die in Brabant vanwegen hertoge 

Kaerls aenverdt waren; 

van den cloesteren ende cloesterhoven, datse, onbelast, zullen blyven onbelast; 

van honden te houden, van den warandhueder, warandmeester, onderdrossaet, 

velkener, van den volckvan wapenen, etc.; welke poincten al breder zyn begrepen 

in zekere / brieven die beginnen: `Maximiliaen' etc. ende zyn begrepen opten 

blade CC XLIX. 

Den eedt die iou¡rouw Maria voirs. tot Loeuen in hare huldinge den 

XXIX en dach meye dede 

Ick gelove ende zwere ten heiligen ende opt heilige evangelie dat ick allen den prelaten, 

cloesteren, kercken, goedshuysen, baenroedschen, ridderen, steden, vryheiden, 

dorpen ende allen mynen ondersaten ende goeden luyden myns lantz 

van Brabant int gemeyn ende bysunder sall houden ende doen houden wael ende 

getrouwelic als een goet ende getrouwe heer sculdich is te doen allen hoer rechten, 

previlegien, charten, gewoenten ende herbrengen, gelyc zy die hebben van onsen 

lieven vorderen, hertogen ende hertoginnen in Brabant, ende gelyc zy diere gebruyct 

hebben sonder innebreken, zoe my Got helpe, dese heiligen ende alle Zyn 

heiligen. 

Ende meer eeden opten bladen CCC LXXVIII. / 

Den eedt die die Staiten van Brabant wederomme deden der voirs. 

iou¡rouw Marie opten dach ende plaetse voirs. 

Wy allen gemeyntlic ende elckvan onss sunderlinge ende voir hemselven geloven, 

zekeren ende zweren onser geduchtiger vrouwen der hertoginnen van Brabant, 

die hier iegenwoirdich is ende haren eedt gedaen heeft als een hertoginne van Brabant 

sculdich is te doen, dat wy hair voirtane goet ende getrouwe zyn zullen, in 

allen saken onderdanich ende gehoirsam ende hair heerlicheyt, landt ende palen 

232

fol. 268 v 

fol. 269 r 

fol. 269 v 

fol. 270 r 

ende haironrecht helpen bescudden ende keren tegen elker malc ende hair dyenen 

ende doen in allen saken als goede, getrouwe luyde horen rechten heer ende 

vrouwe sculdich zyn te doen, zoe moet ons Got helpen ende allen Zyn heiligen. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o LXXVIII o : Iohannes Monix ¢lius Iacobi, 

obiit in aprili, Symon de Gheel, / Gerardus Symonis, Theodericus die Borchgreue, 

Hermannus Coenen, Hubertus Monic, Petrus Colen, Christianus Becker, 

loco Iohannis Monix defuncti. 

Burgimagistri seu receptores: magister Arnoldus van der Cluyten, Iohannes 

Vuchz. 

In den voirs. iair LXXVIII den XXII en dach in iulio had die voirs. vrouwe Maria 

bydenvoirs. hertoge Maximiliaen eene zoen die geheiten wairt Philips, nae zynen 

oudervader Philips, ende die in Spaengien ster¡. 

In den voirs. iair den lesten dach decembris dede /die voirs. hertoge Maximiliaen 

deser stat desen eedt als hii dair wairt gehuldt: 

Ick gelove ende zweere dat ick der stat van sHertogenbosch houden sal ende doen 

houden wael ende getrouwelic, als een goet ende gerecht heer sculdich is te doen, 

allen hoir rechten, previlegien, charten, costumen, usaigien ende herbrengen, gelyc 

dat zyse heeft van onsen lieven vorderen, hertogen ende hertoginnen in Brabant, 

ende gelyc dat zyse herbracht heeft sonder innebreken, zoe help my Got, 

dese heiligen ende alle Goidz heiligen. 

Den eedt van der gemeynten deser stad weder gedaen 

Wy allen gemeyntlic ende elc van onss sunderlinge ende voir hemselven geloven, 

zekeren ende zweren onsen geduchten heer, den hertoge van Brabant, die hier iegenwordich 

is ende zynen eedt gedaen heeft als een hertoge van Brabant sculdich 

is te doen, dat wy hem voirtane goet ende getrouw zyn zullen ende in allen zaken 

onderdanich ende gehoirsam ende zyn heerlicheyt, lande ende palen ende zyn 

onrecht helpen bescudden ende keren /tegen elcker malck ende hem dyenen ende 

doen in allen saken als goede, getrouwe lyede horen rechten heer sculdich zyn te 

doen, zoe moet onss Got helpen ende alle Zyn heiligen. 

Dattet oirloge van Gelre began 

1478-1479 

Omtrent ende nae derselver huldinge begonden die Gelderssche op te rysen ende 

oirloge aennemen tegens dese stat ende der meyeryen van derselver. Sii creegen 

voir eenen heer den hertoge Frederick van Bruynswyck, die hen bystant dede 

ende die welke heer van Bruynswiic metten Gelderschen wel VI M sterck wesende 

omtrent Vastelavont int iair voirs. quam uuyt der stat van Den Graue ende afbranden 

een groot deel van Oss, mar by zonnenschiin was hy weder bynnen der 

stat van Den Graue met zynen volcke. Dese stat, alse vernam dat die voirs. hertoich 

van Bruynswyc metten Gelderschen tot Oss brandende was, tracse uuyt 

metten clockenslach ende comende tot Oss was die voirs. hertoich metten Gelderschen, 

als voirs. is, vandair vertoogen. Ende / alsoe track dese stat voirts metter 

machttot Driel datse verbranden, mar mits der plonderinge van ennigenvertoech 

die reyse tot in den avont, mits denwelken zii den bourgeren deser stadt qualic ver- 

233

fol. 270 v 

fol. 271 r 

fol. 271 v 

1479-1480 

ginc, want zy mosten benachten tot Hedel, dair een zeker getal van bourgeren iamerlic 

worden vermoerdt, etc. Dese stat metter meyeryen ordineerden goede 

mannen die bevele hadden die palen ende frontieren deser meyeryen te besetten 

met ruyters, datse oeck nernstelic deden, te wetene: sy besetten Empel met XXII 

knechten, op een blochuys after Engelen X knechten, op een baerdsche LXV 

knechten, tot Kessel opt huys XLVI knechz, tot Alem XLVI knechs, tot Buchouen 

XXX knechs, tot Littoyen XL knechz, tot Megen opt huys XII knechz, 

tot Megen in de stat X knechz, tot Druenen XXV knechs, / tot Waelwyc XX 

knechz, tot Os, Berchen, Hees C VIII knechs, tot Erpe XXV knechs, tot Vechel 

XXV knechs, tot Bakel, Milheze, Doernen, Asten, Lyessel, Zoemeren C XXV 

knechz, opt blochuys tot Lytt XXXIII knechz; item voirt dede dese stat metter 

meyeryen slaen voir die stat van Den Graue twe groete blochuysen ende bracht 

alsoe dlant van Gelre weder totteronderdanicheyt van onsen genedichtsten heren 

met groete zware costen, want tselver oirloge duerden omtrent drie iaren lanck. 

In den voirs. iair LXXVIII optenV ten dach van aprille opten Palmsondach wairt 

alhier payen afgepubliceert een ordinancie, byden drien leden deser stat gemaect 

op byer te brouwen, te tappen, etc.; welke ordinancie begint: `Te dien eynde'etc. 

ende is begrepen opten blade. 1 / 

Remigii confessoris anno M o CCCC o LXXIX o : Rodolphus die Beuer ¢lius Rodolphi, 

Goeswinus van den Hezeacker, Henricus ¢lius Godefridi de Hedel, Arnoldus 

de Campen, Godefridus Dicbier, Arnoldus Roeuer Boest, Herbertus 

Hals. 

Van sekere certi¢cacie gegeven by desen scepenen, aengaende sekere hooftvonnissen 

tot Loeuen gewesen tusschen den commanduer van Gemart ende Andriessen 

Bernts, alst blyct opten bladeVI C LVI. 2 

Burgimagistri seu receptores: Iohannes de Kessel, Godefridus die Bye. 

Con¢rmacie van tolvrii te varen in den lande van Gelre, gedaen bii 

hertoge Maximiliaen ende vrou Marie 

In den voirs. iair LXXIX in de maent van meye soe hebben hertoge Maximiliaen 

ende vrouwe Maria als hertoge ende hertoginne van Gelre, etc. in zekere hoir genaden 

brieven die vryheit van tolvrii te varen ende te keren in den lande van Gelre, 

deser stat ende haren bourgeren / verleent int iair M CC ende drie, daira¡ datse 

nae der verleninge voirs. ierst spolyeert 3 waren geweest by tyde des oirloigs dat 

was tusschenvrouw Iohanna ende hertogeWillemenvan Gelre, ende wederomme 

in de possessie gestelt by tyde hertoge Anthonys in eenre dachvart tot Empel, alsdoen 

gehouden tusschen denselven hertoge Anthoniis ende hertoge Reynalt van 

Gelre, ende daira¡, naedatse weder in possessie van haer vryheit voirs. hadden 

geweest, wederomme dairuuyt met crachte ende gewelt gestoten zyn geweest by 

tyden van hertoge Arnt van Gelre ende hertoge Adolph, zynen zoen, ende wederomme 

in possessie gestelt by hertoge Philips van Bourgoindien ende hertoge 


2 Va naf van sekeretot en met VI C LVI toegevoegd doorde tweede scriptor van de kroniek. 

3 Spoliare (Lat.): beroofd worden van. 

234

fol. 272 r 

fol. 272 v 

fol. 273 r 

1480-1481 

Kaerlen, zynen zoen, nae vele beleyt ende informacie dairop gedaen ende genomen, 

etc. voir hen, hoir erven ende nacomelingen hertogen ende hertoginne van 

Gelre, tot ewigen daigen deser stat ende haren bourgeren con¢rmeert ende denselven 

die vryheit voirs. van nyeuws geottroyeert ende gegunnen; gelyc in sekeren 

brieven breder is begrepen, die beginnen: `Maximiliaen ende Marie, by der gracien 

Goidz'etc. ende zyn begrepen opten blade CC LVIII. / 

Consent te moigen setten bedesgewyse die penningen van den oirloge 

Oeck in den voirs. iair LXXIX den VII en dach in ianuario soe hebben hertoge 

Maximiliaen ende vrouwe Marie deser stat consenteert XXVIII M CLXXIRynsgulden 

ende X stuvers noch van den oirloge tachter staende, metgaders die penningen 

die men voirtane totten oirloge behoeven soude, bedesgewyse te moigen 

setten, he¡en endeboren op ende van den ingesetenen gemeyntlic beyde van deser 

stat ende van der meyeryen derselver; prout in litteris incipientibus:`Maximiliaen 

ende Marie, by der gracien Goidz'etc. et comprehensis folio CC LIII. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o LXXX o : Ludolphus Buck, Ghiselbertus 

Haeck, Engelbertus de Vden, Iohannes de Ham,Willelmus Monix, Henricus de 

Berck, Henricus die Leeuwe. / 

Burgimagistri seu receptores: Arnoldus ¢lius Willelmi Heymans, Iohannes 

Oems ¢lius Iohannis. 

Hollantschen tolle; con¢rmacie van den tolvryheit van Hollant ende 

Zeelant ende declaracie hoe men dien sal gebruycken; dat ierstwer¡ 

worden ordineert tolbrie¡ 

In den voirs. iair LXXX in iulio soe hebben hertoge Maximiliaen ende vrouwe 

Marie voirs. die verleninge deser stat gedaen by hertoge Iannen van Brabant, den 

vierden van dien name, hertoge van Brabant, ende vrouwe Iacoppen van Beyeren, 

zynre geselinnen, als den vyften dach in februario int iair M CCCC XVIII aengaende 

der vryheit van tolvry te varen in Hollant ende Zeelant, nae inhoude der 

brieven dairop gemaect, inhoudende onder meer aldus dat die poirteren deser 

stat op allen steden bynnen den lande van Hollant ende Zeelant te water ende te 

lande met horen gueden ende pennewarden vry varen ende keren zullen van allen 

tollen ende ongelden, hetzy op hoirs selfs bodemen oft op vreemde bodem, by alsoe 

datse een iair oft meer poirteren zyn geweest, behoudelic dat die poirteren oft 

hoir boden oirlof zullen heysschen ten tolsteden ende die tolneer zalse sculdich 

zyn oirlof te geven terstont ende oft des nyet en geboirden, mogense voirtvaren 

sonder mysdoen. Ende in absencie van den tolnaer / moigense voirtvaren alse 

aen zyn woenstat oirlo¡ hebben geheyst, ende zullen die poirteren oft hoir boden 

tenversueckvan den tolneer byhoren eedt sculdich zyn te houdene dat die gueden 

poirtersgueden zyn van Den Bosch ende nyemants anders, of men des hoiren 

sympelen woirden nyet en woude geloeven, etc. metgaders oic die brieven van 

con¢rmacien, dairnae als den XXIX en dach decembris int iair M CCCC 

XXXIIII byhertoge Philips van Bourgoindien aengaende der vryheit voirs. deser 

235

fol. 273 v 

fol. 274 r 

1480-1481 

stat verleent, gecon¢rmeert ende gerati¢ceert, ende hebben by advyse ende goetduncken 

van den tolneren aldair, van den lieden van der Cameren van den Rekeningen 

aldair in Den Hage ende tot Bruessele ende van den lieden committeert 

opt stuck van den demaynen ende ¢nancien, ende oeck van den lieden van den 

Groeten Raide, voirts verclairt dat altyt, zoe dick ende mennichwerven alst geboren 

zal dat een scip geladen in al oft in deel met goeden, pennewarden ende comanscappen 

tot wat plaetsen oft mercten zy gehaelt oft gecocht zyn, enen oft 

meer poirteren oft poirterssen van Den Bosch toebehorende, comen, lyden, passeren, 

keren oft weerkeren sal voirby ennige tollen van Hollant ende Zeelant, dat 

dan die poirteroft poirtersse allen die gueden, pennewarden ende comanscappen 

in den voirs. scepe wesende ende den voirs. poirteren oft poirterssen toebehorende, 

zullen doen verantwoirden met enen poirter oft enen anderen goeden 

man van kennessen, brengende ende thoenende met hem enen brie¡ geheiten tolbrie¡, 

bezegelt met / deser stat zegele van den poirteren, inhoudende dat hy zal 

zyn een manvan geloven, van goeder famen ende name ende dat hy voir scepenen 

van Den Bosch by manissen des richters by zynen eedt ten heiligen gehouden 

ende gezworen heeft dat hyop dienvoirs. brie¡ noch poirterye, egeenrehand goet, 

comanscappen of penwarden en zal vueren oft doen vueren, passeren oft repasseren 

voirby ennige van den voirs. tollen van Hollant ende Zeelant dan zyn eygen 

proper ende zynrer medepoirteren oft poirtarssen goet, pennewairden ende comansscappen 

die iair ende dach poirter oft poirtarssen der voirs. stat zyn geweest 

ende dat egeen ongevryde personen dairaen oft mede en deylen in al oft in deel in 

enniger manieren; verclarende die voirs. een poirter oft goede man by monde wat 

gueden, pennewarden ende comanscappen die voirs. poirteren oft poirtarssen in 

den voirs. scepe oft anderssins hebben, noemende dair oic met namen ende 

toenamen diegeene dien die voirs. gueden toebehoren ende dat by zynen eede 

ende a¤rmacie die hy sculdich zal zyn te doen in den handen des voirs. tolners 

ende horen committeerden alsoe verre hy des dairtoe versocht zal wesen. Ende 

alst geboren sal dat vele scepen geladen als boven oft andere goede luyden, passeren, 

wesen ende comen zullen tsamen ende met eenre vloeten voirby ennige van 

den tollenvoirs., dat desgelycx een goet man, brengende enen tolbrie¡, zulc ende/ 

van zulcke inhoudt als voirs., sal moegen verantwoirden voir alle die gueden ende 

comanscappen die de poirters oft poirterssen dairinne hebben, noemende oec 

die namen ende toenamen dergeenre die de toebehoren sonder dat die poirters 

oft poirterssen gueden in de scepen hebbende, gehouden zullen wesen in horen 

persoen oft by horen boden oft dieners op ende by hoir voirs. gueden moeten wesen 

oft elck enen tolbrie¡ te moiten brengen, anders dan by der manieren boven 

vercleert. Ende dat mits desen die tolneren oft hore committeerde zullen die poirteren 

ende poirterssen deser stat, nu zynde ende naemaels wesende, vredelic laten 

gebruycken die vryheit van denvoirs. tolrecht, nae inhoude der brieven dairop gemaect, 

die beginnen: `Maximiliaen ende Marie, by der gracien Goidz'etc. ende 

zyn begrepen opten blade CC LXIX, op welke brieve voirs. als opten rug derzelver 

staet gescreven aldus:`die luyde ende committeerde op tstuckvan den demaynen 

ende ¢nancien onss genedichsten heren ende ¢nancien, etc. residerende in 

Den Haghe', consenteren in alsoe verre alst in hen is dat dinhoudt in de witte van 

desen volcomen zii in alle der vuegen ende manieren als onse genedige heer ende 

236

fol. 274 v 

fol. 275 r 

fol. 275 v 

vrouwe voirs. dat willen ende bevelen gedaen te hebbene, by denselven gescreven 

onder thantteken van eenen van den gecommitteerden, den lesten dach van iulio 

int iair M CCCC LXXX, etc. / 

Die luyden van der Rekeninge onss genedichsten heren ende vrouwen voirs., etc. 

residerende in Den Hage, consenteren zoeverre het in hen is dat die poirters ende 

poirterssen deser stat gebruycken die vryheit der tollen voirs. in alle der formen 

ende manieren gelyc die brieven voirs. dat willen ende bevelen, uuytgesceiden 

van enen poincte dairinne begrepen, inhoudende die vryheit voirs. te gebruycken 

van allen gueden, pennewarden ende comanscappen tot wat plaetsen oft mercten 

die gehaelt oft gecocht waren, enen oft meer poirteren oft poirterssen van Den 

Bosch toebehorende; welke poinct zy gebruycken zullen nae inhoude der ierster 

previlegien, hen by hertoge Iannen ende vrouwe Iacoppen gegunt, ende gelyc zy 

die vryheit uuyt machte van dier tot hertoe gebruyct hebben. Ende oft dair ennige 

questie in vyelen dat zy hen dairaf stellen zullen in iusticie voir dengenen ende ter 

plaetsen daer ende zoet behoren sal; 

Waer men in Hollant tprevilegium van den tol van Hollant sal vynden registreert 

welke brieve geregistreert zyn int registre gehouden in der Cameren van der Rekeninge 

in Den Haghe, beginnende in de maent van novembri XIIII C ende LX, folio 

C LX, C LXI, C LXII, etc. / 

Aengaet den tol ende oude geleyde van Loeuen 

1480-1481 

Oeck in den voirs. 1 LXXX den XXVII ten dach in novembri naedien een geheiten 

Daniel Boxhoern als pechtener van den ouden tolle ende geleyde van Loeuen boven 

die verclaringe eertyts daira¡ gedaen, inhoudende dat die coepluyden van 

buyten lantz oft andere onvry personen in der stat van Den Bosch tol betalende 

te Mol ende elswair in den voirs. lande van Brabant ter merct treckende, souden 

vry ende ongehouden zyn elswair ennigen tol in Brabant meer te betalen, hem gevordert 

hadde mits brieven van onsen aldergenedichsten heren ende vrouwen 

voirs. subrepticelic by hem geworven, den voirs. tol ende oude geleyde van nyeuws 

in der stat van Bergen te heysschene ende te ontfangen, ende hoewel die voirs. van 

Bergen hem presenteerden bystant te doen zoeverre ennige coepluyden hen pynden 

den voirs. tolle te ontvueren oft hedden ontvuert, soe persisteerden hy nochtans 

in twachten des voirs. tols tot Bergen te doen. Ende nae appellacie by den 

voirs. van Bergen dairop gedaen ende den voirs. Danelen des was dach besceyden 

voir den Raide van Brabant, ende nae allegacie ter eenre ende ter andere zyden 

gedaen, soe is by den cancellier ende Raide van Brabant uuytgesproken dat die 

voirs. van Bergen, mits der voirs. presentacien by hen gedaen, te desen male gestaen 

zullen ende dat die voirs. Daniel, / die aenverdende, hem verdragen sal te 

desen mael in der voirs. stat van Bergen den voirs. tol ende oude geleyde aldair te 

heysschene, op te boeren oft tontfangene, mar die personen denselven toll ende 

oude geleyde sculdich zynde ende dien ontvuert hebbende, zoeverre hy die bynnen 

Bergen weet te vynden, dat hy die aldair sal moegen aentasten ende aenspre- 


237

fol. 276 r 

fol. 276 v 

1480-1481 

ken, etc.; gelyc breeder is begrepen in eenre acten dairop gegeven, beginnende: 

Àlsoe als opten XVII en dach der iegenwoirdiger maent van novembri'etc. ende 

begrepen opten blade CCC XII. 

Con¢rmacie van den previlegien slantz van Brabant 

Oeck in denselven iair LXXX denVI en dach decembris naedien die gedeputeerde 

van den drien Staten slantz van Brabant aen onsen genedichsten heren versocht 

ende clachten gedaen hadden dat hen hoir previlegien, voirtyts gegeven, nyet en 

worden onderhouden mar worden gebroken, soe heeft onse genedichste heer 

voirs. vercleert ende geordineert dat zyn gelyefte is ende wille dat allen hoir previlegien 

alsoe wel deen als dander henlyeden onder- /houden worden van poincte 

te poincte, gelyc oeck in eenre andere acte vorder blyct, beginnende: Àlsoe als 

myn genedige heer'etc. ende begrepen met eenreWalscher acten dairaen volgende 

opten blade CCC XIIII. 

Aengaende den onderhoude der previlegien 

Nae welcker acten inWalschen gescreven volgt dat die Staiten slantz van Brabant 

begeerden aen den cancellier ende Raide van Brabant datse hen allet dairinne begrepen 

wouden onderhouden ende dat die voirs. cancellier ende raitsluden, obtempererende 

1 den bevelen ons genedichsten heren voirs., hebben vercleert, 

abolerende ende te nyeuwte doende alles sgeens des ter contrarien den previlegien 

gedaen is ende dairaf die processen in den Raide van Brabant hangende 

zyn, contrarierende denzelven ende tgeen des ter contrarien van den previlegien 

gedaen is oft naemaels worde, dat zy dat nu voir alsdan stellen in zynen iersten 

staite, naevolgende den bevelen voirs.; 

Hoe men in der cancelreyen sal procederen 

ende dat zy voirtaen achtervolgen zullen die manieren ende costuymen van procederene 

in der cancelreyen nae die previlegien wylen hertoge Philips, in ende voir den 

iair van LI onderhouden, sonder die onderseten / dairbuyten te leyden oft te belasten 

in enniger manieren; nae inhoude der acten dairop expedieert van den daet den 

dorden dach in merte int iair M CCCC LXXX, folio CCC XVII. 

Noch van den toll van Loeuen; appoinctement van den Louenschen 

tolle 

Ende dairnae int selver iairopten dorden dach aprilis voir Paeschen, nae versueck 

aen den cancellier ende raitsluden van Brabant by de gedeputeerde der stat van 

Dyest gedaen vanwegen der coepluyden van ossen, die by tyde van den iair gewoentlic 

zyn tot Dyestter merctte comene, dat achtervolgende den bevele gedaen 

Danelen Boxhoern van den tol tot Loeuen by ons genedichs heren brieven van 

panden den coepluyden afgenomen tot Mol in de dryftyt, mits nyet betaelt hebbende 

den tol tot Mol uuyt saken van horen beesten, den voirs. coepluyden restitueert 

worden als dat behoerden ende zunderlinge nae uuytwysen der provisien 

1 Obtemperare (Lat.): besluit ten uitvoer brengen. 

238

fol. 277 r 

fol. 277 v 

fol. 278 r 

1480-1481 

gedaen den voirs. Staten op zekere hoir gebreken drie dagen in ianuario int iair 

LXXVII. Ende dairop gehoirt denvoirs. Danelen, seggende onder dander in substancie 

dat alle ongevryde persoonen zoe schiere zy met horen gueden lantrueringe 

in Brabant deden, den toll van Loeuen sculdich weren, welken tolle men 

van hen alomme in Brabant he¡en muchte. Ende want die voirs. coepluyde dewelke 

/ bedwongen hadden geweest den voirs. tol te namptiseren oft panden dairvoir 

te stellen, ongevryde personen weren, sustinerende dieselver Daniell dat tvoirs. 

namptissement oft die a¡pandinghe wair wael ende terecht gesciet, nyettegenstaende 

den voirs. brieven onss genedichs heren aen hem gescreven ter contrarien. 

Die voirs. van Dyest blyvende by horen versueck voirs., gemerct 

sunderlinge die voirs. provisie diewelke onder dander inhelt dat die coepluyden 

van buyten lantz oft ander ongevryde, lydende met horen gueden ende comanscappen 

doer die stat van Den Bosch ende den tol aldair betaelt hebbende, gelyc 

die voirs. coepluyden hadden gedaen tot Mol ende elswair ter merct in Brabant 

treckende, van tol zouden blyven ongelast ende des hen ter contrarien van dien te 

Moll by namptisacie afgenomen weer, hen zoude moeten zyn gerestitueert, etc. 

soe is by den voirs. cancellier ende Raide van Brabant, partyen gehoert, geseegt 

dat achtervolgende der voirs. provisien int iair LXXVII voirs. verleent, die voirs. 

panden alsoe den voirs. coepluyden in contrarie van dier te Molle voirs. afgenomen 

by den voirs. Danelen oft zynen dyeneren, zullen denselven coepluyden als 

voirs. is restitueert worden; gelyck breeder in eenre acten dairop gegeven, is 

begre- /pen, welke acte begint:Òpt versueck, gedaen aen mynen heren'etc. ende 

is begrepen opten blade CCC XVIII. 

Alsnu wairt pays van den oirloge dat dese stat ende hair meyerye tot 

horen groten costen met victorien tegens die Gelderssche hadden beleyt 

Oeck in den voirs. iair LXXX opten GoedenVrydach den XX en dach in april nae 

scryven deser stat, soe is vanwegen onss aldergenedichsten heren ende vrouwen 

ende by horen consent, by heren Philips, greve van Nassouw, heren Henricken 

Lotthemss., persoen tot Bucstel, als raiden ons genedichsten heren voirs., Willemen 

Monix, Symonen van Gele ende meesterWillemenvan den Bosch als raitsluden 

deser stat, tusschen dese stat ende der stat van Boemel, BoemelreWert ende 

Tyelre Wert een mynlike dedinge ende tractaet geordineert, gemaect ende gesloten, 

inhoudende onder dander: 

Tractaet tusschen dese stat ende der stat van Boemel, Boemelre endeTyelre 

Werden 

in den iersten dat allet geen dat by tyden hertoge Kaerle ende nae zynrer doot in den 

lande van Gelre verlopen ende gesciet is tot desen dage toe, van den bourgeren ende 

ingesetenen aldair als van Zautboemel ende Boemelre endeTyelreWert ende desgelycx 

van den ridderscap die dairmede gehouden hebben, sal wesen vergeven ende 

vergeeten ende / dat onse genedige heer die hertoge van Oistryck enen yegelycken 

aldair lantrecht, statrecht, dyckrecht ende leenrechtsal doen ende latenwedervaren, 

etc.; 

239

fol. 278 v 

fol. 279 r 

1480-1481 

Van Hemart, den doersteeck ende lynpaden aldair 

ende dat heer Ianvan Hemart zyn goet, sloot ende heerlicheyt wederomme sal moegen 

aenverden metten renthen, gelyc hy die sal vynden, ende dat hy den doersteeck 

tot Hemart oepen sall laten ende dairtoe die lynpadenverlenen, dwelc heer Ian ende 

Ioest, zyn zoen, alsoe zullen geloven onder zegele ende brieve ende dairtoe den 

doersteeck nyettebecummeren noch ennigen tol oft ongelt dair leggen ende dat voir 

hen, hoir oire, erve ende nacomelingen, etc.; 

Dat Boemel tolvry soude wesen tot Loebeeck, Megen ende Lyth 

item dat die stat van Zautboemel zal blyven by horen rechten, previlegien ende vryheden 

die zy heeft te water ende te lant, bynnen ende buyten den lande van Gelre 

ende bysunder aen de tollen van Loebeeck, Megen ende Lyt, gelyc zy die gebruyct 

heeft by tyde hertoge Arnts van Gelre; 

Van den toeleggen des doersteecs tot Herwarden 

ende dat die stat van Boemel onder zegel ende brieve deser stat geloven sal geen belet 

te doen in haren toll int lant van Gelre, noch om het toedycken van den doersteeck 

van Herwarden tot egenen toecomende tyde noch oic tselver gat nyet weder 

doersteeken en zullen; 

item dat die stat van Boemel, die bourgeren ende ingesetenen aldair ende het ridderscap 

onbelast zullen blyven van allen tichten hercomende / van ennigen penningen 

die by tyden hertoge Kaerls hen geheyst waren, zoeverre zy die nyet geloeft 

en hebben; ende oft geboirden dat die van Nymegen hoir gaven ter obediencien 

dat dieselver van Nymegen oft ander steden genen onraet en zullen zetten op die 

van Boemel ofte op triddersscap aldair, etc.; 

item dat die bourgeren ende ingesetenenvan Boemel, Boemelre endeThielreWerden, 

tridderscap ende mannen van leene die hoir leenen opgescreven hebben 

ende noch nyet versocht en hebben, sich aen hoer rechte nyet versuympt en zullen 

hebben ende dat alle vesten voir scepenen oft leenmannen syndert gescyet stat 

zullen grypen, etc.; 

item dat men die bourgeren ende ingesetenen van Boemel duerende dese vede 

nyet en zal belasten van dyenste opte ongehoirsame noch oic met scattinge bynnen 

twee iaren, etc.; ende dat men in derselver stat geen ruyters en sal leggen dan 

tot L oft LX personen toe; 

item dat men die steden noch hoir ingesetenen ter eenre noch ter andere zyden 

nyet en sal besetten om ennige penningen die den vyanden oft hoir wederpartye 

ontweldicht oft ontvuert zyn, etc.; 

item dat onse genedige heer die voirs. van Boemel, Boemelre en Thielre Werden 

helpen zal aen / hoir zegele ende brieve den bisscop van Munster gegeven om bystant 

van hem te crigene; 

item dat die stat van Boemel ende triddersscap aldair ontfangen zal onsen genedigen 

heer voir horen gerechten lantzheer ende denselven oft zynen genaden dairtoe 

huld ende eeden doen; 

item oft der voirs. van Boemel scepen worden gehouden tot Venle, Nymegen, Arssen 

oft tot andere plecken, datse dat wederomme by arrestamente opte selve zullen 

moegen verhalen; 

240

fol. 279 v 

fol. 280 r 

fol. 280 v 

item dat die giften by onsen genedigen heer gegeven van gueden den ingesetenen 

van Boemel, Boemelre ende Tyelre Werden oft den ridderscap toebehorende, 

crachteloes zullen wesen, etc.; 

item ende dat in desen versoent zal wesende te beyden zyden heer Bartram van 

Oppurgen, ridder, etc.; prout in litteris incipientibus:`Wy, Philips, greve van Nassouw'etc. 

et comprehensis folio CCC XXXVI. 

Omtrent Sint-Iansmisse int iair LXXX voirs. quam die groeteTurcke Mahumet, 

wesende een monster in der naturen, met groeter onsprekelycker macht ende belach 

zeer haestelic /Rodes, dair hy vromelic wairt wederstaen ende groeten scade 

leet. Ende dairnae toech hy int conincryck van Naples ende wan dair een mechtige 

stat, geheyten Ydrunte, dair hy den eertsbisscop, geheiten Symon, wesende 

een oudt man, met eenre sagen onttwee dede sagen. Ende corts dairnae ster¡ 

dat ondyer, dat zoevele landen den kerstenen afgenomen hadde. 

Remigii confessoris anno M CCCC LXXXI: Iohannes de Aa, Willelmus de 

Ghent,Willelmus Steenwech, Reynerus van den Hoeuel, Iohannes Scilder, Iohannes 

¢lius Godefridi de Hedel, Godefridus Zweders. / 

Burgimagistri seu receptores: Matheus de Gunterslair,Thomas die Coster. 

Dat Dordrecht ingenomen wairt 

In den voirs. iair LXXXI int beginne nae Paesschen in den aprille quam heer Ian 

van Egmond voir Dordrecht met drie cleyn sceepen, geladen met LXXX gewapende 

ende nam die stat inne, dairuuyt hy veriaechden die Hoecken die Dordrecht 

in hadden ende die den Geldersschen in den oirloge tegens dese stat 

waren groot onderstant ende zeer behulpich geweest, zoe men bevant.Want als 

Dordrecht ingenomen was, gaven die van Nymmegen hen corts dairnae in handen. 

Aengaet den doersteeck tot Hemart 

1481-1482 

Oeck in denvoirs. iair LXXXIden XXIII ten dach in aprille des anderen daigz nae 

Paeschdach soe hebben heren Ian van Hemart ende Ioest, zyn zoene, ridderen, 

voir hen, hoir oiren ende nacomelingen deser stat geloeft ende toegeseegt den 

doersteeck gemaect by deser stat in horen dorpe van Hemart, altyt /oepen te laten 

ende dien tot egenen tyde wederomme toe te leggen ende omme dien gevuechelycker 

te gebruycken, hen aen beyden zyden te houden die lyndepade alst van 

node is; 

Die lyndpaden 

ende denselven doersteeck noch die lyndpaden nyettebecommeren noch tebeletten 

noch oic ennigen tol oft ongelde dair te leggen, etc.; prout in litteris incipientibus: 

`Wy, Iohan van Hemart'etc. et comprehensis folio CC LXXX. 

241

fol. 281 r 

fol. 281 v 

1481-1482 

Aengaet dat die stat van Boemel geloeft geen belet te doen in onsen 

tol ende vryheit in den land van Gelre ende den doersteec tot Herwarden 

toe te leggen 

Oeck in den voirs. iair LXXXI den XXIII ten dach in aprill des anderen daigz nae 

Paeschdach soe heeft die stat van Zautboemel onder horen zegel ad causas 1 voir 

hair erven ende nacomelingen deser stat toegeseegt ende geloeft hair noch haren 

bourgeren tot egeenen tyde belet te doen in de vryheit die dese stat heeft van den 

tol int lant van Gelre, etc.; ende noch heeftse geloeft deser stat te gedoegen toe te 

leggen den doersteeck tot Herwarden ende denselven tot egeenen tyde wederomme 

te oepenen; prout in litteris incipientibus:`Wii, scepenen, bourgermeesteren, 

raet ende die gemeyn stat van Zautboemel' etc. et comprehensis folio CC 

LXXXI. / 

Dat die stat vanThiel geloeft deser stat geen belet te doen in hare vryheit 

van tolvry te varen int lant van Gelre ende den doersteec tot Herwarden 

toe te laten dycken 

Oeck opten Beloeken Paeschdach int voirs. iair LXXXI soe heeft die stat van 

Thiel onder haren groeten zegel voir hair erven ende nacomelingen deser stat geloeft 

noch haren borgeren nummermeer belet te doen in de vryheit van tolvry te 

varen in den lande van Gelre; ende noch heeftse geloeft te gedoegen den doersteeck 

tot Herwarden toe te leggen ende tot geenre tyt wederomme te oepenen, 

etc.; prout in litteris incipientibus: `Wy, scouthet, bourgermeesteren, scepenen, 

raet ende ganse gemeynte der stat van Thiel' etc. et comprehensis folio CC 

LXXXII. 

Tractaet van peys tusschen den hertoich van Oistryc ende der stat 

Boemel, Boemelre endeTielreWerden 

Oeck in den voirs. iair LXXXI in den meye soe zyn die van Zautboemel, Boemelre 

ende Tyelre Werden ontfangen in genaden van hertoge Maximiliaen ende 

vrouwe Marie onder zekere articulen metten selven vanwegen des hertogen voirs. 

accordeert: 

in den yersten datse hem oepeninge zullen doen van der stat ende vierdel voirs. 

ende ontfangen voir horen wairechtigen natuerlycken heer ende vrouwe, etc. ende 

dat doende salvergeven ende vergetenwesen allet verloep syndert hertoich Kaerls 

tyde gesciet; 

ende dat men enen yegelycken aldair sal doen gescien / lantrecht, statrecht, dycrecht 

ende leenrecht; 

ende voirts soe hebben hertoge Maximiliaen ende vrouwe Marie den voirs. van 

Boemel, Boemelre ende Tielre Werden approbeert ende con¢rmeert die voirs. 

poincten opten GoedenVrydach int iair LXXX by heren Philips, greve van Nassouw, 

heren Henricken Lotthemss., persoen tot Bucstel,Willemen Monix, Symonen 

van Gheel ende meester Willemen van den Bosch aengaende den pays voirs. 

1 Sigillum ad causas: het zegel ter zake, een bepaald type stadszegel. 

242

fol. 282 r 

fol. 282 v 

concipieert ende gemaect, etc.; prout in litteris incipientibus:`Maximiliaen ende 

Marie, by der gracien Goids'etc. et comprehensis folio CCC LXXI. 

Dat Nymegen Graue metten rittersscap ende ingesetenen dairinne 

ende in den Ryck van Nymegen ende Ouerbetu geseten, in handen 

comen zyn 

Oeck in den voirs. iair LXXXI in den meye soe hebben hertoge Maximiliaen 

ende vrouwe Marie onder zekere dedingen, presentacien ende vorwarden hen by 

die van Nymegen ende Graue ende ritterscap ende ingesetenen van den Ryc van 

Nymegen ende Ouerbetu geo¡ereert ende metten selven aengegaen, dieselve ontfangen 

in genaden gelyc dat breet ende int lange staet vercleert ende verhaelt in 

sekere brieven dairop bynnen deser stat gegeven; van welken brieven dbeginsell 

luydt aldus:`Maximiliaen ende Maria'etc. ende zyn begrepen opten blade. 1 / 

Die feeste van den GuldenVlyes 2 

Daernae in deselve maent van meye int iair LXXXI soe hielt hertoghe Maximiliaen 

voirs. bynnen deser stadt die feeste van der oirdene van denToysone oft GuldenVlyes, 

in welker feesten voirs. hertoge Philips, zyn zoen, wairt ridder geslagen 

ende ont¢nck tGuldenVlyes. 2 

Die huldinge van vrouw Maria 

Nae welker feesten in deselve maent van meye, den XXVII en dach opten sondach 

als men singt Vocem, wairt bynnen deser stat gehuld vrouw Maria ende dede desen 

eedt: 

Den eedt van vrouw Maria 

1481-1482 

Wy geloven ende zweren dat wy der stat van sHertogenbosch houden zullen ende 

doen houden wael ende getrouwelic als een goede ende gerechte lantsvrouwe sculdich 

is te doen, allen hair rechten, previlegien, carthen, costumen, usaigien ende 

herbrengen gelyc dat zyse heeft van onsen lieven vorderen hertogen ende hertoginnen 

in Brabant, ende gelyc dat zyse herbracht heeft sonder inbreken, zoe helpe 

ons Got, dese heiligen ende alle Goids heiligen. 

Den eedt van der gemeynten 

Wy allen gemeyntlic ende elc van ons sunderlinge ende voir hemselven geloven, 

zekeren ende zweren /onser geduchtiger vrouwen der hertoginnen van Brabant 

die hier iegenwoirdich is ende haren eedt gedaen heeft als een hertoginne van 

Brabant sculdich is te doen, dat wy hair voirtaen goet ende getrouwe zyn zullen 

ende in allen saken onderdanich ende gehoirsam ende hair heerlicheyt, lant ende 

palen ende hair onrecht helpen bescudden ende keeren tegen elker malc ende 

1 

Hierna ontbreekt het folionummer; deze oorkonde staat niet in het cartularium. 

2 


243

fol. 283 r 

fol. 283 v 

1481-1482 

hair dyenen ende doen in allen saken als goede, getrouwe ondersaten hare gerechter 

lantsvrouwen sculdich zyn te doen, zoe moet ons Got helpen ende alle 

Zyn heiligen. 

Aengaet den toll van Gelre ende die con¢rmacie dairaf 

Dairnae int selver iair LXXXI in iunio soe hebben hertoge Maximiliaen ende 

vrouw Maria aengaende der vryheyt van tolvry te varen in den lande van Gelre 

deser stat ende haren borgeren verleent int iair M CC ende drie in der composicien 

tusschen wilen hertoge Henricken, hertoge van Brabant, ende greve Otten 

van Gelre gemaect voir hen, hoir oiren, erven ende nacomelingen deser stat, die 

voirs. vryheit ende alle brieven hen dairop verleent, gecon¢rmeert ende gevesticht; 

Ende die nyewe verleninge ende die declaracie hoe men die gebruycken sal 

ende hebben voirts uuyt meerder ende sunderlinger gracien voir hen, hoir oiren, erven 

ende nacomelingen hertogen ende hertoginnen van Gelre, greven ende grevinnen 

van Zuytphen, gegunt, / geottroyeert ende gewillecoirt deser stat ende horen 

bourgeren, nu wesende ende naemaels comende, dat zy voirtaen in den lande van 

Gelre ende greefscap van Zuytphen met horen comanscappen, gueden ende pennewarden 

te water ende te lande moigen gaen, driven, varen, vlieten, keren ende verkeren 

sonder ennigen toll oft ongelde dairaf te geven oft te betalen in geender 

manieren, beloevende den voirs. bourgeren ende poirteren in de voirs. vryheit ende 

exemptie tonderhoudene ende doen onderhouden, sonder die meer dairuuyt te laten 

stoten met forse, crachte oft gewelde; 

Hoe men den tol van Gelre sal gebruycken 

behoudelic dien dat die voirs. poirteren in alsoe verre als zy by horen gueden zyn oft 

anders hoir facteurs, dyeners, wagenluyde, scipluyde oft vlutteners bydenvoirs. gueden 

wesende, sculdich zullen wesen aen te comen aen de tolsteden omme aen die 

tollmeesters oft hoir dyeners oirlo¡ te heysschen voirby te varen, diewelke tolmeesters 

oft hoir dyeners voirs. sculdich zullen wesen henlieden sonder vertreck oft yet 

van henlieden daira¡ te nemen, oirlo¡ te geven vry voirby te varen; ende oft die 

voirs. tolmeesters oft hoir dyeners henlieden den voirs. oirlo¡ terstont nyet en geven 

oft dat dieselve tolmeesters oft hoir dyeners aen de tolstad nyet en weren ende mense 

aldair gesocht hedde, soe zullen alsdan die voirs. poirters, hoir facteurs, dieners, wageluyde, 

scipluyde oft vlutteners vry voirt ende voirby moegen / varen, sonder mesdoen 

oft yet te broecken oft te verboeren, mitz dat dieselve poirteren oft hoir 

facteurs, dyeners, wageluyde, scipluyde oft vlutteners oft die een van hen by eede nemen 

zullen als zydes versocht zullen wesen dat die voirs. gueden dairmede zy voirby 

meynen te varen, toebehoren poirteren deser stat ende nyemanden anders; ende of 

men bevonde dat yemand ennige gueden, ongevryde personen toebehoerende, 

hadde verantwoirt voir vry gueden oft dat hy alsulkenen ongevryde gueden alleene 

oft by vry gueden wesende, wetende hed verzweegen, oft diezelve ongevryde gueden 

met poirteren goeden voirby die tolsteden hedde gevuert sonder van den ongevryden 

gueden tebetalen oftoirlo¡ te hebben, zoe zoude dat goet geheelic verboert worden 

ende insgelycx al dat goet dat dair bevonden zoude werden toebehoerende 

244

fol. 284 r 

fol. 284 v 

dengenen diet alsoe verzwegen hedde, tapplicerene voir deen helft onsen genedichsten 

heren ende dander helfte den tolmeesters, etc.; gelyc in de brieven dairop verleent 

breder is begrepen, welke brieven beginnen: `Maximiliaen ende Marie' etc. 

ende zyn begrepen opten blade. 1 

Dat den o¤ciers in den lande van Gelre wordt verkundicht ende oic 

den tolners bevolen datse dese stat zouden laten by hair vryheit van 

toll aldair 

Dairnae in de voirs. maent van iunio den vyften dach int voirs. iair LXXXI soe / 

hebben hertoge Maximiliaen ende vrouw Mariavoirs. allen horen genaden stedehouderen, 

richteren, amptluyden, tolneren, rentmeesteren, o¤cieren, dieneren 

ende onderseten scerpelic bevolen datse deser stat ende horen borgeren die vryheit 

van den toll van den lande van Gelre ende grefscap van Zuytphen nae inhoude 

horen vercrych vry van allen tolle doen ende laten passeren ende dat oic 

allomme verkundigen, etc.; prout in litteris incipientibus:`Maximiliaen ende Maria'etc. 

et comprehensis folio CC LXIII. 

Van der vryheit des tols tot Batenborch die dese stat heeft 

1481-1482 

Dairnae int zelver iair ende in deselve maent van iunio den XXV en dach, nae zekere 

dedinge ende zoene gemaect tusschen ioncker Iacoppen van Bronchorst, 

heer tot Bathenborch, Aenholt, etc. ende vrouwe Agnees vanWisch, zyn moeder, 

wedue, ter eenrer ende dese stat ter andere zyden aengaende der nederlagen die 

deser stat, bourgeren ende volc van wapenen aldair hadden geleden, soe hebben 

ioncker Iacop voirs. ende die voirs. vrouw Agnees voir hen, hoir erven ende nacomelingen 

in recompense der voirs. nederlaigen ende des scadens by deser stat 

dairbygeleden, gegunt, gegeven ende verleent allen den bourgeren ende poirteren 

deser stat nu zynde ende naemaels wesende, dat zy ten ewigen daigen met horen 

lyven ende met allen horen gueden, comanscappen ende pennewairden /vry zullen 

moegen varen ende vlieten, keren ende verkeren te water ende te lande met 

scepen, karren, wagen, perden, vlutten oft hoe zy gaende, staende, rydende, varende 

oft vlietende voirby allen hoir tolle van Bathenborch, het zy in mercten oft 

buiiten mercten, ende dat zy aldair van allen horen tollen, het zyn mercttollen oft 

andere, ten ewigen daigen vry zullen bliven sonder ennige tolle oft ongelde te dorven 

betalen, het zy op hoirs selfs bodem, karren oft wagen, oft ander vreemder 

bodem, karren oft wagen, het zy oick die gueden by henzelven alleen oft oic by 

ander gueden wesen moigen; by alsoe dat die bourgeren zoeverre zy by hoer gueden 

weren oft anders hoir facteurs, dieners, boden, vlutteners, scipluyden, wagenluyden 

oft andere die by de gueden zullen wesen, sculdich zullen wesen te comen 

aen de gewoentlicke tolsteden ende aldair oirlof heysschen aen de tolners ten tyde 

wesende, zoeverre die opte tolsteden zyn oft anders aen hoir dyeners oft gebueren 

op die tolstat voirs., ende alsdan zullen die tolners oft hoir dyeners sculdich wesen 

die bourgers oft hoir facteurs voirs. terstont sonder vertreck oirlof te geven vry 

1 

Hierna ontbreekt het folionummer, hoewel de oorkonde in het cartularium staat, zie aldaar 

fol. 258 r -262 v . 

245

fol. 285 r 

fol. 285 v 

1481-1482 

voirby te laten passeren; by alsoe oeck dat zy met horen scepen ende vlutten aent 

lant leggen zullen zoelange zy om den oirlof te halen uuyt zullen wesen, ende ofse 

terstont nyet oirlof en geven datse sonder mesdoen voirby moigen passeren, by 

alsoe datse sculdich zullen wesen of ment begeert tot horen eeden te houden dat 

poirtersgueden zyn ende oft yemand onvry goet alsoe verantworden, dat alsdan 

tselve met allen den gueden die voir vry gepasseert /zullen zyn, sullen wesen verbuert; 

prout in litteris incipientibus:`Wy, Iacob van Bronchorst, heer tot Bathenborch 

ende Aenholt'etc. et comprehensis ad signum tale (½28) ac folio CC LXIII 

ende van welken brieven voirs. die copie aen den voirs. teken ende opten blade 

voirs. staet insereert in zekere brieve beginnende: `Wii, scepenen, raet ende gemeyn 

bourgeren ende ingesetenen der stat van sHertogenbosch' ende begrepen 

opten blade CC LXII, bydeser stat denvoirs. ioncheer Iacoppen ende vrouwe Agnesen 

wederomme gegeven des anderen daigz, te wetene den XXVI en dach van 

iunio, dairinne dese stat wederomme geloeft die vryheit des tols voirs. te gebruycken 

nae inhoudt des voirs. briefs ioncker Iacops voirs. ende nyet vorder noch anders, 

etc. 

Van den toll tot Woudrichem 

Daernae int selve iair LXXXIopten lesten dachvan october soe is tusschen heren 

Iacoppen, greve van Hoerne, heer tot Altenae, tot Craendonck, tot Cortersschem, 

etc. ter eenre ende dese stat / van sHertogenbosch ter ander zyden aengaende 

den tollen tot Woudrichem ende Ghiessen gelegen, een er¡elycke 

raminge ende ordinancie gemaect ende gesloten ten ewigen daigen onderhouden 

te werdene: 

Datse bynnen mueren moeten zyn woenechtich; 1 den toll tot Woudrichem 

te wetene dat tot allen tyden den voirs. tol ingegangen zynde, staende ende duerende 

alle scepen hoedanich die zyn, groet oft cleyn, die poirtergoet deser stat 

bynnen den mueren derzelver woenende inhebbende ende anders egeen, comende 

aen de wachte der voirs. tollen, hoir zeylen zullen stryken omme die wechters 

van denzelven tollen dairaen te comen, zoe geheerbracht is, aldair zy dan enen 

orcontspenninc van den toll zullen geven, zoe mennichwerven zy bynnen den tyde 

der tollen alsoe comen gevaren, te wetene eenen wittenVlemsschen oft anderhalven 

grotenVlemss payments dairvoir; ende zullen die coepluyde van den goede oft 

scipper in hore absencien, zoe die tolner des begeert, by hoer eeden beweynen 

tgeen dat deser poirter goet is; ende weren dair ander gueden in, die sullen tol betalen; 

ende hiermede zullen zy voirt voirby ombelett moegen varen sonder dairaen 

te mesdoen; 

Die renthe die men van den tol tot Woudrichem gilt 

ende hiertoe sal dese stat alle iair op Sinte-Remeysdach oft bynnen XIIII daigen 

dairnae onbevangen den rentmeester des heren van Altenae bynnen der stat van 

Woudrichem loss ende vry XXXV Overlensche gulden, tstuck tot XX stuvers gere- 


246

fol. 286 r 

fol. 286 v 

fol. 287 r 

1481-1482 

kent, opten peen van enen der voirs. gulden, alle daige nae den voirs. toldaige te verboren, 

half tot behoe¡ des heren oft vrouwen van Altenae ende half tot behoe¡ des 

richters diet versuect; / 

item want denvoirs. toll den heer van Altenae van den Roemschen keyser verleent 

is op zekere afquitinge ende oft alsoe die a¡quytinge geboerden, soe zal die heer 

van Altenae voirs. overdragen, loss ende vry zyn ende zal alsdan mits den voirs. 

afquyten staen in zynen volcomen recht van den voirs. tol, gelyc die voirs. heer bis 

in desen daige dairmede gestaen heeft, ende zal die voirs. renthe alsdan doot zyn 

ende zal die heer sculdich wesen deser stat te betalen die somme van hondert 

Rynsgulden eens die de voirs. greve nu gereet heeft ontfangen, etc.; gelyc breeder 

in de brieven, diere twee all eensluydende gemaect zyn, is begrepen ende beginnen: 

`Condt ende kenlic zy allen luyden'etc. ende zyn begrepen opten blade CC 

LXXIIII. 

Dat die stat Graue, dlant van Kuyck ende Oyen annexeert zyn aen 

Brabant 

Oeck in den voirs. iair LXXXI den XXVI en dach in novembri soe hebben die 

voirs. hertoge Maximiliaen ende vrouw Maria voir hen, hoer oir, erven ende nacomelingen 

dlant ende die stat van Den Graue metten lande van Kuyck ende van 

Oyen met horen toebehoirten annexeert ende appliceert tot ewigen daigen te blyven 

aent dlant ende hertoichdom van Brabant, etc.; 

Datse hoir hoetvonnisse hier zullen halen 

ende dat die van Den Graue, Kuyck ende Oyen hoer hoetvonnessen halen zullen 

aen scepenen deser stat / ende dat dingesetenen der voirs. landen zullen gebruycken 

ende genyeten allen der rechten, vryheiden ende previlegien slantz van Brabant; 

Van den o¤ciers tot Graue, Kuyck ende Oyen 

ende dat die o¤ciers aldair van iusticien ende ontfange ende alle andere hoedanich 

die zyn, zullen wesen geboren Brabanders, wel ende behoerlycke in den lande van 

Brabant geguedt ende geneem den drie Staten slantz van Brabant ende datse zullen 

doen eeden gelyc do¤ciers in Brabant, etc.; prout in litteris incipientibus: `Maximiliaen 

ende Marie, by der gracien Goidz'etc. et comprehensis folio CC LXXIX. 

Hier is te wetene dat heer Ott van Kuyck ende van Heuerle opten dach der geboerten 

Sint-Ians Baptisten int iair M CCC XXIII die stat van Den Graue metter toebehoirtenvercoft 

ende opgedragen heeft hertoge Iannenvan Brabant, den dorden 

van dien name, als boven blyct. Dat oic dieselver heer Ott int iair M CCC XXVIII 

dairnae gekent heeft ten ocsuyne der vercopinge voirs. ontfangen te hebbeneV M 

ponden groetenTournoysen, als boven blyct./ 

Dat oeck dairnae int iair M CCCC LXIII hertoge Kaerle van Bourgoindien toegevuegt 

heeft het ontfanck van den demaynen ende renthen van den landen van 

Kuyck ende Kessel totten ontfanckvan der stat ende meyeryenvan deser stat ende 

totten rentmeester aldair als aen Brabant, als boven blyct. 

247

fol. 287 v 

fol. 288 r 

1481-1482 

Hoe die HoyckenVtrecht innamen 

Int voirs. iair LXXXI omtrent Korsmisse began tot Vtrecht te wassen die partye 

van den Hoycken, dair die heer van Mointfoirt met ennigen Hoycken een grote 

commocie maecten tegens bisscop Dauid van Vtrecht; ende omtrent ten eynde 

van der loumaent innamen die voirs. vanVtrecht heren Engelbert van Cleue om 

hem oft Philipsen, zynen brueder, bisscop te makene, dair bisscop Dauid voirs. 

noch leefden. 

teser tyt sterff vrouwe marie, geselinne van hertoge 

maximiliaen voirs. 

Dat vrouwe Maria ster¡ 

Int voirs. iair LXXXI in den merte omtrent Onser-Liever-Vrouwendach Annunciationis 

/ die voirscr. vrouwe Maria, synde te perde in de iacht ende springende 

metten perde, zoe vyel zy ter eerden, bevrucht zynde, ende wairt zeer gequetst van 

den perde dat op hair trat, datse dairaf ster¡ zeer coirts dairnae als den XXVI en 

dach in merte. 

ten tyde van hertoge maximiliaen als weduwer van 

vrouw marien 1 

Remigii confessoris anno M o CCCC o LXXXII o : dominus Iohannes Back, miles, 

Gerardus de Berkel, Iohannes Kanapart ¢lius Iohannis, Iohannes Heym, Willelmus 

de Haestrecht, Bernardus Ianss. de Ouermeer, Iohannes de Aerle. 

Burgimagistri seu receptores:Wolterus Bolck, Godefridus Pottey./ 

In den voirscr. iair canoniseerden paeus Sixtus Sinte-Bonauentura ende noch vy¡ 

martelaren van der mynrebruederen oirdene. 

Aengaet Oyen 

In denvoirs. iair LXXXII den XXVI en dachvan aprille des vrydaigs nae den sondach 

Misericordia soe is by dese stat ter eenre ende Willemen van Ghent ter andere 

zyden gemaect ende genomen een tractaet ende concept aengaende den 

vercrige ende coepe van der borch ende sloote metter heerlicheyt van Oyen, met 

allen horen rechten ende toebehoerten; 

Dat dese stat vercoft heeft II C Rynsgulden die ioncker Willem van Ghent 

geloeft heeft te gelden ende te lossen, ende oic Oyen te bewaren 

in den iersten als dat dese stat van stonden aen zoese gedaen heeft, zoude vercopen 

II C Rynsgulden er£ycke renthen op losse ende die penningen dairaf comende ter 

sommen van III M Rynsgulden, tstuck tot XX stuvers, by hair gereet houden liggen 

1 Herhaald tot en met fol. 302 r met de variant op fol. 300 v -301 r : Ten tyde van hertoge Maximiliaen, 

weduwer van vrouw Marien ende mombaer synre kynderen. 

248

fol. 288 v 

fol. 289 r 

totdat die voirs. ionckerWillemvan Ghent tvoirs. borch, slot ende hoir toebehoirten 

tegens heren Iannen van Bronchorst ende van Bathenborch, domproest tot Munster, 

tytlyc heer wesende tot Oyen, gecoft hedde ende daira¡ hedde ontfangen behoerlycke 

veste ende oic ontfangen hedde van onsen genedichsten heren te leene 

als hertoge van Gelre; ende oick totdat hy ioncker Willem voir scepenen deser stat 

geloeft zal hebben die voirs. II C Rynsgulden /er¡elycke renthe tebetalen ende te lossen 

dat hy oec gedaen heeft met vele meer andere poincten dairnae in denselven iair 

LXXXII den XXIII en dach in iulio, gelyc dit all breeder blyct in zekere brieven onder 

den zegelen der scepenen deser stat ende des voirs. ioncker Willems ende oic 

onder den groeten zegele derselver stat; welke brieven beginnen:`Wy, scepenen, gesworen, 

raitsluyden'etc. ende zyn begrepen opten blade CCC XXXIII. 

Veste van Oyen gedaen ioncker Willemen van Ghent 

1482-1483 

Item is hier oeck te wetene dat den voirs. ioncker Willemen van der voirs. borch, 

slote ende heerlicheyt van Oyen gedaen is veste voir scepenen van Den Bosch onder 

dese woerden, getogen uuyten prothocol dairaf wesende: 

dominus Iohannes de Bronchorst et de Bathenborch, archiprepositus Monasteriensis, 

castrum et villas de Oyen et de Dyechden unacum omnibus et singulis 

iuribus et attinentiis suis quocumque locorum consistentibus, sitis solvendas vel 

reperiendas sibi per et post mortem quondam domini Theoderici de Bronchorst 

et de Bathenborch, etc. sui patris, militis, iure successionis hereditarie advolutas 

quas castrum et villas cum suis iuribus /et attinentiis prescriptis domicellusWillelmus 

de Gent in presentia domini nostri ducis Austrie, Brabantie et Gelrie, etc. 

erga predictum dominum Iohannem acquisierat iuxta continentiam litterarum 

desuper ut asseruit confectarum, legitime et hereditarie supportavit predicto domicello 

Willelmo de Ghent, similiter cum dictis litteris aliis et iure, promittens 

super omnia et habenda ratam servare, obligationem et impetitionem ex parte 

sui deponere.Testes Berkel et Bernardus, datum XV ta maii anno LXXXIII. 

Quitancie van den coep van Oyen, gegeven by den domproest van 

Munster 

Dictus dominus Iohannes palam quitavit et quitum proclamavit predictum domicellumWillelmum 

de Ghent eiusquebona proles et ¢deiussores de omni regimine 

per ipsum de o¤cio senescallatus castri et villarum de Oyen et de Dyechden seu 

alias huiusque ab ipso quovismodo habito seu exercitato necnon de omnibus et 

singulis computacionibus suis sibi desuper hactenus factis atque de huiusmodi 

somma sex milium centum et quadraginta £orenorum renensium eidem domino 

Iohanni a dicto domicelloWillelmo ratione emptionis et comparationis castri et 

villarum de Oyen et de Dyechden unacum suis iuribus et attinentiis addicta seu 

promissa inde quitans prescriptum domicellum Willelmum et suos liberos eorumque 

bona et omnes alios huiusmodi quitantia indigentes, dolo et fraude seclusis.Testes, 

datum supra. 

249

fol. 289 v 

fol. 290 r 

1482-1483 

Quitancie dairinne ioncker Willemen ontfangen heeft XXX C vyftich 

Rynsgulden ende noch een somme int contract van Oyen begrepen 

Ioncker Willem van Ghent, heer tot Oyen, Rycstel, etc. heeft oepenbairlyc bekent 

dat hii van der stat van Den / Bosch by handen van Bartramen Ianss., hoirs dyeners, 

gehauen ende geboert heeft in den iersten die somme van dartichhondert 

ende vyftich Rynsgulden, den gulden tot XX stuvers, die welke die voirs. stat sculdich 

was ioncker Willemen voirs. ende comen wairen van den vercope der II C 

Rynsgulden er£ycken renthen die die stat met horen brieven van den groten zegel 

vercoft heeft aen diverse personen, naegaende den contract van Oyen onlancx 

tracteert tusschen dese stat ter eenre ende den voirs. ioncker Willemen ter ander 

zyden, nae begrip der brieven dairop gemaect; item kenden noch die voirs. ionckerWillem 

by der voirs. stat ende by handen van Bartramen Ianss. voirs. ontfangen 

te hebbene alsulckenen somme van Rynsgulden van den pryse voirs., dair die 

stat aen hem noch verobligeert was overmitz enen poinct oft articule int selver 

contract begrepen, ruerende van den weckeren ende poirtieren des slootz van 

Oyen ende van den costen derzelver, gelyc dat poinct dairaf int lanck inhelt, etc. 

ende helt hem alsoe die voirs. ioncker Willem van allen desen voir vernuegt ende 

wael betaelt, sceldende die voirs. stat ende Bartramen voirs., horen dyenaer, ende 

die poirters ende ingesetenen derselver stat ende alle andere des quitancie behoevende 

dairaf loss, quyt ende vrii. Getugen waren hierover scepenen in sHertogenbosch,Willem 

van Ghent voirs. ende Willem Steenwech. Gegeven opten vierden 

dach der maent van septembri int iair ons Heren M CCCC LXXXII. / 

Quitancie dairinne ioncker Willem van Ghent noch ontfangen heeft 

V C Rynsgulden als van der meyeryen 

Alzoe die stat van sHertogenbosch ende die goede luyde van den plattenlande der 

meyeryen derzelver ioncker Willemen van Ghent, heer tot Oyen, gegunnen ende 

toegeseegt hadden te gevenV C overlens Rynsgulden, tstuck tot XX stuvers oft die 

werde dairaf in anderen gelde gerekent, welke V C Rynsgulden Ian van Arkel gekent 

hadde ontfangen te hebbene in zynrer rekeningen van der stat ende den plattenlande 

der meyeriien voirs., ende dairnae die voirs. Ian van Arkel denselven 

ioncker Willemen in afcortinge ende afslage derselver V C Rynsgulden gegeven 

heeft II C ende XLVIII ende Reyner Loyen ende Dirck Hagens, nu ter tyt bourgermeesteren 

derzelver, oeck in afcortinge derselver V C Rynsgulden denselven ionckerWillemen 

gegeven hebben II C ende LII Rynsgulden, maken tsamen die voirs. 

V C Rynsgulden als zy seeghden, soe is gestaen voir scepenen hieronder gescreven 

die voirs. ioncker Willem ende heeft oepenbairlic gelydt ende gekent dat hy dieselveV 

C gulden by handen des voirs. Ians van Arkel, Reyneren ende Dircx voirs. 

ontfangen heeft van der voirs. stat ende plattenlande, sceldende dairaf quyt die 

stat, het platlant, Reyneren ende Dircken voirs. ende allen anderen des quitancie 

behoevende. Getugen hebben hierover geweest scepenen in sHertogenbosch Gerart 

van Eyck ende Ian Pynappel. Gegeven den XXVI en dach der maent van merte, 

des woensdachs nae den sondach als men singt Iudica, int iair ons Heren 

dusent CCCC LXXXVII. / 

250

fol. 290 v 

fol. 291 r 

fol. 291 v 

Item dat dairnae opten XXII en dach van iulio int iair M CCCCC ende acht soe 

heeft dese stat, omme die voirs. II C Rynsgulden losrenthen te vervolgen op Oyen, 

gegeven Zweren van Gerwen procuracie onder die forme hiernae volgende: 

Procuracie om op Oyen te vervolgen die II C Rynsgulden 

1482-1483 

Wy, scepenen, gesworen, raitsluyde ende dekenen van den ambachten der stat van 

sHertogenbosch doen condt allen luyden alsoe naedien die drie leeden derselver 

stat, dats te wetene wy, scepenen ende gesworen representerende dierste lyt, raitsluden 

dander lyt ende dekenen van den ambachten voirs. tdorde lyt, in der cameren 

van den raithuyse der voirs. stat staidzgewyse versaempt wesende, collacie 

ende spraecke hadden underling gehadt opte materie van den penningen die de 

voirs. stat by vercope van II C Rynsgulden er£ycke renthen eertyts heeft ¢neert 

ende geworven ende voirts in den handen ioncker Willems van Ghent gelevert 

ende verschoten totten coepe des slootz, dorpe ende heerlicheyt van Oyen met 

allen hoer toebehoirten, etc. ende oic van der scadeloesgeloefte dairop by denzelven 

ioncker Willemen gedaen, als die voirs. renthen van II C Rynsgulden iairlix 

ende er£ic te betalen, te lossen ende te quyten dat der voirs. stat dairaf ghenen 

scaide en zoude comen, des evenwael alsoe nyet en weer achtervolgt, mar die 

voirs. stat dairby grotelic bescedicht / geweest ende hedde die voirs. renthen by 

bedwange van rechte moeten betalen. Ende omme dan dien scaide te vervolgen 

ende opten voirs. sloote, dorpe ende heerlicheyt van Oyen met hore toebehoirten 

met recht alst behoren sal te verhalen ende trecht dairaf aen te nemen, soe eest dat 

wy, scepenen, gesworen, raitsluyden ende dekenen van den ambachten voirs. in 

den name van onss ende der voirs. stat ter bester formen, voegen ende manieren 

dat wy ennichsins cunnen ende moegen hebben geconstitueert, geset ende geordineert 

ende mits desen brieve constitueren, setten ende ordineren Zwederen van 

Gerwen in onsen wittigen procureur ende facteur, gevende ende verlenende denselven 

vry ende volcomen macht ende sunderlinge bevele voir ons ende in den name 

ende vanwegen der voirs. stat in der voirs. saken te ageren die voirs. 

scadeloesgeloefte te vervolgen, den voirs. scaide by de voirs. stat dairaf geleden 

opten voirs. slote, dorpe ende heerlicheyt met horen toebehoirten te suecken ende 

te verhalen ende dairinne mede ende op te procederen zoe nae rechte sal behoren 

ende van noode wesen, ende generalic allet dairinne te doen, te procureren ende 

voirt te keren des ennige wittige procureurs in dien zouden moegen doen ende 

voirtkeren nae recht. Ende des wy selver doen zouden moegen ende /geloven alsoe 

voirts in den name van onss ende der voirs. stat in goeden trouwen ende by 

obligacien der gueden derselver stat den voirs. Zwederen van allen costen die hy 

doen sal int vervolch der voirs. saken ende van allen lasten die hem dairaf comen 

muchten te quiten, te onthe¡en, scadeloes te houden, te defenderen ende teverantwoirdene 

sonder wederseggen. Des torconden soe hebben wy dese lettren metten 

zegel ad legata 1 der voirs. stat doen bezegelen. Gegeven opten XXII en dach der 

maent van iulio int iair ons Heren M CCCCC ende acht. 

1 Sigillum ad legata: een bepaald type stadszegel. 

251

fol. 292 r 

fol. 292 v 

1482-1483 

Ende achtervolgende der voirs. procuracien dede Zweer voirs. byden poirtyer deser 

stat ingebyeden tot Oyen ende tot Diechden Seynen Mulart, drossaet tot 

Oyen, ende vele meer andere personen als bruyckeren van der heerlicheit van 

Oyen ende der gueden, erven ende landen dairtoe behorende ende procedeerden 

dairop met recht voir scouthet ende scepenen deser stat ende zoeverre dat by scepenen 

deser stat, te wetene Back, Brecht, Erpe, Kuyst, Colen, Geck ende Broeck 

vonnislic wairt gewesen dat die verwerderen sculdich zullen zyn dese stat te releveren 

van den erfrenten van II C Rynsgulden voirs. met restitucie van den verloepen 

renthen ende allen commer dairomme geleden, costen ende allen scaidenvan 

recht oft hantlichtinge te doen. Actum V ta septembris anno M CCCCC acht. / 

Item tvoirs. vonnisse gewesen zynde, die voirs. Seyn ende andere personen deden 

hantlichtinge ende die gedaen wesende, soe bracht Zweer voirs. die voirs. heerlicheit 

van Oyen met allen horen toebehoirten te boeck als int iair van acht voirs. 

ende meester Henrickdie Bye totbehoe¡ der voirs. stat vercreech daira¡ den coep 

voir III M II C Rynsgulden achterstellen den XXIIII en dach in septembri int iair M 

CCCCC XIII, all nae inhoude van den vonnesboeck in der scryfcameren deser 

stat berustende. 

Item is hier oeck te wetene dattet voirs. huys ende heerlicheit van Oyen eertyts als 

int iair M CCCC XXXI oeck opgewonnen is geweest, nae inhoude des vonnesboecx 

onder die forme hiernae volgende: Iohannes Noeden ¢lius quondam Henrici 

fuit adiusticiatus ad domum et dominium de Oyen, olim domini Iohannis de 

Arkel, militis, domini temporalis de Oyen, nunc domicelli Iohannis, domini temporalis 

de Wezemael et de Phalleys, et ad attinentia earundem domus et dominii 

singulas et universas ubicumque locorum consistentes sive sitas, insuper ad universas 

et singulas alias hereditates ac hereditariabona olim dicti domini Iohannis 

de Arkel quocumque locorum in parochia de Oyen consistentes sive sitas occasione 

defectus solutionis hereditarii census quingentorum aureorum denariorum, 

communiter cronenvocatorum monete regis Francie, quem censum dictus domicellus 

Iohannes promiserat se daturum et soluturum dicto Iohanni Noeden hereditarie 

ex premissis; prout in litteris quarum data continet XVIII a iulii anno M 

CCCC XXXI et supportavit Gerardo Mol de Driel et proclamavit primo, 2 o ,3 o 

et vendidit Iohanni Loenman. Testes Petrus Steenwech, Nycolaus, 1 /Mathias 

Back, Iohannes Bathen, Iohannes de Best et Iohannes Noeden ¢lius Henrici. Datum 

VII a aprilis 2 a post Iudica anno Domini M CCCC XXXI. Et solvit CCCC 

cronen Francie et onera. 

Is hier oeck te wetene dat int iair M CCCCC ende acht dese stat by haren gedeputeerden 

is aengegaen een dedinge oft pachtinge met heren Florys van Yselsteyn, 

die hem rechz tot Oyenvermatt ende datonder dese forme ende woerden: in deser 

vuegen ende manieren hiernae bescreven zoe zyn die gedeputeerde der stat van 

sHertogenbosch overcomen metten edelen waelgeboren heren heeren Florys van 

Egmont, heer tot Sinte-Martensdyc, etc. stathelder slantz van Gelre, etc. aengaende 

den huyse, slote ende heerlicheit van Oyen ende Dyechden met allen horen 

toebehoirten, te weten dat die stat van sHertogenbosch behauden hebben 

ende besitten zal enen tyt van vyf iaren lanck geduerende, ingaende op datum 

1 Aldus hs., na Nycolaus ontbreekt Loenman. 

252

fol. 293 r 

fol. 293 v 

van desen ende zoe voirtduerende die voirs. vy¡ iaren, deen dander sonder middel 

volgende, het voirs. huyse, slote ende heerlichheit van Oyen ende Dyechden 

met allen horen appendencien, tollen, rechten, nyet dairvan uuytgesceiden, des 

sal die voirs. stat denselven heren Florysen elcx iaers van den voirs. vyf iaren alle 

iaer geven ende betalen die somme van II C ende L Rynsgulden, XX stuvers voir 

den Rynsgulden gerekent. Ende omme denvoirs. heren Florysenvan Egmont, etc. 

naerder te believen /ende gerieven, sal die voirs. stat die voirs. penningen van den 

voirs. vy¡ iaren int gereet ende terstont betalen op condicien ende voegen dat oft 

geboerden dat die voirs. stat bynnen den voirs. vyf iaren uuyten besit oft possessie 

der voirs. heerlicheit van Oyen ende Dyechden met horen toebehoirten by mynen 

genedigen heren oft yemant anders partye ons genedichs heren houdende, afhendich 

gemaect worden zoedat die voirs. stat in die possessie ende gebruyck nyet 

blyven en mochte, soe zal myn heer heer Florys van Egmondt, etc. goede su¤ciente 

bourgen setten bynnen der stat ende meyeryenvan sHertogenbosch genoch 

geguedt zynde, die welc geloeven zullen in scepenen brieven van Den Bosch dat 

zy alsdan die penningen, te weten nae advenand van den voirs. vyf iaren opleggen 

ende betalen sullen in handen der voirs. stadt in der bester formen. Oicktsyntvorwarden 

dat die voirs. teynden den vyf iaren voirs. blyven zal ende behouden alle 

alsulkenen II C Rynsgulden iairlycxe renthe als zy iairlix tachter is ende gelden 

moet opte voirs. heerlicheiden, des zoe sal die voirs. stat om beterswil alle hair afterstedigen 

pachten quytscelden ende die tot egenen tyden te heysschen mynen 

voirs. heer Florys van Egmont oft zynen erven. Mar oft geboerden dat dat voirs. 

huys ende heerlicheit van Oyen ende Diechden met horen toebehoirten quamen 

in anderen handen, soe zal die voirs. stat hoir actie van den achterstelligen pachten 

altyt op die heerlicheit voirs. moigen heysschen ende verhalen sonder argelist. 

Van Oyen 

Oick tsynt vorwarden alsoe die bewaernisse des huys van Oyen voirs. voele ende tot 

groten costen belopen zoude, soe sal myn heer heer Florys van onsen genedigen / 

heren, etc. werven oft zyn vermoegen doen dat men dat voirs. huys van Oyen sal 

moegen afwerpen ende crencken oft dat myn genedige heer hoesschelycken doer 

den vyngen sien sal dat men dat huys laet vervallen, opdat die vyanden myns genedigs 

heren ende des lantz van Brabant nyet in en nemen. Dit is gesciet op Sinte-Petersdach 

ad cathedram, anno XV C acht. 

Van Oyen 

1482-1483 

Onder dese naevolgende forme is die geloefte gesciet by heren Floryssen ende zynen 

bourgenvan Oyen in der voirs. cedullen begrepen. Alzoe op Sinte-Petersdach 

ad cathedram int iair XV C ende acht die gedeputeerde der stat van sHertogenbosch 

overcomen zyn metten edelen waelgeboren heren heren Florys van Egmont, 

heer tot Sinte-Martensdyc, etc. stathelder slantz van Gelre, etc. aengaende 

den huyse, sloote ende heerlicheit van Oyen ende Dyechden met allen horen toebehoirten, 

te wetene dat die stat van sHertogenbosch voirs. behouden hebben 

ende besitten zal enen tyt van vyf iaren lanck geduerende, ingaende opten dach 

ende iair voirs. ende zoe voirtduerende die voirs. vyf iaren, ende dat nae inhoude 

eenre cedullen van den daet voirs. dairop gemaect, dairafdie tenuer van woerde te 

253

fol. 294 r 

fol. 294 v 

fol. 295 r 

1482-1483 

woerde inhelt aldus, in deser voegen ende manieren hiernae bescreven et sic ultimus 

ut iam supra et ¢nita /sit, 1 soe is gestaen voer scepenen hieronder gescreven 

die voirs. heer Florys ende heeft oepelic bekent die voirs. vorwarden in der voirs. 

cedullen begrepen metten gedeputeerden der voirs. stat gemaect ende aengegaen 

te hebbene, geloevende heer Florys voirs. ende met hem ioncker Maximiliaenvan 

Bergen, zoen wilneer des edelen heren heren Cornelis van Bergen, heer tot 

Zeuenbergen, Greuenbroeck, etc. ende Ian van der Aa, heer van Buchouen, etc. 

als sculderen principael onversceyden op hen ende allen hoir gueden die zy nu 

hebben ende naemaels vercrigen moeghen, als dat heer Florys voirs. die vorwarden 

ende condicien voirs. ende in der voirs. cedullen begrepen zoeverre hem die 

aengaen, sal achtervolgen, vast ende stedich houden ende metten werck volbrengen 

oft bygebreke van dien dat zy ioncker Maximiliaen ende Ianvan der Aavoirs. 

dieselver vorwarden ende condicien denselven heren Floryssen zullen doen achtervolgen 

ende volbrengen oft selver volbrengen sonder wederseggen, droch ende 

argelist.Testes Campen et Doerne, datum XIII a aprilis, quinta post Pasche anno 

XV C negen. 

Ende bynnen den voirscr. vy¡ iaren dat Oyen in der stat handen stont, soe wairt 

tslot tot Oyen ten vervolge deser stat by oirlove van vrouwe / Margrieten van Oistryck, 

dochter van hertoge Maximiliaen ende vrouwe Maria voirs., douagier van 

Sauoyen, hertoginne van Oistryc, Brabant, etc. ende alsdoen regent, etc. van der 

voirs. stat van Den Bosch mineert ende omgeworpen als nae blycken sal. 

Van Oyen 

Oeck in den voirs. iair LXXXII den XII ten dach in iulio soe hebben die voirs. hertoghen 

Maximiliaen, weduwer wesende, ende Philips, zyn zoene, voir hen, hoir 

oiren, erven ende nacomelinghen hertogen ende hertoginnen van Gelre, ioncker 

Willemen van Ghent, voir hem, zyne erven ende nacomelingen, voir die penningen 

by hem aen heren Iannen van Bronchorst ende van Batenborch, domproest 

van Munster, overgegeven ende in zynen handen gestelt tslot van Oyen metten 

tol, gerichte ende anderen zynen toebehoirten, nyet dairaf uuytgesceyden, allet 

in der maten als heer Dirck van Bronchorst ende van Batenborch voir ende heer 

Ian voirs., zyn zoen, nae dat gehadt hebben, uuytgesceyden dat hy van XXVII en 

dach meye int iair M CCCC LXXIIII ende voirts genen opslach en sal rekenen 

van II C clinckarts by hertoge Arnden van Gelre voir dbewaren dairop consenteert, 

/ ende dat hy ioncker Willem gehouden soude wesen tot zynen laste tvoirs. 

slot te mannen, te stercken ende te onderhouden; item ende dat hy tselver slot den 

hertoge van Brabant ende deser stat in tyden van oirloge soude oepenen; item 

ende dat hy alsulckenen II C Rynsgulden er£ike renthen als dese stat vercoft heeft 

ende die penningen dairaf hem gelevert om Oyen van heren 2 voirs. te lossen, 

soude betalen sonder deser stat scaide; item ende dat die poirters deser stat tolvry 

souden wesen; item ende dat die scepenen van Oyen hoir hootvonnissen halen 

sullen aen de scepenen deser stat; item ende dat ioncker 3 tvoirs. slot ende heerlic- 

1 Vertaling: en zo verder tot het einde als boven. 

2 Aldus hs., lees hierna mogelijk Iannen. 

3 Aldus hs., lees hierna mogelijkWillem. 

254

fol. 295 v 

fol. 296 r 

heit nyet en soude vercopen, versetten noch laten bedienen van yemanden, het en 

zy by consent des hertoigen van Brabant; ende dat dieghene aen denwelken men 

dat verbynden, versetten oft zoude willen laten bedienen, sal wesen geboren Brabander 

ende bynnen den lande van Brabant merckelic geguet, etc.; gelyc breder 

begrepen is in de brieven dairop gegeven, beginnende: `Maximiliaen ende Philips'etc. 

ende zyn begrepen opten blade CCCC XXXIX. 

Van Oyen 

1482-1483 

In welken voirs. brieve staet insereert eenen brie¡ van den daet M CCCC XL des 

sondaigz nae Sint-Ians-Baptistendach te midzoe- / mer, gegeven by hertoge Arnout 

van Gelre, inhoudende dat heer Dirckvan Bronchorst, heer tot Batenborch, 

Aenholt, geleent hadde den voirs. hertoge Arnden in gereden gelde, dairmede hy 

heer Iannen van Rossem tslot van Oyen met zynre toebehoirten afgelost hadde, 

ende voirts opten voirs. daet noch dairby geleent metten voirs. gelde, tsamenVI M 

overlens Rynsgulden. Ende dat dairvoir hertoge Arnt voirs. tvoirs. slot van Oyen 

metter heerlicheit ende Diechden metten toebehoirten, metten toll ende metten 

gerichten den voirs. heren Dircken ingedaen heeft te besitten ende te gebruycken 

tot zynen scoensten sonder rekeningen ende voir den cost ende bewaernisse 

tsiaers hebben II C nyewe clinckarts, etc. By alsoe dat hy hertoge Arnt tvoirs. slot 

Oyen ende Diechden met horen toebehoirten wederomme soude moegen lossen 

altyt metter sommen voirs.; gelyc in de voirs. brieven claerlic blyct, beginnende: 

`Wy, Arnout, van der genaden Goidz hertoge van Gelre ende van Guylic'ende zyn 

begrepen ad signum tale (½29) ac folio CCCC XL. 

In de voirs. brieven by hertogen Maximiliaen ende Philips gegeven, wordt oec geruert 

ende narreert hoe in den iair LXXIIII den XXVII en dach meye hertoge 

Kaerle van Bourgoindien den voirs. heren Iannen van Bronchorst, domproest 

van / Munster, hadde geconsenteert tvoirs. slot Oyen met zynen toebehoirten te 

moigen besitten achtervolgende zynen brieven, behoudelic dat hy van doen voirtane 

genen opslach meer rekenen en soude van den voirs. II C clinckarts by hertoge 

Arnden voirs. consenteert voir die costen ende bewaernisse, etc. 

Istud iuramentum dux Maximilianus post decessum ducisse Marie, sue conthoralis 

predicte, prestitit suis Statibus Brabantie in presencia eorundem Statuum in 

opido Louaniensi XXII a1 iulii, anno LXXXII o : 2 Wy, hertoge Maximiliaen, vader 

ende mombaer van hertoge Philips, hertoge van Brabant, van Lymborch ende 

anderen landen van Ouermaze, ende van iou¡rouw Margrieten, onser wittiger 

ende onbeiaerden kynderen, geloven, zekeren ende zweren dat wy als vader ende 

mombaer derselver kynderen die previlegie van wyle onser liever geselinne incoempst 

ende alle andere previlegien, 3 rechten, costumen, usaigien ende herbrengen 

der voirs. landen ende der prelaten, edelen, steden, vryheiden, dorpen 

1 

Deze datum wijkt af van de datering in het cartularium fol. 378, waar de eedformulieren op 

20 juli gedateerd zijn. 

2 

Vertaling: deze eed zwoer hertog Maximiliaan na het overlijden van hertogin Maria, zijn 

voorschreven echtgenote, ten overstaan van zijn Staten van Brabant in aanwezigheid van 

diezelfde Staten in de stad Leuven, 22 juli van het jaar (14)82: 

3 

Vanaf van tot en met previlegien in margine. 

255

fol. 296 v 

fol. 297 r 

fol. 297 v 

1483-1484 

ende ondersaten derselver tsamen ende elck bysundere nyet dairinne uuytgesceyden, 

houden zullen ende doen houden wael ende getrouwelic ende voirt doen al 

dat een goet vader ende / mombaer zynen onbeiairden kynderen sculdich is van 

doen, zoe moet ons Got helpen ende alle Zyn heiligen. 

Istud iuramentum prestiterunt Status Brabantie dicto duci Maximiliano viceversa 

in dicto opido Louaniensi die predicto: 1 Wy geloven, zekeren ende zweren u, 

genedige heer, hertoige van Oistryck, etc. als vader ende mombaer van hertoge 

Philips, hertoge van Brabant, van Lymborch ende andere landen van Ouermaze, 

onsen er¥ycken ende natuerlycken heer, ende iou¡rouw Margrieten, uwen onbeiaerden 

kynderen, goet ende getrouwe te zyne ende all te doen dat goede ende getrouwe 

luyde sculdich zyn van doen, zoe moet onss Got helpen ende allen Zyn 

heiligen. 

Oeck omtrent deser tyt begonst die munte te clymmen van tyde te tyde ende waert 

zeer lycht dat den gouden gulden quam op drie gulden, etc. / 

Dat Horen in Hollant gewonnen wairt 

Oeck in den voirs. iair LXXXII zoe wonnen die Calbeliaus, die by den Hoecken 

uuyter stat van Horen waren verdreven, wederomme dieselve stat van Horen by 

hulpe van heer Ioest van Lallayn, regent in Hollant, ende den heer van Egmondt 

ende dair gescyede groete bloetstortinge ende doen begonsten die vanVtrecht te 

vresen. 

Van den huwelic tusschen coninc Kaerle van Vrancryc ende vrou 

Margrieten 

Item int selver iair in novembri wairt tracteert een huwelic tusschen heren Kaerle 

den Dolphyn, zoen conincx Lodewycs van Vrancryc, bynnen zyn iairen zynde, 

ende der voirs. iou¡rouw Margrieten van Oistryck, dochter hertoge Maximiliaens 

ende vrouw Marie voirs., oudt omtrent vier iaren, ende was dat hair huwelicxgoet 

zoude zyn tgraefscap van Artoys ende van Bourgoindien, dat die 

Fransoysen inhadden, ende die herlicheit van Macons, Noyers met meer andere 

articulen tot C ende een. 

Ende dairnae omtrent Paesschen int iair LXXXIII int beginne van iunio wairt 

iou¡rou Margriet voirs. ontfangen met groter blyscappen tot Pariis. 

Dat coninc Lodewyc vanVrancryc ster¡ 

Naedat den huwelic voirs. was gesloten, ster¡ coninc Lodewyc voirs. in den oixt. / 

Dat coninc Kaerle vanVrancryc coninc wairt 

Ende die voirs. heer Kaerle die Dolphyn, zyn zoene, wairt coninc van Vrancryc, 

oudt zynde XIIII iaer. 

1 Vertaling: dezeeed zwoeren de Staten van Brabantophun beurttenoverstaan van genoemde 

hertog Maximiliaan in de genoemde stad Leuven op voornoemde dag: 

256

fol. 298 r 

fol. 298 v 

Dat coninc Eduwart ster¡ 

Item dairnae ster¡ coninc Eduwaert van Engelant ende lyet after twee zoenen 

ende een dochter. Doen was Rychart, hertoich van Glocestre, brueder conincx 

Eduwarts voirs., wesende een boess man, zeer arbeydende om beyde die zoenen 

te gecrigene om alsdan zelver coninc te werden. Mar want die zoenen op vrydom 

waren te Londen, zoe en mocht hii dairaen niiet comen dan by practycken ende 

schoonen woerden ende geloeften. Ende die twee soenen alsoe hebbende, stelden 

hy die in handen ende bewaernisse van greve Henricken van Bockingem, die den 

enen, zoe men seyde, dede doden ende den anderen, dien hy uuyter fonten had 

geheven, dede vueren uuyten lande ende dacht oick coninc te werden uuyt dien 

dat hy had gelesen in een pronosticacie van enen toecomenden coninc van Engelant 

die Henric zoude heyten, die groot ende mechtich zyn zoude ende die hy 

meynde selver te wesen. / Ende die voirs. een zoen des voirs. conincx Eduwarts, 

geheyten Rychart, als hy een wyle tyts buyten lantz in Poirtegael had gewoent, 

quam hy nae by den voirs. coninc Kaerle in Vrancryc ende dairnae by vrouwe 

Margrieten, zynre moyen, wedue wylen hertoge Kaerls van Bourgoindien. Die 

voirs. hertoge Rychart van Glocestre maecten hemzelven coninc van Engelant 

ende hy dede den voirs. greve Henricken van Bockingem vangen ende dooden, 

dat den Engelschen zeer mishaechden. 

Dat coninc Henric van Engelant coninc wairt 

Alsdoen oeck was uuyt Engelant vluchtich greve Henrick van Richemont, houdende 

hem inVrancryc by den voirs. coninc Kaerle vanVrancryc, want zyn neve 

was. Dieselver coninc Kaerle versach denselven greve Henricken met vele volcx 

van wapenen ende gelde, dairmede dieselver greve overtrack in Engelant. Ende 

in Engelant wesende quam die voirs. hertoge Rychart, die hemselven coninc gemaect 

hadde, om den voirs. greve Henricken te bevechten ende alsoe in den strydt 

blee¡ dieselver hertoge Rychart doot. Ende als hy doot was, wairt die voirs. greve 

Henric van Rychemont/tot Londen coninc gecroent ende hy trouden die dochter 

van coninc Eduwart voirs., omdat hy beter recht zoude hebben totter croonen. 

Ende dat kint van den hertoich van Clarencen, die coninc Eduwarts bruederzoen 

was, hielt men lange gevangen opdat coninc Henric voirs. dairby nyet en zoude 

werden verdreven. 

Hercoempste van denVII ten coninc Henric van Engelant 

1483-1484 

Om te weten tgeslachte van desen voirs. coninc Henrick van Engelant, wesende 

dieVII te , soe is wair dat vrouw Katheryn vanVrancryc, dochter desVI ten conincx 

Kaerls van Vrancryc ende moeder des sesten conincx Henrix van Engelant, die 

heilich gerekent wordt, nam nae dode van den vader des voirs. seste conincx Henricx, 

geheiten coninc Henrickvan Engelant dieVyfte, te man enen ridder uuyt Engelant 

dairop zy verlyefden, die aen hair wan enen zoen, geheyten Henrick, 

welken zoen die voirs. coninc Henric van Engelant die Seste als zynen brueder 

tot hemwairt nam ende dede hem hebben die dochter van den greve van Riche- 

257

fol. 299 r 

fol. 299 v 

fol. 300 r 

1483-1484 

mont. Ende is dieselve soen geweest die voirs. coninc Henrick van Engelant die 

VII te ./ 

Remigii confessoris anno M o CCCC o LXXXIII o : Martinus de Rode, Henricus 

Heym, Rodolphus Dicbier, obiit XX a ianuarii in suo scabinatu, Petrus Pels, Iohannes 

deVladeracken, Goeswinus de Brecht, Iohannes Monix ¢lius Martini, Iohannes 

Dachuerlyes, loco Rodolphi Dicbier defuncti et prestitit iuramentum 

XXVIII a ianuarii. 

Burgimagistri seu receptores: Daniel Bruystens, Iacobus de Hall. 

Belech voir Vtrecht 

In den voirs. iair beleeghden hertoge Maximiliaen voirs. die stat van Vtrecht, in 

welken belech heer Ioest van Lallayn, alsdoen stathelder van Hollant, dootgeschoten 

wairt. 

Anno LXXXIII predicto ego Petrus de Os ¢lius Iohannis / Rutgerss. incepi ingrossare 

litteras scabinales de Buscoducis et in illa practica procedere ad promotionem 

magistri Franconis de Langel, secretarii dicti opidi, cuius anima 

requiescat in pace. 1 

dBelech voirVtrecht; 2 verclaringen gedaen van den tol tot Tyel 

Oeck in den voirs. iair LXXXIII den vyften dach in iulio in den belech voir 

Vtrecht, naedien versceyden tolneers in den lande van Gelre als tot Rueremunde, 

Arnhem, Myddelaer,Thiel, die de tollen aldair hadden beleent, den poirters deser 

stat int gebruyc van hore vryheit van aldair tolvrii te varen, vele stootz hadden gedaen 

ende bysunder Lambrecht van Bueren als tolneer ons genedichs heren tot 

Tyel en nae alles dat van allen zyden allegeert ende dairop bybracht was, soe is 

by onsen genedichsten heren hertoge Maximiliaen verclaert dat dese stat naevolgende 

hore previlegien die zy heeft van zynen vorderen, greven van Gelre, van 

tollvry te varen ende oick naegaende den brieven van con¢rmacien dairop by zijnen 

genaden dairop verleent, tolvrii varen zullen, vlieten ende verkeren te water 

ende te lande, etc.; prout in litteris incipientibus: Àlsoe die scepenen, gesworen' 

etc. et comprehensis folio CC LXVI. 

Oeck van den tol tot Tyell 

Oeck int selver iair dairnae den X ten dach van iulio soe hebben Lambert van Bueren 

/ ende heer Henrick van Zelem Lotthemsoen, persoen tot Bucstel, die den 

Geldersschen toll tot Tyell van onsen genedigen heer pandsgewysen besaten, voir 

hen ende hoir erven geloeft die poirteren deser stat tolvry te latenvaren ten ewigen 

daigen sonder letsel ende dat zii den voirs. tol tot Thyell noch hoir erven dien nyet 

en sullen versetten oft vercopen, zy en zullen alle wege besceiden die poirteren 

1 Vertaling: in voornoemd jaar (14)83 begon ik, Peter van Os, zoon van Jan Rutgerss., schepenakten 

van 's-Hertogenbosch te ingrosseren en in deze praktijk verder te gaan door toedoen 

van meester Frank van Langel, secretaris van genoemde stad, wiens ziel ruste in vrede. 


258

fol. 300 v 

fol. 301 r 

fol. 301 v 

deser stat tolvry te varen voir denselven toll, etc.; prout in litteris incipientibus: 

`Wii, Lambert van Bueren'etc. et comprehensis folio CC LXVIII. 

Compromiss tusschen dese stat ende meyerye van den iersten oirloge 

van Gelre 

Daernae int selver iair LXXXIII den VIII en dach in ianuario nae scryven des 

hoefs van Ludickopte twisten ende gescillen die geresen waren tusschen dese stat 

ter eenre ende den plattenlande deser meyeryen ter andere zyden overmits den 

oirloge tegen dlant van Gelre gevuert ende die grote zwair costen in denselven oirloge 

gedaen, soe hebben dese stat van Den Bosch ende die voirs. van den plattenlande 

deser meyeryen hen gesubmitteert, te wetene dese stat in Iannen Heym, 

Iannen van Arkel, Goyarden die Bye ende Dircken van Hynden ende die van den 

plattenlande in heren Henricken van Lotthem, persoen tot Bucstel, heren Natael 

Robbillart, canonic tot Oirscot ende Rode, Ansemen vanTuldel ende Lamberden 

Willemssoen van / Broegel, ende voirts geloeft opten peen van L M Rynsgulden 

vast te houden dat by hem tusschen die tyt ende Paeschen naestcomende opte 

voirs. twisten uuytgesproken zoude werden onder zekere vorwarden nochtans in 

der submissie begrepen ende conditioneert; prout in certis litteris et instrumentis, 

etc. incipientibus: Àllen ende een yegelycken'etc. et comprehensis folio CC XCII. 

Dairnae int voirs. iair LXXXIII den XXIIII en dach van iunio nae scryven deser 

stat soe hebben die voirs. arbiters gedaen opte twisten voirs. hoir uuytsprake, beginnende 

aldus:`Soe eest dat wy, Henric van Lotthem'etc. ende begrepen ad signum 

tale (½30) ac folio CCC II. 

Daernae int selver iair den XV en dach octobris hebben die voirs. arbiters gedaen 

zekere hoir verclaringe opte duysternisse, etc. beginnende aldus: `Want wy, seggers, 

arbiters'etc. ende begrepen ad signum tale (½31) ac folio CCC VIII. / 

Van den transpoirten ende vonnes dairop gegeven 

1484-1485 

Oeck in den voirs. iair LXXXIII den XXIII en dach in februario, naedien questie 

was geresenvoir den cancellier van Brabant aengaende den brievenvan transpoirten 

die in buytenbancken geboeren waren ende voir scepenen deser stat transpoirteert 

ende opgedragen waren, etc. ende dairop die partye diese transpoirteert 

warenvonnesse haddenvercregen uuyt crachte van denselven transpoirt, etc. ende 

dat by scepenen deser stat, welke partye dairomme met oepenen brieven te hove 

waren bescreven, etc. soe is te hove vonnislic vercleert dat die voirs. oepenen 

brieve zyn subrepticelic geworven, verseyndende die sake metten partyen voir 

die wethouderen van Den Bosch om by hen getermineert te wordene, zoe nae 

recht behoeren sal, ende condempnerende den impetrant in de costen van den 

process; prout in litteris incipientibus:`Maximiliaen ende Philips, by der gracien 

Goidz'etc. et comprehensis folio CC LXXXIX. / 

Remigii confessoris anno M o CCCC o LXXXIIII to : Henricus Monix, Goeswinus 

van den Hezeacker,Theodericus die Borchgreue, Hubertus Monic, Iohannes Millinc, 

Petrus deVladeracken,Willelmus de Ghent ¢liusWillelmi. 

Burgimagistri seu receptores:Yewanus Kuyst, Iacobus Sanders. 

259

fol. 302 r 

fol. 302 v 

1485-1486 

Van den tol tot Zoens 

In den voirs. iair LXXXIIII opten XIIII en dach van ianuario soe heeft dese stat 

met versceydene haren innewoenenden poirters die hen geneerden metter comanscappen 

van den wynen een beleydt / gedaen als dat die poirteren deser stat 

opten toll tot Zoens behoiren te gestaen met halven toll aldair te betalen; prout in 

litteris incipientibus: Àllen denghenen die dese onse lettren zullen werden gethoent'etc. 

et comprehensis folio CCC XLVI. 

teser tyt waert die voirs. hertoge maximiliaen coninc 

van romen 

Remigii confessoris anno M o CCCC o LXXXV to :Willelmus de Ghent, Symon de 

Gheel,Willelmus Pyckeuet,Willelmus Steenwech, Henricus die Leeuwe, Rutgerus 

de Erpe,Theodericus de Hynden. 

Burgimagistri seu receptores: Gerardus van der Heyden ¢lius Egidii, Henricus de 

Aerle. 

Hoeftvonnes van Oyen 

In den voirs. scepenstoel zoe haelden die van Oyen alhier hoir hoeftvonnes, zoese 

oic sculdich / waren te doen uuyt crachten van sekeren ons genedichsten heren 

Maximiliaen, etc. gegeven int iair LXXXII alst oec boven blyct. 

Van heer Willemen van Arenberch 

Int voirs. iair zoe vinck heer Frederick van Hoerne, heer van Montigny, buyten 

Sint-Truyen heerWillemen van Arenborch ende leverden hem te Maestricht, dair 

hy wairt onthalst. 

Dat hertoge Maximiliaen wert Roemsch Coninc 

Oeck int voirs. iair LXXXV in ianuario soe wairt te Franckevoirt gecoren 

Roemsch Coninc hertoge Maximiliaen voirs. van den seven koerfursten in presencien 

van keyser Frederick, zynen vader. Ende nae Paeschen den tweesten sondach 

wert hy tot Aken gecroent. 

260

fol. 303 r 

fol. 303 v 

ten tyde van den voirs. hertoge maximiliaen, roemsch 

coninc wesende 1 

Remigii confessoris anno M o CCCC o LXXXVI o : dominus Iohannes Back, miles,Willelmus 

de Busco,Willelmus de Buchouen, / Gerardus Kuyst, Iohannes de 

Haren, Henricus deVden, Iohannes deVucht. 

Burgimagistri seu receptores: Lambertus van den Hezeacker, Gerardus Ketheler. 

Dat keyser Frederic quam in Brabant, etc. 

In den voirs. iair LXXXVI omtrent der maent van iulio quam keyser Frederick, 

vader van denvoirs. coninc Maximiliaen, met groten staet in Brabant,Vlaenderen 

ende Hollant, dair hy eerlic wert ontfangen. 

Van den wolven te vangen 

Oeck in den voirs. iaer LXXXVI den XXIII en dach in aprille soe heeft die voirs. 

Maximiliaen, Roemsch Coninc, aengaende ende op die wolven te vangen sekere 

provisie verleent opte scoutheten ende o¤cieren die de wolven alleen wouden 

vangen, ende alse enen hadden gevangen wouden zy hebben een blanckvan elker 

koye, etc. dats te wetene dat zyn genaden den ingesetenen van den plattenlande / 

deser meyeryen van Den Bosch hebben geconsenteert ende geoirloft dat zy tsamentlic 

ende een yegelic van hen van nu voirtane altyt metten clockeslach zullen 

moigen die wolven iagen ende vangen, etc. van denwelcken willen nochtans zyn 

genaden dat zii ierst den o¤cieren cundigen zullen, etc.; prout in litteris incipientibus:`Maximiliaen, 

by der gracien Goids Roemsch Coninc'etc. et comprehensis 

folio CCCC XLIIII. 

Van den geestelycken geboden 

1486-1487 

Oeck in den voirs. iair LXXXVI denVI en dach in novembri aengaende den geestelycken 

geboden, monicien, inhibicien, etc. dairmede die ingesetenen worden 

dagelix groetelic bezwaert, etc. soe hebben die twee weerlycke Staiten slantz van 

Brabant overdragen ende malcanderen geloeft oft contrarie der provisien, tanderen 

tyden den ondersaten slantz van Brabant bii hertoge Philips van Bourgoindien 

verleent, den ondersaten scoot geboerden by enniger geestelycheit, dat zy 

ende een yegelic van hen malcanderen ende oic den gemeynen ondersaten dairinne 

assistencie zullen doen zonder vertreck ten gemeynen coste van den lande, alsoe 

dat die provisie voirs. sall werden onderhouden, etc.; prout in acta incipiente: 

`Naedien dat die twee werlycke Staiten'etc. et comprehensa folio CCCC LI. 

1 Herhaald toten met fol. 312 v , metde variant ten tyde van den Roemschen Coninc Maximiliaen 

van fol. 307 v tot en met fol. 312 v . 

261

fol. 304 r 

fol. 304 v 

fol. 305 r 

1486-1487 

Versceyden ordinancie omme die haven omtrent den craen ruym te 

houden; van scepen 

Oeck in den voirs. iair LXXXVI den XXVI en dach /novembris, sonnendach nae 

den vesperen, soe is hier te poyen vercundicht ende publiceert die raminge ende 

ordinancie by deser stat gesloten, te wetene: 

in den iersten dat alle coelscepen, calcscepen, leyscepen, grote torfscepen, steenscepen 

ende andere soedanige grote scepen, geladen met alsulkenen groven gueden 

die men aen den craen nyet ontlossen en dar¡, zullen moeten blyven liggen 

beneden sVeren Gat een dick ende oec aen beyden zyden oft hen gelieft, alsoe dat 

dair tusschen beyde int dyep van den stroem mach blyven een spacye van XX voeten 

omme corenscepen ende andere scepen te moigen passeren; 

ende desgelycx sullen alle ydele ende geloste scepen, alse gelost zyn, hen moeten 

vuegen ter plaetsen voirs., opten peen van enen pont paymentz, etc.; 

item ende dat alle pleyten, scuyten ende andere cleyn scepen, geladen met coren, 

dairaf dat men die masten vuechelic nederleggen mach, zullen moeten comen ter 

statwairt inne tusschen dieVyschbrug ende Corenbrugge ende aldair lossen ende 

nergens anders, opten peen voirs.; 

ende die grote corenscepen sal men moegen lossen als gewoentlic is, beheltelyc 

den stroom zyn ruymde om te passeren als voir; 

Daer men coren copen ende vercopen sal 

item dat nyemand uuyten scepen coren coepen noch vercopen en zal dan alleen tot 

dier plaetsen voirs., opten peen van drie ponden; 

item ende dat alle andere scepen, die tusschen sVeren Gat / ende derVyschbruggen 

sullen moigen comen in den stroem aldaer, die ruymde sullen moeten laten 

van XIIII voeten om te moigen passeren; 

item ende dat alle ledige pleyten zullen moeten liggen beneden sVeren Gatom den 

stroem ruymde te hebbene, opte verbuerte als voer; 

Van den houtcolen 

item dat die houtcoelen uuytmeten sal by den gesworen meter ende metter statmaet, 

hebbende den brant; 

Van den mandmekers, hoese opte merct sullen staen 

item dat die mandmekers hoir manden opte marctdage opte merct brengende die 

van eenre sorten zyn die een in dander setten zullen om min plaetse te bespreyen, 

opte verbuerte van enen pont paymentz; prout in acta incipiente:`Want men bevonden 

heeft'etc. et comprehensa folio CCCC LXXIX. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o LXXXVII o : Martinus de Rode, Engelbertus 

deVden, Gerardus de Eyck, /Iohannes Pynappel, Iohannes Dachuerlyes, Godefridus 

Grotart de Os, Arnoldus deVucht. 

Burgimagistri seu receptores: Reynerus Loden,Theodericus Hagens. 

In den voirs. iair in den meye wairt die stat van Sint-Oemers by nachte den Fransoysen 

overgegeven van ennige aldair van den meesten die de wake hyelden. Mar 

naemaels waertse van deser zyden weder by nachte gecregen. 

262

fol. 305 v 

fol. 306 r 

Die scepenen deser stat hebben kennissen van den dycken 

1488-1489 

Oeck in den voirs. iair LXXXVII den lesten dach aprille soe hebben die voirs. 

Maximiliaen, Roemsch Coninc, ende hertoge Philips, zyn soen, bevolen ende comitteert 

den scepenen deser stat totter kennessen van den dycken; prout in litteris 

incipientibus: `Maximiliaen, by der gracien Goids' etc. et comprehensis folio 

CCCC LII./ 

Remigii confessoris anno M o CCCC o LXXXVIII: Henricus Heym, Goeswinus 

van den Hezeacker, Theodericus die Borchgreue, Petrus Pels, Henricus Dicbier 

¢liusWillelmi, Arnoldus Monic ¢lius Martini, Gerongius de Busco. 

In isto scabinatu ipso die beati Huberti resignavit magister Willelmus de Busco 

o¤cium secretariatus in manibus istius opidi et iterum institutus est magister 

Godefridus de Dommelen. 1 

Burgimagistri seu receptores: Iohannes Oedeuaer, Adam Roempot. 

Hoe die leenmannen van horen leenen te dienen hebben; van den 

dienst der leenen 

In den voirs. iair LXXXVIII den XXIII en dach in iulio soe zyn by onsen genedichsten 

heren Maximiliaen, Roemsch Coninc, ende Phylips, den eertshertoghe, 

zynen zoene, uuytgesonden geweest in Brabant zekere oepene brieve van mandamente, 

daerinne allen edelen, mannen van leene ende mansmannen bevolen 

wairt hen op te setten ende ten dienste /te comen onsen genedichsten heren voirs. 

ter ordinancie van den heer van Chierue als horen hoeftman, dats te wetene dat 

alle mannen van leenen ende mansmannen, hoige, middele oft leghe heerlicheit 

hebbende oft andere lenen die egeen bedry¡ en hebben, tweehondert croenen 

tsiaers wert ziinde, zullen dienen met eender glavyen, toegemaect zoe dat behoert; 

item dat andere die gelyc heerlicheiden hebben ende hondert croenen er£ic wert 

zyn, dienen sullen met enen man te perde; 

item dat andere oec diere gelycke heerlicheiden hebbende ende vyftich croenen 

er£ic wert synde, dienen zullen met enen man te voet ende alsoe voirts nae advenande 

oft gelande van werden van hueren leenen; 

item dat van allen anderen lenen beneden den voirs. vyftich croenen ende boven 

die sestien derselver croenen er¡elic men sal twee oft drie oft meer mannen moegen 

tsamenvuegen om den dienste dairaf oec gedaen te werdene, het zy te perde 

oft te voete nae den ondersceyden voirs., te wetene comende tot II C croenen een 

glavie, tot hondert croenen eenen man te perde, tot vyftich enen man te voete, alsoe 

men dat gevuegen zal cunnen gedoen ende die heer van Chierue dat ordineren 

sal; 

item dat alle andere leenen onder die voirs. XVI cronen er£ic wert synde sullen 

gestaen mits contribuerende in den beden die men in den lande van Brabant hef- 

1 Vertaling: in dit schepenjaardeed meesterWillem van den Bosch op 3 novemberafstand van 

het ambt van secretaris in handen van de stad en vervolgens werd meester Godfried van 

Dommelen aangesteld. 

263

fol. 306 v 

fol. 307 r 

fol. 307 v 

1489-1490 

fen sal; prout in litteris incipientibus: `Maximiliaen, by der gracien'etc. et comprehensis 

folio CCCC LXXXI. / 

Dat coninc Maximiliaen tot Brug wert gevangen 

Oeck in den voirs. iair LXXXVIII als onse genedichste heer Maximiliaen, 

Roemsch Coninck voirs., een wyle tyts had gehadt een groete garde wael tot II M 

mannen toe te perde ende te voet, die den lyeden ende onderseten groten overlast 

deden ende die groeten onwil bedreven, dairmede die van Ghent ende Brug ende 

meer steden nyet wael tevreden en waren ende en wouden dairomme nyet doen 

nae des voirs. conincx synne ende nae zynen raet, dairaf Peter Langhals, zyn tresorier, 

een van den meesten wass, soe quam die voirs. coninc tot Brug ende die 

garde blee¡ dair buyten ligghen. Ende alsoe tot Brug wesende, versochten die 

van der garden ennige dingen aen de stede van Brug ende Ghent, dat hen geweygert 

wairt. Dairomme dat in der stat van Brug een commocie gevyele, in welker 

commocien wairt gevangen die voirscr. coninc met zynen cancellyer ende den 

heer van Polen. Ende die coninc voirs. wairt bewairt tot Brug in Cranenborch. 

Die voirs. hertoge Philips, zyn soen, was doen tot Mechelen, dair hy bewairt 

wairt. Ende als die voirs. coninc een wyle alsoe bewairt had geweest waert hy 

uuytgelaten op eeden ende vorwarden die hy dede. 

Dat keyser Frederic voir Gent lach 

Die voirs. keyser Frederick quam neder met groeter macht om te wreecken des 

zynen soen was gesciet ende ginc liggen voir Ghent, dair hy / groten scade leet 

ende oick dede int lant. Ende als hy dair een wyle had gelegen, vertoech hy weder 

in Almanien, latende by hertoge Philips hertoge Aelbrechten van Zassen, die 

dairnae zwair oirloge vuerden in Brabant. 

Dattet oirloich in Brabant wass 

Die van Mechelen ende Antwerpen had hy met hem ende tegen hem waren 

Bruessel, Loeuen,Thyenen ende meer andere cleyn steden, dair heer Philips van 

Cleue, zoen des heren van Rauensteyn, capiteyn was mettenVlemyngen, ende gescieden 

alsdoen aen allen zyden groten scaide met brant, roven, dootslaen, etc. 

Ende alst oirloigh aldus een wyle gestaen had, wert dairnae in de oixtmaent int 

iair LXXXIX den pays int Brabant gemaect, etc. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o LXXXIX o : Iohannes deVladeracken,Willelmus 

Luedinx, Hubertus Monic, Henricus die Leeuwe, Goeswinus de Brecht, 

Henricus Pelgrum, Henricus Kuyst. / 

Burgimagistri seu receptores:Theodericus van den Hoeuel, Leonius deWyck. 

Dat den peys in Brabant gemaect waert 

In den voirs. iair LXXXIX in de oixtmaent wairt den pays in Brabant gemaect 

tusschen den voirs. hertoge van Zassen ende den steden. 

264

fol. 308 r 

fol. 308 v 

fol. 309 r 

Item nae den voirs. pays int selver iair quam die voirs. hertoge van Zassen met 

groeter macht tot Oisterwyc, dair dese stat, hoewael datse neutrael geseten had, 

met hem tracteerden ende geloeftden te geven XXXVI M gulden ende dat gedaen 

quam hy bynnen deser stat. 

Dattet gelt geheel leech wairt geset 

Oeck in den voirs. iair LXXXIX als des vrydaigz voir Korsdach waert afgestelt 

tgelt dat zeer hoech verlopen was, te wetene den gouden gulden, die verlopen 

was op drie gulden, wairt geset op XVIII 1 /2 stuver, den Philippusstuver, die verlopen 

was op drie stuver, wairt geset op enen Gwillelmusthuyn, etc. Nyettemin 

corts dairnae verlyep tgelt wederomme eewenich, etc. / 

Van den toll tUtrecht 

Oeck in den voirs. iair LXXXIX des donredaigs XXI en dach in meye soe hebben 

Ianvan Amerongen, scouthet, Alfer Ruysch, Henrickvan Ghent, Arnt Ram ende 

Iohan van Raephorst, scepenen der stat van Vtrecht, onder hoir zegelen certi¢ceert, 

dats te wetene dat die voirs. Iohan van Amerongen tuyghde als dat hy den 

toll tUtrecht van den heer vanVtrecht gehadt heeft omtrent XXI iaer ende dat hy 

van den bourgeren deser stat nyet meer en nam dan van elc scip met enen hangende 

roeder VIII penningen ende van enen scip sonder roeder IIII penningen, 

ende zoe mennich bourger als in dat scip goet had van elcken VIII penningen; 

item dat oick voir hen tuyghde Ian van der Schoer ende Cornelis Steuens als dat 

zy die van Den Bosch hebben laten varen ende weten passeren op enen boddreger 

ende op hoir goede recht, etc.; prout in litteris incipientibus:`Wy, Iohan van Amerongen'etc. 

et comprehensis folioVI C XLI. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XC o : dominus Iohannes Back, miles, Willelmus 

de Busco, /Iohannes Kanapart ¢lius Iohannis, Iohannes deVucht, Arnoldus 

Keymp, Iohannes de Achel, Iordanus de Boert. 

Burgimagistri seu receptores: Wolterus de Hall, Aelbertus de Maren. 

Belech voir Montfoirt 

1490-1491 

In den voirs. iair XC als die heer van Montfoirt ende die Hoecken met hem tegens 

die Hollanders vast roe¡ deden ende brant stichten, soe belach die hertoge van 

Zassen dat stedeken Montfoirt ten costen van den Hollanders ende ten versueck 

van den Calbeliaus. Mar ten eynde wairt daer enen heymelycken payss gemaect 

ende die hertoge schyet vandair. 

Mandament tegens den o¤ciael van Ludic om af te stellen zekere citacien 

van den voirs. o¤ciael geworven 

In den voirs. iair XC den XIIII en dach iulii naedien contrarie den previlegien 

slants van Bra 1 / by wylen hertoge Philips van Bourgoindien in den iair XLVII 

1 Aldus hs., lees Brabant. 

265

fol. 309 v 

fol. 310 r 

1490-1491 

verleent, met sekere citacien oft inhibicien by den o¤ciael van Ludick, te Diest 

residerende, ter instancie Iuliaens van der Moelen, procureurs ¢scaels, gedaigt 

waren die wethouderen deser stat om deswille dat zy tvoirs. previlegien wouden 

useren, onder meer inhoudende dat die ingesetenen slantz van Brabant, die hen 

met inhibicien oft geestelycken geboden wouden behelpen, eer zydie souden doen 

executeren ierst sculdich souden wesen te comen metten selven geboden voir die 

wethouderen der stat daerse geseten weren, ende hen te kennen geven die sake 

wairop die geestelycke geboden weren fundeert oftse van den drien saken weren 

oft nyet; ende werense dairaf, soe soudense oirlof hebben ende anders nyet; 

item ende dat noch gedaigt waren Henric vanVden ende Ian Kanapart met horen 

adherenten, acht mannen wesende, ende oic die dekenen van den ambachten om 

deswille datse enen, genoempt meester Peter van Cortenbach, zegeler ende canonic 

van Ludick, ende heren Librechten, su¡ragaen van Ludick, die in den oirloge 

nae den sluyten van den poirten deser stat nyet als geestelycke persoonen mar als 

ruyteren, gewapent met stelen bogen versien, gereden quamen by der nacht nyet 

in en lyeten, mar die poirten gesloten hyelden; 

item ende naedien datse noch gedaigt waren datse seker hout, staende opt Eyckendonc, 

in noot deser stat hadden doen afhouwen ende oeck om deswille datse 

sekere metseren ende tymmerluyden, die int werck van ennigen vrouwencloesteren 

/ bynnen deser stat waren, in nootoirbaer derselver stat hadden doen gaen 

wercken aen deser statmueren ende poirten, etc. soe hebben die voirs. Maximiliaen, 

Roemsch Coninc, ende hertoge Philips, zyn zoen, met horen genaden oepenen 

brieven van mandamenten scerp beveelen doen doen den voirs. o¤ciael 

ende procureur ¢scael op sekere groete penen te verbueren ende te verhalen op 

hoir gueden in Brabant gelegen opdat zy ennige hebben te cesseren ende hen te 

verdragen van den voirs. horen vervolge, revocerende, casserende ende annullerende 

die voirs. geboden ende citacien, ende oft zy yet heysschen willen dat zy 

dat doen ter plaetsen dair dat nae den lantrechte behoert ende die voirs. gedaighde 

geseten zyn, etc.; prout in litteris incipientibus:`Maximiliaen, by der gracien 

Goids'etc. et comprehensis folio CCCC LXXXVI. 

tVonnesse dat die scepenen deser stat kennesse hebben van den leengueden; 

dat men opte bladinge ende vruchten van den leengueden 

mette recht deser stat mach procederen; dat men die leengueden nyet 

opwynnen en mach voir scepenen deser stat sonder gewonnen te zyn, 

etc. van den leenheer 

Oeck in denvoirs. 1 XC denVII en dach merte naedien process was geresenvoir den 

cancellier ende Rade van Brabant tusschen heren Ianne, greve van Oetingen, heer 

van Conde ende van der Hameyden, als impetrant van sekeren oepenen brieven 

van mandamenten ter eenre, ende Henricken van Doerne ende Henricken Brebaert, 

als procureurs Dircx van Blitterswyc, gedaigde, ter andere zyden, uuyt saken 

van sekere proceduren /oft rechtvorderinge gedaen by den voirs. gedaighden 

met scepenenbrieven deser stat op die o¤cieren, wynnen oft pechteneren ende 


266

fol. 310 v 

fol. 311 r 

1491-1492 

gueden des voirs. impetrants tot Dynther ende Hezewyck by gebreck van betalinge 

van XV Rynsgulden die wylen heer Peter vanVertaing uuyten voirs. gueden 

van Hezewyc ende Dynther voir scepenen deser stat geloeft hadde te betalen, etc. 

dairaf die voirs. impetrant sustineerden, mitsdien die voirs. guedenvan Heezewyc 

ende Dynthere leengueden weren, dat men dairop nyet en mochte ingebieden oft 

dairmede ageren voir scepenen deser stat, etc. soe es by den voirs. cancellier ende 

Raide geseegt ende vercleert dat die voirs. oepenen brieve van mandamente by 

den voirs. impetrant in deser saken geworven zyn tonrechte ende met quader saken 

geworven ende dat die nyet en zullen worden geinterineert, 1 mar dat dien 

ende den geboden ende bevelen dairuuyt geprocedeert, nyettegenstaende die 

voirs. gedaighde zullen hoir voirs. begonste procedure ende rechtvorderinge voir 

die wethouderen deser stat voirts moegen continueren opte vruchten ende bladinge 

van den voirs. leengueden van Hezewyc ende Dynther den voirs. impetrant 

toebehorende, ende op die wynnen, pechters ende bloeters derselver gueden, 

daerinne versien dat by alsoe die voirs. gedaigde zouden willen pretenderen ende 

meynen recht te hebbene totten renthen van denselven leengueden ende dieselver 

renthen he¡en ende opboren, zy in dien gevalle zullen gehouden zyn te kennen 

den leenheer van denwelcken die leengueden zyn gehouden ende hoer devoir 

aen hem /te doen, zoe behoren sal, achtervolgende indien dien previlegien dienaengaende 

deser stat van Den Bosch verleent, condempnerende den voirs. impetrant 

in de costen van deser instancien, etc.; prout in litteris incipientibus ad 

signum tale (½32):`Maximiliaen, by der gracien Goids'etc. et comprehensis folio 

CCCC LXXXIX. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XCI o : Rodolphus die Beuer ¢lius Rodolphi,Willelmus 

de Buchouen, Iohannes Heym, Godefridus Grotart de Os, Lucas 

de Erpe,Yewanus Kuyst,Willelmus Hagens. 

Burgimagistri seu receptores: Aelbertus Ketheler, Iohannes Hermans. / 

In den voirs. iair was enen vreesselycken couden wynter ende den naevolgende 

was zeer nat van reegen ende den dieren tyt waert meerder dan tevoerens. 

Dat die secretarysen nyet en moigen scepenen wesen ende secretarys 

blyven 

Oeck in den voirs. iair XCI denVI en dach augusti soe is by den drien leeden deser 

stat eendrechtelic statueert ende gesloten, dat van nu voirtane ingevalle dat ennige 

van den secretarysen deser stat scepenen geset worden bynnen deser stat, 

dat die alsdan van stondenaen zynre o¤cien ende eets van den secretarisscap zal 

zyn ende blivenverlaten ende die stat sal dairmede moigen ordineren zoe behoren 

sal; ende dat diegeen die alsoe zynre o¤cien verlaten worde, tot egenen tyde totter 

o¤cien van den secretarisscap wederomme en zal worden gestelt; prout in litteris 

incipientibus: `Wii, scepenen, gesworen, raitsluyde' etc. et comprehensis folio 

C LXII. 

1 Interineren: een onderzoek instellen. 

267

fol. 311 v 

fol. 312 r 

1491-1492 

Van der lossinge van renthen gecoft sindert den iair LXXVII tot iair 

LXXXVII ende met lichten gelde 

Oeck in denvoirs. iair XCIden XV en dach novembris, naedien op eenre dachvaert 

tot Bruessele gehouden die gedeputeerden van den drie Staiten slantz van Brabant 

hadden overgegeven zekere puncten ende articulen omme die auctorizeert 

te hebben, inhoudende dieselve articulen aldus van woerde te woerde: 

Lossinge der renthen vercoft Sint-Iansmisse LXXXVII tot LXXXIX, etc. 

ierst, hoewael in der reductien van den penningen by onse genedigen heren ende 

Staiten van /allen den landen overdragen ende gesloten is onder den anderen aengaende 

den commeren, ¢nancien ende renthen gemaect bynnen den tyde dat die 

penningen hoegen curs hadden, te wetene sindert Sint-Iansmisse LXXXVII totten 

tyde van der publicacien van den mandament op die reductie gemaect, dat die lossinge 

van alsulkenen renthen ende commeren zoude geboren in alsulcker werden 

van penningen als curs hadden ten tyde van der constitucien derzelver renthen, ende 

nochtans die iaerlixe betalinge zoude geboren met penningen loep hebbende nae 

uuytwysen der voirs. reductien, dairuuyt die voirs. Staten beviinden naedat hen 

merckelic bybracht is geheel destructie, verder¡enisse van den ondersaten des voirs. 

lantz ende dat die nyet moegelic en weren den onderseten te moegen supporteren 

want dat alsoe blivende ende onderhouden soude worden, die goede luyde ende onderseten 

van den lande souden moeten geven bynnen den dorden iaer bynae die 

principael hoetpenningen, dwelc ende meer andere redenen considereert ende bysunder 

dat die voirs. onderseten daermede souden verarmen, dat zy onser genedigen 

heren beden oft dienst en souden cunnen gedoen, by den voirs. Staiten ter 

remedienvan desen es overdragen dat van nuuvoirtaen allen die voirs. renthen er£ic 

ende lyftochten, sint den voirs. Sint-Iansmisse LXXXVII gecoft, men sal moegen 

betalen den loep van der iairlixer renthen metter werden van penningen alsoe men 

die soude mogen lossen oft met zulkenen penningen als curs hadden ten tyde van der 

constitucien derselven renten; 

Lossinge ende betalinge der renten vercoft sint LXXXVII voirs. totten afsetten, 

etc. 

item want in ennigen plaetsen bynnen den lande vercoft zyn diverse renthen ende 

bevorwairt is in de brieven van den constitucien derselver renten, dat die iairlixe betalinge 

ende oec die lossinge, /als die geboerde, souden gescien in penningen alsoe 

die in buersen loep hebben souden ten tyde van der iairlixer betalingen oft lossinge 

derselver, soe es overdragen dat in alsulkenen plaetsen men die voirs. betalinge ende 

oic die lossinge sal moegen doen in penningen alsoe die curs hadden ten tyde van der 

constitucien van alsulkenen renten, nyettegenstaende den vorwarden ende der ordinancien 

ter contrarien van dien gemaect; desgelycx sal gescien van den corenrenten 

bynnen den voirs. tyde vercoft; 

Lossinge ende betalinge der renthen vercoft sint LXXVII tot LXXXVII 

item desgelycx sal men moegen afquyten alle renten ten lyve ende er£ic vercoft sindert 

den iair LXXVII incluys totten iair LXXXVII met zulckenen gelde als zy in 

der constitucien van den renthen gegeven ende betaelt hebben; mar die iairlixe betalinge 

sal gescien met penningen achtervolgende der ordinancien voirs., tenwair 

268

fol. 312 v 

fol. 313 r 

fol. 313 v 

dat anders bevorwart weer oft bebrieft, wel verstaende alleen van deser clausulen, te 

wetene van den iair LXXVII tot Sint-Jansmisse LXXXVII, etc.; soe hebben onse 

genedigen heren Maximiliaen, Roemsch Coninc, ende Philips, ertshertoge, die 

voirs. poincten ende articulen geauctoriseert, verclerende dat van nu voertane 

men in de iairlixe betalinge oft oec lossinge van den renten, dairaf in denselven 

poincten mentie gemaect is, het zy er£ic oftte lyve, in gelde oft in coerne, henyegelic 

sal moegen reguleren; prout in litteris incipientibus: `Maximiliaen, by der gracien 

Goids'etc. et comprehensis folioV C XVIII. / 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XCII o : Goeswinus van den Hezeacker, 

Theodericus die Borchgreue, Petrus Pels, Arnoldus de Campen, obiit in suo scabinatu 

VIII a octobris, Gerardus Kuyst, Petrus de Vladeracken, Anthonius Spierinc, 

Adam Roempot, loco dicti Arnoldi de Campen. 

Burgimagistri seu receptores: Gerardus Ketheler, Iohannes Ghysselen. 

Dat Garnade gewonnen wairt 

In den voirs. iair, naedat coninc Fernant van Argon ende Spaengien met zynre 

coninginnen thien iair die stede van Garnadebelegen hadde, zoe wan hii die stede 

ende vinck den coninck ende besettense met kersten. / 

Dat vrouwe Margriet weder uuyt Vrancryc in Brabant wairt gesonden 

Oeck omtrent den voirs. iair XCII seynde die voirs. coninck Kaerle vanVrancryc 

die voirscr. vrouwe Margriet van Oistryck, zyn bruyt, oudt omtrent XI iaren, weder 

in Brabant, etc. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XCIII o : Iohannes de Arkel ¢lius Petri, Engelbertus 

deVden, Iohannes de Hedel, Bernardus Ianss. de Ouermeer, Iohannes 

de Aa, Henricus Eyckmans, Iohannes Alardi. 

Burgimagistri seu receptores: Arnoldus Arntzs. alias Barbier, Hermannus Henricxs. 

de Orthen. 

In desen scepenstoel soe is by Maximiliaen, Roemsch Coninc, ende Philips, zynen 

zoen, gemaect seker raminge opt tstuck van der munten, alst blyct opten 

bladeVI C LII. 1 

tentydevandenertshertogephilips 2 

Dat hertoge Philips, ertshertoge, gehuldt waert 

1493-1494 

Anno XCIII o predicto supradictus Philippus, archidux Austrie, dux Bourgoindie, 

Lotharingie, Brabancie, etc. presente Maximiliano Roma- /norum rege pre- 

1 C 

Vanaf in desentot en met VI LII toegevoegd doorde tweede scriptor van de kroniek. 

2 r v r 

Herhaald tot en met fol. 344 met de aanvullingop fol. 314 toten metfol. 318 soen van den 

voirs. Roemschen Coninc. 

269

fol. 314 r 

fol. 314 v 

1494-1495 

dicto, suo patre, et ipsum patrie presentante receptus et intronisatus est Louanii, 

ubi fecit iuramentum consuetum nona septembris. 1 

Van den straten te veghen 

Oeck in den voirs. iair XCIII is gemaect by den drien leeden deser stat zekere ordinancie 

van den straten te veegen ende omme die schoen ende reyn gehouden te 

werdene; welke ordinancie alsoe gepubliceert is geweest ende begrepen in eenre 

cedullen beginnende:Ìtem opdat die straten dairaf die stat iairlix grote sommen 

van gelde geven moet'ende begrepen folio CCCC XCIIII. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XCIIII o : dominus Iohannes Back, miles, 

e¡ectus est burgimagister in suo scabinatu, 2 Iohannes Pynappel, Iohannes de 

Vladeracken, Henricus Dicbier ¢lius Willelmi, / Lucas de Erpe, pro dicto domino 

Iohanne Back qui e¡ectus est burgimagister, 3 Raso Raessen, Theodericus 

Pels,Yngramus de Achel. 

Receptores: Iohannes van den Steen,Theodericus de Dyeperbeeck. 

Dat bynnen deser stat yerst worden gestelt bourgermeesteren 

In dicto scabinatu in decembri per dictos Maximilianum regem et archiducem 

Philippum quo ad consilium presentis opidi facta est reformacio et institute sunt 

septem naciones loco decanorum et etiam ordinati sunt ad instar aliorum opidorum 

Brabancie duo burgimagistri, videlicet dictus dominus Iohannes Back et 

Goeswinus de Brecht, et in locum dicti domini Iohannis Back, qui fuit scabinus, 

institutus est pro scabino Lucas de Erpe. 4 

Dat den raet deser stat verandert wairt ende bourgermeesteren geset 

worden 

Hier is te wetene dat in den voirs. iaer XCIIII den XXII en dach decembris soe 

hebben die voirs. Roemsch Coninck Maximiliaen ende / voirs. eertshertoge Philips 

den raet deser stadt verandert, in welker veranderinge geordineert zyn te wesen 

tweebourgermeesteren gelyc in de stat van Loeuen ende die gelycke beweyndt 

zullen hebben, dairaf die een geset sal werden van den prince uuyten gesworen 

ende rade deser stat ende sal wesen buytenbourgermeester ende dat die bourgermeester, 

scepenen ende gesworen kyesen zullen uuyt den raitsluden drie goede 

mannen, dairvan tdorde lyt deser stat kyesen sal den bynnenbourgermeester, 

1 Vertaling: in hetvoornoemdejaar (= schepenjaar)(14)93 werd Filips, aartshertog vanOostenrijk, 

hertog van Bourgondie« , Lotharingen, Brabant, etc. in aanwezigheid van de voornoemde 

Maximiliaan, Rooms Koning, zijn vader, en zijn vaderland vertegenwoordigend, ontvangen en 

ingehuldigd te Leuven, waar hij de gebruikelijke eed afgelegd heeft op 9 september. 

2 Vertaling: heer Jan Back, ridder, is benoemd tot burgemeester in zijn schepenjaar. 

3 Vertaling: in plaats van genoemde heer Jan Back, die benoemd is tot burgemeester. 

4 Vertaling: in hetgenoemdeschepenjaarin decemberis doorgenoemde koning Maximiliaan 

en aartshertog Filipsvoorde raad van dezestad een hervorminggemaaktenzijn zeven naties 

ingesteld in plaats van dekens; ook zijn, evenals bij de andere Brabantse steden, twee burgemeesters 

aangesteld, namelijkgenoemde heer Jan Back en Gozewijn Brecht, en in plaats van 

genoemde heer Jan Back, die schepen was, is als schepen Lucas van Erp benoemd. 

270

fol. 315 r 

fol. 315 v 

1494-1495 

ende dat in derselver veranderinge die achtien ambachten wairden gestelt in zeven 

nacien oft gilden, te wetene: 

bontwerckers, verwers, cremers voir een; 

louwers, cuypers, spelmekers voir een; 

wollewevers, lynwevers voir een; 

vyscoepers, vleyshouwers, hoymekers voir een; 

gewantsnyders, nastelmekers voir een; 

smede, plattynmekers voir een; 

beckers, mollers, corencoepers voir een; / 

ende dat alle bourgeren deser stat, geboren oft gecochte, gehouden waren te zyne in 

een van den zeven nacien voirs., uuytgesceyden scepenen, gesworen, raitsluyden; 

item ende dat die zeven nacien elckvan hen kyesen souden acht notabele mannen 

uuyt hore nacien, elck geguedt tot VI C gulden eens oft L gulden er¡elic, hetzy geboren 

oft gecochte poirteren, ende dairuuyt souden kyesen die twe overste leden 

twee mannen de 1 voir dat iair te raide zouden comen gelyc die dekenen pleegen; 

ende die zullen heyten gesworen van den nacien ende zal alle iair die een afgaen 

ende die ander blyven ende dat ten koese van den oppersten lett; 

item ende dat die dekenenvan den ambachten die nu zyn ende namaels wesen sullen 

ende blyven ende hoir ambachten regeren, koeren ende bruecken innenemen 

alse gewoentlic zyn, sonder hen vorder in ennige lasten te moyen, etc.; welke veranderinge 

zyn breder begrepen in zekere brieven dairaf dbeginsell is: `Maximiliaen, 

by der gracien Goids'etc. ende die begrepen zyn opten blade CCCC XCV. 

Ende welcken veranderinge ende reformacie van den raide deser stat stont totten 

iaer XCVIII Remigii excluys ende die wert doen weder afgestelt. Ende is hieroeck 

te wetene dat dbeweynde ende die gagien der voirs. bourgermeesteren in de 

voirscr. / brieven wairden gestelt nae der ordinancie der bourgermeesteren van 

Loeuen, die dairaf den raide deser stat scriftelic overgesonden waert ende die begint:`Van 

der gagien der bourgermeesteren'ende begrepen is opten bladeV C II. 

Ordinancie om dlant van Brabant van volc van wapenen ende horen 

overlast vry te houden ende dairtoe te kyesen vrome mannen 

Oeck in denvoirs. iair XCIIIIden XVI en dach in merte, naedien die prelaten, edelen 

ende gedeputeerde van den steden ende vriheiden slantz van Brabant underlinge 

opte grote clachten die de arme ondersaten van den lande dagelix van der 

garden ende anderen luyden ende ruyteren te perde ende te voete leeden ende deden, 

tsamentlic hadden communiceert ende in remedien van dien hadden overdragen 

ende onsen genedigen heren den ertshertoge overgegeven dese 

naevolgende articulen ende poincten, te wetene: 

in den iersten dat men van stonden aen om dlant van Brabant van den volck van 

wapenen vry te houden in elcker stat, vryheit ende dorpe, alsoe wel onder onsen 

genedigen heer als onder die smaelheren, kyesen sall een zeker getal van personen 

totter wapenen nut wesende, die sonder verdrach gereet zullen wesen tallen tyden 

alst te doen sal wesen, welcken personenversien zullen wesenvan te mynsten enen 

1 Aldus hs., lees die. 

271

fol. 316 r 

fol. 316 v 

1494-1495 

halven creeft, van pyecken, bussen, bogen oft ander gheweren, te wetene in elck 

stat ende quartier IIIoft IIIIduysent manspersonen oft dair beneden nae gelegentheit 

der saken; /ende oft die gecoren personen nyet mechtich en weren geweren te 

coepenen, zoe zullen hoir steden, vryheiden ende dorpen sculdich zyn die te leveren 

op borchtocht om die weder te leveren alse hoir exploit zullen hebben gedaen, 

zoeverre die in den exploit nyet en weren gebroken; 

item ende als men die personen sal besigen, sal men elcken o¤cier int tsyne den 

weet doen, die alsdan zyn luyde metten clockenslach sal vergaderen ende selve in 

persoen met hen comen ter plaetsen ende tyde soe men hen dat ontbieden sal; 

item die o¤cier sal met hem moeten vueren gelt oft provande voir twee oft drie 

daigen ten coste van der stat, vryheit oft dorpe dairaf zy uuytreysen zullen; 

item sal elck stat, vryheit oft dorpe geven elcken persoen die uuytgescict sal werden 

voir zyn soude van elcken daige drie stuvers ende elc cleyn o¤cier sal hebben 

sdaigzVI stuvers ende die hoge o¤ciers sdaigs voir elc pert X stuvers, etc.; 

soe heeft die voirs. eertshertoge Philips die voirs. articulen ende poincten geconsenteert; 

prout in litteris incipientibus: `Philips, by der gracien Goids eertshertoge'etc. 

et comprehensis folioV C IIII. 

Incoempste des eertshertoge Philips 

Oeck in den voirs. iair XCIIII den IX en dach in septembri soe heeft hertoghe / 

Philips, eertshertoge van Oistryck, hertoge van Bourgoindien, van Lothryc, van 

Brabant, in zynre genaden blyder incoempste ende ontfange zynre landen van 

Brabant, Lymborch ende van Ouermaze, by wille, weten ende consente des 

Roemschen Conincx, zyns vader, verleent ende geconsenteert deze naevolgende 

previlegien ende poincten, hen geloevende ende zwerende voir hem, zyne oire 

ende nacomelingen die te houden ende te doen houden ten ewigen daigen: 

Dat men enen yegelycken handelen sall met recht dair ende zoet behoert 

in den yersten te wesen hen goet ende getrouwe heer ende die nyet te handelen buyten 

vonnes ende rechte, mar handelen in allen saken met vonnis ende recht nae den 

rechten van den steden ende bancken dair dat behoren ende sculdich zal zyn te gescien, 

ende dat die richteren hoir genechten sullen moeten houden sonder ennich 

middel van uutsetten by hueren ocsuyne, behoudelic dat die richteren huer genechten 

van heerlicheiden eens sullen moegen uuytsetten ende nyet meer; 

Die bewaernis der previlegien 

item dat men die previlegien ende charteren die tot Nyuele oft ander plaetzen gelegen 

hebben, vergaderen sal bynnen Andtwerpen ende die aldair in hoeden houden 

ende bewaren; 

Van oirloge aen te nemen 

item dat hy geen oirloge aennemen en sal dan by consent der steden ende lande van 

Brabant, etc.; 

Van den zegel 

item dat hy aennemen sal den titel ende wapenen van Lothryc, van Brabant, Lymborch 

ende mercgreve des Heilichs Roemsch Rycx ende dat nae dien titel ende wa- 

272

fol. 317 r 

fol. 317 v 

1494-1495 

penen enen zegel gemaect sal werden die men nyet en sal veranderen / dan by consente 

der drie Staiten slantz van Brabant ende sal altyt moeten blyven bynnen Brabant 

ende dairmede sal men besegelen alle saken den lande van Brabant ende den 

onderseten aengaende; ende die brieve die men dairmede sal bezegelen, zullen gemaect 

worden by ennige van zynen secretarissen die totten Brabantschen Raet geordineert 

zullen worden, ende zullen vier van den Brabantschen Raide dairby 

getekent zyn; 

Van den cancellier ende raitsluden in Brabant ende van hore geloeften 

item dat hy in zynre genaden absencien ordineren sal VII werdige personen, dairaf 

deen cancellier oft zegeler wesen zal, geboren in Brabant, cunnende Latyn,Walsch 

ende Dyetsch; ende die vier sullen wesen geboren, woenende ende geguedt in Brabant 

oft hebben baenroetsestammen in Brabant, ende die ander twee zullen wesen 

zulc als zynen genaden believen sal, cunnende die Dietsche tale, welkeVII in zynre 

absencien zullen hebben tregiment der landen van Brabant; 

ende diegeen die zynre genaden raetoft secretaris zyn zullen, eer zyhenvan horen 

raetscap oft o¤cien onderweynden sullen moegen, den drien Staiten tot behoe¡ 

slantz geloven ende toeseggen zullen nummermeer dairby noch overcomen en 

sullen brieve scryven, tekenen noch bezegelen dair ennige landen, steeden, sloten, 

luden, renten oft heerlicheiden verset, beleent, vercoft oft vervreempt werden in 

enniger manieren, het en zy by consente der drie Staten voirs., etc.; 

Van den o¤ciers te setten oft te ontsetten, etc. 

item dat hy geen foerfayten noch broecken en sall / quyt geven, o¤ciers setten oft 

ontsetten, dienste oft groete gifte geven, dan by raide ende goetduncken des voirs. 

Rade, oft tenmynsten van den vieren van hen die in de brieve getekent zullen zyn; 

Van den raitsluden in Brabant 

item dat nyemand totten gesworen Raide in Brabant genomen en sal worden, hy en 

zy geboren in Brabant, van wittigen bedde, bynnen Brabant woenende ende geguedt, 

oft die baenroetstammen hebben oft bezitten in Brabant, uuytgenomen die 

twee dair voir gewach af is gemaect; 

Van den landen Lymborch ende Ouermaze 

item dattet lant van Lymborch ende van Ouermaze ewelic zullen blyven aen Brabant 

ende dat hy dat lossen sal als hy sal cunnen ende moegen; 

Van Graue ende Oyen 

ende dat aen Brabant versaempt zullen blyven Graue ende Oyen met hore toebehoirten, 

etc.; 

Van den toll in Hollant, Zeelant ende meer ander 

item dat hii alle die onderseten der steden ende lande van Brabant ende van Ouermaze 

ende allen anderen landen sal houden varende ende vlyetende los ende vry op 

horen gerechten toll, zoe van outs geplogen is; ende dattet belet opgeset ten Hellegate 

ende te Ausbrugge van den thienden vysch terstont afgedaen sal wesen, etc.; 

273

fol. 318 r 

fol. 318 v 

1494-1495 

Con¢rmacie van tolvry in Hollant ende Zeelant voer deser statpoirteren 

item dat hy heeft den poirteren deser stat van Den Bosch con¢rmeert zulcken brieven 

als zy hebben van hertoge Iannen van Brabant ende van vrouwe Iacoppen, hertoginne, 

ruerende van tolvry te wesen in Hollant ende Zeelant; 

Oic tolvry in Gelre 

ende als van den lande van Gelre dat hy daira¡ doen sal datse oic vry zullen varen 

nae inhoudt hore brieven; / 

Van den straten oepen te houden 

item ende dat zyn genaden die vry straten oepen ende vry houden zullen om by elckermalc 

daerover ende doer te moegen varen op zynen gerechten toll, uuytgenomen 

van sculden oft geloeften die hy sculdich waer oft zoude moegen geloeft 

hebben oft broecken oft mesdaden die hy muchte mesdaen hebben; 

Van den wegen ende bruggen te maken 

item dat zyn genaden dengenen die uut saken van horen erven wegen, bruggen oft 

passaigien sculdich zyn te houden, zullen bedwingen die te doen maken ende by gebreke 

mach die hooftstat daeronder die behoren ten costen die daerinne gehouden 

zyn te doen maken; 

Van den tollen 

item dat diegeen die de tollen pachten oft aen de munt deylen, in der stedenrecht 

nyet zullen werden gestelt; 

Die in Brabant wort gevangen, dairuuyt nyet en zal werden gevuert 

item die bynnen Brabant gevangen wordt, dairuuyt nyet en zal werden gevuert; 

Van penningen te slaen 

item dat men geen penningen en sal slaen dan by consent des gemeynen lantz ende 

dat men nergens munten en sal dan in ennige vry steden; 

Van den o¤cieren 

item die van ghenen getrouwden bed en is, nyet en sal moegen wesen drossaet oft 

richter; 

Van den vrede 

item dat alle onsculdige van gevecht vrede sullen hebben XXIIII uren; 

Van dootslagen dlant te geven 

item dat men van dootslage nyemanden dlant geven en sal, hy en heb yerst gesuent 

den magen; 

Van den meyers ende vorsters 

item dat die meeyers ende vorsters die meyeryen ende vorsteryen selver zullen bedyenen 

ende datse bourgen zullen stellen, etc.; / 

Van verpachtinge der o¤cien 

item dat men geen ambachten oft o¤cien van den lande van Brabant meer verpachten 

sal, etc.; 

274

fol. 319 r 

Van dagementen 

item dat deen Brabander den anderen buyten lantz nyet en sal moegen rasteren, 

commeren noch dagen, hy en weer voervluchtich, uuytgesceiden van testamenten, 

van huwelixe vorwarden, van aelmoessen ende van geestelycken gueden, opte verbuerte 

van lyve ende goet; 

Van te camp te heysschen 

ende oeck opte selve verboerte en zall deen ondersaten den anderen nyet te camp 

heysschen; 

Van den ontseggers oft roevers des lantz 

item oft yemand van den onderseten des lantz in den lande roefden oft pande oft 

ontseeghden oft den roevers bystant dede, huysden oft hoofden, dat die verbueren 

zal zyn ly¡ ende goet; 

Van den scaken 

item van den schaken ende van den ontleyden van ennigen onmundigen meyskens 

oft knechtkens, daerinne is te verbueren lyf ende goet; 

Van dengenen die bedragen wordt 

item dat men nyemanden bedragen en sal noch bedragen moigen, dat hem onscaide 

doen zal moegen van quetsueren noch van dootslage indien dat hy hem der wairheit 

getroesten derre ende tot zynre ontscout comen wil totter tyt toe dat hy verwonnen 

zy met rechte; 

item dat men in Brabant enen Brabantschen Raet oft raetcamer houden sal; / 

item dat zoe wat landen met gemeynen heer gewonnen wordt, blyven zullen aen 

Brabant; 

Van pelinge 

item zoe wye peelinge begeert, dat men hem die zal doen gescien; 

1494-1495 

Van verdeylinge tAntwerpen 

item dat men nyemanden die in Brabant geseten is, tot Antwerpen verdeylen en sal, 

hy en zy met recht verwonnen; 


item dat men Sinte-Petersmannen handelen sal gelyc mense van rechzwegen sculdich 

is te handelen; 

Van yemanden buyten lantz te betrecken 

item waert zoe dat twe partyen leeckeluyde dingende worde van ennigen gueden 

bynnen Brabant gelegen ende die dairaf in vonnisse comen waren ende diet verlore, 

zyn sake overgave enen priester, clerckoft anderen geestelycken persone oft yemanden 

anders om den anderen buyten lantz te creyten, oft oic yemand bynnen Brabant 

geseten die saken te vorderen hedde, oft oic yemant bynnen lantz die saken overgave 

yemanden anders om zynen wederman buyten lantz te creyten, dat diegeen die des 

ennich dade, zullen verbueren lyf ende goet ende en zullen in Brabant nyet moegen 

comen; 

275

fol. 319 v 

fol. 320 r 

1494-1495 

Van iagen ende vlyegen 

item dat elckermalc zyns selfs goet sal moigen hueden ende doen hueden ende dairtoe 

honden houden die voeten ongecort ende dat elc zal moigen iagen hazen, vossen 

alle Brabant doer ende desgelycx conynen buyten vryen waranden ende oic met vogelen 

overal vlyegen; / 

Van iagen, waranden ende bosschen 

item dat alle ridderen, knapen ende goede luyde bynnen Brabant geseten zullen 

moegen iagen alle Brabant doer alrehant groet wilt, uuytgesceyden in den waranden, 

wouden, bosschen van Zonyen, Zauenterloe, Groetheyst, Merdal ende van 

Grotenhout; 

Van den waranden 

item dat voirtane in Brabant geen waranden en zullen werden gehouden dan die vry 

waranden geweest hebben als men screef MCCC LXVIIende die men alsoe lange te 

leen gehouden heeft; 

Van den woutrecht 

item dat men geen scout ten woutrecht en sal trecken dan scout comende van comanscappen 

van hout ende van boschen als van ouden bosschen des princen ende 

van anderen bosschen die van outs ten woutrecht hebben gestaen; 

Dat die o¤cieren Brabanders wesen zullen geboren 

item dat die baeliuwe in Wals-Brabant sal wesen geboren in Brabant ende oic zyn 

clerc ende onder ambachteren ende desgelycx die ambachteren ende richteren van 

den sess groeten ambachten zullen zyn in Brabant geboren; 

item alle smael ambachteren, richteren, rentmeestren particulieren zullen wesen 

bynnen Brabant geboren ende insgelycx alle casteleynen van sloten in Brabant, 

het en waren dat zy baenroetstammen besaten, etc.; 

Van den bancken van Zanthouen endeVerle 

item dat die gereformeerde bancken van Zanthouen / ende vanVerle in state zullen 

werden gehouden alse nu zyn ende dat die scepenen vanVerle hoir residencie houden 

zullen in Bruessel; 

Dat Antwerpen aen Brabant sal blyven ende oic Niuele 

item dat Antwerpen metter toebehoirten ende Niuele tot ewigen daigen aen Brabant 

blyven zullen; 

Van den drossaet ende rentmeester van Brabant 

item dat die drossaet oft rentmeester van Brabant nyet en zullen werden ontset oft 

geset sonder goetduncken van den gemeynen Raide van Brabant; 

Van den cancellier van Brabant 

item dat die cancellier oft zegeler van Brabant geset zal werden ende gemaect by 

goetduncken van den Brabantschen Raide oft tenminsten van den sessen van hen 

ende dat hy eedt sal doen in presencien van den prince ende van den drie Staiten 

slantz van Brabant; 

276

fol. 320 v 

fol. 321 r 

1494-1495 

Van den clerc van den leenboeck 

ende dat die Brabantsche secretarissen ende clerckvan den leenboeck geboren Brabanders 

zyn zullen, uuytgesceyden twee secretarysen die geen Brabanders en dorven 

wesen; 

Van den dachvaerden 

item dat men die dachvairden XIIIIdaigen tevorens zal bescriven ten dede haest, dat 

mense op een veylich plaetse sal leggen ende dat elc van den Staten zyn lasten sal 

moegen oepenen sonder indignacie van den prince ende geboerden yemanden dairomme 

van yemanden yet, dat men des houden sal dien aen zyn lyf ende goet; 

Van den gedingen der leenen 

item dat men die gedingen van den leenen ende genechten dairtoe dienende ordineren 

zal ter plaetsen dair die prince zyn residencie in Brabant houdende is; ende alst 

geboren sal den prince buyten Brabant te / wesen, dat hy dan mechtigen sal enen 

eerbaren man die raet in Brabant zyn mach, die ontfanck sal hebben sal van den 

leenen ende die genechten van den leenrecht houden, etc.; 

Den eedt der o¤cieren ende wethouderen, scepenen, etc. 

item dat alle raetsluyden, dieneren, richteren, bourgermeestren, scepenen, mannen 

van leene, laten ende alle andere die macht hebben te manen ende te wysen ende 

desgelycx die diensten oft o¤cien houden in Brabant, in steden, vryheiden, dorpen 

zullen zweren dat zy gelt, goet, gifte, myede noch geenrehande goet doen noch nemen 

en sullen, hen doen noch laten geloven oft nemen by henselven oft yemanden 

anders oft yemanden in den recht te vorderen oft te verachteren, mar dat zy enen 

yegelycken, arm ende ryck, recht doen zullen; ende dat zy om bourgermeestersscap, 

scependomme oft raetscap goet, gelt, gifte noch myede geenderhant dienste 

noch goetdoen gegeven, geloeft noch geboden en hebben noch doen geloven, geven 

noch byeden yemanden van huerenwegen noch dairomme gebeden noch doen bidden 

in enniger manieren; ende zoe wye dair tegen dede, dat hy nummermeer in raet, 

dienste, rechte oft regimente en sal moigen comen; 

Van den previlegien der steden Bosch ende Lyere 

item dat sulcke previlegien ende brieve als die steden van Den Bosch ende Lyere 

hebben, dyenende totten regiment ende wetten derselver steden, die mesbruyct zyn 

geweest, voirtaen in hore machten gehouden zelen worden ende die rechten ende 

wetten dairnae gestelt, behoudelic dat diegeen die ten Bosch voirmaels scepenen 

zyn geweest ten scependomme zullen moegen comen; / 

Van den eedt des drossaet, ambachteren ende wethouderen in Brabant 

item dat die drossate ende die andere grote ambachteren van Brabant ende die wethouderen 

van den steden zullen zweren tot horen aencomen te onderhouden allen 

die poincten voirs. zoeverre in hen is; 

Van der iaermercten van Antwerpen 

item dat onse genedige heer die vry iaermerctenvan Antwerpen te water ende te lant 

vryen sal ende ofse by den scouthet ende wethouderen van Antwerpen den tyt van 

XIIII nachten oft daironder verlengt worde, dat zyn genaden die verlenginge geduerende 

oic vryen sal; 

277

fol. 321 v 

1494-1495 

Van den nacien inVlaenderen 

item dat hy den nacien in Vlaenderen hoir stacien houdende, geen previlegien oft 

vryheiden geven en zal die ten achterdeel comen muchten den lande van Brabant; 

Van den gebruyck der gueden in anderen landen 

item dat hy den ingesetenen van Brabant hoir goeden diese in ennigen anderen zynen 

landen oft gebieden hebben oft hebben zullen ende die vruchten dairaf vredelic 

sullen doen gebruycken, nyettegenstaende ennige geboden ter contrarien; 

Van der verkeringe der coepluyden 

ende dat die coepluyden van allen zynen landen, heerlicheiden, machten ende gebieden 

met horen gueden onder malcanderen zullen moegen verkeren ende hoir 

gueden brengen ten mercten daer hen dat beste zal gelieven op horen rechten tol 

ende ongelde; 

Van Huesden ende Sinte-Geertruyenberge 

item dat hy aan Brabant zal doen blyven die landen, sloten ende steden van Huesden 

ende van Sinte-Geertruyenberge met horen toebehoirten, indien dat hyt met recht 

doen mach; 

Van vercoften renthen 

item dat hy die renthen eertyts vercoft by wylen hertoghen Ians, hertoge Philips, 

dairvoir die stedenvan Antwerpen ende Bosch geloeft ende gesegelt hadden, sonder 

derselver steden last betalen sal; / item van gelycken sal hy oeck doen van den renthen 

vercoft by wylen hertogen Philips van Bourgoindien, hertoge Kaerle, vrouwe 

Marien ende den Roemschen Coninc, etc.; 

Van den pensionarysen opte Hollantsche steden hebbende 

oft gevyele dat die steden van Hollant ende Zelant sulcken tractaet tusschen 1 ende 

den pensionarysen gemaect, nyet en onderhielden, dat hy dan den pensionarysen 

optenvoirs. stedenvolcomen recht sal doen ende laten gescien, gelyc oft van enniger 

ander schout ware; 

Con¢rmacie der previlegien ende costumen 

item voirt heeft hy con¢rmeert den prelaten, cloesteren, baenroetsen, ridderen, steden, 

vryheiden ende ondersaten van Brabant allen hoir rechten, vryheiden, previlegien, 

charteren, costumen, usaigien, herbrengen; item den toebrie¡ van wylen 

hertoge Philips van Bourgoindien den drie Staiten verleent ten tyde van zynrer incoempst 

van denselven daet; desgelycx twe brieven by denselven verleent, den enen 

van den daet M CCCC LI, XX a septembris, den anderen van den iaer M CCCC 

LVII, XXVIII a novembris, diewelke zyn genadenvoir hem, zyne oir ende naecomelingen 

sonder breken geloeft hebben vast te houden; 

Abolicie van der incoempsten vrouw Marie ende van der con¢rmacie des 

Roemsschen Coninx 

item hy heeft tenyet gedaen ende geaboleert die incoempste van vrouwe Marie, 

zynre moeder, van den daet XXIX meye int iaer LXXVII ende die con¢rmacie 

1 Aldus hs., lees hierna hen, zie hetcartularium fol. 527 r . 

278

fol. 322 r 

fol. 322 v 

dairop verleent by zynen vader, den Roemsschen Coninc, by tyde zynre moeder 

ende oic nae haren overlyden; prout in litteris incipientibus:`Philips, by der gracien 

Goids'et comprehensis folioV C XXI. / 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XCV to : Willelmus de Busco, Henricus die 

Leeuwe, Iohannes ¢lius Godefridi de Hedel,Theodericus de Hiinden, Godefridus 

Grotart de Os, Godefridus die Bye, Iohannes Pels. 

Burgimagistri: domicellus Iohannes de Aa, dominus de Buchouen, Goeswinus 

van den Hezeacker. 

Receptores: Martinus de Elmpt,Wolterus Bolcx. 

Van den gebruycke des tols van Hollant ende Zeelant; certi¢cacie 

Ten tyde van desen scepenstoel is beleyt zekere certi¢cacie daerinne genoch blyct 

van der vryheit des gebruycx van den tol van Hollant; alst blyct opten blade VI C 

LVIII. 1 

In dicto anno Henricus Dicbier e¡ectus est iterum scultetus superior dicti opidi 

de Buscoducis et dominus de Bucstel destitutus est. 2 / 

Raminge tusschen dese stat ende meyerye gemaect 

1495-1496 

In den voirs. iair XCVden XXVI en 3 dach augusti ziin gemaect, overdragen ende 

gesloten tusschen dese stadt ter eenre ende den plattenlanden deser meyeryen ter 

andere zyden zekere raminge ende overdrach, inhoudende vele diversche ende 

goede poincten ende articulen zoe int cort hiernae volgt: 

Van den transpoirten 

in den iersten dat alle erfbrieven van transpoirten die uuyt erfbrieven geboren in ennigen 

bancken deser meyeryen voir scepenen deser stat in waerechtigen contracten 

totten deser dage toe zullen zyn van werden ende staen ten ingeboden; ende als van 

den toecomenden tyde, soe zullen sulckenen transpoirten in waireftigen contracten 

wael moigen gescien, mar die kennesse dairaf sal wesen daer die brieven yerst geboren 

zyn, etc.; 

Van den ingeboden van den transpoirten 

item oft yemanden ennige scultbrieven in buytenbancken passeert voir scepenen 

deser stat eertyts opgedragen weren, oft naemaels opgedragen worden, die en zal 

ter cause van dien hem nyet moegen behelpen metten ingebode deser stat; 

item als van den ingeboden die geboren zullen van den transpoirten hier voirmaels 

gedaen, zoe sal diegeen die wil doen ingebieden, yerst sculdich zyn te manen 

zynen sculder oft tot zynen geweer in presencien van twee poirters ende 

dairnae een maent geleden mach hy dien doen ingebieden, tenweer dat die brieven 

inhielden bynnen deser stat te leveren; 

1 Vanaf ten tijde tot en met VI C LVIIItoegevoegd doorde tweede scriptor van de kroniek. 

2 Vertaling: in genoemd jaar is Hendrik Dicbier opnieuw aangesteld als hoogschout van genoemde 

stad 's-Hertogenbosch en is de heer van Boxtel afgezet. 

3 Aldus hs., lees XXV, zie hierna fol. 349 r en het cartularium fol. 174a r . 

279

fol. 323 r 

fol. 323 v 

1495-1496 

Van der spleytinge der onderpanden 

ende oft die onderpanden sonder consente van den proprietaris gespleyt weren, zoe 

sal men gestaen met eenre maninge van dengenen/die den chyns oft pacht gewoentlic 

is te vergeldene; mar onder die smaelheren die alleen die heerlicheit hebben, sal 

die ingebieder in persoen dat versuecken aen den scouthet oft voirster oft tot horen 

geweer ende dat op zynen eedt veri¢ceren eer men dairop vonnisse geven sal, ende 

dat is teverstaenvan allen ingeboden; ende in absencie oft weygeringe van den scouthet 

oft vorster zal die ingebieder den weet doen aen dengenen die ingeboden wordt 

oft tot zynen geweer; 

Van den gericht der ingebiederen 

item die ingebieder naedien yemandt bevonnest is, sculdich sal wesen ende moegen 

dat gericht alomme doen ende oft die bevonnesden hem afhendich maecten, zoe sal 

men hem verleenen iuris subsidium, etc.; 

item ende oft die scouthet oft voirster dan dairinne simuleerden den bevonnesden 

aen te tasten, zoe sal die partye zyn gebreck opte selve moigen verhalen, etc.; 

Van den costen der bevonnesden 

item als die poirtier den bevonnesden opter poirten heeft, zoe en sal die poirtier die 

costen nyet moegen verhalen anders dan alleen opten bevonnesden die gevangen is 

oft op zyn gueden, etc.; 

Hoeverre men manen sal 

item dat men vortaen nyet vorder manen en sal van achterstellen, pachten oft chynsen 

dan van drie iaeren, tenweer dat die heysscher zyn gebreck met proceduren van 

recht vervolchden, ende die dan vorder verlyepen, zoe sal hy dat metten drien iaren 

moigen heysschen ende hebben; 

Dat die vercoper sculdich is zyn lasten te noemen 

item wye ennige erve vercoept oft opdreechtoft renten oft pachten dairuuyt vest, die 

sal sculdich zyn te noemen allen die lasten dairuuyt gaende die hy dairuuyt gegouwen 

heeft oft selve vercoft, opte verbuerte van / tsestich gouden Bourgoensche gulden, 

hal¡ onsen genedigen heer ende hal¡ der plaetsen dair die gebreken geboren, 

oft opte verboerte van den rechterhant indien hy die nyet mechtich en weer te betalen, 

oft een gelycke correctie nae goetduncken der wethouderen; 

Den peen dergeenrer die rente vercopen uuyt gueden hen nyet behorende 

item oft yemand ennige renthen vercoft uuyt onderpanden hem nyet toebehorende, 

die zal verboren zyn lyf oft alsulckenen correctie als den heer ende wethouderen 

goetduncken sal; 

Van pachten te geldene 

item nyemand en sal op hem nemen pachten te geldene dairaf hy die onderpanden 

nyet en heeft, opte verboerte van tsestich Bourgoensche gulden oft deen hant; ende 

omme dat te onderhauden is overdragen dat die kynderen oft erfgenamen van den 

gueden diese deylen zullen dairuuyt men versceyden pachten vergeldende is, sculdich 

zullen wesen den renthiers pachten dairuuyt hebbende, van der deylinge copie 

te geven ende die renthiers wederomme den deylers copie van horen pachtbrieven te 

geven sonder weygeringe, opten peen als voir, etc.; 

280

fol. 324 r 

fol. 324 v 

1495-1496 

Van der betalinge der huerlinge 

item dat een huerlinc oft pechtener, uuytgesceyden erfpachtinge, betalende zyn 

huere ende zyn hantlichtende, sal dairmede gestaen, te wetene oft die huerlinc zynen 

meester betaelt hedde eer hy van den chynsen oft pachten gemaent weer, soe sal 

hy in der manieren voirs. gestaen, beheltelic hem zyn ploechrecht; mar weer hy gemaent 

ende dairenboven zyn huer zynen meester betaelt, zoe en sal hy nyet gestaen 

zyn handen te lichten, mar sal sculdich zyn die pachten ende chynsen / van zynen 

tyde te betalen, zoeverre die penningen van derselver hueren oft pachtingen hen zoe 

verre strecken; 

Van den alden pachten te manen 

item dat men van alden pachten dairaf die geloever doot is ende die renthyer zyn 

onderpanden nyet en can bewysen, sal men moegen ingebieden den lesten herbrenger 

ende betaelder totdat hy enen sculdiger wyst, etc.; tselve van den tween voirs. 

poincten sal men onder onderhouden opt plat; 

Wat erven op te wynnen 

item dat men die erven die men wil opwynnen, nyet en der¡ ledich laten liggen, mar 

sal die moegen bruycken tot behoe¡ dergeenre die dairtoe zullen wesen gerecht, beheltelic 

den bruycker zyn ploechrecht, ende dat men dairop weder sal zitten ten 

eynde van den iair ende tselve sal oic gescien opt plattlandt; 

Van der geldinge der beden 

item dat die ingesetenen van den plattenlande als steden, vryheiden ende dorpen 

hoir bede gelden zullen daer zy buycvast oft huysraet houdende ziin, het en weer 

datse toegen ten Bosch, Megen, Gemart, Rauensteyn oft diere gelycke oft buyten 

deser meyeryen; in dien gevalle zullen hoir gueden gelden daerse gelegen zyn; 

Van der geldinge der geestelycker personen 

item dat alle geestelycke personen die geenen onraet dagelix en gelden met horen 

gebueren dair zy woenechtich zyn, dat zy sullen staen nae der instructien van den 

iair LI; 1 

Van der geldinge der poirterengueden opt platlant 1 

item die gueden opt platlant gelegen toebehorende den ingesetenen deser stat die 

metten plattenlande syndert den iair LXXX lestleden gegouwen hebben, noch mede- 

/ gelden sullen alse doen gouwen in alsulkenen staet alse doen waren, ende die 

gueden die men syndert den voirs. iair vercregen heeft ende noch vercrigen sall, mede 

contribueren sullen, te wetene als den tax der stat ende meyeryen isV M Rynsgulden, 

zoe sall een Bosch mud rogen gelden II Brabantz groet ende twe Beyers gulden 

twee Brabants groet ende dairnae op ende meer; 1 

Oeck van der geldinge deser poirterengueden 

item deser stat poirterengueden voir den voirs. iaer LXXX by deselve vercregen, 

zullen vrii zyn; ende oft ennige poirteren syndert tiair LXXX vercregen hedden 

oft alnoch vercrigen tegen enige poirteren oft gevryde personen ennige gueden, dat 

dieselve vrii zullen blyven zoelange alse gevryder hant zyn; 1 


281

fol. 325 r 

fol. 325 v 

1495-1496 

Ad idem 

ende die gueden dieby ennige in gevryde plaetsen gecoft zyn oft noch zullen werden, 

zullen vry zyn in der manieren voirs.; 1 

item dat opgewonnen erven voir poirterspachten van auderen daet dan LXXX 

lestleden oft die noch alsoe opgewonnen zullen werden, vry zullen zyn, tenweer 

datse beter weren; in dien gevalle zy van der beternisse gelden zullen; 1 

item dat chynsen ende pachten den poirteren deser stat syndert den iair LXXX 

geloeft vry van beden te leveren, dat men den brieven achtervolgen sal; 1 

Dat die gueden buyten opgewonnen een iair te verbueten staen 

item alsoe in sommigen plaetsen bynnen deser meyeryen opgewonnen erven altyt te 

verbueten staen, soe / is overdragen dat alsulckenen opgewonnen erven oft gueden 

te verbueten staen sullen een iaer lanck, gelyc dat in der stat van Den Bosch gewoentlic 

is, ende teynden den iaer sal men die doen veylen ende dairop sitten om 

ten hoichsten te vercopen; 

Ad idem 

item die gueden die hier voirmaels opgewonnen zyn, die sal men bynnen iaers moeten 

verbueten, indien men dair weder aen wil comen; 

Ad idem 

item ende dair die gueden tot genen verbueten en staen, dairaf sal men oec onderhouden 

trecht deser stat; 

Van den onmundigen ende uuytlendigen 

in desen altyt uuytgesceyden trecht dergeenre die buyten lantz zyn ende der onmundiger 

kynderen; 

Van den costen aen de opgewonnen gueden gedaen 

item dat die verbuetter sal den opwynre sculdich wesen aen te leggen alle nootlyke 

reparacie ende costen ende zyn ploechrecht laten volgen; 

Van der bloetinge der opgewonnen gueden 

item dat men die opgewonnen erven oft gueden bynnen iaers nyet en sal bloetten; 1 

Van den commer gemaect op vercofte erven 

item oft yemand ennigen gueden cofte ende die coeper den vercoeper geloefden in 

scepenenbrieven pachten oft penningen dairvoir te betalen oft af te leggen ende die 

coeper daernae in denselven erve anderen commer maect ende dien in scepenenbrieven 

geloeft oft voir den coep van den gueden ennigen commer gemaect hedde 

ende geloeft in scepenenbrieven, dat nochtans den daet van den voirs. scepenen by 

den coeper geloeft voir dat erve voirgaen sal; desgelycx van allen scultbrieven duerende 

den tyt in denselven brieven begrepen; 1 / 

Van den costen te doen voir tplatlant 

item dat die stat van Den Bosch egeen costen doen en sal voir tplatlant van dachvaerden 

oft anderssins, zy en sal van denselven plattenlant yerst consent hebben, 

tenweer dat die saken haest hedden; 


282

fol. 326 r 

fol. 326 v 

Ad idem 

item dat men sulcken costen den plattenlant sal moeten heysschen bynnen iaers oft 

bynnen eenre maent daernae onbegrepen; 

Van der interpretacie der poincten voirs. 

item ende dat alle twivelaigien die rysen muchten in de poincten voirs. oft tusschen 

partyen dienaengaende, sullen staen ten beslichte der withouderen deser stat, etc.; 

gelyc in enen boeck oft brieve dairop gemaect breder is begrepen, beginnende 

tselve: Àlsoe in tyden voirleden vele di¡erenten'ende begrepen folio C LXVI; ende 

welke raminge ende overdrach voirs. metgaders die articulen ende poincten dairinne 

begrepen, uuytgesceyden die poincten getekent ende noteert in mergine signo, 

die voirs. eertshertoge Philips den XXIX en dach augusti int iair M CCCCC ende 

sess, doen wesende coninc van Castillien, van Leoen ende van Grenade, etc. heeft 

con¢rmeert, gelyc nae blycken sal. / 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XCVI to : Goeswinus van den Hezeacker, 

Willelmus de Buchouen, Iohannes Kanapart ¢lius Iohannis, Anthonius Spierinc, 

Martinus de Campen, Henricus Ghiselen ¢lius Henrici, Lambertus van den Hezeacker. 

Burgimagistri: Iohannes Heym, Gerardus Kuyst. 

Receptores: Lambertus Bogart, Henricus de Ophouen. 

Dat meester Clais Kuyst secretaris wert 

In dicto scabinatu tercia iulii Franco de Langel secretarius / in opido de Buscoducis 

resignavit o¤cium suum secretariatus in manibus dicti opidi et ipsum opidum 

in loco eius instituit magistrum Nycolaum Kuyst, qui eodem die suum 

iuramentum secretariatus prestitit. 1 

Quod archidux Philippus intravit opidum de Buscoducis 2 

1496-1497 

In dicto anno XCVI to feria tercia videlicet decima tercia decembris, circiter horam 

quintam post meridiem, supradictus dux Philippus, archidux Austrie, dux 

Bourgoindie, Brabantie, etc. cum magna pompa suum opidum de Buscoducis intravit 

ubi etiam magni¢ce receptus est. 3 

1 Vertaling: in genoemd schepenjaar op 3 juli deed secretaris Frank van Langel afstand van 

zijn ambt van secretaris in handen van de genoemde stad en de stad heeft in zijn plaatsNicolaas 

Kuyst aangesteld, die diezelfde dag zijn eed op het secretarisambt afgelegd heeft. 

2 Vertaling: dat aartshertog Filips de stad 's-Hertogenbosch binnengetreden is. 

3 Vertaling: in genoemd jaar (14)96 op dinsdag, namelijk 13 december, is rond het vijfde uur 

na de middag bovengenoemde hertog Filips, aartshertog van Oostenrijk, hertog van Bourgondie« 

, Brabant, etc. met groot vertoon zijn stad 's-Hertogenbosch binnengetreden, alwaar 

hij ook glorieus ontvangen is. 

283

fol. 327 r 

1496-1497 

Propina facta archiduci Philippo 1 

Altera vero die hora septima post meridiem iuxta eiusdem opidi Busciducensis 

antiquam consuetudinem eidem duci Philippo facta est propina per idem opidum 

de duobus bobus et duabus plaustratis vini dictis twe voeder wyns. 2 

Intronisacio archiducis Philippi in opido Busciducensi 3 

Sequenti vero die videlicet decima quinta eiusdem mensis decembris, hora decima 

ante meridiem, ante domum consulum eiusdem opidi Busciducensis supradictus 

archidux Philippus intronisatus est et prestitit iuramentum solitum dicto 

opido et villicatui eiusdem, quod quidem iuramentum eidem prestitit Iohannes 

burgimagister pro tempore eiusdem opidi. Quo vero / iuramento a dicto duce 

Philippo prestito burgimagistri, scabini, consules et tota communitas presentis 

opidi eidem Philippo archiduci viceversa homagium prestiterunt et iuramentum 

et hoc per organum reverendissimi et nobilis domini Iohannis de Houthem, domini 

de Houthem, de Huldebergen, etc. cancellarii Brabantie, in qua quidem intronisacione 

presentes fuerunt dictus dominus cancellarius, dominus Philebertus 

deVeray, nuncupatus La Mouche, grote ende ierste ioncker van der escuirye, lator 

aurei gladii, dominus Iohannes de Egmonda, dominus Iohannes de Bergis, dominus 

de Bergen, de Wailhain, dominus Fredericus deYselsteyn, dominus Cornelius 

de Bergis et plures alii domini. 4 

De baptisatione unius iudei 5 

Intronisatione facta idem Philippus archidux versus ecclesiam sancti Iohannis 

equitavit, ubi in summo choro ante summam altare ecclesie per magistrum 

Ghysbertum die Bye, decanum pro tempore eiusdem ecclesie, quidam iudeus 

nuncupatus Iacob ex Almania in sacro fontebaptismatis est renatus et baptisatus. 

Quem iudeum idem Philippus archidux, domini Iohannes de Bergis, Cornelius 

de Bergis et plures alii domini de sacro fonte levarunt et vocatus est Philippus 

cum cognomine de sancto Iohanne, qui depost ut dicebatur apostotavit. Et dicto 

1 Vertaling: de schenkingaan aartshertog Filips. 

2 Vertaling: de volgende dag echter, het zevende uur na de middag, is naaroude gewoonte van 

de stad 's-Hertogenbosch door deze stad een geschenk aangeboden aan hertog Filips van 

twee ossen en twee karren wijn, genaamd twee voeder wijn. 

3 Vertaling: de intronisatie van aartshertog Filips in de stad 's-Hertogenbosch. 

4 Vertaling: de volgende dag echter, namelijk 15 december, het tiende uur voor de middag, is 

voornoemde aartshertog Filips voor het raadhuis van de stad 's-Hertogenbosch ge|« ntroniseerd 

en heeft hij de gebruikelijke eed aan genoemde stad en burgers afgelegd, welke eed 

aan hem afgelegd is door Jan, op dat moment burgemeester van de stad. Na welke eeda£egging 

door genoemde hertog Filips de burgemeesters, schepenen, consuls en de gehele raad 

van deze stad op hun beurt aan aartshertog Filips hulde brachten en de eed a£egden en dit 

bij mondevan de meesteerbiedwaardigeen edele heer Jan van Houthem, heervan Houthem, 

van Huldenberg, etc. kanseliervan Brabant; bijdezeintronisatiewaren aanweziggenoemde 

heer kanselier, heer Filibert vanVeray, genaamd La Mouche, opperstalmeester, drager van 

het gouden zwaard, heer Jan van Egmond, heer Jan van Bergen, heer van Bergen, vanWalhain, 

heer Frederik van IJsselstein, heer Cornelis van Bergen en vele andere heren. 

5 Vertaling: over het dopen van een jood. 

284

fol. 327 v 

fol. 328 r 

iudeo baptisato idem archidux Philippus eodem die circiter horam duodecimam 

ab hoc opido recessit. 1 / 

Dat hertoge Philips huwelic dede ende vrouwe Margriet dede oick 

huwelic 

Oeck in den voirs. iair XCVI, naedat twee huwelycken gesloten waren, te wetene 

tusschen den prince van Spaengien, des conincx van Spaengien ende van Argon 

zoene, ende der voirs. vrouwe Margrieten, dochter des Roemschen Conincx 

Maximiliaens, ende tusschen den voirs. hertoge Philips ende vrouwe Iohanna, 

die tweeste dochter van den voirs. coninc van Spaengien, soe wairt vrouwe Iohanna 

voirs. met groten state te sceep overgebracht in Zeelant ende voirt tot Antwerpen 

ende hertoghe Philips voirs. troudense te Lyer ende over een iair dairnae 

baerden zy tot Bruessel een dochter, genoempt Leonora. Ende vrouwe Margriet 

wairt oeck overgevuert in Spaengien ende zy trouden aldair den voirs. zoen van 

Spaengien, daira¡ zy een vrucht creech die terstont ster¡. Ende insgelycx ster¡ 

haestelyc hair man, die voirs. prince ende zoen van Spaengien. Ende vrouwe 

Margriet voirs. wairt weder overgebracht in desen lande ende wairt bestaedt aen 

hertoge Philibeert van Sauoyen. / 

Addicie van der incoempste hertoge Philips, eertshertoge, etc. 

1496-1497 

In den voirs. iair XCVI in de maent van merte soe heeft die voirs. eertshertoghe 

Philips in manieren van addicien tot zynre genaden incoempste van den daet 

XCIIII lestleden den lande van Brabant verleent, gewillecoert ende geconsenteert 

dese naevolgende poincten ten ewigen daigen denselven te onderhouden 

ende te doen onderhouden, te wetene: 

Dat Graue, dlant van Kuyc, Kessel, Oyen aen Brabant zullen blyven 

in den yersten dat die stat ende lande van Den Graue metten lande van Kuyck, Kessel 

ende Oyen zullen blyven annexeert aen Brabant ende dairaf nummermeer werden 

gesceyden; 

Van der verkeringe der coepluyden ende stapelen 

item dat alle coepluyden alsoewael van buyten als van bynnen lantz met horen comanscappen 

zullen moegen varen, vlyeten ende verkeren in den lande van Brabant 

ende Ouermaze vredelic, dair hen sal gelieven op horen rechten tolle sonder bedwongen 

te werden hoir comanscap te moeten doen meer in een plaetse dan in dander; 

ende datse moegen woenen in den voirs. lande dairt hen gelyeven sal sonder ter 

saken van ennigen stapelen oft anderssins in horen vryen wil belet te moigen worden, 

behoudelic dat dat nyet vorder en sal moegen worden geextendeert dan totten 

1 Vertaling: na de intronisatie reed deze aartshertog Filips naarde Sint-Janskerk, waar in het 

hoogkoor voor het hoogaltaar door meester Gijsbert de Bye, op dat moment deken van de 

kerk, een zekere jood genaamd Jacob van Duitsland in de heilige doopvont herboren en gedoopt 

is. Deze aartshertog Filips, de heren Jan en Cornelis van Bergen en vele andere heren 

hebben deze jood uitde doopvontgeheven en hij is Filips genoemd, metals bijnaam van Sint- 

Jan, en later, naar men zei, is hij afvallig geworden. En deze aartshertog Filips is, na de doop 

van genoemde jood, diezelfde dag rond het twaalfde uur uit deze stad vertrokken. 

285

fol. 328 v 

fol. 329 r 

1496-1497 

stapelen die nu in Brabant zyn, ende dat aengaende dien van Lyer ende Dyest ende 

den stapele van den vede zouden zyn genaden ordineren zoe men bevynden sal behorende; 

/ 

Van dengeenen die om civile saken gevangen zyn 

item dat men in Brabant om civile saken geen ondersaten in sloten sal houden gevangen, 

mar dat die hoir gevenckenisse zullen houden in de vroenten ter plaetsen 

daerse aengetast zyn zoeverre dair vroenten zyn, ende dat mense ontslaen sal op 

caucie terechtte staen ende den gewysden tevoldoen, tenweer datse gevangenweren 

voir gewysde dingen oft voir penningen den prince aengaende; 

Van kenlycken ongevallen 

item dat alle lyeden ende onderseten van Brabant van kentlycken ongevalle die hen 

aen hoir personen oft aen hoir kynderen, dyeneren, boden oft huysgesynne zouden 

moigen geboren dairaf zy oft ennige van hen van lyve ter doot quamen, sullen staen 

ende blyven vry ende onbelast van enniger verbuerten oft con¢scacien van horen 

gueden, van welken ongevallen die wethouderen van der plaetsen ten versueck van 

den o¤cier aldair die zaken zullen aensien ende visiteren ende dat gedaen vercleren 

oft dat voir ongevalle zal behoren gehouden te werdene oft nyet; ende tgeen des zy 

dienaengaende vercleren zullen, sal men sculdich zyn te achtervolgen; 

Van den mercten Bruessel, Antwerpen, Bergen 

item dat men die iaermercten van Bruessel, Antwerpen ende Bergen opten Zoom 

nyet en sal turberen by ennige execucien, bevelen oft verboden, het en zy met brieven 

van marcke, contramarcke, arresten oft diergelyc, in desen uuytgesceyden des 

prince sculde oft die ordinancie gemaect oft te makene opte munte die men onderhouden 

sal in de iaermercten als dair buyten ende die overtreders stra¡en; / 

Van der visscheryen opter Zinnen 

item dat een yegelic sal moegenvisschen op die rivyer van der Zinnen zoe men plach 

oft mochte doen ten tyde van hertoge Philips van Bourgoindien; 

In wat tale men uuyten hove die brieven seynden sal 

item dat men alle brieven die men uuyten hoeve van Brabant uuytseynden zal, maken 

sal in der talen als men spreect daerse gesonden zullen werden; 

Van gestolen goet 

item als die o¤cieren gevangen hebben yemanden die enen anderen zyn gelt oft goet 

gestolen oft ontvreempt heeft ende tselve goet noch hedde oft in zynen name wiste 

onverthiert, zoe en sal dat nyet verbuert zyn, mar sal die o¤cier gehouden zyn dat 

der partyen te restitueren oft doen restitueren, zoeverre die partye dat zyn maecte 

oft wittelic bleeck zyn te zyne, behoudelic dat men den o¤cier sal gehouden zyn 

dairaf zynen redelycken sallaris te geven ter discrecien der wethouderen dair dat geboren 

sal; 

Dat men nyemanden en sal vangen die ter goeder famen staet 

item dat men voirtaen nyemanden egeen vryheit van steden oft anderssins hebbende, 

en zal moegen aentasten noch vangen die ter goeder namen ende famen 

286

fol. 329 v 

fol. 330 r 

1496-1497 

staet, do¤cier en sal ierst volcomen informacie genomen hebben van der suspicien 

dairomme hy dien aentasten oft vangen soude willen; 

Van yemanden te pynen 

ende dat men nyemanden en sal pynen, do¤cier en zal zyn informacie den wethouderen 

gethoent hebben ende hy en zy met vonnisse derselver dairtoe gewesen, etc.; 

Dat die o¤ciers uuyt crachten van transpoirt oft procuracie nyet en mogen 

cummeren 

item dat van nu voirtaen ten ewigen daigen geen drossaet, amman, scouthet, meyere 

oft ander o¤cier / uuyt crachte van transpoirte oft procuracie die zy van yemanden 

zouden moigen hebben oft aennemen, arresteren, cummeren oft belasten en zullen 

moegen bynnen horen bedryve by hen oftyemanden anders ennige ingesetenen van 

Brabant oft hoir gueden uuyt saken van sculden die de steden, vryheiden oft dorpen 

sculdich zyn van lyfrenthen oft andere sculden, opte verbuerte van thien Andriesgulden; 

prout in litteris incipientibus:`Philips, by der gracien Goids'etc. et comprehensis 

folioV C XLII. 

Van den penningen heren Cornelissen van Bergen geloeft, etc. ter 

cause van Den Graue, etc. 

Oeck in den voirs. iair XCVI den dorden dach augusti, naedien die voirscr. eertshertoge 

Philips die drie Staten slantz van Brabant versocht hadde hen te willen 

verbynden aen heren Cornelissen van Bergen in de somme van XXVIII M IX C 

XXXIIII ponden, XIIII scellingen, XI obolen, ten pryse van XL groeten 

Vleemsch elck pont, ende dat by redenen van der bewaernisse der stat ende slote 

van Den Graue ende van den onderhouden der ruyteren aldaer by heren Cornelissen 

voirs. gedaen tot den XXVIII en dach van iulio int iair XCVI lestleden, ende 

van der reparacien ende forti¢cacien aen de voirs. stat gedaen tot 1 VI en dach april 

int iair XCIIII lestleden, als te wetene denselven heren Cornelissen die te betalen 

tot X iaren, als te wetene ten iersten iair III M / ponden ende alsoe negen iaren 

lanck vervolgende elcx iaer III M ponden ende ten X ten iaer trest, etc. onder condicien 

dat die voirs. somme den voirs. Staten afslach soude wesen van iair te iaer 

aen de beden diese geven souden, etc. ende naedien dieselve Staiten denvoirs. hertoge 

Philips dairinne hadden belyeft onder zekere versceyden vorwarden ende 

condicien, soe heeft dieselve hertoge Philips die voirs. Staiten daira¡ gedanct 

ende hen zekere versceyden vorwarden accordeert; prout in litteris incipientibus: 

`Philips, by der gracien Goidz'etc. et comprehensis in een vidimus by der stat van 

Bruessel gegeven, beginnende: Àllen denghenen die dese letteren'etc. et comprehensis 

folioV C XI. 

Geloeft van der stat van Den Graue gedaen by heren Cornelissen van 

Bergen 

Oeck in den voirs. vidimus ad signum tale (½33) staet begrepen enen brie¡ die 

heer Cornelis voirs. den voirs. Staten van hem heeft gegeven van den voirs. daet 

1 Aldus hs., men verwacht hierna den. 

287

fol. 330 v 

fol. 331 r 

fol. 331 v 

1497-1498 

VI ta augusti MCCCC XCVI, daerinne heer Cornelis voirs. denvoirs. Staten heeft 

geloeft, dat hy ende zyn nacommers, amptmannen ende bewaerders van der stat 

ende slote van Den Graue dieselver stat ende slot voirtaen sullen moeten onderhouden 

metten renten, prou¡yten, beden, gratuiteyten ende vervallen van denzelven 

sonder cost oft last van den / lande van Brabant, tenwaer by oirloge by 

consente van den prince ende Staten van Brabant aengenomen, etc.; 

item ende dat hy noch zyn nacommers en zullen moegen aennemen ennige oirloge 

noch oic feyten van oirlogen doen uuyten Graue, het en zy by bevele van den 

prince ende der drien Staten slantz van Brabant; 

item ende dat hii noch zyn nacommers in den voirs. ampte ende bewaernisse van 

der stat ende slote van Den Graue dieselve in all noch in deel overgeven en zal 

noch stellen in anderen handen dan in handen van den prince ende der Staten 

voirs. tot behoe¡ derselver ende des lantz. 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XCVII o : Iohannes deVladeracken, Iohannes 

Heym,Yewanus Kuyst, Raso Raessen, doctor in medicinis, Anthonius Hinckart, 

/ Willelmus de Achel, Lambertus die Wol¡, Ghysbertus ¢lius Godefridi 

Gielis, loco dicti Hinckart ¢endo sculteto. 

Burgimagistri:Willelmus de Busco, Petrus Pels; cum istis cessavit magistratus. 1 

Receptores: Theodericus ¢lius Godefridi Gieliss.,Willelmus ¢lius Iohannis Willemss. 

Dat Os zoe ruekeloes van den heer van Gelre overvallen wairt 

In dicto anno ac scabinatu altera festi beati Luce evangeliste in die Iouis dominus 

Karolus de Gelria sine di¤datione aliqua previa clam et subito illis de Os adhuc 

de mane in lecto iacentibus et nichil quam pacem et bonum scientibus cum sua 

potentia intravit libertatem de Os et totum combussit, similiter partem de Ge¡en 

quod posteavindicabatur auxilio ducis Saxonie qui devicit Bathenborch et multa 

villagia in patria Gelrensi combussit, et eodem anno in die Nativitatis Domini 

sequente iterum factus est tractatus treugarum inter ducem nostrum et dictum 

dominum Karolum de Gelria. 2 

In dicto scabinatu XVIII a iulii anno XCVIII prestitit Philippus Hinckart iuramentum 

super o¤cio scultetatus inferioris in Buscoducis / et dictus Anthonius 

Hinckart e¡ectus est locum tenens dicti Philippi inferioris sculteti et institutus est 

1 Vertaling: met dezen eindigde het burgemeesterschap. 

2 Vertaling: in genoemd jaar en schepenjaar daags na Sint-Lucas op donderdag (= 19 oktober) 

is Karel van Gelre zonder enige voorafgaande waarschuwing heimelijk en plotseling, 

terwijl de inwoners van Oss vroeg in de morgen nog in bed lagen en van niets anders wisten 

dan van vrede en goedheid, de vrijheid van Oss binnengedrongen met zijn legermacht en 

heeft haargeheel in brand gestoken, samen met hetdeel van Ge¡en, datlater verworven werd 

met hulp van de hertog van Saksen, die Batenburg veroverde en vele dorpen in Gelderland in 

brand stak, en datzelfde jaar op Kerstmis daaropvolgend is opnieuw een verdrag gesloten 

tussen onze hertog en genoemde heer Karel van Gelre. 

288

fol. 332 r 

1498-1499 

in loco eius scabinus dictus Ghysbertus ¢lius Godefridi Gielissoen, qui prestitit 

iuramentum XXX a iulii. 1 

In dicto scabinatu XI a augusti anno XCVIII obiit Bruxelle magister Godefridus 

de Dommelen, secretarius presentis opidi de Buscoducis, et in loco eius ego Petrus 

de Os ¢lius Iohannis Rutgerss. institutus sum et prestiti iuramentum super 

o¤cio secretariatus in die Exaltationis sancte Crucis inmedietate dictam undecimam 

diem augusti sequente. 2 

Nu ster¡ coninc Kaerle vanVrancryc sonder manss oir ende hertoghe 

Lodewyck van Oirliens wairt coninc vanVrancryck 

Oeck in den voirs. iair XCVII naedat coninc Kaerle van Vrancryck die groote 

reyse gedaen hadde ende conquesteert tconincryc van Napels dat hem gebleven 

was van coninc Renez, zynen ouden oem, die recht coninc was van Napels ende 

Secilien, quam hii weder in Vrancryck ende zynde te Ambose in Vrancryck met 

zynder coninginnen ster¡ hii, oudt wesende omtrent XXVI iaren, zeer ruekeloess. 

/ 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XCVIII o : dominus Iohannes Back, miles, 

Iohannes Pynappel, Goeswinus de Brecht, Iordanus de Boert, Arnoldus Monix, 

Matheus Kuyst,Wolterus deVucht. 

Hic cessavit iterum burgimagistratus seu magistratus opidi Busciducensis et destituti 

sunt nationes predicte. 3 

Receptores: Iohannes deWyck, Ghysbertus de Hulst. 

In dicto scabinatu XIII a ianuarii circiter quintam horam intravit supradictus archidux 

Philippus hoc opidum de Buscoducis. XXIX a ianuarii sequente que fuit 

dies Martis supradictus Romanorum rex Maximilianus intravit dictum opidum, 

veniens de Grauia. 4 / 

1 

Vertaling: in genoemd schepenjaar 18 juli (14)98, heeft Filips Hinckart de eed van laagschout 

in 's-Hertogenbosch afgelegd en genoemde Anton Hinckart is als plaatsvervanger 

van genoemde laagschout Filips aangesteld; in diens plaats is genoemde Gijsbert, zoon van 

Godfried Gieliszn., tot schepen benoemd; hij heeft de eed afgelegd op 30 juli. 

2 

Vertaling: in genoemd schepenjaar stierf op 11 augustus (14)98 te Brussel meester Godfried 

van Dommelen, secretaris van deze stad 's-Hertogenbosch, en in diens plaats ben ik, 

Peter van Os, zoon van Jan Rutgerszn., aangesteld en ik heb de eed afgeled op het secretarisambt 

op Kruisverhe¤ng (= 14 september), volgend op elfaugustus. 

3 

Vertaling: hier hield het burgemeesterschap van de stad 's-Hertogenbosch op en zijn devoornoemde 

naties weer afgeschaft. 

4 

Vertaling: in genoemd schepenjaar op 13 januari rond het vijfde uur is voornoemde aartshertog 

Filips deze stad 's-Hertogenbosch binnengekomen. Op dinsdag 29 januari daaropvolgend 

is voornoemde Rooms Koning Maximiliaan deze stad binnengekomen, komend 

van Grave. 

289

fol. 332 v 

fol. 333 r 

1499-1500 

Een nederlage diere van Nymegen 

Eciam in dicto scabinatu et anno XCVIII o sabbato post Invocavit circiter horam 

quartam circiter Hoemen nobilis dominus Fredericus, dominus de Yselsteyn, 

cum suis ruteris et certis armigeris ducis Cleuensis prostravit de Nouomagensi 

circiter mille armatos. 1 

Remigii confessoris anno M o CCCC o XCIX o : Iohannes de Arkel ¢lius Petri,Willelmus 

de Busco, Godefridus Grotart de Os, Henricus Kuyst, Iohannes Monix, 

Iohannes Ghysselen, Arnoldus Beys. 

Dat hertoge Kaerle, zoen van den ertshertoghe Philips, wairt geboren 

In dicto scabinatu et anno XCIX o predicto XXIII a februarii natus est in Gandauo 

comes Flandrie, ¢lius supradicti / ducis Philippi, archiducis Austrie, ducis 

Bourgoindie, Brabantie, etc. et baptisatus est ibidem in ecclesia sancti Iohannis 

VII a marcii et accepit sibi nomen supra sacram fontem Karolus et eundem de sacro 

fonte levarunt princeps de Symay, dominus Iohannes de Bergis, domina Margareta 

de Oistenryck et domina Margareta, relicta quondam ducis Karoli, soror 

regis Eduwardi Anglie. 2 

Dat meester Arnt vanWeilhusen ster¡ 

In dicto scabinatu VI ta februarii obiit magister Arnoldus de Weylhusen, secretarius 

in Buscoducis, et institutus est in locum eius magister Raso Raess., doctor in 

medicinis, qui prestitit iuramentum secretariatus XV ta februarii inmedietate sequente. 

3 

Receptores nomine et secundum quid: magister Franciscus Toelinc, Iohannes 

Vrancken, et absque receptione sed solum constituti privilegio presentis opidi satisfaciendo. 

4 

1 Vertaling: ook in genoemd schepenjaaren hetjaar (14)98 heeft de edele heer Frederik, heer 

van IJsselstein, op zaterdag na Invocavit (= 23 februari) rond het vierde uur in de buurt van 

Heumen met zijn ruiters en zekere schildknapen van de hertog van Kleef ongeveer 1000 gewapenden 

uit Nijmegen verslagen. 

2 Vertaling: in genoemd schepenjaaren het voornoemde jaar (14)99 is op 23 februari in Gent 

de graaf van Vlaanderen, zoon van de voornoemde hertog Filips, aartshertog van Oostenrijk, 

hertog van Bourgondie« , Brabant, etc. geboren en hij is in de Sint-Janskerk aldaar gedoopt 

op 7 maart en heeft bij de doopvont de naam Karel ontvangen; de prins van Chimay, 

heer Jan van Bergen, vrouwe Margareta van Oostenrijk en vrouwe Margareta, weduwe van 

hertog Karel, zuster van koning Eduward van Engeland, hebben hem uit de doopvont geheven. 

3 Vertaling: in genoemd schepenjaar stierfop 6 februari meester Arnold vanWeijlhuijsen, secretaris 

van's-Hertogenbosch, en in zijn plaats is meester Raas Raess., arts, aangesteld, die 

de eed op het secretarisambt afgelegd heeft op 15 februari daaropvolgend. 

4 In margine nota; vertaling: en zonder ontvangstbevoegdheid, maar alleen aangesteld om te 

voldoen aan het privilege van deze stad. 

290

fol. 333 v 

fol. 334 r 

fol. 334 v 

Dat alreyerst bynnen deser stat ordineert worden sess mannen totter 

policien derselver; die macht der voirs. sess 

Want dese stat mits versettinge des raetz derselver gedaen int iair XCIIII 

lestleden /ende anderssins, etc. seer ten achteren was gegaen ende in groten sculden 

comen, alsoe dat die bourgeren, coepluyden ende ingesetenen derselver hoir 

hoeft uuyter poirten nyet en dorsten steecken, zy en worden arresteert voir deser 

statrenten ende sculden die zeer hoichverlopen waren, soe heeft dieselver stat, nae 

vele vergaderinge by haren raide gehadt als den XII en dach augusti in den voirs. 

iair XCIX totter policien der voirs. stat ende totten regimente ende beweynde 

dat die rentmeesters oft bourgermeesters deser stat hadden gehadt, gecoren sess 

goede mannen by namen: Aelbert Keteler, Gerart Ketheler, Rolo¡ Noppen, 

Dirck van Hedel, Ian Pynappel, Henrick van Deuenter, welken sess mannen die 

voirs. stat den tyt van sess iaren beginnende Remigii anno XCIX voirs. ende sonder 

myddelt volgende geordineert heeft te hebbene auctoriteyt ende macht, te wetene 

in den iersten in allesgeens daermede zy moigen helpen dese stat uuyt haren 

commer ende wes zy by hore redelicheit ende consciencie ordineren dairmede 

dese stat geholpen werde, des zullen / zy van boven tot beneden tot hore consciencie 

geloeft wesen ende moegen doen ende dat durende den tyt van sess iaren 

ingaende te Bamisse XCIX; 

item dat die sess mannen daerenbynnen nyet en zullen werden gecoren tot ennigen 

staet oft regimente deser stat; 

item datse geen assynsen en zullen pachten oft dairinne mededeylen; 

item datse ten versuecke der drien leden deser stat alle iaer sculdich zullen wesen 

te doen rekeningen et reliqua; 1 

Dat den staet deser stat wairt afgeset 

item ende dat den voirs. tyt gedurende den staet deser stat afwesen sal, etc.; 

1499-1500 

Con¢rmacie der voirs. sess 

welke ordinancie ende koere der voirs. sess mannen die voirs. hertoge Philips, eertshertoge 

van Oistryc, etc. heeft gecon¢rmeert ende geapprobeert; 

Datse respyt had denVIII iaer die sculden te betalen op sekere form, in den 

Brabantschen Raet verleent 

ende dairtoe verleent deser stat tyt ende respyt van acht iaren naestcomende, beginnende 

opten voirs. XII en dach augusti anno XCIX omme deser stat sculden, renthen, 

commeren ende lasten daerenbynnen te moegen betalen in der manieren 

hiernae volgende, te wetene die twee ierste van den voirs. acht iaren, dairaf dierste 

iaer vallen sal tSint-Iansmisse naestcomende anno XV C , iairlix alleenlic die loepende 

renthe sonder bynnen die II iaren ennige achterstel te betalen, ende durende 

die andere sess iaren oec iairlix die loepende renthe ende oic een sestendeel van den 

achterstellen, etc.; ende heeft dairtoe accordeert deser stat geleyde den voirs. tyt gedurende 

te moigen reysen ende alomme verkeren; gelyc breder begrepen is in de 

brieve / by onsen voirs. genedigen heer dairop van den voirs. daet verleent, begin- 

1 Vertaling: en bewijs. 

291

fol. 335 r 

fol. 335 v 

1500-1501 

nende dieselve brieve:`Philips, by der gracien Goids'etc. ende begrepen opten blade 

V C LVI. 

Dattet respyt van acht iaren is verandert ende gestelt op XII iaren beginnende 

prima octobris XCIX, in den Hoigen Raet verleent 

Oeck in den voirs. 1 XCIX nae der voirs. con¢rmacie ende respyt by onsen voirs. 

genedigen heer onder zynre genaden brieven in den Brabantschen Rade gedaen, 

verleent ende geexpedieert, soe hebben zyn genaden als den XXVIII en dach septembris 

in denselven iaer naedien zynen genaden verthoent was dese stat ten achteren 

te wesen in de sommen van C M ende III M IX C XXII Rynsgulden, VII 

scillingen, IIII penningen in den Groten Rade den tyt oft respyt van den voirs. 

acht iarenverandert opten tyt van XII iaren beginnende den iersten dach octobris 

naestcomende in den voirs. iair XCIX, omme dairenbynnen deser statsculden te 

betalen onder deser manieren, te wetene die twe eerste iaren alleenlic die loepende 

renthen ende die andere thien iaren elcx iaers die loepende renthe ende 

thienste deel van den achterstel, etc.; ende dairtoe hebben zyn genaden die voirs. 

iaren gedurende vast geleyde verleent deser stat overall / in zynre genaden landen 

te moegen verkeren, behoudelic dat in desen respyt nyet en zyn begrepen, mar 

exempt, alle miserabel personen, nyet mechtich te verbeyden ende dies van nootsaken 

nyet en moigen onberen ende insgelycx zynre genaden dyeneren ende huysgesynne 

by den estron, 2 etc.; prout in litteris incipientibus:`Philips, by der gracien 

Goidz'etc. et comprehensis folioV C LXI. 

Dat dese stat die sess mannen geloeft te bescudden, etc. 

Oeck in den voirs. iair XCIX den XVI en dach septembris soe heeft dese stat den 

voirs. gecoren mannen geloeft voir alle fortse te bescudden ende te verantwoirdene, 

etc.; prout in litteris incipientibus: `Wy, scepenen, gesworen, raitsluyde'etc. et 

comprehensis folioV C LXVI. 

Van der scadeloesgeloeften dienende voir die bourgeren deen tegen 

dander 

Des anderendaigs daernae namentlic den XVII en dach der voirs. maent septembris 

int voirs. iair XCIX soe is gedaen by den raet deser stat een scadeloesgeloefte, 

dienende malcanderen van den geloeften den sess mannen van deser stat gedaen 

scadeloess te houdene; prout in litteris incipientibus: `Wy, scepenen, geswoeren' 

etc. et comprehensis folioV C LXVIII. / 

Remigii confessoris anno M o CCCCC o fuerunt scabini in Buscoducis:Theodericus 

die Borchgreue, Gerardus Kuyst, Iohannes Kanapart, Henricus die Leeuwe, 

Iohannes de Berkel, Martinus de Elmpt, Rodolphus van den Broeck. 

Receptores nomine et secundum quid: magister Henricus ¢liusTheoderici Henricxs., 

Petrus de Hynden. 


2 Staat vermoedelijk in verband met escroisen: de o¤ciers en bedienden van het hof. 

292

fol. 336 r 

fol. 336 v 

Die voirseide sess gecoren mannen hebben noch dit iair gehadt dbeweyndt als 

voirs. / 

Magister Symon de Couderborch e¡ectus est secretarius 1 

In den voirs. iair CCCCC quinta februarii supradictus magister Raso Raess. o¤cium 

suum secretariatus resignavit in manus presentis opidi et ipsum opidum in 

loco eius instituit magistrum Symonem de Couderborch, qui prestitit desuper iuramentum 

XXII da iunii anno primo. 2 

De anno iubileo 3 

Eciam in eodem scabinatu in profesto Ascensionis Domini in hoc opido introductus 

est annus iubileus et erecta est crux in ecclesia Sancti Iohannis evangeliste 

et iterum deposita XXII da augusti. 4 

Reformacie opte conservatorye van Loeuen 

1500-1501 

Oeck in den voirs. iair XV C den XXV en dach decembris soe heeft die voirs. hertoge 

Philipz, naedien zyn genaden alle conservatorien in zynre genaden landen 

hadden interdiceert ende verboden, der universiteyt van Loeuen tot hore oetmoedeger 

beden gewillecoirt hair conservatorie tot zynre genaden wederroepen, onder 

die forme van woerden aldus: 

Ius conservatoris 

in primis dominus conservator habebit de sigillis quarumcumque litterarum monitorialium, 

inhibitorialium, etc. videlicet de quolibet sigillo, unum stuferum; de interlocutoriis, 

de di¤nitivis, quia compositas per assessorem solum pronunciat, 

nichil; de absolutione, si pars absolutavelit litteras levare, pro iure sigilli habebit tres 

stuferos; et si duo vel plures sint, habebit sex stuferos; / 

Ius assessoris 

item dominus assessor habebit pro laboribus ab universitate quolibet anno centum 

Peters et a partibus nihil, si agitur vigore conservatorie; 

Ius notarii 

item notarii habebunt de qualibet littera monitoriali, contumaciali, excommunicatoriali, 

aggravatoriali II os stuferos; 

1 Vertaling: meester Simon van Couderborch is aangesteld als secretaris. 

2 Vertaling: in het voorschreven jaar (1)500, vijf februari, heeft voornoemde meester Raas 

Raess. afstand gedaan van zijn ambt van secretaris in handen van deze stad en deze stad 

heeft in zijn plaats meester Simon van Couderborch aangesteld, die de eed daarop afgelegd 

heeftop 22 juni in hetjaar (150)1. 

3 Vertaling: over het Jubeljaar. 

4 Vertaling: ook in hetzelfde schepenjaar de dag voor Hemelvaartsdag (= 27 mei) is in deze 

stad het Jubeljaar ingesteld en is in de Sint-Janskerk het kruis opgericht en weer verwijderd 

op 22 augustus. 

293

fol. 337 r 

fol. 337 v 

1501-1502 

item pro littera inhibitoriali quatuor stuferos; de litteris absolutionum, salvo quod 

vadat aut mittat cum parte ad iudicem, tres stuferos; si sint plures, habebit sex stuferos; 

item pro litteris cum cruce quatuor stuferos; 

item de notulis sententiarum sive di¤nitivarum sive interlocutorialium nichil sed 

habebit terminum suum; 

item pro quolibet termino habebit a qualibet parte non ultra quam consuevit habere; 

item si aliquo termino producta fuerint quecumque iura partium ad statim, saltem 

infra triduum, copiabuntur et partibus restituentur, habebitque pro quolibet 

folio scripture instar curie Leodiensis; 

Ius procuratoris 

item procuratores habebunt de quolibet termino utili non ultra quam consueverunt; 

de termino inutili vel iterato, neuter procuratorum aliquid habebit neque eciam notarius, 

et solvet propter hoc in peciam; procurator terminum iterans vel alias inutilem 

terminum agens unum stuferum; poterit nichilominus iuxta qualitatem 

negligencie aut certe doli acrius punire iudex procuratorem; 

De ¢ctis scolaribus 

item ¢cti scolares reicientur, secundum formam statutorum universitatis; / 

De transportibus 

item in transportibus ordinabitur per universitatem vir probus et legalis ad cuius 

manus deponi habebit omnis pecunia, proveniens ex transportibus; qui iuramento 

sit astrictus pecuniam illam solum convertere in necessarium usum victus, librorum 

vel similium necessitatum scolaris pro tempore studii in quem factus est transportus; 

Super quibus transportibus debet agi 

item non permittetur agi super transportu cuiuscumque debiti quod neglectum fuerit 

sedecim annis; 

item nec permittetur scolaris agere super summa maiore ex transportu, quam 

personam scolarem deceat, singulis consideratis, nec certe pro minore ad eandem 

personam quam unius libre Brabancie si pars evocari debeat ultra unam 

dietam; 

Processus ¢ent ad instar curie Leodiensis 

item processus ¢ent instar curie Leodiensis, poterunttamen termini ad longum non 

extendi, etc.; prout in litteris incipientibus:`Philips, van Goidz genaden'etc. et comprehensis 

folio CCCC LIIII. 

Oeck in den voirs. iair oft dairomtrent began men tgelt met gewichte uuyt te geven 

ende te ontfangen ende alle uuytlendige penningen worden verboden. 

Remigii confessoris anno M o CCCCC o primo: Goeswinus van den Hezeacker, 

Iohannes deVladeracken, / Theodericus de Hynden,Yewanus Kuyst, Lambertus 

Bogart, FranciscusToelinc, Arnoldus Paeuweter. 

294

fol. 338 r 

fol. 338 v 

fol. 339 r 

Receptores nomine ut supra quia dicti sex habebant adhuc eorum regimen: magister 

Lambertus Zweders, Symon de Noddenvelt. 

Remigii confessores anno M o CCCCC o secundo: dominus Iohannes Back, miles, 

Iohannes Heym, Goeswinus de Brecht, Raso Raessen, doctor in medicinis, 

Lambertus Millinc, Gerardus de Berkel, Petrus die Borchgreue. / 

Receptores nomine ut supra: Iohannes Eyckman, Nycolaus Coenen. 

Van der contribucien der geestelicheit bynnen deser stat 

1502-1503 

In den voirs. iaer den XXIII en dach in iulio, naedien process was geresen tusschen 

den herenvan den capitelebynnen deser statter eenre ende dieselve statter andere 

zyden aengaende der contribucien die dieselve stat van den voirs. capitelen ende 

horen suppositen versochte, by middel van den sess mannen voirs. dairop te beyden 

zyden vele getuygen waren geleydt, soe eest zoeverre becomen dat partyen 

voirs. hen hebben submitteert in myntlike arbiters, te wetene meester Lodewycken 

Roelantz, meester Iannen van Coudenberge, meester Goyarden van Groussele 

1 ende meester Iannen van der Vorst, raitsheren in Brabant, ende in den 

cancellier van Brabant als overman, etc. diewelke uuytgesproken hebben in den 

iersten dat die van den capitele ende hoir gueden, renten, huysen die den capitele, 

provanden, bene¢cien, aelmoessen ende anderen gotliken diensten van outs toegevuegt 

ende geincorporeert ziin, ongehouden zullen zyn te contribueren, etc; 

item van den geestelycken vercregen gueden hebbense geseegt dat zoeverre die 

bynnen XXX iaren herwarts vercregen zyn geweest ende voir tvercrigen van dien 

tot contribucien ende werlyken lasten gestaen / hebben, sullen noch staen ten laste 

ende beden, gelyc die andere erfgueden bynnen der stat van Den Bosch gelegen 

tot hertoe gestaen hebben; 

itemvan den patrimonie ende vercregen gueden den capitele ende suppoisten toebehorende 

ende die tot werlycken lasten gestaen hebben eerse tot hen quamen, 

dat die van den capitele sullen uuyt saken van horen patrimonie gueden, zoeverre 

die bynnen den bedryve der stat voirs. gelegen zyn, metten ingesetenen derselver 

staen tot allen werlycken lasten, gelyc den anderen gueden den werlycken personen 

toebehorende; 

item als van den penningen ende lasten by der stat gedragen in den oirloge van 

Gelre ende Hamont, hebbense uuytgesproken dat dat poinct nyet en mach met 

recht beslicht worden sonder naerder informacie te nemen op die nootsaken 

daerinne die voirs. stat ende die werlycke ingesetenen derselver ende van den 

quartier aldaer waren ende van den saken ende materien dairmede die penningen 

ge¢neert zyn, dat dairomme men sal ten coste van den partyen naerder informacie 

nemen omme, die gesien, dan te appoincteren zoe behoren zal; 

item want den tax van den werlycken patrimonien ende vercregen gueden nu ter 

tyt zeer onbereet is ende quaet te maken sonder naerder informacie te nemen van 

den werden ende gelegentheit van dien, hebbense uuytgesproken dat by provisien 

ende sonder preiudiis van den recht van beyden den partyen, int principael die 

van der geestelicheit / sullen ter goeder rekeningen verleggen ende namptiseren 

1 Lees mogelijk Gronssele. 

295

fol. 339 v 

fol. 340 r 

1502-1503 

die somme van XII C Rynsgulden alle iair III C , vier iaer lanck ende dat tot allen 

Korsmisse ende Sint-Iansmisse hal¡ ende hal¡, des zullen dieselve van der geestelicheit 

hoir patrimonien ende vercregen gueden weder die hen uuyt saken van 

horen patrimonie ende successien oft horen kercken ende bene¢cien toebehoren, 

vry ende onbelast houden ende besitten van den settingen ter tyt toe die voirs. informacie 

genomen ende den staet ende den tax van den werden derselver gemaect, 

anders met recht oft metter mynnen sal dairop zyn ordineert; 

item hebben noch uuytgesproken dat die van den capitele horen wynkelder ende 

vryheit van den assysen van horen wynen die zy voir hoirselfs drincken ende slyten 

inleggen, hebben ende behouden zullen, behoudelic dat zy den werlycken 

ende onvry personen egenen wyn vercopen en zullen ende horen kelder gesloten 

sal wesen van smorgens tot X uren toe ende van een ure tot vy¡ uren ende insgelycx 

nae IX uren; 

Van den kerckmeesters 

van den kerckmeesters hebbense geseegt dat zybeyde die partyen dairaf stellen ende 

laten in horen rechte; 

item van der contribucien der hertellingen uuyt saken van den huysen der capitelaren 

hebbense geseegt dat hoir huysen ende gueden, zoeverre zy den capitele oft 

horen bene¢cien over XXX iaren ende meer toegevuegt ende incorporeert zyn, 

dat die dairaf vry ende exempt zyn, mar zoeverre die den /voirs. van den capitele 

uuyt saken van horen patrimonie oft werlycken vercregen gueden toebehoren, dat 

die zullen staen ten gemeynen laste van den hertellingen gelyc andere huysen, behoudelic 

dat die betalinge dairafgescorst zal zyn ende blyven, mitz der betalingen 

der XII C Rynsgulden totter tyt toe dat die voirs. informacie genomen ende gesien 

anders dairop sal zyn geordineert; ende voirts hebben die arbiters voirs. reserveert 

hoir vercleren; prout in litteris seu acta que reservatur ut creditur apud sex 

deputatos predictos. 1 

Van der reductien gedaen van den renthen syndert tiair LXXX vercregen, 

welke reductie ende die betalinge dairnae staende is X iaer 

Oeck in den voirs. iair van twee den XXVIII en dach in iunio, naedien die voirs. 

sess gecoren mannen, by namen als voir, aen den voirs. eertshertoge Philipz 

omme dese stat uuyt haren sculden te helpen hadden vervolgt te hebbene reductien 

van allen renthen, ten erve ende ly¥ic vercoft beneden den behoerlycken 

pryse ende metten lichten gelde, soe heeft die voirs. eertshertoge Philips deser stat 

ende den ingesetenen derselver gewillecoert ende geconsenteert dat geduerende 

den tyt van thien iaren naestcomende ende opten dach voirs. ingaende, dese stat 

sal moegen / betalen die voirs. renthen syndert den iair LXXX vercoft tot lichten 

pryse ende in lichter munten, te wetene die erfrenthen reducerende tot XVIII den 

penninc, die lyfrenthen tot twee lyven reducerende tot thien den penninc ende 

andere lyfrenthen tot enen lyve reducerende tot acht den penninc; 

1 

Vertaling: zoals in een oorkonde die waarschijnlijk bewaard wordtdoorde zes genoemde gekozen 

mannen. 

296

fol. 340 v 

fol. 341 r 

fol. 341 v 

Respyt van vier iaren ingaende int iair II 

ende heeft dairtoe die voirs. onse genedige heer dairtoe verleent dat by provisien den 

tyt van vier iaren ende opten dach voirs. ingaende, die ingesetenen deser stat nyet en 

zullen moegen bedwongen worden om ennige achterstellen, verschenen ter saken 

van den voirs. renthen, te betalen, mar den voirs. tyt van vier iaren gedurende dairaf 

ongemoyt blyven ende gestaen, mitz voirtaen durende denselven tyde horen 

renthieren betalinge doende van horen loependen renthen; prout in litteris incipientibus:`Philips, 

by der gracien Goids'etc. et comprehensis folioV C LXX. 

Remigii confessoris anno M o CCCCC o tercio: Willelmus de Busco, Henricus 

Kuyst, / Iordanus de Boert, Lucas de Erpe, Iohannes Ghyselen, obiit IX a marcii 

in suo scabinatu, Iohannes Monix ¢lius Iohannis, Geerlacus die Roeuer, Mathias 

Brugman, loco Ghysselen defuncti. 

Receptores seu burgimagistri nomine et secundum quid: Theodericus ¢lius Godefridi 

Gielis, Andreas Mol Geritz. 

Maintenue van der weeckmarct deser stat 

In denvoirs. iair van drie den XVI en dach ianuarii soe heeft die voirs. eertshertoge 

Philips dese stat in de possessie van hare weeckmarckt, derselver stat verleent by 

hertoge Iannen van Brabant, den dorden van dien name, int iair Ons Heren duysent 

driehondert ende XXVII den 1 gemaincteneert als dat die coepluyden uuyt 

deser meyeryen ende van anderswaer zullen moigen ter merct voirs. comen, te 

water ende te lande, vry met horen gueden ende comanscappen ende dair thueven, 

vandair sceyden ende wederkeren, zoese van outs gedaen hebben, sonder / 

duerende die vryheit der weeckmarct voirs. gehouden te werdene, etc.; prout in 

litteris incipientibus: `Philips, by der gracien Goids'etc. et comprehensis folioV C 

XLVIII. 

Remigii confessoris anno M o CCCCC o quarto: Theodericus die Borchgreue, 

Gerardus Kuyst, Henricus die Leeuwe, Arnoldus Monix ¢lius Martini, Martinus 

de Campen, Iohannes de Erpe, Franco de Langel. 

Receptores seu burgimagistri nomine et secundum quid: Hermannus ¢liusTheoderici 

Pelgrums, Iohannes Gheck. / 

Vergaderinge van vele heren bynnen deser stat 

1504-1505 

In den voirs. iaer van vier soe vergaderden bynnen deser stat in de maent van septembri 

vele groete versceyden heren, te wetene in den iersten als den VII en dach 

septembris quamen bynnen deser stat heer Ianvan Hoerne, bysscop van Luydick, 

ende die hertoge van Guylic ende die hertoge van Cleue 2 van zynen zoen. 

1 Aldus hs., hierna ontbreekt de dagtekening van de desbetre¡ende oorkonde uit 1327 (o.s.). 

2 Aldus hs., waarschijnlijk werd de hertog van Kleef vergezeld van zijn zoon. 

297

fol. 342 r 

1504-1505 

Dat hertoge Philips dede uuytroepen oirloge tegens die Gelderssche 

Ende opten IX en dach dairnae quam bynnen deser stat heerlycke die voirs. eertshertoge 

Philips, dairmede die voirs. herenvele daigen communiceerden, etc. ende 

nae lange communicacie underlinge gehouden, soe dede die voirs. eertshertoge 

Philips ter poyen met eenre trompet oepenbair oirloge uuytroepen tegens heren 

Kaerle van Gelre ende den lande van Gelre als den XXIIII en dach in de voirs. 

maent van septembri. 

Dat Hemart gewonnen waert 

Ende des anderendaigz als den XXV en dach septembris seynden hertoge Philips 

voirs. zyn capiteynen met volck van wapenen voir Hemart, die hen des anderendaigz 

als den XXVI en daigh septembris opgaven. 

Dat Lyt gebrant wairt 

Item dairnae als den tweesten dach octobris int iair voirs. bornden die Gelderssche 

Lyt; 

item optenvyften dach octobris verdingden heer Kaerl van Gelre die dorpen Kessel, 

Maren, naedien /dese stat vertogen was vandair daerse gelegen hadde, sterck 

van bourgeren omtrent IIII C . 

Dat Veen gebrant waert 

Item den XII en dach in octobri branden die GeldersscheVeen by Huesden metter 

kercken aldair. 

Dat Apeltern, Alfen, Maesboemel verbrant worden 

Item den XX en dach octobris dairnae verbranden heer Florys vanYselsteyn met 

zynen volc die dorpen van Apeltern, Alfen, Maesboemel ende oic die kercke tot 

Maesboemel, mitzdien datse gebolwerct was ende men dairuuyt weere dede. 

Dat Oyen ingenomen waert 

Item dairnae den XXII en dach octobris nam heer Florys voirs. Oyen inne. 

Belech voir Hedel 

Item den XXVIII en dach octobris waertbelech gemaect voir Hedel, welcke belech 

naedien dattet aldair geweest was ruekeloes weder optoech. 

Dat Buedel gebrant wert 

Item opten lesten dach octobris verbranden die Geldersche uuyt Rueremunde 

Buedel. 

Opten avont Remigii naestcomende gingen a¡ die voirs. sess mannen, gecoren in 

den voirs. iair XCIX. 

298

fol. 342 v 

fol. 343 r 

fol. 343 v 

Remigii confessoris anno M o CCCCC o quinto: Iohannes Kanapart ¢lius Iohannis, 

Henricus deVden, /Arnoldus Monix, Lambertus Bogart, Otto Back, Christianus 

Coenen, Iohannes Keymp. 

Receptores seu burgimagistri: magister FranciscusToelinc,Wolterus Oems. Dese 

rentmeesters oft bourgermeesters hebben gehadt beweyndt, wantse onder die 

naevolgende sess waeren gecoren. 

In desen iaer in decembri ster¡ heer Ian van Hoerne, bisscop van Ludick. 

Van den anderen sess nyewe mannen 

1505-1506 

In den voirs. iaer van vii¡ voir Bamisse, als die voirs. sess mannen gecoren int iair 

XCIX lestleden a¡gingen ende sess iaren tregiment ende dbeweynde van der policien 

deser stat hadden gehadt, soe heeft die voirs. stat nae vele communicacie 

tsamentlic gehouden wederomme totten beweynde ende regimente van der policien 

voirs. ende omme dese goede stat te vorderen weder- / omme gecoren sess 

andere goede mannen, by namen Iannen Kanapart,Yewaenen Kuyst, meester 

FransenToelinc,Wouteren Oems, Dircken Scoercop, Iannen van Hedel Iacopzs.; 

Die macht deser sess mannen 

denwelcken sess dese voirs. stat nae overdrach tsamentlic gehouden, gegeven heeft 

dese naevolgende macht, te wetene datse zullen ontfangen alle penningen deser stat 

toebehorende; 

item datse van den ingehauen penningen zullen betalen die credituren lyfrenten, 

erfrenthen die dese stat geldende is ende verschenen zyn syndert Bamisse vy¡ 

voirs. ende voirts iairlix alsoe lange als hoir regiment duren sal ende alsoe verre 

die assysen reycken; 

item dat die voirs. sess mannen geloeft zullen zyn byhore redelicheit te vynden die 

lasten deser stat boven die lyfpensien ende renten voirs., het zy by imposicien oft 

settinge, zoe zy dat zullen cunnen gevynden, etc.; 

item dat die voirs. sess zullen moegen impetreren brieven van respyt opte achterstellige 

renten, vervallen voir den ottroy van den iersten sess mannen; / 

item dat die voirs. sess nyemanden van den ingesetenen moyen oft in recht betrecken 

en zullen voir ennige andere richteren dan alleen voir die wethouderen deser 

stat, tenweer by manieren van reformacien ende dat by raide der drien leeden deser 

stat; 

item die voirs. sess mannen zullen dyenen deser stat drie iair lanck, ingaende int 

iair vy¡ te Bamisse voirs. incluys ende uuytgaende tot Bamisse int iair VIII excluys, 

etc.; 

item dat die mannen voirs. sculdich sullen wesen alle iaer die grote assynsen deser 

stat te verpachten, tenwair dat deser stat in haren drien leden verdochte beter te 

wesen dats mense nyet en verpachte, etc.; 

item dat die voirs. sess mannen ten versueck deser stat alle iaer sullen doen goede 

rekeningen, te wetene tusschen Bamisse ende Sinte-Martensmisse ende des zullen 

die drie leden deser stat sculdich wesen die te loonen oft te calengieren ten 

lenxten op Sint-Thomasdach dairnae, etc.; 

ende welke sess mannen dese stat geloeft heeft te verantwoirdene te bescuddene, 

etc.; gelyc in zekere brieven dairop by der voirs. stat gegeven den VI ten dach no- 

299

fol. 344 r 

fol. 344 v 

1505-1506 

vembris op Sinte-Lenartsdach int iaer XV C vy¡ volcomentliken is begrepen, welkebrieven 

beginnen:`Wy, scepenen, gesworen'etc. ende zyn begrepen opten blade 

V C LXXIIII. / 

Respyt van vy¡ iaren beginnende XIII merte int iair vy¡ 

Item dairnae in denvoirs. iair vy¡ den XIII en dach merte soe heeft die voirs. eertshertoge 

Philips, nuu wesende coninc van Castilien, van Leoen, van Grenaden, 

den voirs. nyewen sess mannen die brieven van state ende respyt den iersten sess 

mannen verleent, gecontinueert ende verlengt den tyt van vyf iaren, beginnende 

opten daet voirs. achtereenvolgende, willende ende consenterende dat zy noch 

die andere ingesetenen deser stat den voirs. tyt van vy¡ iaren uuyt gedurende nyet 

en zullen moegen bedwongen worden ennige achterstellen, verschenen uuyt saken 

van den renten die dese stat vergeldende is, te betalen, mar zullen denselven 

tyt van vy¡ iaren durende dairaf ongemoydt blyven ende gestaen, mits voirtaen 

van denselven tyt gedurende hueren renthieren oft pensionarysen betalinge 

doende van horen loependen renthen, al nae inhoude van den voirs. anderen brieven, 

etc.; gelyc in sekere brieven dairop gegeven begrepen is, welke brieven beginnen: 

`Philips, by der gracien Goidz' etc. ende zyn begrepen opten blade V C 

LXXVII. / 

ten tyde des voirs. eertshertoge philips, nu coninc van 

castilien wesende 

Dat die coninginne van Spaengien ster¡; dat die voirs. eertshertoge 

Philips coninc wert 

In den voirs. iair vyfoft dairomtrent ster¡ die edele ende vrome coninginne Elisabeth 

van Spaengien ende mitz die zoen van Spaengien ende die outste dochter, 

coningin van Portugale, haestelic waren gestorven sonder wittige oir, soe wairt 

die voirs. eertshertoge Philips coninc van Spaengien, van Leoen, van Grenaden, 

etc. 

Iohannes Heym e¡ectus est scultetus superior 1 

Anno quinto predicto ultima septembris Iohannes Heym prestitit iuramentum 

super o¤cio scultetatus superioris in Buscoducis. 2 

1 Vertaling: Jan Heym is aangesteld als hoogschout. 

2 Vertaling: in hetvoornoemdejaar (= 150)5 op delaatstedag van septemberheeft Jan Heym 

de eed afgelegd op het ambt van hoogschout in's-Hertogenbosch. 

300

fol. 345 r 

fol. 345 v 

Iohannes Kanapart e¡ectus est magister Mense Sancti Spiritus 1 

Anno etiam quinto predicto XXVII a marcii sexta post Letare electus est dictus 

Iohannes Kanapart in magistrum Mense Sancti Spiritus in Buscoducis. 2 

Iohannes de Scoenvorst e¡ectus est scultetus inferior 3 

Etiam dicto anno quinto secunda octobris Iohannes de Scoenvorst prestitit iuramentum 

super o¤cio scultetatus inferioris in Buscoducis. 4 / 

ten tyde van den voirs. coninc philips van castilien, soen 

van den voirs. coninc maximiliaen 5 

Dat die voirs. hertoge Philips, nu coninc wesende, bynnen deser stat 

quam 

In den voirs. iair vii¡ den XIX en dach meye soe quam bynnen deser stat zeer costelic 

opgeseten die voirs. coninc Philips van Castilien, eertshertoge van Oistryc, 

ende den XXII en dach derselver maent, wesende des heilichs Sacramentzdach, 

volgende hy gaende den eerwerdigen Heiligen Sacrament in der processien met 

zynen edelen, dragende elck een barnende tortse, ende den lesten dach meye 

voirs. reysden hy uuyt deser stat nae Den Graue, dair die coninc van Romen, 

zyn vader, by hem quam. 

Dat die voirs. coninc Philipz opte Gelderssche te velt toech 

Item vandair reysden coninc Philips voirs. over der Mazen tot Nederasselt ende 

dairomtrent met zynen gansen hoep van volc van wapenen, dair hy int velt als den 

XI ten dach iunii benachten, ende vandair toech hy voirts met zynen ganssen her 

tot Elten opten Berch. 

Belech voir Arnhem ende innemen van vele steden dairomtrent 

1505-1506 

Ende vandair sceepten hyover den Ryn ende maecten zyn belechvoir Arnhem als 

den XXIII en dach in iunio opten avont der Geboirten Sint-Ians Baptisten. Ende 

opten sesten dach van iulio daernae ga¡ die stat van Arnhem hair op ende in handen 

des voirs. conincx van Castilien. Dairnae quamen in handen die steden Haerderwyc,Ter 

Elborch ende oic mede Doesborch, Groll, Lochem ende Wilpt ende 

dairnae Hatthem metten slote, dairinne waren / Ian die bastart van Gelre, die aldair 

by hem in bewaernisse hadde die witte rose van Engelant, by name den greve 

1 Vertaling: Jan Kanapart is aangesteld als meester van deTafel van de Heilige Geest. 

2 Vertaling: ook in het voornoemde jaar (150)5, op 27 maart, vrijdag na Letare, is genoemde 

Jan Kanapart gekozen als meester van deTafel van de Heilige Geest in's-Hertogenbosch. 

3 Vertaling: Jan van Schoonvorst is aangesteld als laagschout. 

4 Vertaling: ook in het genoemde jaar (150)5, op twee oktober, heeft Jan van Schoonvorst de 

eed afgelegd op het ambt van laagschout in's-Hertogenbosch. 


301

fol. 346 r 

fol. 346 v 

1505-1506 

van So¡oc, wesende die zoen van der suster coninc Eduwarts van Engelant, welken 

greve die voirs. coninc Philips tot hem nam ende deden vueren in Brabant 

ende voirt tot Namen ende dair dede hy hem bewaren. 

Dat weder pays wairt in Gelrelant 

Ende als coninc Philips voirs. vele steden aldus alleynsen increech ende vele Gelderssche 

heren ende ioncheren hen gegeven hadden onder die onderdanicheit des 

voirs. coninc Philips ende het alsoe gestelt was dat hy tgeheel lant van Gelre, hed 

hy persevereert, zoude hebben geconquesteert, soe geboerdent by raide van sommigen 

zyn raetsluyden die begeerlic waren te reysen nae Spaengien, dat dair wairt 

gemaect als den XXVIII en dach iulii eenen dwasen peys van te behouden dat hy 

gewonnen had. 

Concept van der reysen in Spaengien die coninc Philips qualic bequam 

Ende dat heer Kaerle van Gelre met hem trecken soude in Spaengien ten coste 

van coninc Philips voirs., mar heer Kaerle voirs., naedat hy int ho¡ tot Bruessel 

als den XVIII en dach septembris int voirs. iair van vy¡ hadde geweest ende, soe 

men seeghden om hem op te setten, van coninc Philips voirs. had ontfangen 

XXV M Philippusgulden, zoe waert hii gesint nyet mede te reysen. / 

Consent dat coninc Philips zyn demeynen mocht vercopen ende belasten 

Item ende omme die voirs. reyse in Spaengien te doen, soe behoefden coninc Philips 

voirs. vele geltz ende al had hy vele beden ende scattingen van den lande gehadt, 

zoe most hy vele meer hebben ende vergaderden alsoe die Staten van zynen 

landen om hoir consent te crigen te vercopen een deel van zynen dameynen ende 

heerlicheiden, dat hem dwaesselic wairt consenteert van den Staten van Brabant, 

van Henegouwe, Hollant ende Zelant, mar dieVlamynge en dedens alsoe nyet. 

Van den vercope der demaynen 

Ende als coninc Philips voirs. aldus consent hadde te moegen vercopen, soe worden 

bynnen deser meyeryen van sHertogenbosch vercoft dese dorpen ende heerlicheiden, 

te wetene: Berlyckem, Scynle, dairaf coeper heer Cornelis van Bergen, 

Nulant, dairaf was coeper meester Ian vanVladeracken, Bakel,Vlierden, emptor 1 

magister Iohannes de Doern, canonicus Leodiensis, 2 Vucht, emptor Lambertus 

Millinc, Roesmalen, emptor dominus Iohannes de Baecx; dese twee dorpen 

Vucht ende Roesmalen zyn weder bii myddel deser stat gelost, van welker vercopinge 

sekere acten zyn expedieert, dierste van den daet den XXI en dach der / 

maent van meye int iair vive voirs. ende dander van den daet den XXV en dach 

octobris oeck in den voirs. iair vive ende dierste inhoudende tconsent van den 

1 Vertaling: koper. 

2 Vertaling: Luiks kanunnik. 

302

fol. 347 r 

fol. 347 v 

Staiten tot VI M Rynsgulden toe er£ic ende dander tot II M croenen tsiaers ende 

elcken penninc weder te moigen lossen met XVI gelycke penningen; 

Condicie dairop die vercopinge is gedaen van den heerlicheiden, dorpen, 

etc. 

ende welke vercopinge gesciet is op vorwarde dat diegeen die ennige heerlicheiden 

oft andere porcelen van den demaynen copen oft vercrigen zullen, hoer dyeneren 

oft o¤cieren die nyet vorder oft anders en zullen besitten, gebruycken oft doen bedienen 

dan alzoe die onderonsen genedigenvoirs. ende zynenvoirvorderen beseten, 

gebruyct ende bedient zyn geweest, zoedat die prelaten, edelen ende steden dairby 

in hoeren rechten nyet vercort oft vermindert en worden; dat oic die vercrigers oft 

coepers hoir ondersaten nyet en zullen moegen belasten met incoempsten oft aenverdinge 

der voirs. heerlicheiden oft porcelen, beden, subvencien, gratuiteyten oft 

andere belastinge, hoedanich die zyn oft genoempt zouden moigen worden; prout 

in actis incipientibus: `Naedien onse heer' etc. et comprehensis foliis V C XLVI, 

XLVII. 

DatTyel ende Boemel Bourgoens wairden 

Oeck ten tyde als den voirs. pays tusschen den voirs. coninc Philips ende heren 

Kaerle van Gelre was gemaect, in denselven pays was vorwairt dat heer Kaerle 

voirs. soude overleveren / den voirs. coninc Philips die steden vanTyel ende Boemel 

met horen toebehoirten, dwelc hy oeck dede, ende heer Kaerle voirs. gincse 

a¡ ende zydeden huldinge denvoirs. coninc Philips ende geloefden ende zwoeren 

hem trouwe, hulde ende onderdanicheit, nae denwelken coninck Philips dede bewarenTyel 

by Iannenvan Balueren ende Boemel bii enen Die Ioede genoempt, die 

beyde, als nae blycken sal, hoesschelic doer die vynger siende beyde die steden 

weder nae dode conincx Philips voirs. heren Kaerle van Gelre lyeten innemen. 

Dat coninc Philipz te scepe ginck, reysende nae Spaengien 

Nae denwelcken ende als coninc Philips dit al aldus gescict hadde ende naedat hy 

herenWillemen van Croy, heer van Chyeuere, van Arschot, etc. zynen stadhelder 

hadde gestelt, soe vuechden hy hem met vrouwe Iohanna, zynre coninginnen, 

ende met vele edelen, all meest ionc van iaren, opte reyse nae Spaengien, reysende 

nae Zeelant, ende ginc te scepe tot Armuyen des anderendaigz nae Dartiendach 

in den voirs. iaer vy¡. 

Van den pericule opte zee, coninc Philips 

1505-1506 

Ende opter zee wesende opstont al ten groeten tempeest ende storm van winde, 

zoedat ennige scepen verdroncken ende die voirs. coninc Philips ende vrouwe Iohanna, 

/zyn coninginne, met allen horen lieden waren in uuytnemenden groeten 

periculen van uren te uren verwachtende die doot, mar Got ga¡ gracie datse quamen 

gedreven in Engelant ende gingen te lande. 

303

fol. 348 r 

fol. 348 v 

1505-1506 

Hoe coninc Philips onthaelt wert van den coninc van Engelant 

Ende zy allen beduchten hen van den coninc van Engelant beschaempt te zyne, 

zoe thoenden nochtans die coninc van Engelant zyn edelheit ende onthaeldense 

zeer costelic, allen zyn costen daer betalende. 

Hoe die greve van So¡ock wert gehaelt 

Mar die coninc van Engelant versochte nernstelic op coninc Philipz dat hy hem 

overleveren woude den voirs. greve van So¡ock, die gevloyen was uuyt Engelant 

ende denwelcken coninc Philipz gecregen had tot Hatthem int lant van Gelre, 

van welken greve men seeghden dat hy stack nae die crone van Engelant, want 

hy conincx Eduwarts suster zoen was. Ende dieselve greve had noch enen brueder 

die oeckvluchtich was uuyt Engelant. Dus dan zoe consenteerden coninc Philipz 

dat men den voirs. greve van So¡ock halen zoude in de stat van Namen sonder 

mesdoen aen den lyve ende alsoe wairt die voirs. greve gehaelt ende in Engelant 

gevangen gelevert. Ende dairnae als coninc Philips ende vrouwe Iohannavoirs. in 

Engelant by den coninc aldair hadden geweest tot Sint-Iorysdach toe daer naestvolgende, 

reysden zy voirts uuyt Engelant nae Spaengien in Compostella dair hy 

zyn pelgrimagie als opten Pinxtavont daer naestvolgende int iair sess dede. / 

Ende dairnae wairt hii ontfangen coninc van Castilien, van Lyon ende Grenaden, 

mar nyet lange en leefden hii want hy wairt vergeven, zoe die fame ginc, ende 

ster¡ den XXVI en dach septembris int iair sess naestvolgende. 

Aengaet den beggynen 

Oeck in den voirs. iair vy¡ den XV en dach augusti soe hebben scepenen ende raet 

deser stat onder den zegel ad legata 1 derselver ten versuecke van den meesterssen 

van den Groten Beggynhove bynnen der voirs. stat ende Henricx die Leeuwe 

ende Ioirdaens van Boert als provisoren derselver, zekere poincten den voirs. 

meesterssen ende hove voirs. accordeert die int coirt hiernae volgen, te wetene 

dat van nu voirtane die voirs. beggynnen hen zullen dragen eerlic ende hair in 

der comanscappen, indien zy ennige deden, rechtverdelic hebben sonder yemanden 

met opset te bedriegen, ende oft naemaels bevonden worde ennige begynen 

die hair vorderden te coepslagen, alsoe dat zy die goede luyden bedroegen oft 

oeck yet afcoften dat zy nyet en conste betalen ende dairomme vertoech oft in 

der gevenckenissen queme ende den meesterssen dairover clachten quemen, dat 

die begyne hare cameren beroeft /zal wesen ende die camer sal den hove vervallen 

wesen, beheltelic nochtans dairinne den provisoren ten tyde hoir vercleren; 

item dat voirtane altyt omtrent Sinte-Martensmisse ende voir Sinte-Andriesdach 

twe van den meesterssen zullen afgaen ende twe dair aenblyven ende die aenblyvende 

zullen altyt twee nae hore consciencien sculdich wesen te kyesen; 

item dat voirtane nyemand opten hove voirs. voir begyn zal werden ontfangen oft 

camer dair hebben die ennige andere regulen houden dan die men opten hoeve 

1 Sigillum ad legata: een bepaald type stadszegel. 

304

fol. 349 r 

fol. 349 v 

1506-1507 

voirs. gewoentlic is te halden, etc.; prout in litteris incipientibus: `Wy, scepenen 

ende raet'etc. et comprehensis folioVI C I. 

Oeck in den voirs. scepenstoel waert meester Ghysbert Hollander ordineert pensionaris 

deser stat, mar hy en waest nyet lange, etc. 

Remigii confessoris anno M o CCCCC o VI to : Iohannes deVladeracken,Yewanus 

Kuyst, /Raso Raessen, Lambertus dieWol¡, Lambertus Millinc, Goeswinus van 

den Broeck, Rodolphus Noppen. 

Burgimagistri seu receptores: Iohannes Kanapart,Theodericus Scoercop; recepti 

ex dictis sex electis viris et habent cum aliis onus policie presentis opidi. 1 

In desen iair soe stelden op dese stat een loetinge om uuyt haren commer te comen, 

welcke lotinge began men te doen op Sinte-Lenartsdach den VI ten novembris 

nae middach omtrent drie uren ende opten IX en dach novembris dairnae 

quamen uuyt die grote loten, te weten die VI silveren cannen, wert wesen 2 VI C 

gulden, ende XII scalen, welke lotinge duerden tot op Sinte-Martensdach dairnae. 

Con¢rmacie van der raminge, gemaect int iair XCV tusschen dese 

stat ende meyerye 

In den voirs. iairVI den XXIX dach in augusto soe heeft die voirs. coninc Philips, 

eertshertoge van Oistryc, etc. die raminghe ende poincten ende articulen dairinne 

begrepen, gemaect ende overdragen tusschen dese stat ende den plattenlande deser 

meyeryen den XXV en dach augusti int voirs. iair XCV, gecon¢rmeert ende gerati¢ceert, 

uuytgesceyden zekere articulen dairinne begrepen ende noteert signo; 

prout in litteris incipientibus:`Philips, byder/gracien Goidz'etc. et comprehensis 

folio C LXXIIII. 

teser tyt sterff die voirscr. eertshertoge philips, coninck 

van castilien 

In den voirs. iair van sess den XXVI en dach septembris soe ster¡ die voirscr. coninck 

Philips van Castilien, etc. eertshertoge van Oistryck, hertoge van Brabant, 

in de bloeme synrer ioncheit in Spaengien in een stat aldair, geheiten Borges, ende 

lyet after twee soenen, by namen Kaerle, die wert hertoich van Brabant gehuld tot 

Loeuen als hy mundich was worden, te weten den XXIII en dach ianuarii int iair 

XIIII; Fernandt; ende vier dochteren, by namen Leonora, Maria,Ysabeel ende 

een die in Spaengien is; verwect bii vrouwe Iohanna, zyn coninginne voirs. / 

1 

Vertaling: genomen uit genoemde zes gekozen mannen en zij hebben met de anderen de last 

van het bestuur van de huidigestad. 2 

Aldus hs., lees wesende. 

305

fol. 350 r 

fol. 350 v 

fol. 351 r 

1507-1508 

tentydevanderonmundicheithertogekaerls,zoendes 

voirs. coninx philips van castilien 1 

Hoe heer Robbrecht van Arenborch quam in deser meyeryen, daer 

hy groeten scade dede 

In denselven iair sess, corts nae doot van den voirs. coninc Philips, gereess weder 

twist ende oirloge tusschen desen lande ende den voirs. heer Kaerle van Gelre, 

soedat heer Robbrecht van Arenborch met groeter macht quam uuyt Vrancryc 

tot Rueremunde ende voirts te wetene den tweesten octobris quam tot Heze, 

Leende, Zoemeren, daer hy vele huysluyden vynck ende enen groeten roe¡ 

creech. Dairnae den VII en dach octobris quam hy in de vryheit van Loemel, die 

hy eensdeel verbranden ende eensdeels verdinghden ende voirts verbranden hy 

Dessel, Rethy ende allen die scaepzkoyen van Postel. 

Dat heer Robbrecht tot Turnout quam 

Ende voirts opten selven dach des savontz sloegen zy neder tot Turnout, daer die 

mannen all gevloden waren, ende alsoe verdinghden ende brantscatten hy Turnout 

voir een grote somme, gedragende wael IX M Rynsgulden, ende voirts vandair 

nemende met hen IX vrouwen te ghysel vertogen zy in de vryheiden van 

Eerssel ende Bercheyck, diese verdinghden, ende voirts vandair tot Rueremunde 

ende dairnae metten groeten roe¡ ende gewynne naeVrancryck. Ende denselven 

en wairt geen wederstant gedaen by den voirs. heer Willem van Croy, stathelder, 

ende heer Kaerle van Gelre nam weder inne / die steden Doesborch, Grol, Lochem, 

etc. ende Brabant, dat edel lant, had luttel troest. 

Dat die furst van Anholt hoeftman wert gestelt 

Nyettemin quam die voirs. coninc Maximiliaen neder ende voir bewaerdersse des 

lantz vrouwe Margrieten, zyn dochter ende suster van den voirs. coninc Philips, 

stelden hii ende vuechden dairby tot enen hoeftman ende capiteyn den edelen heren 

Rodol¡, furst tAnholt, prince tot Aschanien ende heer tot Bernburch, etc. 

Remigii confessoris anno M o CCCCC o VII o : dominus Iohannes Back, miles, 

Willelmus de Busco, obiit XVIII a novembris in suo scabinatu, Goeswinus de 

Brecht, Lucas de Erpe, loco Busco defuncti, qui Lucas prestitit iuramentum penultima 

novembris, Matheus Kuyst, / Gerardus Colen, Iohannes Gheck, Lambertus 

van den Broeck. 

Burgimagistri seu receptores:Yewanus Kuyst, qui habuit onus policie cum dictis 

sex electis viris, Gerardus de Wyck, iste nullum habuit onus, sed solum nomine 

fuit burgimagister. 2 


2 Vertaling: burgemeesters of ontvangers: Iwaan Kuyst, die de last van het bestuur had met 

genoemde zes gekozen mannen, Gerard vanWijck, die geen enkele last had, maar alleen in 

naam burgemeester was. 

306

fol. 351 v 

fol. 352 r 

Dat die furst van Anholt yerst in deser stat quam 

In den voirs. iair van seven in profesto 1 Ascensionis Domini waert bynnen deser 

stat statelic ingehaelt die voirs. heer Rodol¡, furst tzoe Anholt, greve tzoe Aschanien 

ende heer tzoe Bernburch, die gestelt was voir eenen oversten capiteyn dit 

lant te helpen bewaren tegen die quaetwilligen Gelderssche.Terstont dairnae des 

anderendaigz nae Pinxtdach als die heer van Gelre in den lande van Val- / kenborch 

zynen wille met bornen ende blaken vorderende was, soe toech die voirs. 

furst van Anholt derwarts met II C bourgeren uuyt deser stat ende XVIII C lantsaten 

uuyt deser meyeryen die tsamen opten beenen waren omtrent Eyndouen. 

dWelc vernemende heer Kaerle van Gelre voirs. vertoech hy uuyten lande tot 

Rueremunde bynnen ende die bourgeren deser stat quamen wederomme. 

Dat die Hollanders Poederoyen beleechden 

Oeck in den voirs. iairVII, denVIII en dach iulii in den naenacht, soe maecten die 

Hollanders hoir belech voir Poederoyen ende hadden voir horen principael capiteyn 

heren Iannenvan Egmondt ende die ondercapiteynen waren, soe men seeghden, 

die alde greve van Hoerne, die ioncheer van Hedel, heer Ian van Baecx, 

ridder, drossaet tot Gorrichem, ende die heer van Buchouen. 

Van den drossaet tot Poederoyen 

Op Poederoyen was capiteyn oft drossaet een genoempt Henric van Ensche anders 

Sneeuwynt, die hem screef mairscalc slantz van Gelre ende die ten wive 

hadde die weduwe van Willemen van Ghent Willemss., die hem heerlicken had 

tegens die Hollanders. 

Dat die Hollanders van Poederoyen vertogen 

1507-1508 

Ende als die Hollanders voir Poederoyen gelegen hadde tot in der maent van septembri 

daernae, soe maecten heer van Gelre hem sterckomme Poederoyen te ontsetten 

ende quam den XII en dach septembris van Nymmegen neder in de / 

Voeren, daer die Hollanders hoir scepen liggende hadden met knechten, dair hy 

met zynen knechten totten getale van XIIII C oft XV C doerbraecten ende reysden 

voirts nae Poederoyen. Ende comende omtrent Poederoyen was den leger van den 

Hollanders metten voirs. heren horen capiteynen omtrent twe uren tevoerens opgebroken 

ende vertogen, sommige van den heren tot Gorrichem, sommige tot 

Woudrichem, sommige tot Loeuensteyn ende den hoep van den leger tot Aelst 

in een dorp dairby liggende, latende after in den leger allet gescutt, groet ende 

cleyn, des vele was, alsoe dat die voirs. heer van Gelre dair nyemanden en vant 

ende ginck alsoe voirts te Poederoyen op ende dede tgescutt boven ende in den 

wall aldair brengen. Ende dat gedaen smorgens omtrent VIII oft IX negen den 

XIII en dach septembris vertoech weder vandaer heer Kaerle van Gelre voirs. 

met zynen volck nae zynen scepen tot Vauderic, daer zyse hadden gelaten. Ende 

als dit aldus geboerden, quam dairaf die tydinge bynnen deser stat in der nacht 

1 Vertaling: de dag voor. 

307

fol. 352 v 

fol. 353 r 

1507-1508 

ende dese stat die tydinge hebbende, smorgens vroech den raet der stat voirs. vergaderden 

ende dede slaen die groete clockopt raethuyse ende toech uuyt dese stat 

smorgens omtrent VII uren metten clockenslach ende metter gansen macht ter 

Orthenpoirten uuyt nae den scepen der voirs. Geldersche tot Vauderick, dair 

dese stat ennige van den schepen der Geldersschen voirs. namen ende die andere 

die Gelderssche selver verbranden. Ende heer Kaerle voirs. met zynen voirs. 

knechten/lyepenvoirts te voet naeWageningen ende dese stat quam des anderendaigs 

wederomme thuyswaert. 

Hoe die furst van Anholt in Maze endeWaele omtrent Nymegen ende 

voirt alle die dorpen verbranden ende tcoren opt velt 

Is hier oeck te wetene dat als die voirs. Hollanders hoir belech aldus hadden voir 

Poederoyen, soe is die voirs. furst van Anholt by deser stat met vele ruyteren ende 

ingesetenen ende oic een zeker getale van bourgeren uuyt deser stat gesterct, dairmede 

dieselver furst den XVII en dach iulii int voirs. iaer seven uuyt deser stat ende 

meyeryen getogen is ende namen thoeft nae Nymegen, mede hebbende vele zeyssen 

ende zichten, ende begonnen ende afbranden yerst in Maze endeWale aldair 

alle die dorpen ende tcoren aldair opten velde staende, uuytgesceyden Alfen, 

Droemel ende Wamel, die genomen waren onder die protectie der stat vanThiel, 

die tot dier tyt noch dese zyde haldende was. Item voirt waerden verbrant alle die 

dorpen omtrent Nyemegen ende het coren aldair eensdeels verbrant ende eensdeels 

afgemeydt.Vandair toech die voirs. furst metten ruyteren, bourgeren ende 

lantsaten voirs. nae Wachtendonck, dairvoir heer Kaerle van Gelre had geslagen 

twe blochuysen die hy wan ende slecht dede maken.Vandaer toech die furst voirs. 

voir een stercke kercke die sterckelic was gebolwerckt ende dairop waren vele ruyteren 

ende een deel huysluyden die hy oeck / wan ende van den ruyteren dede hy 

dier thien hanghen ende die andere lyet hy loepen.Vandair toech hy voirt int lant 

ende quam omtrent Aldekercken voir een stercke moelen, die gebolwerct was 

ende die hy stormenderhant terstont wanne, dootslaende ende verbrandende 

daerinne vele volcx, ende voirts dairomtrent vele dorpen metten coeren noch 

opt lant staende.Vandaer toech die voirs. furst van Anholt naeWildenborch, dairvoir 

heer Kaerle van Gelre oft Egmond hadde doen slaen twee blochusen, die hy 

stormenderhant wanne, dairinne worden dootgeslagen ende verbrant vele lyeden 

ende ruyteren, ende hy dede die blochuysen slechtmaken ende spysden Wildenborch.Vandair 

toech hy weder nae Nymegen ende Persicken, dairop Gelderssche 

lagen, ende hy wan Persicken ende besetten dat met volck ende voirt nam hy inne 

Herren ende Doddendael, al omtrent Nymmegen liggende, ende voirt verbranden 

hy uuyt een slott, geheiten Oy, oick omtrent Nymmegen liggende. Ende alle 

den tyt dat die voirs. furst van Anholt die voirs. grote reyse dede, soe en oepenbaerden 

hem nergens tegens den furst voirs. die voirs. heer van Gelre omme die 

ondersaten, die hy seggen woude zyn onderseten te wesen, te bescudden. / 

308

fol. 353 v 

fol. 354 r 

fol. 354 v 

Hoe heer Robbrecht van Arenborch ende heer Kaerle van Gelre 

Thienen innamen 

Oeck in den voirs. iair seven, den XXVIII en dach septembris, quam weder uuyt 

Vrancryc die voirs. heer Robbrecht van Arenborch met vele Fransoysen, dairby 

hem vueghden heer Kaerle van Gelre voirs. ende quamen tsamen tot Rueremunde 

ende vandair toegen zy tot Thoren, daerse oversceepten, meynende Diest 

in te nemen, dat hen belet wairt by den heer van Nassouwe die dair metter macht 

was. Ende vandair toegen zy voir die stat vanThiene, diese op Sinte-Michielsdach 

dairnae omtrent drie uren nae der noenen fortselic innamen, dairse in bleven 

ende deden groete gewalt totten negensten dach octobris daernae; nae welcken 

IX en dach des snachs dairnae vertogen zy uuyt Thienen, nemende met hen gevangen 

vele bourgeren ende ingesetenen, mannen ende vrouwen, ende allet datse 

consten gevueren ende gedragen. Ende alsoe buyten Thienen wesende, sceyden 

hen die voirs. heren, want heer Robbrecht toech metten Fransoysen naeVrancryc 

ende heer Kaerle van Gelre met zynen Geldersschen nae Rueremunde. 

Hoe die Fransoyen in Ardennen nedergetogen zyn 

Nae denwelcken, Got heb lo¡, zoe eest gesciet, als die voirs. Fran- / soysen een 

deel in getal van VI C perden ryckelic opgeseten, die oic met heer Robbrechten 

voirs. tot Thienen hadden geweest, waren comen tot Sinte-Hubrechts in Ardennen, 

by hen hebbende vele gevangen ende grote gewynne, saten zy a¡ ende gingen 

maken goede chiere ende voirts slapen, wanse moeyde waren gereyst. Ende alsoe 

gevyelt als zy in ruste waren, quamen zekere Namureusen, dats uuyter stat van 

Namen, willende aventuer besuecken ende hebbende voir horen capiteyn Iohan 

Desponteyn, ende sloegen op diegeen die de wake van den voirs. Fransoysen hielden, 

die terstont rug gaven.Vele blee¡ diere doot ende vele lyeper in de bosschen 

ende creegen alsoe die voirs. Namureusen wel V C perden, vele costelycke clederen, 

iuwelen, bagagien ende vingen diere vele ende verlosten gevangen vanThienen, 

die de Fransoysen by hen hadden. 

Oeck in den voirs. iair seven, des maendaigs voir Sinte-Marten, soe wan die voirs. 

furst van Anholt stormenderhant tslot, genoempt Rosant, ende die dairop waren 

worden gekeelt ende X oft XII gevangen. / 

Afcoep des bierassyns der Susteren van Orten 

1507-1508 

Oeck in denvoirs. 1 seven, denVI en dach iulii, soe hebben die Susteren van Orthen 

des huys van Sinte-Andries bynnen deser stat aen deselve stat afgecoft den bierassyns 

als van allen byer dat in den voirs. huyse van den susteren ende hore familien 

gesleten zal werden ende dat voir die somme van achtienhondert Rynsgulden, 

tstuck tot XX stuvers, onder vorwarde dat dese stat dien weder sal moegen lossen 

altyt met XVIII C gelycke Rynsgulden ende dat den voirs. susteren een hal¡ iaer 

tevorens te vercundigen; prout in litteris incipientibus: `Wy, scepenen, gesworen' 

etc. et comprehensis folioVI C IIII. 

1 Aldus hs., lees hierna iaer. 

309

fol. 355 r 

fol. 355 v 

fol. 356 r 

1508-1509 

Opten avont Remigii confessoris anno octavo gingen a¡ hoirs diensts die voirs. 

sess mannen, gecoren in den voirs. iair vy¡ lestleden. 

Remigii confessoris anno M o CCCCC o VIII o : Gerardus Kuyst, obiit XXIII a marcii 

VI ta post Letare, / Henricus die Leeuwe, loco Kuyst defuncti, Iordanus de 

Boert, Martinus de Campen,Willelmus de Achelen, Euerardus de Doerne, Iohannes 

die Beuer, Philippus Sanders. 

Burgimagistri seu receptores: Ghysselen, Henricus de Broechouen; solum nomine 

et absque regimine quia infrascripti sex viri electi habuerunt onus policie, etc. 

In desen iairVIII den XXIII en dach decembris ster¡ heer Cornelis van Bergen in 

opido de Grauia. 1 

In den voirs. iairVIII soe zyn weder by deser stat in septembri gecoren sess mannen, 

by namen Dirckvan Hedel, Dirck Scoercop, Mathys Lamberts, Ian dieWolf 

Claess., Dirckvan Creyelt, Claes Coenen, welke sess mannen onse aldergenedigste 

heren Maximiliaen, /gecoren keyser, ende eertshertoge Kaerle den XXIIII en 

dach septembris in den voirs. iaer acht tenversueck deser stat hebben geottroyeert 

tot selven beweynde ende regimente dat hadden die sess mannen, gecoren in den 

iair XCIX lestleden, ende dat geduerende den tyt van drie iaren, ingaende tot Bamisse 

naestcomende int iair acht; prout in litteris incipientibus:`Maximiliaen, by 

der gracien Goidz gecoren keyser'etc. et comprehensis folioV C LXXX. 

Dat coninc Maximiliaen keyser wairt gecoren 

In den voirs. iair VIII naedien die voirscr. coninc Maximiliaen gecoren was keyser, 

soe maecten hy groete vergaderinge omme te Romen te comen ende gecroent 

te werdene ende was comen in Lombardien, daer hemvan denVenechianen waert 

wederstant gedaen, die doen dair lagen ende verbonden waren metten coninc van 

Vrancryc, die doen Mylanen inhadde. Ende mitsdien hy daer belet waert ende hy 

zyn beste gedaen had te Romen te comen, soe consenteerde hem paeus Iulius dat 

hy hem scriven mochte gecoeren keyser. / 

Den scenck den keyser gedaen 

In den voirs. iair VIII den XXVI en dach iulii omtrent acht uren nae middach 

quam die voirs. Maximiliaen, gecoren keyser, bynnen deser stat ende dieselve stat 

scencten hem des anderendaigz voir der noenen omtrent acht uren twel¡ amen 

wyns ende hondert malder haveren. 

Dat Maximiliaen, die keyser, bynnen deser stat waert gehuld 

Ende den XXVIII en dach derselver maent iulii omtrent ter twelfter uren opten 

middach soe wairt die voirs. keyser Maximiliaen als voegt der kynderen van coninc 

Philipz, zynen zoen, bynnen deser stat gehuldt. 

Dat deser stat den aern verleent wairt 

Ende alsdoen verleenden die voirs. keyser deser stat tot haren versueck boven deser 

stat wapene boven den boem te stellene eenen aern. 

1 Vertaling: in de stad Grave. 

310

fol. 356 v 

fol. 357 r 

fol. 357 v 

Belech voir Poederoyen gedaen by den furst van Anholt 

In den voirs. iair vanVIII des nachs nae den iersten woensdach nae Paesdach, te 

wetene opten XXVII en dach aprilis donredach, snachs tevoerens, soe heeft die 

voirs. furst /van Anholt ten nernstigen versueck ende vervolge ende oeckten costen 

deser stat zyn belech gemaect ende zynen leger genomen voir den slote van 

Poederoeyen, dat zeer sterckwas met enen groten walle omset ende dair deser stat 

ende lande ende den onderseten ons genedigsten heren groten commer uuyt ende 

overlast dagelix by den drossaet, geheiten Henrickvan Ensche anders Sneeuwint, 

geboirden ende waert gedaen oic mede van zynen ruyteren. Die voirs. furst van 

Anholt aldus voir Poederoyen liggende vorderden hy subtylic zyn belech ende 

nam dien van den slote dwater ende ondergroe¡ den wall alleynsen. Heer Kaerle 

van Gelre maecten hem sterck ende vergaderdenvele volcxom Poederoyen te ontsetten. 

Dairtegens ende omme dat te beletten wierden ten versueck des voirs. furst 

van Anholt gesonden tot opten Ham tot Lytt, dair die heer van Gelre lyden most, 

te wetene in den iair voirs. denVII en dach meye, uuyt deser stat IIII C bourgeren, 

tgeheel quartieren van Oisterwyc ende Maeslant ende uuyten lande van Breda 

IIII C mannen metten drossaet aldaer ende bleven dair liggen totten XX en dach 

meye ende doen vertogen zy tsamentlic vandair weder thuyswairt ende dese 

stat /lyet dair liggen omtrent V C knechten ende III veerdel bourgers tot Oyen opten 

slote totdat Poederoyen was gewonnen. Item den thiensten dach meye ten versueckvan 

denvoirs. furst worden bynnen deser stat versament allen die yserhoede 

ende gesonden voir Poederoyen omme dairmede te stormen. 

Dat Poederoyen gewonnen wert 

Mar evenwael en geboerden dair genen storme, want die van Poederoyen, nae vele 

spraken diese hadden gehouden metten voirs. furst, gaven zy hen op in der genaden 

desselfs furst als opten dorden dach iunii smorgens omtrent sess uren ende 

opten selven dach deder die furst voirs. voir denselven huyse ende langs der Mazen 

een deel hangen van dengenen die dairop hadden gelegen. Ende tvoirs. slot 

van Poederoyen wairt voirt mineert ende omgeworpen ende den wall geslicht 

metten ingesetenen deser meyeryen ende dairomtrent geseten ende dairtoe dese 

stat een wyle houdende was II C bourgers. 

Omwerpen ende slecht maken van den nyewen thoren by Oyen ende 

den wal aldaer 

Oeck in den voirs. iairVIII ende in de voirs. maent van iunio, des dynsdaigz in de 

heilige /dage van Pinxten, began men ten versueck deser stat by den ingesetenen 

van Maeslant den nyewen thoren by Oyen gemaectte mineren ende te slichten den 

wall dairomme liggende dwelcke al zeer zwair waren. 

Dat heer Ian van Baecx scouthet wairt 

1508-1509 

Oeck in den voirs. iair acht, omtrent Lichtmisse, wairt heer Ian van Baecx, ritter, 

leechscouthet deser stat van sHertogenbosch. 

311

fol. 358 r 

fol. 358 v 

1509-1510 

Oeck in denvoirs. iair van acht den XVII en dach novembris tenversueckder voirs. 

scepenen deser stat quamen die mynrebrueders alhier opten raethuysen omtrent 

acht uren celebreren ende continueren die misse, die lange ongedaen was bleven. 

Van den tollen van Hollant, Zeelant, Gelre, Zuytphen is geworven dit 

previlegie van den keyser, wesende tot Schoenhouen, by ennigen 

uuyt deser stat die nyet en verstaen watse hebben geworven, want het 

contrarieert onser previlegien, want dair die bourgeren met enen tolbrief 

plegen te gestaen soudense noch moeten hebben certi¢cacie, 

dairomme tevergeefs geworven 

Oeck in den voirs. iair van acht, den XIIII en dach octobris, soe hebben die voirs. 

keyser Maximiliaen ende die eertshertoge Kaerle, naedien hen vanwegen deser 

stat clachtelic te kennen was gegevenvan den travellacien die den bourgeren deser 

stat alomme van den tolleneren geboerden, derzelver stat /gewillecoert ende verleent 

dat van nu voirtane op allen die tollen gelegen in Hollant, Zeelant, Gelrelant 

ende Zuytphen, aldaer die poirteren deser stat tolvry zyn ende geweest hebben, 

dieselver poirteren ende poirtarssen, die voir die o¤ciers deser stat horen behoerlycken 

eedt zullen doen dattet goet dat zy vueren willen, hemlieden toebehoirt 

ende nyemand anders, ende oic mede certi¢cacie van denzelven o¤ciers ende 

bourgermeesteren deser stat getekent ende gesegelt met horen zegel zoet behoert, 

by denwelcken zy certi¢ceren die tolleneren ende anderen o¤cieren dat alsoe is, 

mitz oic seyndende hueren tolbrief by den scippers oft bode, die poirters ende 

poirterssen dairmede ontstaen ende genoch doen zullen sonder dat van ghenen 

noode en zy dat de poirters oft poirtarssen aldair in persoen zullen moegen gaen 

oft wesen; prout in litteris incipientibus:`Maximiliaen, by der gracien Goidz'etc. 

et comprehensis folioVI C XVI. 

Remigii confessoris anno M o CCCCC o IX o : Iohannes Kanapart ¢lius Iohannis, 

Henricus de Vden, / Arnoldus Monix, Iohannes de Berkel, Lambertus Bogart, 

Godefridus Symonis, Gerardus van der Bruggen. 

Burgimagistri seu receptores nomine et secundum quid. 

In isto scabinatu X a iulii magister Henricus, secretarius, resignavit suum o¤cium 

secretariatus ad manus istius opidi et eadem die ipsum opidum in loco eius instituit 

magistrum Martinum die Greue, qui eadem die desuper suum prestitit iuramentum. 

1 

Dat men in criminalibus 2 ten hoefde wyst 

In den voirs. iair negen den yersten dach septembris waert by scepenen deser stat 

tot Loeuen ten hoefde gewesen een vonniss van enen process in criminalibus als 

van enen die van den lyve was aengesproken, wesende van Broegel oft Zonne. 

1 Vertaling: in dit schepenjaar deed meester Hendrik, secretaris, op 10 juli afstand van het 

ambt van secretaris in handen van deze stad en dezelfde dag stelde de stad in zijn plaats 

meester Maarten de Greve aan, die hierop dezelfde dag de eed a£egde. 

2 Vertaling: in criminele zaken. 

312

fol. 359 r 

fol. 359 v 

Dat Ian van denWygart hoichscouthet waert 

Eciam anno nono predicto XXIIII ta iulii Iohannes van denWigart prestitit iuramentum 

suum super o¤cio scultetatus superioris in Buscoducis. 1 / 

Van den pays van Cameriic 

1509-1510 

Oeck ten tyde van den voirs. scepenstoel wairt tot Cameric gemaect een grote vergaderinge 

van ambassaden van Vranckryc, van den coninc van Argon, van den 

keyser aengaende desen landen Brabant,Vlaenderen, Henegouwe, etc. dair die 

bisscop van Gurtz ende vrouwe Margriet, dochter des keysers voirs., eertshertoginne 

van Oistryc, hertoginne ende grevinne van Bourgoingien, hertoginne douagiere 

van Sauoyen, etc. worden gesonden ende oic van den ambassaiden van 

Gelre, zoedatter een tractaet van peyss gemaect wairt van allen zyden bezworen. 

Mar aengaende den lande van Gelre was wat duysterheiden van woerden, dairaf 

vele twist ende scaiden gescieden ende oirloge quamen. Die coninc vanVrancryc 

betrouwende op dit verbont, trac selver met vele volcx uuyt Vrancryc ende oic 

uuyt Lombardien op dieVenechianen, hebbende by hem den marquis van Mantua, 

die een wys ende vrome prins was, verwachtende die hulpe van den keyser 

ende andere, die nyet en quamen. DieVenechianen quamen tegens hem met meerdere 

macht, alsoe dat omtrent Cremonavyel enen grooten stryt, dair die Fransoysen 

hadden victorie ende versloegen mennich M mensche. Ende dairnae terstont 

creech die coninc meestdeel al die steden hem toebehorende, desgelycx die paeus 

ende die keyser ende die coninc van Argon int lant van Napels creech weder mits 

desen hair steden ende sloten. Mar nyet lange en stont dit, /want dieVenechianen 

die doe bescaempt waren, veroetmoedichden hen voir den paus ende wisten met 

wysen ende subtylen rade hoir vyanden te verscalken. Oeck ster¡ die cardinael 

van Rouwaen, legaet in Vrancryc, ende die den coninc van Vrancryc onderhyelt, 

die al te swaren scat achterlyet, soe woude die paus den scat hebben, dat die coninc 

weygerden, seggende dat dien nyet alleen gecomen was van zynre administracie 

int geestelic als legaet, mar oic in der administracie hem van den coninc 

gegeven. Ende mits desen worden die paus ende die coninc contrarie malcanderen 

ende die paus verwecten tegen den coninc van Vrancryc vele coningen ende 

princen om hem uuyt Lombardien endeYtalien te verdriven. 

Dat die coninc vanVrancryc zyn recht van Napels over heeft gegeven 

den coninc van Argon 

Die coninc van Argon wert oic vyant des conincs vanVrancryc, nyettegenstaende 

dat een wyle tyts dair tevorens die coninc van Vrancryc peys met hem makende 

hem gegeven had te huwelic die dochter van den greve van Foys, die zynder suster 

dochter wass, hem dairmede overgevende zyn recht totten conincryc van Napels, 

alsoe verre als die coninc van Argon wettich oer van hair creech, etc. Ende die 

ionge coninc van Engelant, die zyns brueder wy¡ doen getroudt had by dispensa- 

1 Vertaling: ook in het voornoemde jaar (150)9 legde Jan van denWijngaard op 24 juli de eed 

af op het ambt van hoogschout in's-Hertogenbosch. 

313

fol. 360 r 

fol. 360 v 

fol. 361 r 

1510-1511 

cien, die een dochter van Spaengien was, wert oec getrocken van den paus ende 

van den coninc van Argon tegens den coninc van Vrancryc te / oirlogen, mar 

nochtans en consten zy den keyser nyet getrecken om van den coninc vanVrancryc 

te sceyden, want hy trac selver met groten heyr in Ytalien te Verone ende te 

Paduwa opten cost van den keyserryc ende verenicht metten Fransoysen dair hy 

ende zyn capiteynen deden schone feyten van oirlogen tegens die Venechianen 

voir Paduwa ende elders. 

Remigii confessoris anno M o CCCCC o X o : Raso Raessen, Iohannes Monix, Rodolphus 

van den Broeck, Arnoldus Paeuweter, Lambertus Millinc, Geerlacus die 

Roeuer, Gerardus deWyck. 

Burgimagistri seu receptores: Iohannes Cock, Iohannes Claess. / 

Lossinge vanVucht, Roesmalen 

In denvoirs. iair thien dese stat vercreechweder totbehoe¡ons genedigs heren die 

dorpen vanVucht ende Roesmalen, die vercoft waren als voirs. is in den iair vy¡, 

ende heer Ian van Baex, leechscouthet, ont¢nc die weder tot behoe¡ ons genedichz 

heren int iulio. 

Oeck in denvoirs. iaer, den XIIII en dach septembris, naedien heer Kaerle van Gelre, 

die genen vrede en begeert, ingenomen hadde ende een wyle tyts ingehadt 

hadde dat stedeken van Oldenzeel ende die biscop vanVtrecht dairvoir had gelegen, 

creech hy dat weder. 

Van den alden toll van Loeuen 

Alzoe naedien die tollener van den alden toll oft geleyde van Brabant tot meer 

stonden had versocht aen dese stat den voirs. toll alhier te leggen, doen he¡en 

ende ontfangen, tselve hem te gunnen ende toe te latene ende dese stat dat vast 

weygerende, gemerct dat hy noyt hier en had gelegen ende dese stat dairby grotelic 

verachtert zoude wesen, ende mitsdien den tolneer voirs. dat wairt geweygert 

ende hii als in den iair voirleden dairomme ennige van den scepenen ende dekenen 

deser stat by enen mandamente had doen gedagen ende /executie doen, voirnemende 

dieselver tolneer den voirs. tol alhier ende bynnen deser meyeryen daer 

hem belieftden te leggen ende te doen ontfangen, soe heeft dese stat in denselven 

voirleden iair van IX den XIIII en dach decembris staitzgewyze versaempt wesende, 

den voirs. tolleneer zeekere presentacie gedaen als hem trecht deser stat 

tallen tyden te oepenen ende assistencie te doen totten exploiteren des tols voirs. 

opte overtreders end opte geen die hem den tol ontvuerden, begerende die voirs. 

stat den voirs. tolneer dairmede tevreden te wesen, sonder den ontfanck van den 

voirs. tol bynnen deser stat oft meyeryen te leggene. 

Appellacie van den tol van Loeuen 

Ende mede oft hy dairmede nyet tevreden en weer, soe appelleerden dese stat voir 

notaris ende getugen van allen executien ende onbillicheiden des tolners voirs.; nae 

inhoude van enen instrument dairop gemaict, beginnende;Ìn den name Onss Liefs 

Heren Goids amen'etc. ende begrepen opten bladeVI C XVII. 

314

fol. 361 v 

fol. 362 r 

Omtrent deser stat in aprili anno X hadden die voirs. sess mannen 

noch geworven respyt vanV iaren van den iersten achterstellen 

In denvoirs. iair X den XX en aprilis des saterdaigz nae den sondach Misericordia 

omme die appellacie voirs. te vervolgen ende te solliciteren te hove dat men van 

den toll ledich mucht blyven, soe reysden derwarts Ian Kanapart, Lambert Bogart 

ende zekere dekenen, die vervolchden zoe verre dat die sake van denvoirs. toll 

in sorsiancie blee¡ ende dat den tolleneer silencium 1 wairt imponeert. / 

Van den nyewen brant den herinck aengaende 

1510-1511 

Oeck in den voirs. iair X, den XX en dach augusti, soe is geordineert bynnen deser 

stadt by den Raet derselver een nyewe maniere van packen ende kueren ende enen 

nyewen brant den herinc te geven boven den alden brant, te wetene: 

in den iersten dat men allen herinck die men voirtane den nyewen brant geven sal, 

dat dien gepact, verleegt ende oversien zal werden van bodem te bodem, van onder 

te boven ende dien herinc bevonden zuet ende zuver sal men den nyewen 

brant geven ende dbrantyseren zal zyn ¢gureert met deser stat boem ende aen 

elc zy van den boem een croen ende dat men den bodem ende die tonnen met circulen 

sal teken; 

item dat men tot desen sal kyesen nae den vischcoeper carthe vier koermeesters 

ende vier peckers die dairop hoer eden zullen doen, ende elc pecker sal zyn tonnen 

tekenen met zynen marck; 

item dat die peckers dairtoe geen knechten vuegen en zullen als om dien te bereyden 

ende te wercken, zy en zullen ierst gecomen zyn uuyt horen leeriaren; 

item dat egeen slytsteren ende die herinc dagelix voir hoer doren met cleynre penwart 

vercopen ende uuyttellen, egenen herinc en zullen doen packen noch desen 

nyewen brant doen geven, /tenzy dat zy dien herinck in yemants plaetse van den 

coepluyden van buyten oft van bynnen metten last oft lasten gecoft hedden, ende 

alsdan in derselver plaetsen te laten kueren, packen ende den brant geven, eer zy 

ennigen oft dien herinc van derselver plaetsen zullen moegen vervueren, doen oft 

latenvervueren, opten peenvan drie alde scilden, te deylen in drien als gewoentlic 

is; 

item dat die koermeesters zullen hebben van elcken last herinx diese kueren ende 

branden in der manieren voirs. twe stuvers by der vercoeper te betalen ende dat 

die koermeesters tallen tyden gereet zullen wesen, opten peen van drie ponden 

payments, te deylen in drien als gewoentlic is; 

item dat die peckers sculdich zullen zyn den herincktenversueck als boven te packen 

die tonnen met dobbelen banden tot drie plaetsen te spylen, te pluggen met 

gecroender pluggen ende dicht lofbaerlic aen beyde den eynden te makene ende 

dat zy dairaf zullen hebben voir horen sallaris, loen ende arbeyt XII stuvers te betalen 

hal¡ by den coeper ende hal¡ by der vercoeper; 

insgelycx van allen herinc die gepact wordt van bodem tot bodem ende die nochtans 

nyet en wordt gebrant, dairaf zullen die peckers oick hebben XII stuvers te 

werden betaelt als voir; 

1 Vertaling: spreekverbod. 

315

fol. 362 v 

fol. 363 r 

fol. 363 v 

1510-1511 

item dat zoe wye voirtaen den voirs. nyewen brant metten last oft halven last herinx 

sal coepen, / dat die sculdich zal wesen in den last mede te ontfangen twe 

tonnen wracx ende een tonne in den halven last ende dat voir elc tonne wracx die 

vercoeper zal corten den coepmanVIII stuvers; 

item dat men genen herinc kueren noch den nyewen brant geven en zal, tenzy ierst 

XIIII nacht nae Bamisse overleden, nae inhoude der carthen van den vyschcoeperenambachte; 

prout in litteris incipientibus: `Wy, scepenen, gesworen' etc. et 

comprehensis folioVI C XIX. 

Van eenre peticien by vrouwe Margrieten begeert 

Oeck in den voirs. iair X, omtrent den hoichtyde Assumptionis Marie, dede 

vrouwe Margriet bescryven die Staten van Brabant ende in iegenwoirdicheiden 

van den doerluchtigen hoichgeboren ende vermoegende furst hertoge Kaerle, 

noch onmundich wesende, begeren die somme van LXXXV M Rynsgulden den 

termyn van IIII iaren omme dairaf XV M te bekeren tot forti¢cacie van ennigen 

steden in Brabant ende LXX M tot lossinge van den demaynen by den voirs. coninc 

Philips vercoft ende tot onderhoudenisse van den voirs. hertoge Kaerle. Die 

twee iersten staet, te wetene die prelaten ende die edelen, consenteerden dairinne 

terstont mede; die gedeputeerden van den steeden vertogen after/rugge ende nae 

vele dachvairden dairop gehouden, hebben consenteert Loeuen, Bruessel ende 

Antwerpen in de LXX M Rynsgulden voirs. ende afgeslagen die XV M als den 

XXVII en dach octobris int voirs. iair X. 

Dat heer Kaerle van Gelre die dochter van Brabant ten huwelic versueckende 

was 

Ten selven tyde waren tAntwerpen die gedeputeerden van heer Kaerle van Gelre, 

by namen doctoir Langh, Henric van Ghent, Pyetyt Ian ende zekere bourgers van 

Nymegen tot XXV perden toe, om te vervolgen voir horen heer, heer Kaerle van 

Egmondt, die men heyt heer Kaerle van Gelre, te hebbene die dochter van den 

voirs. coninc Philips, genoemt Ysabeel. Dieselver gedeputeerden, alse dair hadden 

een wyle geweest, vertogen zy weder by heren Kaerle van Gelre, horen meester 

voirs., ende dairbii geweest hebbende toegen zy weder doer dese stat nae den 

hove, all hoepende ende hen latende duncken datse der voirs. dochter van coninc 

Philips zeker hedden geweest, dat nochtans verre te halen was, etc. Item hoewael 

die voirs. drie steden hadden consenteert in der peticien voirs., soe excuseerden 

dese stat hair in dien, wantse arm weer ende oic die bede van LXXX M noch loepende 

weer, metgaders oic die bede van den driehondertdusent croenen den keyser 

consenteert ende /oick die LX M consenteert der voirs. vrouw Margrieten voir 

de costen gedaen tot Cameryc indt tracteren van den pays, etc. alsoe dat hoir nyet 

moegelic en weer totter contribucien voirs. te verstaen ende alsoe smelten die peticie 

voirs. 

316

fol. 364 r 

fol. 364 v 

Belech voirYselsteyn 

Oeck in den voirs. scepenstoel int iair XI, den XXIIII en dach in aprill des donredaigs 

in den avont nae Paeschdach, beleechden die vanVtrecht die stat van Yselsteyn. 

Op desen toecomenden Remigii gingen a¡ die voirs. sess gecoren mannen, in den 

voirs. iair van acht geordineert. 

Remigii confessoris anno M o CCCCC o XI o : Iohannes deVladeracken, Goeswinus 

de Brecht, Lucas de Erpe, Lambertus van den Hezeacker, Nycolaus de Buchouen, 

/ Mathias ¢lius Lamberti Stoeters, Henricus de Broechouen. 

Burgimagistri seu receptores: Segerus ¢lius Iohannis Goyarts, Arnoldus Dirc 

Arntzs., nomine et absque regimine et onere. 

In desen scepenstoel in decembri int iair XV C XI is ordineert dat voirtaen die scepenen 

deser stat voir zyn ierst wordt, geven sal derselver stat een serpenteyn oft 

dobbel haecbusse ende in ennige van den ambachten bynnen deser stat meester 

wordt, geven zal een haecbusse; prout in acta incipiente: Àlsoe in de maent van 

decembri'etc. et comprehensa folio CCCC LXVII. 

Oeck in denselven iair XI, den XVI en dach meye, wert ordineert by deser stat die 

voirtaen poirter worde derselver stat geven soude IX stuvers om salpeter te coepen; 

folio etc. CCCC LXVIII. 

In den voirs. iair van XI voir Sinte-Remeysdach voirs. syn weder by deser stat gecoren 

dese sess mannen: Henrick Glauyman,Willem Henricxs., Marcelis van den 

Hoeuel, DirckvanVechel, Ian die Sceper, Iacob Coelborner. 

Die macht deser sess mannen 

Denwelken sess mannen dese stat geordineert / heeft te hebbene allet geheel regimente 

ende beweynde dat hadden gehadt die sess mannen gecoren int iair XCIX 

ende nae int iair XV C VIII ende by onsen genedigen heer geottroyeert gedurende 

den tyt van drie iaren, ingaende te Bamisse voirs. int iair XI, beheltelicken dat zy 

geen nyewe assynsen, imposicien oft neringe bynnen deser stat van nyeuws en 

zullen belasten oft opsetten, tenzyby advyse, consent ende accoirt der drien leden 

deser stat; prout in litteris incipientibus:`Wy, scepenen, gesworen, raitslude'etc. et 

comprehensis folioV C LXXVIII. 

Belech voirYselsteyn 

1511-1512 

In den voirs. iair van XI den XXIIII en dach aprilis des donredaigs in den avont 

nae Paeschen beleechden die vanVtrecht Yselsteyn, dairaf principael hoeftluyden 

waren heer Iacob van Apeltern, intrusus 1 domdeeken, Euerart Zouderbalch, 

bourgermeester, ende Egbert van Gruenenberch, die heer Florysen vanYselsteyn 

heel contrarie waren, ende zy hadden oic mede te hulpen heer Kaerle van Gelre 

anders van Egmond. 

1 Vertaling: diegene die door usurpatie het ambt verkregen heeft. 

317

fol. 365 r 

fol. 365 v 

fol. 366 r 

1511-1512 

Ontset vanYselsteyn 

Heer Florys voirs. creech vele heren te hulpen uuyt Henegouwe, uuyten lande van 

der Marck omme Yselsteyn weder te ontsetten ende / als hy een groete vergaderinge 

van perden byeen hadde, zoe toech hy dairmede naeYselsteyn omme dat te 

ontsetten. Ende comende omtrent Yselsteyn die voirs. van Vtrecht als den tweesten 

dach iunii int iair XI toegen roekeloess op sonder den voirs. heren Floryssen 

te verwachten ende vloyen in tot Montfoirt. 

Dat Boemel ingenomen wairt 

Ende dairnae den XXVIII en dach iunii op Ascensienavont int iair el¡ zoe waert 

die stat van Boemel weder van den Gelderschen ingenomen by quaden toesiene 

van den capiteyn aldair,Willem die Ioede, die een Geldersman was, ende doer die 

vinger gesien mocht hebben. 

Dat die coepluyden worden gevangen 

Ende hier tevorens in de maent van aprille voir Paesschen int iair X, die voirs. 

heer Kaerle van Gelre ocsuyn nemende van dat heer Florys vanYselsteyn ennige 

in Boemelre Werdt hedde gescat die hem nyet en behoerden te scatten ende dat 

den pays van Cameryc dairomme gebroken weer van deser zyden, dede hy belagen 

die coepluyden van Antwerpen, van Mechelen, etc. by Coelen treckende totter 

merct vanVranckevoirt, die al te wagen saten ende die vangen ende gevangen 

brengen tot Geldre, daerse wredelic worden tracteert ende zwaerlic gescat voir 

vele M gouden gulden. / 

Dattet slot van Oyen omgeworpen waert 

Oeck in den voirs. iair XI, den XXVI en dach iunii, naedien dese stat van vrouwe 

Margriete, eertshertoginne van Oistryc, hertoginne ende grevinne van Bourgoindien, 

douagiere van Sauoyen, regente, etc. oirlofende consent had omme tslot van 

Oyen te mineren ende om te werpen, soe is uuyt elcken ambachte deser stat geleegt 

een zeker getal van mannen, tsamen wesende II C mannen, die derwarts 

nae Oyen toegen met vele werclieden van metsers ende tymmerlyede ende waren 

dair totten vyften dach iulii dair naestvolgende, datse tvoirs. slot geheel hadden 

mineert ende uuytgebrant ende quamen weder hierinnen ten voirs.V ten dage, medebrengende 

omtrent XXVI wagens, geladen met yserwerck. 

Ende opten IX en dach dairnae stelden dese stat enen, genoempt Ian Crabbe, 

scouthet tot Oyen. 

Dattet weder oirloge waert tegens die Gelderssche 

Dairnae in de voirs. maent van iulio int iair XI soe nam die voirs. vrouwe Margriet 

aen oirloge tegens heer Kaerle van Gelre voirs. ende zy dede denselven heer Kaerle 

ontseggen. Sy vergaderden allet volck datse conste gecrigen omme te treckene 

metter macht in den lande van Gelre ende dat te brengene /onder die gehoirsam- 

318

fol. 366 v 

heit van onsen aldergenedichsten heren hertoge Kaerle, haren neve ende zoenvan 

den voirs. coninc Philipz, haren brueder. 

Van den Engelschen hier ten oirloge gecomen 

Die coninc van Engelant sant der voirs. vrouwe Margrieten te dyenste XV C vrome 

Engelsche, all van hem versout, dairby waren omtrent vyftich perden, diewelcke 

bynnen deser stat quamen in denvoirs. iair XIop Sinte-Peters-apostels-ad-vincula-avont 

ende dat omtrent II uren nae myddach. 

Dat vrouwe Margriet bynnen deser stat quam om op Gelrelant te 

trecken 

Ende opten zelven dach quam oick bynnen deser stat die voirs. vrouwe Margriet, 

by haer hebbende groet getal van perden ende ennige grote capiteynen uuyt 

Spaengen ende heren Philips, bastart van Bourgoingien, ammirael van der zee. 

Uuyttrecken naeVenloe 

Dairnae den vyften dach augusti in den voirs. iair XI te middage toegen uuyt deser 

stat nae den lande van Gelre allet tvoirs. volck van wapenen dat vrouwe Margriet 

vergadert had ende die voirs. Engelsche ende van al was geordineert van 

vrouwe Margrieten voirs. capiteyn die voirs. heer Philipz, die bastart van Bourgoingien, 

welcke vrouwe Margriet met haren gesynne voiruuytgereden was tot 

by den cloester van den Coudewater, daerse den voirs. heren Philipsen ende die 

andere capiteynen te Gode beval. / 

Dat Gribbenvorst wairt gewonnen 

Ende alsoe die voirs. capiteynen, metten voirs. volck treckende ende by hen hebbende 

X groete cortouwen ende XXIX andere mynder busschen al van metale 

ende C ende XX wagens met andere bussen, cloten, buscruyt ende tenten, quamen 

als den IX en dach augusti voir Gribbenforst, dat eenen quaden roe¡nest 

was, liggende op dese zyde der Mazen, ende datse stormenderhant wonnen ende 

dairinne omtrent IÃÙ Ä C Geldersche dootgeslagen worden ende Gribbenvorst waert 

uuytgebrant ende slecht gemaect als den XII en dach augusti dairnae. 

Dat Aersschen wairt omgeworpen 

Ende vandair toegensche voirt terstont naeVyersen datse omsloegen, ende Aerssen 

dat slot worpensche om in der Mazen. 

Dat Stralen ingenomen wairt 

1511-1512 

Vandair toegensche voirt nae Stralen, dairvoir datse laigen totten XXIIII en dach 

augusti ende opten selven dach dieselver van Stralen gaven hen op, beheltelic hen 

hoir leven, mar tgoet verloren. 

319

fol. 367 r 

fol. 367 v 

1511-1512 

BelechvoirVenloe 

Vandair toegensche voirt nae der stat vanVenle, dairvoir datse hoir belech namen 

den XXVII en dach augusti in denselver iair XIende opten selven dachverbranden 

die van Boemel voir Huesden twee dorpen als Aelborch ende Ael. 

Van den ingesetenen deser meyeryen voir Venle gesonden 

Dairnae als den IX en dach septembris int zelver iair XI worden uuyten 

quartieren / van Kemplant, Pedelant ende Oisterwyc gecoren duysent mannen 

ende geseynt int belech voirVenle voirs. Item den XVII en dach septembris op Sinte-Lambrechsdach 

toegen uuyt deser stat nae Boemel ennige dekenen deser stat 

om dairvoir blochusen te slaen, dair groeten cost wairt gedaen ende nochtans en 

worden die blochusen nyet gemaect. 

Dat die hertoich van Guylic ster¡ 

In den voirs. iair van XI in augusto ster¡ hertogeWillem van Guylic ende in denselven 

iair in septembri wairt als hertoge van Guylic gehuldt die zoene des hertogen 

van Cleue die des voirs. hertogheWillems dochter hadde ten huwelic. 

Den XIII en dach octobris in den voirs. iair XI quam bynnen deser stat by vrouwe 

Margrieten voirs. greve Henrickvan Nassouw, denwelcken van deser stat wairden 

gescenct II amen wyns. 

Dat Venle wairt bestormpt 

Dairnae in denselven iair el¡ op Sinte-Hubrechzdach began men ten stormen te 

scyeten voirVenle ende tselver scyeten nacht ende dach duerden tottenVII en dach 

novembris daernae. Ende denselven dachwaert Venlebestormpt ende dair bleven 

vele volcx ende ruyteren doot van deser zyden ende Venle blee¡ ongewonnen, 

want den storm pertydichlic toeginck ende in denselven storm / was die overste 

capiteyn heer Floriis vanYselsteyn, want die voirs. heer Philipz van Bourgoingien 

was vandair lange vertogen geweest. Ende sdaigz tevoerens voir denzelven storm 

wairt uuyt Venle gestoten een groot capiteyn van den Spaengiaerts ende hy bleef 

doot. 

Dat die Engelsche vanVenle optoegen 

Ende des thiensten daigs novembris dairnae ende nae den storm voirs. vertoegen 

die voirs. Engelsche vanVenle ende quamen bynnen deser stat ende nae twe dagen 

vertogen zy voirt uuyt deser stat nae Engelant, mar henre wasser voir Venle vele 

bleven. 

Dat den heelen leger vanVenle opbrack 

Ende dairnae den XVI en dach novembris int selver iair toech voirts op den heelen 

hoep vanVenle ende lyeten dat met scanden ongewonnen. Men seeghden dat dair 

meer volcx versout waert dan dair was: tgelt vant zynen meester zoe hy was. 

320

fol. 368 r 

fol. 368 v 

Dat vrou Margriet uuyt deser stat weder vertoech 

Daernae den XVIII en dach novembris int selver iair die voirs. vrouwe Margriet 

die den voirs. geheelen tyt hair bynnen deser stat had gehouden, doende vele processien 

gaen omvictorie te crigen, vertoechvoirs. 1 opbrekende uuyt deser stat nae 

Breda, daertoe datse met III C bourgeren van deser stat waert geleyt. / 

DatWoudrichem ingenomen wert 

Item ende naedien dat den voirs. storm voir Venle van deser zyden nyet wael en 

was vergaen, soe heeft heer Kaerle van Gelre voirs., die hem duerende tvoirs. belech 

voir Venle nergens en had oepenbaert, hem bestaen te oepenbaren ende als 

den XIII en dach novembris in den voirs. iair XI nam hy inne die stat vanWoudrichem, 

vangende den greve van Hoerne, dairuuyt hy vele quaetz dede aen dese 

zyde, ende bleven dieselve Geldersche ruyteren ende knechten bynnen Woudrichem 

totten II en dach van merte daer naestvolgende ende vloyen dairuuyt ende 

namen met hen al datse consten gedragen ende ten scepe gevuren. Ende teser tyt 

ende nae den opbreken van den voirs. belech vanVenle was dese stat sonder troest 

van yemanden dan van hairzelven; zii most hairselven ende die arme ingesetenen 

deser meyeryen bewaren zoese const ende mocht. Die van Antwerpen dede hair 

wat bystants, mar die van Loeuen ende Bruessele en wouden dairtoe nyet doen 

noch helpen. 

Dat Bakel ende Doern gebrant wert 

Die Gelderssche deden groeten scaide bynnen deser meyeryen met branden ende 

roeven, wantse uuyt Rueremunde endeVenle denV ten dach ianuarii in den voirs. 

iair el¡ branden Bakel ende een deel van Doerne. / 

Dat Engelen gebrant wairt 

Ende denVIII en dach ianuarii dairnae verbranden die van Boemel met horen toestenderen 

tdorp van Engelen. 

Dat Asten gebrant wert 

Ende den XXII en dach ianuarii die Geldersche verbranden uuyt Rueremunde 

tdorp van Asten. 

Dat Ge¡en ende Nulant gebrant wert 

1511-1512 

Ende dairnae den XXVI en dach ianuarii tusschen den maendach ende dynsdach 

des nachz die Gelderssche, comende uuyt Boemel, verbranden Ge¡en ende Nulant. 

1 Aldus hs., lees hiernavrouwe Margriet. 

321

fol. 369 r 

fol. 369 v 

1511-1512 

Van denVy¡ Ventkens 

Tot deser tyt lagen bynnen deser meyeryen opte Langhstraet een zeker getal van 

knechten die gelegen hadden oic voirVenle ende die gemeyntlic hyeten die knechten 

van denVyf Ventkens, ende waren in getal omtrent X oft XII C . Dese knechten 

oft Vyf Ventkens waren vele tachter aen vrouwe Margriet voirs., soese seeghden, 

ende en wouden nergens henen noch hen sceyden om dese meyerye te helpen bescudden, 

zy en weren ierst versekert van hore souldyen. Dus blevense dair stil liggen 

sonder yet te willen doen, wat versueck dese stat aen hen dede om hulp te 

hebben. 

Van der nederlagen die dese stat had in Boemelre Wert 

Ende hoewel dese stat cleynen troest hadde, soe heeftse nochtans wat willen doen 

opte vyanden ende heeft alsoe uuyt deser stat gecoren omtrent III C mannen ende 

daerby geroepen metten clockenslach die lantsaten omtrent deser stat geseten, / 

wesende tsamen in getal met sekeren knechten deser stat omtrent II M ,dietsamen 

als den lesten dach ianuarii in den voirs. iair XI tot Hedel over der Mazen toegen 

nae Boemelre Wert, latende after bynnen deser stat staen tveltgescut, dat nochtans 

hen gereet was gemaect. Ende aldus over wesende begonsten zy ten lantwairt 

aldaer in te branden, te wetene ierst Driel ende voirt nae Rossum. Ende aldus int 

werck van branden wesende, loepende deen hier, dander derwarts sonder ordinancien 

in vyander lant, meynende dat hen nyet en hed moegen gescien, soe eest 

leyder geboert dat terselver tyt die van den blochuyse dat die heer van Buchouen 

over denWael tot Tuyl had doen leggen ende maken ende dairvoir die Gelderssche 

in stercker macht lagen, hen opgaven. Ende opgegeven hebbende soe zyn dieselver 

Geldersche met horen knechten tot onsen lyeden waert overcomen, dairse 

vast branden ende geen ordinancie en hyelden, ende hebbense geheelic ende all 

nedergetogen ende gevangen ende met hen gebracht tot Boemel, daerse wredelic 

ende onmenschelic tracteert worden ende zwairlic gescat. 

DatheerKaerlevanGelrevoirHoculemwas 

Dairnae den XIIII en dach februarii in den voirs. iair XI zoe toech die heer van 

Gelre met zynre macht ende een groet 1 bourgers uuyt Boemel nae Hoculem, dat 

hy meynden in te crigen. Mar die van Hoculem/werden hen alsoe dat heer Kaerle 

bescaempt aftoech ende lyet dair wael III C dooden, onder welcke vele bourgers 

van Boemel waren. Dairnae den vyften dach in merte in den voirs. iair XI, nae 

vele vervolchs gedaen aen den knechten van der Langerstraten oft VyfVeentkens, 

toegen zy met een zeker getal van knechten, in deser stat souldyen wesende, over 

der Mazen nae BoemelreWert, dair zyt al afbranden ende hadden by hen een cortauwe 

ende acht slangen om Boemel te benauwen, dairaf evenwael nyet en quam, 

want die boeven kenden malcanderen ende omme dieselve Vy¡ Veentkens op te 

brengen ende datse aldus nae Boemel trecken souden omme Boemel te benau- 

1 Aldus hs., bedoeld is een groot aantal. 

322

fol. 370 r 

fol. 370 v 

wen, ¢neerden dese statoverdwerss XV M Rynsgulden, mar nae der maentvertoegen 

dieVyf Veentkens weder in horen alden leger opte Langhstraet. 

Remigii confessoris anno M o CCCCC o XII o : Theodericus die Borchgreue, Martinus 

de Campen, Franciscus Toelinc, Iohannes de Erpe, Rodolphus Noppen, 1 / 

Aelbertus de Berkel, Henricus Kuyst ¢lius Gerardi. 

Burgimagistri seu receptores: Iohannes Pynappel Ianss., Iohannes ¢lius Iohannis 

Hermanss., nomine et absque onere. 

Dat Henric Kuyst heilich-geestmeester wairt 

In dicto scabinatu XXVIII a maii sabbato post octavas Penthecostes obiit Iohannes 

Kanapart, magister Mense Sancti Spiritus in Buscoducis, cuius anima requiescat 

in pace. 2 

Et in eodem scabinatu VI ta iunii electus est Henricus Kuyst in magistrum eiusdem 

Mense. 3 

In den voirs. iair XII des maendaigz nae den sondach Misericordia 4 toech dese 

stat uuyt met een zeker getal van knechten diese in hare souldyen hadde, over 

der Mazen nae Boemel omme Boemel te benauwen ende aent Oenselsche veer 

een blochuys op te slaen, dwelc aldair zeer wael soude hebben gedyent. Mar hoewael 

tvoirs. blochuys begonnen was, soe bleeft noch onvolmaect by toedoene van 

ennigen die tregiment van deser stat dair hadden ende oic byder onwillicheit /der 

knechten, die naedien dat die maent daerse in waren was overleden, waren zy te 

bidden ende wouden weder hoir souldye opte hant hebben, dairtegen dese stat 

quade gereetscap had, wantse syndert den opbreken vanVenle groete penningen 

hadverscoten ende die nederlage voir Boemel omtrent Rossem had geleden, dairaf 

dese stat vele moetz had verloren. 

Dat Megen gebrant wert 

Ende oic blee¡ tvoirs. blochuys onvolmaect, mitzdien dat dien 5 die Gelderssche 

innamen Megen ende tslot aldair, datse geheelic uuytbranden als denVII en dach 

meye, vrydach in den voirs. iair XII. 

Dat Os ende die kerck aldair ende oic Berchen worden gebrant 

1512-1513 

Ende oick opten selven branden zy die vryheit van Os metter kercken aldair ende 

die capel van Sint-Anthonis op Scadewyc ende tdorp van Berchen. Ende alsoe 

blee¡ tvoirs. blochuys onvolcomen, want die ruyters alsdoen vandair vertogen 

nae Megen, mar evenwael beyden zy zoe lange dat die Gelderssche wael te pass 

1 

Rechtsonder rest van custode. 

2 

Vertaling: in genoemd schepenjaar stierf op 28 mei, zaterdag na het octaaf van Pinksteren, 

Jan Kanapart, meester van deTafel van de Heilige Geest in's-Hertogenbosch, wiens ziel ruste 

in vrede. 

3 

Vertaling: en in hetzelfde schepenjaar werd op 6 juni Hendrik Kuystgekozen als meester van 

dezelfdeTafel. 

4 

Namelijk 26 april 1512. 

5 

Aldus hs., verschrijving. 

323

fol. 371 r 

fol. 371 v 

fol. 372 r 

1512-1513 

weder ewech waren, ende alzoe kenden die boeven malcanderen dat deser stat 

ende ingesetenen deser meyeryen een lestich oirloich was. 

Dat die keyser Maximiliaen in Brabant gehuldt wairt 

Dairnae quam die voirs. keyser Maximiliaen weder in Brabant, dair hy als voegt 

van den voirs. eertshertoge Kaerle, te wetene tot Loeuen 1 /den XXIIII en dach in 

meye ende tot Bruessel den XXV en dach meye in denvoirs. iair XII, wairt gehuldt. 

Dat Tiiel weder van den Geldersschen ingenomen wert 

Dairnae ende als die stadt van Tyel syndert dat die voirs. coninc Philips uuyten 

lande van Gelre toech, aen dese zyde hadde geweest ende bewairt met ruyteren, 

daira¡ Ianvan Balueren capiteyn ende hooftman was, die tsamenvan deser zyden 

worden onderhouden, soe zyn die Gelderssche als opten dorden dach septembris 

in den voirs. iair XII des smorgens omtrent zeven uren by slappen toesien des 

voirs. Ians van Balueren, die een Gelderssche man was, bynnen Tyel gecomen 

ende hebben die stat ingenomen, daerse uuytiaechden alle diegeen die van deser 

zyden dairinne waren ende lyeten Iannen van Balueren voirs. goetzmoetz uuyt 

trecken, quare, 2 etc. In deselve maent septembris die voirs. Geldersche merckende 

datse vast voirspoet hadden, dat dese stat luttel troest hadde ende dat die 

knechten van denVyf Ventkens, liggende opte Langstraet, geen feyten van oirloge 

opte Gelderssche en wouden doen, wantse vele tachter waren ende nochvan datse 

/ voir Venle hadden gelegen, soe maecten dieselver Gelderssche hen sterck ende 

een grote vergaderinge van knechten ende huyslieden, in getal omtrent XXII C 

soe men seeghden, dairaf overste capiteyn was een die men noempden die greve 

van Moerss, een bastart wesende, etc. die hem tot Boemel verhyelt, ende quamen 

als den XXIIII en dach septembris in denvoirs. iair XII, bii hen hebbende een deel 

parden in getal omtrent IIÃÙ Ä C , van Thiel, die voren inne met scepen omtrent den 

avont tot opten Ham ende namen inne thuyss tot Kessel, daerse op 3 ende tot Kessel 

zy hen onthielden dien nacht. 

Dat Hyntham wert gebrant met VII moelens 

Ende des anderendaigz, te wetene den XXV en dach septembris smorgens, toegen 

dieselver Geldersche vandair op te richz doer dbroeck ende quamen tot Roesmalen 

ende tot Hyntham voir den boem, dair zekere van den bourgeren deser stat sonder 

ontheyt met drie oft vier veltbussen henen waren gevaren ende geloepen, stellende 

dieselver bussen dwaeslic buyten den boem. Die Gelderssche oepenbaerde hen 

subtylic met een deel van hoiren perden by den camp der Zusteren van Oirten ende 

hoeren hoep van den voetknechten lach omtrent die Mutze. Ende die bourgeren 

deser stat, siende die voirs. Gelderssche perden, hebben zy dairnae metten voirs. 

veltgescut gescoten. dWelc siende die Gelders- 4 / sche dat die bussen gelost waren, 

1 Rechtsonder rest van custode den XXIIII en dach. 

2 Vertaling: daarom. 

3 Aldus hs., hierna is een werkwoord weggevallen. 

4 Rechtsonder rest van custode sche dat die bussen. 

324

fol. 372 v 

fol. 373 r 

soe zynse met enen gedruyss aen comen slaen ende vyngen dair dieselver bourgeren, 

diere XVoft XVI wass oft meer, ende namen die bussen ende reden voirts met 

enen gedruyss, sonder marren verbrandende Hyntham ende VII moelens van den 

IX moelens die dair stonden. Ende dit gedaen hebbende, toegen zy voirts terstont 

mede nae Middelrode, datse verbranden, ende voirts tot Scynle, dairse benachten. 

Ende in der nacht toegen zy op van Scynle, datse verbranden metter kercken aldair, 

ende vandair toegensche voirt brandende nae Lyeshout, Stiphout ende voirt tot 

Geldrop, daerse die kerck verbranden met vele lyeden opten thoren wesende, sonder 

nochtans dairaf were te doen. Ende vandair toegensche voirt tot Nederweert 

dairse benachten, ende vandair voirt tot Rueremunde inne. 

Dat dese stat ende meyerye tsamen vercoften M Rynsgulden 

1512-1513 

Terselvertiit die voirs.Vy¡ Veentkens lagen noch bynnen deser meyeryen ende toegen 

van dorp te dorp, uuyterende die arme ingesetenen boven die groten lasten 

diese te dragen hadden. Ende zy en wouden den voirs. Geldersschen genen stoot 

doen, wantse nyet betaelt en weren. Ende dairnae als den XI en dach octobris dese 

stat, ziende datse hoir selver must helpen /zoudtse behouden blyven, heeft zii die 

vryheiden ende dorpen deser meyeryen bescreven ende hier wesende is een accoert 

genomen tsamentlic te ¢neren XVI C Rynsgulden ende hebben alsoe dese 

stat ende die steden, vryheiden ende dorpen deser meyeryen tsamentlic aen versceyden 

personen verset ende gevest in er£osrenten duysent Rynsgulden ende geloeft 

malcanderen die nae gelycke porcien te gelden ende bynnen XII iaren 

naestcomende af te quyten, met welcken penningen ende meer andere die de van 

Antwerpen dairby deden, worden betaelt die voirs. knechten van denVy¡Veentkens. 

Ende betaelt zynde, worden dairuuyt gecoren M knechten ende noch M 

knechten die tot Wissem hadden gelegen, ende dairtoe nochV C ruyteren te perde, 

die tsamentlic by de van Antwerpen ende by deser stat worden aengenomen ende 

geleegt alomme tegens die Gelderssche omme noch van vorderen last ledich te 

blyven.Want all was die keyser in Brabant gehuldt ende bilcken troest desen lande 

gedaen zoude hebben, vertoech hy nochtans weder opwaert. 

Hoe die keyser deser stat screef enen brie¡, onder meer alhier te seynden 

tonser hulpen den hertoge van Bruynswyck met zynen brueder 

Nyettemin hy troesten sunderlinge dese stat met brieven zoe hy meest conste, seyndende 

dieselver keyser onder meer brieven deser stat enen brie¡, besloten, gegeven 

in der stat Coelen den XII en 1 / dach augusti in den voirs. iair XII ende by zynrer 

hant getekent `per regem' 2 ende van deser stat ontfangen dairnae den XIX en dach 

derselver maent augusti, beruerende dieselver brieven onder meer dat die koerfursten, 

fursten ende Staiten des Heylychz Rycx in eygen persoen weren geweest tot 

Coelen ter dachvaert, daerse om die expedicie van den oirloge van Gelre tesamen 

een eendrechtige conclusie hedden genomen ende der keyserlyke maiesteyt consenteert 

op horen cost te dyenen met een groet getal van volck, te voet ende te perde, 

1 Rechtsonder custode dach augusti. 

2 Vertaling: voorde koning. 

325

fol. 373 v 

fol. 374 r 

1512-1513 

ende die ongehoirsame Gelderssche te helpen stra¡en, dairaf overste capiteynen 

weren geordineert hertoge Henrick ende hertoge Erithvan Bruynswyck, gebruederen, 

die bynnen XVdaigen hier int landt zouden wesen. Ende dairnae zoude hyoick 

comen om des oirloigs een eyndt te maken, etc. dwelke die voirs. keyserlyke maiesteyt 

deser stat hare vertroestenisse ende verblydinge alsoe onder meer woerden vercundichden, 

datse goeden moet zoude nemen ende den voirs. corten tyt paciencie 

hebben ende daerentusschen dbeste doen.Want hy en zoude dese stat nummermeer 

begeven alsoe lange als Got hem op dese werelt lyet leven, etc.; prout in litteris incipientibus:`Maximiliaen, 

van Goidz genaden Roemssche keyser, altyt vermeerder 

srycx, lieve bysundere'etc. et comprehensis folioVI C XXXVI./ 

Op welke scryven dese stat wat moetz weder nam, verlangende zeer nae denvoirs. 

XV en dach, bynnen welcken tyde evenwael die hertogen voirs. nyet en quamen, 

mar vertoech hen coemste tot Sinte-Hubrechsdach toe dair naestvolgende. 

Dat hertoge Henrick van Bruyswyc in deser stat quam 

Ten welken Sinte-Huybrechsdach wesende woensdach in denselven iair XII omtrent 

drie uren nae myddach bynnen deser stat quam die voirs. hertoge Henrick 

van Bruynswyc, die hem screef Henrick der Altste, met V C perden endeV C voetknechten 

oft dairomtrent, latende den voirs. hertoge Eritden, zynen brueder, met 

een deel volcx tot Goch ende dairomtrent. 

Dierste reyse van den hertoge van Bruynswyc 

Ende die voirs. hertoich Henric reysden des anderendaigz met zynen volck ende 

met III C knechten, dairaf Hanss Keyser hoeftman was, uuyt deser stat nae Gorinchem 

ende vandaer naeTyelreWert ende in de Neder-Betuwe, dair hy drie daigen 

naesteen bornden. Ende dat gedaen quam hy weder bynnen deser stat. End alsoe 

bynnen deser stat wesende, dieselver stat als den XX en dach novembris anno XII 

dede noch onder den voirs. Henric IIII C knechten diese hem versouten ende dairaf 

hy hoeftman setten enen genoempt Iheronimus Nyerss, dairmede hy die palen 

ginc besetten. / 

Item den XXIII en dach novembris dairnae zoe leenden dese stat den voirs. hertoich 

tot zynre begerten XV C gouden gulden, die hy guetelic wedergaf dairnae 

den XXVII en dach novembris. 

Die ander reyse van den hertoich van Bruynswyc 

Item opten voirs. XXVII en dach novembris anno XII omtrent IX uren voir myddach 

reysden die voirs. hertoge Henrick met allen zynen lyeden ende onsen 

knechten nae Den Graue ende te Graue over der Mazen wesende, quam dair by 

hem die voirs. hertoge Erith, zyn brueder, met zynenvolck, diewelke alsoe tsamen 

reysden nae der voechdyenvan Gelre, voirts nae Stralen ende voirts omtrentVenle 

ende Rueremunde, daerse onderwegen ende omme vele dorpen afbranden, als 

Ouerasselt, Neerasselt, Nyekerc, Audekerc metter moelen, Cappel,Verudruyt, 

Creuel metter moelen, dlant van Creykenbeeck, Lolburcht, Hynsbeeck, Bryel, 

Greefroy,Vlasroten tslot,Vyersen dmeestdeel. 

326

fol. 374 v 

fol. 375 r 

Dat hertoich Erith van Bruynswyc oec bynnen deser stat quam 

Ende dese fayten van oirloge al gevordert zynde, besetten die voirs. hertogen Stralen 

met VI C knechten ende hondert perden ende quamen tsamen bynnen deser 

stat den XV en dach decembris omtrent III uren nae myddach. 

Dat die heren tot Colen worden gericht 

Item in deselve maent decembris anno XII was in der stat van Coelen enen groeten 

oploep: die heren aldair worden van der gemeynten gevangen ende tot VII toe 

incluys metten zwert gericht. / 

Dat hertoich Erith weder wechreysde 

Oeck in den voirs. iair XII, den XI en dach ianuarii, nam die voirs. hertoich Erith 

oirlo¡ ende reysden uuyt deser stat nae den keyser die hem had ontboden, zoe 

men seeghden. 

Dat Hezewyc, Dynther branden 

Item dach 1 ianuary dairnae reysden hertoge Henrick voirs. nae Hollant, latende 

dit quartier heel bloet, ende den XVI en dach daernae, woensdach, verbranden die 

Geldersche Hezewyc ende Dynther. 

Dat dlant van Altenaa gebrant wairt 

1513-1514 

Ende den XIX en dach februarii quam die voirs. hertoich weder bynnen deser stat 

ende versocht meer ende vorder bystant te hebbene aen de andere steden van Brabant 

ende oic aen de Hollanders, dairop dachvairden tot Bredaworden gehouden, 

mar evenwael en quam dair nyet a¡. Ende alsoe als den XXVI en dach february 

dairnae toech die voirs. hertoich nae den keyser omme dairop met hem vorder te 

communiceren, latende zyn volck liggen bynnen deser meyeryen, die nergens tot 

bescud van den lant verstaen en wouden, wantse nyet en worden betaelt. Ende 

wass alsoe die voirs. hertoich Henric van hier totten IX en dach van aprill toe dairnaest 

volgende, ten welcken IX en dach die voirs. hertoge Henrickvan Bruynswyc 

weder bynnen deser stat quam ende opten zelven dach verbranden die Gelderssche 

dlant van Altenaa. Die voirs. hertoge Henrick der Altste reysden voirts nae 

den hove tot / Mechelen omme aengenomen te werdene van den lande van Brabant. 

Ziinen heysch was zulck, dat hy nyet aengenomen en waert, mitz denwelcken 

hy wederomme vandair vertoech nae deser stat ende quam bynnen deser 

stat den XVIII en dach van aprille in den iair XIII naestvolgende. 

Remigii confessoris anno M o CCCCC o XIII o : Henricus die Leeuwe, Henricus de 

Vden, obiit in suo scabinatuVII a novembris, Iohannes de Berkel, Lambertus Bogart, 

Gerardus Colen, loco Vden defuncti, qui Gerardus prestitit iuramentum 

XV ta novembris, Theodericus die Borchgreue ¢lius Theoderici, Henricus Pelgrum 

¢liusTheoderici, Iohannes Cock. / 

1 Aldus hs., men verwacht een datum. 

327

fol. 375 v 

fol. 376 r 

fol. 376 v 

1513-1514 

Burgimagistri seu receptores: Wolterus die Ieger, Lambertus ¢lius Willelmi 

Goess. van der Laerscot, nomine et absque regimine. 

Dat hertoech Henric weder vertoech 

Die voirs. hertoich Henrick van Bruynswiick ten voirs. XVIII en dach van aprille 

bynnen deser stat gecomen zynde ende alhier den tyt van vy¡ oft sess dagen geweest 

hebbende, vertoech hy nae Bucstel, dair hy by den heer van Bucstel te Stapelen 

ginck liggen, ende zyn lieden leeghden hy in den dorp van Bucstel ende 

Lyemde, daerse die ingesetene geheelic uuyteerden sonder yet vele te gevene, dair 

die voirs. hertoich oic blee¡ liggen totten XI en dach toe van iunio dairnaest volgende. 

Ende opten selven dach vertoech hy van Bucstel nae Tricht ende voirts 

nae den keyser, latende ende sculdich blyvende vele sculden bynnen deser stat 

ende dair hii gelegen hadde. 

Dat die heer van Nassouw capiteyn van den oirloge wairt 

Item die voirs. hertoech van Bruynswyc aldus als voirs. is tot Boxtel liggende, soe 

wert als den XX en dach meye greve / Henric van Nassouwe ordineert voir enen 

oversten capiteyn omme tvoirs. oirloge tegens die Gelderssche te beleyen ende 

donderseten te helpen bescudden, ende comende bynnen deser stat worden hem 

gescenct Vamen wyns ende L malder haveren. Dairnae in den voirs. iair XIII in 

iunio began men te spreecken van peys tusschen desen lande ende den Geldersschen 

ende dairomme reysden vanwegen des heren van Gelre nae den hove van 

Brabant den XXII en dach iunii anno XIII een geheiten doctor Langh, met Henricken 

van Ghent, etc. 

Dat Amerzoyen wairt ingenomen 

Dairnae op Sint-Ianss-Baptistenavont nam inne die voirs. heer van Nassou tslott 

tot Amersoyen. 

Dat Vyerssen weder met vele dorpen gebrant waert 

Dairnae den XIX en dach iulii in den voirs. iair XIII die voirs. heer van Nassouwe 

voir enen oversten capiteyn aengenomen wesende, toech over der Mazen by Rueremunde 

ende verbranden aldairVyerssen ende vele dorpen. 

Dat den Dordschen Wert gebrant wairt 

Dairnae op Sint-Iacopsdach deden die Geldersschen in den Dordschen Werden 

met branden ende roven groten scaide. / 

Van den bestant, gemaect tusschen desen landen ende den heer van 

Gelre, duerende vier iaren 

Daernae in denselven iair XIII, naedien dattet een wyle oirloge had geweest tusschen 

desen landen ende den Gelderschen ende vele scaiden met brant, roe¡ ende 

gevenckenissen aen allen zyden gesciet waren, soe eest becomen zoeverre dat by 

328

fol. 377 r 

fol. 377 v 

1513-1514 

der doerluchtiger hoichgeborene furstinne, vrouwe Margrieten, eertshertoginne 

van Oistryc, hertoginne ende grevinne van Bourgoindien, naegelaten wedue van 

Sauoyen, regente ende gouvernante van desen landen, in afwesen der keyserlyke 

maiesteyt macht ende beveel hebbende by procuracie van zynre maiesteyt ende 

van den eertshertoge Kaerle, etc. ter eenre, ende herenWillemen van Lanck, doctor, 

cancellier ende procuratoir heren Kaerls van Gelre, hebbende oic van hem 

volcomen macht, ter andere zyden, een goet, vast ende oprechtich bestant ende 

aenstant van oirlogen tusschen die voirs. heren, horen landen, lyeden, onderseten 

ende verwanten van beyden zyden gemaect ende gesloten is voir den tyt van vier 

iaren naestcomende ende achtereenvolgende, ingaende opten lesten dach van iulio 

in den voirs. iair darthien. 

In den iersten is gesloten dat durende den voirs. tyt die ondersaten van beyden zyden 

met malcanderen te water ende te lande coepmansgewyse ende anderssins 

zullen moegen verkeren ende hoir neringe doen opte gewoentlike tollen ende / 

ongelde, vry, veylich ende ongelet sonder om vyantscap wille oft andere saken gesciet 

zynde durende doirloge becummert te werdene ende zullen cesseren alle oploepen, 

feyten van oirlogen te beyden zyden; 

Hiertegen dede heer Kaerle van Gelre des maendaigz nae den sondach 

Oculi in den voirs. iair XIII als hy die stat van Arnhem weder innam, vangende 

ende scattende die Bourgoensche dairinne wesende 

item dat elckvan denvoirs. heren den tyt voirs. duerende halden ende gebruycken sal 

die steden, sloten, huysen, vestenissen, landen ende heerlicheiden die zy inhebben, 

dairvan zy nu ter tyt gebruycken, te weten die keyserlyke maiesteyt ende eertshertoge 

Kaerle van der stat, scependom ende richterampt van Arnhem, van der stat 

ende lant vanWachtendonc, van der stat, slote, lant ende ampte van Montfoirt, zoe 

wilneer coninc Philips die gebruyct heeft, nae den tractaet van Rosendael oick die 

stat Stralen met horen toebehoren; ende heer Kaerle van Gelre sal behalden dat 

drossaetampt van Stralen, uuytgesceyden dat die drossaet in der stat Stralen geen 

iurisdictie en sal hebben, etc.; 

item ende dat heer Kaerle voirs. sal behalden tganse lant van Kessel ende stellen 

dair zyn ampluyden, uuytgesceyden thuys ende heerlicheyt van Geysteren metten 

renten ende gueden dairtoe behorende, dwelc blyven sal aen den eertshertoge 

voirs. ende al durende den tyt des bestantz; ende dat men durende den bestande 

ter eenre noch ter andere zyden geen nyewe stercten oft vestenissen maken en 

zall; / 

item dat die baenreheren, edele, leenmannen ende andere ondersaten van den 

lande van Gelre ende greefscap van Zuytphen, haldende die zyde ende partye 

der keyserlyke maiesteyt ende des eertshertogen, oic houden ende gebruycken 

zullen hoir huysen, sloten ende vestenissen zy nu inhebben, metgaders die renten 

dairtoe behorende zoe zy die nu besitten, ende oic hoir andere gueden diese dair 

hebben, etc.; 

item dat die ioncker van Bathenborch durende dit bestant gebruycken sal die stat, 

slote ende heerlicheit van Bathenborch metten renten dairtoe behorende zoese nu 

zyn, beheltelyc dat hy daer geen nyewe stercten maken en sal, ende van zynen anderen 

gueden, die keyserlyke maiesteyt ende die eertshertoge zullen hem dairvoir 

329

fol. 378 r 

fol. 378 v 

1513-1514 

versien van een redelycke provisie; oick dat hy tegens heer Kaerle van Gelre oft 

zynen lande durende dit bestant nyet en zal doen, opte verboren die stat ende 

heerlicheyt van Bathenborch, ende dat hem tegens bestant te doen geen bystant 

gedaen en zal werden, etc.; 

item dat heer Kaerle voirs. weder aenvangen zall alle die andere sloten, vestenissen, 

plattelanden van den geheelen hertoichdom van Gelre ende greefscap van 

Zuytphen, uuytgenomen die vorn. porcelen; 

item dat die baenreheren, edele ende onderseten slantz van Gelre haldende die 

zyde des voirs. heren Kaerls van Gelre, insgelycx zullen behalden / ende gebruycken 

allen die huysen, hoven, sloten ende vestenissen diese nu tertyt inhebben, 

metgaders die renthen ende gueden dairtoe behoerende, etc.; 

item dat alle die ondersaten van beyden zyden, zoewael die bourgeren ende ingesetenen 

van Arnhem als andere, haldende die zyde der keyserlyke maiesteyt ende 

des eertshertogen, ende insgelycx die halden die zyde heren Kaerls van Gelre, zullen 

terstont comen tot hueren gueden wair die gelegen zyn ende die aenverden 

zoese die vinden, ende dan heer Kaerle die nyet anders en sal belasten noch tracteren 

dan andere, ne¡ens hen geguedt, etc.; insgelycx zullen heer Kaerls onderseten 

tracteert werden in de gueden diese hebben onder den eertshertoge; 

item oft duerende den oirloge ennige renten oft gueden van der eenre oft der andere 

zyden by contumacien oft anderssins afgewonnen waren, zulckenen afwynninge 

zullen tenyet zyn; 

item dat by desen bestande sal abolicie generael gedaen werden van al des duerende 

die veede gesciet mach wesen met woerden, wercken oft anderssins; 

item en zullen die fursten te beyden zyden nyet gestaden dat ennige vyanden der 

eenre furst lyden doer die steden ende landen des anderen om hem te bescadigen; 

item oft duerende dit bestande ennige overgrepen gescyeden, zoe en salt dairmede 

nyet gebroken wesen, mar die van den fursten des gedaen hedde, sal zulcx 

richten bynnen eenre maent nae den versueck /ende oft aen de richtinge twyvoldich 

verstant vyel oft gebreck, dat sal staen ter cleringe ende richtinge der conservatoren 

van desen bestande hiernae bescreven, welcke conservatoren gehouden 

zullen zyn dairaf bynnen den naesten drie maenden hoir uuytspraeck te doen; 

item ende in desen bestande zyn begrepen vanwegen der keyserlyke maiesteyt 

ende des eertshertogen die eertsbisscop van Coelen, die bisscop vanVtrecht, die 

hertogen van Saxe, van Cleue, van Guylich ende Bruynswyc metten horen landen 

ende onderseten indien zy hen dairafvercleren bynnen II maenden nae der publicatie; 

oeck zullen dairinne begrepen wesen die greven van Egmond ende van Bueren, 

ende huer kynderen, die greve van Den Berge, die heren van Yselsteyn, Batenborch, 

Buchouen, Ott Schenc, Cornelis Pyeck, etc.; 

insgelycx vanwegen heren Kaerls van Gelre zullen hierin begrepen wesen die hertoge 

van Lothryc, die heer van Montfoirt, die stat vanVtrecht, etc.; 

item die conservatoers van desen bestande, te weten vanwegen der keyserlyke 

maiesteyt ende des eertshertogen die eertsbisscop van Coelen, ende vanwegen heren 

Kaerls van Gelre die hertoge van Beyeren, domdeken tot Coelen; 

330

fol. 379 r 

fol. 379 v 

Dit bestant heeft heer Kaerle van Gelre bezworen corts dairnae 

item tot zekerheit des bestantz zoe zullen /die fursten gehouden zyn tselve bestant te 

accepteren, rati¢ceren ende bynnen eenre maent nae der publicacien zullen zweren 

ende geloven in furstelycken woerden op die heilige evangelien tselve bestant onverbrekelic 

tonderhaldene, doen ende laten onderhaldene, ende zy bynnen eenrer 

maent hiervan zullen geven hoir bezegelde brieven, ende dat die eertshertoge voirs. 

gehuldt wesende tselver bestant zal accepteren ende rati¢ceren; ende oic tot vasticheit 

des bestantz zullen die bourgermeesteren, scepenen ende raet der steden van 

Nymegen, Rueremunde, Zuytphen,Venle, Tyel, Boemel ende Gelre voir hen ende 

voir die gemeyn bourgeren oick gehalden zyn den principalen brie¡ des heren van 

Gelre met hem te bezegelen; ende insgelycx zullen bezegelt werden vanwegen der 

keyserlyke maiesteyt ende des eertshertoge gelycke brieve byden stedenvan Brabant 

ende Hollant, te wetene Loeuen, Bruessel, Antwerpen, sHertogenbosch, Dordrecht, 

Leyden, Haerlem, Delft, Amsterdam ende Der Goude ende oic by der stat 

Mechelen; prout in litteris incipientibus: `Margriet, geboren eertshertoginne van 

Oistryc'etc. et comprehensis folio. 1 

Uuytroepinge des bestantz tusschen desen landen ende den Geldersschen 

Ende tvoirs. bestant wairt hier bynnen deser stat voir den raitshuze ter poyen a¡ 

gepubliceert in den voirs. iair XIII den IX en dach in augusto, dynsdach opten 

slach van thien uren. / 

Dat die EngelscheTerwarnen belagen 

Oeck in den voirs. iair XIII soe is opgestanden ende verresen een groete, zwair 

oirloigh tusschen den coninc van Vrancryck ende zynen landen ter eenre ende 

den ionghen coninc Henric van Engelantter andere zyden. Ende is geboirt in denselven 

iair omtrent Sint-Iansmisse te midsoemer zyn overcomen die coninc van 

Engelant in persoen met wel C M mannen, soe men seeghden, ende maecten hoir 

belech voir die stat vanTerwanen. 

Hoe die keyser by den coninc van Engelant quam 

1513-1514 

Ende dairvoir liggende quam die voirs. keyser Maximiliaen neder ende nam zynen 

leger tot Sint-Oedemaers ende dairomtrent ende reysden aen ende a¡ by den 

coninc van Engelant. Ende aldus liggende voirTerwanen quamen als des anderen 

daigz Assumptionis Marie die Fransoysen met groter macht omtrent Terwanen 

omme den legerop te locken endeTerwanen te provanden ende te spysen. Die keyser 

vernemende die Fransoysen heeft hem gesterct uuyten voirs. leger met een zeker 

getal van edelen ende zyn ten gemuyt getogen den Fransoysen, dairaf datse 

nedertoegen wel III M mannen ende vingen vele groete eedelen van den Fransoysen, 

alsoe dat Terwanen onprovant bleef. 


331

fol. 380 r 

fol. 380 v 

fol. 381 r 

1513-1514 

Dat Terwanen wairt opgegeven 

Ende dairnae coirts den XXII en dach augusti / in denzelven iair XIII maendach 

zoe heeft die stat van Terwanen hair opgegeven ende opgegeven hebbende dede 

die voirs. coninc van Engelant die in poirten, mueren, huysen ende tymmeringen 

geheelic mineeren, slecht maken ende omwarpen. 

Dat Doernick belegen wairt ende gewonnen 

Dair terstont nae in denselven iair XIII den thiensten dach septembris vertoegen 

die voirs. keyser ende coninc van Engelant van Terwanen ende maecten belech 

voir die stat van Doernic, dairse in groeter macht voir laigen totten XXII en dach 

septembris, ende ten zelven dage gaven die van Doernic hen in handen des keysers 

ende conincx voirs. ende bynnen Doernic worden geleegt vele Engelsche, die 

de stat bewaerden in behoe¡ des conincx. 

Hoe die heren in Den Hage screven aen den tolneer tot Yersickeroirt 

aengaende der vryheit deser stat 

Oeck in den voirs. iair XIIIden XVI en dach novembris, naedien dese stat hair aen 

de heren van der Rekeninge in Den Hage beclaigt hadde vanvele ongelycx dat den 

poirteren deser stat geboirden van den tolleners van Hollant, Zeelant endeVrieslant 

ende besunder voir den tol vanYersickeroirt boven die vryheit van den tollen 

die dese stat aldair / heeft, soe screven die voirs. heren van der Rekeninge in Den 

Hage aen ClaessenVyerlinc, gecommitteert ten ontfange van den tol van Zeelant 

opte wachte van Yersickeroirt, versueckende dat hy die van Den Bossche zoude 

laten in sulcker vryheit als zy tot desen dage toe geweest hedden sonder hen vorder 

te traveleren, ende indien hy ter contrarien van dien yet gedaen hedde, tselve 

soude repareren ende indien oec hy die previlegien dier van Den Bosch nyet wel 

en verstondt, zy hedden dairaf gecommuniceert met Iannen van den Bosch, zynen 

meester, die soude hem al tverstant van dien wel vercleren, etc.; prout in litteris 

incipientibus:`Die luyde van der Rekeninge in Den Hage'etc. et comprehensis 

folio CCCC LXVI. 

Dat men den toll in den lande van Gelre begonst op te scryven 

Oeck in den voirs. iair XIII omtrent den XX en dach septembris, naedien heer 

Kaerle van Gelre peys cregen hadde met desen landen ende een bestant, gelyc voir 

geruert staet, den lesten dach iulii lestleden gemaect was, soe heeft dieselver heer 

Kaerle daerenboven dese stat ende hair bourgeren gaen travelieren ende heeft gedaen 

bevele alomme zynen tolleners, datse die poirteren deser stat sonder toll /te 

geven nyet en souden laten passeren ende dat alsoe wat staende nae vervolch by 

deser stat gedaen, waert geordineert dat die tolleneren zouden opscryven zulckenen 

gueden als die poirteren deser stat voirby die tollen brengen zouden ter tyt toe 

dat die saken van deser stat vryheit met recht oft gevoege oft anderssins uuytgedragen 

zoude wesen, onder vorwarde oft men bevonde alsoe dat dese stat geen 

vryheit opte tollenvoirs. en hedde, dat alsdan die stat voirs. van al des opgescreven 

332

fol. 381 v 

fol. 382 r 

fol. 382 v 

1514-1515 

sal wesen den voirs. tolleners horen tol dairaf sal refunderen, welke opscryven 

duerden tot omtrent Alreheiligemisse dairnae in denselven iair XIII. 

Van deser tyt mosten die poirters deser stat tol in den lande van Gelre 

geven 

Ende nae dier tyt en wouden die tolleners in den lande van Gelre geseten nyet 

meer ennige opscryven doen, mar die poirters deser stat voirby hoir tollen passerende, 

mosten toll geven. 

Opten naestvolgende dach van Sinte-Remeyss des avonts tevorens in den iair 

XIIII gingen a¡ die voirs. sess mannen, totter policien deser stat gecoren in den 

iair el¡ lestleden, / ende den XVI en dach augusti in denselven iair XIIII worden 

gecoren andere zess mannen als hiernae blyct. 

Remigii confessoris anno M o CCCCC o XIIII to : Raso Raessen, doctor in medicinis, 

Iohannes ¢lius Godefridi de Hedel, Matheus Kuyst, Petrus die Borchgreue, 

Nycolaus Spierinc, Iohannes de Gunterslaer, PetrusToelinc. 

Burgimagistri seu receptores: Egidius de OsWillemss., Franciscus de Elmpt Martenss., 

nomine et absque onere et regimine. / 

In den voirs. iair XIIII den XVI en dach augusti soe hebben die scepenen, gesworen, 

raitsluyden ende dekenen van den ambachten deser stat gecoren sess nyewe 

goede mannen totter policien derselver stat, by namen Dirck Scoercop, Dirckvan 

Creyelt, Reyner Ians Daemss., Bruysten Wellen Arts., Arnt Monic, lakencoper, 

Hermanen Keteler, denwelcken sess mannen die voirs. scepenen, gezworen, raitsluyde 

ende dekenen van den ambachten deser stat, representerende die drie leden 

derzelver stat ende in dien name, gegeven hebben gelycke macht als gehadt 

hebben die sess mannen die in den iair XI lestleden totter policien deser stat ordineert 

waren, ingaende op Bamisse anno XIIII ende duerende drie iaren naestvolgende 

sonder myddele. 

In den voirs. iair XIIII in de heilige daige van Paeschen soe reysden heer Kaerle 

van Gelre met Voft VI perden stillic nae den coninc vanVrancryc ende quam weder 

int lant in denselven iair des woensdaigz nae den sondach Misericordia. 1 / 

Oeck in den voirs. iair XIIII terstont nae den hoichtyde van Paeschen soe begonsten 

die bouwmeesters deser stat, by namen Geerlaec die Roeuer, meester Henric 

Pelgrum Dircxsoen, Dirck van Hedel, Tyelman van den Broec, opt Hynthamereyndt 

aen te leggen een muere, streckende van der uuyterster Hynthamerpoirten 

doer den Muntel, dwerss tot deser statmuer die dair streckt after dieTolbrugge, die 

opgemaect was omtrent Bamisse in denzelven iair. 

In den voirs. iair XIIII omtrent den hoichtyde van Sinte-Seruaes soe reysden nae 

Vngarien die voirs. 2 , suster van den voirs. eertshertoge Kaerle, die desponseert 

was des zoen des conincx vanVngarien. 

1 Namelijk 3 mei 1514. 

2 Hierna is plaats opengelaten voorde eigennaam, bedoeld wordt Maria van Hongarije. 

333

fol. 383 r 

fol. 383 v 

1514-1515 

Dairnae in denselven iair omtrent den hoichtyde van Pinxten wairt tot Mechelen 

vanwegen des conincx soen van Deenmarcken beslapen die voirs.Ysabela, suster 

van den eertshertoge voirs. / 

Peys tusschen den keyser ende den coningen van Vrancryc ende Engelant 

Oeck in den voirs. iair XIIII omtrent Sint-Iansmisse te midzoemer soe wairt tracteert 

ende gemaect pays tusschen die voirs. heren den keyser Maximiliaen, den 

coninc vanVrancryc ende den coninc van Engelant. 

Dat die hertoge van Bruynswyc doot bleef 

Dairnae in denselven iair XIIII omtrent Sint-Iacopsmisse wairt hertoge Henric 

der Altste van Bruynswyc dootgescoten in Vrieslant voir een slot, genoemt Den 

Oirt, dair hy comen was ten dienste den hertoge van Zassen, die voir die stat van 

Gruyningen zyn belech had. 

Dat Den Dam wert gewonnen 

Ende dairnae omtrent den hoichtyde van Onser-Liever-Vrouwen-Hemelvartsdach 

wan die voirs. hertoge van Zassen een stat, geheiten Den Damme, dairinne vele 

volcx doot bleef. 

Die dochter van Engelant creech ten huwelic den coninc van Vrancryc 

Daernae in denselven iair XIIII omtrent Bamisse seynden over inVranckryc den 

voirs. coninc Lodewycke vanVranckryc thuys die voirs. coninc van Engelant zyn 

suster, die hy hem ten huwelic ga¡ ende die tevoerens wass desponseert den voirs. 

eertshertoge Kaerle. 

Dat coninc Lodewyc vanVrancryc ster¡ 

Die voirs. coninc Lodewyc /vanVrancryc en leefden by hair nyet langhe, want hy 

ster¡ opten iairsavont dairnae. 

Dat die Dolphin inVrancryc gecroent wairt 

Ende als coninc Lodewyc vanVrancryck doot was, terstont dairnae waert coninc 

gecroent die Dolphyn, by name Franciscus, die hertoge vanValoys ende van Engolemme, 

die ten wive hadde des voirs. conincx Lodewycs dochter, geheiten 

vrouw Glaude, die oic gedesponseert had geweest den voirs. eertshertoge Kaerle 

ende dat afgeslagen ende annichileert waert in den iair VI lestleden, als die voirs. 

coninc Philips van Castilien zyn leste reyse doen zoude te water nae Spaengien, 

dairaf hy ster¡. 

334

fol. 384 r 

fol. 384 v 

Van den raet deser stat te houden 

1514-1515 

Oeck in den voirs. iair XIIII den XXII en dach augusti soe zyn by den drien leden 

deser stat ordineert ende overdragen zekere ordinancien aengaende hoe ende tot 

wat uren men den raet deser stat houden sal ende hoe men die rekeningen van der 

stat gueden doen zal, etc.; prout in acta incipiente: Òp huyden dynsdach'etc. et 

comprehensa folioVI C V. / 

teser tyt waert gehuldt die voirs. kaerle, wesende prince 

van spaengien, eertshertoge van oistriick, hertoge, 

etc. 

Dat hertoge Kaerle, zoen van coninck Philips van Castilien, etc. 

waert gehuldt 

Dairnae in denselven iair XIIII den XXIII en dach in ianuario des diinsdaigz voir 

den hoichtyde der bekeringhe Sinte-Pouwels soe waert die doerluchtige hoichgeboren 

vermoigende furste voirs., Kaerle, prince van Spaengien, eertshertoge van 

Oistenryc, hertoge van Bourgoingien, van Brabant, etc. zoen van wylen coninc 

Philips van Castilien, zoen van den Roemschen keyser Maximiliaen, tot Loeuen 

ontfangen ende gehuldt voir hertoge van Brabant. 

ten tyde van den voirs. hertoge kaerle, wesende nu 1 

Dat hertoge Kaerle consenteert wairt III iaer lanc alle iair CL M 

Rynsgulden 

In den 2 denselven hertoge Kaerle tot synre incoempsten wairden / alsdoen voir 

een bede accordeert van den drien Staiten slantz van Brabant tot drie iaren alle 

iair hondert ende vyftichduysent Rynsgulden, tstuck tot XX stuvers, van halve 

iair tot halven iair te boren, verschynende den iersten termyne Sint-Iansmisse te 

midzoemer int iair M CCCCC XV. 

Dat heer Herman, greve vanWeda, waert gecoren bisscop tot Coelen 

In den voirs. iair XIIII den XIIII en dach in merte des woensdachs nae den sondach 

Oculi soe wairt heer Herman, greve van Weda, wesende canonic in den 

domme tot Coelen ende brueder van den greve van Moerss, gecoren bisscop tot 

Coelen. 

1 v 

Deze kop is onvolledig en staat bovenaan fol. 384 , het laatste blad dat door Peter van Os 

geschreven werd. 

2 

Aldus hs., hierna verwacht men een datum. 

335

fol. 385 r 

fol. 385 v 

fol. 386 r 

1515-1516 

Van den pays gemaect tussen den coninc vanVrancryc ende onsen genedigen 

heer ende van den huwelic desselfs ons genedichs heren 

Daernae in den aprille den XIX en dach, nae Paeschen, in den iair M / CCCCC 1 

XVdes donredaigz nae den sondach als men singt in der kercken voir den introit 

van der missen Quasi Modo, dede die voirs. hertoge Kaerle met zynre genaden 

beslotenen brieven deser stadt sHertogenbosch verkundigen ende voirts openbaerlic 

publiceren den pays, gemaect tussen den voirs. nyewen coninc vanVrancryc 

zynen landen ende onsen voirs. genedigen heer ende zynen landen, ende den 

huwelic tracteert ende gesloten tusschen denzelven onsen genedigen heer ende 

vrouwe Reynata, dochter van wylen coninc Lodewyc van Vrancryck, oudt wesende 

omtrent acht iaren, bevelende ende begerende onse genedige heer voirs. 

processie te begaen, Gode almechtich te dancken ende te bidden om stedicheyt 

des pays ende voirts blyscap te maken met woerscappen ende vieren te stoocken. 

Van der processie begaen om des getracteerden pays wille ende huwelix 

voirs. 

Des sondaigs daernae soe heeft men bynnen deser stad begaen een costelycke 

processie, daerinne omgedragen wierden die reliquien die men gewoentlyc is in 

de groote processie van Sint-Iansmisse omme te draghen. Ende in derselver processien 

ginge in staite die heren scoutheten ende scepenen ende gesworen, secretarysen, 

die goede mannen van der bruedersscappen Onser LieverVrouwen ende 

die goede mannen van den scutteryen ende voirts die goede mannen van den ambachten, 

elck int zyne statelic ende in allen dien manieren als wordt gedaen in der 

processien van Sint-Iansmisse, uuytgesceiden dat men nyet om en droech het 

beeld van Onser Liever Vrouwen, noch het beeld van / Sint-Ian evangelist, onsen 

patroene. Ende des avontz desselfs sondaigz vergaderden sich die naburen van 

den straiten bynnen deser stadt ende hielden tsamen woerscappen, sommige bynnen 

huyss ende sommige opter straten. Ende omtrent der negendalver uren soe 

waert opter marct voer den raethuse ontsteecken een groete viere aldaer van hout 

ende pecktonnen op malcanderen opgestapelt. Ende voirt ter uren voirs. woirden 

ontsteecken in allen straten vele pecktonnen op hoige stillagien op malcanderen 

gestelt. 

Nae der voirs. huldinge hertoge Kaerls voirs. geschiet tot Loeuen als voirscreven 

is in den voirs. iaer van XIIII den XXIIII en dach in de maent van ianuario, waert 

dieselver hertoge Kaerle corts daernae gehuldt tot Bruessel, daernae tot Mechelen 

ende daernae tot Antwerpen, daernae tot Ghent ende daernae tot Brugge. 

Ende daernae als nae Paeschen daernaest volgende in den iaer M V C ende XV 

vertoech diezelve doerluchtige hoichgeboren vermoigende furst Kaerle nae Middelborch 

in Zeelant, daer hy waert gehuldt ende vandaer vertoech hy voirt in Hollant, 

daer hy in deen stat voer ende in dander nae waert gehuld, alsoe dat hydaer/ 

sekeren tyt verthuefden totdat Ysabeel, syn suster die den coninc van Deenmarcken 

was desponseert, als omtrent den hoichtyde van der geboertten Sint-Ians Baptisten 

aldair quam. Ende aldair gecomen wesende, reysden die voirs. hertoge 

1 Hier begint de tweede scriptor van de kroniek. 

336

fol. 386 v 

fol. 387 r 

1515-1516 

Kaerle mett synre voirs. suster ende metten ambassaten des voirs. coninx van 

Deenmarcken die een wyle tytz daer hadden geweest, nae Rotterdamme daer dieselve 

hertoghe Kaerle ende vrouwe Margriet, syn moye, oic daer wesende, als den 

XI en dach in iulio woensdach in den voirs. iaer XV scyede vanYsabelen voirs., die 

metten voirs. ambassaiten des coninx van Deenmarcken vandaer reysden nae 

DerVeer ende voirts die zee inne nae Deenmarcken. 

Ende hertoge Kaerle voirs. reysden vandaer nae der stat van sHertogenbosch, logerende 

des donredaigs savonts den XII en dach in iulio in denselven iaer tot Huesden 

als in den iaer XV. Ende des vrydaigz daernae als den XIII en dach in iulio 

vertoech dieselver hertoge Kaerle van Huesden nae noen omtrentter vierder uren 

ende quam bynnen deser stat van sHertogenbosch des avonts omtrent ter achster 

uren, daer hy hoechelic waert ontfangen.Want hem reeden tegemuytt die hoichscouthet, 

die leechscouthet ende een seker getal van bourgeren. Oeckopten selven 

dach ende tenselven tyde gingen hem tegemuette statelic, paer ende paer, in den 

iersten voirgaende die begynen, dragende elc enen lynen / witten doeck op hair 

hoofden. Daernae volchden paer ende paer die cruysbrueders, daernae die mynrebrueders, 

daernae die predicaren, daernae die brueders des convents van der 

Hemelscher Poirten gelegen aen de Baseldonck. Daernae volchden die bene¢ciaten 

ende canonicken metten dekene der kercken collegiaet Sint-Ians evangelist 

bynnen der voirs., 1 dragende die dekene onder een blaeuwe cleet die monstrancie 

daerinne den doeren staet, ende elckvan den bene¢ciaten ende canonicken droegen 

een bernende wessen kersse van enen pont oft daeromtrent. Daernae volgende 

paer ende paer die cloevenyers, daernae die handboechscutters, daernae 

die ionghe scutters, daernae die alde scutten, daernae die dekenen van den ambachten, 

daernae die secretarissen, daernae die raetsheren, daernae die gesworen 

ende daernae die scepenen deser stat, dragende elck een bernende tortse vanVI 

oft VII stuvers. Ende alsoe comende voir der Pickepoirten waert die voirs. hertoge 

Kaerle aldaer by meester Claessen Kuyst als outste secretaris willecoem geheiten 

ende die sloetelen deser stat waerden hem gepresenteert ende dat gedaen reet hy 

voirts in deser stat ende waert alsoe geleyt in der herbergen. Ende in den incomen 

van den voirs. prince eertshertoge Kaerle stonden bernende opte vloegelen ende 

uuythoecken van der Pickepoirten ende opte thoerens aldaer ende oick boven op 

sHeilichz-Cruyspoirt vele pecktonnen ende boven uuyter voirs. Pickepoirtenvoir 

den voirs. incomen / ende oic nae den incomen waerden gescoten vele haecbussen, 

dobbel ende enckel, ende oick meerder gescutt. In denselven incomen waren 

van der voirs. Pickepoirten herwarts dieVuchterstraet ende voirt die Sadelerstraet 

voirby den raethuyse totter Colperstraten, dieselver Colperstraet ende voirts in de 

Verwerstraet ende voirts uuyterVerwerstraten nae den straetken loepende nae der 

Loefsbruggen ende voirts die straete over die Loefsbrugge totter Lombaertscher 

Bruggen toe ende voirt totten huyse van Bergen, daer dieselve hertoge logeerden, 

dieselver straten ende oick die zydelstraten daerbynnen liggende, behangen ende 

verchyert met meyen ende oick tot sommigen plaetsen met tapisceryen. Oick in 

den incomen voirs. opten hoeck van Arnt-Berwoutsstraet op een stillagie aldaer 

stonden int harnasch properlic gestelt XVII mannen, presenterende die XVII 

1 Aldus hs., hierna ontbreekt stat. 

337

fol. 387 v 

fol. 388 r 

fol. 388 v 

1515-1516 

lantsheren elck met zyne wapene ¢gureert. Opten hoeckvan Sint-Iorysstraet oeck 

op een stillagie aldaer stont ¢gureert Iudith by Olyfernes, etc. / 

Oeck in denselven incomen opten hoecke die heyt Aen Onser Liever Vrouwen 

Poirt tegensover Houtappels huys op een stillagie aldaer waert verthoent die ¢guer 

van den keyser, die de scerpe iusticie dede over synen soen. Item des sondaigs 

nae den voirscreven incomen, wesende den XV en dach in iulio int iaer XV C 

XV, opten slach van XII uren te middage waert die voirs. hertoge Kaerle bynnen 

deser stad gehuldt voir den raethuyse op een stillagie aldaer gemaect, omhangen 

met gruynen lakenen. Dairby waren vrouwe Margriet, syn moye, die heer van 

Chyeuers, die heer van Roess, die heer van Rauesteyn, die ionghe palsgreve ende 

vele meer heren, daer meester Raess Raess. alsdoen voir scepenen deser stat hem 

den eedt staefden ende meester Philips Hanneton, audiencier, staefden der gemeynten 

den eedt. In der voirs. huldinge waert van der stillaigienvoirs. gelt gesayt 

ende geworpen onder tgemeyn volck tot omtrent XL gulden, soe geseegt waert. 

Ende terstont mede als die huldinge was gedaen, waerden aldaer gescenct den 

voirscreven hertoge Kaerle twee silveren stoopen ende een / silveren cop met 

enen decsel, tsamen gecoft voir VI C Rynsgulden min X gulden. Noch wairt hem 

gescenct twee voeder wynss. Ende des anderendaigs, wesende maendach den 

XVI en dach iulii ter tweester uren nae middach, vertoech die voirs. hertoge Kaerle 

uuyt deser stat nae Breda opte brulocht greve Henrix van Nassouwe, die doen 

trouwden die suster van den prince van Araingien, ende daer duerende twee daigen 

vertoech hertoge Kaerle voirt nae Loeuen, want tot Bruessel zeer ster¡. 1 

Ende daer blivende omtrent VIII dagen toech hy vandaer voirt nae Henegouwe. 

Den XXI en dach in augusto in den voirs. iaer XV C XV quamen die scepenen van 

Vyanen bynnen der stat van sHertoigenbossche, aen de scepenen derselver stat 

brengende een hoeftvaert van enen process voir hen bedingt, dwelcke alleen inhielt 

die aenspraeck, het verantwoirden ende dinliggen van II oft III scepenenbrieven 

sonder ennige getugenisse, daira¡ die scepenen deser stat hen hoir 

vonnisse beslooten medegaven. 

Int eynde van der voirs. maent van augusto in den voirscr. iaer van XV in den generael 

capittele der bruederen van den predicaren oirdene, gehouden ende gecelebreert 

tot Napels ter instancien hertoge Kaerls voirs., soe heeft paeus Leo 

geordineert van der voirs. oirdene een provincie in desen Nederlanden, die genoempt 

soude wesen die / provincie Germanie Inferioris, dairaf tconvent van 

den predicaren oirdene van Coelen soude wesen gesceyden. 

Tot Sinte-Remeysmisse int iaer XV C vyftien waren scepenen deser stat: Ian van 

Vladeracken, Goessen van Brecht, Lambert Millinc, Corstiaen Coenen, Ian van 

Erpe anders Berse, Henric Dachuerlyes, Gerart van der Zantvoert. 

Rentmeesteren sonder ontfanck: Ian Bolcx, Henric van Aerle. 

In sterckenisse der vryheit des tols van Hollant ende Zeelant voir dese stat is dyenende 

een consultacie van meesteren van recht in desen scepenstoel gesolliciteert, 

begrepen opten bladeVI C XXXVIII. 

1 Zeer sterven: het heersen van een pestepidemie. 

338

fol. 389 r 

1515-1516 

Aengaet Iannen van Erpe, dat hy scepenen was geset ende dat hy geen 

geboren poirter en wass, zoe ennige wouden sustineren 

Den XIX en dach octobris in den voirs. iaer van XV naedien scepenen, gesworen, 

raitsluden ende dekenenvan den ambachten, representerende die drie leden deser 

stad, staidzgewyse versament wesende, tsamentlic spraeck hadden gehouden 

aengaende den scependomme Ians van Erpe voirs., die scepenen was geset ende, 

zoe die fame ginck, geen geboren poirter en weer, dwelc weer contrarie den previlegien 

deser stat, besunder enen previlegie gegeven by hertoge Wencelyn ende 

vrouwe Iohanna in den iaer M CCC LXXXIII, inhoudende onder meer dat nyemand 

voirtaen scepen zyn en sal, noch oic dekenen van ennigen ambachte, hy en 

zy geboren poirter deser stat, soe hebben dieselver drie leeden hen aldaer eendrechtelic 

vercleert datse bleven by de previlegien deser goeder stadt verleent 

ende weren allen van ganser meyningen die te onderhouden zoeverre in hen weer, 

ende hebben voirts die voirs. drie leeden aldaer eendrechtelic gesloten ende overdragen 

dat men die commissarysen die desen Bamisse lestleden bevelen hebben 

gehadt die scepenen te stellen, voirhouden sal ende verhalen die voirs. previlegien 

ende diezelver commissarysen alsoe guetelic onderwysen datse den voirs. Iannen 

van Erpe van zynen scependomme willen verlaten ende hem zyns eedts verdragen 

ende / enen anderen geboren poirter in zyn plaetze stellen, zoeverre hy nyet 

en conste bygebrengen dat hy geboren poirter is ende oft dan des alsoe nyet en becoempt 

ende dat die commissarysen des nyet en doen, dat men alsdan in conservacien 

der previlegien deser stat ten costen derselver des overdwerss zal vervolgen 

daer ende zoedat sal behoren, zoeverre dat ummers tvoirs. previlegie in dien ongemeirct 

blyve ende dat van gelycke nyet meer en werde gevordert. 

Een overdrach dat men ten costen deser stat die previlegien sal doen 

onderhouden ende daertegens doende zal stra¡en 

Ende hebben noch die voirs. drie leden overdragen oft voirtaen alsoe geboerden 

dat yemand, wye hy weer, worve, impetreerden, haelden oft dede halen ennige 

mandamenten oft andere geestlycke geboden diewelcke gedroegen tegens die previlegien 

deser stat, dat men dengeenen die zulcx worve, impetreerden, haelden oft 

dede halen oft ter executien stelden, ten exempel van anderen corrigeren ende 

stra¡en zal ende nyet min die ten costen deser stat wederstaen. Ende als tgeen 

dat voirs. alsoe waert gedaen, overdragen ende gesloten, daer waren by, aen ende 

over: Ian van Vladeracken, Goessen van Brecht, Lambert Millinc, Corstiaen 

Coenen, scepenen; meester Raess Raessen, Matheeus Kuyst, Peter die Borchgreue, 

Ian van Gunterslaer, gesworen; Henric Kuyst, Lucas van Erpe, Yewaen 

Kuyst, Arnt Monix,Wouter van Vucht, Arnt Beys, Lambert Bogart, FranssToelinc, 

Arnt Paeuweter, Ian Monix, scouthet van Pedelant, Ianvan Erpe, kercmeester, 

Goessen van den Broeck, Ian Geck, Philips Sanders, Gerart vanWyc, Henric 

Kuyst Geritss., meester Dirc die Borchgreue, raitsluden; Ian Scalckensmit, Wouter 

die Mesmaker, Zebert die Becker, Emond die Becker, Ian Ackerman, Peter 

Engberts, Henric Osman, Willem Otten, Zebert Ygrams, Peter Screynmaker, 

Dirck van den Stadeacker, Laureyns van Reeck, Arnt Noyens, Peter die Nastel- 

339

fol. 389 v 

fol. 390 r 

1516-1517 

meker,Willem Gysbertss. aen den Put, Iacob van Bladel, Ian Florys, Lenart van 

Ge¡en ende meer andere, dekenen. 

Den XIIII en novembris in den voirs. iaer waert met twe vrouwen betuygt den 

voirs. Iannen van Erpe bynnen deser stat over der fointen corsten gedaen te wesen; 

als blyct in eenre certi¢cacien begrepen opten bladeVI C XLIII. / 

Dat hertoge Kaerle, zoen van coninck Philips, hem noempden coninc, 

scryvende in allen brieven ende mandamenten 

Ten tyde van den voirscreven scepenstoel in den merte den XIII en ende XIIII en 

daigen soe waert by den voirs. doerluchtigen furst hertoge Kaerle tot Bruessel in 

der kercken van Sinter-Goedele gecelebreert die uuytfaert van coninc Fernande, 

coninc van Spaengien, hoiger memorien als des donredaigz ende vrydaigz voir 

Palmsondach int voirs. iair van vyfthien ende in der voirs. celebracien waert gegeven 

die croenen van den conincrycken van Argon, van Aluerne, van Naples, 

van Garnaten, etc. ende diezelver hertoge Kaerle van doen voirt scree¡ hem coninc 

van den conincrycken voirs. 

Remigii confessoris anno M o CCCCC o XVI to scabini: Iordanus de Boert, Martinus 

de Campen, Iohannes Monix, FranciscusToelinc, Euerardus de Doerne, Nycolaus 

de Buchouen, Aelbertus de Maren. 

Consent dat die geestelicheit in Brabant mach copen losrenten, mar en mogen 

nyet gecrigen ter quytingen oft sonder quiite eygen goeden, leengoede, emphioteke 

gueden oft chynsgulden, 1 niet min moigen zy copen losrenten oft chynsen die 

te quyten staen, maer nyet hoiger dan den penninc XX; blyct opten blade VI C 

LXIIII. 

Dat die geestelicheit most geven drie iairrenten van horen vercregen 

gueden 

In den voirs. iaer XVI in iunio waren uuyten hove committeert meester Lenart 

Coutreau, heer Ian van Baecx, leechscouthet, ende Victor van der Moelen als 

rentmeester, mits zekere commissien aengaende de geestelicheit ende allen goidshuysen, 

kercken ende gasthuysen die taxeert wairden hier datse mosten geven van 

haren renten ende gueden by hen vercregen syndert der a£ivicheit hertoge Kaerls 

van Bourgoingien drie iaer renten; hiera¡ blyct opten bladeVI C XLIIII et ultra 2 . 

Aengaet hier der geestelicheit 

In iunio voirs. worden hier uuytenvoirs. hove gesonden zekere commissarysen by 

namen meester Anthonys Hentkens Hoet ende meester Lenart voirs. omme informacie 

te nemen van ende opte abusen die hier die geestelicheit gebruycten in 

achterdeel der assynsen van byer ende wyn ende dat men bevandt datse op een 

iaer hadden gesleten hondert voeder wyns. / 

In de maent van iunio quamen tot Bruessele een groot getalle van edelen heren 

1 Aldus hs., lees chynsgueden als in het cartularium fol. 664 v . 

2 Vertaling: en verder. 

340

fol. 390 v 

1517-1518 

ende mannen uuyt Spaengien omme den voirs. horen coninc Kaerle te visiteren 

ende te halen. 

Dat die hoichscouthet enen tot Lit gehaelt heeft ende doen richten 

hier voir den raethuys, want hy mesdadich wass 

In den voirs. iaer XVI soe heeft Ian van den Wygart als hoichscouthet deser stat 

ende hare meyeryen in den dorpe van Groet-Lit enen genoempt Gysbert Arnts, 

ingeseten aldaer, die aldaer een voirvechter was ende dootslagen hadde gedaen 

ende ongesoent waeren, gehaelt ende bynnen deser stat gevangen gebracht. Ende 

nyettegenstaende dat tcapittel van Sinte-Lambertskercktot Ludick daerom tre¡elic 

screven denzelven weder tot Litt te werden gelevert, dede dieselver hoichscouthet 

den voirs. Ghysberden bynnen deser stat in den voirs. iaer den dorden dach 

iulii voir den raethuse metten zwert richten. 

Van Alcmeer, van Asperen ende van der blootstortinge aldaer onverboetz 

gesciet 

In den voirs. iaer in iulio quamen die Gelressche met groeter macht onverboetz in 

Hollant ende namen inne Alcmeer, dat se spolieerden, ende daernae quamen tot 

Aspren, daerse groot ende vele bloetz stoorten, als nae blyct. 

In iulio in den iaer voirs. begonsten die bouwmeesters deser stat te leggen die 

muere optenVuchterendyc aen de zyde ten Oeteren waert. 

Aengaet den taxe van wyn ende byer den capittel ierst toegevuegt 

In den voirs. iaer XVI den XXVII en dach van iulio naedien die voirs. Kaerle, nu 

wesende coninc van Spaengien, eertshertoge van Oistryck, om te beslichten die 

gescillen wesende tusschen die stat van sHertogenbosch ter eenre ende die van 

den capittele van Sint-Ianskercke in derselver stat, soe is by den voirs. coninck 

den voirs. capittele toegevuegt enen iairlixen taxe van wyn ende byer als alle iaer 

hondertendetachtentich amen Rynswyns oft voir een aem Rynswyns twee amen 

corte, gemeene oft cleyn wynen ende XII C amen byers sonder assyns daera¡ te 

betalen, totten wederseggen van den coninc. Ende bynnen vy¡ oft zess maenden 

daernae mits clachten des capittels, /soe heeft die voirs. coninc den tax vermeerdert 

ende den capittel toegevuegt totten tax voirs. noch twentich amen den tyt van 

acht iaren, ingaende den iersten dach april int iaer XVI voir Paesschen; alst blyct 

in zekere brieven daera¡ die copie is beginnende opten bladeVI C LX ende begint: 

Àlsoe om te beslichten'. 

Remigii confessoris anno M o CCCCC o XVII o scabini in Buscoducis: Iohannes 

de Berkel, Geerlacus die Roeuer,Theodericus die Borchgreue ¢lius Theoderici, 

Henricus Eyckman, Lambertus Bogart, Rodolphus van den Broeck, Iohannes 

de Erpe ¢lius Luce. 

341

fol. 391 r 

fol. 391 v 

1517-1518 

Van der veemarct 

Den XXIII en dach octobris in den voirs. scepenstoel is by den drien leeden deser 

stat statueert dat den yersten thoendach van der veemarct die men bynnen deser 

stat pleech te houden des anderendaigz nae Sinte-Seuerynsdach, voirtane sal 

wesen des anderendaigz nae Sinte-Crispyns- ende Crispiniaensdach, mar die 

vryheit sal ingaen zoe gewoentlic. 

Dat Nyporten waert ingenomen 

Den XXVIII en dach in augusto smorgens int iaer XV C XVI soe waert by enen 

capiteyn van Oist-Vrieslant ingenomen Nypoirten, wesende een veste gelegen by 

Scoenhouen, daerinne dat hy was III C1 sterck ende zy stichten daer rontsomme 

brant. /Die greve van Nassouwe alsdoen capiteyn generael vergaderdenvolckvan 

wapenen, toech denV en dach in septembri in den voirs. iaer XVI voir Nyepoirten, 

daer die Hollanders sterckby quamen met een deel buschayers, dwelck syende die 

voirs. capiteyn uuyt Oist-Vrieslant die metten Geldersche daer bynnen was, verlyet 

hy met zynen Geldersschen als op Onser-Liever-Vrouwenavont Nativitas Nyepoirten 

ende vertoech daeruuyt, achterlatende omtrent XXVII gewapender met 

horen perden. 

In den voirs. iaer XVI den achsten dach in novembri waert by den voirs. coninc 

Kaerle tot Bruessel gecelebreert ende gehouden die feeste van den GuldenVlyes 

ende waert gegeven ende gesonden den coninc van Vrancryc, den coninc van 

Hongrien, den coninc van Deenmarcken, dom Fernant, brueder van coninc 

Kaerle, den palsgreve, den marcgreve van Brandenborch, den greve van Mansuelt, 

ambassaduer van den keyser, den greve Felix, den greve van Poursien, neve 

van den heer van Chieuers, den greve van Montreuel, den heer van Beueren, den 

gouveneur van Bresse, den heer van Montingy, den heer van Sympy, den heer van 

Besyn, bailiuwe van Henegouwe. 

Men seeghden doen dat onse voirs. genedige heer coninc Kaerle ont¢nckdordene 

van den coninck vanVranckryc ende dede zynen eedt ende die voirs. coninc van 

Vrancryc ont¢nc doer zyn ambassaiten tGulden Vlyess van den voirs. coninc 

Kaerle ende die ambassaiten deden den eedt vanwegen sconinx vanVrancryc. 2 

Dat die Geldersche weder oirloich aenhie¡en 

Den XXIIII en dach octobris op Sinte-Seuerynsdach in den iaer XVI quam enen 

brie¡, aen die van Empel gesonden by Cristoferen, greve tot Moerze, heer tot 

Zaerwerden, ende by denzelven getekent tot Boemel, daer hy capiteyn wass, inhoudende 

datse zouden comen verdingen. / 

Dat Asperen wart ingenomen 

Den IX en dach in iulio int iair XV C XVII, naedien die Gelderssche endeVriessche 

knechten uuytontheyt des herenvan Gelre omtrent Sint-Iansdach Baptisten inge- 

1 Aldus hs., hierna ontbreekt een substantiefals mannen of luden. 

2 In margine dicebatur (vertaling: naar men zei). 

342

fol. 392 r 

nomen hadden Alcmeer, daerse vele quaetz deden ende vele dorpen verbranden, 

ende naedien datse voirts hadden geweest in den Dordsche Wert, soe zyn zy wesende 

sterck omtrent VII M gecomen voir Asperen, datse bestormden, daerse in 

den iersten ende anderen storm lyeten doot wael VI C knechten ende in den dorden 

storm creegen zy die stat ende bedreven daer vele ongenaden over mannen, 

wyf ende kynderen, geestelic ende werlic. 

Aengaet den capittele 

In den iaer XVII die van den capittele, mitz dat horen wyn diese hadden ingeleegt 

uuyt wass ende zy egeenen anderen en mochten crigen in te leggen ende zy den 

assyns deser stat nyet en wouden beteren oft vorderen, droncken zy van Paesschen 

tot Magdalene toe romenyen ende bastarden. 

dAfbreken der huysen by heren Daems gasthuys 

Den IIII den dach augusti int iaer XVII soe waerden die huysen by den gasthuys 

heren Adams van Myerde afgebroken als van der Hekelen totter zusteren moelen 

toe. 

Onse genedige heer Kaerle, coninc van Spaengien, vertoech uuyt desen landen 

reysende nae Spaengien, ginck te scepe op Onser-Liever-Vrouwendach Nativitas 

anno XVII ende quam in Spaengien aent lant XIX decembris. 

Dat tcapittel hier cess leeghden ende de leggen 

1518-1519 

Den XIX en dach in merte des vrydaigz nae den sondach Letare Iherusalem int 

iaer XV C XVII leeghden die heren van den capittele bynnen deser stat cess ende 

interdict dat men cesseerden van Goidz dienst overal bynnen deser stat ende dat 

om deswille datse overvloedich horen wynen sleten ende droncken ende mede 

werlycke personen distribueerden in derogacien ende achterdeel van den assyns 

deser stat, die zekere hoir wynen die hen waren comen, hadde doen kelderen ende 

hen onthouden datse daera¡ nyet en mochten gebruycken, /welcke interdict stont 

tot opten Witten Donredach daernae ende waert alsdoen gescorst op hope van 

peyss een maent; alst bliict in zekere brieven des o¤ciaels van Ludic, begrepen 

opten bladeleVI C LXII. 

Dat die greve van Nassouwe waert gestelt capiteyn van den oirloge blyct opten 

bladeVI C XLIX. 

Remigii confessoris anno M o CCCCC o XVIII o scabini in Buscoducis: Raso 

Raessen, Petrus die Borchgreue, obiit in suo scabinatu XV ta aprilis,VI ta post Iudica, 

Iohannes de Erpe, Nycolaus Spierinc, Iohannes de Gunterslaer, Petrus de 

Hynden,Willelmus Pynappel, Godefridus de Middegael, loco Borchgreue defuncti. 

Receptores secundum quid: Iohannes de Broegel,Walramus ¢lius Ambrosii de 

Hanenberch. 

343

fol. 392 v 

1518-1519 

Dat tcess afgedaen is 

Ende op maendach nae Beloken Paeschen den XII en dach in aprille omme des 

voirs. interdictz wille toegen zekere deser stat gedeputeerde ter eenre ende ennige 

van den capittele voirs. ter andere zyden tot Mechelen, daerse gesommeert waren 

te comen ende daer dien van den capittele waert ordineert dinterdict af te doen 

ende geen meer te leggen ende dat gedaen soudense wedercomen. Ende dan zouden 

die coninc vercleren van des zy hen hadden mesdragen ende tcess ende dinterdict 

mosten die voirs. van den capittele tot horen costen a¡doen ende doen 

afdoene, hoewael datse daermede enen sekeren tyt vertogen, bynnen welcken zy 

evenwael tvoirs. cess ende interdict gescorst hyelen totten XIX en dach toe der 

maent van iulio int iaer XVIII, ten welcken dage diezelve van den capittele ierst 

openbaerden tcess ende dinterdict afgedaen te wesen. Ende alsdoen lyet dese stat 

denselvenvan den capittele weder volgen horen wynen die bydeser stat hen waren 

onthouden ende die dese stat hadde doen kelderen; dit blyct opten blade VI C 

LXVII. 

Den XVII en dach in meye int iaer XV C XVIII vanwegen des voirs. conincx Kaerle 

wairt bynnen deser stat vercundicht dat dieselve coninck Kaerle in Argoingien in 

een stat aldair in presencien van den ambassaiten des paeus, des coninx van 

Vranckryc, des conincx van Engelant weer ontfangen tot zeven conincrycken. 

Weeckmarct tot Waelwyc 

In septembri int iaer XVIII, ten versueck deser stat ende dier van Huesden, van 

Breda ende van Sinte-Geertrudenberch ende tot horen vervolge te hove, zoe hebben 

afgecregen die weeckmarct die die van Waelwyck twee iaren hadden gehadt 

ende surriptiselic hadden vercrigen. / 

Van den staven des eedts des hoichscouthet 

Den XVI en octobris anno XVIII dede ioncher Hubert, bastart van Bergen, zynen 

1 op thoichscouthetampt deser stat ten staven van meester Raess. 

Die doot van Maximiliaen den keyser 

Den XII en dach in ianuario int iaer XV C XVIII ster¡ Maximiliaen, keyser van 

Romen, des zyele Got genadich moet wesen. 

DatheerKaerlevanGelreeenwy¡creech 

In den voirscr. iaer XVIII in ianuario quam in den lande van Gelre tot Zuytphen 

heren Kaerle van Gelre thuys die dochter des shertogen van Luynenborch. 

Die uuytvaert van keyser Maximiliaen 

Nae der doot des voirs. keysers Maximiliaens uuyt bevele van den hove waert hier 

begaen die uuytvaert desselfs ende dat men daertoe began te luyden statelic alle 

1 Aldus hs., lees hierna eed. 

344

fol. 393 r 

daige driewerven ende tot elcker reysen een half ure, als smorgens ter sestalver 

uren, des middagz ter XI er uren ende des savonts ter sester uren, ende als alsoe 

was geluydt XIIII dagen lanck, zoe deed men in den hoigen choir die uuytvairt 

daer geset wairt voir den outaer een viercante baer, omhangen van eenen zwarten 

cleet ende daeromme IX grote wessen kerssen ende rontomme achttortysen, ende 

elckvan der scutteryen ende dekenen van den ambachten een torse. Daer o¡erden 

die hoich ende leechscouthet, scepenen, gesworen, raitsheren, secretarysen ende 

die dekenen van den ambachten ende als duytfairt aldus was begaen, zoe luyde 

men noch die clocken als voir acht dagen daernae. 

Van zekere aliancie gemaect tusschen coninc Kaerle, coninc van Spaengien, ende 

byscop Eerart ende lande van Ludic blyct opten bladeVI C LXIX. 

Remigii confessoris anno M o CCCCC o XIX scabini in Buscoducis: Iohannes de 

Vladeracken, Arnoldus Monix, Gerardus de Berkel ¢lius Gerardi, Henricus Pelgrum 

¢lius Theoderici, / Iohannes de Erpe alias de Berse,Willelmus de Os, Hermannus 

de Dauentria. 

Den X en dach in meye in den iaer XIX is gedaen zeker overcomen in der Camer 

van Rekeninge in Den Hage met Willemen Goudt, pechter van den tol tot Gorcum: 

in den yersten dat nae daet voirs. dese poirteren opte Diese geen gueden vercopen 

oft overslaen en sullen; 

item dat alle gueden die bynnen deser stat gebracht werden aen den craen oft elders 

ten minsten XXIIII uren uuyten sceep bynnen Den Bosch zullen hebben gelegen 

eer men die vreemden luyden sal moigen vercopen, uuytgesceiden portabel 

goet, een ton herinx oft wat froytz ende dat elc poirter zyn goet mach verantwoirden 

by enen scipper, hetzy dat hy poirter is oft nyet oft een man van kennissen oft 

geloven; blyct opten bladeVI C LXXXIII. 

Dat coninc Kaerle wairt gecoren keyser 

Den XXVII en dach in iunio maendach int iaer XV C XIX waert gecoren keyser 

die voirs. Kaerle, coninc van Spaengien, ende daer tevoerens omtrent XIIII daigen 

worden denselven van den lande van Brabant geconsenteert hondertdusent 

gulden bynnen twe doen toecomenden iaren te betalen, ende dat 1 hoicheit zyns 

staetz ende tot vermeerderingen desselfs. 

Dat meester Ian Lombart secretaris wart 

1520-1521 

Den dorden dach in augusto int iaer XX wairt by den drien leden deser stat gegunnen 

meester Iannen Lombarts die o¤cie van den secretarisscap bynnen deser 

stat. 

Remigii confessoris anno M o CCCCC o XX o scabini in Buscoducis: Martinus de 

Campen, obiit in suo scabinatu VII a iunii, Henricus Kuyst ¢lius Gerardi, loco 

Campen defuncti, qui prestitit iuramentum XV ta iunii, Iohannes Monix, Francis- 

1 Aldus hs., lees hierna tot. 

345

fol. 393 v 

1520-1521 

cus Toelinc, Christianus Coenen, Lambertus van den Broeck, Iohannes ¢lius Iohannis 

Arntzs. deVladeracken, Iohannes de Broegel. 

In isto scabinatu XVI ta septembris anno XXI o Euerardus de Doerne prestitit iuramentum 

super o¤cio scultetatus superioris de Buscoducis. 1 

Consent CL M ende van C M 

In octobri den IX en dach anno XX waert den voirs. coninc Kaerle van den lande 

van Brabant consenteert hondert ende vyftichduysent gulden drie iaren lanck te 

gelden, daira¡ den iersten termyn wass Sint-Iansmisse XXI, ende noch hondertdusent 

eens bynnen twee iaren te betalen. 

Dat die voirs. coninc Kaerl waert tot Aken gecroent 

Ende als tvoirs. consent was gegeven toech die voirs. coninck / nae Hoye by den 

bisscop van Ludick ende vandaer tot in der stat van Ludick, daer hy met grooter 

eeren waert ingehaelt, ende vandaer toech hy naeTricht, daer hy oick met groter 

pompen ingehaelt waert, ende vandaer toech hy tot Aken, daer hy inquam den 

XXIII en dach in octobri in den voirs. iaer XX, daer hy waert gecroent coninc 

van Romen. Ende den XXVII en dach in octobri reysden hy van Aken nae Coelen, 

daer hy waert ingehaelt zeer statelic ende blee¡ tot Coelen totten XIIII en dach novembris. 

Ende vandaer reysden hy voirt opwairts om die keyserlycke croen te ontfangen. 

Dat tgelt waert afgeset ende weder togelaten te ontfangen 

In den voirs. scepenstoel den XX en dach in merte des woensdaigz nae den sondach 

Iudica nae noen omtrent ter dorder uren soe waert tgelt ter payen met enen 

mandament afgeboden. Ende den XVII en dach iulii daernaest volgende waert by 

den keyser gegunnen tgelt weder te moigen ontfangen, zoet had gegaen. 

Van der victoren, by gree¡ Felix ende den gree¡ van Nassou gevordert 

In den voirs. scepenstoel nae Paesschen soe vergaderden gree¡ Felix ende gree¡ 

Henrick van Nassouw uuyt beveel van den keyser vele volcx van wapenen ende 

beleeden Longy, datse stormenderhant wonnen opten meyedach. Ende toegen 

voirts ende wonnen meer slooten die heren Robbrechten van Arenborch toebehoirden, 

ende wonnen noch een stedeken, geheyten Mesinccoert. 

Dat die audste soen heren Robbrechz van Arenborch waert gevangen 

Ende daernae omtrent den XV en dach in iunio in den voirs. iaer ende scepenstoel 

wonnen zy Floraingy, dwelc was een stedeken met enen sloot daerinne wesende, 

1 Vertaling: in dit schepenjaarlegde Everard van Deurne op 16 september (15)21 de eed afop 

het ambt van hoogschout van's-Hertogenbosch. 

346

fol. 394 r 

daerinne datse vonden den outsten zoen heren Robbrechz voirs., die gevangen 

waert gebracht tot Bruessel, daer hy den keyser Kaerle, die omtrent twe oft drie 

dagen had geweest ende van Bonen was gecomen, waert gepresenteert ende voirts 

in der gevenckenissen gestelt. 

Dat een deel Fransoysen worden verslagen 

Den XIIII en dach iulio in denvoirs. scepenstoel waerden die Franzoysen, Nauarre 

inhebbende, uuyt Nauarre geweltlic verdreven by de Spaengiaerts, diewelcke van 

den Franzoysenvele dootsloegen ende vingen. Ende terstont daernae omtrent den 

XVI en augusti hadden die Spaengiaerts, liggende voir Baioonen, enen slach tegens 

die Fransoysen alsoe dat die Spaengiaertz van den Franzoysen nedertogen 

IIII C glavyman endeVII M voetknechten, als men seeghden. 

Dat die geestelycke personen egeen nyewe thienden en moigen opzetten noch 

boeren, blyct opten bladeVI C LXXV. / 

Dat die coninc van Deenmarcken quam bynnen deser stat 

1521-1522 

In den voirs. scepenstoel den XXI en dach van augusto int iaer XXI omtrent der 

VII er1 nae middach quam bynnen deser stat die coninc van Deenmarcken ende 

met hem die bisscop van Breemen, hebbende tsamen XX perden ende worden gelogeert 

in de Roypoirt ende vertogen den vierden dach weder uuyt deser stat nae 

Dordrecht. 

Dat oirloich waert tusschen den keyser ende den coninc vanVrancryc 

Oick in denvoirs. scepenstoel den XVIII en dach in augusto int iaer XXI waert van 

skeysers wegen ierst aentast gedaen opVranckryc. 

Dat Moyson waert gewonnen ende Maessyers belegen; dat Doernic 

belegen wairt 

Ende naedien opte Franzoysen aentast was gedaen ende vele slooten ingenomen, 

soe wairt van skeysers volck als in septembri int iair XXI bestormpt die stat van 

Moyson ende gewonnen die zynde, toech tgeheel heir van Maessyers, daert een 

wyle tytz lach ende zynen leger hadde, te wetene aen deen zyde laigen die greven 

van Nassou ende die greve van Bueren ende aen dander zyde Franciscus van Zichem 

ende alse een wyle tytz aldaer hadden gelegen, waerden aldaer vele ruyteren 

zieck ende storven van den melyzoen, alsoe dattet heir optoech omtrent den X en 

dach octobris anno XXI ende toogen bornen ende blaicken in Vranckryck ende 

voirts nae Doernic, daervoir die Vleminge metter macht toegen ende beleegden 

die stat dat daer nyemant uuyt noch inne en mocht. Ende omtrent den XX en dach 

octobris int iaer XXI die coninc vanVrancryc openbaerden sich aldaer met vele 

volcx, mar hy en vorderden daermede nyet. 

1 Aldus hs., lees hierna uur. 

347

fol. 394 v 

fol. 395 r 

1521-1522 

Remigii confessoris anno M o CCCCC o vicesimo primo 1 scabini in Buscoducis: 

Iohannes de Berckel, obiit in suo scabinatu XV ta septembris, Lambertus Bogart, 

Geerlacus die Roeuer, Theodericus die Borchgreue ¢lius Theoderici, Iohannes 

van den Wyngaert, Iohannes de Rauenscot, Henricus de Dauentria, / Walramus 

Dachuerlyes, loco dicti Berkel defuncti, qui prestitit iuramentum XX a septembris. 

Aengaet scattinge van den leenen 

DenVII en dach octobris in den voirs. iaer XXI van ons heren des keysers wegen 

quamen bynnen deser stat meester Lenart Cotreau endeVictor van der Moelen, 

rentmeester int quartier van Den Bosch, als commissarysen die hier metten leenluyden 

handelden, alsoe datse gaven denVI en penninc van den vruchter hore leenen 

ende dat den rog, leen wesende, taxeert waert op III stuvers. 

Dat Doernic hen opga¡ 

Den iersten dach decembris in den voirs. 2 XXI die van Doernick nae zwaer belech 

gaven hen op, beheltelicken hen ly¡, mar hoer goet in de goetheit des keysers 

ende den XV en dach daernae die van den sloot aldaer gaven hen oic op, beheltelycken 

ly¡ ende goet. 

Dat meester Adriaen vanVtrecht paeus waert 

DenVI en dach ianuarii int voirs. iaer XXI waert paeus gecoren meester Adriaen 

vanVtrecht ende hy waert coroneert den lesten dach augusti int iaer XXII. 

Totten IX en dach toe van ianuario in den voirs. iaer XXI en was geenen winter geweest 

van vriese, mar op dien dach, wesende donredach, begonst te vriesen ende 

des saterdaigz daernae vyele enen groten, zwaren sneeu ende daerop bleeft vriesende, 

alsoe dat dien sneeu een lange wyle blee¡ liggen ende vyele alleynsen meer 

sneeus ende dien vorst duerden zeer lang, dat men lyep over Maze endeWale. 

In den voirs. iaer XXI in ianuario was die merct van den rogV gulden, II stuvers 

ende in den merte daernae IIIIÃÙ Ä gulden ende lyep oec opV gulden,VIII stuvers. 

Int iaer XXII des donredaigz nae Sint-Ians-Baptistendach was die merct van den 

rogVI gulden, II stuvers. Ende den XXIIII en dach iulii int selve iaer XXII was die 

merct van den rogVI gulden, nochtans wast vol oext. 

Den XV en dach iulii in denselven iaer XXII soe waert die bisscop van Coelen tot 

Coelen statelic ingehaelt, dwelcke die van Coelen mosten doen op skeysers acht, 

mar evenwael hem incomende soe en was daer mer een straet oepen daer hy doer 

reet ende alle andere straten waren met ketthenen gesloten. / 

Van der looteryen 

In den voirs. scepenstoel soe is by der voirs. stat opgestelt geweest een looterye, 

daira¡ dat men die looten op Sinte-Petersavont ad vincula nae der noenen omtrent 

ter vierder uren began uuyt te geven ende dat uuytgeven duerden totten 

1 Vertaling: 21. 

2 Aldus hs., lees hierna iaer. 

348

fol. 395 v 

XIX en dach, wesende dynsdach der maent augusti dien dach uuyt totter middernacht 

toe. 

Remigii confessoris anno XV C XXII o scabini in Buscoducis: Iohannes deVladeracken,Willelmus 

de Achel, loco Gunterslaer defuncti, qui prestitit iuramentum 

XXIII a decembris, Arnoldus Monix, Godefridus Symonis, Iohannes de Gunterslaer, 

obiit in suo scabinatu XVIII a decembris, Goeswinus van der Stegen, Zegerus 

¢lius Iohannis Godefridi de Hedel, Lambertus van der Laerscot ¢lius 

Willelmi. 

Dat die geestelicheit mach copen losrenten 

Den vyften dach in septembri int iaer XXI ter begerten van den twee werlycke 

Staiten heeft die keyser geconsenteert dat alle geestelycke personen, goidshusen, 

gasthusen sullen moigen copen losrenten den penninc om XVIII, XX, nyet hoiger 

mar wel daeronder; blyct opten bladeVI C XCIIII. 

In isto scabinatu feria quinta ante festum Symonis et Iude 1 die merct van den rog 

V gulden. 

Opten Korsavont die merct van den rog IIII gulden, II stuvers. 

Van eenre dachvairt 

1522-1523 

In den voirs. iaer XV C XXII in augusto int beginsel diere maent waren tot Bruessel 

ten versuecke van vrouwe Margriete, als regente van den lande, die Staiten 

slants van Brabant vergadert, daer hen voir waert gehouden ende aen hen versocht 

te vercopen XV M Rynsgulden ende penningen daeraf comende, appliceert 

tot bewaernisse der landen tegens die Fransoysen ende die Gelderssche, daera¡ 

by den prelaten waert consenteert IX M gulden te werden vercoft. Die gedeputeerde, 

dat gehoert hebbende, vertogen thuyswairt ende vergaderden daerop weder 

daernae omtrent Alreheiligemisse ende en accordeerden nyet. Daernae 

omtrent Sinte-Katherynendach vergaderden zy weder tot Bruessel ende en accordeerden 

nyet. Daernae vergaderden zy weder tot Antwerpen omtrent Sinte- 

Barbarendach, daer die van Antwerpen ende Loeuen consenteerden, mar Bruessel 

noch die stat van Den Bosch nyet. Ende mitz daer egene accort en waert gemaect, 

vertogen die abden van Tongeloo ende van Sinte-Bernart met Iheromino 

van der / Noot, cancellier, ende die gedeputeerde van den steden van Antwerpen 

ende quamen bynnen der stat van Den Bosch den X en dach decembris ende vergaderden 

des anderendaigz alhier opten raethuse, daer gestelt waren contoren 

met zilverwerck, wyn ende dranck, ende die cameren aldaer beneden ende boven 

waren ronsomme behangen met gruynen lakenen, daerse dien dach tsamentlic 

communiceerden, ende die van Antwerpen ende Loeuen als voir consenteerden. 

Die van Bruessel en waren nyet genoch beraden te consenteren. Des anderendaigz 

vergaderden dese stat in haren drien leden ende daerop communiceert 

hebbende, waren die twee ierste leeden genoch gedelibereert te accorderen metten 

anderen steden, mar die dekens van den ambachten wouden hoir ambachten 

1 Vertaling: in ditschepenjaarop donderdagvoorhetfeestvan Simon en Judas (= 25 oktober). 

349

fol. 396 r 

1522-1523 

bespreken. dWelck gedaen hebbende, quamen dieselve dekenen des anderendaigz 

by de twe ierste leden in der raetcameren ende brachten negativum. Dieselve 

dekenen vergaderden weder by horen ambachten omme beter antwoirt te 

brengen. Sy quamen weder ende brachten negativum als voir. Nyettemin den 

XV en dach decembris daernae zoe vergaderden dese stat weder in haren drien leden 

opte selve zake, daerbydie gedeputeerde van den anderen drie steden quamen 

ende hen aldaer genoch oepelic vercleerden datse van meyningen waren te consenteren 

totten vercope van een zekere quote. Ende als die dekenen van den ambachten 

dat hoerden, seeghden zy datse noch hoir ambachten beter wouden 

spreken ende hoepten goede antwoirt te brengen. Sy vergaderden weder op hoir 

kerchoven opten XVI en dach decembris ende quamen weder ten raide ende 

dmeestedeel van hen brachten negativum als voir. Ende als die cancellier voirs. 

hoerden derselver dekenen antwoirde, dede hy die gemeyn ambachten als den 

XVII en dach decembris op zekere penen comen op hoir gewoentlycke kerchoven, 

daer oick quamen ende die cancellier hem byvueghden iersten ten mynrebruederen 

ende nae ter predicaren, daer hy hen verhaelden den last ons heren des keysers 

ende dat zy gescepen weren rueckeloos overvallen te werden van den Geldersschen, 

van den Fransoysen, etc. ende datse daeromme het beste wilden doen ende 

metten anderen consent /dragen. Ende dat alsoe nae den onderwys den dekenen 

by den cancellier gedaen opten selven dach nae der noenen vergaderden dieselve 

dekenen hen by den tween yersten leden voirs. ende accordeerden consent te willen 

dragen totten vercope vanV M gulden, onder condicie nochtans dat men hen 

gunnen ende versekeren zoude dat men bynnen den twee mylen naest deser stat 

van Den Bosch egeen poirtersambachte en zoude doen. Met welcken horen accort 

die drie leden deser stat den XVIII en dach decembris in den iaer voirs. gingen 

bydenvoirs. cancellier ende den greve van Bueren ende den anderen Staiten ende 

gaven denselven dat te kennen. Ende tselve gehoert hebbende, vertogen die voirs. 

Staten als den XIX en dach decembris tsamentlic uuyt deser stat ende elck nae 

huys, sonder vordere daerinne te spreken. 

Daernae in februario waerden geconsenteert LXXX M gulden terstont te werden 

betaelt ende die betalinge daira¡ waert bynnen deser stat in den mert in den vasten 

gedaen by die van Bruessel, Loeuen ende Antwerpen hier wesende den 

knechten ende omtrent Bamisse tevorens waren anticipeert C M gulden, behalven 

die loepende bede. 

Dat tot Postel seker knechten waerden gehaelt 

Den XX en dach decembris wesende saterdach in den iaer voirs. quamen ennige 

goede mannen uuyten goidshuys van Postel aen dese stat clachtich datse in den 

goidhuys voirs. van een zeker getal blooter boeven ende knechten worden overladen 

ende belast. Dese stat scicten terstont derwarts metten hoigenscouthet Euerarden 

van Doern een zeker getal van den alden scutten ende cloevenyers totten 

getal van XXXVI die derwarts toegen ende wouden aldaer dieselver knechten, 

die hen aldaer op een camer onthielden ende bestonden hen te weren, die scutten 

ende cloevenyers vyelen daeraen ende vyngensche ende brachtensche alhier op 

wagens gebonden ende diere was zesthien. Daira¡ vier warden opten iairsavont 

350

1522-1523 

tot Vucht gericht ende op raderen geset ende noch vier daernae den dorden dach 

nae iairsdach oic tot Vucht gericht ende op raderen geset ende die andere acht by 

composicien ende anderssins ontquamen / 

351

Bijlage 1 

Lijst met vertaling van vaak voorkomende Latijnse zinsneden en 

passages 

Remigii confessoris anno v fuerunt scabini in Buscoducis sequentes: 

op 1 oktober in het jaar v waren de volgende personen schepen in 's-Hertogenbosch 

Remigii confessoris anno v scabini fuerunt hii: 

op 1 oktober in het jaar v waren deze personen schepen 

loco v ¢endo sculteto: 

in plaats van v, die schout werd 

loco pro v defuncto: 

in plaats van v, die overleden is 

qui obiit (in suo scabinatu): 

die overleed (tijdens zijn ambtsperiode als schepen) 

qui prestitit iuramentum: 

die de eed a£egde 

burgimagistri seu receptores: 

burgemeesters ofontvangers 

burgimagistri seu receptores (solum) nomine et absque (onere et) regimine quia 

infrascripti sex viri electi habuerunt onus policie: 

burgemeesters of ontvangers (slechts) in naam en zonder (last en) bestuurstaak, 

omdat de ondergeschreven zes gekozen mannen de bestuurstaak hadden 

burgimagistri seu receptores (nomine et) secundum quid: 

burgemeesters ofontvangers (in naam en) zoals wat voorzegd is 

receptores nomine ut supra (quia dicti sex habebant adhuc eorum regimen): 

ontvangers in naam als boven (omdat genoemde zes tot nu toe zelf de bestuurstaak 

hadden) 

prout in acta (carta/littera) incipiente, desuper expedita: 

zoals in een akte beginnend, daarover uitgevaardigd 

prout in (certis) aliis litteris/instrumentis: 

zoals in een (zekere) andere akte (of (zekere) andere akten) 

prout in litteris (comprehensis) ad signum v et folio v: 

zoals in een akte, (staand) bij het teken v en op folio v 

prout in litteris (gallicis) incipientibus v et comprehensis folio v et ad signum v: 

zoals in een (Franse) akte, beginnend v en staand op folio v en bij het teken v 

353

prout premissa in dicto previlegio lacius continentur, quodquidem previlegium 

comprehenditur v: 

zoals de voorschreven zaken in genoemd privilege uitvoeriger aan bod komen, 

welk privilege staat v 

quequidem carta comprehenditur folio v et ad signum v: 

welke akte staat op folio v en bij het teken v 

ad idem: 

betre¡ende hetzelfde 

(omnino) ut supra: 

(geheel) als boven 

prima, ultima, penultima: 

eerste,laatste,voorlaatste 

tempore iamdicti scabinatus: 

ten tijde van voornoemd schepenjaar 

ut inibi (et folio): 

zoals daar staat (en op folio) 

354

Bijlage 2 

Lijst van signa 

De tekens (= signa) in onderstaande lijst corresponderen met de in de kroniek 

genoemde signa en zijn iets verkleind afgebeeld. In de tekst is elk signum tussen 

haken weergegeven door een ½-teken gevolgd door een rangnummer. 

½ 1= 

½ 2= 

½ 3= 

½ 4= 

½ 5= 

½ 6= 

½ 7= 

½ 8= 

½ 9= 

½ 10 = 

½ 11 = 

½ 12 = 

½ 13 = 

½ 14 = 

½ 15 = 

½ 16 = 

½ 17 = 

½ 18 = 

½ 19 = 

½ 20 = 

½ 21 = 

½ 22 = 

355 

½ 23 = 

½ 24 = 

½ 25 = 

½ 26 = 

½ 27 = 

½ 28 = 

½ 29 = 

½ 30 = 

½ 31 = 

½ 32 = 

½ 33 =

Cartularium met signum. 

's-Gravenhage, KB, hs. nr. 131 D 26, band 1 fol. 28 r 

356

Bijlage 3 

Concordantie van kroniek en cartularium 

De kroniek van Peter van Os is voor de diplomatische stukken gebaseerd op een 

cartularium in twee banden. 1 Om dit cartularium met veel onuitgegeven veertiende- 

en vijftiende-eeuws materiaal over 's-Hertogenbosch nader toegankelijk 

te maken is deze concordantie toegevoegd. Debeschrijving van het cartularium is 

vooral toegespitst op de relatie met de kroniek. 

Beschrijving 

Beide banden zijn op papier geschreven dat dezelfde watermerken heeft als het 

papier van de beschreven folia van de kroniek. Ze hebben elk een eigen inhoudsopgave 

en zijn doorlopend gefolieerd met Romeinse cijfers. Het komt veelvuldig 

voor dat verschillende folia eenzelfde folionummer hebben. De reden hiervan is 

onduidelijk. Een laterehand heeft een a-b-c-onderscheid toegevoegd, waarvan in 

de concordantie gebruik is gemaakt. In het cartularium staan niet alleen oorkonden, 

maar ook andere stukken, zoals bijvoorbeeld eden. De oorkonden zijn doorgaans 

in extenso gekopieerd. 

De inhoudsopgaven van de twee banden zijn omstreeks 1516 toegevoegd; zij corresponderen 

met elke band afzonderlijk. De inhoudsopgave van band 1 is blijkens 

een aantekening opgemaakt in het schepenjaar 1515, dat loopt van 1 oktober 

1515 tot 30 september 1516. 2 In de inhoudsopgave van band 2 zijn niet alle oorkonden 

opgenomen. De jongst genoemde oorkonde in de inhoudsopgaven is d.d. 

1516.07.27. De manier vanverwijzen in de inhoudsopgaven naar het cartularium 

is dezelfde als die in de kroniek, echter zonder de signa. In de inhoudsopgaven 

zitten ook twee kroniekmatige opmerkingen, die wel in de kroniek, maar niet in 

het cartularium terug te vinden zijn. 3 

De inhoudsopgaven geven van elke oorkonde een rubriek (`copia littere v'of `copie 

van den brieve v'). Deze rubriek staat vaak letterlijk boven de oorkonde in 

het cartularium. Soms, bij langere oorkonden, volgt er een uitgebreidere inhoudsopgave, 

corresponderend met de verschillende artikelen uit de oorkonde. Regelmatig 

wordt in de marge het kernwoord van de oorkonde geschreven. 

Het cartularium is door diverse personen aangelegd. Naast Van Os en de tweede 

scriptor van de kroniek zijn zeker nog vier andere, ook zeventiende-eeuwse handen 

te onderscheiden. Deze nemen de kopieertaakvan elkaaroveropwillekeurige 

1 's-Gravenhage, KB, hs. nr. 131 B 26. 

2 's-Gravenhage, KB, hs. nr. 131 B 26, band 2, fol. 18, laatste rubriekvan de inhoudsopgave 

met aankondiging van een passage betre¡ende het poorterschap van Jan van Erpe, die nu 

intiair XV c XV scepene geset is. 

3 Den Haag, KB, hs. nr. 131 B 26, band 1, inhoudsopgave fol. 10 v , band 2, inhoudsopgave 

fol. 11 v ,Van Os, Kroniek, fol. 166 r-v en 346 r . 

357

momenten: middenin een oorkonde, middenop een bladzijde, middenin een zin. 

Van Os heeft de inhoudsopgaven zelf geschreven en ook vaak de rubrieken. In de 

eerste band heeft hij verder slechts (delen van) een tiental oorkonden afgeschreven, 

in de tweede zeker meer dan vijftig. 

Een groot deel van de doorVan Os afgeschreven oorkonden dateert uit de periode 

1515-1521. De oorkonden uit 1515 zijn nog opgenomen in de inhoudsopgave in 

band 1 en door hemzelf verwerkt in de kroniek, de overige zijn door de tweede 

scriptor verwerkt. Het lijkt erop dat Van Os kroniek en cartularium met de inhoudsopgaven 

in 1516 tot dat moment had bijgewerkt en vervolgens doorging 

met het verzamelen van oorkonden, met het oog op een voortzetting van de kroniek. 

De tweede scriptor heeft de kroniek bijgewerkt tot 1523, maar nog materiaal 

verzameld tot 1538. Na 1538, het laatste jaar van de ononderbroken reeks, 

volgen nog vijf oorkonden die door zeventiende-eeuwse handen zijn bijgeschreven. 

In het cartularium is geen strikt chronologische of thematische ordening te herkennen. 

Het eerste gedeelte van fol. 1 tot fol. 135, met oorkonden tussen 1191 en 

1427, is nog redelijk chronologisch. Daarna is de chronologische ordening meer 

verstoord. 

Inrichting van de concordantie 

In de concordantie zijn alle oorkonden opgenomen die in kroniek en cartularium 

voorkomen, met opgave van de oorkonder en het onderwerp. Bij de datering is de 

datumregel van de stukken in het cartularium opgelost.Wanneer een datum ontbreekt 

in het stuk, wordt deze waar mogelijk gereconstrueerd tussen haken. Dit is 

niet uitputtend gebeurd. In de kroniek staat bij een oorkonde een verwijzing naar 

slechts ëe¨ n folio in het cartularium, ook al beslaat het afschrift daar diverse folia. 

In de concordantie worden alle folia in kroniek e© n cartularium van de betre¡ende 

oorkonde aangegeven. Op een aantal plaatsen ontbreekt in de kroniek het folionummer 

(de nummers zijn pas later toegevoegd); de betre¡ende oorkonde blijkt 

dan doorgaans niet in het cartularium te staan. Sommige oorkonden in de kroniek 

hebben naast de folioverwijzing nog een signumverwijzing. 4 Hetzelfde signum 

staat dan, enkele uitzonderingen daar gelaten, in het cartularium bij 

dezelfde oorkonde. 

Concordantie van kroniek en cartularium 

½ = signum in de kroniek correspondeert met het signum in het cartularium 

v = in de kroniek ontbreekt bij de verwijzing naar het cartularium het folionummer 

( ) = de datering is niet ontleend aan kroniek of cartularium 

4 Zie bijlage 2. 

358

De uitgebreide titulatuur bij de Bourgondische hertogen is, waar mogelijk, beperkt 

tot de vermelding van de titel hertog van Brabant. 

datum kroniek 

folio 

(ca. 1185) 41 r 

1191 41 r 

1191 116 v 

1196.06.01 41 r -41 v 

1203 41 v 

1203.11.09 42 v 

1203.11.09 42 v 

1204.11.14 43 r 

1233.09.19 48 v 

1251.01 54 v -55 r 

1274.(06.02) 60 r 

1277.07 61 r -61 v 

1284.01.31 62 v -66 v 

1299.01.15 69 v -70 r 

1306.02.13 71 r -71 v 

1307.03.16 71 v 

signum 

cartularium 

folio 

oorkonder(s)/onderwerp bijzonderheden 

½ 483 r -486a r 

hertog van Brabant/stadsrecht 

van 's-Hertogenbosch 

½ 1 v -2 r 

hertog van Brabant/Land van 

Herpen 

½ v hertog van Brabant/Land van 

Herpen 

½ 2 v -3 r 

keizer/tolvrijdom op de Rijn 

voor 's-Hertogenbosch 

½ 3 v -5 r 

graaf van Gelre/tolvrijdom in 

Gelre voor 's-Hertogenbosch 

½ 7 r -8 r 

hertog van Brabant en graaf 

van Holland/leenband van 

Hollandse steden en tollen in 

Holland 

½ 8 r 

hertog van Brabant en graaf 

van Holland/wederzijdse tolvrijdom 

½ 5 v -6 v 

Rooms-koning/vrouwelijke 

opvolging in Brabant 

8 v -9 r 

Rooms-koning/tolvrijdom op 

de Rijn voor 's-Hertogenbosch 

½ 9 v -10 r 

heer van Heusden/tolvrijdom 

in Heusden voor 's-Hertogenbosch 

½ 457 v -458 v 

hertog van Brabant/tolvrijdom 

in Lith voor Dordrecht 

½ 10 v -14 v 

bisschop van Luik/regels voor 

het Groot-Ziekengasthuis te 

's-Hertogenbosch 

½ 16 v -22a v 

hertog van Brabant/stadsrecht 


½ 136 v -139 r 

hertog van Brabant/waag van 


½ 22b r -24 v en 

113 v 

½ 24 v -25 r 

hertog van Brabant/con£ict 

tussen 's-Hertogenbosch enerzijds 

en Hintham en Rosmalen 

anderzijds; accijnzen en 

bestuur van 's-Hertogenbosch 

hertog van Brabant/hofvaart 

van Lith, Lithoijen en Heerewaarden 

359 

in een vidimus d.d. 

1362.07.05 


1362.07.06 


1334.09.09 


1362.07.06 


1362.07.06 


1362.07.06 


1362.07.06 


1362.07.06

datum kroniek 

folio 

1309.08.28 72 v 

1312.(09.27) 74 r -75 v 

1314.07.10 76 r -76 v 

1315.10.25 76 v 

1318.01.12 77 v 

1318.09.13 78 r 

1321.01.31 78 v 

1321.10.13 79 r -79 v 

1321.10.13 79 v 

1321.12.04 79 v 

1321.12.07 79 v 

1323.06.24 80 r 

1323.06.24 80 r 

1325.11.28 80 v 

1328.03.26 81 v 

1328.04.04 82 r 

1328.07.07 81 v -82 r 

1330.01.11 82 r -86 r 

1330.01.14 86 r 

signum 

cartularium 

folio 

1331.07.20 86 v 

651 r -652 r en 

699 v -700 r 

1334.09.09 3 v -5 r 

1335.08.26 93 r 

1335.12.08 93 r 

1336.09.16 93 v -94 v 


25 r -28 r 

hertog van Brabant/heemraad 

van der Eigen 

½ 29 v -34 r 

hertog van Brabant/charter 

van Kortenberg 

34 r -37 r 

hertog van Brabant/Waals 

charter 

160 r -162 r 

's-Hertogenbosch/heemraad 

van Empel 

420c v -421 v 

graaf van Kleef/Heusden 

37 r -38 r 

hertog van Brabant/accijnzen 

en muren te 's-Hertogenbosch 

38 r -39 v 

's-Hertogenbosch/laken te 


422 r -422 v 

arbiters/Heusden 

422 v -424 r 

graaf van Holland/Heusden 

425 r -425 v 

graaf van Holland/Heusden 

424 r -425 r 

arbiters/Heusden 

275 v 

heer van Cuijk/Grave 

276 r -276 v 


418b v -420c v hertog van Brabant/heemraad 

van Nuland, Ge¡en, Oss, 

Lithoijen en Lith 

40 r 

hertog van Brabant/weekmarkt 


343 r -343 v 

hertog van Brabant/recht van 

ingebod van 's-Hertogenbosch 

in Herpen 

276 v 


40 v -46 v 

hertog van Brabant/charter 

van de heilige Drievuldigheid 

(PrivilegiumTrinitatis) 

46 v -47 r 

hertog van Brabant/laken te 


47 v -48 r 

48 r -49 r 

49 v -51 r 

heer van Megen/Osse sluis de kroniek geeft als 

datum 27 juli 

proost van Koudenberg; deken 

van het St.-Goedelekapittel 

te Brussel/vidimus van een 

oorkonde d.d. 1203 

hertog van Brabant/gemeint 


hertog van Brabant/laken en 

keuren van 's-Hertogenbosch 

hertog van Brabant/bestuur 

en schulden van 's-Hertogenbosch 

360

datum kroniek 

folio 

1336.09.28 93 v 

1337.12.11 94 v -95 r 

1344.06.18 97 r 

1344.06.18 97 r 

1346.09.20 72 v -73 r en 

97 v 

(1349.02.27) 99 r 

1349.03.01 99 v 

1349(.07.25) 99 v 

1349.09.02 99 v -100 r 

1352.03.30 100 r -100 v 

1352.09.28 100 v 

1354.04.04 101 r -101 v 

1355.03.18 101 v 

1356.01.03 102 r -103 v 

1356.09.27 105 v 

1357.06.04 105 r en 

106 r -106 v 

signum 

cartularium 

folio 

49 r -49 v 

51 r -51 v 

51 v -53 r 

53 r -53 v 

28 r -29 r 

445 r -446 v 

½ 446 v -447 v 

½ 447 v -448 r 

366 r -367b v 

53 v -55 r 

55 r -56 v 

½ 57 r -57 v 

57 v -59 r 

59 v -66 r 

378e v -379 r 

1357.07.13 106 r r 67 v -68 v 

(1357.10.01- 

1358.09.30) 

1360.05.01 107 v 

106 r 

135 v -136 v 


hertog van Brabant/schulden 


hertog van Brabant/lombarden 



van 's-Hertogenbosch en verkoop 

van land 

hertog van Brabant/schuldbrieven 



van der Eigen 

Rooms-koning/Gouden Bul 

voor Brabant 

Rooms-koning/executiebrief 

van de Gouden Bul voor Brabant 

Rooms-koning/brieven van 

onderzoek bij de Gouden Bul 

voor Brabant 


van Kessel, Maren en 

Alem 

's-Hertogenbosch/stadsmuur 


's-Hertogenbosch/stadsmuur 


Rooms-koning/annulatie van 

vonnissen van de bisschop van 

Luik 

Brabantse steden/stedenbond 

hertog van Brabant/Blijde Inkomst 

hertog van Brabant/vrijdom 

van de houtschat voor 's-Hertogenbosch 

graaf van Holland/geschil 

tussen de hertog van Brabant 

en de graaf vanVlaanderen 

drossaard van Brabant; heer 

van Cuijk en Hoogstraten/ 

Hamdijk bij Grave 

Huis van de Eiendonk te 


mannen van de hertog van 

Brabant/schouwen van de 

Maas 

361 

het cartularium geeft 

als datum 1348.03.01 

het cartularium geeft 

een onvolledige datering 


1362.07.06 

vermoedelijk een 

schepenoorkonde 


1426.12.02

datum kroniek 

folio 

1360.09.09 107 v 

1362.01.31 107 v -108 r 

signum 

cartularium 

folio 

68 v -70 v 

70 v -71 v 

1362.07.05 1 r -2 r 

1362.07.06 2 r -3 r 

1362.07.06 5 r -6 v 

1362.07.06 6 v -8 r 

1362.07.06 8 v -9 r 

1362.07.06 9 v -10 v 

1362.07.06 56 v -57 v 

1363.09.11 108 r 

1363.09.29 108 v 

1365.06.30 112 r -112 v 

71 v -72 r 

72 r -73 r 

½ 399 r -399 v 


hertog van Brabant/lossing 

van Oisterwijk en vervreemding 

van dorpen in de Meierij 

Leuven en 's-Hertogenbosch/ 

stedenbond 

abt van A¥igem; proost van 

Coudenberg/vidimus van een 

oorkonde d.d. 1191 



oorkonde d.d. 1196.06.01 





Coudenberg/vidimus van 

twee oorkonden d.d. 

1203.11.09 






oorkonde d.d. 1251.01 






hertog van Brabant/buitenpoorters 


hertog van Brabant/Valkenburg 

1365.06.30 112 v -113 v ½ 399 v -400 v Walraven vanValkenburg/Valkenburg 

1365.07.16 116 r -118 v 

1365.07.18 115 v -116 r 

½ 401 v -405b v 

399 r -401 v 

's-Hertogenbosch/rechten van 

's-Hertogenbosch in Herpen 

en de Meierij 

keizer/Landvrede in het geschil 

overValkenburg 

362 

ge|« nsereerd in een 

oorkonde d.d. 

1365.07.18 


oorkonde d.d. 

1365.07.18; de kroniek 

geeft een ander 

signum 


1454.09.10 

met een insertie van 

twee oorkonden d.d. 

1365.06.30

datum kroniek 

folio 

1365.07.19 113 r -115 v 

1365.09.19 112 r 

1366.02.06 112 r 

1366.03.24 111 v 

1367.09.09 119 r 

1371.05.05 120 r -120 v 

1372.04.06 121 r 

1374.06.02 121 v 

1376.09.06 121 v 

1376.12.26 122 r 

1379.01.09 122 v -123 r 

1379.03.29 122 v 

1379.(04.10- 

1379.09.30) 

1380.03.13 123 v 

123 r 

1382.04.16 124 r 

1383.09.06 124 v 

(1382.10.01- 

1383.09.30) 

1383.12.19 125 r -125 v 

124 v 

signum 

cartularium 

folio 

319 r -333 r 

73 v -74 r 

74 r -74 v 

73 r -73 v 

460 v -461 v 

74 v -75 v 

75 v -76 r 

456 r -457 v 

14 v -16 v 

76 r -76 v 

77 r -77 v 

76 v -77 r 

77 v 

77 v -78 v 

78 v -79 r 

81 r -81 v 

79 r -81 r 


gezworenen van de Landvrede 

tussen Rijn en Maas/ 

Landvrede in het geschil over 

Valkenburg 

hertog van Brabant/onderhoud 

van de Zegedijk bij Haren 

hertog van Brabant/factorij 

op Schonen (Zweden) 

hertog van Brabant/`vrede' te 


's-Hertogenbosch/Vught 

hertog van Brabant/rechtspraak 

en stadsdienaren van 


hertog van Brabant/wetering 

tussen de Meierij en Megen 

's-Hertogenbosch,Vught en 

Cromvoirt/erfdeling van het 

Vughterbroek 

bisschop van Luik/Groot- 

Ziekengasthuis in 's-Hertogenbosch 

hertog van Brabant/openhouden 

van de wegen in de 

Meierij 

's-Hertogenbosch/doop en 

missen te 's-Hertogenbosch 

hertog van Brabant/bierbrouwen 

te 's-Hertogenbosch 

aanbrengen van misdadigers 


hertog van Brabant/keuren 

van brood, wijn en bier te 


hertog van Brabant/testamenten, 

geestelijke goederen 

en huwelijken te 's-Hertogenbosch 




van Leuven 

hertog van Brabant/ 

`Lantcarte' 

363 

in de kroniek staat 

geen verwijzing naar 

het cartularium 

schepenoorkonde

datum kroniek 

folio 

1384.06.15 125 v 

1384.06.15 126 r 

1384.06.15 126 r 

1387.05.15 130 r 

1387.07.10 129 r -129 v 

1387.09.09 130 r 

1387.09.27 129 v 

1388.03.18 128 v -129 r 

1388.05.29 130 v 

signum 

cartularium 

folio 

81 v -82 r 

82 r 

82 v 

88 v 

86 r -87 r 

88 v -89 r 

87 v -88 r 

82 v -85 r 

½ 460 r 

1388.07.30 459 v -460 v 

1389.06.03 131 r 

1389.10.23 131 r 

1390.10.23 131 v -132 r 

1391.10.04 132 r -132 v 

½ 89 r 

458 v -459 r 

89 v -90 v 

91 r -92 r 

1392.08.27 89 v -90 v 

(1392.10.01- 

1393.09.30) 

132 v 

459 r -459 v 


hertog van Brabant/waarde 

van het geld te 's-Hertogenbosch 

en in de Meierij 

hertog van Brabant/tol van 

Woudrichem 

hertog van Brabant/`carte van 

der stillen' 

hertog van Brabant/zweren te 


hertog van Brabant/stadswisselaar 


hertog van Brabant/versterkingen 

in de Meierij 

's-Hertogenbosch/stadswisselaar 


hertog van Brabant/accijnzen, 

maten, schepenen rentmeestersbenoeming 

te 


hertog van Brabant/gezellen 

van deTafel van 's-Hertogenbosch 

's-Hertogenbosch/vidimus 

van een oorkonde d.d. 

1388.05.29 en gezellen van de 

Tafel van 's-Hertogenbosch 

belofte van Jan van Berlaar 

geen inbreuk te maken op de 

rechten van 's-Hertogenbosch 

graaf van Holland/goederen 

in Ge¡en 

hertog van Gelre/vrede met 

Brabant 

hertog van Brabant/accijnzen 

van 's-Hertogenbosch en 

schuld aan de graaf van der 

Mark 

proost van Coudenberg/vidimus 


1390.10.23 

verplichte bewapening in de 

Meierij 

364 


1388.07.30 

de kroniek geeft een 

ander signum 


1392.08.27

datum kroniek 

folio 

1394.07.12 133 r 

1394.12.16 133 r -133 v 

1395.02.28 133 v -134 r 

1399.02.13 138 r -139 r 

1403.03.26 140 r 

1403.09.25 140 v -141 r 

1403.09.25 141 r -141 v 

1404.02.24 141 v -142 v 

1404.06.05 142 v -143 r 

1404.10.02 143 v 

1404.10.02 143 v -144 r 

1406.12.18 145 r -146 v 

1407.01.10 146 v 

1408.03.11 147 r -147 v 

1408.09.08 148 r 

1408.12.22 148 r -149 v 

signum 

cartularium 

folio 

92 v 

92 v -94 r 

94 r -95 v 

95 v -97 r 

97 r -98 r 

98 r -99 v 

99 v -101 r 

101 r -103 r 

103 r -103 v 

104 r 

104 v -105 v 

105 v -110 v 

110 v -111 r 

111 r -112 r 

112 r -113 r 

113 r -115 v 

1409.08.29 483 r -486a r 

1409.09.03 177 r 

139 v -140 v 

1409.10.15 149 v -150 r 

1410.11.29 150 v 

115 v -116 r 

116 r -116 v 


Jan van Berlaar/belofte van 

hulp aan 's-Hertogenbosch 

hertog van Brabant/bede in 

's-Hertogenbosch en de 

Meierij 

hertog van Brabant/cijnshef- 

¢ng, visserij, vogelvangst en 

functionarissen te 's-Hertogenbosch 


hertog van Brabant/rechten 

en plichten van het bestuur 


hertog van Brabant/schuld 

aan de graaf van der Mark 

hertog van Brabant/jaarmarkten 


hertog van Brabant/'carthe 

van den signet' 

's-Hertogenbosch/laken te 


Anton van Bourgondie« /gouverneurschap 

in Brabant 


aan de heer van Heinsberg 


aan de heer van Heinsberg 


's-Hertogenbosch/drossaard 


hertog van Brabant/geschil 

tussen Brussel en Leuven 

enerzijds en Antwerpen anderzijds 

hertog van Brabant/muur- en 

straatmeesters te 's-Hertogenbosch 

hertog van Brabant/bevestiging 

van het charter van Rosmalen 

(d.d. 1306.02.13) 

stadsrecht van Dormaal notarisakte 

hertog van Brabant/Duitse 

Orde 

recht van ingebod van 's-Hertogenbosch 

Gozewijn Moedel van der 

Donk/boetedoening 

365 


1432.08.29 

vermoedelijk hertogelijke 

oorkonde

datum kroniek 

folio 

1414.05.23 152 r 

1415.03.06 153 r 

(kort na 

1415.10.15) 

(kort na 

1415.10.15) 

1416.04.29 153 v 

1417.10.09 154 r 

1418.05.20 155 v 

1418.06.22 156 r 

1419.02.05 156 r -157 r 

en 

272 v -273 r 

1419.02.05 157 r 

1419.03.04 157 v 

1419.08.04 157 v -159 r 

1420.02.05 161 v -162 r 

1423.10.09 163 v 

1425.03.12 164 v 

1426.06.05 166 v 

1426.10.25 167 r 

signum 

cartularium 

folio 

116 v -117 v 

118 r -124 v 

405b v -408 r 

408 r -409c v 

124 v -126 r 

85 r 

126 r -128 r 

128 r -128 v 

128 v -130 r en 

269 r -270 v 

130 v 

131 r 

131 r -133 r 

133 v -134 v 

85 r -85 v 

135 r 

515 r -515 v 

462 v 

1426.12.02 135 v -136 v 


Brussel/geschil tussen Hendrikvan 

der Lek en Godfried 

van Brecht 

geschil tussen Hendrik van 

der Lek en Godfried van 

Brecht 

edelen en steden van Brabant/ 

aanklacht tegen 's-Hertogenbosch 

's-Hertogenbosch/aanklacht 

van de edelen en steden van 

Brabant 

hertog van Brabant/verbanning 

uit 's-Hertogenbosch 

schepenbenoeming te 's-Hertogenbosch 

geschil tussen inwoners van 


Leuven, Brussel en Antwerpen/geschil 

tussen Hendrik 

van der Lek enWillem van 

Gent 

hertog van Brabant/ tolvrijdom 

in Holland en Zeeland 


hertog van Brabant/lening 




hertog van Brabant/regeling 

naar aanleiding van de brand 

in 's-Hertogenbosch 

hertog van Brabant/dijkrecht 

langs de Maas 


verbanning uit 's-Hertogenbosch 

en de Meierij 

Leuven/tolvrijdom in Brabant 

voor NÏrnberg 

boete voor inwoners van 


's-Hertogenbosch/vidimus 


1360.05.01 

366 

uitspraak door Brussel 

en 's-Hertogenbosch 

uitspraak door Brussel 

en Antwerpen 

de laatste vermelding 

is ge|« nsereerd in 

een oorkonde d.d. 

1480.07.31

datum kroniek 

folio 

1427.01.29 167 r 

1427.03.28 167 r 

1430.10.05 171 r -175 r 

1430.10.05 175 r -175 v 

1431.04.07 292 r -292 v 

1431.07.18 292 r 

1432.08.29 176 v -177 r 

1435.09.26 179 r 

1436.02.17 178 v -179 r 

1440.06.26 295 r -295 v 

1440.10.10 180 r -182 v 

1441.09.22 182 v -183 r 

1441.09.22 183 r -183 v 

1443.12.02 184 v 

1444.05.22 185 r -185 v 

1445.03.24 184 v 

1445.11.20 186 r -186 v 

1445/6.03.31 186 v -187 r 

1446.09.20 187 v 

signum 

cartularium 

folio 

135 r 


461 

voorwaardelijke verbanning 

van een inwoner van 's-Hertogenbosch 

v -462 r 

arrestatie van de inwoners van 

Brabant voor de schulden van 

de hertog 

143 r -156 v 


156 v -160 r 

hertog van Brabant/aanvulling 

op de Blijde Inkomst 

's-Hertogenbosch/Oijen 


139 v -141 r 

hertog van Brabant/vidimus 


1409.09.03 en de Duitse Orde 

583 r -585 r 

's-Hertogenbosch/kraangeld 


141 v -142 r 

hertog van Brabant/schepen 

Arnoud Stamelart van Uden 


½ 440 r -441 r 

hertog van Gelre/Oijen ge|« nsereerd in een 

oorkonde d.d. 

1482.07.12 in een 

bevestiging d.d. 

1485.05.03 

189 r -192 v 

hertog van Brabant/leengoederen 

in Brabant 

515 v -516 r 

's-Hertogenbosch/wijn te 


516 v -518 r 

's-Hertogenbosch/wijn te 


385 r -385 v 

hertog van Brabant/tol van 

Geervliet en Gorinchem 

415b v -418b r hertog van Brabant/bede 

341 v -343 r 

maalgeld van de geestelijkheid 


notarisakte 

585 r -587 r 

geschil tussen 's-Hertogenbosch 

en het St.-Janskapittel 

over de inkomsten van het kapittel 

notarisakte 

383 v -385 r 

370 r 

hertog van Brabant/kleding 

en wapens in Brabant 

's-Hertogenbosch/hopmaat te 


367 


deze oorkonde onder 

het schepenjaar 

1445

datum kroniek 

folio 

1446.11.13 187 v -189 r 

1448.01.03 189 v -190 r 

1448.01.05 190 r -190 v 

1448.08.28 191 r 

1450.04.11 192 r -193 v 

1450.04.25 193 v -194 r 

1451.09.20 194 v -196 v 

1451.09.20 196 v -199 r 

1451.09.20 199 r -199 v 

1451.09.20 199 v 

1453.01.16 202 r 

1453.03.06 201 r -202 r 

1453.06.14 202 r -202 v 

(op/na 

1453.06.14) 

1453.07.15 202 v -203 r 

202 v 

signum 

cartularium 

folio 


412b v -415b v hertog van Brabant/leengoederen 

in Brabant 

448 v -450 v 

hertog van Brabant/verbod 

aan Brabant om voor een 

geestelijke rechtbank te procederen 

382 r -383 v 

hertog van Brabant/zandverstuivingen 

in de Meierij 

452b v -453 v 

geschil tussen de hertog van 

Brabant en de bisschop van 

Luik over het procederen voor 

geestelijke rechtbanken 

430 r -431c v 

Raad van Brabant/armen, 

pelgrims, dobbelspel, hoeren, 

enz. in Brabant 

349 v -351 r 

hertog van Brabant/Winrik 

van Frentz 

193 r -196 v en 

394 v -398b r 

387 r -391 v 

392 r -393 r 

367b v -368 r 

en 393 r -393 v 

598 r -600 r 

361 v -364 r 

364 v -365 r 

348 v -349 v 

351 r -352b v 

1453.09.11 203 v -205 v ½ 357 r -359 v 

1454.01.19 206 r -207 r 

425 v -430 r 

hertog van Brabant/bewapening, 

rechtspraak, tol en geestelijke 

goederen in Brabant 

de laatste vermelding 

is ge|« nsereerd in 

een oorkonde d.d. 

1457.11.28 

hertog van Brabant/bede ge|« nsereerd in een 

oorkonde d.d. 

1457.11.28 

hertog van Brabant/drossaard, 

warandmeester en ballingen 

in Brabant 


in Brabant 

's-Hertogenbosch/opwinningsprocedures 



hertog van Brabant/struikrovers 

in Brabant 


in Brabant 

het belasten der domeinen in 

Brabant 

hertog van Brabant/belofte 

van schadeloosstelling aan 


's-Hertogenbosch/schout van 

Herpen 

hertog van Brabant/munten 

in Brabant 

368

datum kroniek 

folio 

signum 

cartularium 

folio 


1454.09.10 401 v -405b v 

gardiaan van de minderbroeders 

te 's-Hertogenbosch/vidimus 


1365.07.16 

1454.12.16 210 v 

359 v -361 r 


in Brabant 

1455.02.21 207 r -210 r 

½ 352b v -355 r Raad van Brabant/geschil 


en Herpen, Uden en Ravenstein 

anderzijds over het 

recht van ingebod 

1455.03.12 210 r 

356 v -357 r 

heer van Ravenstein, Uden en 

Herpen/geschil met 's-Hertogenbosch 

over het recht van 

ingebod 

1455.03.18 210 r 

355 v -356 r 

Raad van Brabant/geschil 


en Herpen, Uden en Ravenstein 

anderzijds over het 

recht van ingebod 

1457.11.28 213 v -214 r 

394 v -398c v 

hertog van Brabant/insertie 


1451.09.20 en bescherming 

tegen overlast van wapenvolk 

in Brabant 

1457.11.28 214 r 

1458.05.27 215 v -216 r 

1459.02.06 214 v -215 v 

1463.08.21 218 r -219 v 

1463.09.15 219 v -222 r 

1464.01.02 217 v 

1464.01.02 222 v 

385 v -391 v en 

394 r 

hertog van Brabant/ insertie 


1451.09.20 en bede voor een 

kruistocht 

375 v -377 v 

hertog van Brabant/ambten te 


379 r -380 v 

hertog van Brabant/woeker te 

Leuven 

203 v -206 r 




196 v -201 v 

's-Hertogenbosch/regeling 



540a v -540b v hertog van Brabant/veemarkt 


202 r -203 v 




369 

de oorkonde is op 

fol. 391 v onderbroken 

en vervolgd op 

fol. 394 r ; beide delen 

zijn met een signum 

verbonden

datum kroniek 

folio 

1464.01.02 222 v -223 v 

1464.01.02 224 r 

1464.01.02 224 r -224 v 

1467.07.12 228 v 

1468.08.26 233 v 

1469.01.13 234 v -235 r 

1469.02.26 234 r -234 v 

1469.02.28 232 v 

1469.03.08 232 v -233 r 

1471.03.09 235 v -236 r 

1471.03 28 236 v 

1471.08.18 237 r 

1472.03.25 242 v 

1472.03.25 242 v 

1472.04.20 237 v -238 r 

1472.05.30 238 r 

1472.09.09 238 v -239 r 

1472.12.07 237 v 

1473.06.21 243 r -244 r 

signum 

cartularium 

folio 


206 v -208 r 

hertog van Brabant/bezit van 

de geestelijkheid te 's-Hertogenbosch 

368 v -369 v 



374 r -375 v 

hertog van Brabant/bierbrouwen 

in de Meierij 

v hertog van Brabant/aanvulling 


590 v -595 r 

's-Hertogenbosch/tol in Woudrichem 

en Giessen 

286 r -288 v 

overeenkomst tussen 's-Hertogenbosch 


naar aanleiding van de 

brand 

587 r -590 v 

processies te 's-Hertogenbosch 

476 r -478 v 

hertog van Brabant/Groot- 

Ziekengasthuis te 's-Hertogenbosch 

208 r -211 v 

hertog van Brabant/veemarkt 

te Lier 

595 r -597 v 

's-Hertogenbosch/Gevangenpoort 


462 v -465b v 

hertog van Gelre als leenman 


552 v -554 v 

hertog van Brabant/vermaning 

aan Gelre 

554 v -555 r 

paus/con£ict tussen de hertog 

van Brabant en Gelre 

555 r -555 v 

paus/con£ict tussen de hertog 

van Brabant en Gelre 

380 v -382 r 

hertog van Brabant/haardtellingen 

in Brabant 

182 r -187 r 

hertog van Brabant/renten 


½ 475 r -476 r 

paus/Adolf en Arnoud van 

Gelre 

468 r -470 r 

hertog van Gelre/verkoop van 

Gelre 

345 r -345 v en 

346 r -348 r 

hertog van Brabant/verbond 

met de hertog van Gulik over 

Gelre 

370 

notarisakte 

notarisakte 

notarisakte 

de oorkonde is op 

fol. 345 v onderbroken 

en vervolgd op 

fol. 346 r ; beide delen 

zijn met een signum 

verbonden

datum kroniek 

folio 

1473.08.07 223 v en 

287 r 

1474.10.09 245 v -246 r 

1475.04.10 250 v 

1475.05.05 249 v -250 r 

1475.11.18 250 r -250 v 

1476.03.15 248 v 

1477.02.11 253 r -255 r 

(na 

1477.05.26) 

1477.05.29 257 v -264 v 

256 v 

1477.05.29 267 v -268 v 

1477.06.20 264 v 

1477.12.05 265 r -265 v 

1478.01.03 265 v -267 v 

1478.04.05 270 v 

(1471.03.03- 

1478.04.22) 

1478.12.31 268 v -269 v 

(tussen 

1453.01.16 en 

1479.05.03?) 

signum 

cartularium 

folio 

278 r -279a r 

85 r -85 v 

1479.05.03 601 r 

1480.01.07 272 r 

1480.07.31 272 v -274 v 

211 v -214 v 

282 r -283 v 

282 r -284 v 


hertog van Brabant/Cuijk en 

Kessel 


hertog van Brabant/Leuvense 

tol en oude geleide 

Rekenkamer van Mechelen/ 

visserij van 's-Hertogenbosch, 

Vught en Berlicum 

Raadsheer van Brabant/visserij 

van 's-Hertogenbosch, 

Vught en Berlicum 

470 v -475 r 

's-Hertogenbosch/heemraden 

van Oss, Ge¡en, Lith en Lithoijen 

433 v -438 r 

hertog van Brabant/algemeen 

privilege voor Brabant 

v 's-Hertogenbosch/oproer te 


214a v -247 v 


378a v -378b r 

en 378c v 

340 r -341 v 

247 v -249 r 

249 r -253 r 

eden van de hertog van Brabant 

en de Staten van Brabant 

hertog van Brabant/oproer te 


hertog van Brabant/bevestiging 

van de Blijde Inkomst 



v 's-Hertogenbosch/bierbrouwen 


409c v -412b r hertog van Brabant/leengoederen 

in Brabant 

378b v -378c r 


en van 's-Hertogenbosch 

600 r -600 v 

opwinningsprocedures voor 

schepenen van 's-Hertogenbosch's-Hertogenbosch/opwinningsprocedures 



253 r -255 v 

hertog van Brabant/bedehef- 

¢ng te 's-Hertogenbosch voor 

de oorlog tegen Gelre 

268 v -273 r 




371 


deze oorkonde onder 

het schepenjaar 1463 


oorkonde d.d. 

1475.11.18 

insertie van een oorkonde 

d.d. 

1475.05.05

datum kroniek 

folio 

1480.08.31 271 r 

signum 

cartularium 

folio 

655 v -657 v 

1480.09.01 273 r -273 v 

1480.11.27 275 r -275 v 

1480.12.06 275 v -276 r 

1480.12.06 276 r 

311 v -314 r 

314 v 

314 v -315 v 

1481.01.23 315 v -316 v 

1481.03.03 276 r -276 v 

1481.04.03 276 v -277 v 

1481.04.20 277 v -279 r 

1481.04.23 280 r -280 v 

1481.04.23 280 v 

1481.04.29 281 r 

1481.05.23 281 r -281 v 

1481.05.27 282 r -282 v 

1481.05 281 v 

314 r -317 v 


's-Hertogenbosch/geschil tussen 

Andreas zoon van Bernhard 

en de Duitse Orde 

Rekenkamer in Den Haag/ 

tolvrijdom in Holland en 

Zeeland voor 's-Hertogenbosch 

Raad van Brabant/Leuvense 

tol en oude geleide 

hertog van Brabant/privileges 


Raad van Brabant/privileges 


hertog van Brabant/privileges 


Raad van Brabant/privileges 


317 v -318 v 

Raad van Brabant/Leuvense 

tol 

337 r -340 r 

Raad van Brabant en raad van 

's-Hertogenbosch/verdrag 

tussen 's-Hertogenbosch en 

Zaltbommel, Bommeler- en 

Tielerwaard 

279 v -280 v 

Jan en Joost van Hemert/ 

doorsteek bij Hemert 

280 v -281 v 

Zaltbommel/doorsteek bij 

Heerewaarden 

281 v -282 r 

Tiel/tolvrijdom in Gelre voor 

's-Hertogenbosch en doorsteek 

bij Heerewaarden 

370 v -373 r 

hertog van Brabant/vredesverdrag 

met Zaltbommel, 

Bommeler- enTielerwaard 

378c r -378c v 



v hertog van Gelre/acceptatie 

van de inwoners van Gelre als 

onderdanen 

372 


oorkonde d.d. 

1481.03.03 


oorkonde d.d. 

1481.03.03 


oorkonde d.d. 

1481.03.03 

insertie van twee 

oorkonden d.d. 

1480.12.06 en een 

oorkonde d.d. 

1481.01.23

datum kroniek 

folio 

1481.06.05 283 v -284 r 

1481.06.25 284 r -285 r 

1481.06.26 284 r -285 r 

1481.06 282 v -283 v 

1481.10.31 285 r -286 r 

1481.11.26 286 r -286 v 

1482.07.12 294 v -296 r 

1482.07.20 296 r -296 v 

1482.07.23 288 r -288 v 

1482.09.04 289 r -289 v 

1483.05.15 288 v -289 r 

1483.05.15 289 r 

1483.06.24 300 r -300 v 

1483.07.05 299 v 

1483.07.10 299 v -300 r 

1483.10.15 300 v 

1484.02.23 301 r 

signum 

cartularium 

folio 

262 v -263 r 

½ 264 r -265 r 

263 r -265 v 

258 r -262 v 

273 v -275 v 

279 r -279 v 

439 r -443 r 

378c v -378d r 

333 r -336 v 

½ 291 v -308 r 

265 v -267 v 

267 v -268 v 

½ 308 r -311 r 

288 v -291 v 



in Gelre voor 's-Hertogenbosch 

heer van Batenburg/tolvrijdom 

in Batenburg voor 


's-Hertogenbosch/tolvrijdom 

in Batenburg voor 's-Hertogenbosch 


in Gelre voor 's-Hertogenbosch 

graaf van Horn; 's-Hertogenbosch/tol 

vanWoudrichem 


oorkonde d.d. 

1481.06.26 


d.d. 

1481.06.25 


geen verwijzing naar 

het cartularium 

hertog van Brabant/aansluiting 

van Grave, Cuijk en Oijen 

bij Brabant 

hertog van Brabant/Oijen insertie van een oorkonde 

d.d. 

1440.06.26, bevestiging 

d.d. 1485.05.03 

eden van de voogd van de hertog 

van Brabant en van de 

Staten van Brabant 

's-Hertogenbosch enWillem 

van Gent/Oijen 

kwitantie vanWillem van schepenakte 

Gent voor de a£ossing van 

een schuld van 's-Hertogenbosch 

Oijen schepenakte 

Oijen schepenakte 

arbiters/geschil tussen 's-Hertogenbosch 

en de Meierij over 

de kosten van de oorlog tegen 

Gelre 

's-Hertogenbosch/tol vanTiel 

pachters van de tol vanTiel/tol 

vanTiel 


en de Meierij over 

de kosten van de oorlog tegen 

Gelre 

hertog van Brabant/competentie 

van de schepenbankvan 


373

datum kroniek 

folio 

signum 

cartularium 

folio 


1485.01.14 301 v -302 r 

344 r -345 v 

's-Hertogenbosch/tol van 

Zons 

1485.05.03 438 v -443 r 

hertog van Brabant/Oijen bevestiging van een 

oorkonde d.d. 

1482.07.12, met insertie 

van een oorkonde 

d.d. 

1440.06.24 

1486.04.23 303 r -303 v 

443 r -444 v 

hertog van Brabant/het vangen 

van wolven in de Meierij 

1486.11.06 303 v 

450 v -451 r 

twee wereldlijke Staten van 

Brabant/rechten van de geestelijke 


1486.11.26 303 v -304 v 

478 v -480 v 

's-Hertogenbosch/haven van 


1487.04.30 305 r 

451 v -452b r 

hertog van Brabant/toezicht 

op de dijken door 's-Hertogenbosch 

1488.03.26 290 r 

schuld van 's-Hertogenbosch 

aanWillem van Gent 

schepenakte 

1488.07.23 305 v -306 r 

480 v -483 r 

hertog van Brabant/leenmannen 

van de hertog van Brabant 

1489.01.13 703 v -704 v 

's-Hertogenbosch/geldzaken 


1489.05.21 308 r 

640b v -641 v Utrecht/rechten van 's-Hertogenbosch 

in de tol van Utrecht 

1490.07.14 308 v -309 v 

486a r -488 r 

hertog van Brabant/inbreuk 

door de o¤ciaal van Luik op 

de rechten van 's-Hertogenbosch 

1490.07.14 488 r -489 r 

bode van de hertog van Brabant/inbreuk 

door de o¤ciaal 

van Luik op de rechten van 


1491.03.07 309 v -310 v ½ 489 v -493 v 

1491.08.06 311 r 

1491.11.15 311 r -312 r 

162 r -164 r 

518 r -520 r 

1491.12.02 489 r -493 v 


tussen 's-Hertogenbosch en de 

heer van Heeswijk over leengoederen 

's-Hertogenbosch/verbod op 

het combineren van het secretarisambt 

met het schepenambt 


hertog van Brabant/renten in 

Brabant 

's-Hertogenbosch/geschil tussen 

de stad en de heer van 

Heeswijk over leengoederen 

374 


oorkonde d.d. 

1491.12.02 


d.d. 

1491.03.07

datum kroniek 

folio 

1493.11.03 313 r 

1493.(10.01- 

1494.03.29) 

313 v 

1494.09.09 316 r -321 v 

signum 

cartularium 

folio 

652 r -655 v 

493 v -495 r 

520 v -528 v 

1494.12.10 496 r -497 r 

(vo¨ o¨ r 

1494.12.20) 

315 r -315 v 

501 v -504 r 

1494.12.20 495 v -500 v 

1494.12.22 314 r -315 r 

1495.03.14 315 v -316 r 

1495.03.16 315 v -316 r 

495 r -501 r 

504 v -507 r 

504 r -507 v 


hertog van Brabant/muntvaluatie's-Hertogenbosch/schoonhouden 

van de straten te 



hertog van Brabant/bestuurshervorming 


Leuven/bestuur van Leuven 

Raad van Brabant/bestuurshervorming 


hertog van Brabant/bestuurshervorming 


Staten van Brabant/overlast 

van troepen in Brabant 

hertog van Brabant/overlast 



oorkonde d.d. 

1494.12.20, die ge|« nsereerd 

is in een oorkonde 

d.d. 

1494.12.22 


d.d. 

1494.12.10; ge|« nsereerd 

in een oorkonde 

d.d. 

1494.12.22 


d.d. 



d.d. 

1494.12.10 


oorkonde d.d. 

1495.03.16 


d.d. 

1495.03.14 

1495.03.24 508 r -508 v 



1495.06.19 322 r 

657 v -659 r 


in Holland, Zeeland en Gelre 


1495.08.25 322 v -325 v 

en 349 r 

165 v -174a r 

's-Hertogenbosch en Meierij/ 

afbakening van wederzijdse 

rechten 

1496.08.03 329 v -330 r 

509 r -511a v 

hertog van Brabant/Grave in een vidimus d.d. 

1496.08.19 

1496.08.06 330 r -330 v 

½ 511b v -512 v Cornelis van Bergen/Grave in een vidimus d.d. 

1496.08.19 

375

datum kroniek 

folio 

1496.08.19 329 v -330 v 

1496.12.15 326 v -327 r 

1496/7.03 328 r -329 v 

signum 

cartularium 

folio 

508 v -512 v 

378c r 

542 r -545 v 

1499.08.12 557 r -559a r 

1499.08.26 333 r -334 v 

1499.09.16 335 r 

1499.09.17 335 r 

1499.09.28 334 v -335 r 

556 r -560 r 

566 r -567b v 

567b v -570 r 

560 r -566 r 

1500.09.24 744 v -745 v 

1500.12.17 336 r -337 r 

1500.12.25 336 r -337 r 

454 r -455 r 

453 v -456 r 

1502.06.13 697 r -697 v 

1502.06.28 339 v -340 r 

1502.07.23 338 r -339 v 

1504.01.16 340 v -341 r 

1505.05.21 346 r -346 v 

1505.08.15 348 r -348 v 

570 r -573 v 

548 r -549 v 

545 v -546 v 

601 r -604 r 


Brussel/bewaring van oorkonden 

op verzoekvan de 






's-Hertogenbosch/zes goede 

mannen van 's-Hertogenbosch 

hertog van Brabant/bestuurswijziging 

en schulden van 






hertog van Brabant/schulden 



van wegen in de Meierij 

universiteit van Leuven/rechten 

van de universiteit 


van de universiteit van Leuven 


van wegen en waterwegen 

in het Kwartier van 


hertog van Brabant/lastenverlichting 




over bijdragen in de 

lasten van de stad 



Staten van Brabant/verkoop 

van dorpen en heerlijkheden 

in Brabant 

's-Hertogenbosch/begijnen 

376 

vidimussen van oorkonden 

d.d. 

1496.08.03 en 

1496.08.06 


oorkonde d.d. 

1499.08.26 


d.d. 

1499.08.12 


oorkonde d.d. 

1500.12.25 


d.d. 

1500.12.17

datum kroniek 

folio 

1505.10.25 346 r -346 v 

en 360 v 

1505.11.06 342 v -343 v 

signum 

cartularium 

folio 

547 r -547 v 

574a r -576 v 

1505.11.16 704 v -705 r 

1506.03.13 344 r 

1506.08.29 325 v en 

349 r -349 v 

1507.07.06 354 v 

576 v -577 v 

174a r -180 v 

604 r -604 v 

1508.07.22 290 v -291 v 

1508.09.05 291 v 

1508.09.10 581 v -582 r 

1508.09.24 355 r -355 v 

579b v -581 r 

1508.10.11 581 v -582 r 

1508.10.14 357 v -358 r 

1509.02.22 292 v -293 v 

en 

293 v -294 r 

1509.04.13 293 v -294 r 

1509.12.14 360 v -361 r 

1510.08.20 361 v -362 v 

1511.05.16 364 r 

164 r -165 v en 

616 r -617 r 

617 r -619 r 

619 r -620 v 

467 v -468 r 



van dorpen en heerlijkheden 

in Brabant 



's-Hertogenbosch/erfrecht te 


hertog van Brabant/lastenverlichting 


hertog van Brabant/afbakening 

van wederzijdse rechten 

tussen 's-Hertogenbosch en de 

Meierij 

's-Hertogenbosch/bieraccijns 

van de Zusters van Orthen 





hertog van Brabant/zes goede 





in Holland, Zeeland, 

Gelre en Zutphen voor 's-Hertogenbosch 


en Floris van Egmond 

over Oijen 


en Floris van Egmond 

over Oijen 

's-Hertogenbosch/Leuvense 

tol 

's-Hertogenbosch/haring te 


's-Hertogenbosch/bijdrage 

door nieuwe poorters van 

's-Hertogenbosch voor de 

aankoop van salpeter 

377 

laatste vermelding is 


oorkonde d.d. 

1509.04.13 

schepenakte; insertie 


d.d. 1509.02.22 

notarisakte

datum kroniek 

folio 

signum 

cartularium 

folio 


1511.09.30 364 r -364 v 

577 v -579b v 



1511.12.25 364 r 

467 r -467 v 

's-Hertogenbosch/levering 

van wapens door functionarissen 


1512.03.05 738 v -741 r 

keizer/Gouden Bul voor Brabant 

1512.08.12 372 v -373 r 

636 r -637 v 

keizer/troostbrief voor 's-Hertogenbosch 

1513.07.31 376 v -379 r 

v landvoogdes/bestand tussen 

Brabant en Gelre 

1513.09.24 292 r 


1513.11.16 380 r -380 v 

466 r -466 v 


tolvrijdom inYersekeroord 


1514.08.22 383 v 

605 r -607 r 

's-Hertogenbosch/bestuur 


1515.04.26 549 v -552 v 



1515.06.08 607 v -608 v 


tolvrijdom in Holland voor 


1515.08.22 609 r -611 r 



1515.09.04 611 v -613 v 




1515.10.19 388 v -389 r 

641 v -642 v 

's-Hertogenbosch/poorterschap 

van Jan van Erp en 

stra¡en bij overtredingen van 

de privileges van 's-Hertogenbosch 

1515.11.14 389 r 

642 v -643 v 

's-Hertogenbosch/poorterschap 

van Jan van Erp 

1516.04.05 389 v 

644 r -644 v 

hertog van Brabant/geestelijke 

goederen in het Kwartier 


1516.04.16 389 v 

664 r -666 r 

verdrag tussen de geestelijke 

Staten en de beide wereldlijke 

Staten van Brabant over geestelijke 

goederen 

1516.07.27 390 r 

613 v -615 r 



het St.-Janskapittel over de 

wijn- en bieraccijns 

378

datum kroniek 

folio 

1516.08.12 389 v 

signum 

cartularium 

folio 

644 v -645 r 

1516.11 645 v -648 v 

1515/1516 388 v 

1517.04.01 390 r -390 v 

1517.10.07 392 r 

1517.10.23 390 v 

1518.03.13 391 v -392 r 

1518.03.30 392 r 

1518.04.20 392 r 

1518.09 392 r 

1518.11.12 392 v 

1519.05.10 393 r 

638 r -640b r 

660 r -661 r 

649a r -649b r 

662 r -664 r 

666 r -667 r 

667 r -668 r 

668 v -674 v 

683 r -684 v 

1519.07.01 741 v -744 v 

1519.08.22 684 r 


rentmeester van Brabant/ 

geestelijke goederen in het 

Kwartier van 's-Hertogenbosch 

hertog van Brabant/klooster 

van Sint-Marienwater te Rosmalen 


in Holland en Zeeland voor 






hertog van Brabant/aanstelling 

van de graaf van Nassau 

tot kapitein-generaal van Brabant 

's-Hertogenbosch/veemarkt 


bisschop van Luik/interdict 


bisschop van Luik/interdict 


hertog van Brabant /geschil 



wijn- en bieraccijns en interdict 


Raad van Brabant/weekmarkt 

vanWaalwijk 

Staten van Luik, Bouillon en 

Loon/bondgenootschap tussen 

de bisschop van Luik en de 

hertog van Brabant 

Rekenkamer in Den Haag/tol 

van Gorinchem voor 's-Hertogenbosch 

hertog van Brabant/aanstelling 

van Margareta van Oostenrijk 

tot landvoogdes van de 

Nederlanden 


rondzenden van de uitspraak 

d.d. 1519.05.10 

379

datum kroniek 

folio 

signum 

cartularium 

folio 

1520.06 684 r -684 v 

1520.09.05 688 v -689 r 

1520.09.29 685 v -689 r 

1520.10.06 393 v 

674 v -677 v 

1520.10.19 678 r -682 v 

1520.11.20 677 v -678 r 

1521.04.13 685 r -693 v 

1521.09.05 395 r 

693 v -695 v 

1522.07.01 700 r -701 r 

1523.09.03 716b r -720 v 

1525.08.12 756 r -758 r 

1525.08.14 758 v -760 v 



rondzenden van de uitspraak 

over de tol van Gorinchem 

aan verschillende tollenaren 

St.-Janskapittel te 's-Hertogenbosch/geschil 

met de stad 

over de wijn- en bieraccijns 





hertog van Brabant/he¤ng 

van nieuwe tienden door de 

geestelijkheid van Brabant 

hertog van Brabant/geestelijke 

goederen in Brabant 

deurwaarder van de hertog 

van Brabant/he¤ng van nieuwe 

tienden door de geestelijkheid 

van Brabant en 

afkondiging te 's-Hertogenbosch 





Staten van Brabant/bede en 

geestelijke goederen in Brabant 

heer van Ravenstein/geschil 

tussen Ravenstein enerzijds 

en Berchem en de inwoners 

van de Meierij anderzijds over 

de bede 

hertog van Brabant/leengoederen 

in Brabant 



hertog van Brabant/gilden 


380 


oorkonde d.d. 

1520.09.29, die ge|« nsereerd 

is in een oorkonde 

d.d. 

1521.04.13 


d.d. 

1520.09.05; ge|« nsereerd 

in een oorkonde 

d.d. 

1521.04.13 


d.d. 



d.d. 

1520.09.05

datum kroniek 

folio 

signum 

cartularium 

folio 

1525.10.09 697 v -699 v 

(1525.08.02- 

1526.06.11) 

760 v -763 v 

1527.03.07 749 r -750 v 

1528.09.04 735 r -736 r 

1528.09.09 736 r -737 r 

1528.10.03 726 r -737 r 

1529.02.04 737 r -738 v 

1530.07.01 750 v -751 v 

1531.09.12 720 v -724 r 

1533.02.21 751 v -752 v 

1535.09.03 705 r -707 v 

1537.05.25 707 v -708 v 

1537.11.22 708 v -711 r 

1537.11.22 711 r -714 v 

1538.07.02 746 r -747 r 

1538.07.28 747 v -748 r 

1538.07.29 747 r -747 v 



van 12.000 gulden 

hertog van Brabant/oproer te 


hertog van Brabant/verbod 

op het lezen en verkopen van 

boeken van Luther c.s. te 



met de hertog van Gelre 

hertog van Gelre/geschil met 

de hertog van Brabant 

hertog van Brabant; hertog 

van Gelre/vredesverdrag 

keizer/bestand met Frankrijk 

en Engeland 

hertog van Brabant/tol en 

oude geleide 

hertog van Brabant/onroerendgoedzaken 


en in de Meierij en 

voogdij over weeskinderen 

hertog van Brabant/landtol 

en oude geleide 

's-Hertogenbosch/Gevangenpoort 



van 's-Hertogenbosch in het 

Land van Ravenstein 

Raad van Brabant/rechten 

van 's-Hertogenbosch in Megen 


van 's-Hertogenbosch in Megen 

landvoogdes/bestand tussen 

de keizer en de koning van 

Frankrijk 

landvoogdes/vrede tussen de 

keizer en de koning van 

Frankrijk 

Raad van Brabant/vrede tussen 

de keizer en de koning van 

Frankrijk 

381 


oorkonde d.d. 

1528.10.03 


oorkonde d.d. 

1528.10.03 

insertie van oorkonden 

d.d. 1528.09.04 

en 1528.09.09

datum kroniek 

folio 

(15 e -begin 

16 e eeuw) 

(15 e -begin 

16 e eeuw) 

signum 

cartularium 

folio 

377 v -378a v , 

378b r -378b v 

en 378d r - 

378e r 

285 r -286 r 

(vo¨ o¨ rbegin 

16 e 365 

eeuw) 

r -366 r 


16 e 432 

eeuw) 

r -433 r 


16 e 513 

eeuw) 

r -514 r 


16 e 514 

eeuw) 

r -515 r 


16 e 621 

eeuw) 

r -636 r 


16 e 649b 

eeuw) 

v -651 r 

1589.04.29 765 r -766 v 

1603.09.19 na 415b v , 

ongefolieerd 

1603.10.22 na 415b v , 

ongefolieerd 

1611.12.31 767 r -768 r 

1612.05.12 769 r -770 v 

(begin 17 e 

eeuw) 

na 415b v , 

ongefolieerd 


algemene eedformulieren van 

de hertog van Brabant voor 

Brabant, Leuven en 's-Hertogenbosch; 

eedformulieren van 

de functionarissen van 's-Hertogenbosch 

verbond tussen 's-Hertogenbosch 

en de Meierij enerzijds 

en stad en Land van Heusden 

anderzijds 

('s-Hertogenbosch)/losbandige 

jeugd 

procesrecht te 's-Hertogenbosch 

toltarieven te 's-Hertogenbosch 


toltarieven te 's-Hertogenbosch 


leengoederen van Brabant 

toelichting op de `stille van 

Leuven' 

hertog van Brabant/schuttersgilden 



van krijgsvolk voor 's-Hertogenbosch 


van krijgsvolk voor 's-Hertogenbosch 

's-Hertogenbosch en Heusden/schuttersgilden 

van 



in Holland voor 's-Hertogenbosch 

rechten en salaris van ingebieders 

(van 's-Hertogenbosch) 

382

Lijst van afkortingen 

AGN = Algemene Geschiedenis der Nederlanden 

BMGN = Bijdragen en Mededelingen betre¡ende de Geschiedenis der 

Nederlanden 

e.v. = en volgende 

fol. = folio 

Fr. = Frans 

GA = gemeentearchief 

hs. = handschrift 

ING = Instituut voor Nederlandse Geschiedenis 

inv.nr. = inventarisnummer 

jg. = jaargang 

KB = Koninklijke Bibliotheek 

KUB = Katholieke Universiteit Brabant 

Lat. = Latijn 

n. Chr. = na Christus 

n.s. = nieuwe stijl 

ONB = Oorkondenboekvan Noord-Brabant 

o.s. = oude stijl 

r. = recto 

RA = rijksarchief 

RUL = Rijksuniversiteit Leiden 

s. = se¨ rie 

v. = verso 

v. Chr. = voor Christus 

UB = Universiteitsbibliotheek 

383

Literatuurlijst 

Anrooij,W. van,Èenvroege receptiegetuige van het gedicht Van neghen den besten 

', Millennium 9 (1995) 3-13. 

Avonds, P., Brabant tijdens de regering van hertog Jan III (1312-1356). De grote 

politieke krisissen. Verhandelingen van de Koninklijke Academie voor 

Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van Belgie« , Klasse der Letteren 

nr. 114 (Brussel 1984). 

Bavel, H. van,`Nieuwe gegevens over de Bossche kroniekschrijver Albertus Cuperinus, 

Cistercie« nzer van Marie« ndonk te Elshout', Met gansen trou 23 (1973) 

19-30. 

Bayot, M. en Cauchie, M.,`[Rapport sur les chroniques du Brabant]', Compte rendu 

des se¨ ances de la Commission royale d'Histoire ou recueil de ses bulletins 5e s. 

X (1900) XXXVII-XCIII. 

Blockmans, W.P. en Herwaarden, J. van, `De Nederlanden van 1493 tot 1555: 

binnenlandse en buitenlandse politiek'AGN 5 (Haarlem 1980) 443-491. 

BlÎte, J.F.D., Das Aufkommen der Sage van Brabon Silvius, dem brabantischen 

Schwanritter.Verhandelingen der Koninklijke Akademie van Wetenschappen 

te Amsterdam, nieuwe reeks 5, nr. 4 (Amsterdam 1904). 

Blonde¨ ,B.,De sociale structuren en economische dynamiek van 's-Hertogenbosch 

1500-1550. Bijdragen tot de geschiedenis van het Zuiden van Nederland 

LXXIV (Tilburg 1987). 

Briquet, Ch.M., Les Filigranes. Dictionnaire historique des marques du papier (4 

dln.; Hildesheim en NewYork 1977). 

Bruch, H., Supplement bij de geschiedenis van de Noord-Nederlandsche geschiedschrijving 

in de middeleeuwen van dr. Jan Romein (Haarlem 1956). 

Camps, H.P.H., De stadsrechten van graaf Willem II van Holland en hun verhouding 

tot het recht van's-Hertogenbosch (Utrecht 1948). 

Carasso-Kok, M., Repertorium van verhalende historische bronnen uit de middeleeuwen 

('s-Gravenhage 1981). 

Carasso-Kok, M.,`Het Woud zonder Genade', BMGN 107 (1992) 241-263. 

Die Chroniken der deutschen StÌdte von 14. bis ins 16. Jahrhundert (1862-...). 

Coopmans, J.P.A., `Het Bossche recht van ingebod' in: Vriendenboek 

stadsarchivaris Kuyer ('s-Hertogenbosch 1980) 42-63. 

Corthouts, J., Inventaris van het archief van de abdij vanTongerlo (Tongerlo 1987). 

Cunen, J., Geschiedenis van Oss. Met inventaris van de gemeente-archieven (Oss 

1932). 

Die alderexcellenste cronyke van Brabant (Antwerpen 1497). 

Diealderexcellenstecronykevan Brabant, Hollant, Seelant,Vlaenderen intgenerael 

met vele nieuwe addicien dye in die ander niet gheweest en zijn, gheprent thAntwerpen 

int iaer ons Heeren MCCCCC ende XII in octobri (Antwerpen 1512). 

Dijk, H. van, `Die alder excellenste cronyke van Brabant en de traditie van het 

Chanson de Roland', De nieuwe taalgids 72 (1979) 494-502. 

385

Dijk, L.G.C.M. van, `Jacob van Oudenhoven (1600/1-1690), historicus zonder 

portret',Varia Historica Brabantica 3 (1969) 335-387. 

Dijk, L.G.C.M. van, De Bossche optimaten. Geschiedenis van de Illustere Lieve 

Vrouwebroederschapte's-Hertogenbosch 1318-1973 (Tilburg 1973). 

Du Boulay, F.R.H.,`The German town chroniclers' in: Davis, R.H.C. enWallace- 

Hadrill, J.M. ed., The writing of history in the Middle Ages. Essays presented to 

Richard William Southern (Oxford 1981) 445-469. 

Ebell, C.C.D.,`Rijksarchief in Noordbrabant',Verslagen omtrent's Rijks oude archieven 

33 (1910) 111. 

Ebels-Hoving, B., `Nederlandse geschiedschrijving 1350-1530. Een poging tot 

karakterisering' in: Ebels-Hoving, B., Santing, C.G. en Tilmans, C.P.H.M. 

ed., Genoechlicke ende lustige historie« n. Laatmiddeleeuwse geschiedschrijving 

in Nederland. Middeleeuwse studies en bronnen 4 (Hilversum 1987) 215-242. 

Gheyn, J. van den, Catalogue des manuscrits de la bibliothe© que royale de Belgique. 

Histoire de Belgique (histoire particulie© re): Anvers et Brabant 8 (Brussel 1908). 

Graus,`Funktionen der spÌtmittelalterlichen Geschichtsschreibung' in: H. Patze 

ed., Geschichtsschreibung und Geschichtsbewusstseinim spÌten Mittelalter (Sigmaringen 

1987) 11-55. 

Grotefend, H., Taschenbuch der Zeitrechnung des deutschen Mittelalters und der 

Neuzeit (11de verb. druk; Hannover 1971). 

Gumbert, J.P., ed., Manuscrits date¨ s conservësdanslesPays-Bas.II:Les manuscrits 

d'origine nëerlandaise (XIVe-XVIe sie© cles) (Leiden enz. 1988). 

Haitsma Mulier, E.O.G. en Lem, G.A.C. van der, m.m.v. Knevel, P., Repertorium 

van geschiedschrijvers in Nederland ('s-Gravenhage 1990). 

Hermans, C.R.,Verzameling van Kronyken, charters en oorkonden betrekkelijk de 

stad en meijerij van's Hertogenbosch ('s-Hertogenbosch 1848). 

Heurn, J.H. van, Historiederstad en meyeryevan's Hertogenbosch, alsmedevan de 

voornaamste daaden derhertogen van Brabant, 4 dln. (Utrecht 1776-1778). 

Inventaris van incunabelen gedrukt te Antwerpen 1481-1500. Publicaties van de 

Stadsbibliotheek en het Archief en Museum voor het Vlaamse cultuurleven 

(Antwerpen 1982). 

Houts, E.M.C. van, Local and regional chronicles. Typologie des sources du 

Moyen Age occidental 74 (Turnhout 1995). 

Jacobs, B.C.M., Justitie en politie in's-Hertogenbosch voor 1629 (Assen en Maastricht 

1986). 

Kamper kronijken: De annalibus quaedam nota. Bijsterbos, J.C. ed. Werken 

uitgegeven door deVereeniging tot beoefening van Overijsselsch Regt en Geschiedenis 

5 (Deventer 1862). 

Ker, N.R., Catalogue of manuscripts containing Anglo-Saxon (Oxford 1957). 

`Kroniekvan Groningen en Ommelanden door Johan van Lemego en Sicke Benninge', 

Hombergh, F.A.H. van den, ed. m.m.v.Wer¡, E.O. van der, en Rinzema, 

A., editie in voorbereiding bij het Instituut voor Nederlandse 

Geschiedenis. 

KÏmmell, J., Èrinnern und Vergessen in der Stadt. Ûberlegungen zu Formen 

spÌtmittelalterlicher Wahrnehmung anhand von AnsÌtzen volkssprachlicher 

386

Stadtgeschichtsschreibung im nÎrdlichen Frankreich', Saeculum 35 (1984) 

225-245. 

Lettinck, N.,`Het karakter van laatmiddeleeuwse wereldkronieken in Nederland', 

Theoretische Geschiedenis 16 (1989) 393-401. 

Lith-Droogleever Fortuijn, A.M. van,`De stad 's-Hertogenbosch en haar verhouding 

tot het landsheerlijk gezag ca. 1470-1500',Varia Historica Brabantica 5 

(1976) 55-119. 

Oorkondenboek van Noord-Brabant tot 1312. I:De meierij van 's-Hertogenbosch 

(met de heerlijkheid Gemert), Camps, H.P.H., ed. Rijks Geschiedkundige Publicatie« 

n (2 dln.; 's-Gravenhage 1979). 

Oudenhoven, J. van, Beschryvingederstadtende meyeryevan's Hertogen-Bossche, 

vervatende desselfs begin, voortgangh ende wasdom, soo van geestelijcke als wereltlijcke 

gestichten, oprechtigh van't capittel ende collegien, maniere van regeeringe 

ende hare privilegien, bevorderinghe haerder bisdom ende bisschoppen. 

Midtsgaders: haerder Meyerye, ende de daerinne ghelegene steden, baronyen, 

heerlijckheden ende dorpen. Alles met grooten arbeyt uyt verscheyde schriften 

ende papieren tesamen ghestelt ter liefde sijns vaderlandts (Amsterdam 1649). 

Oudenhoven, J. van, Silva-Ducis aucta & renata of Een nieuwe ende gantsch vermeerderde 

beschrijvinge van de stadt van s'Hertogen-Bossche, vervatende desselfs 

begin en voortganck, soo van geestelijcke als wereldtlijcke gestichten, 

oprichten van't capittel, ende collegien, maniere van regeeringhe, ende hare privilegien 

ende vryheden, bevorderinghe van haer bisdom ende bisschoppen, ende 

meer andere dingen ('s-Hertogenbosch 1670). 

Pelgrom, S., Oorspronck van s'Hertogen-bosch, int jaer 1540, int Latyn beschreven 

door Simon Pelgromvan s'Hertogen-bosch, priorendeprovinciaelvan deordeder 

Guilhelmijnen in zyn leven, mitsgaders int corte het voornaemste so in de voorgaenden, 

als dezelaetstebelegeringhevoorgevallen etc., vertaald door J. van Oudenhoven 

(Amsterdam 1629). 

Polain, M.-L., Catalogue des livres imprimës au quinzie© me sie© cle des bibliothe© ques 

de Belgique I (Brussel 1932) en supplement (Brussel 1978). 

Prevenier,W., en Blockmans,W.P., De Bourgondische Nederlanden ([Antwerpen 

1983]). 

Romein, J., Geschiedenis van de Noord-Nederlandsche geschiedschrijving in de 

middeleeuwen. Bijdrage tot de beschavingsgeschiedenis (Haarlem 1932). 

Rotterdamse kroniek. Aantekeningen van Rotterdamse stadssecretarissen, 1315- 

1499 (1570). Boom, H. ten, en Herwaarden, J. van, ed. Nederlandse historische 

bronnen 2 ('s-Gravenhage 1980) 1-102 . 

Sanders, J.,`Peter van Oss (?-1542), stadssecretaris van 's-Hertogenbosch en kroniekschrijver' 

in: Brabantse biogra¢ee« n 1 (Amsterdam en 's-Hertogenbosch 

1992) 124-127. 

Stein, R., Politiek en historiogra¢e. Het ontstaansmilieu van Brabantse kronieken 

in de eerste helft van de vijftiende eeuw. Miscellanea Neerlandica X (Leuven 

1994). 

Tilmans, K.,`De Kattendijke-kroniek' in: Hermans, J.M.M. en Hoek, K. van der, 

ed., Boeken in de late middeleeuwen: verslag van de Groningse codicologendagen 

1992 (Groningen 1994) 183-200. 

387

Uytven, R. van,`Crisis als cesuur 1482-1494'AGN 5 (Haarlem 1980) 420-435. 

Ven, J.M.M. van der, Over Brabant geschreven. Handschriften en archivalische 

bronnen in deTilburgse Universiteitsbibliotheek I. Middeleeuwse handschriften 

en fragmenten. Miscellanea NeerlandicaVIII (Leuven 1994). 

Verbij-Schillings, J., Beeldvorming in Holland: Heraut Beyeren en dehistoriogra¢e 

omstreeks 1400 (Amsterdam 1995). 

Verdam, J., Middelnederlandsch Handwoordenboek ('s-Gravenhage 1911). 

Verreyt, Ch.C.V., en Juten, W.J.F., `Noordbrabantsche zegels III', Taxandria 10 

(1903) 229-234. 

Wriedt, K.,`Geschichtsschreibung in denWendischen HansestÌdten' in: H. Patze 

ed., Geschichtsschreibung und Geschichtsbewusstseinim spÌten Mittelalter (Sigmaringen 

1987) 401-426. 

Zuijlen, R.A. van, Inventaris derarchieven van destad's-Hertogenbosch, chronologisch 

opgemaakt en de voornaamste gebeurtenissen bevattende (Stadsrekeningen 

van hetjaar 1399-1586) I ('s-Hertogenbosch 1863). 

388

Index van persoons- en geogra¢sche namen 

In de index zijn de namenvan personen en geogra¢sche eenheden die voorkomen 

in de kroniekverwerkt. De inleiding en debijlagen zijn niet ge|« ndiceerd. De cijfers 

verwijzen naar de paginanummers. 

Alle namen zijn zo veel mogelijk geÏniformeerd. In de kroniekvoorkomende varianten 

staan tussen haakjes achter de geÏniformeerde schrijfwijze. Bij grote afwijkingen 

is ook de variant opgenomen en wordt daarbij verwezen naar de 

geÏniformeerde vorm. 

Voor de persoonsnamen is de spelling gevolgd van B.C.M. Jacobs, Justitie en politie 

in 's-Hertogenbosch voor 1629 (Assen en Maastricht 1986); voor de daarin 

niet voorkomende namen is de meest gangbare of meest gebruikte vorm gekozen. 

Heiligen zijn te vinden op hun eigennaam. Bij de vorsten is de in de kroniek gebruikte 

titulatuur vermeld. Dit geldt ook voor de hertogen van Brabant en de naburige 

landsheren. Deze personen zijn, evenals de uitsluitend met patroniem(en) 

aangeduide personen, op voornaam ge|« ndiceerd. 

De geogra¢sche namen zijn gestandaardiseerd volgens Vuga's Alfabetische 

Plaatsnamengids van Nederland (tiende druk; 's-Gravenhage 1994), H. Hasquin 

m.m.v. R.Van Uytven en J.-M. Duvosquel, Gemeenten van Belgie« . Geschiedkundig 

en administratief-geogra¢sch woordenboek 4 dln. (z.p. 1980-1981) en De Grote 

Bosatlas (49e druk; Groningen 1981).Verder is gebruik gemaakt van de gangbare 

historische atlassen. Nadere identi¢catie vindt in de index alleen plaats als het 

lemma niet met de gebruikelijke hulpmiddelen gevonden kan worden of als het 

aanleiding tot verwarring kan geven. Binnen grote eenheden is een onderverdeling 

gemaakt naar kleinere geogra¢sche eenheden, wereldlijke en vervolgens 

geestelijke instellingen en functionarissen. Enkele lemmata die zeer frequent 

voorkomen, zoals 's-Hertogenbosch en zijn stedelijke instellingen, de Meierij en 

(de hertog van) Brabant, zijn als passim opgenomen. 

A 

Aa, Dirkvan der (Theodericus de) 

schepen van 's-Hertogenbosch 180, 204, 

223 

^, Floris van der (Florencius de) 

schepen van 's-Hertogenbosch 123 

^, Gerardvan der (Gerart van der, Gerardus 

de) 


104, 108, 115, 122, 126, 142, 153 

^, Gozewijn van der (Goeswinus de) 

ridder, schepen van 's-Hertogenbosch 

109, 111, 115 

389 

^, Jan van der (Ian van der, Iohannes de) 

jonker, heer van Bokhoven, burgemeester 

van 's-Hertogenbosch 254, 279 


241, 269 

^,Willem van der (Willelmus de) 


107, 109, 115 


142, 152, 153 

Aal (Ael) bij Wijk en Aalburg 320 

Aalburg (Aelborch) 320 

Aalst (Aelst) bij Heusden 307

Aalsvoort (Aelsuoirt) bij Herpen of Haps? 

228 

Aalsvoort (Aelsuoert, Aelsuoirt), Godfried 

van der (Godefridus van der) 


^, Heimerikvan der (Heymeric van der) 

poorter van 's-Hertogenbosch 175 

Aarle (Aerle), Hendrik van (Henric van, 

Henricus de) 


ontvanger van 's-Hertogenbosch 260, 

338 

^, Jan van (Iohannes de) 


Aarschot (Aerschot, Arschot) 1, 2, 8, 41, 

79 

heer 303 

Abbeville (Abbeuile, Abbeuyl) 152, 182 

Abdyrama 

koning van de Sarracenen 18 

Achel (Achelen), Gerard van (Gerardus 

de) 

ontvanger van 's-Hertogenbosch 185 

^, Ingram van (Yngramus de) 




^,Willem van (Willelmus de) 

schepen van 's-Hertogenbosch 288, 

310, 349 

Ackerman, Jan (Ian) 

deken van 's-Hertogenbosch 339 

Adam 2, 8 

Adela van Blois 

koningin van Frankrijk 27 

Adolart (Adolairt) 11 

Adolf (Adol¡, Adolph, Adolphus) 

hertog van Berg 209 

hertog van Gelre (1465-1471) 192, 206, 

207, 209, 211, 212, 222, 234 

graafvan Berg 44 

van Kleef, heer van Ravenstein 174, 

175, 177-180, 211, 219, 221; zie ook 

Ravenstein 

II, van der Marck, bisschop van Luik 

(1313-1344) 70 

Adriaen zie Hadrianus 

Aegidius (Gielis), heilige 17 

Ael zie Aal 

Aelbertus zie Albertus 

Aelborch zie Aalburg 

Aelbrecht zie Albrecht 

Aelst zie Aalst 

Aelsuoert (Aelsuoirt) zie Aalsvoort 

Aeneas (Eneas) 4-6, 10 

Aenholt zie Anholt 

Aerle zie Aarle 

Aerle Blanc zie Arles 

Aerschot zie Aarschot 

Aersschen (Aerssen) zie Arcen 

A¥igem (Ha¥igem) 

abdij 1, 31 

abt 173 

Afrika (A¡rica, A¡riken) 2, 3, 4, 10 

Aggere zie Dijk 

Agimont 

heer 56 

Agnes (Agneet) 

heilige 10 

hertogin van Bourbon 182 

Agrippinen (Agrippynen) zie Keulen 

Ailly, Pierre d' (Peter van) 

doctor in de theologie te Parijs, bisschop 

van Kamerijk, kardinaal 123 

Aistulf (Aystol¡) 

koning van Lombardije 19 

Aken (Aquisgranum) 15, 21-23, 33, 90, 209, 

260, 346 

voogd 43 

Akko (Ancone) 182 

Alart zie Allard 

Albanie« 4 

Albertus (Aelbertus) Magnus 39 

Albrecht (Aelbrecht) 

bisschop van Luik (voor 1123-1128) 34 

I, hertog van Beieren, paltsgraaf op de 

Rijn, ruwaard (1358-1389) daarna graaf 

(1389-1404) van Henegouwen, Holland 

en Zeeland 85, 104, 105, 108, 112 

hertog van Saksen 264 

zoon van Hendrikvan Cuijk 35 

Albyn, ridder 23 

Alcmeer zie Alkmaar 

Alcuinus 20 

Aldegond, heilige 14 

Aldekerk (Aldekercken, Audekerc) bij Straelen, 

Duitsland 308, 326 

Aldenbiezen (Byessen) 

balije 151 

Aleid (Aleit, Aleyt) 

390

van Bourgondie« , hertogin van Brabant 

41, 43, 46 

van Brabant, koningin van Engeland 31, 

34 

Alem 78, 234 

hemaal (rechtsdistrict) 78 

Alenc° on (Alenson) 

graaf 76 

Alexander 

bisschop van Forl|© 214 

Alexander de Grote 5 

Alexandrie« 8 

Alexios I (Alexis) 

Byzantijns keizer 24 

Alfen zie Alphen 

Alienora van Engeland 

hertogin van Gelre 208 

Alkmaar (Alcmeer) 341, 343 

Allard (Alart) 

heer van Re© ves 57 

Almania zie Duitsland 

Almanie« (Almanien) 1, 6, 8, 23, 127, 180, 

181, 216, 264 

koning 22, 34 

Alpays 17 

Alphen (Alfen) aan de Maas 298, 308 

Altena 

Land van 327 

heer 58, 246, 247 

Altruyt 14 

Aluerne zie Auvergne 

Amadeus (Amedeus) 

hertog van Savoie 112 

Amandus (Amand), heilige 

bisschop vanTongeren 14-15 

Amboise (Ambose) 289 

Ambrosius (Bruysten) 

heilige, aartsbisschop van Milaan 10 

zoon vanWellen Arts, lid van het college 

van zes goede mannen 333; zie ook Walram 

Amelberge 14 

Amelrijk (Amelryc, Amelrici), Jan (Ian, Iohannes) 

159 

notaris 202 

Amerongen, Jan van (Iohan van) 

schout van Utrecht 265 

Amersoyen, Amerzoyen zie Ammerzoden 

Amiens (Amyens) 204, 152, 182, 204 

391 

Ammerzoden (Amersoyen, Amerzoyen) 

328 

Amsterdam 331 

Amyens zie Amiens 

Anchiochien zie Antiochie« 

Ancone zie Akko 

Andel, Arnoud van (Arnoldus de) 


^, ArnoudvanWaalre van (Arnoldus deWaderle 

de) 



kanunnik in 's-Hertogenbosch 201 

Andreas (Andries), zoon van Bernard 234 


185 

Andromache (Andromata) 3 

Andtwerpen zie Antwerpen 

Angiis zie Angys 

Anglia zie Engeland 

Angouleª me (Engolemme) 

hertog 334 

Angouwe zie Anjou 

Angys (Angiis) 

hertog van Brabant 16, 30 

Anhalt (Anholt) 

vorst 306-309, 311 

Anholt (Aenholt) bij Bocholt, Duitsland 

heer 245, 246, 255 

Anholt zie Anhalt 

Anjou (Angouwe, Anyouwe) 

hertog 70, 142 

graaf 24, 40 

heer 193 

Anna 

hertogin van Bourbon 182 

Anselm (Ansem) 54 

Anselmus 

bisschop van Laon 27 

Ansises 10 

koning van Keulen, markgraaf van het 

Heilige Roomse Rijk 11, 12 

Anthenor 4 

Antiochie« (Anchiochien) 24 

Anton (Anthoniis, Anthonis, Anthonys) 

van Bourgondie« , graafvan Re¨ thel, kastelein 

van Lille, ruwaard van Brabant 

(1404-1406), hertog van Lotharingen, 

Brabant en Limburg (1406-1415), markgraaf 

van het Heilige Roomse Rijk 112-

113, 117-120, 122-129, 134-135, 141- 

143, 150-151, 156, 167, 234 

zoon van hertog Filips van Bourgondie« 

144 

Antonius (Anthonys), heilige 10 

Antwerpen (Andtwerpen, Antwerpia, 

Antwerpiensis, Hantwerpen) 1, 7, 15, 

28, 33, 56, 74, 77, 79, 83, 85, 105, 113, 

122, 123, 125, 130, 141, 144, 148, 149, 

173, 194, 196, 200, 223, 224, 227, 231, 

232, 264, 272, 275, 276-278, 285, 286, 

316, 318, 321, 325, 331, 336, 349, 350 

markgraaf 15, 227 

burggraaf 56 

schout 78, 277 

wethouder 277 

klooster van Sint-Bernards op de 

Schelde 1, 29, 32, 33, 349 

klooster van Sint-Michiels 1, 194 

Antwerpen, Kwartier 1 

Anyouwe zie Anjou 

Appeltern (Apeltern) 298 

Appeltern (Apeltern), Jacob van (Iacob 

van) 

intrusus domdeken van Utrecht 317 

Appingedam (Den Dam, Den Damme) 

334 

Apulie« (Poelgien) 24 

Aquino (Aquinen),Thomas van 39, 43 

Aquisgranum zie Aken 

Aquitanie« 20, 152 

koning 22 

hertog 15, 17, 19, 40 

Aquitanie« (Aquitanien), Odo van (Eudon 

van) 18 

Arabie« 15 

Aragön(Argon)21 

koninkrijk 340 

koning 269, 285, 313, 314 

Araingien zie Orange 

Arc, Jeanne d' (Iohanna) 135 

Arcadie« (Archadien) 5, 7 

hertog 5 

Arcen (Aersschen, Aerssen, Arssen) 240, 

319 

Archadien zie Arcadie« 

Archadius 5 

Arcle zie Arkel 

Ardennen (Ardenen) 15, 16, 23, 28, 309 

graaf 27, 30 

Arenberg (Arenborch) 

heer 308, 346 

Arenberg (Arenberch, Arenborch), Robrecht 

van (Robbrecht van) 306, 308, 309, 346 

^,Willem van 260 

Arendonk (Arendonck) 1 

Arennest, Hendrikvan (Henricus de) 


^, Peter van (Petrus de) 

schepen van 's-Hertogenbosch 162, 183 

Argenteau (Arkenteel) 77 

Argenton 

abdij 1 

Argoingien zie Argonne 

Argon zie Aragön 

Argonne (Argoingien) 344 

Arkel (Arcle) 

heer 60, 209 

Arkel, Hendrikvan (Henricus de) 

schepen van 's-Hertogenbosch 72, 74, 78 

^, Jan van (Iohannes de) 250, 259 

onderschout van 's-Hertogenbosch 217, 

229 

ridder, heer van Oijen 252 

^, Jan van (Iohannes de), zoon van Peter 


269, 290 

^, Rutger van (Rutgerus de) 

secretaris van 's-Hertogenbosch 201 

Arkenteel zie Argenteau 

Arles (Aerle Blanc) 18 

Armagnac (Arminac) 

graaf 193, 194 

Armenie« 9 

Arminac zie Armagnac 

Armuyen zie Arnemuiden 

Arnemuiden (Arremuyen, Armuyen) 224, 

303 

Arnhem 204, 210, 258, 301, 329, 330 

Arnoud (Arnoldus, Arnout, Arnt, Art) 

heilige, markgraaf van het Heilige 

Roomse Rijk, bisschop van Metz 15-16 

proost vanWassenberg 66 

van Egmond, hertog van Gelre en Gulik 

(1423-1465, 1471-1473) 157, 192, 203, 

204, 206, 207, 209, 234, 240, 254, 255 

graaf van Loon 56 

heer van Kraainem 57 

heer van Wezemaal, maarschalk van Brabant 

56 

392

Arnoud, zoon van Arnoud, alias Barbier 


^, zoon van Berthoud 


^, zoon van Dirk Arntzs. 


^, zoon van Gijsbert Heer 


^, zoon van Nicolaas 

stadhouder van Herpen 174 

^, zoon van Rover 


^, zoon vanWillem Heymans 


235 

^, zoon vanWolfhard 


Arnt zie Arnoud 

Arremuyden zie Arnemuiden 

Arschot zie Aarschot 

Arssen zie Arcen 

Art zie Arnoud 

Arthur (Artur) 

koning van Engeland 13 

Artois (Artoys) 182, 193, 203, 219, 222 

graaf 39, 67, 112, 113, 144 

graafschap 221, 256 

gravin 118 

Artois, Robrecht van (Robbert) 39 

Artur zie Arthur 

Askanie« (Aschanie), geslacht genoemd naar 

kasteel in Duitsland 

prins 306 

graaf 307 

Asia zie Azie« 

Asperen (Aspren) 341-343 

Asse (Assche) 1, 2, 80 

heer 133 

Asse (Assche), Robrecht van (Robbrecht 


Asten 234, 321 

Asya zie Azie« 

Athene 21 

Atrecht 152, 193 

Attila 

koning van de Goten 13 

Audekerc zie Aldekerk 

Auenioen zie Avignon 

Auennes zie Avesnes 

Augustinus (Augustyn), heilige 10, 42 

Augustus (Octauiaen, Octauianus Augustus) 

keizer van Rome 6-10 

Augustyn zie Augustinus 

Ausbert (Ausbeert) 

markgraaf van het Heilige Roomse Rijk 

15 

Ausbrugge(n), tolplaats (niet ge|« denti¢ceerd) 

146, 273 

Ausoire zie Auxerre 

Austria zie Oostenrijk 

Autbertus (Autbeert), heilige 

bisschop van Cambrai 14 

Auvergne (Aluerne) 


hertog 70 

graaf 34 

Auxerre (Ausoire) 152 

Averbode (Euerbode) 

abdij 1 

Avesnes (Auennes) 221 

Avignon (Auenioen) 18 

Aykens, Arnoud (Arnoldus) 

schepen van 's-Hertogenbosch 74-76 

^, Jan (Iohannes) 

schepen van 's-Hertogenbosch 66, 67; 

zie ook Jan 

Aystol¡ zie Aistulf 

Aywie© res (Ewyers) 

abdij 1 

Azie« (Asia, Asya) 2, 3 

Azincourt 127 

B 

393 

Babilonie« (Babilonien) 

koning 35 

Back, Jan (Iohannes), ridder 

schepen en burgemeester van 's-Hertogenbosch 

215, 248, 261, 265, 270, 289, 

295, 306 

^, Matthijs (Mathias, Mathys) 


rentmeester van 's-Hertogenbosch 96 

^, Otto 


Baden (Badem) 

markgraaf 194 

Baesweiler (Bauswilder) 88, 98

Baexen (Baecx, Baex), Jan van (Ian van, 

Iohannes de), ridder 

drossaard van Gorinchem 307 

laagschout van 's-Hertogenbosch 311, 

314, 340 

heer van Rosmalen 302 

Baioonen zie Bayonne 

Bakel 234, 302, 321 

Balveren (Balueren), Jan van (Ian van) 

kapitein 303, 324 

Balyart, Gerard (Gerardus) 

schepen 142, 153, 192 



140, 151, 153, 156 

Bar (Baren) 

hertogdom 31, 215 

graaf 52, 67, 70, 71 

Barbara, heilige 9 

Barbier zie Arnoud 

Baren zie Bar 

Bartholdus zie Berthoud 

Bartholomeus, zoon van Dirk 


Barthout (Bartout) zie Berthout 

Bartram zie Bertram 

Baruth zie Beirut 

Basel (Basell) 112, 151 

Basijn (Basyn), Jan (Iohannes) 


Bastart, Nicolaas den (Claes den) 100 

Basyn zie Basijn 

Batenborch (Bathenborch) zie Batenburg, 

Bronkhorst 

Batenburg (Batenborch, Bathenborch) 

245, 288, 329, 330 

heer 245, 246, 255, 330 

jonker 329 

Bathen (Bathens., Bathenzoon), Gerard 

(Gerardus) 




153, 163, 252 

Baue zie Bavo 

Bauswilder zie Baesweiler 

Bavo (Baue), heilige 14 

Bayonne (Baioonen) 347 

Beamont zie Beaumont 

Beatrijs (Beatris) van Brabant 

landgravin vanThÏringen 39 

Beauays zie Beauvais 

Beaumont (Beamont) 

heer 67 

Beauvais (Beauays, Beauuays, Beuays) 136, 

205; zie ook Sinte-Luciaan 

hertog en bisschop 40 

Becker, Christiaan (Christianus) 


192, 233 

^, Emond de (Emond die) 


^, Hendrik (Henricus) 


159 

^, Zegebert de (Zebert die) 


Beeck zie Beek en Hilvarenbeek 

Beek (Beeck, Beke), Arnoud van (Arnoldus 

de) 


^, Gozewijn van (Goessewinus de, Goeswinus 

de) 


223 

^, Jan van (Ian van) 

schout van Oss 96 

Beemen zie Bohemen 

Beers (Berse), Dirkvan (Theodericus de) 




^, Jan van Erp alias van (Iohannes de Erpe 

alias de) 


^, Nicolaas van (Nycolaus de) 


^,Wouter van (Wolterus de) 


Beersel (Bersele) 

heer 230 

Begge, heilige 

hertogin van Brabant 16, 30 

Behemen zie Bohemen 

Beieren (Beyeren) 

heer 213 

hertog 39, 108, 128, 330 

Beijs (Beys), Arnoud (Arnoldus, Arnt) 


raad van 's-Hertogenbosch 339 

394

Beirck zie Berck 

Beirut (Baruth) 35 

Beke zie Beek en Hilvarenbeek 

Belly, Andreas van (Andries van) 

kapitein 138 

Benedictus, heilige 

abt van Montecassino 14, 19 

Berchem (Berthem),Wouter van 57 

Berchen zie Berghem 

Bercheyck zie Bergeyk 

Berck (Beirck), Gerard van (Gerardus de) 


151 

^, Hendrikvan (Henricus de) 


^, Jacob van (Iacobus de) 


Berckel zie Berkel 

Berg (Berge, Montensis) 

hertog 209, 210 

graaf 44, 330 

heer 157 

Berga 22 

Berge zie Berg 

Berge,Willem van den 131 

Bergen 

heer 198 

huis 337 

Bergen (Henegouwen) 138, 139, 215 

Bergen (Bergis), Cornelis van (Cornelius 

de) 284, 285, 287, 288, 310 

heer van Berlicum en Schijndel 302 

heer van Zevenbergen en Grevenbroek 

254 

^, Hubert van, bastaard, jonker 

hoogschout van 's-Hertogenbosch 344 


heer van Bergen enWalhain 284 

^, Maximiliaanvan (Maximiliaen van), jonker 

254 

Bergen op Zoom (Bergen, Bergen opten 

Zoem, Bergen opten Zoom, Bergen op 

den Zoom) 1, 79, 141, 224, 231, 237, 286 

heer 56, 102, 284 

Bergeyk (Bercheyck) 306 

Berghem (Berchen) 94-97, 234, 323 

Berkel (Berckel), Albert van (Aelbertus de) 


^, Gerard van (Gerardus de) 

395 


100, 102, 107, 109, 111, 123, 126, 171, 

248, 249, 295 

^, Gerard van (Gerardus de), zoon van Gerard 


^, Gozewijn van (Goeswinus de) 




292, 312, 327, 341, 348 


schepen van 's-Hertogenbosch 74-76, 

201 

Berlaar (Berlair) 31 

Berlaar (Berlair), Jan van (Ian van, Iohan 


heer van Helmond en Keerbergen 108, 

110 

^, Jan Berthout (Ian Barthout), genaamd 


heer van Keerbergen 56 

Berlicum (Berlyckem, Berlykem) 159, 216, 

217, 302 

Bernard, heilige 1, 29, 32, 33 

Bernardinus (Bernardyn), heilige 158 

Bernburg (Bernburch) 

heer 306, 307 

Berne 

abdij 217 

Bernhard (Bernardus, Bernart) 

heer van Bornival, drossaard van Brabant 

84 

zoon van Jan, ontvanger van 's-Hertogenbosch 

217 

Berry (Berrii) 

hertogdom 135 

hertog 70, 182, 192-194 

Berse zie Beers 

Bersele zie Beersel 

Berta (Berthe), heilige 


Berthem zie Berchem 

Berthoud (Bartoldus), zoon van Dirk 


Berthout (Barthout, Bartout), de Grote 

heer van Mechelen 41 

^, Arnoud (Arnout, Arnt); zie ook Gerard, 

Wouter heer van Grimbergen, half Me-

chelen, Du¡el, Walem, Rumst, Heist, 

Herlaar, Geel, Retie, Berlaar, Postel 

31, 32 

^, Floris (Florens, Florys) 

heer van Mechelen 56, 60, 70 

^, Hendrik (Henric) 

heer van Du¡el en Geel 56 

^, Jan (Ian) 

heer van half Mechelen 53 

^, Jan (Ian), genaamd van Berlaar 

heer van Keerbergen 56 

Bertilia 14 

Bertram (Bartram, Bertramus), zoon van 

Godfried van Hedel 


^, zoon van Jan 

dienaar van 's-Hertogenbosch 250 

^, zoon van Jan 

gezworen knaap van 's-Hertogenbosch 

212 

Berwout, Arnoud (Arnoldus) 


86, 104, 153, 180 

^, Arnoud (Arnoldus), zoon van Rudolf 


176, 185 

^, Dirk (Theodericus) 


109, 118 

^, Godfried (Godefridus) 






^, Maarten (Martinus) 


^, Maarten (Martinus), zoon van 

Arnoud 


^, Rudolf (Rodolphus, Roelo¡) 


^, Rutger (Rutgerus) 


Best, Jan van (Iohannes de) 


123, 151, 252 



125, 130, 142, 151, 153, 162, 163 

Besyn 

heer, baljuw van Henegouwen 342 

Bethlehem (Bethleem) 10 

Beuays zie Beauvais 

Bever (Beuer), Arnoud de (Arnoldus die) 


^, Jan de (Iohannes die) 


^, Rudolf de (Rodolphus die) 


^, Rudolf de (Rodolphus die), zoon van Rudolf 


234, 267 

Beueren 

heer 342 

Beyeren zie Beieren 

Beys zie Beijs 

Bierbeek (Bierbeeck, Bierbeecke, Bierbeke, 

Byerbeke) 2, 41 


heer 32 

Biervliet 129 

Bigaerden zie Groot-Bijgaarden 

Billoen zie Godfried 

Bilsemans, Otto 


Bilzen (Bilsen) 197; zie ook Munsterbilzen 

Bisschayen zie Gascogne 

Blaasveld (Blaesvelt) 

heer 66 

Bladel, Arnoud van (Arnoldus de) 


^, Godschalkvan (Godescalcus de) 

schepen van 's-Hertogenbosch 45, 74-76, 

78, 79, 84 

^, Jacob van (Iacob van) 




Blaesvelt zie Blaasveld 

Blanche (Blancke), heilige 


Blangy (Blangiis, Blangys) bij Saint-Josse sur 

Mer, Frankrijk 127 

Blitildis, heilige 15 

Blitterswyc, Dirkvan (Dirc van) 266 

Blois (Bloys) 25 

graaf 76, 87, 89 

Boc,Jande(Iande) 

396

hertogelijk klerk en rentmeester van ¢nancie« 

n 131 

Bockingem zie Buckingham 

Boechem, Amelis van (Amelius de) 


192, 202, 212 

Boechout (Bouchout) 2 

heer 102, 173, 193 

Boechout 

^, Daniel van 56 

^, Daniel heer van Boechout en Loenhout, 

burggraafvan Brussel 173 

Boemel zie Zaltbommel 

BoemelreWert zie Bommelerwaard 

Boemont zie Bohemond 

Boergoendien zie Bourgondie« 

Boert, Jordaan van (Ioirdaen van, Iordanus 

de) 

provisor van het Groot Begijnhof in 

's-Hertogenbosch 304 


297, 310, 340 

Boest, Arnoud (Arnoldus) 


^, Arnoud Rover (Arnoldus Roever) 


^, Gerard (Gerardus) 




Boeuerye zie Bouverie 

Bogart, Lambert (Lambertus) 315 


312, 327, 341, 348 



Bohemen (Beemen, Behem, Bohemia) 

hertogdom 34 

koning 29, 57, 61, 66-69, 71, 76, 77, 79, 

83, 94, 125 

koninkrijk 34 

Bohemond (Boemont) 

heer van Antiochie« 24 

Boijen (Boyen), Laurens (Laurencius) 


Bokhoven (Buchouen) 234 

heer 254, 279, 307, 322, 330 

Bokhoven (Buchouen), Maarten van (Martinus 

de) 


397 



^,Willemvan (Willelmus de) 


267, 283 

Bolck (Bolcx), Jan (Ian) 

rentmeester zonder ontvangst van 


^,Wouter (Wolterus) 


279 

Bommelerwaard (Boemelre Werdt, BoemelreWert) 

88, 239-242, 318, 322 

Bonauentura zie Bonaventura 

Bonaventura (Bonauentura), heilige 39, 248 

Bonen zie Boulogne 

Bonifacius 

VIII, paus (1294-1303) 75 

heilige, bisschop van Mainz 19 

Bonn (Bonne) 12, 44 

Bont, Jan (Ian) 

kanselier van de Raad van Brabant 142 

Boonen zie Boulogne 

Borchacker, Hendrik van den (Henricus 

van den) 


Borchgreve (Borchgreue), Dirk de (Dirc 

die,Theodericus die) 


259, 263, 269, 292, 297, 323 


^, Dirk de (Theodericus die), zoon van Dirk 


348 

^, Peter de (Petrus die) 


343 

gezworene van 's-Hertogenbosch 339 

^, Rijkhoud de (Rycoldus die) 


Borchloen zie Borgloon 

Bordon zie Haley 

Borges zie Burgos 

Borgloon (Borchloen) 197 

Borlammont zie Bourlarmont 

Born (Borne) 92 

heer 60, 90; zie ookValkenburg 

Born (Born), Jan van (Ian van den) 

heer van Herpen 95-96 

^, Reinoud van (Reynaut van den) 93

Borne zie Born enVoorne 

Bornival (Bourgevail) 

heer 84 

Bosch, Den -, zie 's-Hertogenbosch 

Bosch (Busco), Gerlach van den (Geerlaec 

van den, Geerlic van den) 54, 56, 57 

^, Gerung van den (Gerongius de) 



^, Godfried van den (Goyart van den), ridder 

57 

^, Jan van den (Ian van den) 332 

^,Willemvan den (Willelmus van den,Willelmus 

de), meester 242 

burgemeester van 's-Hertogenbosch 

288 


261, 265, 279, 290, 297, 306 


secretaris van 's-Hertogenbosch 198, 

263 

Bouboin zie Bourbon 

Bouchout zie Boechout 

Boudewijn (Boudewyn, Boudewiin) 

koning van Jeruzalem 28, 29 

Bouler (Bouter),Willem van 56 

Boulogne (Bonen, Boonen, Boulonoys) 6, 

7, 347 

graaf 28 

graafschap 221 

Boulonoys zie Boulogne 

Bourbon (Bouboin) 212 

hertogdom 135 

hertog 69, 125, 193, 194 

hertogin 182 

Bourbon (Bourboen), Isabella van (Ysabeel 


hertogin van Bourgondie« en Brabant 

194, 219 

Bourbonnais (Bourbonnoys) 193 

Bourgevail zie Bornival 

Bourgondie« (Boergoendien, Bourgoendien, 

Bourgoindia, Bourgoindie, Bourgoindien, 

Bourgoingien, Burgoindien, 

Burghunghien, Burghungyen) 14, 18, 

41, 118, 134, 139, 152, 195, 212, 221, 

219, 222 

hertogdom 70, 97, 135, 182, 221 

graafschap 218, 221, 256 (=Franche- 

Comtë) 

hertog 25, 40, 41, 70, 97, 111-113, 135, 

140, 144, 153, 156, 159-162, 164, 165, 

167, 170, 173, 176, 180, 183-185, 195, 

196, 200, 204, 205, 210, 211, 269, 283, 

272, 290, 335, 340 

hertogin 118, 223, 313, 318, 329 

graaf 112, 113, 144 

gravin 118, 313, 318, 329 

kanselier 125, 221 

Bourgondie« (Boergoendien, Bourgoendien, 

Bourgoindia, Bourgoindie, Bourgoindien, 

Bourgoingien, Burgoindien), Anton 

(Anthonys) bastaard van 182, 183, 218, 

221 

^, Cornelis, bastaard van 

gouverneur van Luxemburg 171 

^, David, bastaard van 

bisschop van Terwaan en Utrecht 180, 

181, 248 

^, Filips (Philips), bastaard van 

admiraal ter zee en kapitein 319, 320 

Bourlarmont (Borlammont), Reinier van 

(Reyner van) 

heer van Bruye© re 57 

Bouter zie Bouler 

Boutersem (Bouterssem, Bouterzem) 2 

Bouverie (Boeuerye), Jan van der (Ian van 

den/der) 

heer van Wieiries en hoofd van de Grote 

Raad 223, 230 

Boxhoern, Daniel (Danel, Daniell) 237-239 

Boxtel (Bucstel) 2, 95, 108, 328 

Stapelen 328 

heer 279, 328 

persoon 239, 242, 258, 259 

Boxtel (Bucstel), Amelis van (Amelius de) 


Boyen zie Boijen 

Brabant (Brabantia) passim 

hertog passim 

ruwaard 113, 117, 118, 137, 138 

drager van het gouden zwaard (lator aurei 

gladii) 284 

drossaard 66, 84, 104, 122, 148, 170, 227, 

232, 276, 277 

eerste kamerling 230 

kanselier 125, 142, 145, 148, 162, 163, 

166, 177, 179, 180, 219, 223, 230, 231, 

237-239, 259, 266, 267, 273, 276, 284, 

295, 349, 350 

398

lator aurei gladii zie drager van het gouden 

zwaard 

maarschalk 56 

rentmeester 125, 131, 148, 276 

seneschalk 78 

warandmeester 170 

Leenhof 148, 154, 227, 232, 277 

Raad 80, 120, 142, 145, 148, 150, 157, 

162, 163, 166, 168, 170, 175, 177, 179, 

180, 203, 211, 217, 223-225, 228, 230- 

232, 237-239, 266, 267, 273, 275, 276, 

291, 292, 295, 328 ; zie ook kanselier 

Rekenkamer 224, 228, 231, 232, 236 

Staten 2, 113, 142, 143, 159, 168, 171, 

173, 183, 195, 205, 225, 227, 228, 230- 

232, 239, 247, 255, 256, 261, 268, 273, 

276-278, 287, 288, 302, 303, 316, 335, 

349, 350 

tolkamer(s) 225 

Brabon 4-5 

koning van Frankrijk 9 

koning van Keulen, markgraaf van het 

Heilige Roomse Rijk 10 

koning van Keulen en ThÏringen, markgraaf 

van het Heilige Roomse Rijk 6-9 

`prins' van Brabant, markgraaf van het 

Heilige Roomse Rijk 11-13 

heer in Sicambrie« 5 

Brabon Silvius (Siluius) 


Braine-le-Comte (Brain, Braine) 138 

Brandenburg (Brandenborch) 

markgraaf 29, 75, 342 

Brant zie Rover 

Brauweiler (Bruwilder) bij Keulen, Duitsland 

67 

Brebaert, Hendrik (Henric) 266 

Brecht, Godfried van (Goyard van, Goyaert 

van) 126, 127 

^, Gozewijn van (Goeswinus de) 


264, 289, 295, 306, 317, 338, 339 

burgemeester van 's-Hertogenbosch 270 

Breda 1, 2, 79, 321, 327, 338, 344 


heer 56, 102, 155; zie ook Liedekerke 

Breda, Michiel van (Michael de) 


Brederode 92 

^, Gijsbrecht van 

399 

domproost, elect van Utrecht 181 

^,Walraven van 181 

Bree (Breen) 197 

Breisach (Brisack) 213 

Bremen (Breemen) 

bisschop 108, 347 

Bresse 

gouverneur 342 

Bretagne (Britanien) 

hertog 193, 194 

Breugel (Broegel) 312 

Breugel (Broegel), Jan van (Iohannes de) 



^, Lambert Willemss. van 259 

Breyll (Bryel) tussen Venlo en Viersen, 

Duitsland 326 

Breyn (Breyne) zie Braine-le-Comte 

Brimeu, Guy de, heer van Humbercourt, 

graaf van Megen 221 

Brisack zie Breisach 

Britaensche Zee 1 

Britanien zie Bretagne en Brittannie« 

Brittannie« (Britanien) 

koning 15 

Broechouen zie Broekhoven 

Broechuysen zie Broekhuizen 

Broeck (Broec, Broeck, Palude), Anton van 

den (Anthonius van den) 


^, Gerard van den (Gerardus van den, Gerardus 

de) 



^, Gozewijn van den (Goessen van den, 

Goeswinus de) 



^, Gijsbert van den (Ghiselbertus van den, 

Ghysbertus van den) 



^, Lambert van den (Lambertus van den) 


346 

^, Rudolf van den (Rodolphus van den) 


341 

^,Tielman van den (Tyelman van den) 

bouwmeester van 's-Hertogenbosch 333

^,Wouter van den (Wolterus van den) 




Broeder,Willem (Willelmus) 


Broegel zie Breugel 

Broekhoven (Broechouen), Henricus de 



Broekhuizen (Broechuysen), heer Willem 

van 110 

Bronkhorst (Bronchorst), Dirk van (Dirck 


heer van Batenburg en Anholt 255 

^, Jacob van (Iacob van) 

jonker, heer van Batenburg en Anholt 

245, 246 


domproost van MÏnster en heer van 

Oijen 255 

Bronkhorst (Bronchorst) en van Batenburg 

(de/van Batenborch), Dirk van 

(Dirckvan,Theodericus de) 

heer van Oijen 249, 254 

^, Jan van (Ian van, Iohannes de) 

domproost van MÏnster en heer van 

Oijen 249, 254 

Brouwershaven (Brouwershauene) 140 

Brucus zie Brutus 

Bruessel (Bruessele, Bruessell) zie Brussel 

Brugge (Brug, Brugge) 152, 158, 195, 197, 

199, 221, 264, 336 

Cranenborch 264 

Bruggen, Gerard van der (Gerardus van 

der) 


Brugman, Matthijs (Mathias) 


Bruheze, Jan van (Iohannes de) 


101, 115 

Bruist (Bruyst) zie Ambrosius 

Brunswijk (Bruynswiic, Bruynswiick, 

Bruynswyc, Bruynswyck) 

hertog 213, 233, 325-328, 330, 334 

heer 233 

Brussel (Bruessel, Bruessele, Bruessell, 

Bruxella) 1, 27, 29-31, 52, 55, 56, 61, 

79, 80, 82, 83, 85, 99, 103, 104, 106, 

119, 120, 122, 123, 125, 130, 136, 141- 

144, 158, 173, 180, 182, 193, 195, 196, 

200, 199, 231, 264, 268, 276, 285-287, 

289, 302, 316, 321, 324, 331, 336, 338, 

340, 342, 347, 349, 350 

graaf 28 

gravin 27 

burggraaf 57, 66, 173 

schepenen 126, 127 

Rekenkamer 236 

abdij Ter Kameren 1 

broeders van Onze-Lieve-Vrouw 119 

kerkvan Sint-Goedele 14, 29, 55, 340 

proosdij van de kapellekerk 31 

regulieren op de Koudenberg 22 

minderbroeders 52, 72 

Brussel, Kwartier 1 

Brutus (Brucus) 4, 6, 8 

Bruwilder zie Brauweiler 

Bruxella zie Brussel 

Bruye© re (Bruyre) 

heer 57 

Bruynswiick (Bruynswyc, Bruynswyck, 

Bruyswyc) zie Brunswijk 

Bruyst zie Ambrosius 

Bryel zie Breyll 

Buchouen zie Bokhoven 

Buck, Ludolf (Ludolphus) 


165, 180, 185, 194, 212, 235 


Buckingham (Bockingem) 

graaf 257 

Bucstel zie Boxtel 

Bucxken zie Buxken 

Budel (Buedel) 298 

Bueren zie Buren 

Builloen zie Godfried 

Buren (Bueren) 192 

graaf 330, 347, 350 

Buren (Bueren), Otto van (Ott van) 58 

^, Lambert van (Lambrecht van) 258-259 

Burgoindien zie Bourgondie« 

Burgos (Borges) 305 

Burghunghien, Burghungyen zie Bourgondie« 

Busciducensis, Buscoducis zie 's-Hertogenbosch 

Busco zie Bosch en 's-Hertogenbosch 

400

Bussel, Lodewijkvan (Lodouicus de, Ludovicus 

de), zoon van Albert 


Buxken (Bucxken), Dirk (Theodericus) 


77, 78, 84 

Bye, Gijsbert de (Ghysbertus die) 

meester, deken van het kapittel van 

's-Hertogenbosch 284, 285 

^, Godfried de (Godefridus die, Goyart die) 

259 



^, Hendrik de (Henrick die), meester 252 

Byerbeke zie Bierbeek 

Byessen zie Aldenbiezen 

C, zie ook K 

Caen (Cane) 76 

Caerle zie Karel 

Caesar (Iulius Cesar, genaamd Gayus) 5-8 

Calabrie« (Calabren) 24 

hertog 193, 194, 215 

Calais (Caleys) 76, 77, 152, 214 

Calixtus III 

paus (1168-1178) 180, 181 

Calloe zie Kallo 

Calvarieberg (Berch van Calvarien) 29 

Cam zie Cham 

Cambrai (Cameric, Cameriic, Cameryc) 7, 

13, 75, 165, 313, 316, 318 


Camdonc (Campdonc), Peter van 

kanselier van Brabant 125 

Cameren, Godfried uter (Godefridus uuyter) 


Cameric, Cameriic, Cameryc zie Cambrai 

Campdonc zie Camdonc 

Campebas zie Campobasso 

Campen, Arnoud van (Arnoldus de) 


269 

^, Maarten van (Martinus de) 


297, 310, 323, 340, 345 

Campobasso (Campebas) 

graaf 215 

Cane zie Caen 

401 

Capellen opten Bossche zie Kapelle-opden-bos 

Cappel zie Kapellen 

Carpen (Carpensis) zie Kerpen 

Carthago (Carthagen) 4 

Cassandra 3 

Cassele zie Kassel 

Castella, Castilie(n), Castillien zie Kastilie« 

Castistrano, Jan van (Iohannes de) 181 

Catalonie« (Catheloingien) 21 

Catharina (Katheryn) 

heilige 10 

van Frankrijk, koningin van Engeland 

134, 257 

van Frankrijk, gravin van Charolais 152 

van Gelre 222 

Catheloingien zie Catalonie« 

Catten Ryt 117 

Caux 


Cchymaii zie Chimay 

Cecilia, heilige 9 

Cecilia, Cecilien zie Sicilie« 

Ceelken zie Marcelis 

Celen (Selen), Hendrik (Henric) 

raad van de hertog 216 

rentmeester van 's-Hertogenbosch 203, 

216 

Cesar zie Caesar 

Chairle zie Karel 

Chairloys zie Charolais 

Chaª lons-sur-Marne (Chalon) 

graaf en bisschop 40 

Cham (Cam) 2, 3 

Champagne (Champaingnie, Champanien) 

40, 135 

graaf 40 

Chantraine (Chanterayn) 

kommanderij 2 

Charle zie Karel 

Charloys zie Charolais 

Charolais (Chairloys, Charloys) 

graaf 144, 152, 167, 182, 183, 191-194, 

196; zie ook Karel hertog van Bourgondie« 

Chastel,Tanneghy du 

provoost van Parijs 134 

Chaumont 

heer 57

Chie© vres (Chierue, Chieuers, Chyeuere, 

Chyeuers) 

heer van, zie Croij 

Chieuer(s) zie Chie© vres 

Chilperik (Cilpric, Cilprick, Cilpricus) 18 

koning van Bourgondie« 13 

I, koning van Frankrijk (561-584) 14 

II, koning van Frankrijk (715/6-721) 

17-18 

Chimay (Cchymaii, Chymay, Symay) 16 

graaf, heer, princeps 218, 290, 230 

eerste kamerling 230 

Sint-Petruskerk 16 

Chiny (Cini, Cynni) 


graaf 69 

Chlodulphus (Clodulphus) 

heilige, bisschop van Metz 16 

Christo¡el (Cristofer) 

graafvan Meurs, heer van Saarwerden, 

kapitein van Zaltbommel 342 

Chyeuere zie Chie© vres 

Chyeuers zie Chie© vres 

Chymay zie Chimay 

Cilpric(k) (Cilpricus) zie Chilperik 

Cini zie Chiny 

C|ªteaux (Cisteau) 1 

Clarence (Clarencen) 

hertog 257 

Clarisse 31 

Cleermont zie Clermont 

graaf 125 

Clemens (Clement, Clements) 

VI, paus (1342-1352) 75 

VII, paus (1378-1394) 99 

Clement(s) zie Clemens 

Clermont (Cleermont) 

graaf 125 

Cleue, Cleuensis zie Kleef 

Cleyn zie Klein 

Cleynael, Godfried (Godefridus) 


Clodius 

koning van de Franken 13 

Clodoaldus, heilige 14 

Clodoueus zie Clovis 

Clodulphus zie Chlodulphus 

Clopper, Nicolaas (Claes) 

meester 158 

Clotildis, heilige 


Clovis (Clodoueus, Lodouicus) 

koning van Frankrijk (481-511) 13, 14, 40 

Cluny (Cluygny, Cluyngny) 25 

protonotaris 221 

Cluygny (Cluyngny) zie Cluny 

Cluyten, Arnoud van der (Arnoldus van der) 


Cnode zie Knode 

Cock, Jan (Iohannes) 



^, Rijkhoud de (Rycout die) 108 

ridder, hoogschout van 's-Hertogenbosch 

100 

Coelborner, Jacob (Iacob) 

lid van het college van zes goede mannen 

317 

Coelen zie Keulen 

Coenen, Christiaan (Corstiaen, Christianus) 


174, 176, 299, 338, 339, 346 

^, Herman (Hermannus) 



^, Nicolaas (Claes, Nycolaus) 


310 


Coenraet zie Koenraad 

Colchis (Colcos) ten oosten van de Zwarte 

Zee 3 

Colcos zie Colchis 

Colen zie Keulen 

Colen, Gerard (Gerardus) 


327 

^, Peter (Petrus) 





^,Wouter (Wolterus) ^ van Oerle 


Coman, Jan (Iohannes) 


Compie© gne (Compiendien, Compyengien) 

23, 69, 142 

Compostella zie Santiago de Compostela 

Compyengien zie Compie© gne 

402

Conde¨ -sur-l'Escaut (Conde) 

heer 266 

Con£ans-Sainte-Honorine (Con£ans) 194 

Constans zie Konstanz 

Constantijn (Constantiin, Constantyn) 

keizer van Rome 10, 21 

Constantinopel (Constantinoplen, Constantinopole, 

Constantinopolen) 21, 35, 

171 

bisschop 10 

keizer 24 

Consteyn (Cousteyn), Jan (Iohan) 182 

Coptiten (Coptyt, Coptyten), Gillis (Egidius) 


^, Jacob (Iacobus) 


99, 102, 111, 115, 125, 126 

^,Willem (Willelmus) 


102, 107 



Corbie (Corbye) 

abdij 11 

Cordes 

heer 221 

Cortenbach, Peter van 

zegelaar en kanunnikvan Luik 266 

Cortenberch (Cortenberge, Corthenberge) 

zie Kortenberg 

Cortersschem zie Kortessem 

Cortryc zie Kortrijk 

Cosdras 

koning van Perzie« 14 

Coster,Thomas de (Thomas die) 


Cotereal zie Coutreau 

Cotreau zie Coutreau 

Coudenberg (Coudenberch, Coudenberge), 

Jan van (Ian van) 

meester en raadsheer in Brabant 295; zie 

ook Jan III hertog van Brabant 

Couderborch, Simon van (Symon de) 

meester, secretaris van 's-Hertogenbosch 

293 

Coudewater zie Rosmalen 

Couelens zie Koblenz 

Cousteyn zie Consteyn 

Coutreau (Cotereal, Coutereau), Leonard 

403 

(Lenart) 340, 348 

^, Robrecht (Robbrecht), ridder 193, 230 

Crabbe, Jan (Ian) 

schout van Oijen 318 

Cranendonck (Craendonc, Craendonck) 2 

heer 56, 66, 246 

Cranendonck (Craendonc), Janvan (Iohannes 

de) 


^, Janvan (Iohannes de), zoonvan Lodewijk 


Crassus 6, 8 

Crayengen zie Kraainem 

Crëcy (Cressy) 7 

Creeten zie Kreta 

Cremona 313 

Cressy zie Crëcy 

Creuekur zie Cre© vecoeur 

Creuel zie Krefeld 

Cre© vecoeur (Creuekur), Filips van (Philips 


heer van Cordes 221 

Creyelt, Dirkvan (Dirckvan) 


310, 333 

Creykenbeeck zie Krickenbeck 

Cristofer zie Christo¡el 

Croij 

heer 41, 138, 199 

^, Ferry de 

heer van Reux (Roess) 338 

^,Willem van 

heer van Chie© vres, Aarschot enz. 263, 

303, 338, 342 

stadhouder van aartshertog Filips 303, 

306 

Cromvoirt 84 

Cruningen zie Kruiningen 

Cuijk (Cuyck, Cuyk, Kuyc, Kuyck) 2, 247 

Land van 191, 223, 247, 285 

heer 53, 57, 60, 62, 66, 84, 109, 110, 247 

Cuijk (Kuyck), Hendrikvan (Henric van) 

heer van Herpen 35, 94; zie ook Albrecht, 

Otto 

^, Otto van (Ott van) 57 

Culemborg (Culenborch) 

jonker 221 

Cuyck (Cuyk) zie Cuijk 

Cynni zie Chiny 

Cyprus (Cypers) 136, 164, 225

D 

Dachverlies (Dachuerlyes), Hendrik (Henric) 




^,Walram (Walramus) 


Daelhem zie Dalhem 

Dagobert (Dagobeert) 

I, heilige, koning van Frankrijk (623- 

639) 15 

III, koning van Frankrijk (711-715) 17 

Dalem zie Dalhem 

Dalhem (Daelhem, Dalem) 39, 79 


Dam(me), Den zie Appingedam 

Daniel 

^, zoon van Bruist 


Dauentria zie Deventer 

Dauphine¨ (Dolphinaet) 135 

David (Dauid) 

bisschop van Utrecht zie Bourgondie« 

Deenmarcken, Deenmercken zie Denemarken 

Deest (Diiss) 192 

Deiphebus 

heer in Denemarken 4 

Delft 331 

Demophon 4 

Den Dam zie Appingedam 

Den Dungen zie Dungen 

Den Hage, Haghe zie Haag 

Den Graue zie Grave 

Dendermonde (Dermonde, Dormonde, 

Dormunde) 11, 33 

graaf 11 


Denemarken (Deenmarcken, Deenmercken, 

Deynmarcken) 10, 23, 337 

koning 90, 213, 334, 336, 337, 342, 347 

heer 4 

Denouwe(n) zie Donau 

Denys zie Dionysius 

Derentheren (Derenthere), Dirkvan (Theodericus 

de) 



schepen van 's-Hertogenbosch 79, 85, 87, 

99 

Dermonde zie Dendermonde 

Desponteyn, Jan (Iohan) 

kapitein van Namen 309 

Dessel 306 

Deuenter zie Deventer 

Deurne (Doern, Doernen) 234, 321 

Deurne (Doern, Doerne, Doernen, Dorne), 

Everard van (Euerardus de) 

hoogschout van 's-Hertogenbosch 346, 

350 


340 

^, Hendrikvan (Henric van) 


meester, heer van Bakel en Vlierden, kanunnikvan 

Luik 302 

^, Lambert van (Lambertus de) 


^, Nicolaas van (Nycoel van) 56 

Deventer (Deuenter) 181 

Deventer (Dauentria, Deuenter), Hendrik 

van (Henrick van, Henricus de) 


291 


^, Herman van (Hermannus de) 


Deynmarcken zie Denemarken 

Dicbier, Arnoud (Arnoldus) 


58, 97, 122, 126 

^, Godfried (Godefridus, Goyart) 


^, Gozewijn (Goeswinus) Moedel 


^, Hendrik (Henrick, Henricus) 



126, 128, 137, 152, 153 

^, Hendrik (Henrick, Henricus), zoon van 

Godfried 


115, 123, 126, 130, 137, 138, 142 

^, Hendrik (Henricus), zoon vanWillem 


^, Jan (Ian, Iohannes) 

schout van 's-Hertogenbosch 79, 96 

404


80, 126, 151 

^, Jan (Iohannes) junior 


^, Jan (Iohannes), zoon van Jan 

schout van Oisterwijk 163 


^, Jan (Iohannes) ^ van Mierlo 


^, Rudolf (Rodolphus) 


258 

^,Willem 178 

^,Willem (Willelmus), zoon van Hendrik 


^,Willem (Willelmus), zoon van Jan 

schout 156 


161, 165 

Didderic zieTheoderik 

Diechden zie Dieden 

Dieden (Diechden, Dyechden) 249, 252, 

253, 255 

Diederik (Dirck) 

graafvanVlaanderen (1128-1168) 32 

Dielegem (Diligem) 

abdij 1 

Dieperbeek (Dyeperbeeck), Dirkvan (Theodericus 

de) 


Diephebus 3 

Diese(n) zie Dieze 

Diest (Dyest) 1, 2, 79, 238, 239, 266, 286, 

309 

heer 32, 56, 102, 131 

Diest, heer Arnoud van (Arnt van) 57; zie 

ookThomas 

Dieze (Diese, Diesen) 54, 86, 345 

Digoen zie Dijon 

Diiss zie Deest 

Dijk (Aggere), Daniel van den (Daniel de) 


^, Hendrikvan den (Henricus de) 


72, 74, 76 

^, Jan van den (Iohannes de) 


107, 109, 113 

Dijon (Digoen) 118 

Diligem zie Dielegem 

405 

Dinant (Dynandt, Dinant) 195 

Dinther (Dynther, Dynthere) 267, 327 

heer 126 

Dinther (Dynther), Jan van (Iohannes de) 


115 

Dionysius (Denys), heilige 23 

Dirk (Diederik, Dirck,Theodericus) 

I, graaf van Holland (+939?) 23 

VII, graafvan Holland (1190-1203) 36 

graaf van Kleef 58 

Dirk (Dirck, Theodericus), zoon van Bartholomeus 


^, zoon van Godfried Gieliss. 


297 

^, zoon van Iwaan 


^, zoon van Rover 58 

^, zie ook Diederik enTheoderik 

Doddendaal (Doddendael), kasteel bij Beuningen 

en Ewijk 308 

Dodo 

prins van Orange 17 

Doeren zie Doorn 

Doeringen zieThÏringen 

Doern (Doerne, Doernen) zie Deurne 

Doernic, Doernick zie Doornik enTournai 

Doesburg (Doesborch) 301, 306 

Dolphinaet zie Dauphine¨ 

Dommelen, Godfried van (Godefridus de) 


151, 180 


289, 263 

Donau (Denouwe, Denouwen) 12, 18, 22, 

181 

Donck (Donc), Gozewijn Moedel van der 

(Goessen, Goeswinus, Goeswyn Moedel 

van der) 125 

onderschout van 's-Hertogenbosch 128 


Doorn (Doeren, Spina), Gijsbert van (Ghiselbertus 

de, Ghysbertus de, Gysbertus 

de) 


84, 97, 111, 115, 118 

^,Tielman van den (Tyelmannus de) 

schepen van 's-Hertogenbosch 152, 152

Doorn (Doeren) de Spina, Gijsbert van 

den (Ghysbertus van den) 


Doornik (Doernic), Otto van (Ott van) 

174, 175 

Dordrecht 36, 44, 241, 331, 347 

Dordrecht, Heimerik van (Heymericus 

de) 


^, Hendrikvan (Henrickvan) 95 



109, 113, 119, 124 

DordtseWaard (DordscheWert) 328, 343 

Dormaal (Dormalen) 79 

schepenen 35 

Dormonde, Dormunde zie Dendermonde 

Dorne zie Deurne 

Dortemuye zie Portsmouth 

Douai (Duway) 97, 139 

Drago 

prins van Kempenland 16 

Drakenbaert zie Gerard 

Dreumel (Droemel) 308 

Driel zie Kerkdriel 

Driel, Gerard Mol van (Gerardus Mol de) 

252 

Droemel zie Dreumel 

Drongelen, Hessel van (Hesselo de) 


Drunen (Druenen) 234 

Druten (Drueten), Godfried van (Godefridus 

de) 


153, 156 



Druthuoert zie Gewande 

Du¡el (Du¡ele, Du¥e) 2 

heer 31, 56, 102, 173 

Duitse Rijk 

vicaris van de keizer 74 

zie ook Heilige Roomse Rijk 

Duitsland (Duytschen Land, Duytschlant) 

219 

koning 22 

Duitsland (Almania), Jacob van (Iacob ex) 

284, 285 

Dungen, Den 159, 217 

Sporcsche Brug 217 

Duren (Duer), gehucht bij Berchem 89 

Dussen, Jan van der (Iohannes de) 


Duway zie Douai 

Dyechden zie Dieden 

Dyeperbeeck zie Dieperbeek 

Dyest zie Diest 

Dynandt, Dynant zie Dinant 

Dynther, Dynthere zie Dinther 

Dyomedes 4 

E 

Ecliopus 6, 8 

Edeghem zie Enghien 

Edezel 176 

Edingem zie Enghien 

Eduard (Eduwaert, Eduwairt, Eduwardus, 

Eduwart) 

koning van Engeland (899-924) 25 

I, koning van Engeland (1272-1307) 52, 

55 

III, koning van Engeland (1327-1377) 74- 

77, 87 

IV, koning van Engeland (1461-1483) 

198, 203, 214, 215, 257, 290, 302, 304 

hertog van Gelre (1361-1371) 88, 92, 98, 

103, 208 

graaf van Baren 70 

Eeke zie Herk 

Eelkens (Eelkini), Arnoud (Arnoldus) 






Eendracht (Eendrecht) 224 

Eerart zie Erardus 

Eersel (Eerssel) 79, 231, 306 

vrijheid 106 

Egmond (Egmonda, Egmondt, Egmont) 

graaf 330 

heer 206, 209, 211, 256 

Egmond (Egmonda, Egmondt, Egmont) zie 

ook IJsselstein, heer van 

^, Floris van (Florys van) 

heer van St.-Maartensdijk, IJsselstein 

enz, stadhouder van Gelre 252-254 

^, Floris van (Florys van) 

heer van IJsselstein 298, 317, 318, 320 

406

^, Frederikvan (Fredericus de) 

heer van IJsselstein 284, 290 

^, Jan van (Ian van, Iohannes de) 209, 241, 

284, 307 

^, Karel van (Kaerle van, Karolus de), hertog 

(àlias') van Gelre 209, 308, 316-317; 

zie ook Karel (van Egmond) en Gelre, 

heer van 

Egypte (Egipten) 8, 10 

koning 5 

Eigen (Eygen), van der 

hemaal (rechtsdistrict) 54, 55, 76 

heemraden, iurati 54, 55 

Eijck (Eyck), Gerard van (Gerardus de) 


262 

Eijckman (Eyckman, Eyckmans), Hendrik 

(Henricus) 




Eindhoven (Eyndouen) 1, 79, 307 

Eindhoven (Eyndouia), Gerard van (Gerardus 

de) 


^, Herman van (Hermannus de) 




Elbe (Eluen) 9, 18, 22 

Elburg (Ter Elborch) 301 

Eligius (Loy), heilige 

bisschop van Noyon 15 

Eliksem (Helisem) 68 

Elisabeth (Lysbet) 


koningin van Spanje 300 

heilige, landgravin vanThÏringen 38, 40, 

213 

van GÎrlitz, hertogin van Luxemburg 

125, 126, 135, 156 

Elmpt, Frans van (Franciscus van), zoon 

van Maarten 





279 

Elsaten zie Elzas 

407 

Elshout (Elshoute), Jan van den (Ian van 

den) 58 

Elten opten Berch zie Hoch Elten 

Eluen zie Elbe 

Elzas (Elsaten) 31, 125 

voogd 69 

Emelbert, heilige 

bisschop van Kamerijk 14 

Emond (Emondus), zoon van Rover 

schepen van 's-Hertogenbosch 60; zie 

ook Rover 

Empel 122, 136, 234, 342 

heemraadschap 58 

Eneas zie Aeneas 

Engeland (Engelant, Anglia) 6-8, 24, 25, 

76, 112, 134, 137, 138, 198, 203, 214, 

215, 257, 303, 304, 320 

koning 11, 13, 24, 52, 55, 74, 76, 87, 

112, 134, 137, 152, 198, 203, 208, 214, 

257, 290, 313, 304, 319, 331, 332, 334, 

344 

koningin 31, 34 

Engelbert (Engelbertus, Engelbrecht) 

aartsbisschop van Keulen (1364-1369) 

90 

bisschop van Luik (1345-1364) 79 

Engelen 84, 234, 321 

Dyependyc(?) 84 

Engelsche Meer(?) 84 

Moelenwech(?) 84 

Engelen,Willem van, zoon van Steven 138 

Enghien (Edingem, Edeghem) 

heer 31, 56 

Engolemme zie Angouleª me 

Enode, Hendrik (Henricus) 




Ensche, Hendrik van (Henric van, Henrick 

van), alias Sneeuwwind 

drossaard, maarschalk van Gelre 307, 

311 

Eppegem (Oppegem) 32 

Eraclius zie Herakleios 

Erardus (Eerart) 

bisschop van Luik (1505-1538) 345 

Erik (Erith) 

hertog van Brunswijk 326, 327 

Erith zie Erik 

Erke zie Herk

Ermgart 27 


Erp (Erpe) 234 

Erp (Erpe), Arnoud van (Arnoldus de) 


^, Godfried van (Godefridus de) 


151, 153 





104, 108, 109, 142, 297, 323, 339, 340, 

343 

kerkmeester, raad van 's-Hertogenbosch 

339 

^, Jan van (Ian van), anders van Beers 


^, Janvan (Iohannes de), zoon van Arnoud 


192, 210 


^, Jan van (Iohannes de), zoon van Jan 


^, Jan van (Iohannes de), zoon van Lucas 


^, Leonius van (Leonius de) 


104, 125 

^, Leonius van (Leonius de), zoon van Leonius 

schepen 153 

^, Lucas van (Lucas de) 


252, 267, 270, 297, 306, 317 


^, Lucas van (Lucas de), zoon van Gerlach 




^, Rutger van (Rutgerus de) 




Etampes (Stampes) 

graaf 69, 112, 157, 200 

Eu 

graaf 112, 144 


Eudon zie Odo 

Eue zie Eva 

Euerbode zie Averbode 

Eugenius 

III, paus (1145-1153) 33 

IV, paus (1431-1439) 151, 159 

Eureus, Euereus, Eureux zie Evreux 

Europa (Europen) 2, 3 

Eustatius (Eustaes) 

koning van Jeruzalem 28 

graaf van Boulogne 28 

Eva (Eue) 2 

Evreux (Euereus, Eureus, Eureux) 

graaf 42, 55, 57, 69, 72 

Ewyers zie Aywie© res 

Eyck zie Eijck 

Eyckman(s) zie Eijck 

Eygen zie Eigen 

Eyndouen, Eyndouia zie Eindhoven 

Eynode, Arnoud van (Arnoldus de) 


F, zie ook Ph 

Felix 

V, paus (1439-1449) 112 

graafvan Porcien 342, 346 

FelleWout Sonder Genaden 6 

Ferdinand (Fernande, Fernandt, Fernant) 

305, 342 

koning van Aragön en Spanje 269, 340 

Fermentatoris zie Gruters 

Fernande, Fernandt, Fernant zie Ferdinand 

Ferreolus, heilige 15 

Ferretten zie P¢rt 

Filibert (Philibeert) 

hertog van Savoie 285 

Filippa (Philippa, Philippe) 

vanVlaanderen 52 

vanValkenburg 92, 93 

Filips (Philippus, Philips, Philipz, Phylips) 5 

II, Rooms-koning (1198-1208) 37, 39 

de Schone, koning van Castilie« , Granada, 

Leon, Spanje (1504-1506), aartshertog 

van Oostenrijk, hertog van Bourgondie« , 

Lotharingen, Brabant, Gelre enz., markgraaf 

van het Heilige Roomse Rijk (1494- 

1506) 210, 233, 243, 254-256, 259, 263, 

264, 266, 269, 270, 272, 279, 283, 287, 

289-294, 296-298, 300-306, 310, 316, 

319, 324, 329, 334, 335, 340 

408

II, de Vermeerder, koning van Frankrijk 

(1180-1223) 27, 37, 40 

III, koning van Frankrijk (1270-1285) 

41-43, 45, 55, 69, 72 

IV, de Schone, koning van Frankrijk 

(1285-1314) 52 

VI van Valois, koning van Frankrijk 

(1328-1350) 67-69, 71, 74-76 

de Stoute (le Herdi, Herdii, Herdy), hertog 

van Bourgondie« (1363-1404) 70, 97, 

105, 108, 111-113, 118, 128, 133, 135, 

143, 144 

de Goede, hertog van Bourgondie« (1404- 

1467) en Brabant (1430-1467), ruwaard 

van Holland en Zeeland (1428-1433), 

graaf van Charolais 112, 113, 129, 134, 

135, 137, 139, 140, 142, 144, 149-153, 

155-162, 164-165, 167, 170-174, 176- 

177, 180-185, 187, 190-196, 200, 223, 

228, 231, 233-235, 238, 261, 165, 278 

van Saint-Pol, hertog van Brabant (1427- 

1430), ruwaard van Brabant en Henegouwen, 

graaf van Saint-Pol en Ligny 

112, 113, 137, 138, 141-143, 149, 278; 

zie ook Saint-Pol 

graafvan Nassau 241-242 

graafvan Nevers en Re¨ thel 112, 113, 127, 

144, 239; zie ook Nevers 

graaf vanVianden 56 

van Sint-Jan (de Sancto Iohanne) 284, 

285 

Flandria zieVlaanderen 

Floraingy zie Florenville 

Florence (Florens) 176 

Florenville (Floraingy) 346 

Floris (Florys) 

graaf van Holland 40 

IV, graafvan Holland (1222-1234) 34 

V, graafvan Holland (1256-1296) 40 

Florival (Florual) 

abdij 1 

Florual zie Florival 

Foix (Foys) 

graaf 313 

Forl|© (Forluuen) 

bisschop 214 

Forluuen zie Forl|© 

Francion 3 

heer in Isaurie« 4 

heer in Sicambrie« 4, 5 

409 

Francion Brabon 


Franciscus zie Frans 

Franke (Francke), Jan (Iohannes) 


Frankfurt (Franckevoirt, Vranckevoirt) 12, 

117, 260, 318 

Frankrijk (Francryc, Vranckryc, Vranckryck, 

Vrancriic, Vrancryc, Vrancryck) 3, 

7, 9, 12, 13, 15-19, 21-27, 34, 40, 43, 69, 

70, 74-76, 97, 108, 112, 127, 133, 134, 

135, 142, 176, 182, 192-194, 198, 199, 

204-206, 215, 218, 257, 269, 289, 306, 

308, 309, 313, 334 

koning 12-17, 19-22, 25-27, 30, 33, 37- 

41, 43, 45, 52, 55, 57, 67-69, 70, 72, 76, 

87, 105, 113, 122, 127, 134, 135, 143, 

144, 151, 152, 193, 198, 199, 203, 204, 

213-215, 221, 256, 269, 289, 310, 313, 

314, 331, 333, 334, 336, 342, 347 

koningin 42 

Dauphin (Dolphyn) 112, 129, 134, 135, 

181, 182, 334 

conne¨ table 67, 70, 215 

maarschalk 26 

Frans (Franciscus) 

I, koning van Frankrijk (1515-1547), 

hertog van Valois en Angouleª me, dauphin 

334 

Frederik (Frederic, Frederick, Fredericus) 

I, keizer (1152-1190) 39 

II, keizer (1440-1493) 206, 210, 212, 

213, 230, 260, 261, 264 

hertog van Brunswijk 233 

Frentz,Winrik van (Wynrich van,Wynrick 


Friese Zee (Vriesscher Zee) 9 

Friesland (Vrieslant, Vryeslant) 1, 9, 332, 

334 

heer 83, 144 

Frigea zie Phrygie« 

Frigegondis 


Frixus 4

G 

Gaasbeek (Gaesbeeck, Gaesbeke, Gaisbeeck) 

2 

heer 31 

jonker 131, 133 

^, Zweder (Zweer) van 

heer van Gaasbeek 102 

Gabriel 9 

Gael, Jan van (Ian van) 175 

Galatia (Galasien) 3 

Galicie« (Galissen, Galissien) 21, 225 

Galles zieWales 

Gallie« (Gallien) 8, 12 

Gand, Gandauum zie Gent 

Gangelt (Gangel) ten oosten van Sittard, 


Garisoen zie Granson 

Garnade, Garnaten zie Granada 

Gascogne (Bisschayen, Gascoingien, 

Gasconien) 20, 21, 40, 135, 152 

Gavere (Gauer, Gauere) 171, 172 

Gavere (Grauen), Raas van (Raess van), 

ridder 56 

Gayus zie Caesar 

Geck (Gheck), Jan (Ian, Iohannes) 



Gedeon 195 

Geel (Gheel) 1, 31 

heer 56, 173 

Geel (Gele, Gheel), Arnoud van (Arnoldus 

de) 


^, Arnoud van (Arnoldus de), zoon van 

Lambert 


^, Gillis van (Egidius de) 


119, 124 

^, Jacob van (Iacop van, Iacobus de) 


^, Simon van (Symon van, Symon de) 242 


183, 195, 201, 204, 233, 260 

raad van 's-Hertogenbosch 229, 239 

Geerberch zie Gerberch 

Geertruidenberg (Sinte-Geertrudenberch, 

Sinte-Geertruyenberch, Sinte-Geertruyenberge, 

Sinte-Gertruyenberch, 

Sinte-Gertruyenberge) 105, 150, 227, 

278, 344 

Geertruyt zie Gertrudis 

Geervliet (Gheervlyet) 157 

Ge¡en 94, 108, 288, 321 

gerecht 54, 61 


Ge¡en, Jacob van (Iacobus de) 


^, Leonard van (Lenart van) 


Gegel, Matheus 


Geldenaken 1, 79 

Gelderlant, Geldre zie Gelre 

Geldrop 325 

Geldrop, Rutger van (Rutgerus de) 


Gele zie Geel 

Gello 25 

kapitein, heer van Blois 25 

Gelre (Gelderlant, Geldre, Gelrelant, Gelrensis, 

Gelria, Ghelre) 7, 36, 58, 88, 89, 

93, 104, 105, 110, 146, 204, 206, 207, 

210, 211, 222-224, 233, 234, 239, 240, 

242, 244, 245, 258, 259, 274, 295, 302, 

312, 313, 318, 319, 324, 325, 329-333, 344 

Voechdye van zieVogtei Gelderland 

graafschap 36 

graaf 36, 44, 45, 58, 67, 69-71, 74, 75, 258 

jonge graaf 71 

hertogdom 89, 204, 207-210, 223, 330 

hertog 69, 77, 87-89, 103, 192, 203, 204, 

206, 207, 209, 234, 235, 244, 249, 254, 255 

hertogin 234, 235, 244, 254 

heer 105, 108, 288, 307-309, 311, 314, 

316-318, 321, 322, 328-333, 342, 344; zie 

ook Karel van Gelre en Karel van Egmond 

maarschalk 307 

stadhouder 252, 253 

Gelre, Jan (Ian) bastaard van 301 

Gelrelant, Gelria zie Gelre 

Gembloux (Gemmelours) 1 

abdij 1, 25 

abt 2 

Gemert (Gemart) 2, 281 

commandeur 234 

Gemert (Gemart), Emondvan (Emondus de) 


410

^, Gerlach van (Geerlacus de) 




^, Hubert van (Hubertus de) 


115, 129, 130 



104, 109, 122 

Gemmelours zie Gembloux 

Gemonde (Gemonden) 159 

Genappe (Genapien, Genepie) 79, 182 

hof 148 

Gendt zie Gent 

Genepie zie Genappe 

Gene© ve (Geneuen) 232 

Gent (Gand, Gandauum, Gendt, Ghent) 6, 

7, 21, 33, 129, 139, 171, 172, 196, 203, 

219, 221, 231, 264, 264, 290, 336 

Kerkvan Sint-Jan 290 

Gent (Gandavo, Ghent), Hendrikvan (Henric 

van, Henrickvan) 316, 328 

schepen van Utrecht 265 

^, Makarius van (Macharius de) 




183, 192, 202, 217, 241, 250, 260 

heer van Meerwijk 130 

^,Willem van (Willelmus de), jonker 


heer van Oijen 148-151, 154 

heer van Oijen en Rixtel 250 

^,Willem van (Willelmus de), ridder 


^,Willem van (Willelmus de), zoon van Willem 


Gentinnes (Gentinees), Jacob van (Iacop 


Genua (Ieneuen) 176 

Gerard (Gerardt, Gerardus, Gerart) 

hertog van Gulik en Berg, graaf van Ravensberg 

210 

graaf van Gulik 56 

graaf van Oldenburg 213 

heer vanVoorne, burggraaf van Zeeland 

60 

411 

heer van Diest, burggraaf van Antwerpen 

56 

heer van Jauche 57 

heer van Herlaar 56 

heer van Horne 56 

heer van Horne, Altena, Perwez, enz., en 

Herlaar 58 

heer van Marbais, burggraafvan Brussel 

57 

Gerard, genaamd Drakenbaert, zoon van 

Arnout Berthout 32 

^, zoon van Koenraad 

gezworen knaap van 's-Hertogenbosch 

128 

^, zoon van Simon 



Gerberch (Geerberch) 

gravin van Brussel en Leuven 27, 28, 30 

van Saksen, koningin van Frankrijk 25 

Germanie« (Germanien) 

koning 9 

Germanie Inferioris 

provincie van de predikheren 338 

Gerson, Jan (Ian) 

meester, doctor in de theologie te Parijs 

en kanselier van de universiteit 123 

Gertrudis (Geertruyt), heilige 16 

Gerwen, Zweder van (Zweer van) 251, 252 

Gestel zie Moergestel en Sint-Michielsgestel 

Gestel, Frankvan (Franco de) 




109, 111 

Gewande (Gewanden) 54 

Ter Druthuoert 54 

Hoofdyck 54 

Gewanden, Daniel van (Daniel de) 


Geysteren 329 

Ghe- zie Ge- 

Ghete zie Jauche 

Ghi(e)- zie ook Gi(e)- en Gij- 

Ghijsselen (Ghiselen, Ghyselen, Ghysselen), 

Gijsbert (Ghiselbertus) 


ontvanger van 's-Hertogenbosch 310




^, Hendrik (Henricus), zoon van Hendrik 




192, 194, 215, 290, 297 


269 



Ghore (Glore), Robrecht van (Robbert 

van), ridder 56 

Ghyenne zie Guyenne 

Ghyessen zie Giessen 

Gielis zie Dirk en Gijsbert 

Giessen (Ghiessen, Ghyessen, Gyessen) 

200, 201, 228, 246 

Gijsbert (Ghysbert, Ghysbertus, Gysbert), 

zoon van Arnoud (Arnt) 341 

^, zoon van Godfried Gielis(soen) 


Gilla 

vrouwe van Normandie« 24 

Gironde (Gyronde) 18 

Glaude zie Claudia 

Glavyman (Glauyman), Hendrik (Henrick) 


317 

Globo zie Kloot 

Glocestre zie Gloucester 

Glore zie Ghore 

Gloucester (Glocestre, Gloucestre) 

hertog 112, 137-140, 257 

Goch, Arnoud van (Arnt van) 141 

Godfried (Godefroet, Godeuaert, Godeuart, 

Godevairt, Godevart) 

van Ardennen, graaf van Ardennen, 

hertog van Lotharingen en Brabant 27, 

28 

van Bouillon (Billoen, Builloen), graaf 

van Ardennen, hertog van Lotharingen 

en Brabant, koning van Jeruzalem 24, 

27-30 

met de Bult (metten Bult), graafvan Ardennen, 

Holland, hertog van LotharingenenBrabant28 

genaamd van Boulogne 34 

I met de Baard (metten Baert), graaf van 

Brussel en Leuven, hertog van Lotharingen 

en Brabant (1095-1140), markgraaf 

van het Heilige Roomse Rijk 29-31, 33 

II, hertog van Lotharingen en Brabant 

(1140-1142) 31 

III in de Wieg (in de Wyege), hertog van 

Lotharingen en Brabant (1142-1190) 32- 

34 

zoon van Jan I van Brabant 43 

zoon van Jan III van Brabant 69 

Godfried, ridder, broer van Gerard van Quakebeke 

56 

^, zoon van Simon 


^, zoon van Zweder 


Godsenhouen zie Goetsenhoven 

Godwin (Godwyn) 16 

Goedele (Goelen), heilige 14 

GÎrlitz (Gourliez) 

hertog 125 

GÎrz (Gurtz) 

bisschop 313 

Goesseliin, Goesselyn zie Gozelijn 

Goetsenhoven (Godsenhouen), Gozewijn 

van (Goessen van) 56 

Goevy zie Govy 

Gomer 3 

Gommarus (Gommair), heilige 19 

Gonde (Goude), Elbout van der (Ewout van 

der, Eewout van der) 174, 175, 177 

poorter van 's-Hertogenbosch, rentmeester 

174, 178, 179 

Gorinchem (Gorcum, Gorichem, Gorrichem) 

157, 228, 307, 326, 345 

drossaard 307 

Gouda (Der Goude) 331 

Goude zie Gonde, Gouda 

Goudt,Willem 

pachter van de tol van Gorinchem 345 

Gourliez zie GÎrlitz 

Govy (Goevy), Maarten (Martinus) 


Goyart zie Godfried 

Gozelijn (Goesseliin, Goesselyn) 

hertog van Brabant 28 

Granada (Garnade, Garnaten, Grenade, 

Grenaden) 269 


412

koning 283, 300, 304 

Granson (Garisoen, Granzoen) 215, 216 

Gratianus (Graciaen) 

keizer 10-12 

Graue, Grauen, Grauia zie Grave 

Grauen zie Graven 

Grauia zie Grave 

Grave (Den Graue, Grauia) 1, 60, 62, 79, 

84, 86, 93, 104, 105, 109, 117, 122, 145, 

192, 212, 223, 233, 234, 243, 247, 273, 

285, 287-289, 301, 310, 326 


Stad en Land van 285 

Hamdyc 84 

Grave (Grauia), Iwaan van (Yewanus de) 


113 

Graven (Grauen) zie Gavere 

Greefroy zie Grefrath 

Grefrath (Greefroy) bij Viersen, Duitsland 

326 

Gregorius 

I, heilige, paus (590-604) 14 

III, paus (731-741) 18 

X, paus (1271-1276) 43 

Grenade(n) zie Granada 

Greve (Greue), Maarten de (Martinus die) 


312 

Grevenbroek (Greuenbroeck) 

heer 254 

Gribbenforst, Gribbenvorst zie Grubbenvorst 

Griekenland (Griecken, Grieckenlant) 3, 5, 

19, 21 

keizerrijk 171 

keizer 24, 171 

Grimbergen (Grymbergen) 1, 2, 32 

abdij 1 

abt 173 

heer 31, 32 

Grimoald (Grymoalt) 

heilige 16 

hertog van Brabant 16 

Groenlo (Grol, Groll) 301, 306 

Groet-Lit zie Groot-Lith 

Groet-Lothryck zie Groot-Lotharingen 

Groete, Jan de (Ian die) 158 

GroeteTurck zie Mohammed 

Groetenhoudt zie Grotenhout 

413 

Groetheyst zie Grotenheyst 

Groij(Groy,Groye),Heimerik(Heymeric, 

Heymericus) 


126, 127, 130 



138 

Grol, Groll zie Groenlo 

Groll zie Groenlo 

Groningen (Gruyningen) 334 

Gronssele zie Groussele 

Groot-Bijgaarden (Bigaerden, Groot-Bigaerden) 

abdij 1, 31 

Groot-Lith (Groet-Lit) 341 

Groot-Lotharingen (Groet-Lothryck, 

Groot-Lotharys, Groot-Lothryc) 14, 22, 

26, 31 

Grotart zie Os 

Grotenheyst (Groetheyst), warande bij 

Brussel 121, 148, 276 

Grotenhout (Groetenhoudt), warande bij 

Turnhout 148, 276 

Groussele (Gronssele), Godfried van (Goyart 


meester, raadsheer in Brabant 295 

Groy(e) zie Groij 

Grubbenvorst (Gribbenforst, Gribbenvorst) 

319 

Gruenenberch, Egbert van 317 

Gruters (Fermentatoris), Nicolaas (Nycholaus) 


Gruyningen zie Groningen 

Grymbergen zie Grimbergen 

Grymoalt zie Grimoald 

Guiscard (Viscart), Robrecht (Robbert) 

heer van Apulie« en Calabrie« 24 

Guldemont zie Jan 

Gulik (Gulic, Guylic, Guylich, Guylke, Iulia, 

Iuliacensis) 6 

Land van 88, 89, 111 

hertogdom 209 

hertog 87-90, 92, 93, 204, 207-211, 227, 

232, 255, 297, 320, 330 

markgraaf 75, 77 

graaf 41, 56, 67, 74 

Gunterslaar (Gunterslaer, Gunterslair), Jan 

van (Ian van, Iohannes van)


343, 349 


^, Matheus van (Matheus de) 


Gurtz zie GÎrz 

Guyenne (Ghyenne, Gwienne, Gwiennen) 

20, 40, 152 

Guylic, Guylich, Guylke zie Gulik 

Gwienne, Gwiennen zie Guyenne 

Gwijde (Gwido, Gwydo) 

graafvanVlaanderen 43, 52 

Gyessen zie Giessen 

Gyronde zie Gironde 

Gysbert zie Gijsbert 

H 

Haag,Den(DenHage,DenHaghe)129, 

203, 236, 332 

Rekenkamer 236, 237, 332, 345 

Haarlem (Haerlem) 331 

Haastrecht (Haestrecht), Dirk van (Dirck 

van,Theodericus de) 





^, Rudolf van (Rodolphus de) 


^,Willem van (Willelmus de) 


Hackeback zie Hagenbach 

Hadrianus (Adriaen) 

I, paus (772-795) 21 

VI (meester Adriaen van Utrecht), paus 

(1522-1523) 348 

Haeck, Gijsbert (Ghiselbertus, Ghyselbertus) 


180, 212, 235 

Haerderwyc zie Harderwijk 

Ha¥igem zie A¥igem 

Hage, Den zie Haag, Den 

Hagen (Haghen), Jan van der (Iohannes 

van der) 


Hagenau (Hagenauw) 210 

Hagenbach (Hackeback), Peter van 

kapitein 213 

Hagens, Dirk (Dirck,Theodericus) 

ontvanger van 's-Hertogenbosch 250, 262 



Haghe, Den zie Haag, Den 

Halen 1, 79 

Hales, Alexander van (Alexander de) 39 

Haley, Reinier (Reyner) Bordon van 57 

Hall, Jacob van (Iacobus de) 




Hals, Herbert (Herbertus) 


Ham zie Hamme 

Ham, Jan van (Ian van, Iohannes de) 215 


235 

Hameyden zie Lahamaide 

Hamme (Ham) 14 

Hamont 295 

Hanenberch zieWalram 

Hanneton, Filips (Philips) 

meester, audiencier 338 

Hannut (Hannuet, Hannuyt) 1, 79 

Hantwerpen zie Antwerpen 

Harcke zie Herk 

Harcourt (Haurcoirt) 

graaf 41, 76 

Harderwijk (Haerderwyc) 301 

Haren 

Zegedyc 89 

Haren, Jan van (Iohannes de) 


Haspengouw (Haspegouwe) 12, 14 

voogd 57 

Hasselt 197 

Hattem (Hatthem) 301, 304 

Haurcoirt zie Harcourt 

Hector (Hectoir) 


Hector (Hectoir) vanTroje 3, 4 

Hector Brabon 4 

Hecuba (Heccube) 

koningin vanTroje 3 

Hedel 234, 298, 322; zie ook Bertram, Hendrik, 

Jan en Zeger 

jonkheer 307 

414

Hedel, Dirkvan (Dirckvan) 


291, 310 

bouwmeester van 's-Hertogenbosch 333 



^, Jan van (Ian van), zoon van Jacob 


299 

Heer zie Arnoud 

Heerewaarden (Herwarden) 54, 240, 242 

Heerken, Godfried (Godefridus) 


Hees zie Heesch 

Hees, Jan van (Iohannes de) 




Heesch (Hees) 94, 97, 234 

Heeswijk (Heezewyc, Hezewyc, Hezewyck, 

Hezewyck) 267, 327 

heer 126, 127, 130 

Heeze (Heze) 306 

Heezewyc zie Heeswijk 

Heilig Land (Heilich Lant) 24, 30 

Heilige Roomse Rijk (Heilich Rijck, Heilich 

Roemsch Ryc, Heilich Ryck, Helich 

Ryc, Heylich Rijk, Heylych Ryck) 

zie ook Duitse Rijk, Duitsland 

markgraafschap 7, 15 

markgraaf 6, 7, 9, 10, 12, 16, 28, 113, 

144, 272 

keurvorsten, vorsten en staten 325 

Heilwich 

gravin van Parijs 26 

Heimbach (Heymersbach) 97 

Heinsberg (Heynsberch) 

heer 67, 103, 118, 119 

Heist (Heyst) 31 

Helbede zie Hellebeek 

Helenus 3 

Helisem zie Eliksem 

Hellebeek (Helbede), Arnoud van (Arnout 


Hellegat, tolplaats, waar de Rupel in de 

Schelde stroomt 146, 273 

Hellen,Willem van der 217 

Hellu, Jan van (Iohannes de) 


84, 86 

415 

Helmond (Helmont) 1, 79 

heer 108, 110 

Helmond (Helmont), Jan van (Ian van), 

zoon vanWouter 141 

Hels, Nicolaas (Claes, Nycolaus) 


Helvoirt 

Dyselberch 84 

Hemert (Hemart) 240, 241, 298 

Hemert (Hemart), Jan van (Ian van, Iohan 

van) 240, 241 

^, Joost, ridder, zoon van Jan van Hemert 

240, 241 

Hendrik (Henric, Henrick, Henricus) 

abt van A¥igem 173 

II, heilige, keizer (1002-1024) 27, 28 

IV, keizer (1056-1106) 29, 30 

V, keizer (1106-1125) 29, 30, 34 

VI, keizer (1190-1197), koning van Sicilie« 

35, 39 

VII, keizer (1309-1313), graaf van 

Luxemburg 44, 57, 61, 69 

Rooms-koning 38 

van Saksen, koning van Duitsland (919- 

936) 25 

V, koning van Engeland (1413-1422) 

127, 134, 135, 257 

VI, koning van Engeland (1422-1461) 

203, 257 

VII, koning van Engeland (1485-1509), 

graafvan Richmont 257, 258 

VIII, koning van Engeland (1509-1547) 

331 

hertog van Brunswijk 213 

(Der Altste), hertog van Brunswijk 326- 

328, 334 

hertog van Limburg 33, 44 

hertog van Limburg en heer van Mechelen 

69, 77 

I, hertog van Lotharingen en Brabant 

(1190-1235) 34-39, 94, 244 

II (de Grootmoedige), hertog van Lotharingen 

en Brabant (1235-1248) 34, 38-41 

III (de Zachtmoedige), hertog van Lotharingen 

en Brabant (1248-1261) 39, 

41, 43 

van Bockingem, graaf van Buckingham 

257 

graaf van Leuven en Brussel, markgraaf 

van het Heilige Roomse Rijk 29, 30

(die Oude), graaf van Leuven en Brussel, 

markgraaf van het Heilige Roomse 

Rijk 28 

graafvan Limburg 29-31, 33 

graafvan Nassau 320, 328, 338, 346 

landgraaf vanThÏringen 40 

heer van Bergen op Zoom 102 

heer van Diest 102 

ridder te Nuland 54 

Hendrik, zoon van Hendrik III van Brabant 

77 

^, zoon van Jan III van Brabant 71 

^, meester zie Pelgrom 

^, zoon van Dirk Henricxs. 

meester, ontvanger van 's-Hertogenbosch 

292 

^, zoon van Godfried van Hedel 


zie ookWalraven 

Henegouwen (Henegou, Henegouw, Henegouwe) 

85, 129, 135-139, 193, 215, 

219, 222, 232, 313, 318, 338 

graaf 14, 27, 60, 69-71, 76, 83, 112, 128, 

143, 144 

gravin 34 

ruwaard 104, 137 

baljuw 342 

Staten 302 

Henric, Henrick, Henricus zie Hendrik 

Hensen(soen), Udo (Vdo) 96 

Herakleios 

keizer (610-641) 14, 20 

Herbais (Herbays), Simon van (Symon 


Hercules 3 

Herentals 1, 79, 141, 227 

Heribert (Herybert) 

graafvanVermendois 25 

Herinc, Gijsbert (Ghiisbertus) 


Herk (Eeke, Harcke) 74, 197 

Herlaar (Herlair) 31; zie ook Sint-Michielsgestel 

heer 56, 58, 173 

Herman 29 

V, graafvanWied, bisschop van Keulen 

(1515-1547) 335 

IV, broer van de landgraaf van Hessen, 


213 

Herman (Hermannus), zoon van Dirk Pelgrom 


Hernen (Herren) 308 

Herpen 35, 90, 91, 95, 96, 174, 175, 179 

Land van 35, 62, 91, 93-97, 177-179 

heerlijkheid 94, 177, 178 

heer 35, 94, 95 

schout 96, 174, 175 

Herren zie Hernen 

Herstal 16, 17, 31 

's-Hertogenbosch (Den Bosch, de Busco, 

Busciducensis, Buscoducis, sHertogenbosch, 

Silva iuxta Orthen) passim 

Adam-van-Mierde-gasthuis of Daemsgasthuis 

343 

Berewoutstraat 337 

Deuteren (Oet(h)eren) 115, 341 

Domus pannorum zie gewanthuis 

Eiendonk 84 

Eikendonk 266 

Geerlingse Brug 57 

Gevangenpoort 203 

Gewanthuis (domus pannorum) 59, 66 

Hekel 343 

Heilige-Kruispoort 337 

Hinthamereind 333 

Hinthamerpoort 333 

Houtappels huis 343 

Huis van Bergen 337 

Huis van Sint-Andries 309 

Kolperstraat 337 

Korenbrug 262 

Loefsbrug 337 

Lombartse Brug 337 

Muntel 333 

Oetheren zie Deuteren 

Onze-Lieve-Vrouwepoort 338 

Orthenpoort 79, 308 

Pieckepoort 133, 337 

raadhuis 114, 153, 251, 308, 312, 336-338, 

341, 349 

Roypoort 347 

Sint-Janskerkhof 161 

Sint-Jorisstraat 338 

stadhuis 133 

Tolbrug 333 

Verwerstraat 185, 337 

Vughterbroek 99 

Vughterdijk 133, 341 

416

Vughterpoort 79 

Vughterstraat 337 

'sVeren Gat 262 

Visbrug 262 

Zadeleerstraat 337 

Broederschap van Onze LieveVrouw 336 

Groot Begijnhof, begijnen 304, 337 

Groot Gasthuis 45, 99, 200 

kapittel 157, 202, 295, 296, 337, 341, 

343, 344 

kerk 66, 201, 284, 293 

kerkmeesters 296 

klooster van de Bazeldonk, Bazelaars, 

Hemelse Poort, Porta Coeli 157, 201, 

337 

kruisbroeders 201, 337 

minderbroeders 157, 201, 312, 337, 350 

predikheren 157, 201, 337, 350 

zusters van Orthen 309, 324, 343 

's-Hertogenbosch,Vrijdom 55, 72, 87, 110, 

111, 133, 216; zie ook Den Dungen, 

Hintham en Orthen 

Maet 133 

's-Hertogenbosch en Meierij 

hoogschout 86, 89, 94, 95-98, 100, 106, 

115, 123, 124, 128, 136, 153, 159, 164, 

174, 175, 177-179, 202, 204, 205, 227, 

313, 336, 337, 341, 344, 350 

meier (villicus) 46 

's-Hertogenbosch, Kwartier 1 

rentmeester 96, 97, 100, 110, 111, 115, 

119, 155, 162, 173, 191, 203, 216, 247, 

340, 348 

's-Hertogendaal (Shertogendael, Shertogendale) 

abdij 1, 39 

Herwarden zie Heerewaarden 

Herybert zie Heribert 

Herzogenrath (Rode, Rodensis) 33, 79 


seneschalk 78 

Hesdin (Hesdiin, Hesdyn, Hesoyn) in Artois, 

Frankrijk 203, 206, 211 

Hesoyn zie Hesdin 

Hessen 

landgraaf 213 

Heuerle zie Heverlee 

Heukelum (Hoculem) 322 

Heumen (Hoemen) 290 

Heusden (Hoesden, Huesden) 42, 51, 58- 

417 

60, 79, 81, 85, 150, 227, 278, 298, 320, 

337, 344 

Land van 59, 71, 81 

Stad en Land van 59, 60 

heer 42, 58, 59 

Heusden (Hosdina, Hoesden, Huesden), 

Berthoud van (Bartoldus de) 



Heverlee (Heuerle) 

heer 42, 56, 60, 62, 66, 247 

Heyden, Gerard van der (Gerardus van 

der), zoon van Gillis 


Heylissem (Heylicgem) 

abdij 1 

Heylich Rijk, Heylych Ryck zie Heilige 

Roomse Rijk 

Heym (Heyme), Arnoud (Arnoldus) 

schout van 's-Hertogenbosch 152 

schepen van 's-Hertogenbosch 87, 98- 

101, 107, 111, 115, 123, 126, 152, 156 

^, Arnoud (Arnoldus), zoon van Jan 


^, Gozewijn (Goessen, Goeswinus) 


159, 163, 180, 185, 197, 201 

rentmeester van 's-Hertogenbosch 162 



126, 137, 141, 183, 258, 263 

^, Jan (Iohannes) 259 


burgemeester van 's-Hertogenbosch 283, 

284 


126, 248, 267, 288, 295 

Heyman 

graaf van Dendermonde 11 

Heymans zie Arnoud 

Heymeric zie Heimerik 

Heymersbach zie Heimbach 

Heynsberch zie Heinsberg 

Heyst zie Heist 

Heze zie Heeze 

Hezeacker, Gozewijn van den (Goessen van 

den, Goeswinus van den) 


201, 212 234, 259, 263, 269, 283, 294 

raad van 's-Hertogenbosch 229

urgemeester van 's-Hertogenbosch 279 

^, Lambert van den (Lambertus van den) 



Hezewyc, Hezewyck, Hezewyk zie Heeswijk 

Hieronymus (Iheronimus), heilige 10 

Hijnden (Hiinden, Hynden), Dirk van 

(Dirckvan,Theodericus de) 259 


279, 294 

^, Godschalkvan (Godescalcus de) 





Hildebert (Hildebeert) 14 

Hildegart (Hildegaert) 


Hilderik (Hilderic, Hildric, Hildricus) 18 

koning van Frankrijk 13, 17-19 

Hinckart, Anton (Anthonius) 


plaatsvervanger van de laagschout 288, 

289 


^, Filips (Philippus) 

laagschout van 's-Hertogenbosch 288, 

289 

^, Jan (Ian) 158 

Hinsbeck (Hynsbeeck) bij Lobberich, 

Duitsland 326 

Hintham (Hyntham) 53, 324, 325 

Hispania zie Spanje 

Hoch Elten (Elten opten Berch) 301 

Hoculem zie Heukelum 

Hoculem, Dirkvan (Theodericus van) 




^, Jordaan van (Iordanus de) 


^, Zegebert (Sibertus de, Sybrecht van, Zebertus 

de, Zibertus de, Zybertus de) 


127, 128, 136, 140 

Hoei (Hoye) 196, 346 

Hoemen zie Heumen 

Hoenselair, Jan van (Iohan van) 

ridder 109 

Hoerne zie Horn 

Hoernken, Gerard (Gerart) 

meester, priester 202 

^, Jan (Ian) 


Hoesch (Hoessche), Hendrik de (Henricus 

die) 


173 



^, Simon de (Symon die) 


185, 197, 201 

Hoesden zie Heusden 

Hoet, Anton (Anthonys) Hentkens 340 

Hoevel (Hoeuel), Amelis van den (Amelius 



^, Dirkvan den (Theodericus van den) 


^, Hendrikvan den (Henricus van den) 


^, Jacob van den (Iacob van den, Iacobus van 

den) 



^, Marcelis van den 


317 

^, Reinier (Reyner van den, Reynerus van 

den) 


gezworen van 's-Hertogenbosch 229 


Hoich(-) zie Hoog(-) 

Hoingeren zie Hongarije 

Holland (Hollandia, Hollant) 17, 23, 28, 36, 

39, 129-131, 135, 136, 138-140, 146, 151, 

203, 219, 224, 227, 235-237, 256, 261, 

273, 274, 278, 279, 312, 327, 331, 332, 

336, 338, 341 

graaf 34, 58-60, 68-71, 76, 83, 108, 112, 

128, 143, 144 


regent 256 

Staten 302 

Hollander, Gijsbert (Ghysbert) 

meester, pensionaris van 's-Hertogenbosch 

305 

418

Holofernes (Olyfernes) 338 

Hongarije (Hoingeren, Hongarien, Hongeren, 

Hongeryen, Hongrien,Vngarien) 4, 

181, 333 

koning 38, 125, 126, 333, 342 

Honte (Hont) 224 

Hoog-Frankrijk (Hoich-Vrancryck) 1 

Hoog-Lotharingen (Hoich-Lothryc) 31 

Hoogstraten (Hoichstraten, Hoostraten) 1, 

58, 60 

heer 84, 221 

Hoorn (Horen) 256 

Horn (Hoerne) 

graaf 246, 307, 321; zie ook Jacob 

heer 31, 56, 58, 90 

Horn (Hoerne), Frederik van (Frederick 


heer van Montigny 260 

^, Hendrikvan (Henric van) 

heer van Perwez 173 

^, Loe¡ van 

heer van Horn 90 

Hosdina zie Heusden 

Houthem 

heer 284 

Houthem, Jan van (Iohannes de) 

heer van Houthem, Huldenbergen, enz., 

kanselier van Brabant 284 

Hoye zie Hoei 

Hubertus, heilige 

bisschop van Luik (ca. 700-727) 

Huesden zie Heusden 

Hugo (Huge) Capet 

II, bisschop van Luik (1200-1229) 37 

III, bisschop van Luik (1295-1301) 53 

koning van Frankrijk (987-996), graaf 

van Parijs 26, 27 

de Grote, graaf van Parijs, maarschalk 

van Frankrijk 25, 26 

Huldenberg (Huldeberge, Huldenbergen) 2 

heer 284 

Hulst, Gijsbert van (Ghysbertus de) 


Huluenhout zie Ulvenhout 

Humbercourt 

heer zie Brimeu 

Hunus 4 

Hus 

hertog van Arcadie« 5-7 

Hynden zie Hijnden 

419 

Hynsbeeck zie Hinsbeck 

Hyntham zie Hintham 

I/J 

Iacob, Iacop zie Jacob, Jacoba 

Ian zie Jan, Johannes 

Ianna, Ianne zie Johanna 

Iaphet zie Jafeth 

Iason zie Jason 

Ida (Yda) 

heilige, gravin van Boulogne 28 

gravin van Kleef 31 

Ieneuen zie Genua 

Ierland (Yerlant) 

heer 5 

Iettan zie Joktan 

Iheronimus zie Hieronymus 

Iherusalem zie Jeruzalem 195 

IJsbout (Ysbout,Ysboutz,Ysebout), Arnoud 

(Arnoldus) 


IJsselstein (Yselsteyn) 317, 318 

heer 290, 317, 318, 320, 330; zie ook Egmond 

Ilion (Ylyon) 3 

Innocentius (Innocencius) 

III, paus (1198-1216) 35, 38 

IV, paus (1243-1254) 39 

Ioachim zie Joachim 

Ioede zie Jode 

Ioes zie Joos 

Ioest zie Joost 

Iohanna zie Johanna en Arc 

Iohannes zie Johannes 

Ionius zie Jonius 

Iopilien zie Jupille-sur-Meuse 

Iordanus zie Jordaan 

Iorys zie Joris 

Iosophat zie Josafat 

Isabella (Ysabeel,Ysabela) 

van Bourbon, hertogin van Bourgondie« 

194-219 

van Portugal, hertogin van Bourgondie« 

144 

dochter van aartshertog Filips 316, 334, 

336 

Isaurie« (Ysauria,Ysaurie« n) 4 

Israel (Ysrahell) 3

Italie« (Italien,Ytalien) 3, 4, 8, 11, 19, 21, 

22, 313, 314 

keizer 22 

koning 22 

Itisberge (Itte,Ydeberge), heilige 15, 16 

Itte zie Itisberge 

Iudith zie Judith 

Iulia, Iuliacensis zie Gulik 

Iulius zie Julius 

Iulius Cesar zie Caesar 

Jacob (Iacob, Iacop) 

graaf van Horn, heer van Altena, Cranendonck, 

Kortessem enz. 246; zie ook 

Horn 

graaf van Saint-Pol, regent in Vlaanderen 

52 

Jacoba (Iacop) van Beieren 

hertoginvan Brabant, gravin van Henegouwen, 

Holland en Zeeland (1417- 

1433) 112, 129-130, 136-140, 143, 146, 

151, 237, 274 

Jafeth (Iaphet) 2, 3 

Jan (Ian, Iohan, Iohannes) 

Guldemont, heilige, bisschop van Constantinopel 

10 

III, bisschop van Luik (1274-1281) 45 

V, bisschop van Luik (1364-1378) 99 

VI van Beieren, elect van Luik (1389- 

1418), `graaf' van Henegouwen, Holland 

en Zeeland (1418-1425) 128, 135, 

138 

IX van Horn, bisschop van Luik (1482- 

1505) 297, 299 

abt van Grimbergen 173 

koning van Bohemen 57, 61, 66, 67, 69 

II de Goede, koning van Frankrijk 

(1350-1364) 70, 87, 111 

hertog van Berry en Auvergne 70 

hertog van Bourgondie« , graaf van 

Vlaanderen, Artois en Bourgondie« 

(1404-1419) 112-113, 122, 125, 129, 

133, 134, 135, 142, 143 

hertog van Calabrie« en Lotharingen 

193 

hertog van Kleef 112, 206, 211, 219, 

221, 223 

I, hertog van Lotharingen en Brabant, 

voogd van Aken (1261-1294) 41, 43- 

46, 51, 52, 55, 57, 61, 62 

II, hertog van Lotharingen, Brabant en 

Limburg (1294-1312) 43, 52-55 

III van Coudenberch, hertog van Lotharingen, 

Brabant enz. (1312-1355) 46, 55- 

62, 66-80, 82, 88, 02, 119, 123, 125, 247, 

297 

IV, hertog van Lotharingen en Brabant, 

graaf van Henegouwen, Holland en Zeeland 

(1415-1427) 112, 127-133, 136-141, 

143, 146, 149-151, 235, 237, 278 

zoon van Jan III van Brabant 69, 71 

hertog van Normandie« 69 

graaf van Etampes, Nevers, Re¨ thel en Eu 

112 

broer van de graafvan Meurs 103 

graaf van Oetingen, heer van Conde¨ en 

van Lahamaide 266 

heer van Agimont en vanWalhain 56 

heer van Arkel 60 

heer van Boechout 102 

heer van Cuijk 57, 109 

heer van Cuijk en Hoogstraten 84 

heer van Heusden 42 

heer van de Lek en Breda 102 

heer van Megen 67 

heer van Rotselaar 102 

heer vanWezemaal 102 

jonker, heer vanWezemaal en Fallais 

252 

heer vanWittem 102 

Jan, (Ian, Iohan, Iohannes) zoon van Allard 


^, zoon van Arnoud Tielkini 


^, zoon van Boudewijn 


^, zoon van Floris 


^, zoon van Gerung 


^, zoon van Godfried van Hedel 


333 

^, zoon van Godfried vanVierzon 41 

^, zoon van Haykinus 

schepen van 's-Hertogenbosch 59; zie ook 

Aykens 

^, zoon van Herman 


^, zoon van de heer van Heusden 58 

^, zoon van Jacob 

420


^, zoon van Jan Hermanss. 


^, zoon van Jan Spiker 


^, zoon van Jan van Vladeracken, zoon van 

Arnoud 


^, zoon van Leonius van Erp 


101 

^, zoon van Nicolaas 


^, zoon van Oda 

stadsknaap van 's-Hertogenbosch 137 

^, zoon van Reinbrand 


^, zoon vanTrude 


ookTruden 

^, zoon vanWolfhard 


Jason (Iason) 3 

Jauche (Ghete) 2 

heer 57, 221 

Javan (Lauan) 3 

Jeger (Ieger),Wouter de (Wolterus die) 


Jeruzalem (Iherusalem) 9, 14, 29, 34, 35 

koning 28, 29 

Joachim (Ioachim), zoon van Lodewijk IX 

van Frankrijk 182 

Jode (Ioede), Jan (Ian, Iohannes) 


^, Jan de (Ian die, Iohannes die) 


wisselaar van 's-Hertogenbosch 106 



^,Willem de (Willelmus die) 


kapitein van Zaltbommel 303, 318 

Johanna (Iohanna, Ianna, Ianne) 

koningin van Castilie« 285, 303-305 

de Schone, hertogin van Brabant, gravin 

van Henegouwen en Holland 69, 76, 80, 

82-90, 92, 97-113, 115-119, 125, 128, 

137, 143, 150, 153, 167, 208, 213, 234, 

339 

421 

van Saint-Pol, hertoginvan Brabant 112, 

123 

Johannes (Iohannes) 

VIII, paus (872-882) 23 

Joktan (Iettan) 2, 3 

Jonius (Ionius) 3 

Joos (Ioes), heilige 15 

Joost (Ioest), zoon van Filips van Bourgondie« 

144 

Jordaan (Iordanus), zoon van ArnoudTielkini 


119 

Joris (Iorys) van Baden 

bisschop van Metz 223 

Josafat (Iosophat) 29 

Judith (Iudith) 338 


Julius (Iulius) 

II, paus (1503-1513) 310 

Jupille-sur-Meuse (Iopilien) 16 

K, zie ook C 

Kaerl(e), Kairle zie Karel 

Kaerleman zie Karloman 

Kallo (Calloe) 146 

Kanapart, Jan (Ian, Iohannes) 266, 315 


299 



meester van de Tafel van de H. Geest in 

's-Hertogenbosch 301, 323 



265, 283, 299, 312 

Kapelle-op-den-Bos (Capellen opten Bossche) 

79 

Kapellen (Cappel) bij Geldern, Duitsland 

326 

Karel (Charle, Chairle, Chairles, Kaerl, 

Kaerle, Kairle) 

de Grote, keizer, koning van Frankrijk, 

hertog van Brabant (768-814) 20-22, 26, 

27, 40 

de Kale (die Caluwe), keizer, koning van 

(West-)Frankrijk, hertog van Lotharingen 

en Brabant (840-877) 23

IV, (Rooms-)keizer, koning van Bohemen 

(1347-1378) 36, 69, 77-79, 83, 88, 

94, 99, 208, 209 

V, keizer, koning van Spanje, aartshertog, 

hertog van Brabant, graaf van 

Vlaanderen (1515-1555) 210, 290, 

305, 306, 310, 312, 316, 319, 324, 329, 

333-338, 340-347 

koning van Agrippinen (Keulen) 11-12 

koning van Agrippinen (Keulen), koning 

van ThÏringen, markgraaf van 

het Heilige Roomse Rijk 8-9 

koning van Agrippinen (Keulen), 

markgraaf van het Heilige Roomse 

Rijk 9-10 

met de Korte Neus, koning van Agrippinen 

(Keulen), markgraafvan het Heilige 

Roomse Rijk 10 

de Schone, koning van Agrippinen 

(Keulen), markgraaf van het Heilige 


de Simpele, koning van Frankrijk, hertog 

van Lotharingen en Brabant (898- 

922) 24, 25 

koning van Frankrijk, hertog van 

(Klein-)Lotharingen en Brabant 26, 

27, 30 

V, de Wijze, koning van Frankrijk 

(1364-1380) 87, 97 

VI, koning van Frankrijk (1380-1422) 

134, 144, 257 

VII, koning van Frankrijk (1422-1461) 

151, 181, 182 

VIII, koning van Frankrijk, koning van 

Napels (1483-1498) 256, 257, 269, 289 

koning van Napels en Sicilie« , graaf van 

Anjou 40 

hertog van Berry 182, 192, 193 

hertog van Bourgondie« , hertog van 

Brabant, hertog van Gelre, graaf van 

Charolais, erfvoogd van Luik (1467- 

1477) 144, 152, 182, 183, 191-200, 

203-207, 210-219, 221, 222, 229, 230, 

232,235, 239, 240, 242, 255, 278, 340; 

zie ook Charolais 

Martel, hertog van Brabant, regeerder 

van Frankrijk (714-741) 17, 18 

van Anjou, graaf van Maine 193 

van Egmond, hertog (`heer') van Gelre 

(1492-1538) 209, 288, 298, 302, 303, 

306-309, 311, 314, 316-318, 321, 322, 

329-333, 344; zie ook Gelre, heer van en 

Egmond, Karel van 

heer van Nederland 5 

heer vanTongeren 7 

zoon van Karel de Kale 23 

Karloman (Kaerleman, Karleman) 

koning vanWest-Frankrijk 20 

prins van Brabant en Haspengouw 13-15 

regeerder van Frankrijk 18, 18, 24 

Kassel (Cassele) 21 

Kastilie« (Castella, Castilie, Castilien, Castillien) 

koning 210, 283, 300, 301, 304-306, 334, 

335 

Katheryn zie Catharina 

Katzenelnboge (Katzenelboge) in het Rijnland, 

Duitsland 

graaf 67 

Keeldonc zie Keldonk 

Keent, Allard van (Alardus de) 


Keerbergen (Keerberch, Keerberge) 

heer 56, 108, 110 

Kelder (Penu), Arnoud Stamelart van den 

(Arnoldus Stamelart de) 


102, 108 

Keldonk (Keeldonc), Gerlach van (Geerlacus 

de) 


Kemerlinc, Hendrik (Henric) 

heer van Heverlee 56 

Kemp (Keymp), Arnoud (Arnoldus) 


^, Gozewijn (Goeswinus) 

kanunnikvan 's-Hertogenbosch 201 



^, Koenraad (Coenrardus) 


Kempenland (Kemplant) 

Kwartier 320 

prins 16 

heer 15 

Kepken, Jan (Iohannes) 


Kerkdriel (Driel) 233, 322 

Kerpen (Carpen, Carpensis) 79 


422

seneschalk 78 

Kessel, in Noord-Brabant 78, 95, 234, 298, 

324 


Kessel, in Limburg 

Land van 191, 247, 285, 329 

Kessel, Hendrik van (Henrick van, Henricus 

de) 


217 

meester, schepen van 's-Hertogenbosch 

229 



Keteler (Ketheler), Albert (Aelbert, Aelbertus) 


291 


^, Gerard (Gerardus, Gerart) 


291 


269 

^, Herman 


333 

Keulen (Agrippinen, Agrippynen, Coelen, 

Colen) 6, 7, 9-13, 16, 21, 26, 34, 44, 67, 

90, 156, 213, 214, 318, 325, 327, 346, 348 

aartsbisschop 29, 44, 45, 67, 68, 90, 108, 

213, 330 


deken van de dom 330 

kanunnikvan de dom 335 

koninkrijk 6, 7, 12 

koning 6, 9-12 

broederschap van de Rozenhoed 214 

predikheren 214, 338 

Keymp zie Kemp 

Keynout zie Quesnoy 

Keyser, Hanss 

hoofdman 326 

Kleef (Cleue, Cleuensis) 


hertog 108, 181, 182, 206, 211, 290, 297, 

320, 330 

graaf 58, 87, 108 

gravin 31, 37 

Kleef (Cleue), Adolf van (Adolph van den) 

423 

heer van Ravenstein 174, 177; zie ook 

Ravenstein 

^, Engelbert van 248 

^, Filips van (Philips van) 248, 264; zie ook 

Ravenstein 

Klein-Lotharingen (Cleyn-Lothriic, Cleyn- 

Lothryc, Cleyn Lothryck) 15, 23, 26, 

31 

hertog 15 

Kloot (Globo), Arnoud van der (Arnoldus 

de) 


79, 86 

Knode (Cnode, Knoede), Gillis (Egidius) 


ookWellen 





Koblenz (Couelens) 74 

Koenraad (Coenraet) 

aartsbisschop van Mainz 35 

III, keizer (1138-1152) 31-33 

Konstanz (Constans) 112, 127, 129, 135 

Korssendonc 

klooster 113 

Kortenberg (Cortenberch, Corthenberge) 

56, 136 

Kortessem (Cortersschem) 

heer 246 

Kortrijk (Cortryc) 21, 41, 222 

Kraainem (Crayengen) 

heer 57 

Krefeld (Creuel) bij Geldern, Duitsland 

326 

Kreta (Creeten) 3 

Krickenbeck (Creykenbeeck) bij Hinsbeck, 

Duitsland 


Kruiningen (Cruningen) 

heer 222 

Kuyc(k) zie Cuijk 

Kuyst, Gerard (Gerardus) 

burgemeester van 's-Hertogenbosch 283 


269, 292, 297, 310 

^, Hendrik (Henric, Henricus) 


297

aad van 's-Hertogenbosch 339 

meester van de Tafel van de H. Geest 

323 

^, Hendrik (Henric, Henricus), zoon van 

Gerardus 



^, Iwaan (Yewaen,Yewanus) 


299 


288, 294, 305 



306 

^, Matheus (Matheeus) 


306, 333 


^, Nicolaas (Claes, Clais, Nycolaus) 


283, 337 

L 

Laarschot (Laerscot) zie Lambert 

Lahamaide (Hameyden) 

heer 266 

Lair zie Lare 

Lalaing (Lallayn), Joost van (Ioest van) 

stadhouder van Holland 256, 258 

Lambert (Lambertus, Lambrecht) 

heilige, bisschop van Maastricht 15, 17 

graaf van Leuven en Brussel, markgraaf 

van het Heilige Roomse Rijk 28, 

29 

met de Baard, broer van de graaf van 

Henegouwen 27, 28 

Lambert, zoon van Willem van der Laarschot 


^, zoon van Willem Goess. van der Laarschot 


^, zoon van Zweder 


295 

Lanck zie Langh 

Lancvelt, Godfried van (Godefridus de) 




102 

Landen 1, 12-16, 37, 71, 79 

Landericus (Landric), heilige 

bisschop van Metz 14 

Landrada, heilige 

abdis te Bilsen 18 

Landric zie Landericus 

Langedock zie Languedoc 

Langel, Frankvan (Franco de) 


secretaris van 's-Hertogenbosch 201, 258, 

283 

Langerstraten zie Langstraat 

Langh (Lanck),Willem van 

doctor, kanselier van Karel van Gelre 316, 

328, 329 

Langhals, Peter 

tresorier van Maximiliaan van Oostenrijk 

264 

Langres (Langre) 

bisschop en hertog 40 

Langstraat (Langerstraten, Langhstraet, 

Langstraet) 322-324 

Languedoc (Langedock) 20 

Laomedon 

koning vanTroje 3 


Laon (Louwen) 27 

bisschop 27 

hertog 40 

LapideaVia zie Steenwech enVia Lapidea 

Lare (Lair), Hendrik van den (Henricus van 

den) 


Lauan zie Javan 

Lausanne (Losanen) 217 

Leefdaal (Leefdale) 2 

Leefdaal (Leefdale, Leuendale), Arnoud van 

(Arnt van) 57 

^, Rogier van 60, 61 

ridder, burggraafvan Brussel 66 

Leende 306 

Lees zie Leez 

Leeuw (Leeuwe), Hendrik de (Henric die, 

Henricus die) 


264, 279, 292, 297, 310, 327 

424

provisor van het Groot Begijnhof in 


Leeuwe(n) zie Zoutleeuw 

Leez (Lees) 

heer 66 

Leiden (Leyden) 331 

Leie (Leye) 6 

Lek (Leck) 

heer 102 

Lek, Hendrikvan der (Henric van der, Henrickvan 

der) 

ridder, heer van Heeswijk, Dinther en 

Moergestel 126, 127, 130 

Lembeek (Lennicke) 1 

Lenart zie Leonardus 

Lennicke zie Lembeek 

Leo 

III, paus (795-816) 21 

X, paus (1513-1521) 338 

Leodiensis zie Luik 

Leo¨ n (Leoen) 232 

koning 283, 300, 304 

Leonardus (Lenart), heilige 14 

Leonora, dochter van aartshertog Filips 

285, 305 

Leopold (Lupoldus) 

hertog van Oostenrijk 112 

Leuendale zie Leefdaal 

Leuven (Loeuen, Louaniensis, Louanium) 

1, 2, 6, 8, 27, 29, 30, 32, 51, 56, 65, 79, 

80, 82, 83, 85, 86, 92, 101, 106, 118, 

119, 120, 122, 123, 125, 130, 140-144, 

173, 181, 183, 184, 196, 197, 200, 217, 

222, 223, 231, 232, 234, 237-239, 255, 

256, 264, 270, 293, 305, 312, 314, 316, 

321, 324, 331, 335, 338, 349, 350 

graaf 28, 30 

gravin 27 

meier 227 

burgemeesters 271 

iurati 86 

universiteit 140, 165, 293 

abdij van Sint-Geertrui 1 

predikheren 42, 43 

Sint-Petruskerk 29, 32, 39 

Leuven (Loeuen), Kwartier 1 

Leuven (Louene), Hendrikvan (Henric van) 

Leyden zie Leiden 

Leye zie Leie 

Librecht 

425 

su¡ragaan van Luik 266 

Liedekerke (Liedekercke) 

^, Filips van (Philips van) 

heer van Ulvenhout 56 

^, Raso van (Raess van) 

heer van Liedekerke en Breda 56 

Liederik (Lyederic) 

ridder, leenman vanVlaanderen 21 

Liempde (Lyemde), Jan van (Iohannes de) 

meester van de Eiendonk 84 

Lier (Lyer, Lyere) 1, 19, 79, 125, 141, 149, 

200, 227, 277, 285, 286 

Lieshout (Lyeshout) 325 

Liessel (Lyessel) 234 

Ligny (Lignii) 


graaf 112, 141 

Lille (Rysele, Ryssele) 97 

kastelein 118 

Lillo 75 

Limburg (Lymborch, Lymburg, Lymburgia) 

29, 30, 33, 44, 68, 79, 81, 83, 143, 

145, 219, 223, 224, 272, 273 

hertogdom 44, 77, 83 

hertog 44, 53, 54, 69, 93, 113, 144, 196, 

255, 256 

seneschalk 78 

Lintere zie Oplinter 

L'Isle-Adam (Lyleadam) 

heer zieVillers 

Lith (Lit, Lith, Litt, Lyt, Lyth, Lytt) 44, 54, 

234, 240, 298, 311, 341; zie ook Groot- 

Lith 

Ham 61 

gericht 61 


Lithoijen (Litoijen, Littoyen) 54, 94, 234 

gericht 61 


Lobberich (Lolburcht), Duitsland 326 

Lobith (Loebeeck, Loobeck) 192, 240 

Lochem 301, 306 

Loden (Loyen), Reinier (Reyner, Reynerus) 


137, 140, 142, 152 


262 

^, Reinier (Reynerus), zoon van Reinier 

schepen van 's-Hertogenbosch 156

Lodewijk (Lodewiic, Lodewiick, Lodewyc, 

Lodewyck); zie ook Clovis 

heilige, bisschop vanToulouse 38 

van Bourbon, elect later bisschop van 

Luik (1456/1466-1482) 194-198, 219, 

221 

de Goedertieren, keizer, koning van 

Frankrijk en Duitsland, hertog van 

Aquitanie« , Lotharingen en Brabant 

(814-840) 20, 22, 23 

II, keizer (855-875) 23 

IV van Beieren, keizer (1314-1347) 74 

koning van Duitsland (840-876) 22 

de Stotteraar (die Lispere), koning van 

Frankrijk, hertog van Lotharingen en 

Brabant (877-879) 24 


IV de Simpele, koning van Frankrijk, 

hertog van Brabant (936-954) 25, 26 

V, koning van Frankrijk (986-987) 26 

VI, koning van Frankrijk (1108-1137) 

33 

VIII (kroniek foutief VII), koning van 

Frankrijk (1223-1226) 40 

IX (kroniek foutief VIII) de Heilige, 

koning van Frankrijk (1226-1270) 27, 

37, 38, 40, 42 

XI, koning van Frankrijk (1461-1483), 

dauphin van Vienne 152, 181, 182, 

192-194, 198, 199, 203, 205, 213-215, 

221, 256 

XII, koning van Frankrijk (1498-1515), 

hertog van Orle¨ ans 289, 334, 336 

koning van Sicilie« , hertog van Anjou 

142 

hertog van Anjou 70, 142 

hertog van Beieren, graaf van Veldenz 

223 

hertog van Orle¨ ans 122, 289 

graafvan Evreux 42, 55, 57, 69, 72 

graafvan Loon 37 

I, graafvanVlaanderen 70-72, 76 

II, graaf vanVlaanderen 69, 82, 83, 85, 

97, 105, 112, 119 

Lodomiris 14 

Lodouicus zie Clovis 

Loebeeck zie Lobith 

Loemel zie Lommel 

Loen zie Loon 

Loenhout 

heer 173 

Loenken, Paul (Pouwel) 222 

Loenman, Jan (Iohannes) 252 


142, 151, 161, 165 

^, Jan (Ian, Iohannes), zoon van Jan 




schout 151 


151, 176, 180, 252 

Loeuen zie Leuven 

Loevestein (Loeuensteyn) 307 

Loijer (Loyer),Willem (Willelmus) 


Lolburcht zie Lobberich 

Lombardije (Lombardien) 21, 310, 313 

koning 19 

Lombart, Jan (Ian) 


345 

^, Arnoud (Arnout) ^ vanYssche 56 

Lommel (Loemel) 306 

Londen 203, 257 

Longlier (Longy) 346 

Longy zie Longlier 

Lonijs (Loniis, Lonys), Rudolf (Rodolphus) 


152, 153, 157 

Loobeck zie Lobith 

Loon (Loen) 68, 194, 197 

graaf 34, 37, 41, 56, 77 

Loraynen, Loreynen zie Lotharingen 

Losanen zie Lausanne 

Lose zie Loze 

Lotharingen (Loraynen, Loreynen, Lotharingia, 

Lothryc, Lothryck, Lottharingia, 

Lottriic) 21-23, 28-31, 33, 41, 145, 135, 

215, 223, 272 


hertogdom 27, 29, 30, 215, 218 

hertog 16, 22-27, 30, 31, 35-39, 41, 43, 46, 

53, 54, 56, 72, 76, 113, 144, 193, 196, 200, 

215, 218, 269, 272, 330 

hertogin 223 

Lotharis, Lotharys zie Lotharius 

Lotharius (Lothariis, Lotharis, Lotharys) 

keizer, koning van Italie« en Groot-Lotharingen 

(Oost-Frankrijk) 22, 23 

426

koning van Frankrijk 14, 17, 26 

koning van Groot-Lotharingen (=Oost- 

Frankrijk), West-Frankrijk en Bourgondie« 

14, 17, 26 

Lothriic, Lothryc, Lothryck, Lottharingia, 

Lottriic zie Lotharingen 

Lotthem (Lotthemss.), Hendrikvan (Henric 

van, Henrickvan) 

persoonvan Boxtel 239, 242, 259; zieook 

Zelem 

Louaniensis, Louanium, Louene zie Leuven 

Louwen zie Laon 

Loy zie Eligius 

Loyen zie Loden 

Loyer zie Loijen 

Loze (Lose, Losen), Albert (Aelbertus) 






115 

Lu, Adam de (Adam die) 


223 

^, Andreas de (Andreas die) 


163 

^, Berthoud de (Bartholdus die) 


^, Dirk de (Dirck die,Theodericus die) 162 


126, 130, 137, 140, 142, 153, 155, 162 

^, Dirk de (Theodericus die), zoon van Dirk 


^, Godfried de (Godefridus die) 


204 

^,Jande(Iandie) 


^, Jan de (Iohannes die), zoon van Adam 


^, Marcelis de (Marcelius die, Mercelis die) 


137, 141, 152, 153 

Lucianus (Luciaen), heilige 205 

Ludic, Ludich, Ludick zie Luik 

Luding (Ludingus) 


427 

Luedinx,Willem (Willelmus) 



LÏneburg (Luynenborch) 

hertog 344 

Luey, Gijsbert (Ghyselbertus) 


204 

Luik (Leodiensis, Ludic, Ludich, Ludick, 

Luydic, Luydick) 16, 17, 31, 37, 68, 77, 

162, 165, 194-199, 221, 227, 345, 346 

bisdom 135 

bisschop 1, 34, 45, 53, 54, 67, 70, 71, 78, 

79, 162, 219, 221, 297, 299, 346 

elect 128, 135 

o¤ciaal 265, 266, 343 

su¡ragaan 266 

kanunnik 266 

zegelaar 266 


heer 162 

Hof (curia) 201, 294 

kapittel van Sint-Lambert 341 

Luitgard (Luytgard) 

hertogin van Sulzbach 31 

Lummen (Lummele), Lodewijk van (Lodewyc 


voogd van Haspengouw, heer van Chaumont 

57 

Lupoldus zie Leopold 

Lutcemborch, Lutsemborch, Lutsenborch, 

Lutzemborch, Lutzenborch zie Luxemburg 

Luxemburg (Lutcemborch, Lutsemborch, 

Lutsenborch, Lutzemborch, Lutzenborch) 

30, 31, 83, 102, 125, 126, 156, 

157, 176, 218, 219 


hertog 69, 90 

hertogin 135, 156 

graaf 44, 45 


Luydic, Luydick zie Luik 

Luynenborch zie LÏneburg 

Luytgard zie Luitgard 

Lyederic zie Liederik 

Lyemde zie Liempde 

Lyer, Lyere zie Lier 

Lyeshout zie Lieshout 

Lyessel zie Liessel

Lyleadam zie L'Isle-Adam 

Lymborch, Lymburg, Lymburgia zie Limburg 

Lyney zie Ligny 

Lyntere zie Oplinter 

Lyon (Lyons) 43; zie ook Lëon 

Lysbet zie Elisabeth 

Lysscap (Lyscap, Lysscop), Dirk (Theodericus) 

junior 


^, Gijsbert (Ghiselbertus, Ghysbertus, 

Ghyselbertus) 


78, 80, 86, 97 

^, Gijsbert (Ghysbertus, Gysbertus) junior 


109 



71 

Lyt, Lyth, Lytt zie Lith 

M 

Maarten (Marten, Martinus) 

heilige, aartsbisschop vanTours 10, 11 

Maarten, zoon van Nicolaas Martens 


Maas (Mase, Maze, Mazen) 6, 11, 16, 26, 

31, 51, 61, 86, 90, 93, 96, 99, 108, 122, 

136, 162, 164, 199, 206, 301, 308, 311, 

319, 322, 323, 326, 328, 348; zie ook 

Oude Maas 

Maasbommel (Maesboemel) 298 

Maaseik (Maeseycke) 197 

Maasland (Maeslant) 215, 311 

Maastricht (Maestricht, Tricht) 1, 2, 14, 

16, 17, 31, 38, 79, 83, 103, 162, 211, 

213, 260, 328, 346 

huis van de deken van Sint-Servaas 92 

Mabeuge zie Maubeuge 

Macedo 5 

Macedonie« (Macedonien) 5 

Machomet zie Mohammed 

Machteld (Mechtelt) 

van Boulogne, hertogin van Lotharingen 

en Brabant 34, 38 

van Brabant, gravin van Artois en 

Saint-Pol 39 

gravin van Boulogne 28 

van Brabant, paltsgravin op de Rijn, gravin 

van Holland 34 

van Frankrijk, hertogin van Bourgondie« 

144 

Maª con (Macons) 152 

heerlijkheid 256 

Madas (Madan) 3 

Madelbeert 14 

Maechelini zie Mechelen 

Maerne zie Marne 

Maesboemel zie Maasbommel 

Maeseycke zie Maaseik 

Maeslant zie Maasland 

Maessyers zie Me¨ zie© res 

Maestricht zie Maastricht 

Magnus, Hendrik (Henric) 158 

Magog (Magoch, Mogoch) 3 

Mahumet zie Mohammed 

Maine (Meyne) 

graaf 193 

Mainz (Mayanse, Mens, Menss) 21 

aartsbisschop 29, 35 

bisschop 19 

Makarius 


Maleyue zie Mele© ves 

Malrepas, kasteel 51 

Mansfeld (Mansuelt) 

graaf 342 

Mansuelt zie Mansfeld 

Mantua 23 

markies 313 

Marbais (Merbeys) 

heer 57 

Marcelis (Ceelken) 96 

Marck zie Mark 

Maren 78, 298 


Maren, Albert van (Aelbertus de) 



Margareta (Margriet) 39 

heilige 10 

van Provence, koningin van Frankrijk 40 

aartshertogin van Oostenrijk, hertogin en 

gravin van Bourgondie« , douarie© re van Savoie 

enz., regentes 254-256, 269, 285, 290, 

306, 313, 316, 318-322, 329, 331, 337, 

338, 349; zie ook Savoie 

428

van Frankrijk, hertogin van Brabant 43, 

55 

van Limburg, hertogin van Lotharingen 

en Brabant 33, 34 

van Vlaanderen, hertogin van Bourgondie« 

85, 97, 105, 112, 113, 119, 128 

van York, hertogin van Bourgondie« 198, 

257, 290 

van Bourgondie« , gravin van Henegouwen, 

Holland en Zeeland 112, 129, 137, 

143 

van Brabant, gravin van Luxemburg 43, 

57, 61 

van Brabant, gravin van Vlaanderen 69, 

82, 85, 97, 105, 112, 118, 119 

Maria (Marie) 

(Onse-Lieve-Vrouwe-Marie), heilige 8, 9 

van Brabant, keizerin 34, 38 

van Brabant, koningin van Frankrijk 42, 

55 

van Brabant, hertogin van Beieren 39 

van Evreux, hertogin van Brabant 55, 69, 

72 

van Brabant, hertogin van Gelre 69, 88, 

89, 113 

van Gelre, hertogin van Gulik 208, 209 

hertogin van Lotharingen en Brabant 39 

van Frankrijk, hertogin van Lotharingen, 

Brabant enz. 37 

van Bourgondie« , hertogin van Lotharingen, 

Brabant, Gelre enz. (1477-1482) 

210, 219, 221, 223, 229-236, 242-245, 

247, 248, 254-256, 278 

van Brabant, gravin van Savoie 44 

van Hongarije, dochter van aartshertog 

Filips 305, 333 

Mark (Marck) 

prins 67 

graaf 109, 115, 318 

heer 70 

Marne (Maerne) 193 

Mars 4, 6 

Marteel zie Karel 

Marten zie Maarten en Martinus 

Martinus (Marten) 

V, paus (1417-1431) 112, 129, 135, 137, 

140 

Mase zie Maas 

Matheus (Mattheus) 

graaf van Boulogne 34 

429 

Matthijs (Mathias, Mathys), zoon van Lambert 


310 

^, zoon van Lambert Stoeters 


Maubeuge (Mabeuge) 

abdis 92 

Maximianus (Maximiaen) 


Maximiliaan (Maximiliaen, Maximilianus) 

aartshertog van Oostenrijk, (Rooms-) 

koning, keizer, hertog van Brabant en 

Gelre als voogd van Filips de Schone en 

Karel V (1477-1519) 210, 230, 236, 242- 

245, 247, 248, 254-256, 258-261, 263, 

264, 266, 267, 269-271, 289, 301, 306, 

310, 312, 324, 326, 331, 334, 335, 344 

Mayanse zie Mainz 

Maze, Mazen zie Maas 

Mechelen (Mechlen) 1, 53, 60, 70-72, 74, 

80, 82, 83, 85, 92, 129, 165, 169, 200, 

212, 227, 264, 318, 331, 334, 336, 344 

overheer van de helft 70 

heer van (Half-) 31, 41, 56, 60, 69, 85, 

144 

schout 71, 72 

rentmeester 72 

Consistorie 220 

Grote Raad 219, 220, 223 

Hof 327 

Parlement 212, 215, 220, 228 

Rekenkamer 216 

Mechelen (Maechelini), Hendrikvan (Henricus) 


Mechtelt zie Machteld 

Medardus (Medart), heilige 19 

Medie« (Meden) 6 

Meeracker, Christiaan van den (Christianus 



197 

Meerdaal (Meerdael, Merdal, Mersdal), 

warande bij Leuven 121, 148, 276 

Meerhem, Dirkvan (Dirc van,Theodericus 

de) 


Meerlair (Merlair), Bartholomeus van 

(Bartholomeus de) 


Meerwijk (Meerwyc) bij Empel 130 

Megen 1, 5, 7, 96, 234, 240, 281, 323 

Megen, Bartholomeus van (Bartholomeus 

de) 


^, Jan van (Ian van) 67 



58, 62 

Meierij passim; zie ook 's-Hertogenbosch 

Meldert, Hendrikvan (Henric van) 56 

Meleman,Thomas 

schepenvan 's-Hertogenbosch 74, 75, 77 

Mele© ves (Maleyue) 77 

Mens, Menss zie Mainz 

Meptides 4 

Merbeys zie Marbais 

Merchtem (Merchtene) 1, 79 

Mercomirus 

hertog van de Franken 12 

Merdal zie Meerdal 

Merendonc, Hendrik van der (Henricus 



Merger (moet zijn: Niger), Luppert (Lupardus) 


Merlair zie Meerlair 

Meroveus (Meroueus) 13 

koning van de Franken/Frankrijk 13 

Mersdal zie Meerdaal 

Mesech (Mosoch) 3 

Mesmaker,Wouter die 


Messancourt (Mesinccoert) 346 

Metz 22 

bisschop 14, 15, 223, 230 

Meurs (Moers, Moerss, Moerze) 

graaf 103, 108, 324, 335, 342 

Meustren zie Neustrie« 

Meylanen zie Milaan 

Meyne zie Maine 

Meywe zie Miewe 

Me¨ zie© res (Maessyers), thans Charleville- 

Me¨ zie© res 347 

Middegael, Godfried van (Godefridus de) 


Middelaar (Myddelaer) 258 

Middelburg (Middelborch, Myddeborch) 

224, 336 

Middelrode 325 

Mierlo (Myerle), Jan Dicbier van (Iohannes 

Dicbier de) 


Miewe (Meywe) 

heer vanWavre 56 

Mil zie Millen 

Milaan (Meylanen, Mylanen) 22, 34, 310 

aartsbisschop 10 

Milheeze (Milheze) 234 

Millen (Mil, Mille) ten noorden van Sittard, 


Millinck (Millinc), Jan (Iohannes) 


^, Lambert (Lambertus) 

heer vanVught 302 


314, 338, 339 

Mirabello (Myrobello), Simon van (Symon 

de) 


109 

Modericus, heilige 15 

Modoaldus, heilige 

aartsbisschop vanTrier 15 

Moedel Dicbier, Gozewijn (Goeswinus) 


Moedel van der Donck, Gozewijn (Goeswinus) 



Moedel (Moel) de Via Lapidea, Gozewijn 

(Goeswinus) 


Moelen, Juliaan van der (Iuliaen van der) 

procureur ¢scaal 266 

^,Victor van der 

rentmeester van het Kwartier van 's-Hertogenbosch 

340, 348 

Moerdrecht zie Moordrecht 

Moergestel (Gestel) 108, 126 

heer 126 

Moers, Moerss, Moerze zie Meurs 

Moezel 31 

Mogoch zie Magog 

Mohammed (Machomet, Mahumet), 

profeet 15 

430

II, de Grote Turk (1451-1481) 171, 181, 

241 

Mointfoirt zie Montfoort 

Mol (Moll) 231, 237-239 

Mol (Moll), Andreas, zoon van Gerard 


^, Iwaan (Yewaen), ridder 


202 

Mol van Driel, Gerard (Gerardus Mol de) 

252 

Moll zie Mol 

Monasteriensis zie MÏnster 

Mondidier zie Montdidier 

Monix (Monic), Arnoud (Arnoldus, Arnt) 

lakenkoopman, lid van het college van 

zes goede mannen 333 


289, 299, 312, 345, 349 


^, Arnoud (Arnoldus), zoon van Gijsbert 


158, 165 

^, Arnoud (Arnoldus), zoon van Maarten 






259 

^, Hubert (Hubertus) 


264 



151, 153 

^, Jan (Ian, Ianne, Iohannes) 162 

schout van Peelland, raad van 's-Hertogenbosch 

339 


151, 153, 157, 162, 171, 174, 176, 180, 

192, 201, 233, 290, 314, 340, 345 

meester, raad van 's-Hertogenbosch 180 

^, Jan (Iohannes), zoon van Jacob 

schout 210 


185, 201, 210, 233 



^, Jan (Iohannes), zoon van Maarten 

431 


^, Maarten (Martinus) 


183, 194, 202 

^,Willem (Wilhelmus) 242 



Monschau (Monyoen, Monyouwe, Monyoyen) 

heer 56, 67 

jonker 125, 131, 133 

Monseraet zie Montserrat 

Monstroel, Monstruel zie Montereau 

Mont Saint-Michel (Sinte Michiels in Normandie, 

Sinte-Michielsberge) 181 

Montdidier (Mondidier) 205 

Montecassino (Montcassyn) 19 

Montenaken 37, 194 

Montensis zie Berg 

Montereau (Monstroel, Monstruel) 112, 

133, 134, 152, 182 

Montfoirt zie Montfoort en Montfort 

Montfoort (Mointfoirt, Montfoirt) 265, 318 

heer 248, 265, 330 

Montfort (Montfoirt) 329 

Monthle¨ ry (Montherrii, Montherry, Monthery) 

183, 193, 198, 221 

Montigny (Montingy) 

heer 260, 342 

Montreuil (Montreuel) 

graaf 342 

Montserrat (Monseraet) 

klooster 19 

Monyoen, Monyouwe, Monyoyen zie Monschau 

Moordrecht (Moerdrecht), Hendrik van 

(Henricus de), ridder 


Morat zie Murten 

Mosoch zie Mesech 

Mostels,Willem 141 

Mouche, La zieVeray 

Mouzon (Moyson) 347 

MÏnster (Monasteriensis, Munster) 


domproost (archipraepositus) 249, 254, 

255 

Muizen (Musen) 

abdij 1 

Mulart, Seyn

drossaard van Oijen 252 

Munster zie MÏnster 

Munsterbilzen (Bilsen) 

abdis 18 

Murten (Morat) 217, 218 

Musen zie Muizen 

Myddeborch zie Middelburg 

Myddelaer zie Middelaar 

Myerle zie Mierlo 

Mylanen zie Milaan 

Myrobello zie Mirabello 

N 

Namen 206, 219, 302, 304, 309 

graaf 67, 144 

Nancy (Nancii) 213, 215, 218, 221 

Napels (Naples) 313, 338 

koninkrijk 241, 289, 313, 340 

koning 40, 289 

Narbonne (Narbone, Nerbone) 18 

viconte 134 

Nassau (Nassou, Nassouw, Nassouwe) 

graaf 45, 218, 230, 239, 241, 242, 320, 

328, 338, 342, 343, 346, 347 

heer 309, 328 

jonker 125 

Nassau (Nassouwe), Engelbert van 

heer van Breda 155 

Nastelmeker, Peter de (Peter die) 


Navarra (Nauarre, Nauerre) 21, 347 

koning 69 

Nazareth 

abdij 1 

Neder-Betuwe 326 

Neder-Frankrijk (Neder-Vrancryck) 1 

Neder-Gallie« (Neder-Gallien) 1 

Neder-Lotharingen (Neder-Lothryc) 31 

Nederalphen, Steven van 

rentmeester van Brabant 125 

Nederasselt (Neerasselt) 301, 326 

Nederland (Nederlant) 5, 6 

heer 5 

Nederlanden 3, 6, 8, 212, 338 

Nederweert 325 

Neerasselt zie Nederasselt 

Nelle zie Nesle 

Nemroth zie Nimrod 

Nenne,Wouter (Wolterus) 

schepen van 's-Hertogenbosch 54; zie ook 

Wouter 

Neptanabus 

koning van Egypte 5 

Neptunus 4 

Nerbone zie Narbonne 

Nesle (Nelle) bij Pe¨ ronne, Frankrijk 205 

Netelair, kasteel tussen Vilvoorde en Eppegem 

32 

Neue zie Neve 

Neuss (Nuys, Nuyss) 156, 213-215 

Neustrie« (Meustren, Neustrien) 23 

Neve (Neue), Jan (Iohannes) 


Nevers (Nyuers, Nyuerss) zie ook Filips 

graaf 112, 113, 200 

Neynsel, Neysel zie Nijnsel 

Nicolaas (Nyclaes, Nycolaus) 

heilige, bisschop 10 

hertog van Calabrie« 215 

Nicolaus (Nycolaes, Nycolaus) 

V, paus (1447-1455) 112, 165 

Nideggen (Nyegge) bij DÏren, Duitsland 88 

Nienoord zie Oirt 

Nieukerk (Nyekerc) bij Geldern, Duitsland 

326 

Nieuwpoort (Nyepoirten, Nypoirten, Nyporten) 

bij Schoonhoven 342 

Niger zie Merger 

Nijmegen (Nouomagensis, Nyemegen, Nymegen, 

Nymmegen) 5-7, 117, 156, 204, 

211, 212, 222, 240, 241, 243, 290, 307, 

308, 316, 331 

Rijk van 243 

Nijnsel (Neynsel, Neysel), Adam van (Adam 

de) 




71, 72 

^, Hendrikvan (Henrickvan, Henricus de) 


^, Jacob van (Iacobus de) 


124, 126 



104, 109 

^,Wellen van (Wellinus de) 


432

Nimrod (Nemroth) 2 

Nistelrode (Nysterle) 91, 96, 97 

Dedwech 97 

Erpt 97 

Hanenberch 97 

Slaebroeck 97 

Sleecberch 97 

Witten Scilberge 96, 97 

Nivelles (Niuele, Nyeuele, Nyuel, Nyuele, 

Nyuelensis, Nyvele) 1, 15, 16, 79, 85, 

125, 141, 148, 272, 276 

baljuw 78 

abdij 1, 16 

Nizelles (Nyzele) 

abdij 1 

Noach (Noe) 2, 3 

Noddenvelt, Simon van (Symon de) 


Noe zie Noach 

Noeden (Noede), Hendrik (Henrick, Henricus) 



^, Jan (Iohannes), zoon van Hendrik 


Noereborch, Noerenborch zie NÏrnberg 

Noerwegen zie Noorwegen 

Nolleken, Jan (Iohannes) 


Noorwegen (Noerwegen) 10, 23, 24 

Noot, Geldolf van der (Geldolph van der) 

meester, kanselier van Brabant 230 

^, Hieronymus van der (Iherominus van 

der) 

kanselier 349 

^,Wouter van der 125 

Noppen, Rudolf (Rodolphus, Rolo¡) 


291 


Normandie« (Normandien) 23, 24, 71, 74, 

76, 134, 135, 181, 152, 193, 206, 214 


hertog 40, 69, 194 

seneschalk 193 

Normandie« ,Willem van 24 

Notburgis 16 

Nouomagensis zie Nijmegen 

Noyens, Arnoud (Arnt) 


Noyers, bij Auxerre, Frankrijk 

heerlijkheid 256 

Noyon 20 


graaf 40 

NÏrnberg (Noereborch, Noerenborch) 140 

Nuland (Nulant) 54, 302, 321 

Kepkens Donck 54 

Wolfsdyck 54 

gericht 61 


Nuys, Nuyss zie Neuss 

Nyclaes, Nycolaes, Nycolaus zie Nicolaas 

Nyegge zie Nideggen 

Nyekerc zie Nieukerk 

Nyemegen zie Nijmegen 

Nyepoirten zie Nieuwpoort 

Nyerss, Hieronymus (Iheronimus) 

hoofdman 326 

Nyeuele zie Nivelles 

Nymegen, Nymmegen zie Nijmegen 

Nypoirten, Nyporten zie Nieuwpoort 

Nysterle zie Nistelrode 

Nyuel, Nyuele, Nyuellensis zie Nivelles 

Nyuers, Nyuerss zie Nevers 

Nyvele zie Nivelles 

Nyzele zie Nizelles 

O 

433 

Octauiaen, Octauianus Augustus zie Augustus 

Oda (Oeye) 

heilige, markgravin van het Heilige 


gravin van Brussel en Leuven, markgravin 

van het Heilige Roomse Rijk 28, 29 

Odo (Eudon) 

koning van Frankrijk 24-26 

hertog van Aquitanie« 17, 18 

Oedevaer (Oedeuaer), Jan (Iohannes) 


202, 263 

^, Nicolaas (Nycolaus) 



Oems, Jan (Iohannes), zoon van Jan 


^,Wouter (Wolterus)


299 


Oensel 

Oenselsche veer 323 

Oerle (Oirle) 79 

vrijheid 106 

Oerle (Oirle), Nicolaas van (Nycolaus de) 




98 

^,Wouter Colen van (Wolterus Colen de) 


Oest-Vrancryc zie Oost-Frankrijk 

Oetingen 

graaf 266 

Oeye zie Oda 

Oijen (Oyen) 89, 96, 113, 145, 223, 247- 

255, 260, 273, 285, 298, 311, 318 


heer 249, 250, 252 

drossaard 252 

schepenen 254 

Oijen (Oyen), Hendrikvan (Henricus de) 


^,Winrikvan (Wynric van) 


Oirchyes zie Orchies 

Oirle zie Oerle 

Oirlyens zie Orlëans 

Oirschot (Oirscot) 1 

kanunnik 259 

Oirt, Den (= Nienoord), kasteel bij Groningen 

334 

Oise (Ooze) 76 

Oist- zie Oost- 

Oisterwijk (Oisterwiic, Oisterwyc) 1, 79, 

86, 108, 111, 126, 265 

Kwartier 311, 320 

Meierij 86 

Liinde, Lynde 87, 108 

schout 163 

Oisterwijk (Oisterwyc),Willem van 203 

Oldenbrugge zie Oldenburg 

Oldenburg (Oldenbrugge) 

graaf 213 

Oldenzaal (Oldenzeel) 314 

Olivier (Olyuier) 11 

Olyfernes zie Holofernes 

Onse-Lieve-Vrouwe-Marie zie Maria 

Ooij (Oy) 308 

heer 109 

Oost-Frankrijk (Oest-Vrancryc, Oist-Vrancryc, 

Oist-Vrancryck) 14, 17, 20, 22, 26 

Oost-Friesland (Oist-Vrieslant) 342 

Oostenrijk (Austria, Oistenryc, Oistriick, 

Oistryc, Oistryck) 

aartshertog 269, 272, 283, 290, 291, 301, 

305, 335, 341 

aartshertogin 313, 318, 329, 331 

hertog 213, 239, 249, 256, 242 

hertogin 254 

Ooze zie Oise 

Ophem zie Oppem 

Ophoven (Ophouen), Hendrikvan (Henricus 

de) 


Oplinter (Lintere, Lyntere) 2 

abdij 1 

Oppegem zie Eppegem 

Oppem (Ophem), Jan van (Ian van) 56 

ridder 125 

Oppurgen, Bertram van 

ridder 241 

Orange (Araingien, Orengien) 

prins 17, 338 

Orchies (Oirchyes) 97 

Orengien zie Orange 

Orle¨ ans (Oirlyens) 27 

hertogdom 135 

hertog 134 

Orthen (Orten) 36, 54, 155 

Orthen, Herman van (Hermannus), zoon van 

Hendrik 


Orval (Oryuaels) 

klooster 102 

Oryuaels zie Orval 

Os, Arnoud Grotart van (Arnoldus Grotart 

de) 


^, Dirkvan (Theodericus de) 


173, 185, 204 

^, Gillis van (Egidius de), zoon vanWillem 


^, Godfried van (Goyart van) 

ridder 95 

434

^, Godfried Grotart van (Godefridus Grotart 

de) 


279, 290 

^, Herman van 66 



^, Marcelis van (Marcelius de) 


^, Peter van (Petrus de), zoon van Jan Rutgerss. 

ingrossator van 's-Hertogenbosch 258 

secretaris van 's-Hertogenbosch 67, 289, 

335 



Osman, Hendrik (Henric) 


Oss (Os) 67, 94-97, 107, 233, 234, 288, 323 

Schadewijk 323 

gericht 61 


vrijheid 106, 323 

schout 95, 96 

Otranto (Ydrunte) 


Otten,Willem 


Otto 

I, keizer (962-973) 25, 26 

II, keizer (973-983) 26, 27 

III, keizer (983-1002) 28 

IV, keizer (1198-1218) 34 

I, graaf van Gelre (1185-1207) 34, 36, 

244 

heer van Cuijk en Heverlee 60, 62, 66, 

247 

Oude Maas (Oude Maze) 58 

Ouden, Jan de (Iohannes de) 


^, Jan de (Iohannes de), zoon vanWillem 


^, Nicolaas de (Nycolaus de) 


71, 72 

^, Rutger de (Rutgerus de) 


^,Willem de (Willelmus de) 


Oudenaarde (Oudenaerde, Oudenarden) 

21, 171 

Oudheusden (Outhuesden), Jan van (Iohannes 

de) 


Ouer- zie Over- 

Overasselt (Ouerasselt) 326 

Overbetuwe (Ouerbetu) 243 

Overijse (Oueryssche,Ysche) 1, 39, 80 

Overijssel (Ouerysel, Ouerysele) 181 

Overland (Ouerlant) 45 

Overmaze (Ouermaze) 120, 145, 150, 227 

Land(en) van 122, 143-146, 219, 223, 

224, 255, 256, 272, 273, 285 

Overmeer (Ouermeer), Bernard van (Bernardus 

van), zoon van Jan 


269 

Overrijn (Ouerryn, Overryn), Wouter van 

111 

Oversticht (Ouersticht) 181 

Oy zie Ooij 

Oyen zie Oijen 

P 

435 

Padua (Paduaen, Paduwa) 4, 314 

Paeuweter zie Pauweter 

Palamides 


Palsgreve zie Rijn 

Palude zie Broek 

Pannicida zie Gewandsnijder 

Pannonie« (Pannonien) 12 

Pape, Jan genaamd (Iohannes dictus) 


Parck zie Park 

Parijs (Pariis, Paris, Parys) 3, 21, 23, 43, 76, 

122, 123, 134, 135, 193, 194, 215, 256 

graaf 25, 26 

kanselier van de universiteit 123 

provoost 134 

Park (Parck) 

abdij van 't 1 

Parweys zie Perwez 

Paulus 

II, paus (1464-1471) 197, 206 

Paulus Diaconus 21 

Pauweter (Paeuweter), Arnoud (Arnoldus, 

Arnt)



Pedelant zie Peelland 

Peel (Pele) 35 

Peelland (Pedelant) 

Kwartier 320 

schout 339 

Pele zie Peel 

Pelgrom (Pelgrum, Pelgrums), Hendrik 

(Henricus) 



202, 312 

^, Hendrik (Henric, Henricus), zoon van 

Dirk 


meester, bouwmeester van 's-Hertogenbosch 

333 

^, Herman zie Herman 

Pelius 


Pels, Arnoud (Arnoldus), zoon van Peter 


^, Dirk (Theodericus) 


^, Gijsbert (Ghiselbertus, Ghysbertus, 

Ghyselbertus) 


197, 217 




burgemeester van 's-Hertogenbosch 

288 


258, 263, 269 

Penu zie Kelder 

Pepijn (Pippiin, Pippyn) 22 

de Kleine, koning van Frankrijk, hertog 

van Brabant (751-768) 18-20, 26 

koning van Italie« 22 

van Landen, zwaarddrager, hertog van 

Brabant en Klein-Lotharingen, regeerder 

van Frankrijk 14-16 

van Herstal, hertog van Brabant en Lotharingen, 

markgraaf van het Heilige 

Roomse Rijk 16, 17 

Perewys zie Perwez 

Pe¨ ronne (Peroene, Perone, Peronen) 25, 

182, 198, 200, 215 

Persen, Perssen zie Perzie« 

Persicken zie Persingen 

Persingen (Persicken) 308 

Perwez (Parweys, Perewys, Perweys) 2, 34 

heer 34, 58, 97, 173, 193, 221 

Perzie« (Persen, Perssen) 6, 15 

koning 14 

Peter, zoon van Engelbert 


Petrus (Peter), heilige 18 

P¢rt (Ferretten) 213, 215 

Ph- zie ook F- 

Phalleys 

heer 252 

Pharaildis (Pharelt), heilige 14 

Pharomont (Pharamundus) 

koning van de Franken 12, 13 

Philibeert zie Filibert 

Philippa zie Filippa 

Philippus, Philips zie Filips 

Philomenus 


Phrygie« (Frigea) 4 

Phylips zie Filips 

Picardie« (Pickardien, Pickardyen, Pikardien) 

135, 214, 219 

Pieck, Lucas, zoon van Jacob 


Pijnappel (Pynappel), Jan (Ian, Iohannes) 


291 


262, 270, 289 



^, Luding (Ludinc) 






Pikardien zie Picardie« 

Pilatus 4 

Pipenpoy (Pipenpoye), Rudolf (Roelof) 

heer van Blaasveld 66 

Pippiin, Pippyn zie Pepijn 

Pius 

II, paus (1458-1464) 182 

Plas (Plasse), Jan van den (Ian van den) 


436

Platea zie Straten 

Plectrudis (Plectruyt), heilige 16 

Poederoijen (Poederoeyen, Poederoyen) 

307, 308, 311 

drossaard 307 

Poeldonk (Poeldonc, Poeldonck, Poldonck), 

Arnoud/Arnoud van (Arnoldus, Arnoldus 

de/van) 


54, 55, 57, 58 

Poelgien zie Apulie« 

Poirtegael zie Portugal 

Poldonck zie Poeldonk 

Polen 4; zie ook Polheym 

Polheym (Polen) 264 

Polixena 3 

koningin van Egypte 5 

Polixus 4 

Pompeius (Pompeyus) 6, 8 

Ponthieu (Pontye) 


Pontus 4 

Pontye zie Ponthieu 

Poppel,Willem van (Willelmus de) 


Porcien (Poursien) 

graaf 342 

Porta, Arnoud (Arnoldus) Roever de 


Portsmouth (Dortemuye) 203 

Portugal (Poirtegael, Portegael, Portugale) 

230, 257 

koning 144, 230 

koningin 300 

koninkrijk 21 

Postel 31, 306, 350 

abdij 350 

meester 231 

Pottey, Godfried (Godefridus) 


Poursien zie Porcien 

Prëmontrë (Premonstreyt) 1 

Priamus (Pryamus) 4 


hertog 12 

heer in Sicambrie« 4-5 

Prias 4 

Provence (Prouencien, Prouyncien) 18, 21 

graaf 40 

PrÏm (Prumen) 

klooster 23 

Pruisen (Pruysschen, Pruyssen) 2, 117 

Prumen zie PrÏm 

Pryamus zie Priamus 

Psalmen zie Salm 

Put,Willem aen den, zoon van Gijsbert 


Pyckevet (Pyckeuet),Tielman (Tielmannus, 

Tyelmannus) 




260 

Pyeck, Cornelis 330 

Pyetyt Jan (Pyetyt Ian) 316 

Pynappel zie Pijnappel 

Q 

Quaderebbe (Quaderibbe), Gillis van (Gielis 


drossaard van Brabant 66 

Quakebeke (Quaecbeke), Gerard van (Gerart 

van) 56; zie ook Godfried 

Quesnoy (Keynout), Le, kasteel in Henegouwen 

85 

R 

437 

Raaphorst (Raephorst), Janvan (Iohanvan) 


Raatshoven (Rasenhoue, Rasenhouen), Jan 

van (Ian van) 

heer van Leez 66 

de jonge 56 

de oude 56 

Raess zie Raso 

Raet, Gerard (Gerardus) 


^, Hendrik de (Henricus die) 


Ram, Arnoud (Arnt) 


Rameë (Rameye), La 

abdij 1 

Rammekens 224 

Rasenhoue(n) zie Raatshoven 

Raso (Raess) 

zoon van Raso, meester, doctor in medicinis, 

schepen, gezworene, secretaris van

's-Hertogenbosch 270, 288, 290, 293, 

295, 305, 314, 333, 338, 339, 343, 344 

Rauensberge zie Ravensberg 

Rauenscot zie Raveschot 

Rauensteyn, Rauesteyn zie Ravenstein 

Ravensberg (Rauensberge) 

graaf 210 

Ravenstein (Rauensteyn, Rauesteyn) 1, 

87, 91, 93, 96, 97, 177-179, 199, 281 

heerlijkheid 177, 178 

heer 90, 177, 193, 211, 219, 221, 223, 

264, 338; zie ook Adolf; Kleef 

ambtman 174 

kastelein 177 

schout 175, 178, 179 

schepenen 179 

Raveschot (Rauenscot), Jan van (Iohannes 

de) 


Rayues zie Re© ves 

Reek (Reeck), Laurens van (Laureyns van) 


Reeuwe,Willem (Willelmus) 


Reiinout zie Reinoud 

Reims (Ryemen) 13, 24, 25, 34, 182 

(aarts)bisschop 24, 40 

hertog 40 

Reinhild (Reynelt), heilige 14 

Reinier (Reyner), zoon van Jan Daemss. 


333 

Reinoud (Reiinout, Reynaldus, Reynalt, 

Reynaut, Reynout) 11 

I, graaf van Gelre (1271-1326) 44, 45, 

70, 74 

II, de jonge, graaf (1326-1338), later 

hertog (1338-1343) van Gelre 69, 87- 

89, 207, 209 

III, Pinguis (de Dikke), jonkgraaf, later 

hertog van Gelre (1343-1361) 71, 77, 

98, 113, 208 

IV, hertog van Gelre en Gulik (1402- 

1423) 122, 209, 234 

heer van Ooij 109 

heer van SchÎnforst 90, 93 

heer van Valkenburg en Monschau 56; 

zie ookValkenburg 

Remaclus, heilige 15 

Remigius (Remeys), heilige 13, 40 

heilige, aartsbisschop van Rouen 18 

Remus 4 

Renata (Reynata) van Frankrijk 336 

Rene¨ (Renez) 

koning van Napels en Sicilie« 289 

koning van Sicilie« 193, 203 

hertog van Lotharingen en graaf van 

Vaude¨ mont 215 

Renus zie Rijn 

Repelmonde zie Rupelmonde 

Re¨ thel 

graaf 112, 113, 118 

Retie (Rethii, Rethy) 31, 306 

Reux (?) (Roess) 

heer, zie Croij 

Re© ves (?) (Rayues, Rieue) 2 

heer 57 

Reynaldus, Reynalt, Reynaut zie Reinoud 

Reynata zie Renata 

Reynelt zie Reinhild 

Reyner zie Reinier 

Reynout zie Reinoud 

Reynsberch zie Rheinberg 

Rheinberg (Reynsberch) 180 

Richard (Richart, Rychart, Ritzairt) 24 

hertog van Gloucester 257 

graaf 25 

graaf vanWarwick 203 

Richemont zie Richmond 

Richmond (Richemont) 

graaf 257 

Rieue zie Re© ves 

Riien zie Rijen 

Riin zie Rijn 

Rijen (Riien) 


Rijn (Renus, Riin, Ryn) 1, 5, 6, 8, 9, 12, 13, 

15, 17, 22, 29, 31, 35, 36, 38, 44, 90, 164, 

214, 301 

paltsgraaf 34, 108, 338, 342 

Ritzairt zie Richard 

Rivieren (Ryuieren) 2 

Rivieren (Riuiyeren), Karel van der (Kaerle 

van der) 56 

Rixtel (Rycstel) 

heer 250 

Robbert zie Robrecht 

Robbillart, Natal (Natael) 

kanunnik in Oirschot en Sint-Oedenrode 

259 

438

Robbrecht zie Robrecht en Rupprecht 

Robrecht (Robbert, Robbrecht) 

koning van Frankrijk (996-1031) 27 

graaf van Artois 67 

graaf van Parijs 25 

heer van Arenberg 308, 309, 346, 347 

heer van Normandie« 24 

Rocamadour (Rutsemedau) 117 

La Roche-en-Ardenne (?) (Rochen) 

heer 221 

Rode zie Herzogenrath en Sint-Oedenrode 

Rode, Godfried van (Godefridus de) 


136, 138, 142, 155, 158 



195, 204, 223, 258, 262 

Rodensis zie Herzogenrath en Ro¨ dos 

Rodes zie Rödos 

Rodol¡, Rodolph zie Rudolf 

Ro¨ dos (Rodensis, Rodes) 31, 241 

Roelantz, Lodewijk (Lodewyck) 


Roempot, Adam 



Roermond (Rueremunde) 258, 298, 306, 

307, 309, 321, 325, 326, 328, 331 

Roesmalen zie Rosmalen 

Roesmont, Daniel (Danel) 


137, 156 



^, Godschalk (Godescalcus) 


138 

^, Gijsbert (Ghysbertus) 


Roess zie Reux 

Roeuer zie Rover 

Rogier 11 

Rollo 


Rome (Romen) 3, 6, 8-10, 12, 18, 19, 21, 23, 

55, 75, 137, 139, 161, 165, 176, 213, 230, 

310 

legaat 198 

Capitool 8 

keizer 9, 21, 344 

439 

koning 4, 346 

patricius 18 

Romulus 4 

Ronez zie Renë 

Roosendaal (Rosendael, Rosendale) 

abdij 1 

Rosande (Rosant), kasteel 309 

Rosendael zie Rozendaal 

Rosendale zie Roosendaal 

Rosmalen (Roesmalen) 53, 54, 123, 216, 

302, 314, 324 

Engelantsche moelen 217 

Hynthamsche Stege 216 

Mutze 324 

klooster van Coudewater 319 

Rossum (Rossem) 322, 323 

Rossum (Rossem), Jan van (Ian van) 255 

Rotruid (Rotruyt) 22 

Rotselaar (Rotselaer, Rotselair) 2 

heer 57, 102, 131 

Rotselaar (Rotselair), Jan van (Ian van) 221 

Rotterdam (Rotterdamme) 337 

Rouen (Rouwaen, Rowaen, Ruaen) 134, 

206 


kardinaal, legaat in Frankrijk 313 

Rouer, Rouerus zie Rover 

Rouwaen zie Rouen 

Rover (Roeuer, Rouer, Rouerus), Arnoud 

(Arnoldus) 


98, 100, 101 


^, Arnoud (Arnoldus) ^ Boest 


^, Arnoud (Arnoldus) ^ de Porta 


^, Dirk de (Dirc die, Dirck die,Theodericus 

die) 110 



99, 109, 115, 126, 133 

jonker, schepen van 's-Hertogenbosch 

122 


111, 115, 119, 125, 126, 129 

^, Emond de (Emondus die) 


99, 107, 109, 115

^, Gerlach de (Geerlacus die, Geerlaec 

die, Geerlic die) 



314, 341, 348 

bouwmeester van 's-Hertogenbosch 

333 

^, Gijsbert (Ghysbertus) 


^, Jan de (Johannes die), ridder 


156 

^,Willem Brant de (Willelmus Brant die) 


137, 151 

Rowaen zie Rouen 

Roye tussen Nesle en Mondidier, Frankrijk 

205 

Rozendaal (Rosendael) 329 

Ruaen zie Rouen 

Rudolf (Rodol¡, Rodolph) 

koning van Frankrijk, hertog van Bourgondie« 

25 

vorst van Anhalt, graaf van Askanie« , 

heer van Bernburg 306, 307 

Rueremunde zie Roermond 

Rumst (Rumste, Ruymst) 31 

heer 56 

Rupelmonde (Repelmonde) 171, 182, 228 

int Wyel 231 

Rupprecht (Robbrecht) van Beieren 


213 

Rooms-koning (1400-1410) 126 

Rusland (Ruyssen) 4 

Rusus 4 

Rutsemedau zie Rocamadour 

Ruymst zie Rumst 

Ruysch, Alfer 


Ruyssen zie Rusland 

Rychart zie Richard 

Rycstel zie Rixtel 

Rycxken 92 

Ryemen zie Reims 

Ryn zie Rijn 

Rysele, Ryssele zie Lille 

Ryuieren zie Rivieren 

S 

Saarwerden (Zaerwerden) 

heer 342 

Sacharias zie Zacharias 

Sa¡enburg (Za¡enberge) bij Koblenz, Duitsland 

heer 59 

Saint-Omer (Sint-Odemairs, Sint-Oedemaers, 

Sint-Oemers) 224, 262, 331 

Saint-Pol (Sint-Pol, Sint-Poul, Sympoel, 

Sympol) 


graaf 39, 52, 112, 137, 138, 141, 142, 193, 

194, 198, 215; zie ook Filips 

Saint-Pol (Sint-Poul), Walraven van (Walrauen 


graafvan Saint-Pol en Ligny 112, 123 

Saint-Py (Sympy) 

heer 342 

Saint-Quentin (Sinte-Quintyns) 45, 152, 182, 

204 

Saksen (Saxe, Saxonia, Zassen) 6, 18-20, 25 

hertog 29, 264, 265, 288, 330, 334 

Saladin (Saladyn) 

koning van Babylonie« 35 

Salesburch zie Salzburg 

Salins 

heer 144 

Salizairt, Grote 204 

Salm (?) (Psalmen) 

graaf 71 

Salomon 


Salsenbarch zie Sulzbach 

Salzburg (Salesburch) 21 

Sancto Iohanne zie Filips 

Sanders, Filips (Philips, Philippus) 









Santen zie Xanten 

Santiago de Compostela (Compostella) 304 

Sauoyen zie Savoie 

Savoie (Sauoyen) 215, 217 

440

hertog 140, 215 

hertogin-douarie© re 254, 313, 318, 329; 

zie ook Margareta 

gravin 44 

Saxe, Saxonia zie Saksen 

Sayn (Zeyn) 

jonker 125 

Scadewyc zie Oss 

Scalckensmit, Jan (Ian) 


Sceijvel (Sceyuel), Godfried (Godefridus) 


75, 78, 84, 97 



Sceper,Jande(Iandie) 


317 

Scheenken, Simon (Symon) 


Schelde (Sceld, Scelde, Scelden) 5-9, 11, 13, 

15, 26, 31, 171, 172 

Schenc, Otto (Ott) 330 

Schijndel (Scynle) 159, 302, 325 

Schoenen zie Schonen 

SchÎnforst (Scoenvorst) 

heer 90, 93 

Schoenhouen zie Schoonhoven 

Schoer, Jan van der (Ian van der) 265 

Schonen (Schoenen, Scoenrelande), Zweden 

90, 117 

Schoonhoven (Schoenhouen, Scoenhouen) 

139, 140, 312, 342 

Schriine (Schriiue), Arnoud (Arnt) 217 

Schwaben (Zwauen) 6 

Scilder (Scilders), Gerard (Gerardus, Gerit) 


137 


^, Godfried (Godefridus, Goyart) 


174, 176 





^, Nicolaas (Nycolaus) 


115, 124 

^, Rudolf (Rodolphus) 

441 




104, 108, 111, 163 

Scoenhouen zie Schoonhoven 

Scoenrelande zie Schonen 

Scoenvorst zie SchÎnforst en Schoonvorst 

Schoonvorst (Scoenvorst), Jan van (Iohannes 

de) 

laagschout van 's-Hertogenbosch 301 

Scoercop, Dirk (Dirck,Theodericus) 


299, 310, 333 


Scoermouw,Willem 

schout van Ravenstein 179 

Scotus, Johannes (Iohannes) 23 

Scrage, Jan (Iohannes) 


Screynmaker, Peter 


Scynle zie Schijndel 

Secilien zie Sicilie« 

Segemont zie Sigismund 

Segerus zie Zeger 

Seine (Seyne, Zeynen) 13, 23, 76, 193 

Selen zie Celen 

Sem 2, 3 

Sembre¡e zie Sombre¡e 

Sens 


Sepz, tussen Montenaken en Landen 37 

Severa (Seuera), heilige 

abdis teTrier 15 

Seyne zie Seine 

Sibilla 8 

Sicambrie« (Sicambriem, Sicambrien, Sicambrinen, 

Sycambrien) 4, 5, 12 

heer 4, 5 

Sichen, Sichenem, Sichenen zie Zichem 

Sicilie« (Cecilia, Cecilien, Secilien, Sicilien) 

koning 35, 40, 70, 193, 203, 289 

Sigibert 

koning van Frankrijk 16 

Sigismund (Segemont, Sigismundus, Zegemont) 

keizer, Rooms-koning, koning van Hongarije 

(1410-1437) 126, 127, 135, 209 

hertog van Oostenrijk 213, 218 

Siluester zie Silvester

Siluinus zie Silvinus 

Siluius zie Silvius 

Silva iuxta Orthen zie 's-Hertogenbosch 

Silvester (Siluester) 

I, heilige, paus (314-335) 10, 19, 21 

Silvinus (Siluinus), heilige 16 

Silvius (Siluius) Brabon 

heer in/van Sicambrie« 4, 5 

Simon (Symon) 

aartsbisschop van Otranto 241 

Sint-Agatha-Rode (Sint-Aechten-Rode, 

Sint-Aeghten-Rode) 41 

Sint-Joris-Weert zieWieiries 

Sint-Michielsgestel (Gestel) 159; zie ook 

Herlaar 

Sint-Odemairs, Sint-Oedemaers zie Saint- 

Omer 

Sint-Oedenrode (Rode) 79 

kanunnik 259 

vrijheid 106 

Sint-Oemers zie Saint-Omer 

Sint-Pol, Sint-Poul zie Saint-Pol 

Sint-Truiden (Sint-Truyden, Sint-Truydt, 

Sint-Truyen) 33, 68, 194, 196, 197, 260 

heer 15 

abdij 31 

Sinte-Cruys 

kardinaal 151 

Sinte-Geertrudenberch, Sinte-Geertruyenberch, 

Sinte-Geertruyenberge, Sinte- 

Gertruyenberch, Sinte-Gertruyenberge 

zie Geertruidenberg 

Sinte-George (in Bourgondie« ) 

heer 134 

Sinte-Luciaan 

klooster bij Beauvais 205 

Sint-Maartensdijk (Sinte-Martensdyc) 

heer 252, 253 

Sinte-Michiels in Normandie« zie Mont 

Saint-Michel 

Sinte-Michielsberge zie Mont Saint-Michel 

Sinte-Quintyns zie Saint-Quentin 

Sion (Syon), berg 196 

Sittard (Zittart) 59 

heer 90 

Sixtus 

IV, paus (1471-1484) 210, 214, 248 

Smeeds, Godfried (Godefridus) 


Smolners, Hessel 133 

Snauel zie Snavel 

Snavel (Snauel), Hendrik (Henric) 

schout van Herpen 175, 176 

Sneeuwint, Sneeuwynt zie Ensche 

So¡oc(k) zie Su¡olk 

So¢a (Sophia) 

hertogin van Brabant 40 

Soilloit, Jan (Ian) 

secretaris van Adolf, heer van Ravenstein 

180 

Soissons (Soysson, Zoysson) 20, 37 

klooster van Sint-Medart 19 

Sombre¡e (Sembre¡e, Sombre¡) 2 

heer 56 

Someren (Zoemeren) 234, 306 

Somme (Sommen) 76, 152, 182, 193, 194, 

198, 221 

Son (Zonne) 312 

Son (Sonne, Zonne), Gerlach van (Geerlacus 

de, Gerlacus de) 






Sophia zie So¢a 

Soysson zie Soissons 

Spaengen, Spaengien zie Spanje 

Spanct, Arnoud Stamelart van der (Arnoldus 

Stamelart de) 


101, 108, 109, 111 

Spanje (Hispania, Spaengen, Spaengien) 3, 

17-19, 21, 210, 233, 285, 302-305, 314, 

319, 334, 341, 343 

koning 24, 40, 269, 285, 300, 340, 341, 

343, 345 

koningin 300 

kroonprins 300 

prins 285, 335 

Spierinck (Spierinc), Anton (Anthonius) 


^, Bartholomeus 


126, 130, 141, 152 




442


174, 183, 333, 343 

Spijker (Spiker), Allard (Alardus) 




197; zie ook Jan 

Spina, Gijsbert van den Doern de (Ghysbertus 

van den Doern de) 


ook Doorn 

Spremont zie Sprimont 

Sprenger, Jan (Ian) 

doctor, prior van het predikherenklooster 

te Keulen 214 

Sprimont (Spremont) 79, 81 

Stadeacker, Dirckvan den (Dirckvan den) 


Stamelart (Stamelairt), Arnoud (Arnoldus) 


^, Arnoud (Arnoldus), zoon van Hendrik 


^, Arnoud (Arnoldus) ^ van den Kelder (de 

Penu) 


102, 108 

^, Arnoud (Arnoldus) ^ van der Spanct (de 

Spanct) 


101, 108, 109, 111 

^, Arnoud (Arnoldus, Arnt) ^ van Uden (de 

Vden) 


152, 153, 157 

Stampes zie Estampes 

Steen, Jan van den (Iohannes van den) 


Steenbergen 1, 79, 141 

Steenbergen, Hendrik van (Henrickvan) 

proost van Oudmunster te Utrecht 109 

Steenwech (LapideaVia,Via Lapidea), Gerard 

(Gerardus) 


^, Gozewijn (Goessen, Goeswinus) 


79, 97, 104, 108, 109, 115, 118, 210 




^, Hubert (Hubertus) 

443 






195, 217 



87, 128, 151, 176, 185, 215, 252 



250, 260 

zie ookVia Lapidea 

Stefanus (Stephanus, Steuen) 

II, paus (752-757) 19 

VIII, paus (939-942) 28 

Stegen, Gozewijn van der (Goeswinus van 

der) 


Stempels, Berthoud (Bartholdus) 


Stephanus zie Stefanus 

Steuen zie Stefanus 

Stierken (Styerken), Hendrik (Henricus) 


86, 142 

^, Iwaan (Yewanus) 


104, 115, 119, 125, 126 

Stiphout 325 

Stoeters zie Matthijs 

Straelen (Stralen) 319, 326, 327, 329 

drostambt 329 

Straten (Platea, Strathen), Jan van (Iohannes 

de) 

deken van het kapittel van 's-Hertogenbosch 

201 

^, Lambert van 




Stuedman,Willem 

ambtman van Ravenstein 174 

Stuna 3 

Styerken zie Stierken 

Su¡ene 2, 3 

Su¡olk (So¡oc, So¡ock) 

graaf 302, 304 

Sulzbach (Salsenbarch) 

hertogin 31

Sycambrien zie Sicambrie« 

Symay zie Chimay 

Symon zie Simon 

Sympoel, Sympol zie Saint-Pol 

Sympy zie Saint-Py 

Syon zie Sion 

T 

Tarquinus Priscus 

koning te Rome 4 

Tarticia, heilige 15 

Tee¡elen (Tefelen) 

gericht 61 


Tervuren (ter Vueren,Tervueren) 1, 55, 71, 

80, 127, 141, 143 

Terwane,Terwanen,Terwarnen zieThe¨ rouanne 

Theodardus, heilige 15 

Theodericus zie Dirk 

Theoderik (Didderic, Diederick) 

I, koning van Frankrijk (511-533) 14 


IV, koning van Frankrijk (721-737- 

743) 18 

Theodosius 

keizer 11 

The¨ rouanne (Terwane, Terwanen, Terwarnen,Truwane) 

331-332 


Thiel zieTiel 

ThielreWert zieTielerwaard 

Thiene,Thienen zieTienen 

Tholosen,Tholousen zieToulouse 

Thomas, broer van Arnoud van Diest 57 

Thoren zieThorn 

Thorn (Thoren) 309 

Thorout zieTorhout 

ThÏringen (Doeringen) 6 

koning 6, 9 

hertog 29 

landgraaf 39, 40 

gravin 38 

Thyell zieTiel 

Thyenen zieTienen 

Tibout (Tybout) 

graafvan Blois 27 

Tiel (Thiel, Thyell, Tiiel, Tyel, Tyela, Tyell) 

58, 71, 208, 242, 258, 303, 308, 324, 331 

Tiel (Tiela,Tyel), Bodo van (Bodo de) 


^, Zeboed van 78, 79 

Tielerwaard (ThielreWert,TielreWert,Tyelre 

Wert) 239-242, 326 

Tielkini zie Jan, Jordaan,Willem 

TielreWert zieTielerwaard 

Tienen (Thiene,Thienen,Thyenen) 1, 56, 79, 

85, 125, 141, 264, 309 

meier 227 

Tiiel zieTiel 

Tijt (Tyt), Jacob (Iacobus) 


115, 118 

Tiras (Tyras) 3 

Titus 9 

koning in Germanie« enThÏringen 9 

Toelinck (Toelinc), Frans (Franciscus, 

Franss) 


299 


340, 346 



290, 299 

^, Gozewijn (Goeswinus) 


185 



Tongeloo zieTongerlo 

Tongeren 5-7, 37, 197-199 


heer 7 

Tongerlo (Tongerloe,Tongeloo) 

abt 349 

abdij 1 

Torhout (Thorout) 21 

Toulouse (Tholosen,Tholousen) 

bisschop 38 

graaf 40 

Touraine (Tourayen,Touraynen) 

hertogdom 135 

hertog 112 

Tournai (Doernic, Doernick) 13, 26, 29, 31, 

221, 222, 332, 347, 348 

bisschop 195 

Tours 11 


444

Toyart,Wouter 


Tracie« (Tracien) 3 

Trapeson zieTrebizonde 

Trebizonde (Trapeson) 

keizerrijk 171 

Tricht zie Maastricht 

Trier (Triere,Tryer) 21, 212 

aartsbisschop 15, 29, 67 

Troje (Troyen) 3, 4 

Tros 


Troyen zieTroje 

Troylus 3, 4 

heer van Ierland 5 


Troylus Brabon 


Trude (Truden), Jan (Iohannes) 

schepen van 's-Hertogenbosch 97, 99; zie 

ook Jan 

Trudo (Truydt), heilige 

heer van Kempenland 15 

Truwane zieThe¨ rouanne 

Truydt zieTrudo 

Tryer zieTrier 

Tubal 3 

Tubeke zieTubize 

Tubize (Tubeke) 1 

Tuil (Tuyl) 322 

Tuldel, Anselm van (Ansem van) 259 

Turcus 4 

Turk, Grote zie Mohammed 

Turkije (Turkyen) 4 

Turnhout (Turnout) 1, 79, 89, 113, 231, 306 

Turnoutervoirt 117 

Tuyl zieTuil 

Tybout zieTibout 

Tyel,Tyela,Tyell zieTiel 

Tyelkini zieTielkini 

Tyell zieTiel 

TyelreWert zieTielerwaard 

Tyras zieTiras 

Tyt zieTijt 

U 

Uden (Vden) 35, 96, 179 


Uden (Vden), Andreas van (Andreas de) 


^, Arnout Stamelart van (Arnoldus Stamelairt 

de) 


152, 153, 157 

^, Engelbert van (Engelbertus de) 


262, 269 



115 

^, Hendrikvan (Henric van, Henricus de) 


79, 85, 87, 115, 122, 126, 141, 185, 261, 

266, 299 

^, Marcelis van (Marcelius de) 


185 

^,Thomas van (Thomas de) 


Ukkel (Vckel,Vcle) 148, 227 

Ulvenhout (Huluenhout) 

heer 56 

Urbanus (Vrbanus) 

IV, paus (1261-1264) 40 

VI, paus (1378-1389) 99 

Usuardus (Yswardus) 21 

Utrecht (Vtrecht) 17, 180, 181, 248, 256, 

258, 265, 317, 318, 330 

bisschop 108, 248, 314, 330 

kapittel 181 

proost van Oudmunster 109 

bisdom 180 

heer 265 

schout 265 

schepenen 265 

V 

445 

Valant, Andreas 


^,Thomas 


Valenciennes (Valenciin,Valencyn) 70, 138 

Valkenburg (Valkenborch) 66, 90, 92, 93, 

219, 307 

heer 44, 45, 56, 67, 87, 90 


Valkenburg (Valkenborch), Filippa van 

(Philippe van)

abdis van Maubeuge 92 

^, Jan van (Ian van) 92 

^, Reinoud van (Reynout van) 59, 66 

^, Reinoud van (Reynout van) ^ en Monschau 

56 

^,Walraven van (Walrauen van) 44, 45, 91-93 

heer van Born, Sittard en Ravenstein, 

raad van de hertog van Brabant 90-93, 

96; zie ook Born 

Valois (Valoys) 

koning 71 

hertog 334 

Varik (Vauderic,Vauderick) 307, 308 

Vaude¨ mont 

graaf 215 

Vauderic(k) zieVarik 

Vckel,Vcle zie Ukkel 

Vcle zie Ukkel 

Vden zie Uden 

Vechel zieVeghel 

Veen 298 

Veer, Der zieVeere 

Veer, Arnoud (Arnoldus) 


109, 115 

Veere (DerVeer,TerVeere) 224, 337 

Veerle (Verle) 276 

schepenen 276 

Veghel (Vechel) 234 

Veghel (Vechel), Dirkvan (Dirckvan) 


317 

Velde,Willem van den 203 

Veldenz (Veldens) 

graaf 223 

Venantius (Venancius), heilige 14 

Venegien zieVenetie« 

Venetie« (Venegien) 4, 22, 176 

kardinaal 140 

Venle zieVenlo 

Venlo (Venle, Venloe) 211, 240, 319-324, 

326, 331 

Veray, Filibert van (Philebertus de), genaamdLaMouche 

opperstalmeester, drager van het gouden 

zwaard 284 

Verle zieVeerle 

Vermandois (Vermandoys,Vermendoys) 9, 

45, 152, 182, 193, 194, 205, 221 

koning 9 

graaf 25 

Verona (Verone) 314 

Vertaing, Peter van 267 


Verudruyt (=Vernum bij Geldern, Duitsland?) 

326 

Vespasianus (Vespacianus) 9 

Via Lapidea (Lapidea Via, Steenwech), Gozewijn 

Moel de (Goeswinus Moel/Moedel 

de) 


^, Peter de (Petrus de) 


^, Rutger de (Rutgerus de) 


^, zie ook Steenwech 

Vianden (Vyanen) 

graaf 56 

schepenen 338 

Vianden (Vyanen), Filips van (Philips van) 

heer van Rumst 56 

Vienne 

dauphin 181 

Viersen (Vyersen,Vyerssen) 319, 326, 328 

Vierzon (Vierson) 


Vierzon (Vierson), Godfried van (Godeuart 

van, Godevard van) 

heer van Aarschot, Bierbeek, Zichem en 

Sint-Agatha-Rode 41, 44 

Vileer zieVillers 

Villers (Vileer) 1 

abdij 1, 41, 29, 80 

Villers, Jean de 

heer van L'Isle-Adam (Lyleadam) 138 

Vilvoorde (Vilvoerden,Vilvoirden) 1, 32, 79, 

85, 125, 141, 206, 231 

Vincent, heilige 

graaf van Henegouwen 14 

Viscart zie Guiscard 

Vlaanderen (Vlaenderen, Flandria) 6, 7, 21, 

33, 40, 52, 70, 152, 171, 193, 195, 196, 

219, 222, 227, 261, 278, 313 


graaf 32, 33, 43, 52, 69-72, 76, 82, 112, 

113, 144, 290 

gravin 118 

Vlaanderen (Vlaenderen), Hendrik van 

(Henric van, Henrickvan) 

heer vanValkenburg 90, 92, 93 

446

Vladeracken, Arnoud van (Arnoldus de) 


111, 158 

^, Gerard van (Gerardus de, Gerardt van, 

Gerart van) 202, 203 


158, 162, 173, 183, 192, 202, 223 

meester, gezworene van 's-Hertogenbosch 

180 

-, Jacob van (Iacob van, Iacobus de) 


128, 140, 204 


meester, heer van Nuland 302 


258, 264, 270, 288, 294, 305, 317, 345, 

349 



^, zie ook Jan 

Vlaenderen zieVlaanderen 

Vlasroten zieVlassrath 

Vlassrath (Vlasroten) bij Straelen, Duitsland 

326 

Vliebeke zieVlierbeek 

Vlierbeek (Vliebeke) 

abdij 1 

Vlierden 302 

Vlijmen (Vlymen) 84 

Amer(?) 84 

Vlissingen 224 

Vlokhoven (Vlochouen), Gijsbert van 

(Ghysbertus de, Ghyselbertus de) 


87, 100, 115 

Vlymen zieVlijmen 

Vngarien zie Hongarije 

Voeren zieVoorne 

Vogtei Gelderland (Voechdye van Gelre) 

326 

Voorne (Voeren) bij Heerewaarden 307 

Voorne (Borne), Zeeland 

heer 60 

Voraya 

gravin van Dendermonde 

Vorst 

abdij 1 

Vorst, Jan van der (Ian van der) 


Vos (Voss,Vosse), Gerard (Gerardus) 

447 


85, 87 

Vrancke (Vrancken), Arnoud (Arnt) 203 




^,Willem (Wilhelmus) 


Vranckevoirt zie Frankfurt 

Vranckryc(k), Vrancriic, Vrancryc(k) zie 

Frankrijk 

Vrbanus zie Urbanus 

Vrieslant zie Friesland 

Vriesscher Zee zie Friese Zee 

Vrouwenpark (Vrouwenparck) 

abdij 1 

Vrsine 

kardinaal 140 

Vryeslant zie Friesland 

Vtrecht zie Utrecht 

Vucht zieVught enWaldfeucht 

Vueren zieTervuren 

Vught (Vucht) 84, 97, 110, 216, 302, 314, 

351 

Caluenberch(?) 41 

Vuchterbroeck 99 

Vught (Vucht,Vuchz), Arnoud van (Arnoldus 

de) 







183, 289 



Vyanen zieVianden 

Vyerlinc, Nicolaas (Claes) 332 

Vyers(s)en zieViersen 

W 

Waal (Wael,Waele,Wale) 5, 211, 308, 322, 

348 

Waal (Wael), Gerard de (Gerardus die), 

zoon van Gijsbert 


Waalre (Waderle), Arnoud van (Arnoldus 

de)


84 

^, Arnoud van ^ van Andel (Arnoldus de 

ö de Andel) 




Waals-Brabant (Wals-Brabant, Walschen 

Lande, Walschen Landen) 25, 27, 29, 

77, 80, 121, 182, 219 

baljuw 121, 227, 276 

Waalwijk (Waelwyc, Waelwyck) 79, 234, 

344 

Waas (Waess) 


Wachtendonk (Wachtendonc, Wachtendonck) 

bij Straelen, Duitsland 308, 329 

Waderle zieWaalre 

Wael,Waele zieWaal 

Waelhem zieWalem 

Waelwyc(k) zieWaalwijk 

Waerloes, Jan (Iohannes) 




185, 217 

Waess zieWaas 

Wageningen 308 

Wailhain zieWalhain 

Walciscus, heilige 16 

Waldetrudis (Woutruyt), heilige 

gravin van Henegouwen 14 

Wale zieWaal 

Walem (Waelhem) 31 

heer 57, 173 

Wales (Galles) 

prins 203 

Walhain (Wailhain) 

heer 284 

Walram (Walramus), zoon van Ambrosius 

van Hanenberch 


Walraven (Walrauen), broer van graaf 

Hendrikvan Luxemburg 44 

Wals-Brabant zieWaals-Brabant 

Walschen Lande(n) zieWaals-Brabant 

Walterus zieWouter 

Waltfeucht (Vucht) bij Heinsberg, Duitsland 

103, 108 

Wamel 308 

Wandalus 4 

Wanghe, Hendrikvan (Henric van), ridder 57 

Wansem (Wausem), Jan (Ian) 

schout van Oss 95, 96 

Warwick (Weerwyc,Werwyc) 

graaf 203, 204 

Wassenberg (Wassenberch, Wassenberge, 

Wassenborch) 52, 79, 81 

proost 66 

Water, Everard van den (Everardus van den) 


Wauere zieWavre 

Wausem zieWansem 

Wavre (Wauere) 2 

heer 56 

Weda zieWied 

Weerthuijsen (Weerthusen,Werthusen), Hendrikvan 

(Henricus de) 


Weerwyc zieWarwick 

Weesmalen zieWezemaal 

Weijlhuijsen (Weilhusen, Weilhuysen, Weylhusen), 

Arnoud van (Arnoldus de, Arnt 




290 

^, Arnoud van (Arnt van), de jonge 


Wellen (Wellinus), zoon van Gillis Knode 


^, zoon van Hille 


Wemele zieWemmel 

Wemmel (Wemele) 

heer 32 

Wenceslas (Wencelaus,Wenceliin,Wencelyn) 

koning van Bohemen 125, 126 

van Bohemen 

hertog van Luxemburg, hertog van Brabant 

en Limburg (1355-1383), graaf van 

Chimay, voogd van de Elzas 69, 70, 80, 

82-90, 97-104, 112, 153, 208, 209, 339 

Werchter (Werchtere) 1 

Werkendam (Werckendam) 

CrommenWiel 117 

Werthusen zieWeerthuijsen 

Werwyc zieWarwick 

Wesemael zieWezemaal 

Wessem(?) (Wissem) bij Roermond 325 

448

West-Frankrijk (West-Vrancryc) 14, 17, 20, 

23, 26 

koning 23 

Westzee 9 

Wetten, Dirkvan (Theodericus de) 



Weylhusen zieWeijlhuijsen 

Wezemaal (Weesmalen,Wesemael) 2 

heer 32, 56, 102, 125, 252 

jonker 133 

Wezemaal (Wesemael,Wezemael), Arnoud 

van (Arnt van) 

heer van Berg 56; zie ook Arnoud 

Wibert zieWigbertus 

Wied (Weda) 

graaf 335 

Wieiries (Wyeres, Wyerts) (=Sint-Joris- 

Weert) 

heer 223, 230 

Wiel (Wyel), Gerard van de (Gerardus de) 


^, Jacob van de (Iacobus de) 


125, 138, 142 

Wigart zieWijngaard 

Wigbertus (Wibert), heilige 25 

Wijck (Wyc, Wyck), Gerard van (Gerardus 

de, Gerart van) 








^, Willem (Willelmus), zoon van Leonius 



Wijngaard (Wigart,Wygart,Wyngaert), Jan 

van den (Ian van den, Iohannes van den) 


341 


Wildenborch 308 

Willebrordus (Willeboert), heilige 17 

Willem (Willelmus) 

II, Rooms-koning, koning van Almanie« , 

graafvan Holland (1234-1256) 34, 39 

III, graaf van Henegouwen en Holland 

449 

(1304-1337) 58-60 

IV, graaf van Henegouwen en Holland 

(1337-1345) 69, 76 

V, hertog in Beieren, graafvan Henegouwen, 

Holland, Zeeland, heer van Friesland 

(1351-1358) 83, 85 

VI, hertog in Beieren, graaf van Henegouwen, 

Holland, Zeeland (1404-1417) 

112, 128, 129, 135, 143 

hertog van Gelre (1371-1402) en Gulik 

87, 89, 103-105, 107-109, 111, 122, 209, 

234 

hertog van Gulik 320 

(mark)graaf en hertog van Gulik 87-90, 

93, 98 

hertog van Normandie« , bastaard 24 

heer van Cranendonck 56, 66 

heer van Du¡el 102 

heer van Perwez 34 

heer van Rotselaar 57 

Willem (Willelmus), zoon van Robrecht 


^, zoon van Arnoud Tielkini 


101, 109 

^, zoon van Hendrik 


317 

^, zoon van JanWillemss. 


^, zoon van Willem, zoon van ArnoudTielkini 


Wilp (Wilpt) 301 

Winge, Anton van (Anthonys van) 217 

Wisch, Agnes van (Agnees van) 245, 246 

Wisseleer, Gerard (Gerardus) 


Wissem zieWessem 

Witgeer 14 

Witmerii, Jan (Iohannes) 



Wittem (Wittham) 

heer 102 

Wittham zieWittem 

Woeronck zieWÎrringen 

WÎrringen (Woeronck,Woeringen) 44, 45 

Wolf (Wol¡), Jan (Ian de, Ian die), zoon van 

Nicolaas


310 

^, Lambert de (Lambertus die) 


Worcum zieWoudrichem 

Woudrichem (Worcum) 103, 200, 228, 

246, 307, 321 

Wouter (Walterus) 

heer van Edeghem 56 

Wouter (Walterus), zoon van Arnoud 

Berthout 32 

^, zoon van Nenne 


ook Nenne 

Woutruyt zieWaldetrudis 

Wreychalssoen, Noertken Hannen 100 

Writer, Koenraad de (Coenrardus, Coenrardus 

die) 


Wyc(k) zieWijck 

Wyel zieWiel 

Wyeres,Wyerts zieWieiries 

Wygart,Wyngaert zieWijngaard 

X 

Xanten (Santen) 12 

Y 

Yda zie Ida 

Ydeberge zie Itisberge 

Ydrunte zie Otranto 

Yerlant zie Ierland 

Yersekeroord (Yersickeroirt, Ysickeroirt) 

231, 332 

Ylus 


Ylyon zie Ilion 

Yolanda (Yolente) van Sicilie« 142 

Ysabeel,Ysabela,Ysabele zie Isabella 

Ysauria,Ysaurien zie Isaurie« 

Ysbout(z),Ysebout zie IJsbout 

Ysche zie Overijse 

Yselsteyn zie IJsselstein 

Ysickeroirt zieYersekeroord 

Ysrahell zie Israel 

Yswardus zie Usuardus 

Ytalien zie Italie« 

Z 

Zacharias 

paus (741-752) 19 

Zaerwerden zie Saarwerden 

Za¡enberge zie Sa¡enburg 

Zaltbommel (Boemel, Zautboemel) 239- 

242, 303, 318, 320-324, 331, 342 

Zandhoven (Zanthouen) 227, 276 

Zandvoort (Zantvoert), Gerard van der (Gerart 



Zassen zie Saksen 

Zauenterloe, Zauentroe zie Zaventerlo 

Zautboemel zie Zaltbommel 

Zaventerlo (Zauenterloe, Zauentroe), bos te 

Zaventem 121, 148, 276 

Zebert zie Zegebert 

Zecker, Gillis (Egidius) 


Zeeland (Zeelant, Zelant) 17, 129-131, 135, 

138-140, 146, 151, 219, 222, 224, 227, 

235, 236, 273, 274, 278, 279, 285, 303, 

312, 332, 336, 338 

graaf 70, 83, 112, 128, 143, 144 


burggraaf 60 

Staten 302 

Zeelmeker, Jan (Iohannes) 


Zeelst, Godfried van (Godefridus de) 


Zeempse zie Zemst 

Zegebeert zie Sigibert 

Zegebert (Zebert) zoon van Ingram 


Zegemont zie Sigismund 

Zeger (Segerus, Zegerus), zoon van Jan, zoon 

van Godfried van Hedel 


^, zoon van Jan Goyarts 


Zelant zie Zeeland 

Zelem Lotthemsoen, Hendrik van (Henrick 


persoon van Boxtel 258; zie ook Lotthem 

Zemst (Zeempse) 228 

Zenne (Zinnen) 286 

Zevenbergen (Zeuenbergen) 

heer 131, 254 

450

Zevenbergen (Zeuenbergen), Arnoud van 

(Arnt van) 131 

Zeyn zie Sayn 

Zeynen zie Seine 

Zichem (Sichen, Sichenem, Sichenen, Zichen) 

1, 41, 79, 92 


Zichem, Franciscus van 347 

Zinnen zie Zenne 

Zittart zie Sittard 

Zoemeren zie Someren 

Zoens zie Zons 

Zonie« n (Zonyen) bos bij Brussel (=Zonie« nwoud) 

121, 148, 276 

Zonne zie Son 

Zons (Zoens), tolplaats aan de Rijn tussen 

Neuss en Keulen 260 

Zouderbalch, Everard (Euerart) 

burgemeester van Utrecht 317 

Zoutleeuw (Leeuwe, Leeuwe) 1, 56, 68, 79, 

141 

Zoysson zie Soissons 

Zuiderzee (Zuyerzee) 9 

451 

Zuijlichem (Zulikem), Jacob van (Iacobus 

de) 


^, Rudolf van (Rodolphus de) 


Zutphen (Zuytphania, Zuytphen) 204, 312, 

331, 344 

graafschap 204, 210, 223, 244, 245, 329, 

330 

graaf 244 

gravin 244 

Zuyerzee zie Zuiderzee 

Zuytphania, Zuytphen zie Zutphen 

Zwaan (Zwaen, Zwane) 

koningin van Keulen, ThÏringen, markgravin 

van het Heilige Roomse Rijk 6-8 

vrouwe vanTongeren 5-7 

Zwauen zie Schwaben 

Zweden (Zweeden) 10, 90 

Zwitserland (Zwitselant, Zwitsen, Zwitserlant, 

Zwitsers, Zwitzen, Zwitsenlant) 

213, 215-218 

Zydewynen, Jan van der (Iohannes de, Iohannes

Kroniek van Peter van Os - Historici.nl

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?