Chloor witboek.pdf - BrandweerKennisNet

witboek van chloor

witboek van chloor – november 2004

Opmerkingen
1. Dit witboek is zo gestructureerd dat ieder onderwerp als een afzonderlijk geheel kan worden
beschouwd, zodat je niet noodzakelijk de rest van het witboek moet hebben gelezen. Daardoor
kan het voorkomen dat sommige gegevens worden herhaald.
2. De inlichtingen in dit witboek worden te goeder trouw verstrekt en zijn gebaseerd op de bij de
publicatie actuele kennis en ervaringen van de verantwoordelijken van de chloorindustrie. De
teksten zijn niet juridisch bindend.
3. Een publicatie zoals deze kan nooit volledig zijn. BelgoChlor staat steeds open voor
suggesties die de kwaliteit van het witboek kunnen verhogen.
4. De informatie uit het Witboek mag vrij overgenomen worden. Wij waarderen wel bronvermelding.
5. BelgoChlor heeft een eigen website waarop steeds de meest actuele versie van het witboek
kan gevonden worden.
BelgoChlor
Maria-Louizasquare 49
1000 Brussel
tel. (02)238 98 38
fax (02)238 99 41
e-mail belgochlor@fedichem.be
www.belgochlor.be
Verantwoordelijke uitgever: Jules Houtmeyers
BelgoChlor c/o Fedichem
Maria-Louizasquare 49
1000 Brussel
witboek van chloor – november 2004

Inhoud
VOORWOORD ................................................................................................................................................. 1-0
ENKELE FEITEN EN CIJFERS..................................................................................................................... 1-0
1. CHLOOR ALGEMEEN ...................................................................................................................................0
1.1 Hoe belangrijk is chloor ? ...................................................................................................................... 1.1-1
1.2 Chloorverbindingen, een natuurlijk verschijnsel ?................................................................................. 1.2-1
2. DE PRODUCTIE VAN CHLOOR............................................................................................................... 2-0
2.1 Zout, de grondstof voor chloor .............................................................................................................. 2.1-1
2.2 Hoe maak je chloor ? Elektrolyseprocessen en koppelproducten ......................................................... 2.2-1
2.3 Wat is de impact van het kwikelektrolyseproces op het milieu ?........................................................... 2.3-1
2.4 Hoe veilig is het vervoer van chloor ? ................................................................................................... 2.4-1
2.5 Natronloog, een koppelproduct van chloor met een waaier van toepassingen...................................... 2.5-1
3. TOEPASSINGEN VAN CHLOOR.............................................................................................................. 3-0
3.1 Wat kan je allemaal met chloor doen ? .................................................................................................. 3.1-1
3.2 Hoe belangrijk is chloor voor de gezondheid ?..................................................................................... 3.2-1
3.3 Hoe belangrijk is chloor voor drinkbaar water ?................................................................................... 3.3-1
3.4 Hoe belangrijk is chloor voor de voeding ? .......................................................................................... 3.4-1
3.5 Zwembadwater ontsmetten, hoe doe je dat ? ......................................................................................... 3.5-1
3.6 Hoe belangrijk zijn kunststoffen ? ......................................................................................................... 3.6-1
3.7 Silicium voor zonnecellen en microchips .............................................................................................. 3.7-1
3.8 Kleurmiddelen........................................................................................................................................ 3.8-1
3.9 Oplosmiddelen ....................................................................................................................................... 3.9-1
3.10 Hoe zit dat met chloor en het bleken van papierpulp ? ...................................................................... 3.10-1
4. SOCIO-ECONOMISCHE IMPACT VAN DE CHLOORINDUSTRIE .................................................. 4-0
4.1 Wat betekent chloor op wereldvlak ?..................................................................................................... 4.1-1
4.2 Wat betekent chloor voor Europa ?........................................................................................................ 4.2-1
4.3 Wat betekent chloor voor België ?......................................................................................................... 4.3-1
5. AANDACHTSPUNTEN................................................................................................................................ 5-0
5.1 Voorzorgsbeginsel ................................................................................................................................. 5.1-1
5.2 Voor een verantwoord gebruik van chloor en voor een duurzame ontwikkeling .................................. 5.2-1
5.3 Hoe gaat de chloorindustrie om met haar reststoffen ? .......................................................................... 5.3-1
5.4 Dioxines ................................................................................................................................................. 5.4-1
5.5 PCB’s ..................................................................................................................................................... 5.5-1
5.6 Hormoonontregeling .............................................................................................................................. 5.6-1
6. BEROEPSFEDERATIES ............................................................................................................................. 6-0
6.1 BelgoChlor, de beroepssectie chloor van Fedichem .............................................................................. 6.1-1
6.2 De Federatie van de Chemische Industrie van België: Fedichem.......................................................... 6.2-1
6.3 Euro Chlor.............................................................................................................................................. 6.3-1
7. VERKLARENDE LIJST VAN TECHNISCHE TERMEN EN AFKORTINGEN ................................. 7-0
8. BIBLIOGRAFIE EN REFERENTIES ........................................................................................................ 8-0
9. BIJLAGEN ..................................................................................................................................................... 9-0
9.1 Bijlage 1: lijst van de publicaties ter beschikking bij BelgoChlor ........................................................ 9.1-1
9.2 Bijlage 2: Chloorboom chloor - chemisch ............................................................................................. 9.2-1
9.3 Bijlage 3: Definitie, identificatie en beheer van PTB’s en POP’s.......................................................... 9.3-1
9.4 Bijlage 4: Principles for risk based decision making (ICCA) ................................................................ 9.4-1
9.5 Bijlage 5: Hormoonontregeling: het standpunt van de chemische industrie.......................................... 9.5-1
9.6 Bijlage 6: Pseudo-Oestrogenen .............................................................................................................. 9.6-1
9.7 Bijlage 7: Cijfergegevens over de legionairsziekte................................................................................ 9.7-1
witboek van chloor – november 2004

witboek van chloor – november 2004

Voorwoord
Meer dan 200 jaar geleden werd chloor ontdekt door de Zweedse wetenschapper Carl
Wilhelm Scheele en al meer dan 200 jaar wordt het door de mens benut.
Chloor is een zeer reactief element en behoort samen met het element koolstof tot de
belangrijkste bouwstenen van de chemie. In Europa is meer dan de helft van de chemische
processen en producten afhankelijk van chloor, dat als tussenproduct of als actief element
wordt aangewend.
Bovendien is chloor ruim beschikbaar. Zout, de grondstof van chloor is een van de meest
voorkomende grondstoffen op onze planeet. Naast de zoutmijnen zijn de oceanen een quasi
onuitputtelijke bron.
De chemische industrie in het algemeen en de chloorindustrie in het bijzonder, hebben
bijgedragen tot een enorme verbetering van de levensomstandigheden op aarde. Hierbij is het
van zeer groot belang dat de voordelen van de chemische producten ruim opwegen tegen de
risico’s verbonden aan de productie en het gebruik van de producten. Daarom hebben alle
verantwoordelijken van de chemische bedrijven in België de Responsible Care-verbintenis
onderschreven en hebben zij zich formeel verbonden om hun prestaties op het vlak van
gezondheid, milieu en veiligheid voortdurend en op meetbare wijze te verbeteren.
Meer nog, de chemische industrie streeft ernaar in overeenstemming te zijn met de principes
van duurzame ontwikkeling, zoals een eerste maal bepaald in agenda 21 op het wereldcongres
voor milieu en ontwikkeling van de Verenigde Naties (UNCED, Rio de Janeiro, 1992).
De realisatie van deze doelstellingen is enkel mogelijk via een open leerproces van innovatie,
gekoppeld aan verantwoordelijkheidszin en aan een degelijke risico-inschatting. Hierbij moet
met milieu-, economische en sociale aspecten rekening gehouden worden.
De chemische industrie in het algemeen en de chloorindustrie in het bijzonder, wensen zich
ten volle in dit open leerproces in te schakelen:
• ze wil bijdragen tot meer kennis over bestaande en nieuwe productieprocessen en
producten, in alle domeinen (economie, milieu, gezondheid, veiligheid);
• ze wil in het kader van de Responsible Care-verbintenis verantwoord omgaan met deze
processen en producten;
• ze wil een intensieve dialoog voortzetten en uitbreiden, zowel met de overheid, politici en
ambtenaren, als met het publiek, sociale en leefmilieugroepen.
In dit witboek wil de chloorindustrie ingaan op de vele facetten van deze benaderingswijze, in
de hoop de lezers te helpen bij hun beeldvorming van deze industrietak en bij te dragen tot
een constructieve dialoog.
Jules Houtmeyers
voorzitter BelgoChlor
witboek van chloor – november 2004

witboek van chloor – november 2004

Enkele feiten en cijfers
1. Chloor is een van de meest voorkomende scheikundige elementen in de natuur. Het is
omzeggens onuitputtelijk. Onder vorm van zout maakt chloor 3 à 4% uit van alle zeeën en
oceanen. Dit is 30 à 40 gram per liter. Alle zeeën samen bedekken 7/10 van onze planeet.
2. Slechts 16 scheikundige elementen van de circa 110 vormen 99,5% van de aardkorst, lucht
en water inbegrepen. Chloor komt op de 11 de plaats.
3. Menselijke activiteiten zijn zeker en vast niet de enige bron van chloorverbindingen: ook
tijdens natuurlijke processen worden dergelijke verbindingen in soms veel grotere
hoeveelheden geproduceerd, bijvoorbeeld bij vulkaanuitbarstingen.
4. Door zijn talloze toepassingen draagt chloor in ruime mate bij tot de gezondheid en de
welvaart van de mens.
5. Slechts 15 elementen vormen 99,5% van het menselijk lichaam. Elementair chloor staat
daarbij op de 10 de plaats.
6. Natuurlijke chloorverbindingen worden aangetroffen in ons lichaam, waar zij een
levensnoodzakelijke rol vervullen, bijvoorbeeld zoutzuur in onze spijsvertering.
7. Chloor wordt gebruikt bij 55 tot 60 % van alle chemische productieprocessen. De Europese
chemische industrie had in 2003 een omzet van 556 miljard €.
8. Chloor maakt de productie mogelijk van een hele waaier van derivaten en eindproducten.
Eén derde daarvan bevat geen chloor meer.
9. In Europa wordt jaarlijks meer dan 9 miljoen ton chloor geproduceerd. Meer dan één derde
hiervan wordt gerecycleerd en hergebruikt.
10. In Europa biedt de chloorindustrie circa 39.000 directe en ongeveer 2 miljoen indirecte
arbeidsplaatsen.
11. De bereiding van chloor is gekoppeld aan de bereiding van natriumhydroxide en waterstof:
twee andere belangrijke basisproducten van de chemische industrie.
12. Productie en aanwending van chloor zijn onderworpen aan strenge reglementeringen en
rigoureuze procedures. De chemische industrie heeft de door haar gebruikte processen onder
controle en tracht deze voortdurend te verbeteren.
13. De Europese chloorindustrie heeft tijdens de laatste 10 jaar de emissie van kwik in het milieu
met 74% teruggebracht tot minder dan 6 ton in 2003. Zij bedraagt nog slechts 0,1% van de
totale kwikemissie op wereldvlak.
witboek van chloor – november 2004

14. Het vervoer van vloeibaar chloor gebeurt doorgaans via pijpleiding of per spoor in speciaal
ontworpen ketelwagens, voorzien van een uiterst doeltreffend veiligheidssysteem.
15. Wereldwijd overlijden jaarlijks 2,2 miljoen mensen aan ziekten die te maken hebben met
onzuiver water. Chlorering is de meest verspreide en meest doeltreffende methode om water
te ontsmetten. Eén gram chloor is voldoende om 1000 liter water te ontsmetten en drinkbaar
te maken. Chloor speelt ook een belangrijke rol bij zwembaddesinfectie.
16. Naast het preventief ontsmetten van water worden chloor en van chloor afgeleide producten
ook gebruikt voor het behandelen van rioolwater en industrieel afvalwater. Verder wordt
chloor, in de vorm van huishoudelijke en industriële bleekmiddelen, gebruikt voor het
behoud en verbetering van de hygiëne.
17. Chloorhoudende verbindingen zijn onontbeerlijk bij de productie van vitamine C.
18. 85% van alle farmaceutische producten en 96% van alle gewasbeschermingsmiddelen
bevatten het element chloor of worden met behulp van chloor vervaardigd.
19. Dankzij zijn chemische structuur bekleedt PVC (polyvinylchloride) een unieke plaats onder
de kunststoffen. Dit product vinden wij terug in de meest diverse toepassingsgebieden:
bouw, riolering, elektriciteit, verpakking, geneeskunde, kleding, vliegtuig- en
automobielindustrie.
20. Chloor speelt een grote rol bij de productie van polycarbonaten en polyurethanen. Dit zijn
belangrijke kunststoffen die onder meer worden gebruikt bij de vervaardiging van
telecommunicatie-apparatuur, elektrische en elektronische artikelen, auto-onderdelen,
sportbenodigdheden en compactdiscs.
21. Belangrijke chloorhoudende of met behulp van chloor vervaardigde producten zijn:
producten voor de landbouw, verven en kleurmiddelen (zoals titaandioxide, een wit
kleurpigment) epoxyharsen (composietmateriaal voor vliegtuigen en zeilboten),
ijzertrichloride (voor het verwijderen van fosfaten uit afvalwater), siliconen (in smerende,
isolerende en dichtende materialen, evenals in medische toepassingen), ultrazuiver silicium
(voor zonnecellen en microchips), supersterke polyaramide vezels (voor de glasvezelkabels
die gebruikt worden voor de hoge snelheids internet-verbindingen).
22. Dioxinevorming in verbrandingsovens voor huishoudelijk afval wordt niet beïnvloed door de
al dan niet aanwezigheid van PVC. Een significante reductie van de dioxine-emissie kan
worden bereikt door de verbrandingsvoorwaarden te verbeteren en een gasreinigingssysteem
te gebruiken.
witboek van chloor – november 2004

1. Chloor algemeen
witboek van chloor – november 2004 1.1-0

witboek van chloor – november 2004 1.1-1

1.1 Hoe belangrijk is chloor?
Tv-kijken, tandenpoetsen, autorijden, in een spiegel kijken – al deze doodgewone handelingen zijn
slechts mogelijk dankzij chloor.
Chloor wordt gewonnen uit zout, een bijna onuitputtelijke grondstof. Chloor heeft bijzondere
eigenschappen en ligt direct of indirect aan de basis van een massa toepassingen: van
waterbehandeling over geneesmiddelen tot een lange reeks kunststoffen, met PVC als voornaamste.
De eerste elektrolyse-installaties om chloor te bereiden, gingen van start aan het einde van de 19de
eeuw. Sindsdien is de wereldproductie van chloor verduizendvoudigd: van 35.000 ton tot 44 miljoen ton
vandaag. In België heeft de chloorindustrie een toegevoegde waarde van meer dan 1,24 miljard € per
jaar en is goed voor 15.000 voltijdse directe en indirecte arbeidsplaatsen.
Meer dan 200 jaar geleden werd chloor ontdekt door de Zweedse wetenschapper Carl Wilhelm
Scheele en al meer dan 200 jaar wordt chloor door de mens benut.
Sinds de opstart aan het einde van de 19 de eeuw, van de eerste elektrolyse-installaties om chloor
te bereiden, is de wereldproductie ervan verduizendvoudigd: van 35.000 ton tot 44 miljoen ton
vandaag. Deze toename illustreert het belang van chloor in de ontwikkeling en successen van de
20 ste eeuw.
Chloor is een zeer reactief element en is een van de meest gebruikte grondstoffen ter wereld. Als
je zowel tussen- als eindproducten rekent, wordt chloor gebruikt in meer dan 50% van de
chemische industrie. Voor geneesmiddelen loopt dit cijfer zelfs op tot 85%.
Chloor is dan ook een erg veelzijdig en flexibel element. Het kan ingezet worden bij zowel zeer
reactieve als zeer stabiele, inerte verbindingen. De chemicus kan er vele kanten mee uit: met
chloor kan hij verbindingen ontwikkelen met uiteenlopende eigenschappen, aangepast aan
diverse behoeften.
1.1.1 Waarom chloor?
Chloor wordt gewonnen uit zout, een bijna onuitputtelijke grondstof. Maar dat is lang niet de enig
reden waarom je het gebruikt:
• zijn eigenschappen, vooral de reactiviteit, worden door geen enkel ander product geëvenaard;
• het is een essentieel actief onderdeel van talrijke producten, waaronder vele geneesmiddelen;
• het verleent positieve eigenschappen aan het eindproduct: het werkt brandvertragend en
verhoogt de weerstand en sterkte;
• het verbetert de productiemethodes: het rendement verhoogt en/of het energie- of
grondstofverbruik daalt.
witboek van chloor – november 2004 1.1-1

1.1.2 Ontzettend veel toepassingen
Chloor ligt aan de basis van honderden tussenproducten die gebruikt worden in tal van
belangrijke hedendaagse activiteiten. Voorbeelden zijn: elektronica, aëronautiek, auto-industrie,
geneeskunde en gezondheid, voeding en landbouw, ontspanning, woningbouw,
telecommunicatie,… Tv-kijken, tandenpoetsen, autorijden, in een spiegel kijken – al deze
doodgewone handelingen kunnen maar dankzij chloor.
Vaak echter is chloor in het eindproduct niet waarneembaar en is zijn plaats in het
productieproces eerder ongekend. Maar zonder chloor zou ons huidig bestaan er heel anders
uitzien.
1.1.3 Wat is het economisch belang van chloor?
Chloor wordt gemaakt in zo’n 650 productie-eenheden, verspreid over 85 landen in de wereld.
Ongeveer 70% van de productie staat op rekening van de drie meest dynamische industriële
regio's: Azië, Noord-Amerika en West-Europa.
In België heeft de chloorindustrie en haar aanverwante bedrijven een toegevoegde waarde van
meer dan 1,24 miljard € per jaar en is ze goed voor 15.000 voltijdse directe en indirecte
arbeidsplaatsen. De talrijke ondernemingen die met gechloreerde producten werken, zijn niet
inbegrepen in dit aantal. Zij vertegenwoordigen samen nog eens 113.000 arbeidsplaatsen.
witboek van chloor – november 2004 1.1-2

1.2 Chloorverbindingen, een natuurlijk
verschijnsel?
Chloor is van nature aanwezig in de zee, de rivieren en de planten. Als organische verbinding is het een
natuurlijke component van onze leefomgeving, net zoals koolstof, waterstof en zuurstof.
De organische chloorverbindingen in de natuur zijn veel talrijker dan die in de industrie. Een aantal van
hen is noodzakelijk voor de gezondheid.
De vele chemische verbindingen in de natuur zijn een belangrijke bron van kennis en inspiratie voor de
chemische nijverheid in het algemeen en de farmaceutische in het bijzonder. De industrie leert van de
natuur en neemt soms haar methoden over.
1.2.1 Waar vind je chloorverbindingen in de
natuur?
Chloorverbindingen zijn zowat overal in de natuur aanwezig, voornamelijk onder de vorm van
zouten. 0,045% van de aardkorst en 3 à 4% van de oceanen bestaan uit chloorverbindingen.
De meest voorkomende chloorverbinding op aarde is natriumchloride, dat is keukenzout. Het
komt veel voor in zoutmijnen, uitgestrekte afzettingen in de bedding van uitgedroogde zeeën uit
de prehistorie.
Slechts 16 scheikundige elementen vormen 99,5% van de aardkorst. Chloor komt hier op de 11 de
plaats. Slechts 15 elementen vormen 99,5% van het menselijk lichaam. Elementair chloor staat
daarbij op de 10 de plaats.
Natuurlijke chloorverbindingen vind je in ons bloed, onze huid en onze tanden. Als zoutzuur
speelt chloor een vitale rol bij onze spijsvertering (zie gezondheidszorg).
Er zijn ook dieren die organische chloorverbindingen produceren. Zo is er bijvoorbeeld de
Ecuadoriaanse boomkikker, die in zijn huid de chloorhoudende verbinding epibatidine aanmaakt,
een pijnstiller 200 keer krachtiger dan morfine.
Zoals alle andere elementen zijn chloor en chloorverbindingen schakels van het leven
(biosynthese). In de oceanen hebben talrijke zeeorganismen chloor nodig. Zeewieren, sponzen,
kwallen, koralen, schelpen, en weekdieren verbruiken chloor of andere halogenen zoals broom,
fluor en jodium. (1)
(1) Halogenen: de groep scheikundige elementen, gevormd door chloor, fluor, broom en jood
witboek van chloor – november 2004 1.2-.1

Zeealgen produceren minstens 400 verschillende organohalogene verbindingen. Sommige
soorten maken gechloreerde metabolieten aan, chemische stoffen die tijdens de stofwisseling
worden gevormd. De metabolieten die zeealgen maken, lijken sterk op trichlooretheen en
perchlooretheen. Die verbindingen staan bekend als gechloreerde oplosmiddelen. De zeealgen
hebben die natuurlijke organohalogenen nodig om te overleven.
In de natuur komen jaarlijks enorme hoeveelheden gehalogeneerde verbindingen vrij: in de zee
alleen al ongeveer 3 miljoen ton methylchloride, 300.000 ton methylbromide en 1,3 miljoen ton
methyljodide. Via analoge mechanismen ontstaan gehalogeneerde 1 derivaten, waaronder
chloroform en tetrachloorkoolstof. Een andere natuurlijke bron zijn de vulkaanuitbarstingen die
jaarlijks voor miljoenen tonnen zoutzuur zorgen.
Miljoenen tonnen chloor komen in de atmosfeer door verneveling van zeewater door bosbranden
en door geologische verwering. Ook in de bodem produceren en verbruiken talrijke microorganismen,
bacteriën, aardwormen, paddestoelen, schimmels en hogere plantensoorten, chloor.
Tegenover dit alles staat een wereldwijde industriële productie van 44 miljoen ton: amper 6% van
wat de natuur voortbrengt.
Vandaag zijn er 3.800 natuurlijke organische gehalogeneerde stoffen gekend, daarvan bevatten er
2.215 chloor, 1.951 broom, 104 jood en 29 fluor.
1.2.2 Natuurlijke oorsprong van sommige
chloorverbindingen
Naast eenvoudige structuren als methylchloride maakt de natuur ook complexe gechloreerde
moleculen met meerdere chlooratomen. Organische chloorverbindingen zoals pentachloorfenol,
polychloropyrrolen, polygechloreerde bifenylen (PCB) en zelfs tetrachlorodibenzodioxines
(TCDD) komen als natuurlijk gevormde substanties voor. Ze werden aangetroffen in 8000 jaar
oude sedimenten, in bruinkool van 15 miljoen jaar en vette kolen van 300 miljoen jaar oud.
De mens heeft van de natuur geleerd. Hij maakt nu zelf chloorverbindingen aan, onder meer ter
bescherming van de gezondheid. Een goed voorbeeld hiervan zijn sommige antibiotica.
1.2.3 Natuurlijke organische chloorverbindingen
en hun globale emissie
Moerasgronden en rivieren bevatten, van nature uit, grote hoeveelheden chloorhoudende
humuselementen. De lozingen van organische chloorverbindingen, afkomstig van industriële en
1 Halogenen: de groep scheikundige elementen, gevormd door chloor, fluor, broom en jood
witboek van chloor – november 2004 1.2-.2

menselijke activiteiten, worden vandaag de dag sterk beperkt. Zo sterk dat de gemeten
concentraties ervan momenteel in de buurt liggen van hun achtergrondconcentraties.
De natuurlijke uitstoot van organochloorverbindingen is gelijkmatig verdeeld. De lokale
concentraties zijn dus laag. In de natuur bestaan er allerhande mechanismen om de
chloorverbindingen te beperken en af te breken. Voorbeelden zijn dehalogenering, hydrolyse,
fotolyse en biodegradatie. Deze processen eindigen meestal als chloriden, zoals zoutzuur
(waterstofchloride) en gewoon zout. Hierdoor is er sprake van een natuurlijke chloorcyclus,
waarbij zout het begin en het einde is.
Het huidige milieuonderzoek verzamelt intens informatie over dit proces. Dat geldt ook voor de
tussenproducten die ontstaan uit de afbraak van organische verbindingen, zowel de natuurlijke als
de industriële.
Meer info vindt u op: www.eurochlor.org/chlorine/science/chemistry.htm
witboek van chloor – november 2004 1.2-.3

witboek van chloor – november 2004 1.2-.4

2. De productie van
chloor
witboek van chloor – november 2004 1.2-.0

witboek van chloor – november 2004 1.2-.1

2.1 Zout, de grondstof voor chloor
Zout - de chemische verbinding van natrium en chloor (natriumchloride) - is voor het menselijk lichaam
net zo levensnoodzakelijk als water en lucht. Opgelost in water is het de grondstof voor de aanmaak
van chloor, natronloog en waterstof. Dat zijn drie belangrijke bouwstenen van de chemische industrie,
bouwstenen die in belangrijke mate bijdragen tot onze gezondheid, welvaart en comfort.
Zout is als een natuurlijk mineraal vrijwel onbeperkt beschikbaar. Het wordt gewonnen door de
verdamping van zeewater of door het delven of uitlogen van ondergrondse zoutlagen.
Zout is overigens meer dan een mineraal en grondstof. Het wordt in de vorm van strooizout gebruikt om
onze wegen veilig te houden, het is een conserveermiddel, een smaakstof, een waterontharder, enz…
De chemicus Justus von Liebig deed rond 1830 de volgende uitspraak: “Zout is de kostbaarste
van alle schatten die de aarde ons schenkt”. Vandaag klinkt dit overdreven: over zout beschikken,
is thans even vanzelfsprekend als stroom halen uit het stopcontact.
Zout, de chemische verbinding van natrium en chloor (natriumchloride) is voor de mens even
noodzakelijk als water en lucht. Zoals uit dit witboek blijkt, houdt vandaag zowat elk product
wel enig verband met chloor. Zout, de bron van chloor, is een van de belangrijkste grondstoffen
voor de chemische industrie. Het is ook een duurzame grondstof: de zoutvoorraden zijn bijna
onuitputtelijk.
2.1.1 Hoeveel zout is er op aarde?
Zout is vrijwel onbeperkt beschikbaar als een van de meest voorkomende mineralen op aarde.
De nu gekende zoutreserves worden geschat op ongeveer 3,7 triljoen (1.000.000 3 of 1 miljard
maal 1 miljard) ton steenzout in ondergrondse zoutmijnen en op zowat 50 quadriljoen
(1.000.000 4 of het cijfer 1 gevolgd door 24 nullen) ton ‘gewoon’ keukenzout, opgelost in
zeeën en oceanen.
Zeewater bevat 30 tot 40 gram zout per liter. Mochten de oceanen van onze planeet verdampen,
dan wordt driekwart van het aardoppervlak bedekt met een 75 meter dikke laag zout.
Het oudste zout in de aardkorst bestaat ruim 600 miljoen jaar. Het ontstond in de eerste zeeën
door een scheikundige reactie van gestold gesteente en zuur, beide afkomstig van
vulkaanuitbarstingen. Het destijds warmere klimaat deed het water verdampen en het zout bleef
achter in dikke lagen.
witboek van chloor – november 2004 2.1-1

2.1.2 Hoe win je zout?
2.1.2.1 Winning uit zeewater
In Frankrijk en Portugal wordt zout uit zeewater gewonnen door een systeem van verdamping.
Dit gebeurt in zogenaamde zoutpannen of zouttuinen (marais salants). Bij vloed wordt het
zeewater in zoutbekkens opgevangen. Het zand wordt eruit gehaald en de hete zon verdampt het
water. Het zout blijft achter op de bodem van het bekken en wordt verzameld en gezuiverd. Met
deze methode hou je per liter zeewater 24 tot 28 gram zout over.
In koudere streken gebruikt men de invriesmethode: van het zoute zeewater bevriest alleen het
water. De restoplossing wordt daardoor steeds geconcentreerder en het zout kristalliseert uit.
2.1.2.2 Winning uit ondergrondse zoutlagen
Ondergrondse zoutlagen zijn ontstaan uit verdampte binnenzeeën. De zoutlagen bleven bewaard
omdat er zich ondoordringbare klei op afzette. Is de zoutlaag dik genoeg, dan kan ze zoals
ijzererts of steenkool worden ontgonnen in ondergrondse mijnen. Dat gebeurt bijvoorbeeld in
Duitsland, Engeland en Spanje.
Op deze manier ontgonnen zout wordt steenzout of klipzout genoemd. Dat is een natuurlijk
mengsel dat voornamelijk bestaat uit natriumchloride en ongeveer anderhalve procent
verontreinigingen (zand, klei). Opgelost in water wordt het pekel waaruit de verontreinigingen
worden afgescheiden. Pekel is de grondstof voor het elektrolyseproces om chloor en natronloog
te maken. In sommige installaties kan tot 1300 ton steenzout per dag verwerkt worden. Dit is
goed voor de bereiding van 776 ton chloorgas.
Als de zoutlaag niet dik genoeg is, kan het zout door uitloging naar boven gehaald worden. Via
een boortoren wordt de zoutlaag - soms op honderden meters diep - aangeboord. Daarna wordt er
water ingepompt. Het zout lost daarin op tot pekel die omhoog wordt gepompt of geperst (met
perslucht). De pekel bevat ongeveer 300 gram natriumchloride per liter en wordt meestal
rechtstreeks verwerkt in elektrolysefabrieken. Pekelwinning vindt plaats in Nederland, Duitsland
en Denemarken.
In België worden de chloorproducenten bevoorraad met zout via aanvoer per schip, of met pekel
via pijpleiding.
witboek van chloor – november 2004 2.1-2

2.1.3 Wat kan je allemaal met zout doen?
Met keukenzout of natriumchloride kan je heel wat doen:
• het is een smaakstof in voedingsmiddelen zoals kaas en brood. Van het zout dat wij
verbruiken zit er 13% van nature uit in het voedsel. Geschat wordt dat de industrie en de
consument daar respectievelijk 44% en 43% aan toevoegen;
• het is een conserveermiddel in vlees en vis;
• in shampoo wordt het toegepast als verdikkingsmiddel;
• het is een waterontharder in de vaatwasmachine en in het koelwater van fabrieken;
• het wordt ingezet als strooizout tegen gladheid op de wegen. In een doorsnee Belgische winter
wordt een kleine 100.000 ton zout gestrooid;
• opgelost in water is het de grondstof voor de aanmaak van chloor, natronloog en waterstof;
• het is een mineraal, nodig voor het lichaam:
het vocht rond onze lichaamscellen bevat natrium en chloor, de twee bestanddelen
van zout. Zonder zout zouden wij uitdrogen en sterven;
natriumionen zijn onmisbaar in het zenuwstelsel en de spieren: zij helpen bij het
overbrengen van de zenuwimpulsen;
chloorionen vormen een deel van het maagzuur (‘zoutzuur’), dat ons voedsel mee
verteert;
bovendien hebben chloorionen volgens recent onderzoek ook een ondersteunende rol
in het menselijk afweersysteem.
Een goed functionerend lichaam heeft per dag meerdere grammen zout nodig. Een deel daarvan
verdwijnt immers door zweet (ongeveer één gram), urine en ontlasting. Dat zout moet steeds
worden aangevuld. Daarom zijn bakkers wettelijk verplicht zout in het brood te doen. Sportlui die
grote inspanningen leveren gedurende een lange tijd, zoals de renners in de Ronde van Frankrijk,
drinken water waarin zout is opgelost.
Ook bij dieren wordt tussengekomen in de zouthuishouding. Tijdens de rennen zweet een paard
veel en verliest dus zout. Runderen en andere graseters verbruiken veel kalium door hun
vegetarische voeding en verliezen nog meer zout bij het melken. Dieren krijgen daarom likstenen
met zout.
Te veel zout werkt een hoge bloeddruk in de hand. Te weinig zout is ook slecht voor de
gezondheid: ziekenhuispatiënten en mensen met uitdrogingsverschijnselen krijgen
infuusvloeistof (een fysiologische oplossing met 0,9% zout) toegediend.
witboek van chloor – november 2004 2.1-3

2.1.4 Ook leuk om te weten…
• Gedurende eeuwen is zout vooral gebruikt als conserveermiddel. Er bestonden nog geen
koelinstallaties of beschermend verpakkingsmateriaal en zout diende om voedingsmiddelen te
bewaren of in te maken.
• Zout was destijds moeilijker te winnen dan nu. Dat maakte het zo waardevol dat er steden
ontstonden op plaatsen waar het witte goud werd gewonnen en verhandeld.
• In het Oude Rome werd het loon van de soldaten uitbetaald in zout. Vandaar het woord salaris
dat van het Latijnse sal (zout) is afgeleid.
• In vele landen hief de overheid belasting op het onmisbare zout. Soms was die belasting zo
onredelijk zwaar dat ze een politieke omwenteling veroorzaakte. Zo verloren de Britten het
pleit in hun grootste kolonie India. Gandhi en zijn volgelingen trokken naar de Indische
Oceaan waar ze - met zeer beperkte middelen - zelf zout wonnen.
• Door het gebruik van zout voor het conserveren van levensmiddelen vind je het woord zout of
sal soms terug in de naam van het voedsel zelf. In Italië bijvoorbeeld heten vleeswaren
salume, de delicatessenwinkel salumeria en worst salsiccia of salami. In het Frans is worst
saucisse en schorseneren salsifis. In het Nederlands kennen we woorden als saucijs, saus en
salade.
witboek van chloor – november 2004 2.1-4

2.2 Hoe maak je chloor? Elektrolyseprocessen
en koppelproducten
Chloor wordt geproduceerd volgens drie verschillende processen. Hierbij ontstaan telkens
natriumhydroxide en waterstof als koppelproducten.
De industrie doet alles om de impact van de productieprocessen op milieu, veiligheid en gezondheid zo
klein mogelijk te houden.
Chloor maak je door de elektrolyse 1 van gezuiverde en geconcentreerde pekel, een oplossing van
natriumchloride (keukenzout - NaCl) in water. Bij die elektrolyse ontstaat niet alleen gasvormig
chloor maar ook de koppelproducten natriumhydroxide (natronloog - NaOH) en waterstof (H2).
Zout + Water = Chloor + Natronloog + Waterstof
58,5 g 18 g 35,5 g 40 g 1 g
Om veiligheidsredenen is elke elektrolyse uitgerust met een installatie die het sterk
geconcentreerde chloor kan omzetten in het laag geconcentreerde hypochloriet.
Er zijn drie verschillende processen:
• het kwikamalgaamproces of kortweg: kwikproces;
• het diafragmaproces;
• het membraanproces.
2.2.1 Het kwikproces
Het kwikproces is de oudste industriële techniek. De eerste elektrolyse werd gebouwd in 1888.
Deze methode heeft zich vooral in Europa ontwikkeld en is verantwoordelijk voor 46% van de
huidige productiecapaciteit.
Dit zijn de stappen:
• De elektrolysecel bevat een anode van titaan. Die wordt geplaatst boven het kwik dat op de
celbodem vloeit als kathode.
• Onder invloed van een elektrische gelijkstroom doorheen een natriumchloride-oplossing
(NaCl), ontstaat chloorgas (Cl2) aan de anode. Dit gas is zeer warm (93,3°C) en vochtig.
Daarom wordt het gekoeld, gedroogd en vervolgens samengeperst en bevroren. Zo ontstaat
vloeibaar chloor dat opgeslagen en vervoerd kan worden.
1 Elektrolyse: scheidingstechniek die gebruik maakt van elektrische stroom die door een elektrolyt
[(chemische verbinding in opgeloste toestand) zoals bijvoorbeeld keukenzoutoplossing (NaCl + H2O)]
gestuurd wordt. Hierdoor ontstaat migratie van ionen (Cl - , Na + , OH - , H + ) naar de elektroden (anode en
kathode) en wordt de chemische verbinding gesplitst in haar bestanddelen. Bij het industriële proces wordt een
spanning van 4 à 4,5 volt gebruikt met een stroomsterkte van 250.000 ampère.
witboek van chloor – november 2004
2.2-1

• Op de kwikkathode ontstaat metallisch natrium (Na) dat samen met het kwik een amalgaam
vormt. Een amalgaam is een legering van kwikzilver met een ander metaal. Dit amalgaam
wordt aan de cel onttrokken en naar een afzonderlijke reactor gestuurd waar het reageert met
gedemineraliseerd water (H2O). Bij deze reactie komt er waterstof vrij (H2) en vormt er zich
rechtstreeks een 50% -oplossing van natriumhydroxide (NaOH). Hierdoor regenereert het
kwik en kan het opnieuw naar de elektrolysecel worden gestuurd.
• De verdunde pekeloplossing uit de elektrolysecel wordt achtereenvolgens gedechloreerd,
geconcentreerd, gezuiverd en opnieuw verzadigd met zout en terug in omloop gebracht.
• Deze reactie die in twee fasen verloopt, levert zeer zuivere eindproducten op.
Over de impact vanhet kwikelektrolyseproces op het milieu en de gezondheid verneem je meer in
hoofdstuk 2.3.
Verzadigde pekel
Amalgaam
NaCl
Cl2 +
H2
-
Uitgeputte pekel
PEKELBEREIDING
Hg
ELEKTROLYSECEL
Water NaOH 50%
2.2.2 Het diafragmaproces
ONTLEDINGSCEL
Het diafragmaproces heeft zich vooral in de Verenigde Staten ontwikkeld. In Europa neemt het
ongeveer 18% van de chloorproductie voor zijn rekening.
Bij het diafragmaproces wordt gebruik gemaakt van een cel met een diafragma van asbestvezel.
Het diafragma voorkomt vermenging van chloor met waterstof en natriumhydroxide. Die wordt
geplaatst op een stalen draagnet dat als een kathode fungeert. In het kathodecompartiment komt
witboek van chloor – november 2004
2.2-2

waterstof vrij en ontstaat natriumhydroxide onder de vorm van een oplossing van 10 tot 12% in
pekel. Deze pekel bevat nog 10 tot 15% niet-omgezet zout. Nadeel is dat het natronloog
opgeconcentreerd en het resterend zout uitgekristalliseerd moet worden. Dit is qua investering en
energieverbruik een dure processtap. Bovendien is de loogoplossing voor bepaalde toepassingen
onvoldoende zuiver, omdat ze nog ongeveer 1% zout bevat.
Momenteel wordt bekeken of het mogelijk is het asbestdiafragma te vervangen door een
diafragma in synthetisch materiaal.
Verzadigde pekel
+ -
Cl2 H2
Na +
Titaan anode Stalen kathode
2.2.3 Het membraanproces
NaOH 12%
+ uitgeputte pekel
Asbest diafragma
Deze techniek werd in de jaren zeventig ontwikkeld en lijkt op het diafragmaproces.
De cel wordt in twee compartimenten verdeeld door een poreus membraan. Dat werkt als een
soort ionenwisselaar: het membraan bestaat uit een polymeerskelet dat aan beide zijden
geperfluoreerd is. Daarop zijn de twee groepen cationenwisselaars gegreffeerd: de sulfonische
aan de anode, de carboxylische aan de kathode. Het anodecompartiment wordt gevoed door
gezuiverde en met natriumchloride verzadigde pekel. Het kathodegedeelte krijgt gedemineraliseerd
water. Er komt chloor vrij aan de anode en waterstof aan de kathode. De natriumionen
bewegen zich via het membraan naar het kathodecompartiment. Daar vormt zich natronloog door
reactie met het aanwezige water. Deze 32%-ige oplossing wordt vervolgens ingedampt tot een
eindconcentratie van 50%.
De membraantechniek biedt twee voordelen:
• het benadert het lage energieverbruik van de diafragmacellen;
witboek van chloor – november 2004
2.2-3

• het produceert zeer zuiver natronloog.
•
Dit proces is goed voor 33% van het in Europa gemaakte chloor.
+ -
Cl2 H2
Na +
Uitgeputte pekel NaOH 32%
Titaan anode Nikkel kathode
Poreus membraan
Verzadigde pekel Gedemineraliseerd water
2.2.4 Zuurstof-gedepolariseerde cathodes
Recent werden proeven gedaan met zuurstof-gedepolariseerde cathodes. Door zuurstof te
reduceren in plaats van waterstof te produceren zou men bijkomend 30% energie kunnen
besparen. Deze veelbelovende techniek zou men zonder veel problemen kunnen toepassen op
bestaande installaties. Voorlopig heeft zij een aandeel van 3% van het totale productiegebeuren.
2.2.5 Wat gebeurt er met de koppelproducten?
Wanneer je chloor maakt, krijg je automatisch ook de koppelproducten natriumhydroxide en
waterstof.
Natriumhydroxide heeft net als chloor een zeer ruim toepassingsgebied. Met natriumhydroxide
worden papierpulp, zeep en textielvezels gemaakt. Het wordt gebruikt bij het neutraliseren van
zuur water in waterzuiveringsinstallaties, het reinigen van drankflessen en tanks, het verwijderen
van kleurstoffen bij papierrecyclage, het wassen van rookgassen in thermische centrales, het
produceren van aluminium, enzovoort. (Voor meer informatie, zie hoofdstuk 2.5.: Natronloog).
Waterstof wordt in de chloorfabriek opgevangen en opnieuw gebruikt als brandstof. Waterstof zal
ongetwijfeld een nieuwe belangrijke energievector worden, zoals elektriciteit dat was aan het
witboek van chloor – november 2004
2.2-4

einde van de negentiende eeuw. Een energievector, maar geen energiebron, omdat voor de
productie van waterstof andere energie nodig is.
Hoe werkt het?
Het principe van de brandstofcel is eenvoudig: elektriciteit opwekken door de energie om te
zetten die vrijkomt bij de chemische reactie tussen zuurstof (uit de lucht) en waterstof. Een
brandstofcel levert dus elektriciteit op en … zuiver water. Het verbranden van waterstof geeft
geen enkel ongewenst neveneffect: er komen geen zure gassen vrij, geen broeikasgassen, geen
rook, geen stof … enkel waterdamp. Bovendien is waterstof een onuitputtelijke grondstof. Het
zou wel eens dè brandstof kunnen worden voor zuivere voertuigmotoren en voor verwarming. De
Amerikaanse ruimteveren vliegen al een hele tijd op waterstof. Er rijden nu al bussen en auto’s
die waterstof als energieleverancier voor de elektrische, geluidsarme en pollutievrije motoren
gebruiken. Zij kunnen tanken aan speciale bevoorradingsstations en de waterstof opslaan in
hogedruktanks van 250 bar. Brandstofcellen zullen de batterijen vervangen in laptops, GSM’s,
video’s en andere toestellen.
Behalve als brandstof wordt waterstof gebruikt in de voedingsindustrie (margarine), in de
elektronica (chips), in de petroleumnijverheid (hydrogenatie tot belangrijke tussenproducten als
b.v. ammoniak) en in vele scheikundige synthesen, (waterstofperoxide, aniline,
kunststofproductie, …) alsook bij het maken van glas.
witboek van chloor – november 2004
2.2-5

witboek van chloor – november 2004
2.2-6

2.3 Wat is de impact van het kwik-
elektrolyseproces op het milieu?
Kwik wordt gebruikt bij één van de drie processen om chloor te maken. In Europa zijn 46% van de
chloorproductie-installaties gebaseerd op het kwikproces. Dit percentage zal geleidelijk dalen in de
volgende jaren omdat de chloorproducenten verouderde fabrieken sluiten en overschakelen op andere
productieprocessen.
De Europese chloorindustrie loosde in 2003 minder dan 6 ton kwik in het milieu hetgeen overeenkomt
met 1,15 gram per ton chloor. Dit is per ton chloorcapaciteit een vermindering van 74% in tien jaar en
96% t.o.v. het begin van de metingen in 1977. De chloorproducenten hebben zich geëngageerd om dit
cijfer verder te doen dalen tot minder dan 1 gram kwik per ton in 2007.
De emissie van kwik door de Europese chloorindustrie wordt geschat op slechts 0,2% van de totale
kwiklozingen op aarde.
Zowel de natuur als de mensen zijn er voor verantwoordelijk dat er kwik in het milieu terechtkomt.
Kwik is een chemisch element dat overal voorkomt. Het is afkomstig van zowel natuurlijke als
menselijke bronnen en heeft een complexe bio- en geochemische 1 cyclus. Kwik komt in de
natuur voor in onder meer vulkanen, geisers, warmwaterbronnen, grondwater, oppervlaktewater
en oceanen. Mensen brengen kwik in het milieu door het smelten en raffineren van
kwikhoudende ertsen, afvalverbranding, energieopwekking uit fossiele brandstoffen, bepaalde
industriële productieprocessen, enzovoort. 22% van de jaarlijks wereldwijd gebruikte
hoeveelheid kwik wordt verwerkt in elektrische en elektronische apparatuur, b.v. als sensoren,
TL-lampen, relais, schakelaars van kaarten voor printplaten, extra dunne computerschermen.
2.3.1 Wat is de invloed van kwik op milieu en
gezondheid?
De milieueffecten van kwik zijn een gevolg van bioaccumulatie (opstapeling in levende
organismen). Voor de meeste organismen is kwik al giftig bij een relatief lage concentratie in het
milieu. Kwik kan een grote verscheidenheid aan chemische verbindingen vormen, zowel
organische als anorganische. Dit gebeurt in combinatie met koolstof, chloor, stikstof en andere
chemische elementen. Eens vrijgekomen in het milieu, kunnen kwik en zijn verbindingen
chemisch veranderen als gevolg van fotolytische (onder invloed van het licht) en/of (bio)
chemische mechanismen. Volgens Zweedse studies zou een toenemende zuurgraad als gevolg
van zure regen, een van de factoren zijn die de kwikconcentraties in het milieu verhogen.
1 Geochemie: tak van de scheikunde die zich bezighoudt met de verdeling van de chemische elementen op aarde en van hun
kringloop.
witboek van chloor – november 2004
2.3-1

Kwik is zeer persistent in het milieu. Het beïnvloedt de lucht- en waterkwaliteit nog jarenlang na
de menselijke activiteiten of natuurlijke gebeurtenissen die dit kwik in het milieu brachten. Kwik
is het meest giftig in de vorm van organische kwikverbindingen, in het bijzonder als methylkwik.
Onderzoek wijst tevens uit dat kwik in een zuur milieu een methyleringsreactie kan ondergaan
met vorming van methylkwik.
Gemethyleerd kwik kan zich gemakkelijk in levende organismen ophopen en komt via vissen in
de voedselketen terecht. Kwik is giftig bij inademing, inname langs de mond en aanraking met de
huid. Het kan schade toebrengen aan de hersenen.
2.3.2 Welke maatregelen worden getroffen?
Industriële kwiklozingen worden reeds verscheidene jaren zeer streng gereglementeerd met een
sterke afname tot gevolg. Kwikconcentraties zijn fel gedaald, zowel in sedimenten (bezinksel,
afzetting) als in vis uit waters nabij industriegebieden.
De commissies van Oslo en Parijs (OSPARCOM) regelen de bescherming van de Noordoost-
Atlantische maritieme zone. Zij hebben de jaarlijkse kwikemissiegrenswaarden in de lucht
vastgelegd op 2 gram per ton geïnstalleerde productiecapaciteit. Deze normen zijn bindend voor
alle lidstaten. De Europese chloorproducenten voldoen ruimschoots aan deze grenswaarde. In
2003 werd slechts 1,05 gram kwik per ton chloorcapaciteit geregistreerd.
De 4 de en laatste “dochter” directive van de uit 1996 daterende Air Quality Framework Directive
werd in april 2004 door het Europees Parlement en door de Raad van Ministers goedgekeurd.
Voor de aanwezigheid in de lucht van een aantal gevaarlijke stoffen zoals arsenicum, cadmium,
enz. werden streefcijfers vastgelegd, te behalen voor december 2012. Voor kwik werden geen
cijfers vooropgesteld. Men is immers tot het besluit gekomen dat het kwikgehalte van de
omgevingslucht geen risico betekent voor de gezondheid van de mens.
In de laatste 10 jaar zijn in West-Europa de kwikemissies per ton chloorcapaciteit met 74%
verminderd tot een totaalemissie van minder dan 6 ton in 2003. Dit laag cijfer moet bekeken
worden in de context van het totale wereldvolume van 16.000 ton (bron OESO) kwiklozingen per
jaar, zowel natuurlijke als menselijke. De belangrijkste bron als gevolg van menselijke
activiteiten is de verbranding van fossiele brandstoffen, met name petroleum en steenkool.
De Europese chloorindustrie vertegenwoordigt ongeveer 25% van de wereldcapaciteit van
chloor. Hiervoor gebruikt zij veelal (46%) het kwikproces. De productie-eenheden die werken
met het kwikproces voldoen aan de normen die door de overheid opgelegd zijn. Dankzij
volgehouden saneringsinspanningen zijn de kwikemissies sterk gedaald en vormen ze geen echt
probleem meer voor het milieu. Door een blijvende optimalisatie van de Europese
witboek van chloor – november 2004
2.3-2

kwikelektrolyses zullen de kwikemissie de volgende jaren verder afnemen. In 1998 hebben de
chloorproducenten zich geëngageerd om het cijfer verder te doen dalen tot minder dan 1 gram
kwik per ton chloorcapaciteit in 2007.
Dit is slechts één van de zes verbintenissen die de West-Europese chloorindustrie vrijwillig heeft
aangegaan. De andere vijf zijn:
• Er worden geen nieuwe installaties meer gebouwd die met het kwikproces werken. Er zullen
alternatieve technologieën worden aangewend voor iedere nieuw te bouwen
chloorelektrolyse-eenheid. Deze zullen met de best beschikbare technieken (BBT) worden
opgericht.
• De bestaande kwikinstallaties worden afgebouwd op het einde van hun levensduur en ten
laaste in 2020.
• De ontmantelde fabrieken worden niet aan derden overgedragen voor hergebruik.
• De kwikemissies zullen per bedrijf bekend gemaakt worden en beschikbaar zijn voor audit
door derden.
• Het zuivere kwik afkomstig van gesloten cellen zal op een veilige en milieuvriendelijke
manier opgeruimd worden.
2.3.3 Wat gaat er gebeuren met de 12.000 ton
zuiver kwik dat vrijkomt?
Als al de elektrolyse-installaties in West-Europa die nu met het kwikproces werken, sluiten of op
een andere proces overschakelen, komt er in de loop van de volgende jaren ongeveer 12.000 ton
zuiver kwik ter beschikking. Deze grote hoeveelheid dekt de vraag naar kwik op de wereldmarkt
voor meerdere jaren.
De bedrijven hebben via Euro Chlor een akkoord gesloten met de enige Europese kwikproducent:
Minas de Almaden in Spanje om deze enorme hoeveelheid aan hen over te maken. Dat bedrijf zal
zijn productiehoeveelheid zo aanpassen, d.w.z. verminderen, dat er geen marktverstoring
optreedt. Deze overeenkomst blijkt de best haalbare en de meest milieuvriendelijke te zijn.
Tot nog toe werd meer dan 1000 ton kwik naar Spanje verscheept.
Up-to-date info: zie www.eurochlor.org/chlorine/news/nordicclminmercuryworkshop.doc
witboek van chloor – november 2004
2.3-3

witboek van chloor – november 2004
2.3-4

2.4 Hoe veilig is het vervoer van chloor?
In West-Europa wordt jaarlijks meer dan 9 miljoen ton chloor geproduceerd. Het vervoer daarvan wordt
zo beperkt mogelijk gehouden. Het bedraagt momenteel minder dan 10%.
Chloor vervoeren is niet zonder gevaar, maar de risico’s zijn goed gekend en beheersbaar. Technische
voorzieningen, organisatorische maatregelen en een strikte controle moeten veilig transport en opslag
waarborgen. De kans dat er zich een ontsnapping van chloor voordoet is miniem. Samenwerking tussen
producenten en vervoerders maakt het mogelijk een gevaarlijke stof toch veilig op te slaan en te
transporteren.
Het Belintra-systeem (1) is een voorbeeld van die samenwerking: de chemische sector levert bijstand bij
transportongevallen met gevaarlijke stoffen.
Chloor is ongetwijfeld een gevaarlijke stof. Het is niet brandbaar of explosief, maar wel giftig.
Het werkt bijtend op ogen, huid en luchtwegen. Het is een geelgroen gas met een doordringende
geur.
Zuiver chloor is bij omgevingstemperatuur gasvormig. Voor transport moet het worden gekoeld
en samengedrukt. Het wordt dan vloeibaar en zwaarder dan lucht. Bij een lek verspreidt het zich
over de bodem en reageert met lucht tot giftig chloorgas. De meest eenvoudige manier om aan
een chloorvergiftiging te ontsnappen is dan ook zich naar een hoger gelegen niveau te
verplaatsen. Door snel maatregelen te nemen zoals het aanleggen van een watergordijn kan de
chloorconcentratie in de atmosfeer sterk verminderd en onschadelijk gemaakt worden.
In verbindingen is chloor vaak minder of zelfs helemaal niet gevaarlijk. De bekendste
ongevaarlijke verbinding is die van chloor en natrium tot natriumchloride of keukenzout.
(1) Het internationale ICE (International Chemical Environment) zorgt voor grensoverschrijdende uitwisseling
van gegevens. In België maakt het deel uit van BELINTRA, een systeem van samenwerking met de federale
overheid, waarbij de chemische sector bijstand levert bij transportongevallen met gevaarlijke stoffen.
BELINTRA, dat voluit staat voor “Belgian Intervention System for Transport Accidents” kadert in de
“Responsible Care”-filosofie. Het kan rekenen op de inzet van specialisten en speciaal materieel van 62
chemische bedrijven die hun expertise op het vlak van gevaarlijke producten in dienst stellen van brandweer,
Civiele Veiligheid en politiediensten en dit 7 dagen op 7 en 24 uur per dag. BELINTRA wordt voorgesteld in
een brochure uitgegeven door Fedichem. Ze is verkrijgbaar bij de Federatie van de Chemische Industrie, Maria-
Louizasquare 49, B-1000 Brussel, (02)238 97 11,
fax (02)231 13 01, postmaster@fedichem.be, www.fedichem.be.
N.B.: Responsible Care is de naam die over de ganse wereld wordt gebruikt voor het vrijwillig initiatief van de
chemische industrie waarbij de bedrijven er zich formeel toe verbinden om hun prestaties op het gebied van
gezondheid, milieu en veiligheid voortdurend en op meetbare wijze te verbeteren en daarover open te
communiceren met het publiek.
witboek van chloor – november 2004
2.4-1

2.4.1 Cijfers
In het jaar 2003 werd in Europa 9,5 miljoen ton chloor geproduceerd in 84 fabrieken. België
neemt daarvan een kleine 800.000 ton voor zijn rekening met vier fabrieken. Deze zijn gevestigd
in Antwerpen (2), Tessenderlo en Jemeppe-sur-Sambre.
78% van de Europese productie wordt ter plaatse verwerkt en gebruikt. 13% wordt per
pijpleiding getransporteerd naar grootverbruikers. De overige 9% wordt vervoerd naar andere,
hoofdzakelijk kleinere gebruikers. Voor de bulk (7%) gebeurt dit per spoor. Voor de kleine
verpakkingen (vaten en cilinders: 2%) eveneens met speciaal uitgeruste vrachtwagens. Vervoer
over het water is gestopt in 1996.
2.4.2 Preventieve veiligheidsacties
BelgoChlor adviseert het vervoer van vloeibaar chloor tot een minimum te beperken. Ze moedigt
de bedrijven aan om zich nabij een productie-eenheid te vestigen en aldus de transportafstand zo
kort mogelijk te houden. Het vervoer per pijpleiding krijgt de voorkeur omdat aan- en
afkoppelingshandelingen worden vermeden en zodoende de risico’s worden verminderd.
Om ongelukken te vermijden, wordt chloor vaak onder een andere vorm getransporteerd die
minder potentieel gevaar oplevert.
Voor de productie van vinylchloride, de grondstof van PVC, kan chloor worden aangevoerd in de
vorm van dichloorethaan. Dat is ook een gevaarlijke stof, maar omdat het bij kamertemperatuur
een vloeistof is, is er geen risico dat er bij een lek een giftige gaswolk ontstaat.
Chloor als desinfectiemiddel voor zwem- en drinkwater wordt getransporteerd als vloeistof:
natriumhypochloriet is de vorm waarin het ook wordt toegepast. Hierin geldt dezelfde regel:
hypochloriet is op zichzelf een gevaarlijke stof om mee om te gaan, maar het vormt bij een
eventuele ontsnapping geen gevaarlijke gaswolk.
De laatste 50 jaar werden in Europa alle ongevallen die te maken hadden met opslag en vervoer
van chloor geregistreerd. In die periode heeft zich nooit een ongeval voorgedaan met dodelijke
afloop en dat wil de chloorindustrie zo houden. In 2001 waren er, spijtig genoeg, twee ongevallen
te betreuren waarbij vier gekwetsten vielen.
Het transport en de opslag van chloor zijn strikt gereglementeerd.
Het vervoer van grote hoeveelheden gebeurt per pijpleiding of via het spoor met speciale
ketelwagons. Deze zijn onder meer voorzien van speciale ventielen met een gecombineerde
binnen- en buitenafsluiter. Hierdoor kan er tijdens het vullen en leegmaken geen chloor
witboek van chloor – november 2004
2.4-2

ontsnappen. De ventielen zijn zo geplaatst dat ze bij een eventuele schok of val niet kunnen
afbreken.
Kleine hoeveelheden chloor worden vervoerd in speciale vaten en gascilinders. Ook hier gelden
strenge eisen voor zowel het ontwerp, de constructie als de etikettering. Net zoals ketelwagons
worden vaten en cilinders regelmatig gecontroleerd en onderhouden.
De Europese chloorproducenten, verenigd in Euro Chlor, hebben een gedragscode 1 ontwikkeld.
Die behandelt alle aspecten van zowel het vervoer als het laden en lossen en dat voor zowel
opslagtanks als voor kleine verpakkingen. Ook de werkwijze bij incidenten is erin opgenomen.
Voor gans Europa werden bovendien procedures voor dringende interventies uitgewerkt. Teams
van deskundigen bieden binnen de kortste tijd hulp wanneer zich tijdens het vervoer een ongeval
voordoet. Het Belgische BELINTRA-systeem (zie voetnota op p. 2.4-1) levert bijstand bij
transportongevallen met gevaarlijke stoffen.
Producenten, gebruikers en vervoerders van chloor wisselen al 35 jaar informatie uit op Europees
vlak. De bedoeling is risico’s te signaleren en uit te sluiten. Daartoe heeft Euro Chlor GEST in het
leven geroepen (Groupement d’Etudes de la Sécurité et de Transport). De uitwisseling van
informatie resulteert in aanbevelingen voor het omgaan met chloor.
De gedragscode omvat inmiddels reeds meer dan 100 aanbevelingen en technische standaarden.
Een van de belangrijkste taken van Euro Chlor, is het permanent bijwerken van deze informatie.
Ze zorgt er ook voor dat haar aanbevelingen door alle leden toegepast worden.
1 De gedragscode bevat een aantal aanbevelingen zoals :
Veiligheid van het transport van vloeibare chloor in bulk per ketelwagen (gedragscode 80/89).
Veiligheid van het transport van vloeibare chloor in bulk per tankwagen (gedragscode 73/20).
Tanks en isocontainers voor het transport van vloeibare chloor onder druk (gedragscode 74/31).
Principe van installatieontwerpen voor het leegmaken van tanks en isocontainers voor spoor- en wegvervoer
(gedragscode 78/73).
Principe van installatieontwerpen voor het vullen van tanks en isocontainers voor spoor- en wegvervoer
(gedragscode 78/74).
Kraan met pneumatisch ventiel te gebruiken op de tanks en isocontainers voor spoor- en wegvervoer (75/46).
Ketelwagens voor het vervoer van vloeibare chloor onder druk (78/72).
Dringende transfer van vloeibare chloor (90/162).
Schroefdraadartikelen te gebruiken bij chloor (88/134).
Cilindercontainers: bouw en behandeling (88/136).
Principes voor veilige distributie van chloor (91/163).
witboek van chloor – november 2004
2.4-3

witboek van chloor – november 2004
2.4-4

2.5 Natronloog, een koppelproduct van
chloor met een waaier van
toepassingen
Chloor wordt industrieel geproduceerd door de elektrolyse van pekel (keukenzout in water). Als
koppelproducten ontstaan natronloog en waterstof. Net zoals chloor, zijn deze stoffen zeer reactief maar
ook bijzonder nuttig.
Natronloog is een relatief goedkope, oplosbare, neutraliserende stof. Het is een van de meest gebruikte
industriële chemicaliën met een brede waaier aan toepassingen.
2.5.1 Een product met vele namen
• Nederlands: natriumhydroxide, bijtende soda, caustic soda, natronloog.
• Frans: soude caustique, hydroxide de sodium, lessive de soude, lessive caustique.
• Duits: Ätznatron, Natriumhydroxid., Natronlauge.
• Engels: caustic soda, sodium hydroxide.
De scheikundige verbinding NaOH staat voor de algemene benaming natriumhydroxide. De
oplossing van natriumhydroxide in water heet natronloog. Dit is niet alleen de meest gebruikte
benaming maar ook de verschijningsvorm waarin het product het meest gebruikt wordt. De vaste
stof (korrels, schilfers) die je verkrijgt door het indampen van de loog wordt bijtende of caustic
soda genoemd.
2.5.2 Een product met een lange geschiedenis
De Egyptenaren verstonden de kunst om uit soda (natriumcarbonaat) en kalk natronloog te
bereiden en aldus ruwe zepen te vervaardigen. Hun methode werd later ook in Europa
toegepast zonder dat onze voorouders de eigenlijke aard van de chemische reacties en de
samenstelling van het verkregen product kenden.
In de 18de eeuw slaagde de Schotse chemicus Black erin de bereidingswijze te verklaren.
Berthollet en Davy stelden vast dat natronloog een eenvoudige chemische verbinding is,
bestaande uit natrium (Na), zuurstof (0) en waterstof (H).
Technologische ontwikkelingen leiden tegen het einde van de 19 de eeuw tot de opkomst van een
nieuw productieproces van natriumhydroxide. De fabricage door middel van elektrolytische
ontleding van een natriumchloride-oplossing (pekel) werd mogelijk op industriële schaal. De
eerste elektrolyse werd gebouw in 1888. Dit procédé is sindsdien voortdurend verbeterd.
witboek van chloor – november 2004 2.5-1

2.5.3 Wat zijn de eigenschappen?
Het product heeft drie verschijningsvormen: natriumhydroxide, natronloog en bijtende soda.
• Natriumhydroxide is een kristallijne, vaste stof met een draderige structuur die ongeveer twee
keer zo zwaar is als water. De kleur is matwit, gedeeltelijk doorzichtig;
• Natronloog is een heldere, kleurloze, stroperige oplossing van natriumhydroxide in water. Het
is niet vluchtig en onbrandbaar. De concentratie voor leveringen bedraagt doorgaans 33 of 50
gewichtsprocent, naargelang het toepassingsgebied. Het is een sterke, corrosieve (bijtende)
base die heftig reageert met zuren. Bij het verdunnen komt zeer veel warmte vrij. Het is een
stabiel product dat geen schadelijke invloed ondervindt van licht en warmte. Wel verontreinigt
het snel door de materialen die het zelf aantast;
• Natronloog dient als grondstof voor de productie van bijtende (caustic) soda onder de vorm
van schilfers en korrels. Dit gebeurt door indamping bij een temperatuur van 390 °C tot een
eindconcentratie van 98 à 99%.
2.5.4 Hoe werk je veilig?
Zowel natronloog als caustic soda zijn sterk bijtende stoffen. Vermijd direct contact met het
lichaam door aangepaste kledij. Rubber en PVC zijn zeer goed bestand tegen natronloog en zijn
dus aangewezen voor schoeisel, schort en handschoenen. Het gebruik van een afgesloten
veiligheidsbril is verplicht.
2.5.5 Hoe maak je natriumhydroxide?
Onder invloed van een elektrische stroom tussen twee elektrodes (anode en kathode) worden de
molecules natriumchloride (keukenzout) en water uit elkaar gehaald. Er vormt zich chloor aan de
anode en natronloog en waterstof aan de kathode. De industriële productie van één ton chloor
gaat gepaard met de productie van 1,1 ton natriumhydroxide (gerekend als 100% NaOH).
Deze methode wordt toegepast voor 98% van alle geproduceerde natriumhydroxide. Andere
methodes zijn duurder en worden daarom minder gebruikt. In plaats van natriumchloride kan ook
kaliumchloride gebruikt worden als grondstof. Het eindproduct is dan kaliumhydroxide.
Er zijn drie verschillende processen voor de productie van chloor, waterstof en natronloog: het
kwikproces, het diafragmaproces en het membraanproces. Voor meer informatie hierover, ga
naar hoofdstuk 2.2.
2.5.6 Hoeveel natriumhydroxide wordt er
gemaakt?
In 2003 werd in West-Europa 9,7 miljoen ton natriumhydroxide (gerekend als 100% NaOH)
geproduceerd. De vraag naar natriumhydroxide en chloor op de wereldmarkt wordt gestuurd door
witboek van chloor – november 2004 2.5-2

zeer uiteenlopende factoren. De producenten moeten daarom ook de afzetmarkten nauwgezet
blijven volgen en zowel productiequota als prijzen voortdurend bijsturen.
2.5.7 Waarvoor gebruik je natriumhydroxide en/of
natronloog?
Natriumhydroxide is een sterke base die zeer goed oplosbaar is in water. Het heeft een zeer ruim
toepassingsgebied :
• het levert het natrium-ion, nodig voor de synthese van natriumverbindingen die een basisch
midden vereisen (silicaten, perboraten, fosfaten, ...)
• het verzekert een zeer reactief midden dat nodig is voor substitutie- of
condensatiemechanismen en zuivere en oplosbare tussenproducten levert.
Pulp & papier
12%
Toepassingsgebieden natronloog
Consumenten
producten
7%
2.5.7.1 Aluminiumindustrie
Chemicaliën
52%
Metalen &
mineralen
9%
Waterbehandeling
3%
Andere
17%
De aluminiumnijverheid extraheert aluminiumoxide uit bauxieterts met behulp van
natriumhydroxide.
2.5.7.2 Papier- en pulpindustrie
Natronloog vervult een specifieke rol bij het bleken van papierpulp. Het activeert nl. het
blekend effect van waterstofperoxide.
witboek van chloor – november 2004 2.5-3

• Chemische pulp: de chemische ontsluiting van rondhout houdt de cellulosevezels intact. Het
zorgt voor een blijvend wit en resistent papier dat ideaal is voor schrijf- en drukwerk;
• mechanische pulp: houtspaanders worden in een bad met onder meer natronloog
ondergedompeld en vervolgens fijngemalen. Deze pulp is geschikt voor minder hoogstaande
papiersoorten, zoals voor kranten en golfkarton;
• gerecycleerde pulp: het ingezameld en gesorteerd papier wordt in een alkalische oplossing met
onder meer natronloog omgezet tot pulp. Die pulp is geschikt voor verpakkingspapier en -
karton en is goed voor 50% van het krantenpapier;
• papierfabricage: voor het aanmaken van een coating-suspensie 1 . Een coating is een glanzende
bedekkings- of afwerkingslaag.
Voor meer informatie over papierproductie, zie ook hoofdstuk 3.10.
2.5.7.3 Chemische industrie
Natriumhydroxide behoort tot de meest gebruikte neutraliserende stoffen en chemische
tussenproducten. Zo wordt het toegepast bij de productie van silicaat, aluminaat,
natriumcyanuraat (afvalwaterbehandeling), -hypochloriet, -polycyanuraat en -chloorcyanuraat
(behandeling van zwembadwater), polycarbonaat (kunststof voor huishoudartikelen) en
epoxyharsen.
Het is een uitstekend droogmiddel en geschikt om de restgassen van verbrandingsovens te
ontdoen van zure componenten.
De naleving van de Europese normen betreffende de uitstoot van gasvormige componenten,
vereist binnen de sectoren energieproductie en afvalverbranding steeds doeltreffendere
zuiveringstechnieken. Qua toe te passen zuiveringsmethode wordt door ingenieursbureaus die
gespecialiseerd zijn in de behandeling van rookgassen, wassing in een scrubber met een
alkalische oplossing, zoals natronloog, aanbevolen.
De concentratie die wordt gebruikt varieert afhankelijk van de te bereiken zuiveringsrendementen
en de specifieke economische omstandigheden. Door de prestaties van deze zuiveringstechnologie
kan een afname van de uitstoot van verzurende stoffen (HCl, SO2, enz.) en van zware
metalen worden gerealiseerd binnen de randvoorwaarden van Europese en nationale normen.
2.5.7.4 Gas- en aardoliewinning
Natronloog is een belangrijke hulpstof bij boringen naar olie of gas vanaf platformen in zee,
hetzij voor neutralisatie, hetzij voor raffinage.
2.5.7.5 Waterbehandeling
Dankzij de vloeibare vorm is natronloog eenvoudig te doseren bij talrijke toepassingen van
waterbehandeling zoals:
1 suspensie: vloeistof of gas waarin een andere stof in zeer kleine deeltjes verdeeld, zweeft.
witboek van chloor – november 2004 2.5-4

• de verhoging van de pH en de neutralisatie van alle types verzuurd water vooraleer het in de
riolering terechtkomt;
• het ontharden van drinkwater door het verhogen van de pH. Calciumionen slaan hierdoor
gedeeltelijk neer waardoor de hardheid van het water sterk afneemt;
• de regeneratie van ionenwisselaars en harsen;
• het verwijderen van zware metaalionen door middel van precipitatie.
2.5.7.6 Textiel
Natronloog is de alkalische factor bij het bleken van met dithioniet geverfd textiel, bij
wolververijen, bij textielreiniging, bij het merceriseren (omzetten van katoen in kunstzijde).
Natriumhyroxide is tegenwoordig een onmisbaar element geworden in de productie van moderne
textielsoorten. Gedurende vele jaren vormden de natuurlijke materialen zoals wol, katoen, linnen
en zijde de enige grondstoffen voor de textielindustrie. Sinds een vijftigtal jaar zijn er echter
nieuwe vezels verschenen die een zeer sterke positie hebben verworven. De door viscose
verkregen synthetische stoffen zijn de belangrijkste. Vandaag bedraagt de wereldproductie van
synthetisch textiel ruim drie miljoen ton. Bij de fabricage van deze kunstvezels worden meerdere
tonnen natriumhydroxide gebruikt om één ton cellulosevezels te produceren.
2.5.7.7 Behandeling van dierlijke en plantaardige stoffen
Natronloog wordt gebruikt voor:
• de bereiding van natriumzouten, zoals natriumcitraat en –acetaat.
• de productie van zoetstoffen (natriumglutamaat) en aroma’s (vanilline);
• de raffinage van voedingsoliën;
• als reinigingsmiddel voor flessen, kuipen, vaten, ledingen en installaties, in zuivel- en
voedingsindustrie, brouwerijen en frisdrankenproductie;
• het chemische schillen en pellen van fruit, aardappelen en groenten;
• het behandelen van aardappelmeel;
• het ontharen van huiden in leerlooierijen.
2.5.7.8 Wasmiddelen
Natronloog wordt gebruikt:
• Voor de productie van belangrijke grondstoffen voor wasmiddelen zoals natriumtripolyfosfaat
en zeolieten (syntheseproducten van natriumsilicaat). Het zit tevens in tensioactieve stoffen
die de oppervlaktespanning van het water verlagen. Hierdoor kan de natriumhydroxide als
actieve stof diep in de vezels doordringen en vuil en geurtjes losmaken.
• Als ontstopper in de keuken en wc. Het product dat in de handel vrij verkrijgbaar is bevat 1/3
caustic soda of natronloog. Het ontstopt snel de leidingen doordat het de organische stoffen
oplost.
• Voor de productie van klassieke zeep. Zeep wordt gemaakt door de zogenaamde verzeping
van vetten met natriumhydroxide. Voor een ton zeep is ongeveer 150 kg natirumhydroxide
nodig.
witboek van chloor – november 2004 2.5-5

3. Toepassingen van
chloor
witboek van chloor – november 2004 3-0

witboek van chloor – november 2004 3-1

3.1 Wat kan je allemaal met chloor doen?
Alle toepassingen van chloor opsommen, is onbegonnen werk maar een ding is zeker: zonder chloor
zou ons huidig bestaan er heel anders uitzien.
In zijn elementaire vorm staat chloor maar voor 2% van de toepassingen. In de overige 98% komt
chloor tussen bij de productie van de toepassing.
De belangrijkste toepassing is polyvinylchloride (PVC), een chloorhoudend polymeer. Net zoals bij
bijvoorbeeld gechloreerde oplosmiddelen, bleekwater of waterstofchloride, is chloor in een of andere
vorm aanwezig in het eindproduct.
In andere toepassingen zoals de chloorvrije polymeren polycarbonaat en polyurethaan is chloor in het
eindproduct niet waarneembaar maar speelt het noodzakelijkerwijze een rol in het productieproces.
Tv-kijken, tandenpoetsen, autorijden, in een spiegel kijken – al deze doodgewone
handelingen worden mogelijk door de (in)directe tussenkomst van chloor.
De chloorchemie is nauw verweven met de industriële ontwikkeling. Chloor ligt aan de basis
van honderden tussenproducten die gebruikt worden in tal van belangrijke hedendaagse
activiteiten. Voorbeelden zijn: elektronica, aëronautiek, auto-industrie, geneeskunde en
gezondheid, voeding en landbouw, ontspanning, woningbouw, telecommunicatie,…
3.1.1 Zes categorieën
De toepassingen van chloor kunnen onderverdeeld worden in zes categorieën:
1. Chloorhoudende polymeren (35%).
Chloor is ingebouwd in het eindproduct en draagt bij tot zijn specifieke eigenschappen. Een
wijdverbreid voorbeeld van een gechloreerde kunststof is polyvinylchloride (PVC). Chloor
wordt ook ingebouwd in minder bekende kunststoffen. Het chloorpolymeer
polyvinylideenchloride (PVDC) bijvoorbeeld wordt gebruikt als coating op cellofaan. Dit
vormt een folie met specifieke "barrière-eigenschappen". Die folie blokkeert volledig de
doorgang voor gas, geur, lucht, vet, olie, water of waterdamp. Daarom blijft met PVDC
verpakt voedsel langer vers. Dezelfde barrière-kwaliteit zorgt er eveneens voor dat het
voedsel in de koelkast niet uitdroogt en dat het zijn geur niet afgeeft. Ook farmaceutische
producten worden met deze folie verpakt.
2. Chloorvrije polymeren (16%)
Naast de gechloreerde polymeren zoals PVC en PVDC zijn er heel wat kunststoffen die zelf
geen chloor bevatten, maar waar chloor wel gebruikt wordt bij de productie ervan. Chloor is
dan de synthesereagens bij de productie. Het chloor verlaat het proces onder de vorm van een of
witboek van chloor – november 2004 3.1-1

andere scheikundige verbinding, vaak waterstofchloride. Waar mogelijk wordt dit opnieuw als
grondstof voor andere chemische processen hergebruikt.Voorbeelden zijn polyurethaan,
polycarbonaat, epoxyharsen en polytetrafluoretheen (PTFE). PTFE is gekend onder de
merknamen als Teflon® en Hostaflon® en komt ook voort uit chloor, via de tussenstap van
de chloroformproductie. PTFE is chemisch zeer stabiel, het kan hoge temperaturen verdragen
zonder te ontleden, het heeft een zeer hoge elektrische soortelijke weerstand en het hecht
nauwelijks. Vooral dat laatste verleent de antiaanbaklaag in braadpannen haar welverdiende
faam.
Vele van deze polymeren zouden zonder chloor misschien ook wel bestaan maar dan als een
eigenaardigheid in het laboratorium. Omwille van de kosten zou hun gebruik beperkt zijn.
3. Chemische tussenproducten (24%)
Ook bij de productie van chemische tussenproducten (1) is chloor de synthesereagens.
Voorbeelden zijn titaandioxide, zeer zuiver silicium, methylcellulose, 85% van alle
geneesmiddelen en vele andere chemicaliën die op hun beurt als bouwstenen bij verdere
veredeling worden gebruikt.
4. Minerale chemische producten (19%)
Voorbeelden zijn bleekwater, waterstofchloride en flocculeringsmiddelen, b.v. ijzer- en
aluminiumchloride voor waterbehandeling. Chloor zorgt voor de specifieke eigenschappen zoals
ontsmettend of etsend vermogen, of beïnvloedt de oppervlakte-eigenschappen, enzovoort.
5. Gechloreerde oplosmiddelen (3%)
Gechloreerde oplosmiddelen worden gebruikt in stomerijen (“droogkuis”), bij lijmen en
metaalontvetting. Zie ook 3.9: Oplosmiddelen.
6. Elementair chloor (2%)
Chloor dat als gas uit de elektrolyse vrijkomt, kan onmiddellijk gebruikt worden. Dat is
bijvoorbeeld het geval bij behandeling van zwembadwater in zwembaden die daarvoor speciaal
zijn uitgerust. Zulke kleinschalige toepassing kost wel veel aan elektrische energie.
(1) Zie chloorboom van chloor: chemisch 9.2.2
witboek van chloor – november 2004 3.1-2

Gechloreerde
oplosmiddelen
Minerale chemische 4%
producten
19%
Chemische
tussenproducten
24%
3.1.2 De chloorboom
TOEPASSINGEN VAN CHLOOR
Elementair chloor
2%
Chloorvrije polymeren
16%
Chloorhoudende
polymeren
35%
Om de vele toepassingen van chloor te illustreren, vind je op de volgende pagina’s de
'chloorboom’ met voorbeelden. Het gaat hier over zowel toepassingen met chloor in het
eindproduct, als toepassingen waarbij chloor nodig was bij de productie, maar niet in het
eindproduct aanwezig is.
De chloorboom en de toepassingen van chloor worden weergegeven per activiteit: bouw,
vervoer, geneeskunde, elektronica, gebruiksvoorwerpen. Via tussenstappen ga je naar het
vertrouwde eindproduct.
Je kan de chloorboom ook chemisch weergeven. Daarvoor kan je terecht in bijlage 9.2. Je
vertrekt er van de verschillende enkelvoudige componenten om zo te komen tot allerlei
chloorverbindingen en hun toepassingen.
witboek van chloor – november 2004 3.1-3

3.1.2.1 Bouwmaterialen
vinylchloride (VC) polyvinylchloride (PVC) dakgoten, afvoerpijpen, rioleringsbuizen,
deur - en raamlijsten, allerlei pijpen en
buizen, kabelisolatie, vinyltape
(elektrische isolatie en decoratie), snoeren
om banen af te bakenen en dekzeilen,
tuinhuisjes en tuinmeubelen,
vloerbedekking en decoratief lijstwerk,
behangpapier
vinylideenchloride polyvinylideenchloride bekleding van:
- buizen en hulpstukken voor riolering
- cementvezelplaten
- latex
ethylchloride
allylchloride
fosgeen
propeenchloorhydrine
tetrachloroftaalzuuranhydride
gechloreerde olefinen en
paraffines
natriumhypochloriet
calciumhypochloriet
titaandioxide
ethylcellulose coatings
epichloorhydrine epoxyharsen wegenbouw (b.v. autowegen: herstelling
van bruggen en viaducten)
polycarbonaten
propeenoxide polyurethanen isolatie
transparante daken
verven, vernis, coatings
Brandvertragers
kabelisolatie
weekmakers polyvinylchloride
ontsmettingsmiddel voor zwembaden
ontsmettingsmiddel voor zwembaden
kleurstof voor verven,
ondoorschijnend maken van glas
witboek van chloor – november 2004 3.1-4

3.1.2.2 Auto-onderdelen en transport
vinylchloride (VC) polyvinylchloride (PVC) vinyl daken en ruiten (jeeps, cabriolets),
binnenbekleding, voetmatjes,
zetelovertrekken
methylchloride
allylchloride
chloropreen
fosgeen
propeenchloorhydrine
zoutzuur
fosfortrichloride
fosforpentachloride
fosforoxychloride
siliconen (boen)was, oliën, dichtingspasta’s
epichloorhydrine epoxyharsen grondverf en lak
neopreen oliebestendige auto-onderdelen,
verstevigende achterkant van tapijten,
kussens
polycarbonaten
ruiten in onbreekbaar glas voor bussen,
treinen en trams, auto-onderdelen (b.v.
wieldoppen, spoilers) en elektronica
propeenoxide polyurethanen bumpers, spat- en dashboarden, lakken,
vernis, coatings, interieurbekleding en
zetels
propyleenglycol antivries, koelmiddelen
propyleen-
glycolethers
remvloeistof(olie)
gechloreerde rubbers rubberen pedalen en hendels
benzineadditieven,
hydraulische vloeistoffen
witboek van chloor – november 2004 3.1-5

3.1.2.3 Geneesmiddelen en medische toepassingen
vinylchloride (VC) polyvinylchloride (PVC) bloed-/infuuszakken
methylchloride
ethylchloride
metheenchloride
chloroform
tetrachloorkoolstof
allylchloride
benzoylchloride
chloortolueen
benzotrichloride
parachloorbenzotrifluoride
dichloorbenzeen
fosgeen polycarbonaten
propeenchloorhydrine
zoutzuur
methylchlooracetaat
chloorazijnzuur
trichlooracetaldehyde
zwaveldichloride
zwavelmonochloride
thionylchloride
sulfurylchloride
ferrichloride
zinkchloride
natriumhypochloriet
siliconen medische apparatuur, chirurgische
membranen, allerlei prothesen,
farmaceutica (pillen, zalven, lotions,…)
ethylcellulose farmaceutica
epichloorhydrine glycerine farmaceutica
farmaceutica, implantaten,
kunstgewrichten
farmaceutica
farmaceutica
kunstlong
propeenoxide polyurethanen kunsthart
productie van hydrochlorides farmaceutica
synthetische cafeïne en vitamines,
farmaceutica
farmaceutica
batterijen voor pacemakers
farmaceutica
tandvullingen en ontsmettingsmiddelen
voor tandverzorging
farmaceutica
witboek van chloor – november 2004 3.1-6

3.1.2.4 Elektronica
vinylchloride (VC)
methylchloride
allylchloride
chloropreen
dichlorofenylsulfon
fosgeen
zoutzuur
fosfortrichloride
fosforpentachloride
fosforoxichloride
titaandioxide
polyvinylchloride (PVC) elektrische kabelisolatie
chloorsilanen halfgeleiders
siliconen omkasting van elektronische onderdelen
epichloorhydrine epoxyharsen PC-onderdelen zoals printplaten
neopreen kabelisolatie, elektronische onderdelen
polysulfon
polycarbonaten
computeronderdelen, elektronische
onderdelen
compactdiscs
productie van alkylchloride siliconen voor elektronica
productie van halfgeleiders
elektronische onderdelen, halfgeleiders
witboek van chloor – november 2004 3.1-7

3.1.2.5 Gebruiksvoorwerpen
vinylchloride (VC) polyvinylchloride (PVC) valiezen, handtassen, schoenen,
paraplu’s, regenjassen, parka’s,
horlogebandjes, portefeuilles, tuinhuisjes
en -meubels, coating textiel (antistatisch),
opblaasbare bootjes, speelgoed,
magnetische tapes en cassettes
matrasovertrekken, babyzitjes, meubels
(ook coating houten meubels),
schoolbenodigdheden (b.v. map,
pennenzak, …), behangpapier,
vloerbedekking
vinylideenchloride polyvinylideenchloride verpakkingsfolie, vezels
methylchloride
metheenchloride
chloroform
tetrachloorkoolstof
allylchloride
papier en pulp
chloropreen
fosgeen
propyleenchloorhydrine
tinchloride
gechloreerde isocyanuraniden
siliconen dichtingspasta’s, (boen)was, oliën
Teflon® bekleding kookpotten en -
pannen
epichloorhydrine epoxyharsen lijmen, verven, elektronische onderdelen
papier (kranten-, kopieer-, computer-,
schrijfpapier), koffiefilters
neopreen verstevigende onderkant van
vloerbedekking, schoenzolen
polycarbonaten
kogelvrij glas, CD’s, omkasting apparaten
(koffiezet, radio, scheerapparaat,…)
propyleenoxide polyurethanen schoeisel, isolatiemateriaal koelkasten,
matrassen
tinfolie voor coating van spiegelglas
ontsmettingsmiddel drinkwater en
zwembadwater
witboek van chloor – november 2004 3.1-8

3.2 Hoe belangrijk is chloor voor de
gezondheid?
Chloor en zijn derivaten zijn essentieel voor de gezondheid. Zij zijn bijvoorbeeld onmisbaar voor de
ontsmetting van drinkwater.
Van de geneesmiddelen steunt 85% op de chloorchemie. Sommige daarvan bevatten chloor als actief
bestanddeel.
In ziekenhuizen worden chloorderivaten ingezet om hun ontsmettende werking.
Chloorverbindingen helpen de legionairsziekte voorkomen en controleren.
Ook voor de productie van medisch materiaal is chloor onontbeerlijk.
Chloor heeft een belangrijke plaats in de natuur. De zee, planten, dieren en ook de mens, bevatten
en produceren gechloreerde moleculen. Soms hebben die buitengewone biologische
eigenschappen en zijn ze levensnoodzakelijk.
Natuurlijk hangt alles af van de dosis, die de giftigheid van een stof bepaalt. Een teveel aan
voedsel, geneesmiddelen of zelfs ingeademde lucht kan gevaarlijk zijn. Zuurstof is een perfecte
illustratie van dit fenomeen. Alhoewel er geen leven is zonder zuurstof, is een overdosis van het
gas fataal.
In het menselijk lichaam is de aanwezigheid van gechloreerde moleculen noodzakelijk voor de
goede werking van vitale organen. Zo heb je zoutzuur nodig voor een goed functionerende
spijsvertering. Het geeft aan de maagsappen de juiste zuurgraad (pH) voor een vlotte opname van
voedsel en geneesmiddelen. Bovendien is het de beste verdediging tegen allerlei bacteriën die
anders voedselvergiftiging zouden veroorzaken.
Onze tienduizend miljard cellen zwemmen in een waterige oplossing. Hierin zit een bonte
mengeling van levensbelangrijke scheikundige bestanddelen waaronder chloorionen. Deze
regelen onder meer het zuur/base-evenwicht van het bloed.
Keukenzout bevat chloor onder de vorm van natriumchloride. Het is de basis voor de veel
gebruikte fysiologische oplossing (0,9% zout in gedistilleerd en gesteriliseerd water). Zo hebben
ziekenwagens van de hulpdiensten geen bloed bij (bewaringsproblemen), maar wel deze vloeistof
die dienst doet als bloedvolume vervanger. Fysiologische oplossing wordt ook gebruikt bij de
behandeling van uitdrogingsverschijnselen en verkoudheid.
Mede door preventieve chlorering is drinkwater biologisch zuiver wat het risico op infectie van
de mens door microben en bacteriën verhindert. Louis Pasteur verklaarde ooit: "Wij drinken 80%
witboek van chloor – november 2004 3.2-1

van onze ziekten". De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) bevestigt dit: “naar schatting 2,2
miljoen mensen sterven jaarlijks aan ziekten veroorzaakt door onzuiver water”.
3.2.1 Chloor en geneesmiddelen
Chloor speelt een belangrijke rol in de farmaceutische industrie die geneesmiddelen ontwikkelt
voor mens en dier. Ongeveer 85% van de farmaceutica bevatten chloorverbindingen of worden
ermee gemaakt. Daaronder geneesmiddelen voor het behandelen van aids, allergieën, reuma,
kanker, depressie, suikerziekte, hartaandoeningen, verhoogde bloeddruk, infecties,
longontsteking en malaria. Chloorverbindingen zijn ook belangrijke tussenproducten bij het
vervaardigen van vitamine C. Van de recent goedgekeurde farmaceutische producten bevat een
vierde chloorhoudende stoffen.
Enkele voorbeelden:
• cytostatica of alkylerende farmaca remmen de celgroei en celdeling van tumoren. Zij worden
gebruikt in de chemotherapie bij de behandeling van sommige vormen van kanker;
• antiseptica en desinfectantia ontsmetten de huid, wonden, slijmvliezen en dienen onder andere
als mondspoelmiddel ter voorkoming van tandplaque;
• antibiotica voor uitwendig gebruik zoals chlooramphenicol en chloortetracycline worden
gebruikt in oor- en oogdruppels;
• chloorthalidone wordt gebruikt als diureticum (plastablet) en - in combinatie met bètablokkers
- als middel tegen hoge bloeddruk;
• chloorpromazine wordt gebruikt ter behandeling van psychosen;
• clotrimazol helpt bij de genezing van schimmelziekten, zoals de gevreesde voetschimmel
(athlete’s foot).
3.2.2 Chloor in ziekenhuizen
In ziekenhuizen is chloor een actief bestanddeel van schoonmaak- en ontsmettingsmiddellen:
• het beschermt patiënten tegen infecties;
• het voorkomt bacteriële besmetting bij brandwonden en andere verwondingen;
• het ontsmet nierdialyseapparatuur;
• het reinigt en ontsmet werkbladen en instrumenten in laboratoria;
• het doodt bacteriën in waterleidingen en airconditioning.
Chloorverbindingen helpen zodoende aandoeningen zoals de legionairsziekte voorkomen en
controleren (zie ook het hoofdstuk 3.5 over het ontsmetten van zwembadwater).
3.2.3 Chloor en medische gebruiksvoorwerpen
Een kwart van de medische gebruiksvoorwerpen wordt gemaakt met producten uit de
chloorindustrie.
Op chloor gebaseerde plastics worden gebruikt voor het maken van:
witboek van chloor – november 2004 3.2-2

• zakken voor infusievloeistof;
• bloedzakken;
• steriele buisjes en verpakkingen;
• prothesen;
• sondes;
• hartkatheters;
• soepele contactlenzen;
• hartstimulatoren.
Zilverchloride wordt gebruikt bij radiografie.
Chloor wordt gebruikt om halfgeleiders voor diagnostische instrumenten te maken.
Het zit eveneens in koelers die gebruikt worden voor het bewaren van organen voor
transplantaties.
Ten slotte zit chloor ook in PVC. Dit materiaal zorgt ervoor dat farmaceutische verpakkingen en
doordrukverpakkingen goed bestand zijn tegen beschadigingen, en langer houdbaar blijven.
witboek van chloor – november 2004 3.2-3

witboek van chloor – november 2004 3.2-4

3.3 Hoe belangrijk is chloor voor
drinkbaar water?
Water ontsmetten is een prioriteit voor de volksgezondheid. Chloor is één van de weinige middelen die
hiervoor kunnen gebruikt worden. Bovendien is het het enige middel met een blijvend effect. Een kleine
hoeveelheid chloor beschermt het water ononderbroken tegen besmetting: vanaf het
waterzuiveringsstation, via het distributienet tot in de waterkraan.
3.3.1 Slechts 3% zoet water
Op het aardoppervlak bevindt zich 1,35 miljard km 3 zout water in de oceanen. Zoet water
vertegenwoordigt nauwelijks 3% van die hoeveelheid. Het zit voor 60% weggeborgen in
ijsmassa’s en eeuwige sneeuw en is voor de overige 40% beschikbaar voor de mens in
oppervlaktewater en ondergrondse waterbekkens (grondwater). Om dit water drinkbaar te maken,
moet je het behandelen, t.t.z.: het water vrijmaken van drijvende voorwerpen, zwevende deeltjes,
vervuilende stoffen en micro-organismen die drager kunnen zijn van ziektekiemen. Als dit
gebeurd is, voldoet het water aan de kwaliteitsnormen op fysisch, bacteriologisch en chemisch
gebied en is het drinkbaar.
3.3.2 Wat zijn de risico’s van besmet water?
Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) en UNICEF sterven er jaarlijks 2,2 miljoen
mensen aan ziekten veroorzaakt door het gebruik van biologisch onzuiver water en door gebrek
aan hygiëne. Eén vijfde van alle aardbewoners beschikt niet over veilig drinkbaar water. Deze
situatie zal nog verergeren door de groei van de wereldbevolking van 6 miljard vandaag tot 7,3 à
8,3 miljard mensen in 2025.
In onze streken veroorzaakt dergelijk water gezondheidsproblemen zoals diarree, meestal
vergezeld van maagpijn en braken. Naast deze redelijk onschuldige maag- en darmaandoeningen,
bestaat nog steeds het gevaar voor veel ergere ziekten zoals kinderverlamming, hepatitis A,
tyfuskoorts en cholera. De ernst van de besmetting wordt bepaald door drie factoren: het type
ziektekiem, de manier van overbrengen en het profiel van de aangetaste persoon. Jonge kinderen,
bejaarden en zieken lopen het grootste risico.
De besmetting gebeurt door het drinken van, of eten bereiden met, verontreinigd water, maar ook
via het toilet of zelfs langs de ademhaling.
De ontsmetting kan zowel fysisch gebeuren (koken of ultraviolet licht), als chemisch
(chloorderivaten of ozon).
witboek van chloor – november 2004 3.3-1

3.3.3 Verschillende stadia van waterbehandeling
Wat op het water drijft (dode vissen, diverse voorwerpen, algen, …) wordt verwijderd door
roosters, microzeven en bezinkingssystemen. De microscopisch kleine deeltjes die niet worden
tegengehouden, worden samengeklonterd via scheikundige producten, de zogenaamde vlokmiddelen
of floculenten, bijvoorbeeld: ijzer- of aluminiumzouten die de microdeeltjes naar de
bodem van de bezinkput doen zakken. Bij de uitlaat van de put bevat het water nog opgeloste,
soms giftige, stoffen of een teveel aan ijzer, mangaan, enzovoorts. Om dit te verhelpen worden in
het biologisch zuiveringsstation door beluchting zuurstof in het water gebracht en worden
bacteriën toegevoegd. Via adsorptie door actieve kool worden resten van bestrijdingsmiddelen,
detergenten, en andere ongewenste organische stoffen verwijderd. Ook de door deze stoffen
veroorzaakte reuk- en smaakbezwaren worden hiermee volledig tegengegaan. Na die
behandeling is het water helder maar daarom nog niet drinkbaar. Het moet nog worden
vrijgemaakt van ziektekiemen.
3.3.4 Chemische waterzuivering
Chloor, onder de vorm van chloorgas of als natriumhypochloriet, is veruit het oudste en meest
gebruikte kiemdodend middel. Een goede waterontsmetting vereist een kleine hoeveelheid
chemisch kiemdodend middel in een bepaalde concentratie en dit gedurende een voldoende lange
tijd.
Tenslotte dienen nog de overblijfselen van de afgestorven micro-organismen verwijderd te
worden. Het water wordt daartoe door een dikke laag zand (minstens 3 meter) gestuwd. Daarna is
het drinkbaar.
Het water moet zijn drinkbare eigenschap behouden doorheen het ganse distributienet, ook als het
een tijd stilstaat. Alleen chloor heeft die eigenschap, remanentie genoemd. Het water blijft
ontsmet over het hele traject van leidingen, pompen, opslagtanks, watertorens, tot in de
waterkraan.
Andere middelen zoals ozon en ultraviolet licht hebben slechts tijdelijk een ontsmettende
werking.
Chloor is een sterk oxiderend middel. Wanneer het zich vermengt met organisch vervuild water,
volgen er specifieke scheikundige reacties. Hierbij vormen zich organische chloorverbindingen.
Hun aantal is miniem dankzij de hiervoor aangehaalde behandeling (bezinking, filtratie, …) die
de vorming van hinderlijke nevenproducten verhindert. Alle huidige kennis over de nevenreacties
van chemische ontsmettingsmiddelen bevestigt dat ontsmetten hoe dan ook van het grootste
belang is en blijft.
witboek van chloor – november 2004 3.3-2

3.4 Hoe belangrijk is chloor voor de
voeding?
Ieder mens heeft recht op voldoende eten en drinken. Toch beschikt slechts de helft van de
wereldbevolking over genoeg voedsel. Dit is vooral te wijten aan de vernieling van landbouwgewassen
door diverse externe oorzaken. Dit verlies kan grotendeels voorkomen worden door het gebruik van
gewasbeschermingsmiddelen.
Na de oogst zorgen aangepaste verpakkingen en goed werkende koelinstallaties voor een langdurige
bescherming en bewaring van het voedsel.
De chloorindustrie draagt wezenlijk bij tot de productie van deze beschermingsmiddelen. Ze speelt een
belangrijke rol in onze voeding, gezondheid en ons welzijn.
3.4.1 Chloor en de productie van voedsel
3.4.1.1 Gewasbeschermingsmiddelen
Gewasbescherming verhoogt zowel de kwaliteit als de kwantiteit van de landbouwproductie.
Zonder zou de oogst met 30 tot 50% verminderen. Chloor speelt een belangrijke rol in
gewasbescherming. Het wordt gebruikt voor de aanmaak van 96% van alle onkruid- en
ongedierteverdelgers, schimmelvernietigers en groeiregelaars voor planten. Deze producten
bestrijden schadelijke insecten en parasieten en houden onkruid en ziekten onder controle.
Zonder hun toepassing zou het voedseltekort veel groter zijn.
Maar hoe zit het met de invloed van deze producten op onze gezondheid en het milieu ?
Aanvankelijk ging het enthousiasme voor deze gemakkelijke en succesvolle producten gepaard
met weinig of geen aandacht voor de neveneffecten. De eerste gewasbeschermers bleken veel
giftiger en vooral veel langer in het milieu te blijven dan gewenst. Sommige diersoorten leden
hieronder en de voedselketen werd verstoord. Deze producten worden sinds vele jaren niet meer
gebruikt in ons land.
Tegenwoordig is er een nieuwe generatie gewasbeschermers. Die zijn bijna niet schadelijk en
kunnen aan zeer specifieke behoeften beantwoorden. Ook hier is chloor een van de
hoofdbestanddelen. Van de twintig nieuwe behandelingswijzen die worden ontwikkeld, zijn er
gemiddeld acht moleculen met chloor. Zij bieden vernieuwende oplossingen bij de bescherming
van graangewassen, aardappelen, zaden en fruitbomen tegen schimmels, insecten, knaagdieren en
allerlei roofdieren. De producten zijn het resultaat van diepgaand onderzoek naar aspecten als
toxiciteit, blijvende werking en bioaccumulatie (opstapeling in levende organismen).
Deze studies gebeuren even nauwgezet als die voor de lancering van nieuwe geneesmiddelen. De
selectiviteit en het rendement nemen toe, waardoor de gebruikte dosissen verkleinen van
witboek van chloor – november 2004
3.4-1

meerdere tientallen of honderden gram per hectare tot slechts enkele grammen. Hun werking en
neveneffecten op planten, bodem en water zijn bekend en worden nauwkeurig opgevolgd. Pas na
zeer strenge testen keuren de officiële instanties de middelen goed. Ook daarna worden ze verder
opgevolgd en bewaakt.
Volgens de bekende toxicoloog Bruce N. Ames, directeur van het Nationaal Centrum voor
Gezondheids- en Milieuwetenschappen van Berkeley (VS), zijn meer dan 99% van de
plantenbeschermende elementen die wij via ons voedsel innemen natuurlijke elementen. Planten
scheiden namelijk van nature stoffen af om zich te verdedigen tegen aanvallen van insecten,
schimmels, enzovoort. Bruce Ames beweert dat deze natuurlijke, plantenbeschermende stoffen
100 tot 1000 maal giftiger kunnen zijn dan industriële producten. De producenten van
plantenbeschermingsmiddelen trachten in hun laboratoria precies deze natuurlijke moleculen na
te bootsen omwille van hun doeltreffendheid.
3.4.1.2 PVC
Polyvinylchloride of PVC is een veel gebruikte kunststof bij de voedselwinning. Het dient o.a.
voor de fabricage van functionele en economische systemen van besproeiing, irrigatie en
serrebouw (zie ook hoofdstuk 3.6.1 in verband met PVC).
3.4.2 Chloor en de bereiding van voedsel
Hygiëne is zeer belangrijk bij de voedselbereiding. Chloorbleekwater (javel) desinfecteert
uitstekend alle plaatsen waar eten verwerkt wordt. Chloor en zijn derivaten spelen ook een grote
rol bij de bereiding van heel wat voedingsmiddelen zoals kaas, vleeswaren, brood, bier, yoghurt,
kunstmatige zoetstof en sauzen.
3.4.3 Chloor en de bewaring van voedsel
Chloorderivaten worden gebruikt voor de bewaring (verpakking, koeling) van voedsel, alsook
voor de productie van voedseladditieven.
3.4.3.1 Verpakkingen
Bewaring speelt een belangrijke rol in de voedselproductie. In de Westerse landen kan daardoor
het verlies door bederf tot ongeveer 2% worden beperkt. Dit is mogelijk dankzij het gebruik van
aangepaste verpakkingen zoals schaaltjes en beschermende films. Polyvinylideenchloride
bijvoorbeeld maakt verpakkingsfolie volledig lucht- enwaterdicht. Hierdoor kan het voedsel beter
en langer bewaard worden.
Daarenboven worden de levensmiddelen op grote schaal gekoeld. In landen waar men niet in die
mate verpakt en koelt, wordt het verlies op 35% geraamd.
witboek van chloor – november 2004
3.4-2

Kunststofverpakkingen zijn over het algemeen lichter dan andere materialen, zodat ook op vervoerkosten
bespaard wordt.
Uiteraard dragen verpakkingen bij tot de toename van het afvalvolume. Deze reële nadelen moet
je evenwel afwegen tegenover de hogergenoemde voordelen.
3.4.3.2 Koelinstallaties
Dankzij koelgassen zoals HCFK en HFK werden er uitstekende koelinstallaties ontwikkeld.
Dezelfde gassen worden gebruikt voor het blazen van het isolatieschuim dat in de koudeketens
verwerkt wordt. Deze HCFK en HFK hebben een beperkte of onbestaande uitwerking op de
ozonlaag. De alternatieven zijn ofwel giftig (ammoniak) ofwel brandbaar (butaan, propaan). Ook
met polyurethaanschuim kunnen koelkasten doelmatig geïsoleerd worden.
witboek van chloor – november 2004
3.4-3

witboek van chloor – november 2004
3.4-4

3.5 Zwembadwater ontsmetten, hoe doe
je dat?
Al tientallen jaren worden waterstofchloride (HCl, zoutzuur) en natriumhypochloriet (bleekwater of javel)
gebruikt in zwembaden. Waterstofchloride regelt de zuurgraad (pH), terwijl hypochloriet uitstekend
ontsmet. Beide chloorproducten staan borg voor onze gezondheid: ze ontsmetten het water en houden
de leidingen en filters hygiënisch zuiver.
Waterstofchloride en natriumhypochloriet zijn goedkoop en gemakkelijk te transporteren. Wanneer de
installaties modern, goed onderhouden en regelmatig gecontroleerd zijn, is er geen risico voor de
veiligheid van zwemmers, werknemers of omwonenden. De producenten en leveranciers van
zwembadchemicaliën beschouwen het als hun verantwoordelijkheid om dat zo te houden.
Zwembaden hebben een eigen problematiek wat betreft hygiëne en gezondheid van de gebruikers
ervan. Zwemmers brengen onbewust tal van ziektekiemen en schimmels in het zwembadgebouw
en in zwembadwater. Door de aangename warmte kunnen die zich daar snel ontwikkelen.
Bovendien brengen de badgasten ook heel wat organische stoffen in het zwembad onder vorm
van zweet, speeksel, urine, enz.
Zonder een uitgekiende waterbehandeling zouden de honderden gasten die dagelijks van het
zwembad gebruik maken niet veilig kunnen zwemmen. Dankzij een weloverwogen gebruik van
chloorchemicaliën, technologisch goed ontworpen installaties en bekwaam personeel is dit geen
probleem.
3.5.1 Welke manieren om te ontsmetten zijn er?
Chloor en het daarvan afgeleide natriumhypochloriet (javel) zijn zeer krachtige ontsmetters. Zeer
geringe hoeveelheden in het water zijn voldoende om allerhande bacteriën en ziekteverwekkende
micro-organismen snel te vernietigen.
Natriumhypochloriet is het meest gebruikte ontsmettingsmiddel. Grote zwembaden slaan dit op
in grote voorraadtanks, de kleinere doen het met vaatjes.
Uitzonderlijk treffen we een installatie aan die dit product ter plaatse bereidt (“in situ”). Dat
gebeurt door elektrolyse van pekel met chloorgas als resultaat. Na vermenging met natronloog
(natriumhydroxide-oplossing) ontstaat dan natriumhypochloriet.
Er bestaan nog andere manieren om zwembadwater te ontsmetten zoals ozonbehandeling,
bestraling met ultraviolet licht, ultrafiltratie en elektrofysische procédés (ionisatoren):
elektrolyse met metaalionen als koper, al dan niet in combinatie met zilver of roestvrij staal.
Deze technieken zetten zich evenwel niet door op grote schaal omdat ze minder doeltreffend,
te technisch of te duur zijn. In de praktijk worden ze bijna altijd gebruikt in combinatie met
witboek van chloor – november 2004
3.5-1

chlorering, zeker als het erom gaat belastingspieken op te vangen veroorzaakt door een groot
aantal zwemmers die zich tegelijkertijd in het water bevinden.
Het grote voordeel van chloor is zijn blijvend desinfectievermogen, het zogenaamde
remanentie-effect. Dat betekent dat het product ook in het zwembadwater zelf voortdurend
actief blijft zodat elke vervuiling, b.v. het “onbewust” urineren door kleine kinderen, onmiddellijk
en ter plekke wordt geneutraliseerd en dan ook geen hinder kan veroorzaken voor de
medezwemmers. Geen enkel alternatief product of systeem biedt dit voordeel.
Af en toe tref je een waterbehandeling aan op basis van broomverbindingen en in kleine privébuitenbaden
ook wel een keer op basis van chloor-isocyanuurzuren (verboden voor overdekte
zwembaden). Er werden ook tests gedaan met waterstofperoxide. Men stelde echter vast dat dit
door verontreiniging snel zijn desinfecterende kracht verliest omdat het weg-reageert. Het
bestrijdt minder effectief de ziektekiemen dan natriumhypochloriet. Het is ook duur.
Het Vlaamse Gewest verplicht het gebruik van natriumhypochloriet voor de desinfectie van
openbare zwembaden. Bij een alternatieve ontsmetting is de goedkeuring van de
gezondheidsinspecteur vereist. Voor het Waalse Gewest is de reglementering in voorbereiding.
Het Brussels Gewest legt strenge normen op wat betreft de kwaliteit van water en lucht. Zij laat
alternatieve technieken toe.
3.5.2 Hoe ontsmetten op basis van natriumhypochloriet?
De waterbehandelingsinstallatie is het hart van het zwembad. Hier wordt het water gefilterd, de
zwembadchemicaliën gedoseerd en hun concentratie gecontroleerd. Belangrijk zijn de
fijnregeling van de doseersystemen en hun goede automatische werking en stopzetting. Dat geldt
ook voor een vlotte doorstroming door alle elementen van het systeem en een voldoende
beluchting bij het zuiveren van het water. Ook is er een constante monitoring van de
waterparameters nodig omdat het actief chloor continu verdwijnt onder invloed van licht waarbij
temperatuur, zuurgraad en waterbeweging een rol spelen.
De zuurgraad moet permanent zeer nauwkeurig geregeld worden. Overdosering van zuren in een
hypochlorietoplossing veroorzaakt de vorming van (giftig) gasvormig chloor. Te weinig zuur (te
hoge pH) zorgt er dan weer voor dat het hypochloriet niet actief genoeg is. Dan krijg je
oogirritatie (de pH van oogvocht ligt bij de meeste mensen tussen 7,0 en 7,5). Oogirritatie door
chloor zelf, speelt bij een degelijk werkende installatie nauwelijks een rol.
De gebruikte chemicaliën zijn:
• zoutzuur (waterstofchloride-oplossing in water). Zoutzuur verlaagt de zuurgraad (pH) van het
zwembadwater, het water wordt met andere woorden zuurder. Zwembaden worden met
leidingwater gevuld en dit heeft een zuurgraad van 7,5 tot 8. In combinatie met het
witboek van chloor – november 2004
3.5-2

toegevoegde hypochloriet wordt de pH te hoog (meer dan 8), waardoor het aanwezige chloor
minder actief wordt en dus minder desinfecteert. Voor zwembaden ligt de ideale pH tussen 7,2
en 7,6;
• zwavelzuur. Regelt net als zoutzuur de zuurgraad (pH) van het water;
• een natriumhypochlorietoplossing. In de handel wordt het chloorbleekloog genoemd (in
verdunde vorm spreekt men van javel). Het is een heldere, geelgroene vloeistof met een
typische geur waarin natriumhypochloriet het eigenlijke ontsmettingsmiddel is;
Omwille van hun bijtende (corrosieve) eigenschappen is de grootste voorzichtigheid geboden bij
het werken met deze stoffen. Voor het leveren, opslaan en gebruiken van deze producten gelden
specifieke voorschriften die kunnen verschillen van gewest tot gewest. De leveranciers van
chemicaliën en de beheerders van technische installaties beschikken terzake over een uitgebreide
knowhow.
3.5.3 Wat zijn de mogelijke nevenreacties?
Ook al is natriumhypochloriet het beste desinfectiemiddel voor zwemwater, toch zijn er
ongemakken mogelijk door nevenreacties met andere in het water aanwezige stoffen.
Ongewenste verbindingen met organisch materiaal, bijvoorbeeld: trichloormethaan (of
chloroform) komt het vaakst voor. In het water is het vrij onschuldig, maar eenmaal in de lucht,
kan het schadelijk zijn voor de ademhaling. In hogere dosissen vormt het een risico voor de
gezondheid, vooral voor personen die meerdere uren per dag in het zwembad vertoeven met
name zwembadpersoneel en topsporters, evenals voor kleine kinderen vanwege hun laag
lichaamsgewicht. De vorming van trichloormethaan kan vermeden worden door zijn
voorproducten, de humuszuren, uit het water te verwijderen. Dit gebeurt door membraanfiltratie
of filtratie via actieve kool-filters. Daarnaast is een goede beluchting van het water met zuivere
lucht belangrijk.
Naast “gewoon” vuil brengen de zwemmers ook heel wat stikstofverbindingen in het water, zoals
eiwitten en aminozuren, maar vooral ureum. Urine bevat ongeveer 21 gram ureum per liter. De
verwijdering van ureum is moeilijk en daarom duur. Er zijn meerlagige filters of filters met
actieve kool voor nodig. Het chloor vormt met deze stikstofverbindingen onder andere
trichlooramines. Deze prikkelen de slijmvliezen en de ogen en zorgen voor de typische
zwembadlucht. Hoe meer mensen er zich in het zwembad bevinden, hoe groter de kans op
vervuiling en de nare gevolgen ervan. Deze kunnen het best worden vermeden door de
zwemmers zelf: een goede hygiëne vóór en tijdens het zwemmen voorkomt deze hinderlijke
nevenverschijnselen. Toiletten dichtbij het zwembad brengen verbetering. Douchen en voeten
wassen vóór het zwemmen zijn een must.
NVDR: Zogenaamde badkuipexperimenten hebben aangetoond dat een bader die een douche
neemt EN zich wast, gemiddeld 2 gram vervuiling afgeeft; de ongewassen bader levert 5 tot 7
gram.
witboek van chloor – november 2004
3.5-3

Ook de waterverversing is belangrijk. De minimale toe te voegen hoeveelheid is 30 liter per
bader. In de zomer kan dit, afhankelijk van diverse factoren, oplopen tot 100 liter per bader.
3.5.4 Hoe samenwerken om het veiliger te maken?
Ondanks alle mogelijke voorzorgen zijn er toch ieder jaar één of meerde incidenten te betreuren
waarbij zwembadgebruikers bevangen werden door chloordampen. Bijna steeds zijn dit soort
incidenten te wijten aan menselijke fouten, verkeerde manipulaties of technische problemen. De
meest voorkomende fout is het (onwetend?) rechtstreeks in contact brengen van de twee
chemicaliën. Dit moet ten allen prijze vermeden worden. Door het inzetten van bevoegd
personeel en goed functionerende technische installaties wordt dit risico tot een minimum herleid.
De leveranciers van zwembadchemicaliën, die ook de Responsible Care-verbintenis
onderschreven hebben, werken graag mee om de veiligheid verhogen. Zij hebben daarom een
technische brochure opgesteld in overleg met de bevoegde overheid, de onderhoudsfirma’s en de
verzekeraars. Zij is bestemd voor al degenen die betrokken zijn bij het gebruik van
zwembadchemicaliën.
De brochure geeft praktisch advies over een verantwoord en veilig beheer van chemische
producten in (publieke) zwembaden. Deze publicatie is verkrijgbaar bij het Instituut voor het
Sportbeheer, Plezantstraat 266 te 9100 Sint-Niklaas http://www.isbvzw.be
3.5.5 Chloorverbindingen helpen de
legionairsziekte voorkomen en controleren
De veteranen- of legionairsziekte (legionellose) is een ernstige vorm van longontsteking die
veroorzaakt wordt door de bacterie “Legionella pneumophila”. Alhoewel deze overal in de
bodem, rivieren en meren voorkomt, lijkt het erop dat deze microbe bij mensen alleen maar de
ziekte kan veroorzaken wanneer ze via zeer fijne waterdruppeltjes ingeademd wordt en in de
longen terechtkomt. Dit kan b.v. het geval zijn als er lauw water verneveld wordt. Voor alle
duidelijkheid: zelfs drinkwater bevat – onvermijdelijk! – één kiem per m 3 .
Het drinken van met Legionella besmet water stelt geen probleem omdat het (zout)zuur in onze
maag deze bacterie vernietigt. Hierbij is het chloor werkzaam dat van nature in ons lichaam
aanwezig is als zoutzuur. Het aangevoerde koud water wordt ten andere door de drinkwatermaatschappijen
op voldoende wijze preventief behandeld door een continue concentratie aan
actief chloor te verzekeren van enkele tienden mg per liter.
Het gevaar van legionellose bestaat dus uitsluitend in het warmwatercircuit bij temperaturen
tussen 25 en 50°C. Bij lagere of hogere temperaturen kan de bacterie zich niet vermenigvuldigen.
witboek van chloor – november 2004
3.5-4

De meeste mensen die aan Legionella blootgesteld worden, ontwikkelen toch de ziekte niet.
Volgens de wereldgezondheidsorganisatie (WHO) zijn de meest kwetsbare bevolkingsgroepen :
- mensen van boven 50. Kinderen worden slechts zelden aangetast.
- mannen. Deze raken tot drie keer vaker geïnfecteerd dan vrouwen;
- rokers;
- mensen met reeds bestaande onderliggende ziekteverschijnselen zoals nieraandoeningen,
suikerziekte, alcoholisme en druggebruik.
De kans op een Legionella-infectie kan gereduceerd worden door goede praktijken bij het
onderhoud van lucht- en waterbehandelingssystemen.
De WHO beveelt aan :
- de temperatuur in de warmwatervooraadtanks en doucheleidingen op 60/65°C brengen en
ervoor zorgen dat deze op elk punt van het circuit zeker boven 50°C blijft. D.i. thermische
desinfectie.
- alternatief: chemische desinfectie. D.i. chloreren met 2 tot 3 mg vrij residueel chloor per
liter in alle gebruikspunten bij een temperatuur van max. 30°C.
Ook voor bubbelbaden of water afkomstig van natuurlijke warmwaterbronnen dienen
voorzorgsmaatregelen te worden genomen. Zo zou alle uitrusting geregeld geledigd,
schoongemaakt en ontsmet moeten worden. Wanneer ze opnieuw in gebruik wordt genomen
moet er voortdurend ontsmet worden. Uit wetenschappelijke gegevens blijkt dat de Legionella
doeltreffend kan bestreden worden door het gebruik van actieve chloor bij een concentratie van
0.5 tot 2 mg/l en dit gedurende ongeveer 1 uur. Een efficiënte ontsmetting van het water in
bubbelbaden zou dan wel circa 3 mg/l actieve chloor vereisen. Een periodieke behandeling van
bubbelbaden met een hogere chloordosering (circa 8 mg actieve chloor per liter) in perioden dat
de bubbelbaden niet in gebruik zijn, is aan te bevelen.
Bovendien zouden douchekoppen en inhaleringsapparatuur geregeld moeten verwijderd worden
om ze een warmte- of chloorbehandeling te geven.
Ook dient men ervoor te zorgen dat de mengkranen koud-warm water zo dicht mogelijk bij de
verbuiker geplaatst zijn. Bij wateraanvoerbuizen die over een te lange afstand naast mekaar lopen
en bovendien slecht geïsoleerd zijn, bestaat het gevaar van warmte-overdracht. Dit is soms het
geval in (oudere) grote gebouwen als hotels, klinieken, enz.
De kans op Legionella-besmetting in een gezinswoning is vrijwel onbestaande. Er worden dan
ook wettelijk geen temperatuurseisen gesteld voor de betreffende warmwatersystemen.
Chloor heeft ook zijn plaats in de preventie van Legionellose. Meer en meer gegevens wijzen
erop dat de massale groei van Legionella verband houdt met de afzettingen van organisch
materiaal (een zogenaamde “biofilm”) op de binnenwanden van de (warm)waterleidingen. Bij de
witboek van chloor – november 2004
3.5-5

estrijding van deze biofilms kan actieve chloor of chloor onder de vorm van chlooramine, nuttig
worden ingezet.
Informatie over het aantal gevallen van legionairziekte staat vermeld in bijlage 7, op p. 9.7.1
witboek van chloor – november 2004
3.5-6

3.6 Hoe belangrijk zijn kunststoffen?
Duurzame basismaterialen zoals steen, brons en ijzer, maar ook meer vergankelijke zoals hout, leer,
linnen en wol, speelden vroeger een belangrijke rol in de maatschappij. Om aan de toenemende vraag
naar sommige van deze stoffen te voldoen en tegelijk hun gunstige eigenschappen te verbeteren,
ontwikkelden de wetenschap en de industrie nieuwe producten: kunststoffen.
Kunststoffen hebben tal van soms onnavolgbare eigenschappen. De bouw- en autonijverheid,
voedingsindustrie en de medische wereld zijn bij de grootste gebruikers van de nieuwe materialen.
Kunststoffen hebben in vele toepassingen op een overtuigende wijze de ‘natuurproducten’ vervangen,
dikwijls sterk ten voordele van het milieu. Plastics bannen zou betekenen dat het milieu op korte tijd
volledig ontspoort of dat de mensheid terugkeert naar de levensstandaard van het begin van de 19de
eeuw.
In dit hoofdstuk gaan we dieper in op enkele veel voorkomende plastics die bijzonder schatplichtig zijn
aan chloor.
Van in de vroegste tijden hebben bepaalde materialen de menselijke cultuur bepaald. We spreken
nu over het steen-, het brons- en het ijzertijdperk, genoemd naar de duurzame basismaterialen die
toen ingeburgerd waren.
Meer vergankelijk, maar niet minder belangrijk voor onze voorouders, waren stoffen als hout,
leer, linnen, wol. Elk van deze stoffen van dierlijke of plantaardige oorsprong is eigenlijk een
mengsel van polymeren. Polymeren zijn moleculeketens die bestaan uit een zeer groot aantal
kleine chemische eenheden zoals proteïnen, polysacchariden, enzovoort.
Om aan de toenemende vraag naar deze stoffen te voldoen en tegelijk hun gunstige
eigenschappen te verbeteren, ontwikkelden de wetenschap en de industrie in de 19 de en 20 ste eeuw
een aantal nieuwe polymeren. Die kwamen niet meer voort uit de landbouw of veeteelt, maar uit
steenkool en aardolie en zijn het resultaat van de spectaculaire vorderingen van de scheikunde.
Vervangend, maar ook beter
De eerste kunststoffen zoals celluloid en bakeliet wilden de schaarste aan natuurproducten zoals
exotisch hout en ivoor compenseren. Naarmate de ervaring met kunststoffen toenam en er meer
en meer soorten werden ontwikkeld, ging de klemtoon elders liggen. Niet zozeer de vervanging
van ‘traditionele materialen’, maar de betere eigenschappen kregen de aandacht. Kunststoffen
zijn licht, ze roesten niet, breken minder snel dan andere materialen en hoeven niet te worden
geschilderd. Ze zijn makkelijk in elke gewenste vorm te brengen en ze isoleren goed.
In de bouw zijn ze heel populair omdat ze licht maar sterk zijn, weerbestendig en gemakkelijk te
bewerken. Kunststofverpakkingen in de voedingsindustrie beschermen prima tegen bederf, ze
verminderen de vervoerskosten en het gewicht van het verpakkingsafval. Ook de medische
witboek van chloor – november 2004
3.6-1

wereld kan niet werken zonder kunststoffen zoals in verbandmateriaal, steriele sets voor de
chirurgie, katheters, verpakkingen (van geneesmiddelen, infusievloeistoffen en bloedderivaten)
en vooral medische gebruiksvoorwerpen en prothesen.
Hoe kunststoffen in auto’s het milieu sparen
De Europese organisatie van kunststofproducenten APME, meldt dat de Europese auto-industrie
inmiddels bijna 2 miljoen ton kunststof per jaar verwerkt. Bij sommige automodellen is het
verbruik van kunststof de laatste decennia met een factor vier gestegen. Honderd kilogram
kunststof vervangt gemiddeld 200 tot 300 kilogram conventioneel constructiemateriaal. Auto’s
worden daardoor lichter en na een gemiddelde levensduur van 150.000 km bespaart dat ongeveer
750 liter brandstof per wagen. Hierdoor neemt het aardolieverbruik door personenwagens in
West-Europa alleen al af met 12 miljoen ton per jaar, hetgeen ongeveer één tiende van hun
brandstofverbruik vertegenwoordigt. De CO2-uitstoot vermindert jaarlijks met 30 miljoen ton.
Het verminderen van het brandstofverbruik van auto’s is niet alleen interessant omwille van de
kostprijs, maar het is ook een goede zaak voor het milieu.
Een wereld zonder kunststoffen
Kunststoffen hebben in vele toepassingen op een overtuigende wijze de ‘natuurproducten’
vervangen. Dit is zo vanzelfsprekend geworden dat nog maar weinig mensen zich kunnen
voorstellen wat het zou betekenen voor onze aarde mochten hout, papier, huiden, glas, metaal en
plantaardige vezels opnieuw de plaats van kunststoffen innemen. Het milieu zou op korte tijd
volledig ontsporen of wij zouden terugkeren naar de levensstandaard van het begin van de 19de
eeuw (maar wel met een verzesvoudigde wereldbevolking!).
witboek van chloor – november 2004
3.6-2

3.6.1 Polyvinylchloride (PVC)
PVC is een van de belangrijkste kunststoffen in onze moderne maatschappij. De productie ervan is
nauw verbonden met de chloorchemie. Door het chloor in de molecule is PVC compatibel met een
brede waaier van materialen, wat het uiterst veelzijdig maakt. Het chloor maakt de kunststof ook moeilijk
ontvlambaar. Voorts kan chloor als ‘markering’ gebruikt worden om PVC te onderscheiden in
automatische recyclagesorteersystemen.
Uit intensief milieuonderzoek bleek tot op heden dat geen enkel noemenswaardig probleem specifiek
aan PVC kan worden toegeschreven. Strikte richtlijnen garanderen een veilige productie en een
gezonde werkomgeving. Het is veilig in gebruik en perfect recycleerbaar.
De PVC-industrie heeft vertrouwen in haar product. Ze blijft investeren in de optimalisatie van de
productiemethoden en de unieke eigenschappen van PVC.
Veruit de voornaamste toepassing van chloor, zowel in Europa als daarbuiten, is de productie
van vinylchloride, de grondstof voor de aanmaak van polyvinylchloride (PVC).
PVC werd in 1938 uitgevonden. Het wordt sinds de jaren zestig op grote schaal geproduceerd
en is de meest onderzochte kunststof ter wereld.
Na polyetheen en polypropeen is het ook de meest gebruikte kunststof ter wereld. Ieder jaar
wordt ongeveer 23 miljoen ton verwerkt in de bouw- en verpakkingsindustrie, de
gezondheidszorg en allerlei andere toepassingen. Europa neemt hiervan jaarlijks iets meer dan
1/3 voor zijn rekening.
Van de totale chloorproductie in Europa wordt ongeveer 34% ingezet bij de productie van PVC.
De uitstekende verhouding prijs/kwaliteit van PVC verklaart het toenemend verbruik in Europa
(groei met 1 tot 2% per jaar), in de USA (groei met 3,5 tot 4% per jaar) en vooral in de landen
met een groeiende economie zoals Zuid-Amerika en Zuidoost-Azië (tot 10% per jaar). De
verschillen tussen de groeipercentages duiden op het reeds bereikte gebruiksniveau dat het hoogst
is in Europa en in de USA.
PVC is zeer veelzijdig en daarom moeilijk vervangbaar. Dankzij diverse additieven kan het
gemakkelijk worden bedrukt, gekleefd en gelast.
PVC wordt via zeer uiteenlopende technieken omgezet in eindproducten. Hiervoor is minder
energie nodig dan bij andere materialen.
PVC bestaat voor 43% uit etheen, een derivaat van ruwe aardolie, en voor 57% uit chloor. Omdat
chloor het quasi onbeperkt beschikbare zout als basisgrondstof heeft, kan je zeggen dat PVC
efficiënt gebruik gemaakt van de grondstoffen van onze planeet.
witboek van chloor – november 2004
3.6-3

Heel wat commerciële bedrijven en overheden die eerder besloten PVC te bannen, zijn op hun
besluit teruggekomen. PVC scoort nu eenmaal zeer goed in zogenaamde milieu-impactstudies.
Daarbij worden alternatieve materialen met elkaar vergeleken voor wat betreft hun belasting van
het milieu.
3.6.1.1 Hoe wordt PVC gemaakt?
Vinylchloride (VC) is de bouwsteen van PVC. De productie van VC verloopt in twee stappen:
1. etheen en chloor of waterstofchloride worden verbonden tot dichloorethaan;
2. dit dichloorethaan wordt door een kraakproces ontbonden in VC en
waterstofchloride. Dit laatste wordt gerecycleerd.
VC wordt in een reactorvat in een waterig milieu in suspensie gebracht en vervolgens tot PVC
gepolymeriseerd bij relatief lage druk en temperaturen. Het VC dat niet werd omgezet, wordt
teruggewonnen en herbruikt. Na voltooiing van het polymerisatieproces krijg je PVC door
drogen en zeven tot een wit, inert poeder. Dit wordt in bulk of zakken naar de PVC-verwerkende
bedrijven vervoerd.
3.6.1.2 Wat kan je allemaal doen met PVC?
Omdat PVC zoveel eigenschappen heeft kun je er de meest uiteenlopende producten mee maken.
Je kan PVC op zo’n manier samenstellen dat het voldoet aan de strenge eisen van bijvoorbeeld de
gezondheidszorg, de verpakking van eetwaren (zie 3.4.3.1) of het transport van drinkwater.
3.6.1.2.1 Gezondheidszorg
PVC is van onschatbare waarde voor de gezondheidszorg. Het wordt gebruikt voor bloed- en
urinezakjes, katheters, blisterverpakkingen voorgeneesmiddelen, infuusslangen, chirurgische
handschoenen, enzovoorts. Openhartoperaties zonder PVC zijn in de praktijk onmogelijk
omwille van het feit dat enkel met PVC knikvrije drains kunnen gemaakt worden. Het is de enige
kunststof die de Europese farmacopees 1 toelaten voor de verpakking van bloed. Bij bloedzakken
en steriele katheters is PVC voorlopig nog onvervangbaar.
3.6.1.2.2 Bouw
PVC wordt meestal gebruikt in duurzame toepassingen zoals vensterramen, waterleidingen,
rioolbuizen, afvoerleidingen en -goten, vijverfolie, dakmembranen, vloerbedekkingen alsook
isolatie van elektriciteitskabels. PVC-ramen gaan langer dan 40 jaar mee, rioolbuizen zelfs 100
jaar.
Meer dan de helft van het in Europa geproduceerde PVC is bestemd voor de bouwsector. Dat
heeft te maken met de weerbestendigheid van PVC. Het is bestand tegen chemische invloed,
corrosie en is bovendien erg schokbestendig en slijtvast. Deze extreme duurzaamheid en een
uitstekende prijs/kwaliteitverhouding maken van PVC dé kunststof voor de bouw en aanverwante
sectoren.
1 officieel handboek met voorschriften voor de bereiding van geneesmiddelen
witboek van chloor – november 2004
3.6-4

3.6.1.2.3 Auto’s en andere toepassingen
PVC beschermt de onderkant van de auto tegen slijtage en maakt het interieur aantrekkelijker en
comfortabeler. De schokabsorberende en brandwerende eigenschappen verhogen de veiligheid.
Ook zeer vertrouwde producten bevatten PVC: bankkaarten, opblaasbaar speelgoed, tuinslangen
en waterdichte afdekzeilen. Tenslotte vind je PVC terug in heel wat kantoor-, sport- en
4155jetijdsartikelen.
Een interessante nieuwe toepassing is de PVC-rat. Dit is een levensechte kunststofrat met
afneembare paneeltjes, waaronder realistisch nagebootste organen, weefsels en bloedvaten zitten.
Onderzoekers kunnen er in totaal 25 operatietechnieken op oefenen, zodat veel minder levende
dieren nodig zijn.
4%
5%
4%
4%
2% 8%
7%
8%
Gebruik van PVC in Europa
6%
26%
26%
Buizen en fittingen
Harde profielen
Film en folie
Flexibele film en folie
Flessen
Vloerdelen
Coating
Flexibele buizen en profielen
Schoeisel
Kabels en bedrading
Andere toepassingen
3.6.1.3 Hoe zit dat met PVC, de gezondheid en het milieu?
Bron ECVM
De basisscheikunde van PVC is reeds gekend sinds het einde van de 19de eeuw. Momenteel is er
geen enkele kunststof ter wereld die zo intensief werd onderzocht. Door de eigenschappen van
het product, kan de industrie aan de hoge eisen voldoen in verband met gezondheid en milieu.
3.6.1.3.1 Productieveiligheid
witboek van chloor – november 2004
3.6-5

Het belangrijkste feit dat zich heeft voorgedaan op het gebied van veiligheid en gezondheid met
PVC, was een blootstelling van enkele werknemers aan vinylchloride. Vinylchloride of VC is het
monomeer waaruit PVC gemaakt wordt.
In 1974 werd ontdekt dat het dagelijks en jarenlang inademen van een hoge dosis VC een
zeldzame vorm van leverkanker kan veroorzaken. Daarop grepen wetenschap, overheid en
industrie in. De blootstellingslimiet werd drastisch verlaagd van 500 ppm 1 tot een gemiddelde
concentratie van 3 ppm op jaarbasis. Nu gebeurt de polymerisatie van VC in een gesloten circuit.
Sindsdien zijn er geen problemen meer van die aard.
3.6.1.3.2 Transportveiligheid
Het transport van VC heeft dezelfde risicograad als dat van andere ontvlambare stoffen zoals
propaan, butaan of LPG. In 1996 gebeurde in Oost-Duitsland het zwaarste treinongeval in veertig
jaar. De blootstelling aan VC die zich daarbij voordeed, zal waarschijnlijk geen
langetermijngevolgen hebben. Het ongeval was overigens vermoedelijk te wijten aan defecte
sporen en niet aan de wagons noch aan het VC.
3.6.1.3.3 Gezondheid en verpakking
Voor de verpakking van eetwaren en dranken gelden zeer strikte normen die ruim aan de
Europese normen voldoen. Vooral het risico op het overgaan van stoffen uit de verpakking naar
de inhoud (migratie) is zeer streng gereglementeerd. De hoeveelheid VC die eventueel zou
kunnen migreren is extreem laag en wordt als onschadelijk beschouwd.
3.6.1.3.4 Weekmakers en stabilisatoren
Weekmakers
In PVC worden o.a. ftalaten, adipaten en citraten gebruikt als weekmakers. Dit zijn vloeistoffen
die niet zomaar toegevoegd worden. Het zijn belangrijke componenten die de fysische
eigenschappen van het polymeer bepalen. Zij maken het PVC zacht, soepel en veerkrachtig:
eigenschappen die zeer gewaardeerd worden voor toepassingen waarbij buigen en (op-)plooien
van belang zijn (zie 3.6.1.2).
De concentraties van ftalaten in het leefmilieu zijn gering mede doordat ftalaten snel worden
afgebroken. Toch is er enige bezorgdheid ontstaan over het gebruik van PVC met ftalaten in
welbepaalde medische apparatuur en in uitzonderlijke omstandigheden. Enkele weekmakers
werden ook genoemd als pseudo-oestrogenen (zie hoofdstuk 5.6 en bijlage 9.6).
Door te sabbelen op speelgoed of andere producten van zacht PVC kunnen baby’s en kinderen
ftalaten in hun lichaam krijgen. Dit fenomeen is op zichzelf niet vreemd, want dat gebeurt ook bij
andere producten, zoals glas en metaal (in de keuken !) en is dus niet uniek voor ftalaten of PVC.
De Europese Commissie heeft een tijdelijk verbod uitgevaardigd op specifiek sabbelspeelgoed
voor kinderen jonger dan drie jaar dat gemaakt is van zacht PVC met ftalaten. Deze beslissing is
1 ppm: parts per million of deeltjes per miljoen
witboek van chloor – november 2004
3.6-6

te wijten aan het voorlopig ontbreken van een afdoende test om het sabbelen van jonge kinderen
na te bootsen en zodoende na te gaan of de toegelaten dagelijkse dosis van ftalaten niet wordt
overschreden.
Ftalaten worden sinds meer dan 50 jaar gebruikt en intensief bestudeerd op gebied van veiligheid,
gezondheid en invloed op het milieu.
Uit het onafhankelijk wetenschappelijk onderzoek dat hieruit voortvloeide en werd gepubliceerd,
kan worden geconcludeerd dat er geen enkel risico is voor de consument die met deze producten
in aanraking komt. De industrie volgt de onderzoekingen van nabij. Mocht de noodzaak ervan
door de wetenschap aangetoond worden, zal ze op alternatieve weekmakers overschakelen.
Bijkomende info: www.ccpi.org.
Stabilisatoren
Een stabilisator is een complex mengsel dat een beschermende werking heeft tijdens de
verwerking of het gebruik van PVC. Zo worden metaalverbindingen gebruikt als warmtestabilisatoren,
waardoor PVC in vormen kan worden gegoten of kan weerstaan aan grote hitte (kabels
onder de motorkap !). Anderzijds beschermen stabilisatoren de voorwerpen in PVC tegen afbraak
of verkleuring onder invloed van UV-licht.
Stabilisatoren zitten vast verankerd in de PVC en de kans dat ze migreren, bestaat hierdoor
nauwelijks. Bovendien is het gebruik van stabilisatoren strikt gereglementeerd en bestaat er voor
sommige toepassingen een positieve lijst van toegelaten stoffen.
Net zoals de ftalaten worden stabilisatoren sinds meer dan 50 jaar gebruikt en bestudeerd en werd
er geen meetbare invloed vastgesteld op gezondheid of milieu.
Toch wordt met verbindingen van zware metalen de grootste voorzichtigheid aan de dag gelegd
en is men gestopt met het gebruik van stabilisatoren op basis van cadmium. Ook loodverbindingen
worden geleidelijk vervangen door een calcium-zink combinatie.
3.6.1.3.5 PVC en brand
Als PVC brandt, komt er waterstofchloride en kooldioxide (CO2) vrij. Nu is het zo dat alle
branden, ook deze zonder PVC, toxische gassen produceren. Het gaat dan hoofdzakelijk om
koolmonoxide (CO), een smaak- en reukloos gas dat samen met de hitte, 95% van alle
slachtoffers maakt.
Bij een PVC-brand is het risico door vrijkomende waterstofchloride onbeduidend als je het
vergelijkt met koolmonoxide. Door zijn prikkelende geur heeft waterstofchloride daarenboven
een signaalfunctie. Dit is zeer belangrijk om de brand snel te ontdekken. Het zeer toxische
koolmonoxide heeft geen signaalfunctie. Bovendien is PVC brandvertragend en geeft het minder
warmte af dan de meeste andere kunststoffen.
PVC is nooit een oorzaak van brand, noch een factor van branduitbreiding geweest.
Analyses na branden van gebouwen waarin PVC verwerkt was, hebben aangetoond dat er sporen
van dioxines in het roet zaten. Dit is eveneens het geval bij branden zonder PVC, bij houtkachels
of bij het verbranden van tuinafval. Uit officieel onderzoek blijkt dat de kans op biologische
witboek van chloor – november 2004
3.6-7

opname hiervan zeer gering is. De stalen van de bodem rondom de brandzone bevatten niet meer
dioxine dan daarvoor. Branden met PVC dragen dus niet méér bij tot dioxinevorming dan het in
rook opgaan van natuurlijke materialen zoals hout.
3.6.1.4. PVC en duurzame ontwikkeling
De Europese PVC-industrie is begaan met het continu verbeteren van gezondheids-, veiligheids-,
milieu- en socio-economische waarden van haar producten. Daarom hebben de PVC-producenten
en hun industriële partners de krachten gebundeld om voor de volgende 10 jaar een verantwoord
product- en reststoffenbeleid te voeren. Het is vervat in een document dat “Vrijwillig
Engagement” heet. Elk onderdeel van de productketen bepaalt eigen meetbare doelstellingen.
Samen komen ze tot een geheel van afspraken die de volledige levenscyclus van het product dekt.
Jaarlijks zal door een onafhankelijke derde de vooruitgang worden gecontroleerd en
gerapporteerd. Het “Vrijwillig Engagement” dat stoelt op het Responsible Care-programma van
de chemische industrie, verplicht de PVC-producenten en hun partner tot het halen van vier
doelstellingen :
• productie: een voortdurende verbetering van milieu-impact en het efficiënt gebruik van
grondstoffen;
• additieven: duurzaam gebruik van additieven voor de toepassing van PVC;
• afvalfase: duurzaam beheer van PVC-producten bij het einde van hun gebruiksfase;
• algemeen beheer: het bereiken van deze doelstellingen mede door de inbreng van de
nodige financiële middelen.
Dit “Vrijwillig Engagement” ligt in lijn met de UNEP-verklaring: “een werkelijk efficiënt beleid
is gebaseerd op vrijwillige verbintenissen”.
Voor meer informatie, kunt u contact opnemen met PVC-INFO: http://www.pvcinfo.be/
3.6.1.5 PVC – Recycling
De PVC-industrie werkt aan de ontwikkeling van verantwoorde oplossingen voor het beheer
van haar producten op het einde van hun levenscyclus. Zij organiseert
afvalverwerkingsprogramma’s en bouwt herverwerkingsinstallaties. Er is een aantal opties
voor terugwinning beschikbaar. De best geschikte optie voor elke reststroom wordt bepaald
op basis van het proces dat, zowel economisch als ecologisch, het meest rendabel en efficiënt
is.
witboek van chloor – november 2004
3.6-8

Goed reststoffenbeheer (zie ook 5.3) houdt in dat men de juiste keuze weet te maken uit de
verschillende mogelijkheden die zich aandienen :
o hergebruik :
- hetzelfde of gelijkaardig product
- verwerking tot een ander product
o mechanische of chemische recycling
o verbranding met energierecuperatie
o storten
Alleen op basis van rationele argumenten kan worden beslist welk, economisch en
ecologisch, het meest efficiënte proces is voor de behandeling van een bepaalde PVCreststroom.
3.6.1.5.1 Reststromen
De Europese Commissie vermeldt in haar groenboek een hoeveelheid van 3,6 miljoen ton per
jaar en een toename van 80% in de volgende twintig jaar.
3.6.1.5.1.1 Herkomst
Bij de voorwerpen gemaakt in PVC, onderscheidt men 3 reststromen.
Er is nog een vierde, nl. de reststroom die ontstaat bij de productie van PVC-korrels maar die
laten wij buiten beschouwing. Als het productieproces normaal verloopt is die te
verwaarlozen. Bovendien is die reststroom zo zuiver dat die intern kan worden gerecycleerd.
• Bij de fabricage
Het gaat hier over de stukken die worden afgesneden in de fabriek of op de werkplaats. Het
zijn wat men noemt zuivere restanten die voor 95% probleemloos kunnen worden
gerecycleerd. De resterende 5% is om een of andere reden vervuild of onbruikbaar en dient op
een andere manier te worden verwerkt.
• Bij de installatie
Dit zijn de materialen in PVC die verkocht zijn (tegels, buizen, kabels, …) en die door de
installateur op maat gezaagd of gesneden worden. De laatste jaren komt er een beweging op
gang om deze relatief zuivere reststromen op te halen en ze te behandelen zoals die van de
fabricage.
• Na het verbruik (“postconsumer”)
De consument heeft het voorwerp in PVC (of PVC in combinatie met andere stoffen) ge- of
verbruikt als eetwarenverpakking, fles, map, …
Er zijn meerdere mogelijkheden :
witboek van chloor – november 2004
3.6-9

1) hij recupereert het: hij gebruikt het voor een ander doel;
2) hij geeft het mee met de selectieve ophaling van kunststoffen;
3) hij ontdoet zich ervan als afval in de vuilniszak.
3.6.1.5.1.2. Levensduur
Het overgrote deel van de PVC-producten, om en bij de 65%, wordt gebruikt in de bouw en
voor elektrische toepassingen en heeft een levensduur van 15 tot 100 jaar. Typische
eindproducten zijn: afvoerpijpen, afvoergoten en raamkozijnen, vloer- en muurbedekkingen,
elektrische kabel- en draadisolatie.
De lange levensduur garandeert dat maximaal gebruik wordt gemaakt van de natuurlijke
grondstoffen die dienen voor de productie. Dit maakt dat PVC een duurzaam product mag
genoemd worden en dat het aanbod van “oud” PVC relatief gering is. PVC-raamprofielen
bijvoorbeeld hebben een levenscyclus tussen 40 en 100 jaar. Dit betekent dat het aantal PVCraamprofielen
dat het einde van hun gebruiksduur bereikt op dit moment veel lager is dan het
aantal nieuw geproduceerde. Men verwacht dat daar de komende twintig jaar verandering zal
in komen omdat dan een stijgend aantal producten aan het einde van hun “eerste leven” toe
zijn.
Andere toepassingen van PVC, met een levensduur van 2 tot 15 jaar, rond de 15%, vindt men
terug in de automobielindustrie, de gezondheidszorg en als bestanddeel van een hele reeks
sport- en vrijetijdsartikelen.
Een derde deel tenslotte, ongeveer 20%, wordt gebruikt voor kantoorbenodigdheden en voor
het verpakken van voedsel en andere producten. PVC vormt een goede barrière voor lucht,
zuurstof, vocht of geur. Dit zijn belangrijke eigenschappen voor o.a. de medische sector, waar
het gebruikt wordt voor verpakking van geneesmiddelen, bloed en infuusoplossingen.
Veel PVC-toepassingen kunnen meermaals en veelvoudig worden gebruikt. Producten voor
éénmalig gebruik zijn meestal toepassingen waarin veiligheid en hygiëne de voornaamste
overwegingen zijn.
3.6.1.5.1.3 Inzamelen, reinigen en sorteren
De PVC-industrie werkt mee aan inzamelprogramma’s op voorwaarde dat die leefbaar zijn,
want dat is de voorwaarde om op lange termijn te kunnen blijven verder werken.
• Inzamelen
In België zijn meerdere systemen in gebruik.
witboek van chloor – november 2004
3.6-10

o Terughalen
Waarbij door commerciële bedrijven en gewestelijke of lokale overheden akkoorden worden
gesloten over reststoffen en afval van bedrijven, b.v. Val-I-Pac, OVAM.
o Ophalen
Het huis aan huis ophalen bij particulieren van kunststofafval dat in een speciaal daarvoor
bestemde zak wordt bijgehouden, b.v. Fost Plus-systeem.
o Terugbrengen
Waarbij de verbruiker wordt aangemoedigd zijn afval naar een container(park) te brengen.
• Reinigen en sorteren
Het zou ons te ver leiden hier op in te gaan in het kader van dit betoog. Het moge volstaan er
op te wijzen dat hoe vuiler en hoe gemengder de reststroom is, hoe moeilijker en duurder het
reinigen en sorteren wordt.
Interessant om te weten is het feit dat de aanwezige chloor als “markering” kan gebruikt
worden om PVC te onderscheiden van andere kunststoffen in automatische sorteersystemen.
3.6.1.5.2. Recyclingtechnieken
3.6.1.5.2.1. Mechanische recycling
Wordt ook fysische recycling genoemd.
Het is een vorm van materiaal-recycling waarbij een product op het einde van zijn
gebruiksduur opnieuw wordt verwerkt tot dezelfde of alternatieve toepassingen. In het geval
van PVC zal dat opnieuw verwerken bestaan uit smeltprocessen die ongeveer gelijk zijn aan
de processen die worden gebruikt voor het oorspronkelijk product.
• Enkelvoudige PVC-reststromen
Mechanische recycling is ecologisch en economisch haalbaar als er een voldoende
hoeveelheid gelijksoortig, gescheiden en gesorteerd materiaal aanwezig is.
Is dat het geval, dan is de kwaliteit van de teruggewonnen PVC vaak goed genoeg om er
dezelfde of soortgelijke producten van te maken. Dit geldt o.a. voor buizen, vloer- en
dakbedekking en raamprofielen. De chemische samenstelling blijft onveranderd.
De technologie die gebruikt wordt voor het produceren met nieuwe grondstof kan zonder
meer aangewend worden voor de productie met gerecycleerd materiaal.
witboek van chloor – november 2004
3.6-11

• Meervoudige PVC-reststromen
Heel wat voorwerpen zijn samengesteld uit twee of meerdere kunststoffen (PVC, PE, PET,
PS) die al dan niet nog vermengd zijn met andere materialen als glas- en polyestervezels,
metaal (draad), papier, textiel, rubber, … De kracht die ze putten in hun “samen-stelling”
tijdens hun normale leven, creëert, op het einde ervan, een probleem, nl. het weer uit mekaar
halen van de diverse componenten.
Laminaatfilms, gecoate stoffen, imitatieleder voor schoenen en kledij, bekleding van
dashboard en auto-interieur, zijn enkele voorbeelden van deze composietmaterialen.
Recycling ervan kan mechanisch of chemisch (zie verder).
witboek van chloor – november 2004
3.6-12

PVC
Productie
PVC
Verwerking
Distributie
Consument
witboek van chloor – november 2004
MECHANISCHE RECYCLING
KRINGLOOP
“gemakkelijk te recycleren producten”
Montage en
Afwerking
6
1
2
Inzameling
R & D
Herwerking
tot nieuw
eindproduct
Productie van
secundaire
PVC
grondstof
1. Interne recyclage van productieafval
2. Interne recyclage van verwerkingafval
3.
4.
Externe recyclage van verwerkingsafval en hergebruik in verwerking
Externe recyclage van afvalmontage
5. Inlevering van consumentenafval
6. Inlevering van consumentenafval via een inzamelsysteem
3
5
4
6
3.6-13

• Wat gebeurt er concreet ?
De PVC-industrie is zich bewust van de behoefte aan betere sorteer- en recycleertechnieken
en streeft naar het verbeteren van de situatie door steun te verlenen aan initiatieven in die zin.
o In Europa
De Europese producenten van PVC-bouwmaterialen hebben de verplichting op zich genomen
om grote hoeveelheden van de door hen gefabriceerde en geleverde materialen bij het einde
van hun gebruiksduur terug te nemen en mechanisch te recycleren. Dit engagement behelst
het recycleren van minstens 50% van de beschikbare inzamelbare hoeveelheid tegen 2005.
Voor andere mogelijke toepassingen, zoals PVC-kabels, vloer- en dakbedekkingen, verplicht
de industrie zich die ontwikkelingen te ondersteunen die leiden tot een geschikte logistiek,
een betere technologie en talrijker en meer kwalitatieve toepassingen voor hergebruik.
o In België
In België werd een aanvang gemaakt met de concrete aanpak van de recyclage van PVC en
andere kunststoffen.
- Kunststofbuizen
Via terugnamepunten verspreid over het ganse land nemen de fabrikanten, verenigd in de vzw
KURIO, gratis de kunststofbuizen terug die vrijkomen bij de renovatie van bestaande
leidingen. De ingezamelde buizen gaan naar de recyclagecentra. Het gerecycleerd PVC wordt
verwerkt in nieuwe rioolbuizen. Deze bestaan uit 3 lagen PVC, de zgn. multilagen. De
middelste laag is het PVC-recyclaat, dat meer dan 50% van het volume van de buis
vertegenwoordigt. Qua kwaliteit en milieuvriendelijkheid moet ze niet onderdoen voor de
traditionele buizen in beton of gres.
- Raamprofielen
Ook voor raamprofielen, rolluiken en andere PVC-bouwprofielen is een oplossing gevonden.
Gemeentelijke en KMO-containerparken evenals de sorteerinstallaties van afvalverwerkers
kunnen dit soort afval gratis kwijt aan een gespecialiseerd bedrijf, de firma RULO. Samen
met FECHIPLAST, de vereniging van kunststofverwerkers, waarborgen zij dat de
gerecupereerde materialen gerecycleerd worden tot hoogwaardige kunststoftoepassingen in de
bouw, b.v. :
o raamprofielen: mengsel van recyclaat en nieuw product;
o bekleefde vensterbanken;
o decoratieve wandbekleding;
o vloerbekleding: vloerplaten, ondermat, die tot 70% recyclaat bevatten.
witboek van chloor – november 2004
3.6-14

- Composietmaterialen
Een belangrijke stap voorwaarts werd gezet met de ontwikkeling van een nieuwe techniek
voor het terugwinnen van PVC uit blisterverpakkingen, kabelisolatie, autosturen, dashboards
en gecoate stoffen (b.v. imitatieleder). Het gaat om een gesloten recyclingproces dat bestaat
uit: het versnipperen van afval, het oplossen hiervan in een (biologisch afbreekbaar)
oplosmiddel om de verschillende componenten te scheiden en het terugwinnen van de PVC
door middel van neerslaan, scheiden en drogen. Het resultaat is PVC-poeder in zijn originele
samenstelling met alle oorspronkelijke additieven. Bovendien is het van zeer goede kwaliteit.
Het kan zonder verdere bewerking gebruikt worden. Het oplosmiddel is opnieuw bruikbaar en
ook de andere fracties zijn recycleerbaar.
In feite gebeurt er geen scheikundige omzetting. Daarom resorteert deze methode onder
mechanische (fysische) recycling.
De techniek (die VINYLOOP heet) is klaar om op grote schaal te worden toegepast. Een
eerste fabriek is opgestart begin 2002 in Ferrara (Italië) en heeft een capaciteit van 10.000
ton.
- Recyclage van PVC uit huishoudelijk verpakkingsafval
Het gaat hier om PVC en andere kunststoffen afkomstig van huishoudelijk verpakkingsafval,
zoals diverse recipiënten voor waters, dranken, huishoudproducten en sommige verpakkingen
die verzameld worden in containerparken.
Het inzamelen is duur, want: veel volume, maar weinig gewicht en dus hoge vervoerskosten.
Ook zijn allerlei kunststoffen door elkaar gemengd en vervuild. Bijgevolg: hoge reinigings-,
sorteer- en personeelskosten.
Toch is men er bij de firma EKOL in gelukt door rigoureus scheiden en opnieuw mengen, te
komen tot een samengesteld granulaat dat 20 à 40% PVC bevat. Dit is geschikt om lineaire
producten zoals balken en palen te maken die op dezelfde manier bewerkt kunnen worden als
hout: zagen, nagelen, vijzen, boren, schaven, enz. Ze zijn een goed alternatief voor hout of
beton. Je ziet ze in je omgeving :
o bij landschaps-, stads- en tuinarchitectuur: (meestal grijze) banken, tafels,
bloembakken, verkeerseilanden, palissaden, geluidsbermen, b.v. autostrade
Antwerpen-Brussel in Vilvoorde;
o bij graafwerken: beschermplaten op ondergrondse kabelgoten.
EKOL is gevestigd in Houthalen en heeft een capaciteit van 3000 ton per jaar.
- PVC in de afvalzak
PVC en andere kunststoffen die als afval in de vuilzak terechtkomen worden op dit ogenblik,
naargelang de lokaliteit, verbrand of gestort. Het is, voorlopig althans, de enige oplossing.
Verbranding heeft het voordeel dat de energie, aanwezig in PVC, wordt afgegeven en
gebruikt om de andere afvalstoffen te verbranden (zie ook 3.6.1.5.3).
witboek van chloor – november 2004
3.6-15

3.6.1.5.2.2 Chemische recycling
Wordt ook grondstoffenrecycling genoemd.
Het is een vorm van recycling die bijzonder goed geschikt is voor gemengde reststromen.
Chemische recycling moet gezien worden als complementair aan mechanische recycling en
dit om twee redenen :
- om de technologie in huis te hebben die geschikt is voor het recycleren van grote
hoeveelheden gemengde en vervuilde reststromen en afval van kunststof;
- om de totale recyclagecapaciteit te vergroten die nodig zal zijn voor de steeds
stijgende hoeveelheden te recycleren materiaal.
Er wordt gewerkt aan de ontwikkeling van technologieën voor chemisch recycleren:
verbranden, vergassen, hydrogenatie, e.a.
Deze technologieën zijn allemaal gebaseerd op het principe van afbreken van
composietmaterialen in hun chemische componenten. Deze worden apart teruggewonnen en
kunnen vervolgens in diverse industriële processen als bouwstenen gebruikt worden voor de
aanmaak van nieuwe producten. In feite komt het erop neer dat het chloor en de
koolwaterstoffen opnieuw verwerkt worden op de plek waar ze zijn ontstaan: de
petrochemische installatie.
Momenteel staat geen enkele van die technieken echt op punt. Het probleem is steeds
hetzelfde: economische en ecologische haalbaarheid, en (voorlopig nog) gebrek aan
voldoende aanvoer van te recycleren materiaal.
Bovendien moeten er in functie van de te bouwen installaties keuzes gemaakt worden. In
geval het basismateriaal rijk is aan PVC – zoals bij de voorbeelden van composietmaterialen
hierboven vermeld en die meer dan 30% PVC bevatten – zal het vooral zoutzuur zijn dat via
deze methode kan worden teruggewonnen. Het is dan zaaks dat zoutzuur op een economische
haalbare manier voldoende zuiver te krijgen en het voldoende (meer dan 20%) te
concentreren om het geschikt te maken voor en opnieuw te laten dienen als grondstof voor de
productie van VCM, de basisstof voor de aanmaak van “nieuw” PVC.
De PVC-producenten geloven in de mogelijkheden van deze technologie om PVC te
ontbinden in zijn fracties: chloor en koolwaterstof. Zij hebben zich geëngageerd om te
investeren in een proeffabriek met een capaciteit van 2000 ton per jaar om alle aspecten en
voorwaarden voor een definitieve industriële technologie op grote schaal uit te zoeken.
Om begrijpelijke redenen is een dergelijke grootschalige aanpak alleen op Europees vlak
mogelijk.
Het principeschema toont de opstelling van de proeffabriek. Het PVC-rijk afval wordt
gemengd met zand en in het zgn. slakkenbad gekraakt bij 1400 à 1600°C. Uit het krakingsgas
wordt het zoutzuur afgescheiden.
witboek van chloor – november 2004
3.6-16

PVC - rijk
afval
Slakkenbad
Slakken Stof -
filter
CHEMISCHE RECYCLING
PRINCIPESCHEMA
Storten
Krakingsga
Zout -
residu
Synthese-
gas
(HCl, CO, H 2
Onzuiverheden
)
Herwinning
van energie
Scheiding
Zuivering
van HCl
Her -
winning
HCl
Recycling
VC - productie
Afhankelijk van de bevindingen (die midden 2002 worden verwacht) zal worden beslist of er
een fabriek komt op commerciële schaal.
witboek van chloor – november 2004
3.6-17

Ondertussen worden nog andere chemische recyclingprocessen onderzocht op hun
mogelijkheden. Men verwacht dat tegen 2005 het chemisch recycleren een aanzienlijke
bijdrage zal leveren aan de verwerking van kunststofafval dat veel PVC bevat.
3.6.1.5.2.4 Besluit
Technisch staat men al heel ver. Het grootste probleem is de aanvoer van voldoende en
geschikt materiaal om te recycleren. Voortgezet onderzoek, aanvullende programma’s voor
zowel mechanische als chemische recycling, kunnen de totale hoeveelheid gerecycleerd PVC
verder doen oplopen. Om een hoog recyclagevolume te bereiken is de steun van
overheidsinstanties nodig voor het opstellen en organiseren van de inzameling van de
reststromen van PVC, al dan niet vervat in composietmaterialen. Ook de medewerking van
iedere burger is een absolute vereiste. Duurzame ontwikkeling omvat naast een ecologisch en
economisch luik ook een sociale dimensie.
De producenten en verwerkers van PVC willen komen tot een geïntegreerde beheersstrategie
voor de hele levensduur van het product met inbegrip van het einde van de levenscyclus en
van het afvalstadium. Dit kan alleen door een gezamenlijke Europese aanpak.
3.6.1.5.3 Verbranding met terugwinning van energie
3.6.1.5.3.1 Energierecuperatie
Verbranding is een manier van recycleren. De calorische waarde van het oliederivaat dat werd
gebruikt voor de productie van PVC, wordt teruggewonnen, zelfs na vele jaren nuttig gebruik
van diezelfde PVC die nu gedumpt wordt. Deze energie wordt als het ware “geleased” door
het PVC-object, voor de tijd van zijn nuttige levensduur.
Bijkomend voordeel: door PVC-afval te vermengen met het huisvuil vermindert de
hoeveelheid energie die nodig is voor de verbranding van het totale afvalvolume.
3.6.1.5.3.2 Is verbranden van PVC-houdend afval schadelijk voor het milieu ?
Onderzoek in 1999 door het onafhankelijke Nederlandse TNO Instituut voor Milieu, Energie en
Procesinnovatie, als één van de vele gelijkaardige studies, leidde tot de conclusie dat de negatieve
beoordeling van PVC in afvalverbranding niet wordt geschraagd door wetenschappelijk,
financieel of ecologisch bewijs. Het onderzoek toonde eveneens aan dat een sterke vermindering
of zelfs het volledig verwijderen van PVC uit de afvalstroom niet leidt tot een duidelijk
milieuvoordeel.
Bij het verbranden van huishoudelijk afval heeft de aanwezigheid van PVC geen betekenisvolle
invloed op de hoeveelheid gevormde dioxines. Sporen van chloriden zoals keukenzout in het
afval, volstaan opdat dioxines gevormd worden. De mate van dioxine-uitstoot is veeleer
afhankelijk van de efficiëntie van het verbrandingsproces en de rookgaszuivering. De dioxine-
witboek van chloor – november 2004
3.6-18

emissies van moderne verbrandingsinstallaties zijn zo miniem dat de impact op het milieu te
verwaarlozen is.
De impact van PVC-verbranding op zure regen in systemen met was- en neutralisatieapparatuur
is zeer klein. Zelfs zonder neutralisatie zou ze in België slechts 0,25% van de impact op zure
regen uitmaken.
In Hamburg (Duitsland) werd recent een verbrandingsoven met een capaciteit van 790 ton in
gebruik genomen waarbij de allernieuwste snufjes werden aangewend. Dit houdt in dat bij de
input afval kan ingebracht worden met een chloorgehalte van 4%. Normaal is dat maximum 1%.
Door optimalisatie van het verbrandingsproces bekomt men tevens een beter rendement van de
neutralisatie. Resultaat: aan de output verkrijgt men zoutzuur met een concentratie van 30%, wat
economisch interessant is. De kwaliteit van het zoutzuur is van die aard, dat het zelfs door de
voedingsindustrie kan ingezet worden.
Meer hierover vindt U op:
http://www.europa.eu.int/comm/environment/pvc/contributions/2mvr.pdf
3.6.1.5.3.3 Minder afvalresidu ? Dat kan !
Moderne afvalverbrandingsinstallaties (AVI’s) zijn gebouwd volgens de BBT: de best
beschikbare technieken. Zij werken volgens de strengste normen en zijn uitgerust met
apparatuur voor het voorkomen van emissie van schadelijke stoffen. Toch blijft er altijd nog
afvalresidu over.
Deze residu’s ontstaan bij de reiniging van de rookgassen.
Het volume en de inhoud van het afvalresidu van AVI’s die PVC-afval verwerken werd
minutieus onderzocht. Men kwam tot de conclusie dat die afvalresidu’s nog verder konden
verminderd worden.
De nieuwe aanpak bestaat in het gebruik van natriumbicarbonaat (maagzout) i.p.v. kalk als
neutraliserende stof. Tevens wordt de zuivering van rookgassen geïntegreerd met de
behandeling van de residu’s van het verbrande huisvuil. Met deze technologie kunnen de
zouten die in de residu’s zitten worden gerecupereerd en kunnen tegelijk de nog resterende
afvalstoffen worden gestabiliseerd en verhard. De zouten worden hergebruikt in diverse
chemische processen.
Deze innovatie maakt het mogelijk de te storten hoeveelheden afvalstoffen die nog
overblijven na de rookgaszuivering, drastisch te verminderen: een ecologische en duurzame
oplossing.
3.6.1.5.4 Afvoer en storten van afval
witboek van chloor – november 2004
3.6-19

Welke de aard van het terugwinningproces ook is, er blijft altijd een klein gedeelte
afvalresidu over dat niet recycleerbaar is: de as. Voor de finale afvoer van dit beperkt gedeelte
komen enkel gecontroleerde afvalstortplaatsen in aanmerking.
Vanuit milieustandpunt is storten de minst wenselijke oplossing omdat het geen hergebruik van
grondstoffen mogelijk maakt. Toch zullen er stortplaatsen moeten blijven bestaan voor producten
zonder haalbare opties voor hergebruik.
Uit een drie jaar durend onderzoek terzake werd geconcludeerd dat afvalstortplaatsen niet per
definitie moeten verworpen worden als een optie voor afvalbeheer van PVC. Het onderzoek van
het gedrag van verschillende PVC-producten op lange termijn toonde aan dat PVC, dat op
zichzelf inert is, bestand is tegen afbraak onder op stortplaatsen heersende omstandigheden en dat
het geen vinylchloride produceert.
3.6.1.5.5 Recycling van PVC – Algemeen besluit
De PVC-industrie is bezig met het opzetten van daadwerkelijke oplossingen voor geïntegreerd
beheer van zijn reststromen en afval. Dit geldt zowel voor PVC-producten met een korte als met
een lange levensduur en zowel voor enkelvoudige als voor composietmaterialen.
Er zijn zowel in België als in de rest van Europa een aantal recyclageprogramma’s effectief in
werking. Bij de meesten hiervan is het mogelijk de capaciteit uit te breiden in geval de
beschikbaarheid en de aanvoer van het te recycleren materiaal beter wordt.
De PVC-industrie streeft naar het maximaliseren van de mogelijkheden die bestaande
recyclageprogramma's bieden. Zij steunt ook de ontwikkeling van nieuwe initiatieven terzake om
te garanderen dat zij voldoet aan toekomstige behoeften. Door haar schriftelijk “Vrijwillig
Engagement” wil ze een duurzame ontwikkeling binnen het kader van het Responsible Care
programma van de chemische industrie (zie http://www/pvcinitiative.com en www.plastics-in-
ELV.org
witboek van chloor – november 2004
3.6-20

3.6.2 Polycarbonaten
Polycarbonaten zijn thermoplastische 1 kunststoffen die op vele manieren kunnen verwerkt worden. Ze
worden gebruikt voor de fabricage van veranda’s, lichtkasten en compact discs maar ook van
valhelmen, brillenglazen en keukenapparaten.
Polycarbonaten bevatten geen chloor, maar worden wel met behulp van chloor geproduceerd.
Polycarbonaten zijn thermoplastische kunststoffen. Rond 1960 verschenen ze op de markt. Op
wereldvlak wordt er jaarlijks zo’n 1.200.000 ton gebruikt.
3.6.2.1 Hoe worden polycarbonaten gemaakt?
Er bestaan diverse fabricagemethoden maar vandaag wordt bijna enkel de reactie op basis van
bisfenol A en carbonylchloride (fosgeen) gebruikt. Dit gebeurt in een continu proces zodat de
hoeveelheid van dit toxisch gas in de installaties laag blijft. De productie en verwerking zijn
onderworpen aan zeer strenge veiligheidsnormen. Het bij de productie gebruikte chloor komt niet
in het eindproduct terecht, maar wordt als een verdunde zoutzuuroplossing afgescheiden en
teruggewonnen. Dit proces laat toe de eigenschappen van de polycarbonaten nauwkeurig af te
stemmen op de eisen qua verwerking en toepassing.
Alternatieve productiemethoden worden onderzocht maar voldoen tot vandaag niet aan de
technische eisen. Bovendien zijn ze een stuk duurder.
3.6.2.2. Wat zijn de eigenschappen van polycarbonaten?
• zeer transparant;
• goed warmtebestendig en dus ook steriliseerbaar;
• erg taai;
• vorm- en slagvast;
• goed bestand tegen veroudering;
• hoog elektrisch isolatievermogen;
• probleemloos recycleerbaar.
3.6.2.3. Wie zijn de gebruikers van polycarbonaten?
• De elektriciteits is met 38% de belangrijkste gebruiker van polycarbonaten. Die hebben daar,
door hun specifieke elektrische eigenschappen, de klassieke materialen zoals keramiek en
1 Thermoplast: kunststof die door verwarming week of plastisch gemaakt kan worden.
witboek van chloor – november 2004
3.6-21

metaal grotendeels vervangen. Typische voorbeelden zijn lichtkasten en onderdelen van
schakelaars en van huishoudapparaten;
• ook de bouwsector is met 20% een gretige afnemer van polycarbonaten. Je vindt ze in
verbindingsstukken en profielen. Het lichtere en sterkere polycarbonaat vervangt ook vaak
glas of acryl in transparante daken en wanden van serres, koepels en veranda’s. Sommige
polycarbonaatplaten kunnen vergeleken worden met een spouwmuur of dubbele beglazing. In
de zomer worden de zonnestralen diffuus weerkaatst zodat de plaat ook tegen warmte isoleert
maar toch genoeg licht binnenlaat. Het serre-effect is 46% lager dan bij glas.
• het gebruik als substraat in optische geheugendragers zoals compact discs (CD) en digital
versatile discs (DVD) neemt met 16% de derde plaats in. Polycarbonaten voldoen aan de
vereiste hoge kwaliteit, zuiverheid en optimale verwerkingsvoorwaarden;
• de auto-industrie is goed voor 10%. Ze gebruikt polycarbonaat voor krasvrije lenzen
enoptische blokken;
• de overige 16% van het polycarbonaatverbruik vind je in kleinere toepassingen zoals in de
medische sector (kunstnieronderdelen), de optiek (brillenglazen), de automatisering
(computeronderdelen), de veiligheidstoebehoren (valhelmen) en de verpakking (zuigflessen
voor baby’s, grote frisdrankflessen voor meermalig gebruik)..
3.6.2.4. Kan je polycarbonaten recycleren?
Procédés voor de recyclage van producten op basis van polycarbonaten zijn in ontwikkeling. Zo
bestaat er in Duitsland een installatie die gebruikte CD’s verwerkt tot computerkasten. De
aanvoer van te recycleren materiaal is voorlopig nog te klein om rendabel te zijn.
Toepassingsgebieden polycarbonaten
Auto
10%
Elektriciteit en
elektronica
38%
witboek van chloor – november 2004
Andere
16%
Optische
geheugendragers
16%
Bouw
20%
3.6-22

3.6.3 Polyurethanen
Polyurethanen hebben een zeer breed toepassingsgebied dankzij hun veelzijdige eigenschappen. Zij
worden wel eens de 'duizendpoot onder de kunststoffen' genoemd.
Voor de productie van polyurethanen wordt chloor gebruikt. Dat is echter nauwelijks of niet meer
aanwezig in het eindproduct.
Polyurethanen zijn kunststoffen die reeds in de jaren veertig werden gemaakt. Hun aandeel in de
mark van kunststoffen bedraagt 5%. De veelzijdige eigenschappen van polyurethanen maakt ze
op vele manieren toepasbaar. De wereldproductie bedraagt jaarlijks 7,5 miljoen ton.
De grote doorbraak kwam er in de jaren zestig met hardschuim. Dit werd beroemd omwille van
zijn warmte-isolerend vermogen en constructieve eigenschappen. Voor het zachtschuim was het
wachten tot in 1985. Toen werd een nieuw mengproces ontwikkeld dat aan alle gewenste
eigenschappen voldeed.
3.6.3.1 Hoe worden polyurethanen gemaakt?
Chloor dient als hulpmiddel bij de aanmaak van bepaalde polyurethanen. Tijdens het
productieproces wordt het weer afgescheiden en de eindproducten zijn zo goed als chloorvrij. Het
chloorgehalte van polymeer-metheen-diphenil-di-isocyanaat (PMDI) bijvoorbeeld, bedraagt
slechts 0,15 à 0,25%.
Er zijn twee grondstoffen waaruit, wanneer je ze samenbrengt, polyurethaan ontstaat: polyolen en
isocyanaten.
Chloor wordt gebruikt voor de productie van de isocyanaatcomponenten. In de eerste fase van het
productieproces reageert het chloor met koolmonoxide tot carbonylchloride (fosgeen). Dit wordt
later door reactie met de gepaste amines tot isocyanaten omgezet. Het hulpmiddel chloor verlaat
het reactiemengsel als gasvormig waterstofchloride of in een waterige oplossing als zoutzuur.
Beide dienen op hun beurt als grondstof voor andere industrietakken (veevoeder- en
metaalindustrie, productie van vinylchloride).
De veiligheid bij de productie van polyurethanen is enorm belangrijk.
Carbonylchloride is zeer giftig. Daarom is de grootste omzichtigheid geboden. De productie vindt
plaats in gesloten installaties en de noodzakelijke hoeveelheid wordt maar geleidelijk
aangemaakt. In de installatie zijn slechts minimale hoeveelheden aanwezig. Permanente
veiligheidstests en technische beveiligingssystemen tegen lekkages (onder andere installatieinkapseling
met bewaking) vervolledigen het concept.
Tot nog toe zijn er voor de productie van de hoofdzakelijk aromatische isocyanaten geen
industriële alternatieven zonder carbonylchloride (en dus zonder chloor).
witboek van chloor – november 2004
3.6-23

Voor de minder gebruikte alifatische isocyanaten bestaan er wel chloorvrije processen.
Voor de bereiding van propeenoxide bestaat er een alternatief, chloorvrij productieproces.
Propeenoxide is een grondstof voor de productie van polyolen en polyethers. Bij dit proces
ontstaat als koppelproduct styreen of MTBE 1 . Dit proces is enkel interessant als het
koppelproduct verwerkt kan worden in geïntegreerde locaties, of als het verkocht kan worden.
3.6.3.2 Wat zijn de eigenschappen van polyurethanen?
Het polymeer is zeer slijtvast, veerkrachtig, licht en toch sterk en rekbaar. Het hecht goed en is
klimaatbestendig.
De eigenschappen van polyurethanen kunnen aangepast worden aan een specifiek gebruik of
doel. Dit wordt mogelijk door basisstoffen en procesparameters te variëren :
• compact of schuim;
• ultrazacht, zacht, halfhard of hard;
• gemodelleerd of als continu vervaardigde blokken of platen;
• als folie, vezel of weefsel;
• soortelijk gewicht van 10 tot 1100 kg/m 3.
3.6.3.3 Wat kan je allemaal doen met polyurethanen?
• schuim (zacht of hard) voor matrassen, zetels, sportmaterialen, thermische isolatie in
de bouw, het vrachtvervoer en de koelindustrie;
• textielvezels;
• verf, hout-, beton- en metaalbewerking;
• harde en flexibele onderdelen voor de automobielindustrie (stuur, bumpers,
autozetels), vensterramen, ski’s, schoenzolen, computeronderdelen tot zelfs meubels
en moderne kunstwerken;
• textiel- en tapijtweefsels;
• lakken en producten voor houtbehandeling;
• kleefstoffen;
• dichtingspasta’s;
• kunststofgebonden springstof (Engels: PBX: plastic bounded explosive).
1 MTBE: methyl-tertiair butylether, wordt gebruikt als antiklopmiddel in benzine.
witboek van chloor – november 2004
3.6-24

Toepassingsgebieden van polyurethanen
Schoenen
4%
Thermische isolatie
10%
Andere
28%
Bouw
17%
3.6.3.4 Kan je polyurethanen recycleren?
Kussens en
matrassen
28%
Auto
13%
Er bestaan verschillende recyclagemethodes voor polyurethanen. Sommige daarvan worden al in
praktijk gebracht. Bij de oudste methode voor polyurethanenrecyclage worden knipresten van
zacht schuimstof tot vlokken versneden. Na toevoegen van een bindmiddel worden ze opnieuw
geperst tot schuim waarvan matten worden gemaakt die gebruikt worden bij gymnastiek en ook
bij de veehouderij.
Het hergebruik van polyurethanen is evenwel nog niet ver gevorderd omdat het aanbod van te
recycleren materiaal te klein is. Een zinvol alternatief is de gecontroleerde verbranding. Hierbij
wordt de vrijgekomen energie gerecupereerd. De verbrandingsgassen worden schoongemaakt.
witboek van chloor – november 2004
3.6-25

witboek van chloor – november 2004
3.6-26

3.6.4 Epoxyharsen
Epoxyharsen behoren tot de meest succesrijke producten van de chemische industrie. Ze zijn erg
veelzijdig, gemakkelijk te gebruiken en daarom universeel inzetbaar.
Epoxyharsen worden zowel toegepast in huishoudapparaten als in grote bouwconstructies, zowel in
computers als in satellieten, zowel in blikjes als op scheepswanden, …
Het epoxyhars heeft dan ook vele verschijningsvormen: het is lijm, verf, poeder, hars, laminaat,
composiet,…
Epoxyharsen worden met chloor geproduceerd.
Er bestaan geen alternatieve productiemethoden.
Op wereldvlak wordt jaarlijks ongeveer 830.000 ton epoxyharsen verbruikt. Het gros, zo’n 65%,
wordt verwerkt tot decoratieve en beschermende verven en vernissen.
Sinds hun creatie in de jaren vijftig groeiden de epoxyharsen uit tot een van de meest succesvolle
ontwikkelingen in de kunststofindustrie. Eigenlijk zijn epoxyharsen een tussenstap voor een hele
reeks eindproducten, gaande van lijmen over poeders tot elektrisch isolatiemateriaal.
3.6.4.1 Hoe maak je epoxyharsen?
Epoxyharsen worden gemaakt door condensatie van bisfenol A en epichloorhydrine. Het proces
begint bij propeen dat reageert met chloor en allylchloride vormt. Door verdere bewerking met
achtereenvolgens hypochloriet en natronloog ontstaat epichloorhydrine. Dit is een basisproduct
voor de scheikundige industrie dat onder meer gebruikt wordt bij de productie van glycerine.
Verdere reactie van epichloorhydrine, natronloog en bisfenol A geeft, naargelang de
verhoudingen, vloeibare of harde epoxyharsen.
Door contact met diverse materialen en scheikundige stoffen wordt voor elke specifieke
toepassing een bepaald product gecreëerd. Vloeibare epoxyharsen worden uitgehard door
toevoeging van verschillende soorten harders. De uitharding gebeurt zowel bij
omgevingstemperatuur (de strijklaag aan de binnenkant van een blik bijvoorbeeld ), als bij hoge
temperatuur en onder druk (de dekverflaag op een wasmachine).
Epoxyharsen mengen met oplosmiddelen en verdunners vermindert de viscositeit en
vergemakkelijkt het gebruik in onder andere bouw- en verftoepassingen. ‘Versnellers’
bespoedigen de uitharding. Ook pigmenten, vul- en kleurstoffen kunnen bijgevoegd worden.
Welbepaalde fysische, mechanische of chemische eigenschappen krijg je dan weer door silicium,
kwarts, grafiet of metaalpoeder toe te voegen.
witboek van chloor – november 2004
3.6-27

Verwerking met glas- of koolstofvezels, al dan niet geweven, zorgt voor materialen met een
uitzonderlijke mechanische weerstand: de zogenaamde gewapende kunststoffen en composieten.
Van groot belang zijn de harders waarmee de epoxyharsen uitgehard worden en die bepalen hoe
en in welke toepassing het eindproduct wordt ingezet. De kennis hiervan is het resultaat van veel
onderzoek en is dan ook meestal beschermd door brevetten met de nodige geheimhouding als
gevolg.
3.6.4.2. Wat zijn de eigenschappen van epoxyharsen?
• Uitgeharde epoxyharsen zijn supersterke materialen die nauwelijks krimpen.
• Zij isoleren prima de elektriciteit en zijn inzetbaar bij bedrijfstemperaturen van -80 tot +180 °C.
Zij zijn chemisch zeer stabiel en buitengewoon goed bestand tegen breuken en scheuren.
• Vloeibare epoxyharsen zijn gekend om hun bijzonder hechtvermogen op alle mogelijke
oppervlakken. Zij zijn steeds volledig luchtbellenvrij zonder dat hiervoor externe druk nodig
is.
• Geperste of gegoten stukken, evenals composieten, wegen veel minder dan de klassieke
materialen die zij vervangen in auto’s en vliegtuigen. Hierdoor daalt het brandstofverbruik
aanzienlijk, wat het milieu ten goede komt.
3.6.4.3 Wat kan je allemaal doen met epoxyharsen?
3.6.4.3.1 Lucht- en ruimtevaart
Epoxyharsen worden gebruikt bij de productie van structurele onderdelen van vliegtuigen,
raketten en satellieten. Voorbeelden zijn vleugel- en staartdelen, deuren, helikopterbladen, tot
zelfs de volledige romp van kleine vliegtuigen. Het hechtvermogen leent zich prima voor het
maken van honingraatverbindingen in vliegtuigvloeren en voor speciale vliegtuigverven.
3.6.4.3.2 Bouw
Epoxyvloeren zijn een aanrader als het gaat om slijtvastheid en ondoordringbaarheid. Bovendien
zijn ze slipvrij en gemakkelijk te onderhouden. Dit is vooral van belang bij vloeren van garages,
douches en opslagplaatsen voor gevaarlijke producten.
Epoxycoatings beschermen de stalen bewapening in betonnen gebouwen en bruggen tegen
corrosie. Ze zijn het hechtmiddel bij uitstek voor mortel en pleisterwerk bij herstelling van
historische gebouwen en kunstwerken, het waterdicht maken van tunnelwanden, het rookdicht
maken van schouwen, enzovoort.
Epoxybitumencombinaties vormen veel gebruikte bindmiddelen voor roestwerende verven op
scheepswanden, onderzeese leidingen en boorplatformen.
witboek van chloor – november 2004
3.6-28

3.6.4.3.3 Chemie
Opslagtanks, buizen en pijpleidingen of hun binnen- en/of buitenbekleding zijn gemaakt van
epoxyharsen.
3.6.4.3.4. Elektriciteit
Epoxyharsen worden veel toegepast in elektrische installaties zoals transformatoren, turbines,
transmissiegeleiders en schakelingen. Dit hebben ze te danken aan hun uitstekende elektrische
isolatie en chemische weerstand.
Ze worden ook verwerkt in sier- en beschermende deklagen van elektrische huishoudapparaten
zoals (af)wasmachines.
3.6.4.3.5 Elektronica
De elektronica gebruikt vaak epoxyharsen voor de aanmaak van gedrukte schakelborden en voor
het inkapselen en bekleden van elektronische componenten.
Epoxyharsen spelen een belangrijke rol in de informatica: alle kaarten die dragers zijn van
elektronische bestanddelen zijn ervan gemaakt. De elektronische bestanddelen zelf (chips,
geheugen, ...) zijn ingekapseld in hoogtechnologische harsen, aangepast aan de specifiek
toepassing.
3.6.4.3.6 Vervoer
In de snel evoluerende wereld van het vervoer ontsnapt nauwelijks een domein aan de
epoxyharsen. Auto-onderdelen zoals de koppen van stroomverdelers en bladveren maar ook
volledige carrosserieën van racewagens en speedboten zijn gemaakt met epoxyharsen.
3.6.4.3.7 Voeding en drank
Frisdrankblikjes alsook opslagtanks en vaten voor wijn, bier en diverse levensmiddelen zijn
voorzien van een epoxy binnenbekleding. Die draagt ertoe bij dat kwaliteit en smaak van de
inhoud langer bewaard blijven.
3.6.4.3.8 Sport en ontspanning
Sommige sportdisciplines kenden revolutionaire veranderingen door het gebruik van
epoxyharsen. Ski’s, rackets, zeilplanken, zweefvliegtuigen, golfstokken, vislijnen en zelfs
muziekinstrumenten zijn sterk verbeterd door de composietmaterialen. Deze zijn samengesteld
uit epoxyharsen in combinatie met glas- of koolstofvezels.
witboek van chloor – november 2004
3.6-29

Vervoer
8%
Elektriciteit &
elektronica
24%
witboek van chloor – november 2004
Toepassingen Epoxyharsen
Verf
16%
Structurele
toepassingen
11%
Bouw &
constructie
18% Andere
4%
Zeevaart
toepassingen
8%
Blikken en vaten
11%
3.6-30

3.6.5 Siliconen
Siliconen zijn polymeren met buitengewone eigenschappen die we aantreffen in bijna alle industriële
sectoren maar evengoed in het dagelijks leven.
Ze danken hun succes aan de eenvoud in gebruik, denk maar aan de elastische voegdichting in bouw
en sanitair.
Siliconen worden geproduceerd met behulp van chloor. Er bestaan geen alternatieve
productiemethoden.
De naam siliconen staat voor een groot aantal technische producten. Polymeren waarin silicium
en zuurstof in een stabiele configuratie aanwezig zijn, bepalen de bijzondere eigenschappen van
siliconen. Door hun moleculaire structuur situeren ze zich tussen de anorganische silicaten en de
organische polymeren. Siliconen hebben bijzondere eigenschappen die je niet kan realiseren met
ander stoffen.
3.6.5.1 Hoe maak je siliconen?
De basiselementen voor de bereiding van siliconen zijn silicium en chloor. Via reactie met
zuurstof en koolwaterstoffen wordt het silicium in het polymeer ingebouwd. Chloor is onder de
vorm van gasvormig methylchloride in de synthesekringloop aanwezig: het silicium reageert bij
250 à 300°C en 1 à 5 atm. druk met deze organische chloorverbinding. Na distillatie ontstaat een
chloorhoudend product dimethyldichloorsilaan, dat met water reageert tot siloxaan. Als
bijproduct van deze reactie wordt waterstofchloride gevormd dat na afscheiding en reactie met
methanol terug wordt omgezet tot methylchloride. Dit wordt herbruikt in het proces. In een
moderne procesvariante gebeurt de omzetting van dimethylchloorsilaan niet met water, maar
onmiddellijk met methanol.
De chemische industrie kan een zeer uitgebreid gamma aan siliconen leveren door de moleculaire
structuur ervan lichtjes te wijzigen.
Tot nog toe bestaan er geen alternatieve (chloorvrije) industriële processen voor deze synthese
van siliconen.
3.6.5.2 Wat zijn de eigenschappen van siliconen?
• Siliconen komen voor als oliën, vetten, pasta’s, rubbers en harsen.
• Bij het uitharden van de zogenaamde siliconenkit, ruikt het meestal naar azijnzuur.
Eenmaal uitgehard, wordt het siliconenrubber genoemd.
• Siliconen zijn goed hitte- en weerbestendig.
• Ze blijven elastisch, ook bij lage temperaturen.
• Ze zijn goed elektrisch isolerend.
• Siliconen zijn uitgesproken water- en vetafstotend.
witboek van chloor – november 2004
3.6-31

• Ze hebben een lage oppervlaktespanning.
3.6.5.3 Wat kan je doen met siliconen?
• Siliconen danken hun succes aan hun eenvoud in het gebruik en aan hun veelzijdigheid.
• De lage elektrische geleidbaarheid is vooral belangrijk in bedrading.
• Siliconen dienen als hittebestendige metaalbekleding, scheidings- en glijmiddelen en
producten voor de bouw zoals gevelbescherming.
• Iedereen kent siliconen van de elastische voegdichting in bouw en sanitair.
• Ook in voertuigen en elekronica is deze toepassing in opmars.
• Ze zorgen voor een optimale werking van pneumatische centrale vergrendelingen.
• In medische toestellen vinden we ze onder andere in dichtingen voor dialyseapparaten,
zuigertjes van injectiespuiten en isolatie van de elektrodes in pacemakers.
• Andere toepassingsgebieden zijn verf, wasmiddelen, cosmetica en farmaceutica, maar
ook beeldhouwers gebruiken siliconen om er hun mallen mee te maken.
• De tandarts maakt dan weer gebruik van een speciale siliconenkit met twee componenten:
in een mum van tijd is de siliconenmassa in de mond uitgehard en is een perfecte afdruk
van het gebit klaar.
3.6.5.4 Hoe worden afvalstoffen gerecycleerd of verwijderd?
Afval van siliconen kan milieuvriendelijk met het huisvuil worden verwijderd. Toch krijgt
gecontroleerde verbranding de zogenaamde thermische recyclage, de voorkeur. Hierdoor kan de
afvalwarmte gerecupereerd worden, en ontstaan opnieuw de natuurlijk voorkomende producten
als kiezelzuur, koolzuur en water.
witboek van chloor – november 2004
3.6-32

3.7 Silicium voor zonnecellen en
microchips
De zon wint gaandeweg aan belang als energiebron. Om haar energie op te vangen worden
zonnepanelen met hoogtechnologische, zeer zuivere siliciumcellen ingezet.
Silicium (Si) is een chemisch element en wordt meestal bereid als een blauwgrijs poeder. In zuivere
toestand is het een intrinsieke halfgeleider. Silicium wordt gemaakt uit zand maar voor ultrazuiver
silicium heb je ook chloor nodig.
Ook de snel groeiende elektronica-industrie gebruikt zeer zuiver silicium voor het maken van
microchips.
3.7.1 De zon als energiebron
Alternatieve energiebronnen krijgen steeds meer aandacht. Hierbij spelen verschillende factoren
een rol: de energiecrisis(sen), de geleidelijke afname van de olie- en gasvoorraden en de
onduidelijkheid over radioactieve afvalverwerking. Hierdoor heroriënteerden wetenschappers en
bedrijven zich op andere energiebronnen. Die zijn nodig om te voldoen aan een almaar groeiende
vraag. De wereldbevolking blijft immers toenemen en ze verlangt steeds meer comfort.
De zon biedt onbeperkte mogelijkheden. Deze gigantische nucleaire fabriek stuurt 8000 keer
meer energie naar ons dan het totale verbruik op aarde. Die wordt vooralsnog geput uit de
verbranding van kolen, olie en gas, uit kernsplitsing en water- en windkracht. Allemaal
energiebronnen die ofwel eindig zijn ofwel (milieu)technisch problematisch. Kwestie is de
onbeperkte energiebron die de zon is, op een efficiënte manier in te zetten.
3.7.2. Zonnecellen
Het omzetten van zonnelicht in bruikbare energie vindt reeds geruime tijd plaats in de
ruimtevaart via halfgeleiders in satellieten en ruimtevoertuigen. Deze nieuwe energieomzetting
raakt ook op aarde ingeburgerd.
Zonnecellen vangen energie op voor de aandrijving van zakrekenmachientjes, polshorloges en
milieuvriendelijk speelgoed. Dit gebeurt via een klokankermotor die reeds functioneert vanaf 0,2
Volt. Er bestaan dakpannen met ingebouwde zonnecellen die licht rechtstreeks omzetten in
elektriciteit. Praatpalen, berghutten, bushokjes, straatlantaarns en scheepsboeien die zichzelf met
energie bevoorraden - het is allemaal actuele realiteit. Voorlopig verhindert alleen de kostprijs
nog de verspreiding op grote schaal.
De zonnecellen die het licht opvangen en omzetten in energie zijn siliciumschijfjes, gemaakt zijn
uit zand. Zand is onbeperkt aanwezig en, na zuurstof, het meest voorkomende element op aarde.
In principe is het gebruik van deze cellen op grote schaal perfect mogelijk.
itboek van chloor – november 2004 3.7-1

Een goede slogan zou kunnen zijn: “Zand + Zon = Energie”.
De aanmaak van deze zonnecellen vergt niettemin een hoogtechnologische aanpak. De
siliciumschijfjes zijn immers gemaakt van 99,999% zuiver silicium. Om die hoge graad van
zuiverheid te bekomen, is chemische spitstechnologie nodig. Deze doet beroep op
waterstofchloride (zoutzuur). Het productieproces wordt verder beschreven.
3.7.3 Microchips
Hun hoge geleidingsvermogen maakt siliciumkristallen zeer geschikt voor de toepassing in de
micro-elektronica. Chips niet groter dan een vingernagel zorgen voor een goede ontvangst van
radio en TV en voor de perfecte weergave van cassette- en videorecorders. In een
hogesnelheidstrein en moderne jets fungeren ze als copiloot. Ze regelen de uitlaatgassen van
motoren en de sensoren van de airbag. In de industrie besturen zij de meest ingewikkelde
machines en robots of controleren zij de productie en de kwaliteit.
In de informatica zijn de mogelijkheden oneindig. De zuivere siliciumchip is het hart van elke
computer en levert een enorme geheugencapaciteit voor PC en laptop. Tegenwoordig heeft een
printplaat, niet groter dan een speelkaart, meer capaciteit dan de oercomputer ENIAC in zijn
geheel. De ENIAC haalde in 1945 met zijn 30 ton, 24 m lang, 5,5 m hoog en ongeveer 18.000
lampen een voor die tijd adembenemende snelheid van 100.000 bewerkingen per seconde. Nu
doen ‘gewone’ computers er miljoenen, de ‘grote modellen’ miljarden per seconde.
3.7.4. Hoe maak je zuiver silicium, chips en
zonnecellen?
3.7.4.1 Silicium
Silicium wordt gemaakt uit kwartszand (siliciumdioxide). Dit wordt in een elektrische oven
verhit tot ongeveer 1700 °C. Bij dit proces ontstaat silicum met een zuiverheidsgraad van 96 tot
99%.
Voor toepassingen in elektronische apparatuur (diodes en transistors) is echter een veel grotere
zuiverheid vereist. Er mag daarbij maar één vreemd atoom voorkomen op 10 12 siliciumatomen.
Het verkregen silicium wordt daarom opgelost in waterstofchloride en door herhaalde destillatie
gezuiverd. Het gevormde trichlorosilaan, met een kookpunt van slechts 33 °C, wordt met
waterstof gereduceerd tot vloeibaar silicium. Uit de vloeibare massa wordt een staaf getrokken:
het “monokristal” (tot ongeveer 20 cm doorsnede). Van dit monokristallijn silicium worden
flinterdunne schijfjes van 0,5 mm (“wafers”) afgezaagd.
itboek van chloor – november 2004 3.7-2

3.7.4.2 Zonnecel
Als je zonlicht via silicium halfgeleiders in stroom omzet, spreek je over fotovoltaïsche stroom.
In een zonnecel maakt het zonlicht elektronen of gaten vrij in het n- en p-silicium. Er zijn
verschillende lagen n- en p-silicium, van elkaar gescheiden door de zogenoemde depletielaag. Er
ontstaat namelijk een intern elektrisch veld doordat de n- en p-laag op elkaar zijn aangebracht.
Dit maakt dat de elektronen en gaten gescheiden worden opgevangen. Daardoor ontstaat een
spanningsverschil tussen de elektroden. Het rendement van zonnecellen is de laatste jaren
aanzienlijk verbeterd. Voor mono-kristallijn silicium bedraagt het zo’n 24%, voor amorf silicium
ongeveer 14%. Amorf silicium is door opdampen gemakkelijk aan te brengen op films,
transparante daken van auto’s, enz. Bovendien is het een stuk goedkoper en maakt dit veel
toepassingen economisch haalbaar.
3.7.4.3 Chip
Silicium heeft, in kristallijne vorm, dezelfde structuur als diamant. In het kristalrooster kunnen
siliciumatomen worden vervangen door onder meer fosfor- of booratomen. In het eerste geval
ontstaat een elektronenoverschot. In het tweede geval is er sprake van een elektronentekort, een
‘gat’. Je spreekt dan van respectievelijk n-silicium en p-silicium. In beide gevallen wijzigen de
elektrische eigenschappen van het materiaal drastisch.
Als n- en p-silicium geleidend worden verbonden, blijkt dat de elektronen veel gemakkelijker van
n naar p stromen, dan andersom. Van deze eigenschap wordt gebruik gemaakt bij de productie
van allerlei onderdelen voor elektronische apparatuur. Voorbeelden zijn diodes (voor
gelijkrichten) en transistors (voor versterking).
Om een chip te maken, is het noodzakelijk zeer vele van dergelijke onderdelen op een piepklein
stukje silicium aan te brengen. Hiertoe wordt een uitermate zuiver siliciumkristal in uiterst dunne
plakjes gezaagd. Op deze plakjes worden met behulp van fysische en chemische technieken
superkleine onderdelen aangebracht. Met een golflengte van 193 nanometer (nm) kunnen lijntjes
getrokken worden die amper 0,1 micrometer (µm) of 1/100.000ste van een centimeter breed zijn.
Zo ontstaat een compleet apparaat op microniveau.
itboek van chloor – november 2004 3.7-3

itboek van chloor – november 2004 3.7-4

3.8 Kleurmiddelen
Kleurmiddelen is de verzamelnaam voor kleurstoffen en pigmenten. Die, alsook een aantal van hun
specifieke eigenschappen, kunnen slechts verkregen worden via de chloorchemie.
Het meest gebruikte witte pigment is het titaandioxide of titaanwit. Het is niet giftig en heeft daarom
loodwit van de markt verdrongen. Titaandioxide ontstaat via het chlorideproces dat omwille van
milieuredenen het sulfaatproces heeft verdrongen.
3.8.1 Wat zijn kleurmiddelen?
Kleurmiddelen is de verzamelnaam voor kleurgevende stoffen zoals pigmenten en
kleurstoffen. Kleurstoffen zijn oplosbaar in water of in organische oplosmiddelen. Pigmenten
daarentegen zijn onoplosbaar. Deze onoplosbaarheid wordt vaak bereikt door het inbrengen
van chloorverbindingen in de kleurgevende molecule.
3.8.2 Waaraan moeten kleurmiddelen voldoen?
Kleurmiddelen moeten in een bepaalde mate kleurvast, licht- en weerbestendig, vloeibaar en
uitstrijkbaar zijn. Vaak kunnen die technisch noodzakelijke kwaliteiten slechts verkregen worden
met chlooratomen in de molecule. Ook het aanbrengen van bepaalde kleurnuances in de kleurstof
gebeurt op die manier.
3.8.3 Titaandioxide, een wit pigment
Het meest gebruikte witte pigment is titaandioxide of titaanwit. Dat is niet giftig en heeft daarom
het loodwit vervangen. Titaandioxide wordt gemaakt op basis van titaanerts. Zowat
95% van de gedolven hoeveelheid erts wordt gebruikt voor de productie van het pigment en
slechts 5% voor de bereiding van het metaal.
3.8.3.1 Hoe maak je titaandioxide?
Titaandioxide kan zowel via het sulfaat- als via het chlorideproces worden gemaakt.
Het sulfaatproces is het oudste en wordt onder andere om milieuredenen (problemen met de
reststoffen) gaandeweg vervangen door het chlorideproces. Meer dan de helft van de
wereldproductie (± 3,5 miljoen ton) wordt bij het einde van de jaren negentig geproduceerd
volgens het chlorideproces.
Hierbij wordt het erts met chloorgas omgezet tot titaantetrachloride. Dit gebeurt in een reactor
bij een temperatuur van 900 tot 1000 °C, in aanwezigheid van petroleumcokes. Het wordt
vervolgens gezuiverd en geoxideerd, waarbij zuiver titaandioxide ontstaat. Het chloorgas dat
hierbij vrijkomt, wordt opnieuw in de reactor gebruikt.
itboek van chloor – november 2004 3.8-1

Op de ruwe titaandioxidekorrel komt een laagje aluminium- en siliciumoxide. Dit geeft de
titaandioxide de gewenste pigmenteigenschappen. Na vermaling is het pigment klaar voor
gebruik.
3.8.3.2 Eigenschappen en toepassingen van titaandioxide
Titaanwit geniet de voorkeur vanwege de grote dekkracht, de grote chemische inertie, de
helderheid, de duurzaamheid en de bijzonder hoge lichtbreking: het weerkaatst 96% van het
invallende licht.
Titaandioxide heeft dan ook tal van toepassingen: verven, lakken, drukinkten, kunststoffen,
rubber, synthetische vezels, papier, email, keramiek, bouwstoffen, cement, zeep, cosmetica, leder,
farmaceutica, levensmiddelen.
3.8.4 Andere voorbeelden van kleurmiddelen
• Het rode pigment is een chloorvrij eindproduct. Het wordt gemaakt uit nitrochloorbenzeen.
Dit wordt met ammoniak in nitroaniline omgezet waarbij waterstofchloride wordt
afgescheiden. Door verdere scheikundige reacties ontstaat dan het rode pigment;
• een belangrijke groep zijn de kleurstoffen voor katoen. Tijdens het kleurproces verbinden
ze zich door chemische reacties met de cellulosevezels en garanderen zo bijzonder
kleurvast en kleurrijk textiel. Bij de fixatie van de kleurstof op de katoenvezels wordt
chloor als opgelost zout (natriumchloride) afgescheiden. Geel is een van deze
chloorhoudende kleurstoffen;
• groene pigmenten hebben dan weer gechloreerd koperftalocyanine nodig. Alleen daarmee ben
je zeker van een weerbestendigere autolak of een hogere temperatuurbestendigheid bij de
verwerking van gekleurde kunststoffen.
itboek van chloor – november 2004 3.8-2

3.9 Oplosmiddelen
Gechloreerde oplosmiddelen zijn een groep chemische producten die een cruciale rol spelen in de
industrie omwille van hun uitstekend reinigingsvermogen. Het gaat om perchlooretheen, trichlooretheen
en metheenchloride. Zij tasten de stratosferische ozonlaag niet aan. De bijdrage van gechloreerde
oplosmiddelen tot het broeikaseffect, de zure regen en de fotochemische smog is verwaarloosbaar. Zij
zijn niet brandbaar. Behandel deze producten met de nodige voorzorgen en ze vormen geen bedreiging
voor het milieu, de gezondheid of de veiligheid. Hun eigenschappen maken herhaald recycleren
mogelijk.
Zonder rekening te houden met recylage werden in het jaar 2002 in Europa 257.000 ton gechloreerde
oplosmiddelen gebruikt. Dit getal loopt sinds 1997 jaarlijks terug met gemiddeld 4,6% als gevolg van
strengere regelgeving, deskundiger gebruik, recyclage en werken in gesloten systemen.
Ook het verbod om trichlooretheen publiek te verkopen heeft bijgedragen tot de dalende verkoopcijfers.
3.9.1 Waarvoor gebruik je gechloreerde
oplosmiddelen?
Product Voornaamste toepassingen
• perchlooretheen (PER) chemisch reinigen van textiel (“droogkuis”,
“stomerij”)
chemisch tussenproduct
reiniging van metalen
• trichlooretheen (TRI) reiniging van metalen
lijmen
chemisch tussenproduct
• metheenchloride farmaceutica, elektronica, extractievloeistof,
oplosmiddel, afbijtmiddel, blaasmiddel voor
kunststofschuim, lijm, reiniging van metalen.
Gechloreerde oplosmiddelen worden onder andere gebruikt bij de fabricage van medisch
materiaal, autoremsystemen, technische polymeren, microprocessoren, hydraulische systemen
van vliegtuigen en precisie-instrumenten. Zij zijn de beste oplosmiddelen voor alllerhande oliën
en vetten, b.v. reiniging van bulkcontainers en schepen.
itboek van chloor – november 2004 3.9-1

3.9.2 Wat is het effect van gechloreerde
oplosmiddelen op het milieu?
3.9.2.1 Effect op de ozonlaag
Een gas dat aan de grond wordt uitgestoten bereikt de stratosfeer één tot twee jaar later. De
levensduur van trichlooretheen, perchlooretheen en metheenchloride in de atmosfeer is relatief
kort. Deze gassen zijn dus zo goed als afgebroken vóór zij de ozonlaag in de hoger gelegen
stratosfeer bereiken. Zowel hun uitwerking als de mate waarin ze de ozonlaag kunnen aantasten
is miniem.
3.9.2.2 Het broeikaseffect
Deze drie gechloreerde oplosmiddelen ontbinden vlug in de atmosfeer. Ze dragen nauwelijks bij
tot het broeikaseffect.
3.9.2.3 Zure regen
Het grootste aandeel van de menselijke activiteit bij de vorming van zure regen, is de verbranding
van fossiele brandstoffen. Daarbij komen zwavel- en stikstofoxiden vrij. De hoeveelheden
gechloreerde oplosmiddelen die in de atmosfeer terechtkomen zijn onbetekenend tegenover de
uitgestoten oxidehoeveelheden. De gechloreerde oplosmiddelen dragen naar schatting voor
minder dan 1% bij in de vorming van zure regen veroorzaakt door menselijke activiteiten.
3.9.2.4 Opstapeling in het milieu
Gechloreerde oplosmiddelen leven slechts relatief kort in de atmosfeer. Mochten ze in het water
of op de grond terecht komen, dan zal het overgrote deel in de lucht verdampen en daar snel
ontbinden. Metheenchloride is volledig biologisch afbreekbaar onder zowel aërobe (met
zuurstof) als anaërobe (zonder zuurstof) omstandigheden. Trichlooretheen en perchlooretheen
breken daarentegen veel trager af. Lekkage in water moet hoe dan ook vermeden worden. De
huidige gevallen van grondwatervervuiling zijn het gevolg van vroegere lekkages of van
ondeskundige verwijdering. Algemeen kan gesteld worden dat sanering van de bodem duur is,
wat het belang onderstreept van gepaste maatregelen ter voorkoming van bodemverontreiniging.
3.9.2.5 Fotochemische smog
Vele organische chemische stoffen, zoals petroleum en oplosmiddelen op basis van alcohol,
worden dagelijks en op grote schaal gebruikt. Zij dragen bij tot een fotochemische smog door de
vorming van ozon in de lage atmosfeer, de zogenaamde troposfeer. De bijdrage van gechloreerde
oplosmiddelen in dit proces is verwaarloosbaar. Hun aandeel werd enkele jaren geleden in
West-Europa op 0,5% geschat. Sindsdien zijn de emissies sterk verminderd.
itboek van chloor – november 2004 3.9-2

3.9.3 Wat is het effect op de gezondheid?
Recente studies peilden naar de effecten op dieren van blootstelling aan gechloreerde solventen.
Dit had als gevolg dat TRI werd herschikt van categorie 3 (mogelijk kankerverwekkend) naar
categorie 2 (kan kanker veroorzaken). Deze beslissing was echter niet het gevolg van nieuw
ontdekte nadelige eigenschappen van het product. Het was eerder een consequentie van de
nieuwe Europese aanpak die rekening wil houden met het effect van blootstelling aan hoge
dosissen TRI op laboratoriumdieren.
ECSA (European Chlorinated Solvent Association), de groepering die de producenten van
gechloreerde oplosmiddelen vertegenwoordigt, gelooft niet dat de herklassering gerechtvaardigd
is. Er werd namelijk geen enkele wetenschappelijk bewijs geleverd van het oorzakelijk verband
tussen blootstelling aan TRI en kanker bij de mens. Daarentegen is wel bewezen dat het
langdurig toepassen van hoge dosissen TRI bij dieren, niet relevant is voor risicobeoordeling bij
de mens. Het is namelijk onmogelijk gebleken om onderzoeksresultaten van blootstelling op
dieren te extrapoleren op de mens. ECSA doet hierover verdere epidemiologische studies. Ook
voor perchlooretheen en metheenchloride zijn dergelijke studies aan de gang.
3.9.4 Zijn er alternatieven?
De technische kenmerken aan dewelke een alternatief product moet voldoen, zijn: niet
ontvlambaar, hoog oplossingsvermogen, compatibiliteit met een groot aantal materialen en uitstekende
droog- en recyclage-eigenschappen.
Alternatieve reinigingsmethodes zijn: waterige formules, het zogenaamde “nat reinigen”;
oplosmiddelen op basis van koolwaterstoffen en halfwaterige systemen. De respectievelijke
technologieën verschillen fundamenteel van die van de gechloreerde oplosmiddelen maar geen
enkel van deze systemen heeft bewezen over de ganse lijn beter te zijn.
Met waterige systemen wordt het probleem verlegd: er ontstaan grote hoeveelheden verontreinigd
water dat moet gezuiverd worden en er is flink wat energie nodig voor de opwarming, zowel
van het reinigingswater als voor het drogen achteraf, waarbij geen restlaag mag achterblijven.
Oplosmiddelen op basis van koolwaterstoffen kunnen brandbaar zijn en de gezondheid schaden.
Alternatieven zijn niet noodzakelijk beter voor het milieu en zeker niet voor de veiligheid van de
gebruikers. Van sommigen werden de gevolgen voor de gezondheid nog niet voldoende
onderzocht.
Gechloreerde oplosmiddelen worden sinds vele jaren op grote schaal gebruikt. Hun voor- en
nadelen zijn goed bekend en door de gebruikers goed gekend, zodat hun mogelijke invloed op
gezondheid, milieu en veiligheid tot een minimum beperkt blijft.
3.9.5 Hoe zit het met recyclage?
Vervuilde, gechloreerde oplosmiddelen, gebruikt bij ontvetting, oppervlaktereiniging, droogkuis
of andere processen, laten zich gemakkelijk distilleren en meermaals recycleren. Het vervuilde
solvent gaat in een dunne - film - verdamper. Het verdampte solvent wordt in twee trappen
itboek van chloor – november 2004 3.9-3

afgekoeld, gereinigd en opgevangen. Aldus teruggewonnen oplosmiddelen kunnen probleemloos
opnieuw worden gebruikt. Dit proces kan meermaals worden herhaald. Bijkomend voordeel:
beduidend minder reststoffen. Deze worden naar een gespecialiseerd bedrijf gebracht waar ze
thermisch verwerkt worden bij een temperatuur van meer dan 1200°C. De vrijkomende
rookgassen worden in een speciale installatie onmiddellijk gekoeld tot 70°C om vorming van
dioxines te voorkomen. Tijdens de verwerking wordt zoutzuur gerecycleerd en afzonderlijk
opgevangen voor hergebruik.
3.9.6 Klantenbegeleiding
Fabrikanten en verdelers van gechloreerde oplosmiddelen hebben zich verbonden om hun klanten
te begeleiden voor een veilig en verantwoord gebruik. Zij bezorgen hen de nodige documentatie,
geven advies op het vlak van behandeling, opslag, gebruik en recyclage.
De industrie, verenigd in ECSA kijkt er nauwlettend op toe dat de professionele eindgebruikers
de producten, de materialen en installaties gebruiken in de beste omstandigheden en alleen voor
die toepassingen waarvoor ze bestemd zijn.
In samenwerking met de handelaars in chemische producten worden systemen opgezet waarbij
gebruik gemaakt wordt van veiligheidscontainers die zorgen voor een probleemloze aanvoer van
vers, en afvoer van gebruikt oplosmiddel en distillatieresidu. Het systeem bestaat uit speciale, van
lekvrije koppelingen voorziene vaatjes met damp-retourleidingen, waarmee de machine
emissievrij gevuld of leeggepompt kan worden. Door dit systeem verplicht te maken is men er
van verzekerd dat reststoffen en afval behandel worden volgens of zelfs beter dan de wettelijke
voorschriften.
3.9.7 Chemische textielreiniging (“Droogkuis”)
Het gaat hier om kledingstukken en woningtextiel: gordijnen, lakens, …
Het verbruik van perchlooretheen (PER) voor “droogkuis” in Europa is de laatste 10 jaren met
50% gedaald. Dit is hoofdzakelijk te wijten aan het werken in gesloten systemen en recyclage.
De producenten ontmoedigen de verkoop van PER aan bedrijven die met een
zelfbedieningssysteem (muntenautomaat) werken als deze bedrijven niet onder bevoegd toezicht
staan.
Door het in voege treden van de Europese VOS-richtlijn (vluchtige, organische solventen) van
maart 1999, zullen voor het chemisch reinigen van textiel bij nieuwe installaties alleen nog de
geavanceerde 5 de generatie machines worden toegelaten. Deze machines werken geheel
gesloten, dus zonder ventilatiepijp en zonder directe emissies tijdens het proces. Bovendien
beschikken zij over een regenereerbare koolfilter. De bestaande installaties zouden ten laatste in
2007 moeten aangepast zijn.
itboek van chloor – november 2004 3.9-4

Door toepassing van deze nieuwe technologie is de emissielimiet van maximaal 20 gram PER
per kilogram gereinigd textiel haalbaar.
Een moderne, goed onderhouden machine gebruikt 1 liter PER per 160 kg textiel en emitteert
minder dan 10 g/kg.
itboek van chloor – november 2004 3.9-5

itboek van chloor – november 2004 3.9-6

3.10 Hoe zit dat met chloor en het bleken
van papierpulp?
De West-Europese industrie bleekt nog zelden papierpulp met chloorgas. Chloordioxide,
waterstofperoxide of ozon krijgen de voorkeur. Elders in de wereld wordt papier veelal nog met
chloorgas gebleekt. Maar ongeacht het bleekproces komen in papier steeds een aantal chloorderivaten
voor. Die zijn afkomstig van de grondstof hout of van gerecycleerd papier. “Chloorvrij papier” bestaat
dus niet.
3.10.1 Hoe wordt papier gemaakt?
Het meeste papier wordt gemaakt van tot pulp verwerkt hout. Hout bestaat voor ongeveer de helft
uit cellulosevezel en wordt chemisch of mechanisch tot pulp verwerkt.
90% van de chemische pulp is met sulfaat "gekookt" hout. Het is de basis van de sterkste
papiersoorten die zich tevens het beste tot recyclage lenen.
Met de mechanische methode wordt het hout tot vezels geplet. Dit geeft pulp van mindere
kwaliteit.
3.10.2 Het wordt pulp gebleekt?
Papiersoorten moeten beantwoorden aan bepaalde normen qua helderheid, sterkte, kwaliteit en
zuiverheid. Bleken is een cruciale fase tussen donkerbruine houtpulp en hoog kwalitatief papier.
Het bleken haalt de lignine uit de pulp, die hierdoor opklaart. Lignine is een complex organisch
polymeer dat het hout zijn stijfheid verleent. Maar tegelijkertijd tast het de stevigheid van het
papier aan omdat het verhindert dat de vezels aan elkaar kleven. Sterk, wit, duurzaam papier is
slechts mogelijk mits alle lignine uit de pulp is.
Jarenlang stond chloorgas in Europa bekend als een doeltreffend middel voor het bleken van
papierpulp. Omdat het AOX-gehalte 1 in het afvalwater van pulpfabrieken moest dalen, zijn er
alternatieven gekomen en is het gebruik van chloorgas zo goed als verdwenen.
De industrie is overgeschakeld op de productie van ECF (Elementary Chlorine Free) papier,
waarbij chloordioxide wordt gebruikt in combinatie met waterstofperioxide (zuurstofwater). Een
andere methode is TCF (Totally Chlorine Free ), die gebaseerd is op waterstofperoxide en ozon.
In beide gevallen daalt het AOX-gehalte in het afvalwater sterk en zijn er geen sporen van
dioxines en dibenzofuranen meer. De chloorverbindingen die tijdens het bleken met
chloordioxide ontstaan, zijn biologisch afbreekbaar en sparen het milieu.
1 Adsorbable organic halogens / Adsorbeerbare organische halogenen
itboek van chloor – november 2004 3.10-1

Papierfabrieken die ECFmaken, hebben normaal slechts AOX-lozingen van minder dan 1 kg per
ton pulp. In dat geval is er geen verband tussen het AOX-gehalte van het geloosde water en de
ecotoxiciteit of milieugiftigheid van deze lozing. Het is dan ook niet nodig om die reden het
AOX-gehalte verder te verminderen.
3.10.3 “CHLOORVRIJ PAPIER” bestaat niet
Bleken op basis van niet-gechloreerde actieve stoffen zoals zuurstof, waterstofperoxide en/of
ozon creëert de zogenaamde “totaal chloorvrije pulp” (TCF- Totally Chlorine Free). Deze term is
misleidend omdat alle hout van nature organische chloorderivaten bevat. Hierdoor is het
technisch onmogelijk om uit houtpulp papier te maken dat volledig chloorvrij is. Voor het milieu
biedt de TCF-pulp niet meer voordelen dan ECF-pulp. Elk bleekprocédé heeft een bepaalde
impact op het milieu. De lage resttoxiciteit van de ECF/TCF-lozingen wordt veroorzaakt door
bestanddelen als vet- en harszuren in het hout. Dit gif kan in grote mate worden geneutraliseerd
door behandeling met geactiveerd slib in een waterzuiveringsinstallatie.
Bij het bleken van pulp is niet de keuze tussen ECF of TCF bepalend, het gaat er om welke in het
water geloosde stoffen het milieu het minst schaden. De lozingen van zowel EFC als TFC zijn
recycleerbaar, maar in beide gevallen nog niet klaar voor industriële toepassing.
Bleekprocédés zonder waterlozing zijn in ontwikkeling: zij worden TEF (Totally Effluent Free)
genoemd.
itboek van chloor – november 2004 3.10-2

4. Socio-economische
witboek van chloor – november 2004
impact van de
chloorindustrie

witboek van chloor – november 2004

4. Socio-ecomische impact van de
chloorindustrie
Met een jaarproductie van 44 miljoen ton is de chloorindustrie een belangrijke factor in de
wereldeconomie.
Chloor ligt aan de basis van honderden producten die gebruikt worden in tal van belangrijke
hedendaagse activiteiten.
In Europa biedt de chloorindustrie direct werk aan circa 39.000 medewerkers en staat indirect in voor
ongeveer 2 miljoen arbeidsplaatsen.
In België heeft de chloorindustrie en haar aanverwante bedrijven een toegevoegde waarde van meer
dan 1,24 miljard € per jaar en is ze goed voor 15.000 voltijdse directe en indirecte arbeidsplaatsen. De
talrijke ondernemingen die met gechloreerde producten werken zijn niet inbegrepen in dit aantal. Zij
vertegenwoordigen samen nog eens 113.000 arbeidsplaatsen.
witboek van chloor – november 2004

witboek van chloor – november 2004

4.1 Wat betekent chloor op wereldvlak?
Sinds de opstart van de eerste elektrolyse-installaties op het einde van de 19de eeuw, is de
wereldproductie van chloor verduizendvoudigd: van 35.000 ton tot 44 miljoen ton per jaar
vandaag. Deze toename illustreert het belang van chloor in de industriële ontwikkeling en de
economische successen van de 20 ste en nu ook de 21 ste eeuw.
De groei van de chloorchemie is nauw verweven met de industriële ontwikkeling en met de groei
van de welvaart in het algemeen. Chloor ligt aan de basis van honderden tussen- en
eindproducten die gebruikt worden in tal van belangrijke hedendaagse activiteiten. Voorbeelden
zijn: elektronica, aëronautiek, auto-industrie, geneeskunde en gezondheid, voeding en landbouw,
ontspanning, woningbouw, telecommunicatie, … In meer dan 50 % van de industriële chemische
productie komt chloor in een of andere vorm voor.
Zo’n 650 installaties, verspreid over de wereld in 85 landen, staan in voor de productie van
chloor. Ongeveer 70 % van de wereldproductie staat op rekening van de drie meest
dynamische industriële regio's: Azië, Noord-Amerika en West-Europa.
Op lange termijn hangt het chloorverbruik altijd nauw samen met de ontwikkeling van het Bruto
Nationaal Product (BNP), zeg maar de welvaart.
Waarnemers voorspellen dat de wereldvraag naar chloor zal stijgen met 20% tot circa 52.000 ton
tegen 2010. Verwacht wordt dat het Midden-Oosten zich ontpopt als ’s werelds grootste
exporteur en dit dank zij zijn lage, competitieve kost en de nabijheid van de snelgroeiende
Aziatische markt.
Maar ook China laat zich niet onbetuigd! Vijf chloorfabrieken zijn in aanbouw en nog eens 32
zijn gepland. De chloorproductiecapaciteit die nu al groter is dan die van Europa, zal die van
Noord-Amerika nog voorbijsteken tenzij de Chinese overheid de groei afremt omwille van
onvoldoende elektrische energie infrastructuur.
witboek van chloor – november 2004

witboek van chloor – november 2004

4.2. Wat betekent chloor voor Europa?
In het jaar 2003 werd in Europa 9,5 miljoen ton chloor geproduceerd waarvoor 85,5% van de
totale productiecapaciteit werd ingezet. Het was het op één na hoogste cijfer van de laatste 10 jaar
en 3,2% meer dan in 2002. Voor de realisatie van dit cijfer zorgden 84 productievestigingen in 20
landen.
Meer dan één derde van de jaarproductie wordt ter plaatse gerecycleerd en hergebruikt. Dit
brengt het eigenlijk gebruik van chloor op een totaal van 13 miljoen ton per jaar.
De chloorindustrie biedt direct werk aan circa 39.000 medewerkers en staat indirect in voor
ongeveer 2 miljoen arbeidsplaatsen. Het omzetcijfer van de Europse chemische industrie
bedraagt 556 miljard € per jaar. Het aandeel van de chloorindustrie vertegenwoordigt daarin 55 à
60 %.
West-Europese chloorproductie per land in 2003
(totaal: 9,52 miljoen ton)
Verenigd Koninkrijk
7,2%
Italië
5,3%
Frankrijk
15,0%
witboek van chloor – november 2004
Spanje
6,9%
Griekenland, Portugal
0,8%
Niet EU-landen
2,7%
Nederland
6,4%
België
7,3%
Duitsland
44,1%
Oostenrijk, Finland,
Zweden
4,3%

witboek van chloor – november 2004

4.3 Wat betekent chloor voor België?
Gebruik makend van hun meer dan 800.000 ton productiecapaciteit, namen de Belgische
chloorproducenten in 2003 een niet onaanzienlijke 7,3 % van de Europese chloorproductie voor
hun rekening (2002: 7,2%).
Deze hoge cijfers zijn niet echt een verrassing: hoewel België slechts 2,7 % vertegenwoordigt
van de bevolking van de Europese Unie, heeft het 7,4 % van de productiecapaciteit voor chloor
op zijn grondgebied. De chemische industrie in het algemeen, en de chloorindustrie in het
bijzonder zijn een van de sterke troeven van de industriële knowhow in België.
In ons land zijn er drie ondernemingen die zuiver chloor produceren en tientallen bedrijven die
afgeleide producten be- of verwerken. De rechtstreekse productie van chloor en zijn afgeleiden
neemt hiervan ongeveer 496 miljoen € voor haar rekening en is goed voor ongeveer 2700 banen.
Reken daarbij de toegevoegde waarde en de werkgelegenheid die ontstaan door de aankopen die
chloorproducenten doen bij hun toeleveringsbedrijven, dan lopen deze cijfers op tot ongeveer 607
miljoen € en 4000 banen.
PVC en voorwerpen van PVC zijn rechtstreeks met chloor verbonden. De verwerking van PVC
heeft een toegevoegde waarde van circa 545 miljoen € en 10.000 banen. Andere producten die
van chloor afgeleid zijn, vertegenwoordigen een toegevoegde waarde van ongeveer 74 miljoen €
en 600 jobs.
Als je deze drie resultaten samentelt, krijg je een beeld van de totale socio-economische impact
van de chloorindustrie in België:
• een toegevoegde waarde van meer dan 1,24 miljard € per jaar ;
• 15.000 voltijdse directe en indirecte arbeidsplaatsen;
vele ondernemingen die gechloreerde producten gebruiken of verwerken, vertegenwoordigen nog
eens 113.000 arbeidsplaatsen.
N.B.: Het hierboven gepubliceerde cijfermateriaal is grotendeels afkomstig van de studie
“Analyse van de socio-economische impact van de chloorindustrie in België”. Deze studie werd
gerealiseerd door twee professoren aan de Vrije Universiteit van Brussel en dateert van 1996.
In 2001 vroeg BelgoChlor aan beide onderzoekers om de studie over de te doen met dezelfde
parameters.
Hun conclusies brachten geen noemenswaardige verschillen aan het licht, zodat kan aangenomen
worden dat de cijfers van 1996 ook geldig zijn voor 2001 en de volgende jaren.
witboek van chloor – november 2004

witboek van chloor – november 2004

5. Aandachtspunten
witboek van chloor – november 2004 5-0

witboek van chloor – november 2004 5-1

5.1 Voorzorgsbeginsel
Het Voorzorgsbeginsel wordt meer en meer aangehaald in documenten rond milieu. Het is een relatief
nieuw begrip dat sinds de milieuconferentie van Rio de Janeiro (1992) regelmatig in de kijker staat.
Vóór de topconferentie in Johannesburg (2000) sprak men van het voorzorgsprincipe.
Hoewel er geen eenduidige definitie van bestaat, luidt de algemene idee als volgt:
“Wanneer er voldoende redenen zijn om aan te nemen dat een activiteit of een product ernstige,
onherstelbare schade kan veroorzaken aan gezondheid of milieu moeten er maatregelen genomen
worden. Die maatregelen kunnen zijn: als het om een activiteit gaat, deze activiteit verminderen of
voorkomen. Gaat het om een product, dan kan men het product verbieden. Er moet niet noodzakelijk
een onweerlegbaar oorzakelijk verband zijn tussen de activiteit of het product en de vermeende
schade.”
Dit zeer brede beginsel heeft geleid tot interpretaties die gaan van irrationele angst tot
wetenschappelijk-technologische benaderingen.
De Europese Unie en Cefic (de Europese chemiefederatie) bestudeerden dit onderwerp uitvoerig. Zij
hebben hun standpunt geformuleerd en van commentaar voorzien.
5.1.1 Het Voorzorgsbeginsel, wat is het?
De laatste jaren verschijnen er steeds meer documenten die verwijzen naar nieuwe politieke
principes waaruit het hedendaagse milieubewustzijn blijkt.
Het Voorzorgsbeginsel is een van die principes die regelmatig worden aangehaald in verklaringen
zoals die van Rio.
Dit beginsel gaat ervan uit dat je vooraleer je een product op de markt brengt of een activiteit start
(b.v. een bepaalde installatie laten draaien), grondig de mogelijke risico’s inschat voor mens en
leefmilieu. Op zich een logische zaak. Maar sommige interpretaties gaan verder: indien er ook
maar aantoonbare risico’s zouden zijn dat het product of de activiteit ernstige schade kan
veroorzaken aan mens of milieu – of zelfs alleen maar vermoedens dat er bepaalde risico’s
zouden kunnen zijn – dan zou je het product niet op de markt mogen brengen of de activiteit niet
mogen opstarten. Zelfs wanneer er geen definitief uitsluitsel is of het product of de activiteit wel
de echte oorzaak van die schade is !
Een zeer breed beginsel dus, dat zeer uiteenlopend kan geïnterpreteerd worden. Het maakt
sommige mensen écht bang (want welk product of welke activiteit heeft nu geen enkel risico?),
terwijl anderen zich gaan verliezen in tè verregaande wetenschappelijke en technologische
benaderingen en op die manier elke twijfel willen wegnemen. Feit is: de wetenschap is 100%
zeker dat 100% zekerheid fundamenteel onmogelijk is.
witboek van chloor – november 2004 5.1-1

De chemische industrie pleit er dan ook voor om met twee voeten op de grond te blijven en de
zaak nuchter te analyseren op een wetenschappelijke en technologische correcte manier.
5.1.2 Wat zegt Europa over het
Voorzorgsbeginsel?
Eind 1998 publiceerde de Commissie Consumentenbelangen (DG XXIV) van de Europese Unie
Richtlijnen voor de toepassing van het Voorzorgsbeginsel. Doel van deze richtlijnen is te komen
tot een algemeen begrip van het Voorzorgsbeginsel zonder het daarom in Europese of
internationale wetten om te zetten. Het basisdocument heet Guidelines on the application of the
precautionary principle 1 , en bestaat uit zes korte richtlijnen en elf bladzijden commentaar. Later
(2 februari 2000) volgde hierop de mededeling Commission communication on the precautionary
principle. De richtlijnen en de mededeling van de Commissie sluiten nauw aan bij de vereisten,
geformuleerd in het Cefic-standpunt van 8 december 1999.
5.1.3 Het Voorzorgsbeginsel: standpunt van CEFIC
De chemische industrie erkent het Voorzorgsbeginsel, zoals geformuleerd in principe 15 van de
Verklaring van Rio, als een belangrijke leidraad voor milieuzaken. Responsible Care 2 , een
vrijwillig initiatief van de chemische industrie, sluit aan bij deze benadering.
Het Voorzorgsbeginsel moet worden toegepast in overeenstemming met de idee van Sustainable
Development (Duurzame Ontwikkeling) op situaties waarin wetenschap en technologie geen
volledige oplossing bieden en waar de effecten van sommige activiteiten, technologieën of
producten niet gekend zijn. Het principe geldt ook wanneer er voldoende redenen zijn om aan te
nemen dat een activiteit of een product ernstige, onherstelbare schade aan gezondheid of milieu
kan veroorzaken.
Cefic pleit voor een redelijke, evenwichtige en wetenschappelijk gefundeerde benadering van dit
principe als een basis voor beleidslijnen en wetten.
Cefic steunt het Voorzorgsbeginsel zoals beschreven in het verdrag van de Europese Unie
(Artikel 130r.1) 3 en in de context van de verschillende paragrafen van dit Artikel.
1 Verkrijgbaar (in het Engels) via het secretariaat van BelgoChlor.
2 Responsible Care is de naam die over de ganse wereld wordt gebruikt voor het vrijwillig initiatief van de
chemische industrie waarbij de bedrijven er zich formeel toe verbinden om hun prestaties op het gebied van
gezondheid, milieu en veiligheid voortdurend en op meetbare wijze te verbeteren en daarover open te
communiceren met het publiek.
3 Artikel 130r.1 :
“De politiek van de Unie betreffende het milieu zal bijdragen tot de betrachting van volgende objectieven:
voorkomen, beschermen en verbeteren van de kwaliteit van het milieu; beschermen van de menselijke
witboek van chloor – november 2004 5.1-2

Cefic steunt eveneens de rechtspraak 1 die stelt dat het Voorzorgsbeginsel geen directe gevolgen
kan hebben voor de wetgeving van de lidstaten (zie Artikel 130r.2 2 van het verdrag van de EU).
Het is veeleer een richtinggevend principe bij het opstellen van wetten.
Met het oog op de opname van het Voorzorgsbeginsel in Artikel 174 van het Verdrag van
Amsterdam stelt Cefic volgende leidraad voor.
5.1.4 Leidraad
Als leidraad voor politici en wetgevers raadt Cefic een positief-wetenschappelijke benadering van
het Voorzorgsbeginsel aan (zoals voorzien in Artikel 130r.3 3 van het EU-verdrag).
Deze steunt op volgende elementen:
• Het Voorzorgsbeginsel moet slechts worden toegepast wanneer een belangrijk niveau van
waarschijnlijkheid en gevaar wordt bereikt.
• Er moet voldoende bewijsmateriaal zijn dat de activiteit of het product in kwestie mogelijk
ernstige en onomkeerbare schade aan de gezondheid en het milieu veroorzaakt.
• Er moet een kosten-batenanalyse gemaakt worden van de betrokken activiteit, evenals van de
eventuele stopzetting of de vervanging ervan als gevolg van de toepassing van het
Voorzorgsbeginsel. Alle gevolgen, zowel op economisch, sociaal als milieuvlak, moeten
worden ingeschat volgens de huidige wetenschappelijke stand van zaken.
• Een te strenge interpretatie van het Voorzorgsbeginsel kan de vrijheid beperken van de
burgers, de ondernemingen, de consumenten en de economische sector in het algemeen. Ze
kan zelfs inbreuk plegen op de fundamentele vrijheden zoals gewaarborgd door Artikel 190
van het Verdrag van de Europese Unie.
• Beperkende maatregelen mogen enkel genomen worden als het vaststaat dat andere, minder
vrijheidsbeperkende maatregelen geen gelijkwaardig resultaat opleveren voor de bescherming
van de gezondheid, de veiligheid en het milieu;
gezondheid; voorzichtig en rationeel gebruik van natuurlijke hulpbronnen; bevorderen van maatregelen op
internationaal niveau die te maken hebben met regionale of wereldwijde milieuproblemen.”
1 Staatssecretaris voor handel en industrie ex parte Duddridge and Others, High Court, Maandag 3 oktober 1994
ter bevestiging van de beslissing van het Europees hooggerechtshof in de zaak Peralta. C-379/92, 14 juli 1994.
Meer recent: C-341/95 Gianni Bettati V Safety High Tech Srl, 14 juli 1998.
2 Artikel 130r.2 :
“De politiek van de Unie betreffende het milieu moet mikken op een hoog niveau van bescherming, rekening
houdend met de diversiteit van de situaties in de verschillende regio’s van de Unie. Die politiek zal gebaseerd
zijn op het Voorzorgsbeginsel en op de principes dat preventieve acties dienen te worden ondernomen, dat
schade aan het milieu bij voorrang dient te worden hersteld aan de bron en dat de vervuiler betaalt. De eisen
inzake milieubescherming moeten worden geïntegreerd in de definitie en de toepassing van andere
communautaire beleidslijnen”.
3 Artikel 103r.3 :
“Bij de voorbereiding van haar politiek betreffende het milieu, zal de Unie rekening houden met de beschikbare
wetenschappelijke en technische gegevens; de toestand van het milieu in de verschillende regio’s van de Unie;
de mogelijke kosten en baten van actie of non-actie; de economische en sociale ontwikkeling van de Unie als
geheel en de evenwichtige ontwikkeling van haar regio’s.”
witboek van chloor – november 2004 5.1-3

• Vervanging van een activiteit of een product door een alternatief op grond van het
Voorzorgsbeginsel kan pas indien aan alle voorwaarden hieronder is voldaan:
⇒ het alternatief heeft een vergelijkbare functie of doelmatigheid;
⇒ de analyses van de risicoinschatting en het risicovoordeel van de originele activiteit
of het product werden uitgevoerd en vergeleken met het voorgestelde alternatief.
Adequate en vergelijkende feitelijke bewijzen moeten worden aangevoerd;
⇒ het is hoogst onwaarschijnlijk dat het alternatief een even grote of grotere belasting
betekent voor de gezondheid, de veiligheid en het milieu;
⇒ er is een vergelijkende analyse van de levenscyclus uitgevoerd (LCA), waarbij
rekening werd gehouden met functies en omstandigheden eigen aan de activiteiten
en/of producten.
Al deze punten zijn in feite een poging om ervoor te zorgen dat (ingrijpende) beslissingen alleen
maar zouden genomen worden op basis van een grondig onderzoek (inclusief naar de impact van
alternatieven), en niet op basis van louter emotionele motieven.
Zie ook bijlage 9.4: “Principles for risk based decision making.”
witboek van chloor – november 2004 5.1-4

5.2 Voor een verantwoord gebruik van
chloor en voor een duurzame
ontwikkeling
De industrie is zich bewust van de risico’s waarmee zij werkt. Zo ondertekende de volledige chemische
industrie en dus ook de chloorproducenten, vrijwillig de Responsible Care-gedragscode (Verantwoord
en Zorgvuldig 1 ). Daarmee verbindt zij er zich toe alles in het werk te stellen om mogelijke problemen
rond chloor en chloorverbindingen te vermijden of op te lossen. Zij staat er ook voor garant dat de
voordelen van haar producten de maatschappij ten goede komen.
De chloorindustrie is ervan overtuigd dat een beter begrip van de sector en een voortdurende verbetering
van haar resultaten kan bereikt worden via duurzame ontwikkeling. Dit vergt een gelijktijdige
aanpak op drie vlakken (“triple bottom line”): economie, maatschappij en milieu.
Het welslagen ervan komt ten goede aan zowel de ondernemingen als aan de maatschappij, wiens
instemming een absolute vereiste is om verder te kunnen werken.
In heel wat consumentenproducten zit chloor b.v. in cosmetica, contactlenzen, compact discs,
enz. Het chloor is dan stevig in hun moleculaire structuur verankerd. Wanneer daarentegen het
chloor actief moet optreden zoals bij geneesmiddelen, landbouwchemicaliën en
ontsmettingsmiddelen, worden de moleculen zo ontworpen dat hun impact op het milieu tot een
minimum beperkt wordt.
Dit was niet altijd zo. De huidige argwaan tegenover sommige chloorverbindingen vloeit voort
uit een destijds ongecontroleerd gebruik van persistente, bioaccumuleerbare en toxische stoffen
zoals DDT, PCB’s en de zogeheten drins 2 .
De productie van deze stoffen is nu verboden of streng gereglementeerd.
5.2.1 Verantwoord gebruik
De wettelijke veiligheidsnormen in de chloorindustrie zijn zeer streng. De chloorindustrie neemt
veiligheid, gezondheid en milieu zeer ernstig. Uitgebreide reglementeringen zorgen ervoor dat
alle productievestigingen een risico-inschatting voor de installaties moeten uitvoeren. Alle
mogelijke scenario’s worden beschreven die tot een chloorlek kunnen leiden, evenals de
middelen om een lek te voorkomen of te dichten.
1 Responsible Care is de naam die over de ganse wereld wordt gebruikt voor het vrijwillig initiatief van de
chemische industrie waarbij de bedrijven er zich formeel toe verbinden om hun prestaties op het gebied van
gezondheid, milieu en veiligheid voortdurend en op meetbare wijze te verbeteren en daarover open te
communiceren met het publiek.
2 Verzamelnaam voor oudere gewasbeschermers, zoals Aldrin, Dieldrin, Endrin.
witboek van chloor – november 2004 5.2-1

De allernieuwste werkmethoden reduceren de emissies en verzekeren de veiligheid van het
personeel. Deze methoden worden voortdurend aangepast. Deze permanente verbetering op het
vlak van veiligheids-, gezondheids- en milieubeleid is een basisprincipe in de hele chemische
industrie. Ze staat bekend als de Responsible Care-gedragscode (Verantwoord en Zorgvuldig).
5.2.2 Duurzame ontwikkeling
5.2.2.1 Definiëren van duurzame ontwikkeling
De in 1987 gehouden wereldconferentie over milieu en ontwikkeling heeft de term “duurzame
ontwikkeling” als volgt gedefinieerd: “Duurzame ontwikkeling is ontwikkeling die voldoet aan
de behoeften van het heden zonder daarbij schade aan te richten aan het vermogen van
toekomstige generaties om te voldoen aan hun eigen behoeften”.
Deze definitie werd verder uitgewerkt tijdens de “Earth Summit”, een wereldtopconferentie
gehouden in Rio in 1992. Deze lanceerde de “Agenda 21” als een blauwdruk voor duurzame
ontwikkeling in de 21 ste eeuw. Het is tevens de basis voor latere grote internationale
congressen waarop het concept verder werd uitgewerkt. Het bleek namelijk dat milieu en
maatschappij elkaar beïnvloeden. Enerzijds liggen milieufactoren aan de basis van
gezondheidsproblemen, anderzijds beïnvloedt het consumptiegedrag in belangrijke mate de
emissies die het gevolg zijn van een verhoging van de productie die nodig is om aan de stijgende
behoeften te voldoen.
“Agenda 21” gaat dan ook veel verder dat het milieu en wil daarom het begrip “duurzaamheid” in
alle aspecten van het sociale en economische leven geïntegreerd zien. Daarbij gaat er ook
aandacht naar het milieu en de daarbij aansluitende menselijke actitiviteit. De grootste aandacht
gaat echter naar andere aspecten, zoals de bestrijding van de armoede in de wereld, de
tewerkstelling en vooral het klimaat.
5.2.2.2 Duurzame ontwikkeling en chemie
Duurzame ontwikkeling kan beschouwd worden als een natuurlijke evolutie van de weg die
de chemische industrie met Responsible Care eind van de jaren ’80 is ingeslagen.
De hierboven aangehaalde definitie is ook in de chemie bruikbaar. Men verstaat onder “duurzame
chemie”: ‘Ontwikkeling van chemische producten en processen waardoor het gebruik en het
ontstaan van risicohoudende producten verminderd of vermeden wordt”. De twee componenten
die hierbij centraal staan zijn: bescherming van het milieu en vrijwaring van de voorraden aan
beschikbare grondstoffen. Men kan hieruit besluiten dat duurzame chemie nodig is om voor de
toekomstige generaties een kwaliteitsvol leven te waarborgen.
5.2.2.3 Duurzame ontwikkeling en de chloorindustrie
Om de betrokkenheid van de chloorindustrie bij duurzame ontwikkeling te definiëren kan worden
gesteld dat “duurzaam” betekent “op lange termijn” en dat “ontwikkeling “staat voor
witboek van chloor – november 2004 5.2-2

“waardegroei waarmee de bedrijven op relevante en succesvolle wijze kunnen blijven
functioneren in een snel veranderende omgeving”.
Dit houdt in dat oplossingen moeten gezocht en gevonden worden voor problemen die zich
stellen op gebied van economie, maatschappij en milieu.
De resultaten van deze aanpak op die drie vlakken tegelijk (“triple bottom line”) komen ten goede
aan zowel de ondernemingen als aan de maatschappij, wiens instemming een absolute vereiste is
voor die ondernemingen om verder te werken.
5.2.2.3.1 Duurzame economische ontwikkeling
Al het chloor dat jaarlijks wordt geproduceerd vindt zijn toepassing niet alleen in de chemische
industrie, maar ook in de meeste andere industrietakken. Chloor is een vitale basisstof bij het
omzetten van grondstoffen naar nuttige producten: van auto’s tot computers, van kleurstoffen tot
wasmiddelen, van verf tot geneesmiddelen en PVC.
De 85 fabrieken in West-Europa zorgen samen voor een jaarlijkse bijdrage tot de economie van
meer dan 240 miljard €. Zij hebben samen ca. 40.000 medewerkers in dienst en genereren
indirect 280 miljoen arbeidsplaatsen.
5.2.2.3.2 Duurzaamheid binnen de maatschappij
Chloor draagt effectief bij tot het welzijn en de welstand van de mens en tot een beter en
aangenamer leven.
Tot de best bekende voorbeelden behoort het chloreren van drinkwater, waardoor ononderbroken
veilig en zuiver drinkwater kan geleverd worden.
De voedselketen, van producent tot consument, steunt eveneens in hoge mate op de
chloorchemie:
- desinfectiemiddelen voor de hygiëne;
- verpakkings- en koelmiddelen voor transport en opslag;
- diverse productieprocessen.
Ook de medische sector doet een beroep op chloor: ongeveer 85% van alle farmaceutische
producten worden vervaardigd met de hulp van chloor.
De chloorproducenten geven de hoogste prioriteit aan de veiligheid van hun werknemers en hun
afnemers.
Via Euro Chlor, de overkoepelende Europese organisatie van chloorproducenten waar ook
BelgoChlor toe behoort, wordt deskundig advies verstrekt over technische aspecten, veiligheid,
milieu en bedrijfshygiëne. Ook wordt voortdurend informatie verzameld en uitgewisseld door
literatuur, congressen, cursussen, enz… niet alleen in Europa, maar ook elders in de wereld via
het lidmaatschap van de World Chlorine Council (WCC).
witboek van chloor – november 2004 5.2-3

5.2.2.3.3 Duurzaamheid en het milieu
Zorg om het milieu zo weinig mogelijk te belasten geniet de hoogste prioriteit.
De chloorindustrie gebruikt voornamelijk zout als grondstof. De voorraden hiervan zijn vrijwel
onuitputtelijk.
Haar energiegebruik is grotendeels “elektrochemisch”: op zichzelf al de meest efficiënte vorm
van elektriciteitsgebruik. Toch proberen de producenten daarop nog verder te bezuinigen.
Er wordt ook hard gewerkt om het waterverbruik te verminderen door meer water te recycleren.
Sinds 1985 is in Europa de industriële uitstoot in de atmosfeer van organochloorverbindingen met
meer dan 70% teruggebracht en lozingen in water met meer dan 85%.
Bijzonder veel aandacht wordt besteed aan het kwik dat vrijkomt bij de chloorproductiebedrijven
die de kwiktechnologie gebruiken en dat zijn er meer dan de helft. De laatste 10 jaren zijn
kwiklozingen met 85% verminderd. Niets wordt onverlet gelaten om dit nog verder omlaag te
brengen en waar mogelijk – afhankelijk van enorme investeringen – over te stappen op de
moderne membraantechnologie.
Ook bij het inschatten van de huidige en toekomstige risico’s van haar activiteiten levert de
chloorindustrie een belangrijke bijdrage. Zo werd een studie gemaakt over de “beoordeling van
het risico voor het zeemilieu” die ter beschikking werd gesteld van de Europese Unie en de
bevoegde commissies zoals de “Oslo and Paris commission for the protection of the marine
environment of the North-East Atlantic” (OSPAR).
In ruimere zin wordt via de “International Council of Chemical Associations” (ICCA) actief
meegewerkt aan het mondiale HPV-programma (High Production Volume Chemicals). Dit
programma werd opgezet om tegen 2004 de risicobeoordelingen gereed te hebben voor de 1000
belangrijkste industriële chemicalieën. Deze vertegenwoordigen samen 90% van de chemische
productie.
5.2.2.3.4 Een duurzame toekomst
Het hierboven gemaakte situatie-overzicht is niet meer dan een momentopname. Er komen
periodieke updates met meer kwantitatieve gegevens en meetbare doelstellingen. Zodoende kan
de evolutie van de prestaties door alle belanghebbenden worden geëvalueerd.
Als tussenstap engageert de chloorindustrie zich tot de volgende zes vrijwillige verbintenissen:
- inbrengen van economische-, maatschappelijke- en milieu- aspecten in elke strategische
besluitvorming;
- verbetering van energie-efficiëntie;
witboek van chloor – november 2004 5.2-4

- vermindering van waterverbruik door meer recyclage;
- verdere daling van lozingen in bodem, lucht en water;
- optimalisering van de toepassing als grond- of brandstof van de waterstof die als
koppelproduct vrijkomt bij de chloorproductie;
- sterk de nadruk blijven leggen op veilig chloortransport.
5.2.2.3.5 Meer info
Zie website: www.fedichem.be en www.eurochlor.org
witboek van chloor – november 2004 5.2-5

witboek van chloor – november 2004 5.2-6

5.3 Hoe gaat de chloorindustrie om met
haar reststoffen?
Meer dan ooit wordt gezocht naar een optimaal gebruik van de beschikbare grondstoffen. Dat
geldt ook voor de chloorindustrie die zorgvuldig met reststoffen omgaat. Het merendeel wordt
teruggewonnen en herbruikt of op een veilige en milieuvriendelijke manier vernietigd.
Onderzoekers hebben daarnaast nieuwe technologieën ontwikkeld en bestaande processen
aangepast om de hoeveelheid reststoffen te verminderen.
5.3.1 Hoe voorkom of hergebruik je gechloreerde
reststoffen?
Chloor is een van de meest reactieve bouwstenen in de chemie. Precies deze eigenschap
maakt talrijke scheikundige reacties en uiteenlopende toepassingen mogelijk. De diverse
industrieën die gebruik maken van die technische en economische voordelen van chloor,
optimaliseren voortdurend het productieproces.
Industriële processen leiden echter onvermijdelijk tot reststoffen. Sommige zijn recycleerbaar,
andere worden geherwaardeerd tot producten die opnieuw bruikbaar zijn, zoals
waterstofchloride. Soms worden ze ook teruggebracht tot hun natuurlijke verschijningsvorm
zoals natriumchloride (keukenzout) of calciumchloride.
Bij de fabricage van voorwerpen in PVC wordt ongeveer 95% van de verwerkingsresten
teruggewonnen en opnieuw in productie gebracht.
Bij andere toepassingen is de recyclage van chloor geïntegreerd in het productieproces. Zo bij
polyurethanen via de productie van di-isocyanaten en bij landbouwchemicaliën in de
verwerking van dichloortolueen. Bij de productie van siliconen wordt chloor teruggewonnen
als methylchloride.
Gechloreerde reststoffen, die niet voor hergebruik of recyclage in aanmerking komen, worden
best verwijderd door schone verbranding, gekoppeld aan een systeem van energierecuperatie.
Dit procédé beantwoordt aan de strengste overheidsnormen en is zowel economisch als
ecologisch gunstig.
witboek van chloor – november 2004 5.3-1

5.3.2 Welke technologische verbeteringen?
Voor de aanmaak van dichloorethaan werden nieuwe, schone technologieën ontwikkeld zoals
chlorering met energierecuperatie en oxychlorering van etheen in hogere
zuurstofconcentraties.
De problemen met reststoffen van de productie van gechloreerde oplosmiddelen zijn sterk
verminderd. Terugwinnings- en recyclagesystemen zijn verbeterd met positieve resultaten tot
gevolg. Zo’n 20% van de behoefte aan gechloreerde oplosmiddelen wordt gedekt door
recyclage.
Het onderzoek naar alternatieven voor de verwerking van gechloreerde reststoffen, zoals
biotechnologie, evolueert gunstig.
witboek van chloor – november 2004 5.3-2

5.4 Dioxines
Dioxines hebben een kwalijke reputatie, vooral na het Seveso-incident 1 . De term dioxine staat eigenlijk
voor een grote familie moleculen. Het zijn vetoplosbare stoffen die onder andere via de voedselketen in
het menselijk lichaam kunnen terechtkomen. Van de vele dioxines die we kennen zijn er enkele giftige
uitschieters.
Dioxines worden gevormd uit koolstof, waterstof, chloor en zuurstof. Ze ontstaan zowel bij natuurlijke
processen zoals vulkaanuitbarstingen, als door industriëleen menselijke activiteiten. Ze worden niet
gemaakt voor commerciële doeleinden maar worden gevormd als ongewenst bijproduct. Bronnen zijn
bijvoorbeeld huisvuil- en industriële verbranding, de staalindustrie, de chemie, het autoverkeer, maar
ook centrale verwarmingsinstallaties en sigaren- en sigarettenrook. Naar schatting een kwart tot één
derde van de totale dioxine-uitstoot in België is afkomstig van de verwarming van gebouwen.
De chloorindustrie draagt slechts in geringe mate bij tot de uitstoot van dioxines in het milieu. In de late
jaren negentig werd overigens vastgesteld dat de blootstelling aan dioxines, afkomstig van industriële
activiteiten, afneemt. Dit is hoofdzakelijk te danken aan een verbeterde verbrandingstechnologie.
5.4.1 Dioxines, wat zijn ze?
Dioxines is de gemeenschappelijke naam van een grote familie moleculen met een kwalijke
reputatie. Gemeenschappelijk zijn de twee benzeenringen waaruit elke dioxinemolecule bestaat.
Deze ringen zijn via één of twee zuurstofatomen met elkaar verbonden en bevatten chlooratomen.
Eigenlijk zijn er twee groepen dioxines: de eigenlijke dioxines met twee zuurstofatomen en de
zogenaamde dibenzofuranen met één zuurstofatoom.
Dioxines zijn stabiel. Ze lossen moeilijk op in water en die eigenschap versterkt nog met het
aantal chlooratomen. Ze lossen daarentegen wel goed op in vet, ze zijn zogenaamd lipofiel
(vetminnend). Dioxines zitten dan ook gewoonlijk in vetweefsel waar ze zich ophopen door
adsorptie of oplossing. De vetoplosbaarheid stijgt dan weer met het aantal chlooratomen.
Het kookpunt van dioxines ligt tussen de 300 en 400 °C en ook dat stijgt met het aantal
chlooratomen. Zij breken slechts zeer langzaam af.
5.4.2 Even chemisch …
Er zijn twee subgroepen onder de dioxines. De eerste subgroep met één zuurstofatoom bestaat uit
135 isomeren en wordt de groep van de dibenzofuranen genoemd. De tweede subgroep met twee
zuurstofatomen bestaat uit 75 isomeren en wordt dioxines genoemd. De wetenschappelijke naam
voor dioxines is polychloor-para-dibenzodioxines of PCDD en die van dibenzofuranen
polychloordibenzofuraan of PCDF.
1 Seveso, plaats in Italië. Bij de ontploffing in een fabriek in het nabijgelegen Meda (1976) kwamen veel
dioxines vrij.
witboek van chloor – november 2004 5.4-1

Niet alle dioxines en dibenzofuranen zijn even giftig. De giftigheid neemt toe met het aantal
chlooratomen op de hoeken van de benzeenringen. De meeste gegevens over giftigheid hebben
betrekking op 2,3,7,8-tetrachloordibenzodioxine (2,3,7,8-TCDD). Dit is het meest bekende en
tevens meest giftige Sevesodioxine. Uit onderzoek is gebleken dat van de overige dioxines en
dibenzofuranen, de stoffen met de chlooratomen op de 2-,3-,7- en 8-plaatsen het meest actief zijn.
Het Sevesodioxine wordt gebruikt als referentiestof. Dat betekent dat alle resultaten worden
uitgedrukt in toxicologische equivalenten (TEQ) ten opzichte van deze stof. Het Sevesodioxine
of 2,3,7,8-tetrachloordibenzodioxine heeft dus een toxicologisch equivalent (TEQ) van 1. Zo kan
je de 17 gevaarlijkste dioxines en dibenzofuranen plaatsen. In de subgroep van de dibenzofuranen
is 2,3,4,7,8-pentachloordibenzofuraan het giftigste met een toxicologisch equivalent van 0,5.
5.4.3 Waar komen dioxines vandaan?
Dioxines worden niet gemaakt voor commerciële doeleinden; ze ontstaan als ongewenst
bijproduct. Dat gebeurt bij onvolledige verbranding of in chemische processen waar bepaalde
nevenreacties dioxines creëren, zij het in zeer geringe concentraties.
Dioxines worden gevormd uit koolstof, waterstof, chloor en zuurstof. Bronnen zijn bijvoorbeeld
huisvuil- en industriële verbranding, hoogovens in de staalindustrie, recyclage-installaties voor
non-ferrometalen, thermische elektriciteitscentrales, cementovens, het autoverkeer, branden en
vulkaanuitbarstingen. Ze ontstaan in houtkachels en zijn aanwezig in sigaren- en sigarettenrook.
Naar schatting een kwart tot één derde van de totale dioxine-uitstoot in België is afkomstig van
de verwarming van gebouwen. Maar ook de mens levert een flinke bijdrage tot de vorming van
dioxines. Volgens recente cijfers van de OVAM is het aandeel van “vuurtje stoken in de tuin”
niet minder dan 25%!
Ook oude sedimenten en ander organisch materiaal op de bodem van oceanen en rivieren
bevatten vaak dioxines.
Dioxines kunnen ook in verbrandingsovens ontstaan uit dioxinevrije verbrandingsgassen. Dat
gebeurt wanneer deze onvoldoende snel gekoeld worden en wanneer in deze gassen bepaalde
vaste deeltjes zoals koperhoudende deeltjes aanwezig zijn. Deze dioxinevorming wordt de Novosynthese
genoemd. In de verbrandingstechnologie wordt dan ook veel aandacht geschonken aan
dit afkoelingstraject. Bij moderne of afdoend aangepaste verbrandingsinstallaties treedt deze
dioxinevorming niet op.
De veronderstelde relatie tussen PVC en dioxineconcentraties tijdens het verbrandingsproces van
huishoudelijk en industrieel afval krijgt veel aandacht. Studies tonen evenwel aan dat PVC-vrij
afval de dioxine-emissies niet aantoonbaar vermindert tijdens het verbrandingsproces.
Verouderde installaties met slechte verbrandingsvoorwaarden veroorzaken daarentegen wel een
witboek van chloor – november 2004 5.4-2

hogere dioxineconcentratie in de rookgassen. Het chloorgehalte in het afval speelt hier
hoegenaamd geen rol.
In de chemische industrie is diepgaand onderzoek gedaan naar de vorming van zeer kleine
hoeveelheden dioxines bij ongewenste nevenreacties in welbepaalde productieprocessen zoals dat
van vinylchloride, de voorloper van PVC. Hieruit blijkt dat dioxines die daar ontstaan, niet in het
milieu terechtkomen. Ze worden volledig vernietigd in speciaal daarvoor uitgeruste verwerkingsinstallaties.
In de late jaren negentig werd overigens vastgesteld dat de blootstelling aan dioxines afkomstig
van industriële activiteiten, afneemt. Dit is hoofdzakelijk te danken aan een verbeterde
verbrandingstechnologie.
5.4.4 Hoe worden dioxines vernietigd?
Dioxines worden afgebroken bij voldoende hoge temperaturen. Bij een homogene verbranding
gedurende ten minste 2 seconden aan minimum 850 °C verdwijnen alle dioxines. De meeste
moderne afvalverbrandingsinstallaties zijn technisch uitgerust om aan de strenge eisen te
voldoen.
5.4.5 Hoe komt de mens in contact met dioxines?
De mens wordt op verschillende manieren aan dioxines blootgesteld.
Dioxines komen voornamelijk in bodem en water terecht via de atmosfeer. De dioxines zetten
zich daar vast op minuscule vaste deeltjes.
De blootstelling via de bodem gebeurt door huidcontact en het opeten van bodemdeeltjes, al dan
niet via het voedsel. Eenmaal in de bodem of op de bovengrond komen dioxines terecht in
planten die kunnen bestemd zijn voor menselijke of dierlijke consumptie. Uiteindelijk komen
zowel planten als dieren in de voedselketen terecht.
Ook via water kunnen dioxines in de voedselketen terechtkomen. Ademhaling en huidcontact
met verontreinigde materialen houden ook een, weliswaar miniem, risico in.
5.4.6 Wat zijn de gevolgen van blootstelling?
Studies over de blootstelling van de mens aan dioxines geven aan dat zowat iedereen er een
beetje van in zijn lichaam heeft. De gemiddelde blootstelling van de bevolking wordt geraamd op
1 picogram TEQ per kg lichaamsgewicht per dag. Een picogram is een miljardste van een
milligram.
witboek van chloor – november 2004 5.4-3

Bij proefdieren werden foetusmisvormingen waargenomen als gevolg van dioxineblootstelling.
Bij de mens daarentegen zijn er geen bewijzen dat dioxineblootstelling het aantal aangeboren
afwijkingen verhoogt. Recente studies wijzen wel op een verhoogd risico op kanker van de
zachte weefsels.
Talrijke studies peilen naar het langetermijneffect van dioxines bij lage concentraties. Bij
proefdieren werd aangetoond dat dioxinetoediening de oorzaak is van de waargenomen
schadelijke effecten. De stoffen werken in op de stofwisseling, het transport en de binding van
een heleboel inwendige stoffen en zo beïnvloeden ze de hormoonhuishouding.
Bij epidemiologische studies kunnen enkel associaties aangetoond worden. De mens komt
voortdurend in contact met allerlei mengsels waarin dioxine slechts één van de vele componenten
is. Zelfs bij een extreem hoge blootstelling zoals die gebeurde in Seveso, bleek chlooracne het
enige duidelijke symptoom van vergiftiging. Chlooracne is een ernstige, maar geneesbare
huidaandoening.
Om het risico weer te geven, moet de dioxineblootstelling uitgedrukt worden in toxicologische
waarden. Voor dioxines bestaan er een aantal TDI-waarden. TDI staat voor Toelaatbare
Dagelijkse Inname en is de dosis, die dagelijks en levenslang mag ingenomen worden zonder
enig risico. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) hanteert een TDI-waarde tussen 1 en 4
picogram TEQ per kg lichaamsgewicht per dag. De Nederlandse Gezondheidsraad stelt een TDI
van 1 picogram voor. Dit cijfer is gebaseerd op effecten bij apen.
witboek van chloor – november 2004 5.4-4

5.5 PCB’s
PCB’s (polychloorbifenylen) werden tussen 1930 en het begin van de jaren tachtig veel gebruikt omwille
van hun unieke combinatie van eigenschappen. Er kwam een verbod in 1986 toen de belangrijke
nadelen ervan ontdekt werden. Tegen 2010 mogen er geen PCB’s meer gebruikt worden.
PCB’s betekenen een gevaar voor mens en milieu. Ze moeten daarom op een gecontroleerde manier
opgeruimd worden door erkende afvalverwijderingsbedrijven.
BelgoChlor steunt de opname van PCB’s in de lijst van PTB’s (Persistente, Toxische,
Bioaccumuleerbare stoffen) en pleit voor strenge maar heldere en praktische procedures voor
inzameling en vernietiging
5.5.1 Wat zijn PCB’s?
PCB’s of polychloorbifenylen zijn gechloreerde scheikundige verbindingen. Het zijn in totaal
209 verwante stoffen. Tussen 1930 en het begin van de jaren tachtig werden ze geproduceerd
voor toepassingen in industriële elektrische en hydraulische toestellen. Daar kwamen hun
uitstekend elektrisch isolatievermogen, prima brandweerstand, geschikte warmtegeleiding en
viscositeit goed van pas... Er kwam een verbod in 1985 toen duidelijk werd dat PCB’s een
gevaar voor mens en maatschappij betekenden. Ze moesten daarom op een gecontroleerde manier
opgeruimd worden door erkende afvalverwijderaars. Tegen 2010 mogen er geen PCB's meer
gebruikt worden.
5.5.2 Wat zijn de gevaren voor mens en milieu?
PCB’s zijn giftig, bioaccumuleerbaar 1 , breken niet af in het milieu en vormen dioxines onder
bepaalde omstandigheden. Er is een sterk vermoeden dat ze kanker verwekken, zonder dat
daarvoor een echt bewijs bestaat. Ze kunnen ernstige gezondheidsproblemen veroorzaken zoals
acne (huiduitslag), irritatie van de luchtwegen en hoofdpijn. Ook zou de vruchtbaarheid afnemen.
De stabiliteit van PCB’s, zo gunstig voor de beoogde toepassingen, maakt ze echter biologisch
moeilijk afbreekbaar. Bovendien zijn ze oplosbaar in vetten (lipofiel), waardoor ze zich in de
voedselketen opstapelen. Resultaat is dat organismen die zich op het einde van deze keten
bevinden: mens, dier en milieu, aan belangrijke concentraties van deze toxische stoffen worden
blootgesteld.
PCB’s onderscheiden zich qua uitzicht niet van minerale oliën en hebben geen specifieke geur of
smaak. Precies door die ontbrekende signaalfunctie lijken ze onschuldig. Dit leidde in een aantal
1 Bioaccumulatie: het geleidelijk opstapelen van een specifieke substantie vanuit de leefomgeving in het lichaam
van een levend organisme. Het is een van de factoren die gehanteerd worden voor de inschatting van
milieurisico’s van bepaalde substanties.
witboek van chloor – november 2004 5.5-1

gevallen tot nonchalante omgang met PCB’s zoals bij het legen van elektrische toestellen, bij de
opslag van PCB’s, enzovoort. Ook een gebrek aan alertheid bij transformatorbranden kan
dioxines doen ontstaan. Dat gebeurt door oververhitting in aanwezigheid van zuurstof in de
atmosfeer.
5.5.3 Sinds begin jaren tachtig geen productie
meer
In het begin van de jaren tachtig staakte de industrie op eigen initiatief de productie van PCB’s en
in 1985 verbood de Europese Unie zowel de productie als de handel van PCB’s. Ze liet echter het
verder gebruik toe in bestaande elektrische transformatoren en condensatoren tot het einde van
hun levensduur. In 1996 werd deze richtlijn verscherpt tot een geleidelijke stopzetting met
einddatum 2010. Door de overheid erkende ondernemingen moeten een gecontroleerde
opruiming waarborgen.
5.5.4 Problemen en oplossingen
Er is slechts één milieutechnisch verantwoorde manier om PCB’s definitief te verwijderen.
1. de ontmanteling van elektrische transformatoren en condensatoren moet uitgevoerd
worden door erkende gespecialiseerde ondernemingen;
2. de PCB-houdende vloeistoffen moeten in speciale ovens bij hoge temperatuur
verbrand worden.
De vernietiging van PCB’s is een dure zaak. Hierdoor zijn er aanzienlijke opslagplaatsen voor
PCB’s ontstaan. Ze wachten er op vernietiging, maar kunnen bij ondeskundig beheer lekken met
milieuschade veroorzaken. Bovendien bestaat het risico dat er illegaal en onoordeelkundig
vernietigd wordt om de hoge kosten te omzeilen.
BelgoChlor ondersteunt de opname van PCB’s in de internationale prioriteitenlijst van PTB’s
(Persistente, Toxische, Bioaccumuleerbare stoffen). Zij is ervan overtuigd dat een snelle
vernietiging van uit circulatie genomen PCB’s moet worden verplicht.
BelgoChlor pleit ook voor strenge maar heldere en praktische procedures voor inzameling en
vernietiging. Tevens suggereert zij alle overblijvende PCB-gebruikers (met nadruk op KMO’s,
kleine ophalers van afvalolie, enz. …) via een doelgerichte informatiecampagne te stimuleren tot
burgerzin en respect voor het milieu.
Om de erkende slopers en afvalverwijderingsbedrijven optimaal in te zetten, zou bovendien
moeten afgezien worden van beperkingen, opgelegd aan het internationaal transport van deze
chemicaliën.
witboek van chloor – november 2004 5.5-2

5.6 Hormoonontregeling
Statistieken wijzen op een toename van allerlei kankers, sommige mannetjesdieren vertonen een
verlaagde vruchtbaarheid en vervrouwelijkingsverschijnselen.
Chemische producten zouden hierin als hormoonontregelaars in het milieu een negatieve rol spelen,
maar onweerlegbare bewijzen blijven uit. De hypothesen over de rol van chemicaliën als pseudooestrogenen
zijn broos. Toch verdient het probleem aandacht.
De chemische industrie wil het complexe probleem van de hormoonontregeling diepgaand onderzoeken
en deelnemen aan de maatschappelijke discussie.
Statistieken wijzen op een toename van borst-, baarmoeder-, teelbal- en prostaatkanker. De
kwantiteit en de kwaliteit van het mannelijk sperma zou achteruitgaan. Bij bepaalde soorten
reptielen, vogels en vissen vertonen de mannetjes een verlaagde vruchtbaarheid en
vervrouwelijkingsverschijnselen.
Sommige spelers in het maatschappelijk leven wijzen met een beschuldigende vinger naar onder
andere de chemie. Producten als weekmakers, styreen en andere, zouden als
hormoonontregelaars de gezondheid van de mens nadelig beïnvloeden, maar onweerlegbare
bewijzen blijven uit.
5.6.1 Wat is een hormoonontregelaar?
Tijdens het internationaal congres in Weybridge van 1996 1 werd volgende definitie
overeengekomen:
“Een hormoonontregelaar is een stof in het leefmilieu die door interactie met het
hormonale systeem een schadelijk effect heeft op de gezondheid van een intact
organisme, of op die van zijn nakomelingen”.
Stoffen die een invloed hebben op de hormoonhuishouding hebben niet noodzakelijk een nadelig
effect. Voor je kan spreken over een hormoonontregelaar moeten er schadelijke gevolgen zijn.
5.6.2 Oestrogenen, gewenst of niet ?
De werking van het hormonaal systeem is goed gekend.
Toch zijn er nog vele vragen over hoe contact met scheikundige stoffen het hormonaal systeem
van mens of dier kan wijzigen en/of ontregelen. Bij de gezondheid van de mens krijgen stoffen
1 Het internationaal congres in Weybridge van 1996 werd georganiseerd door de Europese Commissie, het
Europees Milieubureau, de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO), de Organisatie voor Economische
Samenwerking en Ontwikkeling (OESO), nationale overheidsinstellingen van het Verenigd Koninkrijk, Zweden
en Nederland, evenals Cefic (de Europese raad van de federaties van de chemische nijverheid) en the European
Centre for Ecotoxicology and Toxicology of Chemicals (ECETOC).
witboek van chloor – november 2004 5.6-1

die het vrouwelijke geslachtshormoon, het oestrogeen, imiteren veel aandacht. Het gaat om
zogenaamde pseudo-oestrogenen die de hormoonbalans ontregelen en hierdoor de voortplanting
en ontwikkeling kunnen verstoren. Bij wilde dieren worden vooral stoornissen bestudeerd die een
mogelijk gevaar zijn voor het voortbestaan van sommige soorten.
Stoffen die ingrijpen in de hormoonhuishouding vind je zowel in natuurlijke als in synthetische
producten terug. Via de voeding wordt de mens het meest blootgesteld aan oestrogenen. De
dagelijks inname van natuurlijke oestrogenen zou volgens recente cijfers per persoon meer dan
1000 mg per dag bedragen. De inname van synthetische oestrogenen daarentegen haalt nog geen
0,001 mg per dag.
Planten als soja en broccoli bevatten veel oestrogenen en worden algemeen erkend als zijnde
goed voor de gezondheid. Ze zouden onder meer tegen kanker actief zijn. Ook de
anticonceptiepil is rijk aan oestrogenen. Ze wordt regelmatig en vrijwillig ingenomen om
doelbewust het hormonale systeem te ontregelen. Vermits de gebruikster dat zelf zo wil, kan men
spreken over een positief effect.
5.6.3 Over kanker en afnemend sperma
Sommige commentatoren beweren dat het stijgend aantal kankergevallen en de kwalitatieve en/of
kwantitatieve afname van het sperma te wijten zijn aan hormoonontregeling. Die stelling werd tot
nog toe niet bewezen.
De redenen voor de stijging van het kankercijfer kunnen ook elders liggen. Betere opsporingsmethodes
en een hogere levensverwachting spelen ook een rol.
Anderzijds is er geen enkel bewijs van een verminderde vruchtbaarheid bij de man. Mocht dat
wel zo zijn, dan moet ook de invloed van sociale factoren zoals moderne levensstijl, roken of
gewijzigde eetgewoonten onderzocht worden.
5.6.4 Wat doet de chemie?
De chemische industrie volgt dit probleem van dichtbij. Cefic 1 heeft de “Endocrine Modulators
Steering Group (EMSG)” opgericht, later omgedoopt tot het huidige Long-range Research
Initiative (LRI). Deze groep beschikt over een budget van 6,7 miljoen € om een driejarig
onderzoek op hormoonontregelaars te laten uitvoeren en de resultaten ervan bekend te maken.
De chemische nijverheid startte onderzoeksprogramma's in samenwerking met de
Wereldgezondheidsorganisatie, de Europese Unie, de OESO en andere internationale
organisaties. Alle projecten worden geleid door bekende, onafhankelijke wetenschappers.
1 Cefic: de Europese raad van de federaties van de chemische nijverheid
witboek van chloor – november 2004 5.6-2

Mocht blijken dat bepaalde chemische stoffen hormoonontregelend werken en nadelige gevolgen
hebben voor mensen, dieren of het leefmilieu, dan zal de industrie onmiddellijk actie ondernemen
om de risico’s te beperken en zo nodig, de stoffen uit de handel nemen.
Wil je meer weten over dit complexe onderwerp, lees dan bijlage 9.5: “Hormoonontregeling: het
standpunt van de chemische industrie”, of ga even een kijkje nemen rechtstreeks op de website
van LRI: www.Cefic/lri/templates. Je vindt er de meest recente stand van zaken.
witboek van chloor – november 2004 5.6-3

witboek van chloor – november 2004 5.6-4

6. Beroepsfederaties
witboek van chloor – november 2004 6-0

witboek van chloor – november 2004 6-1

6.1 BelgoChlor, de beroepssectie chloor
van Fedichem
De sectie werd opgericht in 1994 door de drie grote Belgische chloorproducenten: BASF, Solvay
en Tessenderlo Chemie. Zij maakt deel uit van de “Federatie van de Chemische Industrie van
België” v.z.w (Fedichem). In 1997 heeft zij de naam “BelgoChlor” aangenomen.
De rol van BelgoChlor is op te treden als vertegenwoordiger van de chloorproducerende en
-verwerkende industrie in België. In het bijzonder:
• stimuleert zij de contacten en de dialoog met de belangrijkste betrokkenen, zowel
professionele als niet-professionele;
• verschaft zij gegronde en uitgebreide wetenschappelijke informatie aan de betrokken
instanties (overheid, politieke verantwoordelijken, onderzoekers, media, industrie),
zodat onderwerpen die met chloor te maken hebben, op een objectieve en
beredeneerde manier worden behandeld;
• bevordert zij de beste praktijken op gebied van veiligheid, gezondheid en milieu,
hetgeen de chloorchemie toelaat haar belangrijke rol in onze maatschappij verder te
zetten.
De activiteiten van BelgoChlor zijn velerlei:
• publicatie en verspreiding van informatie en documentatie i.v.m. chloorchemie;
pro- en reactieve briefwisseling en besprekingen met personen of groepen die in
chloorchemie geïnteresseerd zijn;
• actieve deelname aan discussiepanels;
• aanwezigheid met een stand en woordvoerders op belangrijke beurzen en
bijeenkomsten;
• stimuleren van correct gebruik van gechloreerde producten.
Zowel met haar doelstellingen als door haar activiteiten levert BelgoChlor het bewijs dat zij de
filosofie "Responsible Care" 1 "Verantwoord en zorgvuldig" daadwerkelijk toepast.
De publicaties van BelgoChlor zijn verkrijgbaar bij haar secretariaat op de zetel van BelgoChlor,
Maria-Louiza Square 49 te 1000 Brussel, tel. 02 238 98 38 / fax. 02 238 99 41, e-mail:
belgochlor@fedichem.be
1 Responsible Care is de naam die over de ganse wereld wordt gebruikt voor het vrijwillig initiatief van de
chemische industrie waarbij de bedrijven er zich formeel toe verbinden om hun prestaties op het gebied van
gezondheid, milieu en veiligheid voortdurend en op meetbare wijze te verbeteren en daarover open te
communiceren met het publiek.
N.B.: Ledenlijst BelgoChlor: zie website www.belgochlor.be voor de meest recente informatie hierover.
witboek van chloor – november 2004 6.1-1

witboek van chloor – november 2004 6.1-2

6.2 De Federatie van de Chemische
Industrie van België: Fedichem
6.2.1. Opdrachten
Fedichem, de Federatie van de Chemische Industrie van België, vertegenwoordigt en verdedigt
de tweede industriële sector van het land en groepeert bijna 740 ondernemingen.
De chemiesector omvat in België de volgende activiteiten:
• organische en anorganische basischemie en meststoffen
• parachemie: verven, vernissen, drukinkten, stopverven, houtbeschermingsmiddelen;
geneesmiddelen voor mens en dier; vetten en oliën, zepen, detergenten, cosmetica,
parfumerie-, toilet- en hygiëneproducten; diverse producten voor de industrie en de land- en
tuinbouw
• kunststof- en rubberverwerking
• biotechnologie
• recuperatie, behandeling en recyclage van afval
• chemisch ingenieurswezen
• laboratoria voor onderzoek, testen en analyse.
De Federatie heeft een dubbele opdracht. Zij is tegelijk dienstverlenend en gelast met missies.
Fedichem is gelast met missies om de condities te creëren die de ontplooiing van de
creativiteit van de leden bevorderen. Het vertegenwoordigt de sector en zijn chemische
ondernemingen in tientallen economische, beroeps– of andere verenigingen, zowel op nationaal
als internationaal vlak. Zo heeft Fedichem zijn aandeel in de vertegenwoordiging en de
verdediging van de interessen van de sector op Europees vlak, via een belangrijke en permanente
vertegenwoordiging in de bestuursorganen en in de verschillende activiteiten van Cefic
(European Chemical Industry Council) en het VBO (Verbond van Belgische Ondernemingen).
Fedichem beschouwt zich als een essentiële factor in de zoektocht naar de voorwaarden voor
duurzame ontwikkeling.
De chemie is zich derhalve meer dan ooit bewust van de noodzaak tot verzoening tussen de
economische ontwikkeling en de bescherming van de natuur en van onze planeet. Bijgevolg heeft
Fedichem de Responsible Care-filosofie onderschreven. Deze zegt dat de ondernemingen zich
permanent inspannen om hun prestaties te verbeteren op het vlak van veiligheid, gezondheid en
leefmilieu.
Fedichem onderhoudt een constante dialoog met alle geledingen van de maatschappij en betoont
een aanhoudende belangstelling voor al de gewettigde bezorgdheden die deze uitdrukt, om de
chemische nijverheid beter te doen aanvaarden en haar nut te doen erkennen.
witboek van chloor – november 2004 6.2-1

6.2.2. Diensten
Fedichem verleent ook diensten aan haar aangesloten ondernemingen, individueel of collectief.
Individueel zoeken en vinden de leden bij Fedichem een aantal diensten "à la carte" om hun
bijzondere problemen op te lossen.
Deze opdracht omvat heel wat facetten: geïndividualiseerd advies en bijstand inzake sociale
zekerheid of arbeidsrecht, raadgevingen bij herstructureringen of sociale conflicten of bij het
indienen van de aanvraag tot milieu- of exploitatievergunning, nazicht van de tarieven voor gas-
en elektriciteitsleveringen in de ondernemingen, raadgevingen op fiscaal vlak, tips inzake
Responsible Care, veiligheid, kwaliteit en certificatie, raadgevingen inzake vervoer over de weg,
per pijpleiding of met andere modi, adviezen voor de export of bij het organiseren van
evenementen, perscontacten, enz.
Het gamma van de collectieve dienstverlening aan de ondernemingen van de sector is
eveneens indrukwekkend. Het omvat nauwe contacten met de overheid op alle niveaus:
ministeriële kabinetten, administraties, de verschillende commissies, werkgroepen en andere
instanties binnen de openbare sector.
Tussen de ontplooide activiteiten vinden we:
• het afsluiten van collectieve arbeidsovereenkomsten
• de deelname aan denkoefeningen voor een betere aanpassing van het onderwijs - vooral dan
het technisch onderwijs en de beroepsopleiding - aan de behoeften naar gekwalificeerd
personeel in de sector
• het tussenkomen bij besprekingen rond nieuwe wetgevingen
• de bevordering van veiligheid, hygiëne en arbeidsgeneeskunde
• economische programmatie en industrieel beleid, fiscaliteit en parafiscaliteit
• het bevorderen van onderzoek en ontwikkeling, wetenschappelijke en technische
documentatie, persrelaties.
Collectief behartigt Fedichem ook de algemene problemen van de industrietakken die
binnen zijn beroepssecties vertegenwoordigd zijn. Deze laatste bieden hun leden welbepaalde
diensten, in overeenstemming met de eigen specifieke professionele belangen.
Bepaalde gemeenschappelijke problematieken kunnen verder ook leiden tot
dienstverlening van de Federatie op regionaal vlak, dankzij zijn gewestelijke afdelingen,
soms heeft die ook specifiek te maken met de grootte van de betrokken ondernemingen. In dit
laatste geval is het meebeschouwen van de bijzondere behoeften van de kleine en middelgrote
ondernemingen een zeer gevoelig punt.
6.2.3. Organisatie en structuur
De organen van Fedichem zijn de Algemene Vergadering, de Raad van Bestuur, het Uitvoerend
Comité en de Afgevaardigd Bestuurder.
De beroepssecties nemen de vertegenwoordiging waar van die beroepsbelangen die eigen zijn
aan hun industrietak, binnen het kader van de algemene doelstellingen van de Federatie.
witboek van chloor – november 2004 6.2-2

Verder werden in de schoot van Fedichem drie gewestelijke afdelingen opgericht met
welomschreven bevoegdheden inzake de geregionaliseerde materies. Zij zijn hiervoor de
woordvoerders van de ondernemingen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, Vlaanderen en
Wallonië gevestigd: Fedichem Bruxelles-Brussel, Fedichem Vlaanderen en Fedichem Wallonie.
De functionele competentiecentra van Fedichem behandelen het brede gamma aan
onderwerpen en thema's die verbonden zijn met de opdrachten van de Federatie: Sociaal Beleid;
Economisch Beleid; Milieu; Productbeleid; Risicobeheer en welzijn; Recht en Fiscaliteit; Energie
& Klimaat; Innovatie, wetenschap en technologie; Onderwijs en vorming; Fedinfor en het
Competentiecentrum Communication & Advocacy.
6.2.4 Sleutelgegevens
Hoewel de Belgische bevolking slechts 2,7 % uitmaakt van de “Europese Unie der 15”, realiseert
de Belgische chemie binnen de Europese chemie - cijfers 2001 - toch 7% van de omzet, ongeveer
14% van de export, 6,7 % van de investeringen en 6 % van de tewerkstelling.
Een derde van de chemische productie is gesitueerd in het Waalse Gewest en tweederde in
Vlaanderen, waarbij ongeveer de helft in het Antwerpse havengebied. Het Brusselse
Hoofdstedelijk Gewest telt maar weinig productie-activiteiten. Het is gekarakteriseerd door de
aanwezigheid van talrijke sociale en R&D-vestigingen en administratieve, commerciële en
financiële diensten. Het vertegenwoordigt aldus 11,1 % van de tewerkstelling van de sector.
In 2001 bedroeg het omzetcijfer 41,88 miljard €, hetgeen 24,4% betekent van de omzet van heel
de be- en verwerkende sector van het land.
De chemische nijverheid stelt in België 100.738 personen tewerk. Zij investeerde 1,77 miljard €
in 2001. De belangrijke onderzoeks- en ontwikkelingsactiviteiten gaven aanleiding tot uitgaven
van om en bij 1,51 miljard € en tot een tewerkstelling van ongeveer 8.600 hooggekwalificeerde
medewerkers.
6.2.5. Publicaties
N.B.: Leraars kunnen gratis 30 brochures per klas bestellen voor schoolgebruik. Andere
personen die geïnteresseerd zijn in een groot aantal brochures of in onze betalende brochures,
contacteren rechtstreeks het Competentiecentrum Communication & Advocacy.
Om U beter te informeren over de chemische nijverheid in België en haar producten, heeft
Fedichem een aantal publicaties uitgegeven (beschikbaar in het: N=Nederlands, F=Frans en/of
E=Engels):
Activiteitenverslag, de belangrijkste acties en prioritaire dossiers van de Federatie (N, F)
Milieurapport, “Responsible Care in de praktijk - Indicatoren van Vooruitgang” (N, F)
De chemische industrie in België, een gedetailleerd portret van de sector (N, F, E)
Facts & Figures, een aantal economische parameters van de sector (E)
De brochure Wat is een chemisch product? (N, F)
witboek van chloor – november 2004 6.2-3

De brochure Chemie verhoogt de sportieve prestaties (N, F)
De brochure Chemistry in space (N, F)
De brochure Geen duurzame ontwikkeling zonder chemie (N, F)
“Jij en de chemie”, een reeks thematische documenten ten behoeve van leraars (N, F)
de chloorchemie
afval
biotechnologie
energie
Responsible Care
dioxines
kunststoffen
plantenbescherming
risico’s
België, thuishaven van de chemie (met jobmogelijkheden)
Tabel van Mendeljev, periodiek systeem van de elementen met illustraties van hun
belangrijkste praktische toepassingen(N, F)
Kunststoffen, vandaag en morgen (N, F)
Kunststoffen, meer met minder (N, F)
Het belang van PVC (N, F)
Nuttige weetjes voor uw zit-en slaapkomfort (N, F)
L’avenir a besoin de vos rêves d’ingénieurs, ingenieursstudies in Wallonië en Brussel (F)
Al deze documenten kunnen ook gedownload worden vanaf onze webstek.
Voor bijkomende inlichtingen: Fedichem, Maria-Louizasquare 49, 1000 Brussel
Tel. + 32 2 238 97 11 - Fax +32 2 231 13 01
Algemene directie: Tel. +32 2 238
97 74 - Fax +32 2 231 13 01
Public
Relations en Communicatie: Tel. + 32 2 238 99 91 - Fax +32 2 231 13 01.
Internetsite: www.fedichem.be
Raadpleeg ook www.tabelvanmendeljev.be
E-mail: dclotman@fedichem.be
witboek van chloor – november 2004 6.2-4

6.3 Euro Chlor
Euro Chlor is het centraal aanspreekpunt van de Europese chloorindustrie.
Euro Chlor vertegenwoordigt 41 Europese chloorproducenten die samen circa 39.000 mensen
tewerkstellen in 84 fabrieken verspreid over 20 landen. Ook Oost-Europa telt meerdere ledenbedrijven.
De sector produceert jaarlijks een totaal van meer dan 20 miljoen ton chloor, natronloog en
waterstof, wat direct en indirect 55 à 60% van de omzet van de Europese chemische industrie
vertegenwoordigt. In 2003 was dat 556 miljhard €.
Euro Chlor heeft als objectieven:
• bevorderen van de best mogelijke praktijken op gebied van veiligheid, gezondheid en milieubescherming;
• stimuleren van een actieve dialoog met opiniemakers, politici en wetenschappers;
• ter beschikking stellen van een omstandige, wetenschappelijk gefundeerde informatie aan
wetgevers, politici, industrie, wetenschappers en de media;
• het inzicht promoten dat chloor een fundamentele bouwsteen is voor duizenden producten die
onze gezondheid, voeding, levensstandaard en –kwaliteit verbeteren.
Chloor heeft overal diverse en wijdverspreide toepassingen. De industrie heeft zich ertoe
verbonden om de invloed van haar producten op mens en milieu blijvend te onderzoeken. Het
doel van Euro Chlor is een duurzame toekomst te verzekeren voor de producten van de
chloorindustrie zonder dat milieu en gezondheid hierbij enig risico lopen.
Euro Chlor heeft op dit ogenblik 111 leden-bedrijven. Daarvan zijn: 41 effectieve leden, 39
geassocieerde leden en 31 technische correspondenten.
De effectieve leden zijn chloorproducenten in de volgende 20 landen: België, Duitsland,
Frankrijk, Finland, Griekenland, Ierland, Italië, Hongarije, Nederland, Noorwegen, Oostenrijk,
Polen, Portugal, Spanje, Tsjechië, Slovakije, Slovenië, het Verenigd Koninkrijk, Zweden en
Zwitserland.
Geassocieerde leden behoren tot volgende categorieën:
• bedrijven die chloorgerelateerde chemicaliën produceren;
• Europese en andere internationale associaties van chloorgerelateerde chemische producenten
en gebruikers;
• chloorsecties in nationale federaties in Europa.
witboek van chloor – november 2004 6.3-1

De leden met het statuut van technisch correspondent zijn studiebureaus of leveranciers van
diensten of uitrusting aan de chloorindustrie. Zij hebben (beperkt) toegang tot de expertise van
Euro Chlor op het domein van productie, opslag en vervoer.
Internet Site: http://www.eurochlor.org
E-mail: eurochlor@cefic.be
Contactpersoon (E): Peter Whippy: pww@cefic.be
witboek van chloor – november 2004 6.3-2

7. Verklarende
woordenlijst en
afkortingen
witboek van chloor – november 2004 7-0

witboek van chloor – november 2004 7-1

7. Verklarende woordenlijst en
afkortingen
De hiernavolgende woordverklaringen zijn niet bindend. Zij beogen enkel een beter begrip
van deze publicatie.
A
Absorptie Opname van een gas of vloeistof door een vaste stof of
vloeistof. De geabsorbeerde stof verdwijnt in de massa van
het materiaal.
Additieven Een additief is een stof die aan een product wordt
toegevoegd, met de bedoeling de eigenschappen of de
werking ervan te veranderen. Voorbeelden van additieven in
de voeding zijn kleurstoffen, enzymen, vitamines,
aminozuren, antimicrobiële stoffen, anti-oxidantia, …
Adsorptie Fysische binding van een gas of vloeistof aan het oppervlak
van een vaste stof of vloeistof.
Allylchloride Wordt voornamelijk gebruikt voor de productie van epichloorhydrine:
één van de basisstoffen voor de aanmaak van
epoxyharsen. Andere toepassingen: farmaceutica, gewasbeschermingsmiddelen
en allylalcohol.
Antibioticum Geneesmiddel dat gebruikt wordt bij de behandeling van
infectieziekten. Het vernietigt de bacterie die de ziekte veroorzaakt.
AOX Adsorbable organic halogens / Adsorbeerbare organische
halogenen. Het meten van AOX is een methode die vaak gebruikt
wordt om in afvalwater het totaalniveau te bepalen
van de halogenen: fluor, chloor, broom en iodium.
APME Association of Plastics Manufacturers in Europe /
Vereniging van Europese Kunststofproducenten.
Atto Voorvoegsel bij eenheden (symbool = a) = 10 -18
witboek van chloor – november 2004 7-2

BAF Bioaccumulatiefactor (zie bioaccumulatie)
Bakeliet Oorspronkelijk merk-, thans soortnaam van een
thermohardende kunststof, uitgevonden door de Belg Leo
Baekeland in 1908. Het wordt als de eerste, volledig
synthetische kunststof beschouwd.
B
BAT Letterwoord voor het Engelse Best Available Technology: de
best mogelijke technologie die vandaag ter beschikking staat
om de hinder van een milieubelastende activiteit tot het
minimum te beperken. BAT’s worden aangewend om de
goede werking van industriële processen te beoordelen en
als basis voor verbeteringen.
BCF Bioconcentratiefactor (zie bioaccumulatie)
BELINTRA Belgian Intervention System for Transport Accidents: een
samenwerkingssysteem met de federale overheid, waarbij de
chemische sector bijstand levert bij transportongevallen met
gevaarlijke stoffen. Het kan rekenen op de inzet van
specialisten en speciaal materieel van 62 chemische
bedrijven die hun expertise op het vlak van gevaarlijke
producten in dienst stellen van brandweer, Civiele
Bescherming en politiediensten en dit 7 dagen op 7 en 24
uur per dag.
Belintra is de Belgische schakel in een Europees netwerk
van bijstandsverlening, opgericht door Cefic onder de naam
ICE: International Chemical Environment.
Bioaccumulatie Bioaccumulatie, ook bekend als bioconcentratie, is het
geleidelijk opstapelen van een specifieke substantie vanuit
de leefomgeving in het lichaam van een levend organisme.
Het is een van de factoren die gehanteerd worden voor de
inschatting van milieurisico’s van bepaalde substanties.
Biochemie De studie van chemische verbindingen en reacties die in
levende organismen voorkomen.
Biociden Middelen om levende organismen onschadelijk te maken,
b.v. schimmel- en insectenverdelgers.
witboek van chloor – november 2004 7-3

Biotechnologie Biologisch-chemische methode om producten te maken. Al
eeuwen in gebruik bij bierbrouwen en de productie van kaas
en wijn.
BKC Belgische Kamer van Chemiehandel v.z.w., lid van
Fedichem.
Bleekwater Zie: Javel.
Broeikaseffect Het verwarmen van het aardoppervlak als gevolg van
beperking van warmte-uitstraling door de aanwezigheid van
een gas- of wolkenlaag boven het aardoppervlak.
Carcinogeen
(cancerogeen)
C
kankerverwekkend
CCC Chlorine Chemistry Council (VS): Amerikaanse raad van
chloorproducenten
CD Compact disc
Cefic Conseil européen des fédérations de l’industrie chimique /
Europese chemische industrie raad. Een in Brussel
gevestigde organisatie die de Europese chemische industrie
vertegenwoordigt.
Celluloid Zeer brandbare, al in 1870 uitgevonden, half synthetische
kunststof, bestaande uit cellulosenitraat waaraan ongeveer
11 % kamfer is toegevoegd.
Centi Voorvoegsel bij eenheden (symbool = c) = 10 -2
CFK Chloorfluorkoolstoffen, bestaande uit koolstof ©, chloor (Cl)
en fluor (F). De productie ervan werd stopgezet in de landen
die het protocol van Montreal (1987) hebben ondertekend.
witboek van chloor – november 2004 7-4

Chloor (chloorgas)
• Scheikundige formule: Cl2, kan zowel in gasvormige als
in vloeibare toestand voorkomen; bij min. 100° C is het
een vaste stof. Boven deze temperatuur smelt het. Vloeibaar
chloor kookt bij min 34° C.
• chloor is niet brandbaar of explosief, maar wel giftig. Het
werkt bijtend op ogen, huid en luchtwegen. Het is een
geelgroen gas met een doordringende geur.
• in verbindingen is chloor vaak minder of zelfs helemaal
niet gevaarlijk. De bekendste verbinding is die van chloor
en natrium tot natriumchloride of keukenzout.
• zuiver chloor is bij omgevingstemperatuur gasvormig.
Voor transport moet het worden gekoeld en
samengedrukt. Het wordt dan vloeibaar en zwaarder dan
lucht. Bij een lek verspreidt het zich over de bodem en
reageert met lucht tot chloorgas.
Chlooracne Chlooracne is een ernstige, maar geneesbare
huidaandoening.
Chloorbleekwater Ook genoemd: javel, javelwater, bleekwater. Verdunde vorm
van hypochloriet.
Chloordioxide Scheikundige formule: ClO2. Een oranjekleurig gas dat een
sterke oxiderende werking heeft. Omwille van zijn krachtige
reactiviteit kan het alleen in situ geproduceerd worden,
d.w.z. op de plaats zelf waar het verbruikt wordt. De
grondstof is natriumchloriet. Voornaamste toepassingen:
waterbehandeling, bleken van papier en textiel.
CIRC Internationaal centrum voor kankeronderzoek
Chloroform Scheikundige formule: CHCl3, trichloormethaan. Het is een
kleurloze, vluchtige vloeistof die gebruikt wordt als oplosmiddel
en als uitgangsmateriaal voor andere gechloreerde
verbindingen in agrochemicaliën en fluorpolymeren. Het
wordt niet meer gebruikt als verdovingsmiddel.
Cl2
Chemische formule voor chloor (zie chloor).
CO Chemische formule voor koolstofmonoxide.
CO2
Chemische formule voor koolstofdioxide of koolzuurgas.
witboek van chloor – november 2004 7-5

Copolymeer Polymeer dat uit meerdere, onderling verschillende
monomeren bestaat.
Cracking Zie: Kraakproces.
D
DDT Dichloro-difenyl-trichlorethaan: organisch insectendodend
middel. In Europa is het verboden. In de derde wereld wordt
het nog altijd gebruikt om insecten te doden die drager zijn
van de malariaziekte.
Deca Voorvoegsel bij eenheden (symbool = da) = 10
Deci Voorvoegsel bij eenheden (symbool = d) = 10 -1
DES Diethylstilbestrol: geneesmiddel dat werd toegepast bij
abortus. Het werd in 1983 uit de handel genomen omwille
van schadelijke nevenwerkingen.
Dibenzofuranen Zie: Dioxines
Dichloorethaan Scheikundige formule: C2H4Cl2. Bij kamertemperatuur is het
een kleurloze vloeistof. Dichloorethaan wordt gebruikt voor
de productie van vinylchloride, de grondstof voor PVC.
Dioxines en
dibenzofuranen
Familie van aromatische moleculen, bestaande uit koolstof,
waterstof, zuurstof en chloor. Ze komen bij talrijke
verbrandingsprocessen vrij en kunnen bij hoge temperaturen
worden afgebroken.
Er zijn twee subgroepen onder de dioxines. De eerste
subgroep met één zuurstofatoom bestaat uit 135 isomeren en
wordt de groep van de dibenzofuranen genoemd. De tweede
subgroep met twee zuurstofatomen bestaat uit 75 isomeren
en wordt dioxines genoemd.
De wetenschappelijke naam voor dioxines is polychloorpara-dibenzodioxines
of PCDD en die van dibenzofuranen
polychloordibenzofuraan of PCDF.
DNA Desoxiribonuclein acid (zie ook DNZ).
DNZ Desoxiribonucleïnezuur (Engels: DNA): organisch zuur,
bestanddeel van chromosomen, dat de overdracht van
erfelijke eigenschappen bepaalt.
witboek van chloor – november 2004 7-6

DS Dampspanning
Duurzame ontwikkeling Voldoen aan de noden van de huidige generatie zonder de
mogelijkheden van toekomstige generaties te
compromitteren (1987, Commissie Leefmilieu en Onrwikkeling
van de Verenigde Naties, de zgn. Brundtland
commissie).
ECETOC European Chemical Industry Ecology and Toxicology
Centre / Ecologisch en toxicologisch onderzoekscentrum
van de chemische industrie.
Ecobilan Zie: Milieubalans.
.
Ecotoxicologie Ecotoxicologie is de studie van de schadelijke effecten van
chemische stoffen op de soorten, de bevolking en het
natuurlijk milieu.
ECSA European Chlorinated Solvents Association: Europese
vereniging van producenten van gechloreerde
oplosmiddelen. Deelgroep van Euro Chlor.
E
Elektrolyse Proces waarbij stoffen in een oplossing of in vloeibare
toestand gesplitst worden door een elektrische stroom. Via
elektrolyse wordt uit pekel: een oplossing van zout in water,
chloor gevormd.
Emissie Uitstoot van bepaalde stoffen.
EMSG Endocrine Modulator Steering Group: een groep
deskundigen die in het kader van Cefic de studie van
hormoonontregelaars coördineert.
Enzymen Eiwitten die in lichaamscellen werken als katalysatoren bij
stofwisselingsprocessen. Enzymen zijn een belangrijk
product uit de biotechnologie, bijvoorbeeld voor
wasmiddelen.
witboek van chloor – november 2004 7-7

EOX Extraheerbare organische halogenen.
EPA Environmental Protection Agency (VS).
EU Europese Unie.
EURO CHLOR Afdeling van Cefic. Zij is het centraal aanspreekpunt van de
chloorindustrie (zie Witboek 6.3).
Europese PVC industrie
• EVCM: “European Council of Vinyl
Manufacturers”, vertegenwoordigt de Europese PVC
producenten en is een onderdeel van APME (Zie p. 7-2).
• ECPI: “European Council for Plasticisers and
Intermediates” verdedigt de belangen van de producenten
van weekmakers (plasticisers) en esters (ftalaten).
• ESPA: “European Stabilisers Producers Associaton”,
vertegenwoordigt de Europese stabilisatoren industrie.
• EuPC: “European Plastics Converters”,
vertegenwoordigt de Europese kunststofverwerkers.
Exa Voorvoegsel bij eenheden (symbool = E) = 10 18
FAO Food & Agriculture Organisation.
F
Farmacopee Officieel handboek met voorschriften voor de bereiding van
geneesmiddelen.
FECC Fédération européenne du Commerce Chimique / Federatie
Europese Chemiehandel, in België vertegenwoordigd door
de Belgische Kamer van de Chemiehandel.
Fedichem Federatie van de Chemische Industrie van België v.z.w. (zie
Witboek PDF, 6.2)
Femto Voorvoegsel bij eenheden (symbool = f) = 10 -15
Fotolyse Chemische reactie onder invloed van licht.
witboek van chloor – november 2004 7-8

Fotovoltaïsche zonnecel In een fotovoltaïsche zonnecel wordt licht rechtstreeks omgezet
in elektriciteit. Aan de basis hiervan ligt de absorptie
van licht in een halfgeleidermateriaal. Het invallend licht
veroorzaakt vrije elektronen en “gaten”. Om een elektrische
spanning en stroom op te wekken moet men deze
bijkomende ladingsdragers van elkaar scheiden en via een
uitwendig circuit geleiden. Als in het uitwendig elektrisch
circuit tussen vóór- en achterkant een
elektriciteitsverbruikend toestel (lamp, batterijlader) wordt
geplaatst, kan de geproduceerde (zonne)stroom nuttig
gebruikt worden.
Ftalaten De meest voorkomende familie van weekmakers die
gebruikt worden in polymeren zoals PVC om zachte
kunststoffen te produceren. Het zij organische verbindingen
die worden bekomen uit ftaalzuuranhydride en alcoholen.
Fysiologische oplossing Gedestilleerd water waarin 0,9% zout is opgelost. Het is een
isotone zoutoplossing, d.w.z. een oplossing waarvan de
zoutconcentratie met die van de lichaamsvochten
overeenkomt; wordt gebruikt voor de intraveneuze
rehydratatie bij uitdrogingsverschijnse-len.
G
Gechloreerde aromaten Algemene benaming voor gechloreerde derivaten van
benzeen, tolueen, fenol, naftaleen, difenyl en andere
samenstellingen die minstens één benzeenring bevatten.
Aromatisch slaat niet op de geur, maar op hun scheikundige
eigenschappen. Gechloreerde aromaten worden veel
gebruikt als tussenproducten bij de fabricage van
geneesmiddelen en producten bestemd voor de landbouw en
de verfindustrie.
Gechloreerde
koolwaterstoffen
Gehaloneerde
verbindingen
Organische verbindingen die naast koolstof- en waterstof-
ook chlooratomen bevatten.
Groep scheikundige stoffen die de elementen chloor,
fluor,broom of jood bevatten.
Giga Voorvoegsel bij eenheden (symbool = G) = 10 9
H
witboek van chloor – november 2004 7-9

Halogenen Groep chemische elementen gevormd door chloor, fluor,
broom en jood.
Hars Natuurlijke of synthetische macromoleculair component.
In de polymeerscheikunde, een tussenproduct - in vaste of
brijachtige vorm - van kunststoffen.
HCFK chloorfluorkoolwaterstoffen: familie van verbindingen
bestaande uit koolstof (C), chloor (Cl) en fluor (F), met
minstens een waterstofatoom (H). Ook: onvolledig
gehalogeneerde chloorfluorkoolwaterstoffen.
Hecto Voorvoegsel bij eenheden (symbool = h) = 10 2
HFC of HFK (Hydro)fluorkoolwaterstof: familie van verbindingen
bestaande uit waterstof (H), fluor (F) en koolstof (C). Zij
vertegenwoordigen de tweede generatie van
vervangingsproducten voor CFK’s en bevatten geen chloor.
Hydrogenatie
Hypochloriet
Letterlijk: waterstof doen opnemen.
In feite: de reactie van een chemische verbinding met
waterstof, al dan niet met behulp van een katalysator.
Scheikundige formule: NaOCl, natriumhypochloriet,
gebruikt in oplossing: NaCCl + NaCl + H2O. In de handel
wordt het chloorbleekloog genoemd. Natriumhypochloriet
(afgekort:hypochloriet) wordt in zwembaden toegepast als
desinfectiemiddel en als oxidatiemiddel. Het is een heldere,
geelgroene vloeistof met een typische geur en een dichtheid
van 1,2. In verdunde vorm spreekt men van javel.
ICCA International Council of Chemical Associations: de
internationale raad van chemiefederaties.
I
IGCCA International Group of Chlorinated Chemicals Associations:
de internationale vereniging van federaties die de producenten
van chloorchemicaliën vertegenwoordigt.
Intrinsieke halfgeleider Materiaal met een negatieve bovenlaag en een positieve
onderlaag, b.v. de polen van een batterij.
witboek van chloor – november 2004 7-10

IPCC Intergovernmental Panel on Climate Change: intergouvernementeel
panel dat de klimaatswijzigingen bestudeert.
Javel/Javelwater Ook bleekwater genoemd. Mengsel in water van natriumhypochloriet
en zout. Welbekend reinigings- en ontsmettingsmiddel.
J
K
Katalysator Chemische substantie die nodig is om een proces goed te
laten verlopen, waarbij de stof wel aan de reactie deelneemt
maar niet verbruikt wordt. De hoeveelheid katalysator
verandert bij dit proces dus niet.
Kilo Voorvoegsel bij eenheden (symbool = k) = 10 3
Kraakproces Scheikundig ontbinden onder hoge druk en temperatuur in
een “kraker” (kraakinstallatie). Engels: cracking.
LCA Life Cycle Assessment - zie milieubalans.
Levenscyclusanalyse Zie: Milieubalans.
Lignine Polymeer van aromatische alcoholen, dat de houtvaten op
een natuurlijke wijze doordrenkt, ze ondoorlatend en stijf
maakt. Lignine maakt ongeveer 25 % van het gewicht van
droog hout uit.
Mega Voorvoegsel bij eenheden (symbool = M) = 10 6
L
M
Methylcellulose Basisproduct voor bouw, textiel, drukkerij, papier, landbouw
en voeding. In de geneeskunde wordt het gebruikt als laxeermiddel
of als hulpstof om vloeibare bereidingen te
verdikken. Methylcellulose wordt gemaakt door cellulose te
laten reageren met methylchloride.
witboek van chloor – november 2004 7-11

Micro Voorvoegsel bij eenheden (symbool = µ) = 10 -6
Milieubalans /
Levenscyclusanalyse/
Milieu-impactstudies
Milieu-impactstudie Zie: Milieubelans.
Analyse van de milieu-impact van een product of een proces
gedurende zijn hele levensduur, van de ontginning van de
grondstoffen en de productie van energie tot de verwijdering
of de recyclage van de reststoffen.
Milli Voorvoegsel bij eenheden (symbool = m) = 10 -3
Monomeer Repetitieve eenheid in een polymeerketen.
MTBE Methyl-tertiair-butylether: wordt gebruikt als antiklopmiddel
in benzine.
Mutagene stoffen Stoffen en bereidingen die door inademing of door opname
via mond of huid genetisch erfelijke afwijkingen kunnen
veroorzaken of het ontstaan ervan bevorderen.
MVC Monovinylchloride. Ook VCM: vinylchloridemonomeer.
NaCl Chemische formule voor natriumchloride of keukenzout.
Nano Voorvoegsel bij eenheden (symbool = n) = 10 -9
N
NaOH Chemische formule voor natriumhydroxide. Ook natronloog
of bijtend soda genoemd.
Natriumhypochloriet Zie: Hypochloriet.
NIS Nationaal Instituut voor de Statistiek.
Nox
Stikstofoxiden.
O&O Onderzoek en Ontwikkeling. (Engels: R&D: Research and
Development).
O
witboek van chloor – november 2004 7-12

OESO Organisatie voor Economische Samenwerking en
Ontwikkeling (Engels: OECD: Organisation for Economic
Co-operation and Development).
Oestrogeen Hormoon dat door het genitaal orgaan van de man en van de
vrouw wordt afgescheiden. Oestrogeen wordt toegediend
wanneer een gebrek aan dat hormoon wordt vastgesteld: om
stoornissen tijdens de menopauze, osteoporose, het
uitblijven van de menstruatie of bepaalde
vruchtbaarheidsproblemen te behandelen.
Organohalogeenverbindingen
Organochloorverbindingen
Organohalogenen zijn een grote groep van verbindingen die
samengesteld zijn uit organische (koolstofbevattende)
substanties en één of meerdere halogeenatomen (fluor,
chloor, broom, jood). Indien het halogeen chloor is, spreken
we van organochloorverbindingen.
Zie: Organohalogeenverbindingen.
OSPARCOM Oslo & Paris Marine Commissions / de Commissies van
Oslo en Parijs. Regelt de bescherming van de Noordoost-
Atlantische maritieme zone tegen vervuiling van de zee met
materialen die hun oorsprong vinden op het land. Landenleden
reiken an Finland tot Portugal.
PAK Polycyclische Aromatische Koolwaterstof. Komen vrij bij
verbranding van o.a. huisvuil.
PCDD Polychlorodibenzodioxines.
PCDF Polychlorodibenzofuranen.
PE (LDPE of HDPE) Polyetheen (LD = lage dichtheid, HD = hoge dichtheid):
soort kunststof, bereid uit etheen.
Pekel Oplossing van zout in water.
P
witboek van chloor – november 2004 7-13

Perchlooretheen Afgekort PER. Het wordt ook tetrachlooretheen genoemd en
vandaar de populaire benaming “tetra”. Molecule afgeleid
van etheen, waarbij alle waterstofatomen door chlooratomen
werden vervangen. Het wordt gebruikt als ontvettende
oplossing en bij chemische reiniging van kledij (de
zogenaamde 'droogkuis').
Persistentie Stabiliteit van chemische samenstellingen in het milieu.
Deze notie speelt een sleutelrol bij de ecologische evaluatie
van een stof.
Peta Voorvoegsel bij eenheden (symbool = P) = 10 15
pH Of pH-waarde. De zuurgraad van een waterige oplossing
wordt aangegeven door de pH-waarde. Het bereik loopt van
0 tot 14. Citroensap heeft een pH van 2, shampoo 5,5; zuiver
water 7; bloed 7,3 à 7,4. Zwembadwater moet wettelijk een
pH hebben tussen 7,2 en 7,6, dit om optimale desinfectie
door hypochloriet te verzekeren. Veel levensprocessen zijn
alleen mogelijk binnen betrekkelijk nauwe pH-grenzen.
Pico Voorvoegsel bij eenheden (symbool = p) = 10 -12
Picogram Een miljardste van een milligram.
PO Propeenoxide: basisproduct in de chemische industrie, o.a.
voor de productie van polyurethaan.
Polycarbonaten Familie van polymeren die een carbonaatgroep in hun keten
dragen (O-CO-O).
Polyether Organische molecule of polymeer die verschillende
etherfuncties bevat (C-O-C).
Polymeer Kunststof ontstaan door ketenvorming van relatief kleine
moleculen of monomeren.
Polymerisatie Chemische reactie die meestal onder invloed van speciale
katalysatoren plaatsgrijpt en waarbij uit kleine bouwstenen
(basismoleculen) of monomeren een molecuulketen wordt
opgebouwd.
witboek van chloor – november 2004 7-14

Polyol Organische verbinding of polymeer bestaande uit
verscheidene alcohol-OH-functies. Voor de productie van
polyurethaan kan zowel polyetherpolyol als polyesterpolyol
worden gebruikt.
Polyolefine Algemene benaming voor polymeren op basis van olefinen,
bijvoorbeeld polyetheen en polypropeen.
Polytetrafluorethyleen Polytetrafluoretheen: een synthetisch polymeer dat hoge
temperaturen kan verdragen zonder te ontleden. Het heeft
een zeer lage wrijvingscoëfficiënt. Het wordt daarom
toegepast in braadpannen tegen “aanbakken”, als glijlager,
…
Polyurethaan (PU of
PUR)
Polymeer dat een urethaangroep bevat, meestal door
polycondensatie van een polyol en een di-isocyanaat
verkregen.
Polyvinylideenfluoride Polyvinylideenfluoride: polymeer met als monomeer
vinylideenfluoride. Thermoplast met een opmerkelijke
chemische inertie en een hoge thermische weerstand.
POP Persistant Organic Pollutants: persistente organische
polluenten. Deze organische stoffen weerstaan, in diverse
mate, de fotolytische, biologische en chemische afbraak.
Talrijk zijn de POP’s die zich kenmerken door een zwakke
oplosbaarheid in water en een sterke oplosbaarheid in vetten.
Deze eigenschap bevordert hun opstapeling in het
vetweefsel. De POP’s zijn middelmatig vluchtig en kunnen
in de atmosfeer over een lange afstand migreren vooraleer
neer te slaan. (Zie ook: PTB).
PP Polypropeen: soort kunststof, bereid uit propeen.
Ppm
Parts per million of deeltjes per miljoen.
PS Polystyreen: soort kunststof, bereid uit styreen. Bekend als
het vaste schuim in isolatie- en verpakkingsmateriaal.
witboek van chloor – november 2004 7-15

Pseudo-oestrogenen Pseudo-oestrogenen zijn stoffen die effect hebben op de
vruchtbaarheid van mens en dier. Het is nog niet duidelijk
of, en in hoeverre, chemische stoffen in het milieu en
preparaten die de mens gebruikt, verantwoordelijk gesteld
kunnen worden voor de verminderde vruchtbaarheid die bij
veel internationale onderzoeken bij mens en dier
geconstateerd wordt.
PTB Stoffen die tegelijk persistent, toxisch en bioaccumulerend
zijn. (zie ook: POP).
PTFE Zie: Polytetrafluoretheen.
PU of PUR Zie: Polyurethaan.
PVC Polyvinylchloride: polymeer, bestaande uit koolstof- en
waterstofatomen, met als monomeer vinylchloride. Het is
een thermoplast die in de meeste kunststofverwerkingstechnieken
toegepast kan worden.
PVDC Polyvinylideenchloride: polymeer met als monomeer
vinylideenchloride. Thermoplast met verbeterde barrièreeigenschappen
voor gas, geur, lucht, vet, olie, water en
waterdamp. Het wordt gebruikt als coating op cellofaan voor
de verpakking van voedingswaren en farmaceutische
producten.
PVDF Zie: Polyvinylideenfluoride.
QSAR Studie van de relatie structuur-activiteit.
Q
R&D Research and Development. In het Nederlands : Onderzoek
en Ontwikkeling (O&O).
R
RAM Random access memory (computertaal): geheugen dat direct
toegankelijk is.
witboek van chloor – november 2004 7-16

Responsible Care Responsible Care is de naam die over de ganse wereld wordt
gebruikt voor het vrijwillig initiatief van de chemische
industrie waarbij de bedrijven er zich formeel toe verbinden
om hun prestaties op het gebied van gezondheid, milieu en
veiligheid voortdurend en op meetbare wijze te verbeteren
en daarover open te communiceren met het publiek. In het
Nederlands: “Verantwoord en zorgvuldig”.
RIVM Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieubeheer
(Nederland).
RNA Ribonucleïn acid (zie RNZ)
RNZ Ribonucleïnezuur (Engels: RNA): type van nucleïnezuur dat
de hoofdrol speelt in de eiwitsynthese van de cellen.
Seveso Plaats in Italië. Bij de ontploffing in een fabriek 1976
kwamen veel dioxines vrij.
S
Sevesodioxine Of 2,3,7,8-tetrachloordibenzodioxine (2,3,7,8-TCDD). Dit is
het meest bekende en tevens meest giftige dioxine. Het
Sevesodioxine wordt gebruikt als referentiestof. Dat
betekent dat alle resultaten worden uitgedrukt in
toxicologische equivalenten (TEQ) ten opzichte van deze
stof. Het Sevesodioxine of 2,3,7,8-tetrachloordibenzodioxine
heeft dus een toxicologisch equivalent (TEQ) van 1. Zo kan
je de zeventien gevaarlijkste dioxines en dibenzofuranen
plaatsen. In de subgroep van de dibenzofuranen is 2,3,4,7,8pentachloordibenzofuraan
het giftigste met een
toxicologisch equivalent van 0,5.
Siliconen Algemene benaming voor polymeren met silicium- en
zuurstofatomen in hun keten.
Stabilisatoren Stoffen die verhinderen dat bepaalde producten, b.v.
polymeren, afbreken of dat hun vorm of hun chemische
eigenschappen wijzigen.
TCDD Tetrachlorodibenzoparadioxine.
witboek van chloor – november 2004 7-17

TDI-waarde Toelaatbare Dagelijkse Inname: de dosis, die dagelijks en
levenslang mag ingenomen worden zonder enig risico.
Tera Voorvoegsel bij eenheden (symbool = T) = 10 12
Teratogeen Vorming en ontwikkeling in het embryo van anomalieën die
misvormingen verwekken en monstervorming veroorzaken.
TEQ Toxicologische equivalenten.
Tetrachlooretheen Zie: Perchlooretheen.
Thermoplast Algemene benaming voor een kunststof bestaande uit lange
ketens zonder dwarsverbindingen. Door verwarming worden
ze week of plastisch.
TNO Toegepast Natuurwetenschappelijk Onderzoek (Nederland).
TOC Total Organic Carbon.
Trichloormethaan Zie: Chloroform.
Trihalomethanen Organische halogeenverbindingen die in zeer kleine hoeveelheden
gevormd worden bij de reactie van halogeenbevattende
verbindingen met organisch materiaal in het leefmilieu, zowel
als gevolg van natuurlijke processen als van industriële
activiteit. Een voorbeeld is chloroform (= trichloormethaan).
UNEP United Nations Environment Program: milieuprogramma
van de Verenigde Naties.
VC Vinylchloride.
U
V
VCM Vinylchloridemonomeer. Ook MVC of monovinylchloride.
witboek van chloor – november 2004 7-18

VITO Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek.
Opgericht in 1991, wil deze onderzoeksinstelling zowel
strategisch basisonderzoek verrichten als praktijkgerichte
oplossingen ontwikkelen op het vlak van energie, leefmilieu,
materialen en grondstoffen.
Vluchtige
koolwaterstoffen
Koolwaterstoffen die bij normale luchtdruk en temperatuur
vluchtig zijn.
VOS Vluchtige organische stoffen. Engels: Volatile Organic
Compounds.
W
Waterstof Waterstof zal ongetwijfeld een rol spelen als toekomstige
energiebron. Het zou wel eens dé brandstof kunnen worden
voor zuivere voertuigmotoren. Vandaag wordt waterstof
gebruikt in de voedingsindustrie (margarine), in de
elektronica (chips), in de petroleumnijverheid (hydrogenatie
voor de productie van belangrijke tussenproducten zoals b.v.
ammoniak) en in vele scheikundige synthesen,
(waterstofperoxide, aniline, kunststofproductie, …) alsook
bij het maken van glas.
Waterstofchloride (HCl) Regelt – afhankelijk van de concentratie – de zuurgraad (pH)
in zowel de maag als bijvoorbeeld zwembadwater. Als
scheikundige stof is het een kleurloos, giftig gas. Het is een
basisproduct voor talrijke processen in de chemische
industrie. Het wordt gebruikt bij de productie van
kleurmiddelen, kunststoffen, geneesmiddelen, fotografische
materialen en bij elektrolytische bewerkingen. De oplossing
van waterstofchloride in water is zoutzuur.
Waterstofperoxide
(H2O2)
De waterige oplossingen van waterstofperoxide, beter
bekend als zuurstofwater, worden omwille van hun
oxiderende eigenschappen gebruikt voor het bleken van
papier en textiel, voor de behandeling van effluenten, in de
farmaceutische sector en als tussenproduct in de chemische
industrie. In alkalische milieus en in aanwezigheid van
metaalderivaten valt waterstofperoxide in water en zuurstof
uiteen.
witboek van chloor – november 2004 7-19

Weekmakers Stoffen die gemengd worden met polymeren om een zache
kunststof te verkrijgen. De meest gebruikte zijn: ftalaten,
adipaten en citraten.
WGO Wereldgezondheidsorganisatie.
WHO World Health Organisation (zie WGO).
Z
Zoutzuur Oplossing van waterstofchloride in water. In het dagelijks
leven wordt zoutzuur gebruikt om de zuurgraad van zwembadwater
bij te sturen. Een ander bekend gebruik is het wegnemen
van cement- en kalkaanslag op vloer- en muurtegels,
op WC-potten e.d. Populaire naam “zoutgeest”, “spiritus van
zout”.
Zure regen Neerslag die met zure stoffen als salpeterzuur, zwavelzuur
en zwavelig zuur verontreinigd is. Deze in het bijzonder
voor de bossen schadelijke bestanddelen komen in de lucht
door de verbranding van kolen en aardolie en de daarin
aanwezige zwavel- en stikstofverbindingen.
Zuurstofwater Zie: Waterstofperoxide.
witboek van chloor – november 2004 7-20

witboek van chloor – juli 2003 7-21

8. Bibliografie en
referenties
witboek van chloor – november 2004 8-0

witboek van chloor – november 2004 8-1

8 Bibliografie en referenties
1.2 Chloorverbindingen, een natuurlijk verschijnsel
− Martin R.-P. and Martens G.J., A Contribution to the Debate on the effect of Chlorine
and Chlorine-containing Compounds on the Environment, Pure & Applied Chemistry,
68, 1996.
− Keene W.C., et al., Composite Global Emissions of Reactive Chlorine from Anthropo-
genic and Natural Sources: Reactive Chlorine Emissions Inventory, Journal of Geophysical
Research, 104, 8429, 1999.
− Mooney L. and Bate R., Environmental Health, third world problems, first world
preoccupations, Butterword – Meinemann, Oxford, 1999.
− Janssen D.B., Soda K. and Wever R., Mechanisms of Biohalogenation and
Dehalogenation, Amsterdam, 1997.
− Gribble G.W., Natural Chlorine Updates, n° 17, Dartmouth College, Hannover, New
Hampshire, USA, 2001.
− Gribble, G.W., Naturally Occurring Organohalogen Compounds, Accounts of Chemical
Research, 31, 141-152, 1998.
− Herz W., Kirby G.W., Moore R.E., Steglich W. and Tamm Ch., Naturally Occurring
Organochlorine Compounds - A Comprehensive Review, G.W. Gribble, Progress in the
Chemistry of Organic Natural Products, 63, 1996.
− Grimvall A. and de Leer E.W.B., Naturally Produced Organohalogens, Kluwer
Academic Publishers, Dordrecht, 1995.
− Gribble G.W., Organochlorine Compounds, Chemical & Engineering News,
Washington D.C., 1995.
− Euro Chlor, The Natural Chemistry of Chlorine in the Environment, a series of over-
views by a panel of independent scientists, 1999.
− Website: Vulkanen/gassen: www.volcano.und.du
2.1. Zout
– KurlanskyM., Zout. Een wereldgeschiedenis, Veen Bosch & Keuning uitgevers n.v.,
Wommelgem, 2002.
– www.saltinstitute.org
– www.basechemicals.com/scripts/basechemicals
- www.2mpart.com/zout
2.2 Elektrolyseprocessen / 2.3 Milieuimpact van het kwikelektrolyseproces
− EU Commission DGIII (Industrial Affairs), An Economic and environmental analysis of the
chlor-alkali production process: mercury cells and alternative technologies, 1997.
− Euro Chlor, Chlor-Alkali Mercury Cells, economics and the environment, Position Paper VI,
1996.
− Gesterman F. and Ottaviani A., Chlorine Production with Oxygen Depolarized Cathodes in
Industrial Scale, Bayer AG – Leverkusen & De Nora s.p.a. – Milano, 2001.
− SRI Consulting, Competitive Situation of the Western European Chlor-Alkali Industry in a
Global Context, Brussels, 1997.
− Euro Chlor, Guidelines for Making a Mercury Balance in a Chlorine Plant, 1998.
− Euro Chlor, Mercury process for making chlorine, 1998.
− Euro Chlor, Reduction of Mercury Emissions from the West European Chlor Alkali
Industry, 1998.
witboek van chloor – november 2004 8-2

− Gilliat B.S. Dr., Sustainability in chlorine production, Euro Chlor, 2001.
− European IPPC Bureau, Reference Document on Best Available Techniques in the Chlor-
Alkali Manufacturing Industry, European Commission DG JRC, Sevilla, 2000.
2.4 Veiligheid bij vervoer
− Fedichem, Belintra: Belgian Intervention System for Transport Accidents, 1999.
− Scheffers R., Chloortransport niet gevaarlijk, NCI, Milieu en Veiligheid, 14, 2000.
− Mesrobian G., Chlorine Transport, CEFIC, 2000.
3.2. Gezondheidszorg
− Gasset Y., Chlore et médicaments, L’actualité chimique, 1994.
− American council on Science and Health, Chlorine and Health, New York, 1995.
− Chlorine Chemistry Council, Chlorine: cornerstone of modern medecine, 1996.
− Algemene Vereniging van de Geneesmiddelenindustrie, Compendium, 1998.
− Belgisch Centrum voor farmakoterapeutische informatie, Gecommentarieerd genees-
middelenrepertorium, Algemene Farmaceutische Inspectie, 2000.
− British Associaiton of Chemical Specialties, Understanding Germs, Hygiene & Health, MBA
Publishing Ltd., 1999.
3.3 Drinkwater
− WHO, Regional Office for Europe, Drinking water disinfection, Genua, 2001.
− WHO, International Program on Chemical Safety, Environmental Health Criteria for Dis-
infectants and disinfectant by-products, 2000.
− Vlaamse Maatschappij voor Watervoorziening, Kraantjeswater: een gezonde dorstlesser,
VMW in samenwerking met de Wetenschappelijke Vereniging van Vlaamse Huisartsen,
1996.
− Nutrinews, Proost, 8, 1, 2000.
− Masschelein W.J., Utilisation du chlore dans le traitement des eaux, La Tribune de l’Eau en
collaboration avec la société Solvay s.a., Eds. Cebedoc, 1999.
− WALSTRÖM mevr., Chloreren en fluorideren van drinkwater, Antwoord namens de EU-
Commissie op de schriftelijke vraag van A. DOYLE. Publicatieblad van de Europese
Gemeenschappen, 2001.
− Ghersi, E. and Naupari, H., Dirty water: Cholera in Peru. Causes and those responsible. In:
Environmental Health, third world problems – first world preoccupations. Mooney, L. and
Bate, R. (Ed.). Butterworth-Heineman, Oxford, 1999.
− Website:
- “Drinking Water and Health quarterly: http://c3.org
3.4. Voeding
− Van Kasteren J., Bestrijdingsmiddelen, tussen voedselvoorziening en milieu. Beweringen
bewogen, Expert Visie, Stichting C3, Amsterdam, 2000.
− MENS, Biociden, een vloek of een zegen ?, 1998.
witboek van chloor – november 2004 8-3

− Jij en de Chemie, Biotechnologie: nieuwe oplossingen voor nieuwe uitdagingen, Fedichem,
2001.
− Belgaqua-Fytofar, Groenboek , 1997.
− Detroux L., Les produits phytopharmaceutiques: leurs objectifs et leur impact sur la
qualité de la nourriture, de l’eau et de l’environnement, Centre de Recherches Agronomiques
de Gembloux, 1996.
− Dejonckheere W. en Steurbaut W., Pesticiden, gebruik en milieurisico’s, Stichting
Leefmilieu, 1996.
− Ames N. and Gold L.S., Pollution, pesticides and cancer: misconception, Testimony, 1997.
− OIVO, Veilig voedsel. Hoe houden wij het ?, Brussel, 1999.
− Bedrijfskolommen, Weten over eten, Brussel, 2001.
3.5. Zwembaddesinfectie
− VITO, Best Beschikbare Technieken voor de Zwembaden, Eindrapport, 2000.
− Test-Aankoop, Broeikaseffect in onze zwembaden, Test-Aankoop Magazine, nr. 432, 2000.
− Kool J.L., Carpenter J.C. and Fields B.S., Effect of monochloramine disinfection of municipal
drinking water on risk of nosocomial Legionnaire’s disease, The Lancet, 353, 9149, pp. 272-
277, 1999.
− Bulletin of the Worldh Health Organisation, Epidemiology, prevention and control of
legionellosis: memorandum from a WHO meeting, 68 (2), 155-164, 1990.
− Carbonelle S. et al., Evaluation des risques de la pollution atmosphérique urbaine chez les
enfants bruxellois, Rapport final, 2000.
− Proceedings bij de studiedagenreeks Het zwembad in het jaar 2000: lust of last, Antwerpen,
1998.
− Euro Chlor, Sodium hypochlorite: good management practices for swimming pools, Brussels,
1997.
− Euro Chlor, Safe use of chlorine at swimming pools, Euro Chlor GEST report 94/206, 1998 en
Safe use of sodium hypochlorite in swimming pools. Euro Chlor GEST report 96/218, 1999.
− Stender J.C. en Feyen L., Handboek Vlarem, Uitbatingsvoorwaarden voor baden, Aquamedia,
1996.
− Akzo Nobel, Verdund natriumhypochloriet in zwembaden, Akzo Nobel Base Chemicals -
Technische Ondersteuning, 1998.
− Senten R., Vlarem-reglementering voor zweminrichtingen, Informatiemap, ISB, St.-Niklaas, 1997.
− Proceedings bij de studiedag Zwembad en natriumhypochloriet, Arnhem, 1998.
− Werkgroep zwembaden, Zwembadchemicaliën: handleiding voor veilige opslag en
bevoorrading, brochure, 1999.
− WHO, Weekly epidemiological record, 2000.
3.6.1. PVC
− ECVM, Collecting and sorting schemes, Technical background, PVC recycling in Europe,
2000.
− Fedichem, De PVC-industrie in België start met de recycling van buizen en bouwprofielen,
Persinformatie, 2000.
− RULO PLASTICS RECYCLING, Diensten voor recyclage van kunststoffen, 2000.
− MENS, Duurzaam bouwen met kunststoffen, 1996.
witboek van chloor – november 2004 8-4

− MENS, Een tweede leven voor kunststoffen, 2001.
− ECVM/ELSA/ORTEPA, European Industry Position Paper on PVC & Stabilisers, 1996.
− Akzo Nobel, Feiten over PVC en verbranding, Chemflash, 1997.
− DG ENV, Green Paper on Environmental issues of PVC, Com (2000) 469, The European
Commission, 2000.
− ECVM, EVCM Feedstock Recycling Project, Industry in action, 1999.
− Louwagie R., Mechanische recyclage, Solvay, PVC-info, 2000.
− VITO, Mol i.o. dhr. N. De Batselier, Minister van Leefmilieu, Milieubalansvan kortcyclische
PVC-verpakkingen, 1995.
− Furtmann K., Phtalates in the Aquatic Environment, 1996.
− Cadogan D.F., Plasticisers: Health Aspects, in Plastics Additives, edited by G. Pritchard,
Champman and Hall, 1997.
− ECVM/PVC INFO, PVC en het milieu. Vragen en antwoorden over de kern van de zaak,
1997.
− ELSA, PVC Factsheet on Stabilisers & Environmental Issues, European Lead Stabilisers
Association, Pub. Akros, 1996.
EVCM, PVC industry responds to Green Paper questions, Industry in action, 2000.
− Debever L., PVC-ramen recycling, EPPA, Fechiplast, 2000.
− Toy Industries of Europe, PVC soft toys, The College Hill Press Ltd., London, 1998.
− KURIO RECYCLING, Recyclage van kunststofleidingen, 2000.
− The Products of Industrial Society - Perspectives on Sustainable Management of Material
Streams - Enquete-Kommission to the President of the German Bundestag, 1994.
− EVCM, Vrijwillige verbintenis van de PVC industrie. Duurzame ontwikkeling. Brussel, 2000.
− Yernaux J.M., VINYLOOP, a new process to recover pure PVC compounds from composites
like …, Solvay R&D, Brussels, 2000.
− F. Monfort-Windels, Evolution dans le domaine du recyclage, CRIF, 1999.
3.7. Zonnecellen en microchips
− Wauters J., De chips van de toekomst, InterConnect, uitg. IMEC, 1999.
− Neyens Y., Elektriciteit uit zonlicht, Organisatie voor Duurzame Energie Vlaanderen, 1999.
− van Spronsen J.W. en Donk L., Silicium, Periodiek systeem der elementen met toepassing
van chemische stoffen, 1999.
− Moons R., Van zand tot siliciumwafer, IMEC, 1999.
− Websites:
- www.imec.be
- www.emis.vito.be
- www.solarinfo.com
witboek van chloor – november 2004 8-5

3.8. Kleurmiddelen
− Ball Ph., Bright Earth: The invention of Colour, Viking Press, London, 2001.
− Conseil Européen de l’Industrie des Peintures et des Encres d’Impremerie et des Couleurs
d’Art, L’Europe de la Couleur, 2001.
− BAYER, Namen, Cijfers, Feiten, 1996.
− van Spronsen J.W. en Donk L., Titaan, Periodiek systeem der elementen met toepassing
van chemische stoffen, 1999.
− Volckaert Ph., Titaandioxide, Kronos N.V., 1999.
− Website: www.cepe.org
3.9. Oplosmiddelen
− Flückiger P.H., The use of Life-Cycle Assessment and Product Risk Assessment within
Application Development of Chemicals, A case study of Perchloroethylene use in dry
cleaning, Dissertation no. 13047, ETH Zürich, 1999.
− ECOBILAN S.A., An environmetnal comparison of trichlorethylene and aqueous solutions
for metallic parts degreasing, technical paper, 1997.
− VITO, Best Beschikbare Technieken voor de droogkuis, Eindrapport 1997.
− VITO, Best Beschikbare Technieken voor het behandelen en ontvetten van metalen
oppervlakken, versie 3, 1998.
− ECSA, Les solvants chlorés: que faut-il en penser ?, 1997.
− Graedel T.E. and Keene W.C., The Tropospheric Budget of Reactive Chlorine”, Global
Biogeochemical Cycles, 1995.
− ECSA, Wat te doen met gebruikte gechloreerde oplosmiddelen ?, 1998.
− Orban A., VOC Directive nears adoption, Solvent Digest, ECSA, 1999.
5.2. Verantwoord gebruik en duurzame ontwikkeling
− Dumez F., De chloorchemie als bijdrage tot duurzame ontwikkeling, voordracht op het
KVCV-Jongerencongres, 1996.
− Europese Commissie, D.G. Milieu, DG Environment Management Plan 2001-2002,
http://europa.eu.int/comm/environment/index-en.htm
− Briers E., Duurzame Chemie, “the (only) way to go”. Chemie Magazine, 2002.
− Mazijn B., Duurzame ontwikkeling van Rio de Janeiro tot Johannesburg. Leefmilieu, 2002.
− MENS, Duurzame Ontwikkeling: zo gezegd, zo gedaan. 2000.
− ICDO, Federaal Plan inzake Duurzame Ontwikkeling 2000-2003, 2002.
− Fedichem, Geen duurzame ontwikkeling zonder chemie, 2000.
− Le développement durable tes premiers pas, SSTC, 2002.
− Gilliat B.S., Sustainability in Chlorine Production, Euro Chlor fifth technical seminar, Spain,
2001.
− Sigman R. et al., OECD Environmental outlook for the chemical industry, 2001.
http://www.oecd.org/ehs
− Euro Chlor, The European Chlor-Alkali Industry On the Move Towards Sustainable
Development, Brussels, 2002.
− World Chlorine Council, The World Chlorine Council and sustainable development, 2002.
− Websites:
- Green Chemistry Network: www.chemsoc.org/networks/gcn
witboek van chloor – november 2004 8-6

- Green Chemistry Institute: www.lanl.gov/projects
5.4. Dioxines
− Euro Chlor, Children and exposure to highly chlorinated chemicals, Chlorine Online,
2000.
− Jij en de chemie, Dioxine en leefmilieu: feiten, fabels en vragen, Fedichem, 1999.
− De Wachter, A. en Kucnerowicz F., Dioxines, an end of the pipe issue, OVAM, 1998.
− World Chlorine Council, Dioxins and (dibenzo-) furans in the chemical industry, 1998.
− Test-Aankoop, Dioxines: een stand van zaken. Waar rook is, is vuur ?, Test-Aankoop
Magazine nr 415, 1998.
− Daems, W., Dioxines en PCB’s, EOS-magazine, 1999.
− Beddegenoodts R., Dioxines, what’s in a name ?, VELEWE, jaargang 41, nr. 2, 1997.
− Wellens D., Dioxines zijn geen PCB’s, Chemie Magazine, 1, 2000.
− Leroy P. et al., Milieu- en natuurrapport Vlaanderen: thema’s MIRA-T, pp. 2-40, 1998.
− Fedichem, Position Paper over de problematiek van de dioxines in de voeding, 1999.
− The RIGO Report, U.S.A., 1995.
− VITO, Studie van gezondheidsaspecten en gezondheidsrisicos ten gevolge van de milieuverontreiniging
in de Neerlandwijk te Wilrijk, 1998.
− Euro Chlor, 20 questions and answers about dioxins, 1998.
5.5. PCB’s
− Daems W., Dioxines en PCB’s, EOS-magazine, 1999.
− Fedichem, Dioxines en PCB’s in de voedingsketen, achtergrondinformatie, 1999.
− OVAM, PCB-houdende toestellen, Alles over je rechten en plichten als bezitter, 2000.
5.6. Hormoonontregeling
− Munkelwitz et al., Are boxer shorts really better ? A critical analysis of the role of
underwear type in male subfertility, J-Urol., 1998.
− Endocrine Modulators Steering Group (EMSG), Endocrine Disruption - The position of
the chemical industry, 1998.
− EFPIA, Position on “Endocrine Modulators” in the environment - The role of medicinal
products, 1998.
− Vanderschueren D. et al., Gaat de spermakwaliteit achteruit ?, Forum Campuskrant, K.U.
Leuven, 1997.
− Thonneau et al., Heat exposure as a hazard to male fertility, Lancet, 1996.
− Gezondheidsraad, Hormoonontregelaars in de mens, Commissie Hormoonontregelaars
en de humane voortplanting en ontwikkeling, Rijswijk, 1997.
− Larkin, Male reproductive health: a hotbed of research, Lancet, 1998.
− Versonne B. en Janssen C., Man, vrouw, manvrouw: stoffen die gelijken op hormonen
verstorende voortplanting van vissen, vogels en zoogdieren, Milieurama – Wetenschap,
2002.
− Rasmusser et al., No evidence for decreasing semen quality in four birth cohorts of
1,055 Danish men born between 1950 and 1979, Fertil-Steril, 1997.
− van Kasteren J., Pseudo-oestrogenen in het milieu - Beweringen gewogen, Expert-Visie,
witboek van chloor – november 2004 8-7

Stichting C3, Amsterdam, 1996.
− Bonde et al., Relation between semen quality and fertility: a population-based study of
430 first-pregnancy planners, Lancet., 1998.
− Mennes W. en Piersma A.H., Volksgezondheidsaspecten van “oestrogene stoffen” in het
milieu, Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu, Bilthoven, 1996.
Andere meer algemene bronnen waarop beroep werd gedaan :
− Chemflash, AKZO Chlor-Alkali, driemaandelijks tijdschrift, Amersfoort.
− Chemie Magazine, Koninklijke Vlaamse Chemische Vereniging.
− Chemie mit Chlor, Chancen, Risken, Perspektiven, BAYER AG, Leverkusen, 1995.
− Chloorchemie: verrassend en veelzijdig, in Chemie is als ‘t leven zelf, Vereniging van de
Nederlandse Chemische Industrie, 1997.
− Chloor van vitaal belang, Jij en de chemie, Federatie van de Chemische Industrie van
België, 1998.
− Chlorine industry review 2000-2001, Euro Chlor, 2002.
− PPG Industries, Chlorine: principles and industrial practice, ed. P. Schmittinger, publ.
Weinheim: Wiley-VCH Verlag, 2000.
− Een nieuwe dimensie voor PVC, LIMBURGSE VINYL MAATSCHAPPIJ, Tessenderlo,
1996.
− Encarta, Encyclopedie Winkler Prins, 2000.
− Evaluation des risques, Euro Chlor, 1999.
− Fakten zur Chemie Diskussion, Bundesarbeitgeberverband Chemie e.V. (Wiesbaden)
und dem Verband der Chemischen Industrie e.V. (Frankfurt).
− Fauvarque J., Chlor./Soude, Informations Chimie, 1995.
− Fact Sheets, Euro Chlor, 1997-1998-1999-2001-2002.
− Forschung, BASF Aktiengesellschaft, 1996.
− Grenzen verleggen, JANSSEN PHARMACEUTICA, Beerse, 1996.
− IUPAC White Book on Chlorine, International Union of Pure and Applied Chemistry,
Oxford, U.K., 1996.
− Le Chlore, Syndicat des Halogènes et Dérivés, Parijs, 1996.
− Life’s Adventure. Virtual Risk in a Real World, Butterworth-Heinemann, Oxford, U.K.,
2000.
− Lozach N., La nomenclature en chimie organique, Masson, 1967.
− Positionen zur Chemie mit Chlor, Verband der Chemischen Industrie c.V., 1995.
− Positions Papers, Chemical Industry Association U.K., 1996.
− Règles de la nomenclature pour la chimie organique, Société Chimique de France, 1965.
− Solvay, Vooruitgang een Passie, SOLVAY Corporate Communications, Brussel, 1996.
− Berthiaume S., Anderson E. & Yoshida Y., Chlorine/Sodium hydroxyde, Chemical
Economics Handbook, SRI International, 2000.
witboek van chloor – november 2004 8-8

witboek van chloor – november 2004 8-9

9. Bijlagen
witboek van chloor – november 2004 8-9-0

witboek van chloor – november 2004 8-9-1

9.1 Bijlage 1: lijst van de publicaties ter
beschikking bij BelgoChlor
Taalcode: D = Duits; E = Engels, F = Frans, N = Nederlands
− Analyse van de socio-economische impact van de chloorindustrie in België, Beroepssectie
BelgoChlor van Fedichem, 1996, hernomen en bevestigd in 2001, Grinwis M. en
Guillaume Y. Samenvatting van een studie gerealiseerd door twee professoren aan de Vrije
Universiteit Brussel. De industrie van chloor en chloorproducten is van essentieel belang
voor de Belgische economie en tewerkstelling, 7 blz. (F + N).
− Chloor in perspectief, Euro Chlor, 1997. Overzicht van de toepassingen en de voordelen
van chloor in het dagelijks leven. Chloor in de natuur. De verantwoordelijkheid van de
chloorindustrie, 18 blz. (D, E, F, N).
− Chlorine Flow in Europe 1998, a study by Ecotec (München), Euro Chlor, 2000.
Samenvatting van een studie over het gebruik en de recyclage van chloor in Europa, 38
blz. (E).
− Chlorine Industry Review, Euro Chlor, 2001-2002. Jaarverslag van de Europese
chloorindustrie. Overzicht van de activiteiten en van de vooruitgang op het gebied van
economie, milieu, gezondheid en veiligheid. Statistische gegevens over de productie en het
gebruik van chloor, 20 blz. (E).
− Dioxines and furans in the chemical industry. World Chlorine Counsil, 1998, 13 blz. (E).
− Dioxines, 20 Questions and Answers about Dioxines, Euro Chlor, 1998. Korte antwoorden
op de meeste gestelde vragen i.v.m. de mogelijke invloed van dioxines op gezondheid en
milieu. Met talrijke referenties, 10 blz. (E).
− Endocrine Disruption. The position of the chemical industry. Endocrine Modulators
Steering Group, CEFIC, 1998. Het standpunt van de chemische industrie over
hormoonontregelaars, 8 blz. (E).
− Hypochlorite for household use. An invitation for dialogue, Association Internationale de
la Savonnerie, de la détergence et des produits d’Entretien (AISE), 1998. De invloed van
hypochloriet op mens en milieu, 6 blz. (E).
− Monitoring Pollution. Wat is AOX ? Euro Chlor Fact Sheets, 1996. Samenvatting van de
feiten. Standpunt van Euro Chlor, 2 blz. (E).
− On the Move Towards Sustainable Development, Euro Chlor, 2002. Op weg naar
duurzame ontwikkeling, 21 blz. (E).
− Op weg naar een duurzame ontwikkeling. Samenvatting, Euro Chlor, 2002, 2 blz. (N).
witboek van chloor – november 2004 9.1-1

− PCBs: Best available techniques for destruction of PCBs - Incineration technology. WCC
& ICCA, 1999. Standpunt van de internationale raad van chloorproducenten, 8 blz. (E).
− Protecting public health: The facts about water disinfection. Euro Chlor, 2002. Chlorering
van drink- en afvalwater, 16 blz (E).
− The Natural Chemistry of Chlorine in the Environment, a series of overviews by a panel of
independent scientists. Euro Chlor, 1999. Twaalf wetenschappers uit 7 verschillende
landen geven hun visie over het belang van chloor als natuurlijk verschijnsel, 32 blz. (E).
− Western European chlor-alkali industry plant & production data. Euro Chlor, 2002.
Gegevens over Europese vestigingen en productie. 21 blz. (E).
Hoe aanvragen ?
Om deze documentatie te bekomen volstaat het uw aanvraag te richten naar:
BelgoChlor
Maria-Louiza Square 49
1000 Brussel
Fax. 32 2 238 99 41
e-mail: belgochlor@fedichem.be
witboek van chloor – november 2004 9.1-2

9.2 Bijlage 2: Chloorboom van chloor: chemisch
Voorstelling :
stap 1 stap 2 afgeleide chemie productgroepen/toepassingen
Volgorde :
Chloorverbindingen met 1 koolstofatoom (C1)
Chloorverbindingen met 2 koolstofatomen (C2)
Chloorverbindingen met 3 koolstofatomen (C3)
x = zo ‘n omvangrijke vertakking dat
ze hier niet opgenomen kan worden
Organische chloorchemie met 4 en meer koolstofatomen (C4 - C x)
Anorganische chloorchemie
Toepassingen
de hoofdletters staan voor de producten/productgroepen in het
overzicht “toepassingen” (zie p. 19 en 20)
witboek van chloor – november 2004 9.2-1

CHLOORVERBINDINGEN met 1 koolstofatoom (C1)
stap 1 stap 2 afgeleide chemie productgroepen/toepassingen
methylchloride
aluminiumorganische verbindingen katalysatoren
methylcellulose F
methylchloorsilanen siliconen Q
pyrogeen kiezelzuur
methyleenchloride A
x
gefluoreerd alkyliodide diverse
chloroform TFE C
HCFK 22 B
benzofenon x
aromatisch aldehyde x
chloorformiaten x
trichloorformiaten x gewasbeschermingsmiddelen
carbaminezuurchloride x gewasbeschermingsmiddelen
alifatisch carbonzuurchloride x
aromatisch carbonzuurchloride x
fosgeen mierzuurester x
polycarbonaten C
tolueendiisocyanaat C
difenylmethaandiisocyanaat C
isoforondiisocyanaat C
monoisocyanaat x
chloorcyaan cyanuurchloride triazine kleurstoffen, lichtgevende stoffen,
gewasbeschermingsmiddelen
witboek van chloor – november 2004 9.2-2
A

CHLOORVERBINDINGEN met 2 koolstofatomen (C2)
stap 1 stap 2 afgeleide chemie productgroepen/toepassingen
chloorethaan aluminiumorganische verbindingen katalysatoren
ethylchloorsilanen x Q
dichloorethaan vinylchloride PVC D
x
copolymerisaten D
Grignardverbindingen
ethyleendiamine leder, papier, textiel, polymeren
perchloorethyleen* CFK 113 trifluorazijnzuur
vinylideen-
chloride *
chlooracetaldehydechlooracetaldehydedimethylacetal
trichloorethyleen * HCFK 134a B
x farmaceutica, minerale olie
dichlooracetylchloride agrochemicaliën
polyvinylideenchloride D
copolymeren VDC / VC D
heterocyclische
verbindingen
methylaminoacetal-
dehyde-dimethylacetal
* kunnen ook op een andere plaats in de chloorboom ondergebracht worden
witboek van chloor – november 2004 9.2-3
x
x
x
A
A

CHLOORVERBINDINGEN met 3 koolstofatomen (C3)
stap 1 stap 2 afgeleide chemie productgroepen/
toepassingen
x G
ethoxypropanol A/G
methoxypropanol A/G
propyleenglycol A/C/G
onverzadigd polyester G
chloorpropanol propyleenoxide hydroxyaceton G
propyleencarbonaat G
dipropyleenglycol G
tripropyleeneglycol C/G
polyetherolen, polyolen C/G
tensiden G
allylalcohol x H
allylchloride diallyldimethyl ammoniumchloride x H
x
epoxyharsen D/I
dichloorhydrine epichloorhydrine glycerine I
diglycerine I
polyglycerine I
x I
witboek van chloor – november 2004 9.2-4

1,2-dichloor- 1-broom-3-chloorpropaan x Gewasbeschermingsmid-
propaan
delen, farmaceutica
trichloor-1,2,3- dichloor-1,3-
x Gewasbeschermingsmid-
propaan
propeen *
delen
chlooraceton acetonylaceton x
1,1-dichlooraceton1,1,3-trichlooracetonchloorpropionzuur
monochloor-
azijnzuur
x heterocyclische
synthesen
x heterocyclische
synthesen
chloorpropionzuurmethylester x gewasbeschermingsmiddelen
chloorpropionzuurchloride x optische witmakers
carboxymethylcellulose
F
thioglykolzuur x E
glykolzuur x E
tensiden E
dichlooroazijnzuur x farmaceutica,
gewasbeschermingsmiddelen,
textiel
trichloorazijnzuur x
* kunnen ook op een ander plaats in de chloorboom ondergebracht worden
witboek van chloor – november 2004 9.2-5
x

CHLOORVERBINDINGEN met 4 en meer koolstofatomen (C4-Cx)
stap 1 stap 2 afgeleide chemie productgroepen / toepassingen
1-chloorbutaan x
dichloorbutaan x
dichloorbuteen chloropreen chloropreenrubber D/J
methallylchloride natriummethallylsulfonaat polymeren acrylvezels, speciale papiersoorten,
insecticiden
chloorbutanol buteenoxide x schuimarme tensiden,
brandstofadditieven
chlooracetyl-
azijnzuurchloride
chlooracetylazijnzuur-
methylamide
2,2dichlooracetylazijnzuurdiethylamide
chlooracetylazijnzuurester x fijnchemie, farmaceutica
heterocyclische
verbindingen
x fijnchemie, farmaceutica
x fijnchemie
gewasbeschermingsmiddelen
mucochloorzuur N-fenyldichloorpyrazinone chloridazone gewasbeschermingmiddelen
paraffinesulfochloride paraffinesulfonaat tensiden, wasmiddelen
chloor alkaansulfonzuren x tensiden, wasmiddelen, kleurstoffen
alkylchloride (C4-C10) L-alkylbenzeen x K
witboek van chloor – november 2004 9.2-6

alkylchloride (>C10) x K/L
chloorparaffine (C>10) K
gechloreerd polyethyleen D
met chloorsulfon
behandeld polyethyleen
waterdicht maken van weefsels, dichtingen
chloorrubber binddichtingen, hechtmiddelen,
beschermlagen
chloorbenzeen o-nitrochloorbenzeen x M
p-nitrochloorbenzeen x M
fenylchloorsilanen siliconen Q
dichloorbenzeen x M
trichloorbenzeen x M
tetrachloorbenzeen x M
chlorotolueen x
benzylchloride x
benzalchloride benzaldehyde x
benzotrichloride benzoylchloride x
xyleenhexachloride x kleurstoffen voor textiel
witboek van chloor – november 2004 9.2-7

gechloreerde
nitrobenzenen *
chlooranilinen *
m-nitrochloorbenzeen x
chloorfenol x N
chloorcresol x N
gesubstitueerde
chlooraromaten
witboek van chloor – november 2004 9.2-8
x
x
x M
acrylchloorsilanen Q
chloornaftaleen x M
gechloreerde heterocycli x O, fijnchemie, farmaceutica
gechloreerde
anthrachimonen
gechloreerd
koperftalocyanine
andere organische
chloorverbindingen
* kunnen ook op een ander plaats in de chloorboom ondergebracht worden
x
O
x O
x O, agrochemicaliën,
farmaceutica, tensiden

ANORGANISCHE CHLOORCHEMIE
stap 1 stap 2 afgeleide chemie productgroepen / toepassingen
waterstofchloride* x
natriumchloride kleuren, metaalbehandeling,
keramiek, glas
kaliumchloride kleuren, metaalbehandeling,
keramiek, glas
magnesiumchloride batterijen, katalysatoren
calciumchloride voertuigen, staal, metaalconstructie,
strooizout
strontiumchloride pyrotechniek
bariumchloride voertuigen, staal,
metaalconstructie, pigmenten,
dakpannen, bakstenen
aluminiumchloride x P
polyaluminiumchloride P
x Q
siliciumtetrachloride kiezelzuur-o-ester Q
witboek van chloor – november 2004 9.2-9

tin(II)chloride tinoxide x
tinorganische verbindingen biociden, stabilisatoren
tin(IV)chloride x agrochemicaliën
looddichloride metaalsector, optische sector,
katalysatoren
x R
fosfortrichloride methylfosforigzuurdichloride x R
fosforoxichloride R
x R
trichloorethylfosfaat R
fosfieten, fosforigzuur x R
fosforsulfidechloride x R
fosforpentachloride x S
antimoontrichloride x ijzer-, leder- en textielverwerking
antimoon(V)chloride x katalysatoren
x T
witboek van chloor – november 2004 9.2-10

natriumhydroxide isatozuuranhydride/
antranilzuur
x U
hydrazine x T
natriumchloraat natriumchloriet chloordioxide V
witboek van chloor – november 2004 9.2-11
V
x W
zwavelchloride thionylchloride x W
sulfurylchloride sulfochloride x
carbonzuurchloride W
chloorsulfonzuur X
iodiumchloride contrastmiddelen voor
radiografie,
x
metaalindustrie, katalysatoren
zinkchloride zinkoxidecarbonaat rubberverwerking
zinkloog pigmenten voor verven
x Y

titaantetrachloride titaan Y
titaandioxide Y
titaanzuurester x Y
ijzer(II)chloride ijzer(hydr)oxide Z
ijzer(III)chloride Z
koperhydroxidechloride gewasbeschermingsmiddelen
edelmetaalchloride fotografie, katalysatoren
andere anorganische
chloorverbindingen
* kunnen ook op een andere plaats in de chloorboom ondergebracht worden
farmaceutica
witboek van chloor – november 2004 9.2-12

TOEPASSINGEN
oplosmiddelen
HCFK / HFK
niet-gechloreerde polymeren
gechloreerde polymeren
monochloorazijnzuur
gemodificeerde cellulose
propyleenoxide
Producten/Productgroepen
witboek van chloor – november 2004 9.2-13
allylchloride
epichloorhydrine
chloropreen
chlooralkaan
quaternaire ammoniumzouten
Sectoren A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z
chemische industrie x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x
gezondheidssector x x x x x x x x x
autoindustrie x x x x x x x x x x
bouwnijverheid x x x x x x x x
privé consumptie x x x x x x x x x x x x x x
textielindustrie x x x x x x x x x x
landbouwsector x x x x x x
verpakkingsindustrie x x x
elektro/fijne mechaniek/optische ind./fotoind. x x x x x x
drukkerijen x x x x x x x x
papierindustrie x x x x x x x x x x x x x x x x
dienstverleningssector x x
ijzer- & staalindustrie x x x
sector voedings- & genotmiddelen x x x x x
machine-/installatiebouw x x x x x x
aardolieverwerkende industrie x x
kunststofsector/rubberverwerkers x x x x x x x x x x x x x x
steen/keramiek/glas x x
energie/watervoorziening/mijnbouw x x x x x x x
andere x x x x x x x x
chlooraromaten
chloorfenolen
kleurstoffen / pigmenten
aluminiumchloride
chloorsilanen/siliconen
fosfortrichloride
fosforpentachloride
natriumhydroxide
anthranilzuur
natriumchloraat
zwavelchloride
chloorsulfonzuur
titaantetrachloride
ferrichloride

Producten / Productgroepen
Gebruik A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z
anorganische chemicaliën X X X X X X X X X
organische chemicaliën X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X
farmaceutische chemicaliën X X X X X X X X X X X X X X X
gewasbeschermingsmiddelen X X X X X X X X X X X
kunststoffen X X X X X X X X X X X X
synthetische rubber
X X X X
chemische vezels
X X X
verven, lakken X
X X X X X X X X X X X X X
kleefstoffen X X X X X X
looistoffen / lederverwerking
X
textiel en aanverwanten X
X X X X X X X X X X X
onderhoud gebouwen X X X X
grondstoffen voor
wasmiddelen
X X X X X X
fotochemisch materiaal
X X X
waterbehandeling
X X X X X
opschuimers X X X X
koelmiddelen
X X
aërosolen
X
weekmakers
X X X
polyurethanen
X X X X X X
papier/cellulose
X X X X X X X X X X X X X X
oplosmiddelen/extractie
neutralisatie
ontsluiting van mineralen
X X X X X
verpakkingen
X X
katalysatoren X
X X
metaalbehandeling X
halfgeleiders
X
andere
X X X X X X X X X X X X X
witboek van chloor – november 2004 9.2-14

9.3 Bijlage 3: Definitie, identificatie en
beheer van PTB’s en POP’s
Vrije vertaling van de CEFIC-publicatie van 16 oktober 1995
1. Inleiding
Verschillende nationale, regionale en internationale instellingen buigen zich over het beheer
van een groep chemische stoffen die omschreven worden als persistent, toxisch en geneigd tot
bioaccumulatie (Persistent, Toxic, Bioaccumulating). Eenmaal in het millieu, kunnen deze
stoffen over lange afstanden migreren en neerslaan. Men noemt ze dan persistente organische
polluenten (Persistent, Organic, Pollutants). In overeenstemming met haar verbintenis om de
gezondheid van de mens en het milieu te beschermen, is de scheikundige nijverheid bereid
om haar medewerking te verlenen aan het politieke debat en om correcte wetenschappelijke
informatie te verstrekken over alle stappen die leiden tot identificatie, evaluatie en beheer van
PTBs/POPs. Een goede verstandhouding met de bevoegde overheden is noodzakelijk om tot
een gefundeerde en wetenschappelijke evaluatie van de risico’s te komen en om - zo nodig -
afdoende wettelijke maatregelen te nemen.
Om dit debat richting te geven, stelt onderhavig document definities en criteria voor, evenals
methodes om enerzijds bepaalde stoffen te karakteriseren, anderzijds om een aangepaste
risico-evaluatie, en zo nodig het risicobeheer, uit te werken. Deze definities, criteria en
methodes stemmen overeen met het beleid en de programma's - in ontwikkeling of reeds in
gebruik - van de Europese scheikundige nijverheid. Zij zijn ook coherent met sommige
voorstellen die thans in internationale besprekingen onderzocht worden.
2.Definities en criteria
Het concept dat in dit document wordt voorgesteld, steunt op de officiële definities van de
EU, die wij hier voor alle duidelijkheid herhalen:
− "de identificatie van het gevaar" is de identificatie van de ongunstige effecten die een be-
paalde stof kan teweegbrengen;
− "de bepaling van het risico" is het inschatten van de frequentie en de ernst van de nadelige
effecten op een menselijke bevolking of op een deel van het milieu die veroorzaakt worden
door de werkelijke of voorzienbare blootstelling aan een bepaalde stof; de risico-evaluatie
kan hierin begrepen zijn, d.w.z. het kwantificeren van deze waarschijnlijkheid;
− met "halveringstijd" wordt de tijdspanne bedoeld die nodig is om de concentratie van een
stof in een gegeven medium met 50% te verminderen.
2.1. Migratie over lange afstand
Men heeft sommige stoffen aangetroffen in streken die ver van hun emissiebron liggen.
Zonder mogelijke mechanismen van migratie over zee uit te sluiten, neemt men aan dat de
atmosferische migratie de belangrijkste is. Het probleem met atmosferische migratie is dat de
afzetting zowel op land als op zee kan gebeuren, met gevolgen voor het water, de bodem en
de sedimenten. De atmosferische mirgratie wordt beïnvloed door de verdamping en de
halveringstijd in de lucht.
witboek van chloor – november 2004 9.3-1

Men neemt aan dat een stof een potentieel voor lange afstandsmigratie en neerslag heeft enkel
en alleen :
− wanneer haar atmosferische halveringstijd groter is dan 5 dagen en de dampspanning
kleiner dan 1000 Pa 1 ;
− of wanneer haar aanwezigheid in de bodem, de sedimenten, het water en de biotopen van
verafgelegen streken aantoont dat deze aanwezigheid te maken heeft met de migratie
vanuit ver afgelegen emissiebronnen en voortvloeit uit menselijke activiteiten.
2.2. Persistentie
Een stof wordt als persistent in een gegeven medium beschouwd wanneer ze weerstaat aan
fysische, biologische en chemische afbraak. De persistentie van een stof in een gegeven
medium wordt bepaald door haar halveringstijd in het medium in het algemeen. De
halveringstijd kan niet los van het medium gemeten worden noch zonder rekening te houden
met alle afbraakprocessen in het medium (bv. door hydrolyse, oxidatie, fotolyse en
biodegradatie) en met de wijze van migratie naar een ander medium (bv. door verdamping of
adsorptie).
Om als persistent in een gegeven medium erkend te worden, moet een stof een halveringstijd
hebben die groter is dan onderstaande waarden:
Medium Halveringstijd
Water > 180 dagen
Bodem > 180 - 360 dagen
Sediment > 360 - 720 dagen
Met de huidige wetenschappelijke kennis is het niet mogelijk een preciesere definitie te geven
van de halveringstijden voor bodems en sedimenten en de interpretatie van de beschikbare
gegevens vereist een evaluatie van de testvoorwaarden.
Wanneer een stof volgens bovenstaande criteria persistent is in een gegeven medium mag
men aannemen dat ze het potentieel heeft om persistent te zijn in het totale milieu. Haar
aanwezigheid in een ver verwijderd milieu moet door rechtstreekse waarneming of door
analyse bevestigd worden.
Opmerkingen : Chemische stoffen die persistent zijn in de lucht en die geïdentificeerd
werden als gevaarlijk voor de stratosferische ozonlaag of voor het
broeikaseffect hebben halveringstijden van meer dan 1 jaar. Ze worden hier
niet besproken omdat ze eigenlijk niet in de biosfeer kunnen opgenomen
worden.
2.3. Bioaccumulatie
De bioaccumulatie van een stof is de neiging om zich op te stapelen in de weefsels van
bepaalde organismen door rechtstreekse blootstelling aan water, lucht of bodem, of door de
opname via voedsel. Om deze te berekenen stelt men de verhouding vast, in een stabiele
toestand, tussen haar concentratie in het organisme en de concentratie in het medium waaraan
dit organisme blootgesteld is (BAF= bioaccumulatiefactor). Wanneer de accumulatie in het
1 Pa = Pascal: eenheid per druk
witboek van chloor – november 2004 9.3-2

organisme alleen voortkomt van de stof in oplossing, meestal water, dan spreekt men van de
BCF (= bioconcentratiefactor). Over het algemeen verkiest men vissen als testorganismen.
Vermits de neiging tot bioconcentratie van organische stoffen in weefsels vaak in verband is
gebracht met hun hydrofobie of hun lipofilie, stelt men voor om, wanneer de BAF- en BCFwaarden
niet gekend zijn, het logaritme te gebruiken van de verdelingscoëfficiënt van de stof
in octanol/water (log Kow) om de potentiële bioconcentratie te schatten. Het gebruik van deze
coëfficiënt houdt geen rekening met het metabolisme en veronderstelt dat er een biologische
stabiliteit is, met name dat er geen metabolische wegen zijn voor biodegradatie.
De aanbevolen criteria voor bioaccumulatie zullen dan ook bij voorkeur steunen op de BAF-
en BCF-waarden. Zijn ze niet beschikbaar dan kan de log Kow, met de nodige
wetenschappelijke reserves gebruikt, een nuttig selectiecriterium zijn.
Om te voldoen aan het bioaccumulatiecriterium door de voedselketen moet een stof
gekenmerkt zijn door:
− een BAF- of BCF-waarde groter dan 5000
− ofwel, wanneer BAF en BCF onbekend zijn, een verdelingscoëfficiënt
octanol/water, log Kow, groter dan 5.0
Opmerkingen : Stoffen met een moleculair gewicht groter dan 600, of met een log Kow
groter dan 7, hebben moleculaire structuren die te groot zijn om door
biologische membranen te gaan en te bioaccumuleren. In dergelijke gevallen
moet met de gegevens van het log Kow wel zeer omzichtig omgesprongen
worden.
2.4. Toxiciteit
Stoffen worden als toxisch beschouwd wanneer wetenschappelijk is vastgesteld dat zij risico's
inhouden voor de gezondheid van mens of milieu. Daar het bepalen van de toxiciteit complex
is, moeten expertises worden gevoerd en dienen alle beschikbare gegevens over de
verschillende toxische criteria te worden geëvalueerd. Het toxisch potentieel wordt
gewoonlijk geëvalueerd op basis van volgende criteria: acute, chronische en subchronische
aquatische toxiciteit, acute toxiciteit van fauna en flora, toxiciteit door opname via mond-,
huid- of luchtwegen van zoogdieren en vogels, neurologische toxiciteit, cancerogeniteit,
mutageniteit, teratogeniteit en reproductieve toxiciteit, de abnormale oestrogene en
endocriene werking inbegrepen.
witboek van chloor – november 2004 9.3-3

3. Evaluatiemethode en bepaling van de prioriteiten
Deze methode wordt gebruikt om stoffen als POPs of PTBs te definiëren. Ze telt 5 stappen die
hierna beschreven worden.
Het geheel van de methode (zie Figuur 1, p. 6) maakt een stapsgewijze selectie mogelijk van
stoffen die men zal weerhouden voor het risicobeheer.
Deze methode moet toegepast worden op individuele stoffen of op duidelijk omlijnde groepen
van sterk op elkaar gelijkende stoffen.
1ste stap: Potentieel voor migratie over lange afstand
Gebruikt om het onderscheid te maken tussen POPs en PTBs. Stoffen kunnen het
potentieel hebben voor migratie over lange afstand wanneer ze beantwoorden aan de
criteria van § 2.1.
2de stap: Persistentiepotentieel
Stoffen weerhouden in stap 1 of potentiële PTBs worden beschouwd als persistent als
ze voldoen aan de criteria van § 2.2.
3de stap: Bioaccumulatiepotentieel
Stoffen weerhouden in stap 2 kunnen bioaccumuleren wanneer ze beantwoorden aan de
criteria van § 2.3.
4de stap: Bepaling van het toxiciteitsgevaar
Stoffen weerhouden in stap 3 moeten zorgvuldig onderzocht worden in functie van hun
toxiciteitsgevaar voor mens of milieu. De toxiciteit moet in haar geheel onderzocht
worden en men moet rekening houden met de toxiciteitscriteria waarvan sprake in § 2.4.
Besluiten omtrent het toxiciteitspotentieel kan men echter maar nemen na deskundig
onderzoek gebaseerd op de evaluatie van alle relevante gegevens.
Alleen stoffen die voldoen aan de criteria van deze 4 stappen worden als potentiële POPs of
PTBs beschouwd.
5de stap: Risico-evaluatie
Om een stof die na de stappen 1 tot 4 weerhouden werd als POP of PTB te beschouwen,
moet men gebruik maken van een volledige risico-evaluatiemethode die rekening houdt
met alle elementen betreffende blootstelling, atmosferische migratie, persistentie,
bioaccumulatie en nadelige gevolgen voor mens en milieu. Het doel is een
wetenschappelijk gefundeerde link te leggen tussen effecten en blootstelling.
Daarenboven is de risico-evaluatie, die door verscheidene internationale
reglementeringen duidelijk wordt aanbevolen, noodzakelijk om een beslissing te nemen
m.b.t. het risicobeheer.
Bij deze methode moet ook de achtergrondwaarde van de stof in het natuurlijk milieu
gedefinieerd worden.
De in deze stap geselecteerde stoffen worden aangeduid als POP of PTB.
witboek van chloor – november 2004 9.3-4

4. Risicobeheer
Doel van het risicobeheer is het risico tot een aanvaardbaar niveau terug te brengen: het hangt
uiteraard af van de resultaten van de risico-evaluatie.
4.1. Het risicobeheer van de POPs of de PTBs kan steunen op vrijwillige acties of op
wettelijke maatregelen, maar het moet alle beschikbare beheersopties onderzoeken, bv. :
− de emissies verminderen en/of uitschakelen;
− procedures uitwerken om de vervuiling te voorkomen;
− schonere producten en technologieën promoten en gebruiken;
− informatie verstrekken over de producten, bv. door etikettering;
− het gebruik beperken;
− procedures opstellen voor een veilig gebruik en reglementering m.b.t. de blootstelling.
Verbod en geleidelijke afschaffing moeten, desgevallend, slechts overwogen worden en
voorgesteld worden wanneer de selectie aantoont dat er "onredelijke en niet beheersbare
risico's zijn", zoals voorzien in Agenda 21, Hoofdstuk 19, alinea 44
(Wereldmilieuconferentie, Rio de Janeiro, 1992).
4.2. Vooraleer men de eindbeslissing neemt over het risicobeheer moeten ook de
sociaal-economische factoren onderzocht worden. Men maakt een sterkte/zwakteanalyse,
o.m. een kosten/batenanalyse, regionaal (voor de PTBs) of internationaal (voor
de POPs), waarbij alle belanghebbende partijen betrokken worden. Wanneer er een
vervangproduct bestaat, dient een vergelijkende analyse uitgevoerd te worden.
4.3. Beheersopties om het risico te verminderen, moeten op economische rendabiliteit
worden getoetst en rekening houden met de resultaten van de kosten/batenanalyse.
4.4. De gekozen beheersmaatregelen moeten in verhouding zijn met de ernst van het
risico en in het bijzonder onderscheid maken tussen de hoofd- en bijproducten. In dit
laatste geval zal men met de beste beschikbare technieken (BAT = Best Available
Techniques) rekening houden om de emissies te minimaliseren.
4.5. Het risicobeheer moet naast wettelijke maatregelen ook o.m. vrijwillige
overeenkomsten
voorzien.
4.6. Het beleid van risicobeheer moet een hoge milieukwaliteit nastreven die rekening
houdt met de beschikbare technologie.
4.7. Het beleid van risicobeheer mag liefst niet tot concurrentievervalsing leiden, het moet
met name steunen op doelstellingen i.p.v. op voorgeschreven richtlijnen.
4.8. Voor de uitvoering van dit beleid is een geïntegreerd risicobeheer nodig dat
rekening houdt met de productieprocessen, de emissie, de consumptie en het
reststoffenbeheer.
witboek van chloor – november 2004 9.3-5

Figuur 1: SELECTIE- EN EVALUATIEMETHODEN
Migratie over lange afstand
Halveringstijd in de lucht > 5 dagen en DS <
1000 Pa
of aanwezigheid ver van de bron vastgesteld door
migratie over lange afstand en neerslaan
Persistentie
DS: Dampspanning
JA
DT50 in water > 180 dagen
et/of in bodem > 180-360 dagen
en/of in sediment > 360-720 dagen
Bioaccumulatie
BCF/BAF > 5000
of log Kow > 5
Bepaling toxiciteitsgevaar
JA
JA
Deskundige beoordeling van het potentiële gevaar
Risico-evaluatie
JA
Wetenschappelijke beoordeling van het potentiële
risico
JA
RISICOBEHEER
inbegrepen sterkte/zwakte-analyse
NEEN
NEEN
NEEN
NEEN
NEEN
Stof aangeduid als POP of PTB
geen potentiële POP
geen potentiële POP of PTB
geen onaanvaardbaar risico
witboek van chloor – november 2004 9.3-6

9.4 Bijlage 4: Principles for risk based
decision making (ICCA)
witboek van chloor – november 2004 9.4-1

witboek van chloor – november 2004 9.4-2

witboek van chloor – november 2004 9.4-3

witboek van chloor – november 2004 9.4-4

9.5 Bijlage 5: Hormoonontregeling1 : het
standpunt
van de chemische industrie
• Hormonen vervullen een aantal belangrijke functies in het lichaam. Ze zijn onder andere
essentieel voor de voortplanting. Sinds eeuwen is bekend dat bepaalde kruiden en medicijnen
kunnen inwerken op het hormonale systeem van mens en dier. Fluctuaties in het normale
evenwicht zijn eigenlijk een natuurlijk verschijnsel. Ze kunnen zowel positieve als negatieve
effecten hebben.
• Hormoonontregeling is een aantasting van het endocriene
systeem die een ongecontroleerde
of ongewenste activiteit teweegbrengt, waarvan men de weerslag op de gezondheid niet kent.
• In Europa wordt “hormoonontregelaar” gedefinieerd als “een stof in het leefmilieu die door
interactie met het hormonale systeem een schadelijke effect heeft op de gezondheid van een
intact organisme, of op die van zijn nakomelingen” (Weybridge, 1996).
• Men gaat er van uit dat hormoonontregeling kan worden veroorzaakt door natuurlijke en
synthetische hormonen en mogelijk ook door stoffen gebruikt in landbouw en industrie.
• Op het vlak van de menselijke gezondheid gaat de aandacht in de eerste plaats naar stoffen die
het vrouwelijke geslachtshormoon, het oestrogeen, kunnen imiteren en zodoende de
hormoonbalans ontregelen. Deze stoffen zouden schadelijk kunnen zijn voor de gezondheid
van de mens, in het bijzonder met betrekking tot de voortplanting en de ontwikkeling.
• Bij wilde dieren bestudeert men voornamelijk stoornissen die het voortbestaan van sommige
soorten in gevaar zouden kunnen brengen.
• Tot hiertoe heeft men slechts bij een beperkt aantal scheikundige stoffen een zwakke
oestrogene activiteit vastgesteld.
• Men heeft ook een hormonale activiteit gevonden in stoffen geproduceerd door planten en
schimmels (fyto-oestrogenen en myco-oestrogenen).
• Hormoonontregeling is een mechanisme dat niet noodzakelijk een nadelig effect tot gevolg
heeft.
1 Deze tekst is een aanvulling van het hoofdstukje 5.6 Hormoonontregeling. Het is een vrije vertaling van de
Engelstalige publicatie “Endocrine Disruption - The position of the chemical industry”, uitgegeven door EMSG
(Endocrine Modulators Steering Group), een afdeling van Cefic.
2 Endocriene klieren scheiden rechtstreeks af in het bloed.
witboek van chloor – november 2004 9.5-1
2

• Vooraleer men een scheikundige stof een hormoonontregelaar kan noemen, moet
wetenschappelijk vastgesteld worden dat die stof een schadelijk effect heeft op de gezondheid
van mens of dier.
• Wetgevende maatregelen om bepaalde stoffen toe te laten, te verbieden of te vervangen
moeten gebaseerd zijn op een wetenschappelijk risico-evaluatieproces. Dit proces houdt
rekening met de schadelijke effecten en het blootstellingsgevaar.
• De chemische nijverheid werkt samen met internationale instellingen zoals de OESO om
onderzoeksnormen op te stellen die toelaten het schadelijk effect van mogelijke
hormoonontregelaars te voorzien en te meten.
• Wereldwijd investeert de chemische nijverheid 6,7 miljoen euro over een periode van 3 jaar in
onderzoek m.b.t. hormoonontregeling. Daar bovenop besteden individuele ondernemingen
ieder jaar honderden miljoenen dollars om producten te testen op mogelijke toxische
eigenschappen.
Het standpunt van de chemische industrie
Inleiding
Onze bedoeling is duidelijkheid te verschaffen in het complexe probleem van de
hormoonontregeling en te beschrijven hoe de scheikundige industrie het probleem aanpakt.
Tevens willen wij een bijdrage leveren aan de maatschappelijke discussie hieromtrent en
aanbevelingen formuleren om het probleem bij de overheid aan te kaarten.
Definities
Tijdens
het internationaal congres in Weybridge (1996), georganiseerd door de Europese
Commissie, het Europees Milieubureau, de Wereldgezondheidsorganisatie, de OESO, nationale
overheidsinstellingen van het Verenigd Koninkrijk, Zweden en Nederland, evenals Cefic
en
tof in het leefmilieu die als gevolg van interactie met het hormonale systeem een schadelijke
* en
ECETOC ** werd een definitie overeengekomen die “hormoonontregelaar” omschrijft als "e
s
effect heeft op de gezondheid van een intact organisme, of op die van zijn nakomelingen”.
Uit deze definitie komen twee belangrijke punten naar voor :
1. hormoonontregeling is een mechanisme dat niet noodzakelijk een nadelig effect tot gevolg
heeft. Er moet dus worden nagegaan in hoeverre
dit mechanisme schadelijke gevolgen kan
hebben, b.v. op het gebied van kanker, voortplanting of ontwikkeling.
* de Europese raad van de federaties van de chemische nijverheid
** European Centre for Ecotoxicology and Toxicology of Chemicals
witboek van chloor – november 2004 9.5-2

2. alhoewel er zich potentiële hormoonontregelaars in onze leefomgeving en in onze voeding
bevinden, werd tot op heden slechts bij een beperkt aantal stoffen een zwakke oestrogene
activiteit aangetoond.
Voorgeschiedenis
Hormoonverstorende stoffen zijn niet nieuw voor de wetenschap. Sedert eeuwen kent men ze in
de klassieke geneeskunde en in de kruidengeneeskunde, vooral m.b.t. contraceptie. Men weet
goed hoe het hormonaal systeem werkt. Maar men weet niet in hoeverre de blootstelling aan
scheikundige stoffen het hormonale
systeem van mens of dier kan wijzigen en eventueel
ontregelen.
Op het vlak van de menselijke gezondheid gaat de aandacht eerst en vooral naar
stoffen die het vrouwelijke geslachtshormoon, het oestrogeen, kunnen imiteren (de zgn. pseudo
oestrogenen) en zodoende de hormoonbalans verstoren.
Deze stoffen zouden schadelijk kunnen
zijn voor de gezondheid van de mens, in het bijzonder met betrekking tot de voortplanting en de
ontwikkeling.
Bij
in het wild levende dieren bestudeert men voornamelijk stoornissen die het voortbestaan van
sommige soorten in gevaar zouden kunnen brengen.
Hormoonverstorende stoffen vindt men zowel in natuurlijke als in synthetische producten. In de
voeding vindt men de belangrijkste bronnen van blootstelling aan oestrogenen. Recente gegevens
stellen dat de dagelijks inname van natuurlijke oestrogenen meer dan 1.000 mg/persoon/dag
bereikt, terwijl minder dan 0.001 mg/persoon/dag synthetische
oestrogenen ingenomen worden.
Planten als soja en broccoli bevatten veel oestrogenen en worden wereldwijd aanbevolen voor
hun weldadige invloed op de gezondheid (o.m. tegen kanker).
De anticonceptiepil bevat een grote hoeveelheid pseudo-oestrogenen. Ze wordt bewust
gebruikt
met het doel het hormonale systeem te ontregelen. Vermits de gebruiker dat zelf wenst is er dus
sprake van een positief effect.
Enkele commentatoren
vonden een tendens tot stijging van het aantal kankergevallen en een
vermindering van het sperma en concludeerden dat deze zouden kunnen veroorzaakt zijn door
hormoonontregeling. Tot op heden is er voor deze stelling geen wetenschappelijk bewijs.
De
stijging van het aantal kankergevallen is misschien te wijten aan andere factoren; de betere
opsporingsmethodes of gewoonweg de hogere levensverwachting spelen daarbij een rol.
Anderzijds is er geen enkel bewijs
van verminderde fertiliteit bij de man en, ook als dat zo was,
moet
men zich afvragen wat de invloed is van sociale factoren zoals de moderne levensstijl,
roken of de zich wijzigende eetgewoonten.
Het probleem
Het hoofdprobleem van de hormoonontregeling is de vraag of de blootstelling aan kleine
hoeveelheden chemische stoffen in de lucht, in het water en in de voeding de
witboek van chloor – november 2004 9.5-3

hormonenhuishouding van mensen en dieren zodanig kan beïnvloeden dat er schadelijke effecten
voor de gezondheid uit voortvloeien.
Sommige milieuactivisten en zelfs overheden gaan zover dat zij bepaalde chemische
stoffen of
zelfs
volledige klassen stoffen gewoonweg willen verbieden zolang men geen zekerheid heeft dat
ze onschadelijk zijn. Producenten, verdelers, kleinhandelaars en verbruikers wordt gevraagd
ganse klassen stoffen te mijden op basis van ongegronde vermoedens, eerder dan van bewijzen.
Over de werkelijke effecten, de oorzaken of de mechanismen die er achter zitten
zijn de
meningen
echter zeer verdeeld.
Op blz. 9.5-6 wordt de werkwijze beschreven die door de nijverheid en de overheid wordt
gevolgd voor het opstellen van een risico-evaluatie.
Sommigen dringen er op aan deze methode te vereenvoudigen
en een risicobeheer te volgen
gebaseerd
op regelgevende maatregelen, te nemen op evaluatie van effecten.
Het zal niet verwonderen dat de industrie sceptisch staat tegenover dergelijke vorm van beheer.
In ‘t bijzonder omdat de evaluatie van effecten zoals die wordt voorgesteld, gebaseerd is op
beperkt in vitro-onderzoek. Mocht ontegensprekelijk bewezen zijn dat de hormoonontregelende
eigenschappen van bepaalde chemische stoffen nadelige gevolgen hebben voor mensen, dieren of
planten, dan zal de industrie onmiddellijk actie ondernemen om de risico’s te beperken en zo
nodig
zullen die stoffen uit de handel genomen worden.
Dergelijke beslissing lijkt momenteel voorbarig, omdat men nog steeds niet weet wat men moet
elimineren. Vooraleer dergelijke drastische maatregelen te nemen moet deze materie dan ook
verder uitgediept worden en moeten volgende
cruciale vragen beantwoord worden :
• Hebben synthetische hormoonontregelaars een aantoonbaar effect op het hormonale
systeem van mens of dier ?
• Zo ja, welk blootstellingsniveau moet bereikt worden vooraleer een schadelijk effect
merkbaar wordt ?
• Zijn deze schadelijke effecten omkeerbaar of permanent ?
• Worden deze schadelijke effecten versterkt door andere factoren (levensstijl, roken, stress,
voeding, enz.) en zo ja, in welke mate ?
Slechts
wanneer deze vragen duidelijke beantwoord zijn, kunnen doelgerichte en gepaste
maatregelen
getroffen worden.
Wat doet de chemische industrie ?
Alle ondernemingen uit de chemische sector hebben het "Responsible Care"-programma
ondertekend. Responisble Care is de naam die over de ganse wereld wordt gebruikt voor een
initiatief van de chemische industrie waarbij de verantwoordelijken van de bedrijven zich formeel
verbinden om hun prestaties op het gebied van gezondheid,
milieu en veiligheid voortdurend en
op meetbare wijze te verbeteren.
witboek van chloor – november 2004 9.5-4

In Europa wordt de ontwikkeling en de uitvoering van "Responsible Care" gecoördineerd door
Cefic, de Raad van de Europese chemische nijverheid die de belangen behartigt van de nationale
federaties in 22 Europese landen, evenals van de grote Europese ondernemingen.
Cefic heeft ook de "Endocrine Modulators Steering Group" (EMSG) opgericht om dit specifiek
probleem op te volgen. Deze g roep beschikt over ee n budget van 6,7 miljoen € om gedurende 3
jaar onderzoek te laten uitvoeren en de resultaten ervan
bekend te maken.
Onderzoek
Gezien de vele onzekerheden omtrent de effecten van de hormoonontregeling is er verder
onderzoek nodig vooraleer men een gegronde en betrouwbare evaluatie kan maken van het risico
van blootstelling voor het leven van mens en dier.
EMSG st eunt de onderzoeksprogramma’s die een antwoord moeten geven op volgende vragen :
• is er een effect op het leven van m ens en dier ?
• indien er een effect is, heeft die dan een oorzakelijk verband met het blootstellen aan
industriële
scheikundige stoffen ?
• indien er een oorzakelijk verband bestaat, hoe kan men dan het risico op een bevredigende
manier beheren ?
Om de antwoorden op deze vragen te vinden, startte de chemische nijverheid in 1998
onderzoeksprogramma's in samenwerking
met de Wereldgezondheidsorganisatie, de Europese
Unie, de OESO en andere inte rnationale organisaties. Alle projecten worden geleid door bekende
en onafhankelijke wetenschapsmensen.
Wereldwijd investeert de chemische sector 20 miljoen USD gespreid over een periode van 3 jaar
in onderzoek
m.b.t. hormoonontregeling.
Dit
bedrag komt bov
enop de honderden
miljoenen
d ollars die ieder jaar door individuele
ondernemingen
besteed worden voor testen
van chemische verbindingen op hun toxische eigenschappen. Uiteraard worden enkel die producten op de markt
gebracht die als veilig beschouwd zijn. Vooraleer dit stadium bereikt wordt, zijn er al een groot
aantal stoffen uitgeschakeld omdat
er bij het onderzoek ongewenste effecten voor de gezondheid
en het milieu aangetoond werden.
Testen
Er bestaan op dit ogenblik nog geen algemeen aanvaarde testprotocollen op het vlak van de
hormoonontregeling. De industrie werkt samen met de OESO om deze in de eerstkomende jaren
uit te werken. In de Verenigde Staten zal het EDSTAC (Endocrine Disruptor Screening and
Testing Committee)
een teststrategie voorstellen waarmee in 1999 gestart wordt. Het komt erop
aan
eenvoudige, bruikbare en snelle testmethodes te vinden waarmrr de potentiële schadelijke
effecten op mens en dier kunnen worden voorspeld.
witboek van chloor – november 2004 9.5-5

Werkwijze voor risico-evaluatie
INVENTARISATIE
EVALUATIE VAN EFFECTEN EVALUATIE VAN BLOOTSTELLING
- Identificatie van risico's - Evaluatie van blootstelling van mensen arbei-
ders, consumenten, via de leefomgeving
- Evaluatie van de dosis (concentra- - Evaluatie van blootstelling van het milieu
tie) - respons (effect)
(water, bodem, lucht)
OMSCHRIJVING RISICO
GEZONDHEID VAN DE MENS MILIEU
Evaluatie van de gegevens over de effecten & vergelijking met de gegevens over blootstelling
Geen direct
Onzekerheid: Onzekerheid:
probleem Bepaal verdere
informatiebe-
hoeften van de
producenten
RESULTATEN VAN DE RISICO-EVALUATIE
Een of meerdere besluiten/resultaten
Bepaal verdere
informatiebe-
hoeften en zoek
een oplossing
Onzekerheid:
Start
onmiddellijk
met een
risicoverminde
ring
Behoefte
aan meer
informatie
en/of
testen
Geen directe
behoefte aan
meer
informatie
en/of testen
NIEUWE STOFFEN BESTAANDE STOFFEN
RISICOBEHEER
witboek van chloor – november 2004 9.5-6
Beperking
van de
toepassin
gen

Risico-evaluatie
Risico-evaluatie is een wetenschappelijke methode om de schadelijke effecten te evalueren van
een stof, een activiteit, een levenswijze of van een natuurlijk verschijnsel.
De evaluatie van risico's
voor de gezondheid van de leefomgeving combineert de gegevens over
de hoeveelheid van een
stof waaraan mensen of dieren blootgesteld zijn met de toxiciteit van
deze stof, om dan vast te stellen onder welke omstandigheden een nadelig effect zou kunnen
optreden.
We onderscheiden 4 stadia :
Inventarisatie
Om met het risico-evaluatieproces te kunnen starten moet men voor de stoffen die mogelijk
schade kunnen toebrengen aan het milieu, alle relevante gegevens samenbrengen: productie,
gebruik, fysische, chemische, (eco)toxische en blootstellingsgegevens, enz.
Evaluatie van de effecten
De evaluatie van de effecten of de toxiciteit, meet welke hoeveelheid van de stof hoeveel schade
veroorzaakt. Men onderscheidt:
* risico-identificatie: identificatie van de schadelijke gevolgen die een stof kan veroorzaken;
* evaluatie van de dosis (concentratie) - respons (effect): vaststellen van de verhouding tussen het
niveau van blootstelling aan een bepaalde stof en de belangrijkheid van het effect.
Evaluatie van de blootstelling
Vaststellen van de concentratie/ de dosissen waaraan menselijke populaties (bv. arbeiders,
consumenten: indirect via de leefomgeving) of componenten van het milieu (water, bodem, lucht)
blootgesteld worden.
Omschrijving van het risico
Inschatten van de incidentie en de belangrijkheid van de kans op schadelijke effecten die kunnen
voorkomen bij een menselijke populatie of een component van het milieu ten gevolge van een
effectieve of voorzienbare blootstelling aan een bepaalde stof. De risico-evaluatie kan hierin
begrepen zijn, d.w.z. het kwantificeren van deze waarschijnlijkheid.
Risicobeheer
Risicobeheer is een poging om door vorming en reglementering het risico te verminderen.
Risicobeheerders gebruiken de resultaten van de risico-evaluatie te samen met economische,
sociale en wettelijke overwegingen om diè maatregelen te nemen die nodig zijn om op een
veilige manier en met een aanvaardbaar risico, chemische stoffen te produceren en te gebruiken.
witboek van chloor – november 2004 9.5-7

Voor meer informatie
over dit onderwerp :
Cefic-EMSG (Endocrine Modulators Steering Group)
E. Van Nieuwenhuyselaan
4, bus 1
B-1060
BRUSSEL
32 2 676 73 08
Fax
32 2 767 73 59
e-mail:
mail@Cefic.be
http://www.Cefic.org/lri
witboek van chloor – november 2004 9.5-8

9.6 Bijlage 6: Pseudo-oestrogenen
Samenvatting
• Epidemiologische statistieken wijzen op een toename van borst-, baarmoeder-, teelbal- en
prostaatkanker. Andere studies duiden op een geleidelijke vermindering van de kwantiteit en
de kwaliteit van het mannelijk sperma. In de natuur worden bij bepaalde soorten reptielen,
vogels en vissen een verlaagde vruchtbaarheid en een vervrouwelijking van de
mannetjesdieren vastgesteld.
• Onlangs werd een hypothese naar voren gebracht als zouden
al die verschijnselen een
gemeenschappelijke milieugebonden oorzaak hebben. Daarbij wordt de rol van de
zogenaamde pseudo-oestrogenen onderstreept . Die worden zo genoemd, omdat ze de werking
van natuurlijke oestrogene hormonen kunnen nabootsen. Oestrogene hormonen, die door het
organisme van de mens en van de meeste diersoorten van beide geslachten afgescheiden
worden, spelen een essentiële rol bij de voortplanting. Ze komen tussen in verschillende
stadia: bij de mannen vooral tijdens het foetale leven voor het geslachtsonderscheid; bij de
vrouwen tijdens de puberteit voor de vervrouwelijking en later voor het regelen van de cyclus
en tijdens de zwangerschap. Hormonale onevenwichten, mogelijkerwijze veroorzaakt door het
blootstellen van mens of dier aan een overdadige oestrogenenwerking, zouden dus theoretisch
een risicofactor kunnen uitmaken bij de verschillende storingen in de voortplanting. De
hypothese van een oestrogenenoorzaak lijkt dus logisch.
• De mogelijke rol van de door de menselijke activiteit in het milieu verspreide chemische
stoffen blijft evenwel een hypothese naast vele andere. Toch moet deze hypothese onderzocht
worden omdat sommige stoffen, met sterk verschillende chemische structuren, een
experimenteel erkend oestrogeenpotentieel bezitten (PCB, DDT, geëthoxyleerde alkylfenolen,
bisfenol A, weekmakende ftalaten, styreen, …). Bovendien moet gezegd worden dat het
merendeel van de door de mens vervaardigde producten nooit systematisch op het bestaan van
dergelijke eigenschappen onderzocht werden.
• Het verifiëren van dergelijke hypothese, o.m. op epidemiologisch vlak en het vinden van echte
oorzakelijke factoren, zullen lang en delicaat zijn omwille van het groot aantal blootstellingen
en mogelijke oorzaken. Deze bezorgdheid die in de loop van de jaren negentig steeds meer
aandacht kreeg in de media, zal dus waarschijnlijk nog verscheidene jaren het onderwerp van
discussies uitmaken.
• De thans beschikbare gegevens over de ongewenste werking van sommige pseudooestrogenen
in het milieu met betrekking tot de voortplanting van wilde diersoorten lijken
goed onderbouwd. De gegevens over de gezondheid van de mens daarentegen schijnen
onzeker, fragmentarisch of twijfelachtig.
witboek van chloor – november 2004 9.6-1

• De stoffen met pseudo-oestrogene eigenschappen vindt men zowel onder de door de mens
vervaardigde producten als onder de natuurlijk geproduceerde stoffen. Deze laatste noemt men
fyto-oestrogenen, omdat ze deel uitmaken van het plantenrijk.
• Tot nog toe werd slechts een zeer klein aantal synthetische scheikundige stoffen rechtstreeks
op hun oestrogeenpotentieel onderzocht. Men is nu volop bezig met het ontwikkelen van
methoden voor het systematisch onderzoek naar oestrogene eigenschappen, o.m. tests om het
snel sorteren mogelijk te maken, wat nodig is omdat er zoveel producten moeten bestudeerd
worden. Het is zo goed als zeker dat het systematisch verifiëren van het oestrogeenpotentieel
in de toekomst zal toegevoegd worden aan de lijst van reglementair verplichte toxicologische
testen die alle scheikundige producten moeten ondergaan.
• Zowel in Europa als in de Verenigde Staten en Japan, spant de chemische nijverheid zich in
om de werkzaamheden die de vele hypothesen verifiëren, te volgen en/of op te starten; mee te
werken aan de uitwerking en het valideren van de opsporingstesten; haar antwoorden op de
terechte vragen van klanten, van de overheid en van het publiek te coördineren.
INLEIDING
Oestrogene hormonen worden door vele diersoorten en door de mens afgescheiden. Ze zijn
essentieel
voor het onderscheid in de geslachten en de voortplanting, vooral voor het vrouwelijk
geslacht. De regeling van het oestrogeen hormonaal systeem is complex, zodat er vele
ontregelingsmogelijkheden zijn. Deze kunnen
leiden tot zeer verschillende pathologische
verschijnselen
die zowel op het mannelijk als op het vrouwelijk geslacht betrekking hebben.
Korte tijd geleden maakten sommige publicaties gewag van " de oestrogenenhypothese". Deze
stelt dat het mogelijk is dat bepaalde in het milieu aanwezige en door de industriële activiteit
ontstane chemische bestanddelen, de activiteit van natuurlijke oestrogene hormonen kunnen
"nabootsen". Dit zou leiden tot ongewenste effecten zoals vermindering van de vruchtbaarheid,
vervrouwelijking van de mannen, teelbalkanker, borstkanker, enz.
Zowel organische chloorhoudende als niet-chloorhoudende verbindingen, zoals geëthyloxeerde
alkylfenolen, bisfenol A, ftalaten, en andere... worden hiervoor met de vinger gewezen.
De wetenschappelijke wereld blijft zeer voorzichtig over de oestrogenenhypothese en haar
werkelijke gevolgen voor de voortplanting. De zaak heeft in de media echter een groeiende
belangstelling gekregen, omdat al wat in verband staat met voortplanting zeer gevoelig ligt. Ook
hebben meerdere drukkingsgroepen opgeroepen om, in toepassing van het voorzorgsbeginsel, de
betrokken producten te weren.
witboek van chloor – november 2004 9.6-2

Dit hoofdstuk wil het probleem ondubbelzinnig formuleren, de huidige stand van zaken duidelijk
maken en praktische gevolgen voor de toekomst onder ogen nemen.
1. Definities / beginselen van fysiopathologie
1. 1. Oestrogene hormonen
Oe eleid van
cholesterol. Ze vertonen de algemene cyclopentanofenanthrene structuur van de steroïden. Ze
nnelijke
ezens 2 strogene hormonen
.
1 zijn samenstellingen, scheikundig verwant met en afg
worden door het organisme van de mens en van een aantal andere levende wezens
gesynthetiseerd en afgescheiden, veelal door vrouwelijke, maar soms ook door ma
w
Hun belangrijkste fysiologische werking ligt op het genitale vlak 3 :
tijdens het foetale leven en de kindertijd bepalen de oestrogenen het geslacht, in samenwerking
met de mannelijke hormonen ("androgenen" genoemd - hormonen die door beide geslachten
geproduceerd worden). Het verschil in geslacht wordt in feite bepaald door de verhouding
oestrogenen/androgenen.
Tijdens de puberteit verhoogt plots de verhouding
oestrogenen bij het meisje en zorgt voor de
ontwikkeling van de baarmoeder, de eileiders, de vagina, de borsten en de vrouwelijke
morfologie in het algemeen.
Daarna, en zolang de volledige vrouwelijke genitale activiteit duurt, dragen de oestrogenen er
toe bij om de menstruele cyclus te regelen.
Tijdens de zwangerschap tenslotte wordt de afscheiding van
oestrogenen sterk verhoogd,
waardoor
de baarmoeder en de borsten zich fel ontwikkelen.
1
De oestrogene hormonen veroorzaken de oestrus, d.w. z.
bij de dieren de periode
van loopsheid, bij de
vrouw de eicelrijping.
2
De belangrijkste oestrogene hormonen, ook follikelachtige hormonen genoemd, zijn in afnemende
volgorde het oestradiol, het oestron, het oestriol en het 16-alfa
hydroxy oestron. Hun biosynthese gebeurt voor
beide geslachten in de volgorde: cholesterol - progesteron - androgenen - oestrogenen. De oestrogen,
vrouwelijke hormonen, worden dus door het organisme gevormd op basis van androgenen,
mannelijke
hormonen (vooral testosteron e n androsteron), die op hun beurt voortkomen van progesteron, een hormoon dat
onmisbaar is voor de zwangerschap van de vrouw. Deze synthesen worden verwezenlijkt
door de eierstokken,
de teelballen, de moederkoek en de bijnieren. De afgescheiden oestrogenen hebben slechts een korte
levensduur in het organisme. Ze worden door de lever omgezet en met de urine verwijderd.
3
Tijdens de prenatale fase is de verhouding tussen oestrogene en androgene
hormonen bij de foetus
bepalend voor het geslachtsonderscheid en later voor de goede ontwikkeling van de geslachtsorganen. Bij de
mannelijke foetus controleert ze o.m. de vorming van Sertoli-cellen in de teelballen. Van deze Sertoli-cellen
hangt later de geslachtsontwikke ling af (o.m. de uitzakking van de teelballen)
en ook de
spermatozoïdenproductie tijdens de volwassenheid.
De oestrogenen hebben tevens een fysiologische werking op de huid, op de bloedvaten en op diverse
metabolismen (koolhydraten, vetten, eiwitten, mineralen).
witboek van chloor – november 2004 9.6-3

Wat de pathologische werking betreft:
• kan de oestrogene hypersecretie of overmatige blootstelling aan stoffen met oestrogene
eigenschappen bij volwassen mannen tot een vervrouwelijking leiden;
• kan een te hoge verhouding oestrogenen/androgenen bij de mannelijke foetus een afwijking
teweegbrengen van het geslachtsonderscheid en later storingen van de geslachtsrijping (geen
uitzakking van de teelballen, vertraagde rijpheid,...) en verminderde vruchtbaarheid;
• kan een overmatige oestrogene activiteit, naast het verstoren van de ovariële cyclus, bij de
vrouw ook verantwoordelijk zijn voor borstklier- en baarmoederkanker.
De regeling door het organisme van de afscheiding van oestrogenen is complex en hangt,
zoals het geheel van de geslachtsfuncties, af van de neuro-hypofysaire controle 4 .
1.2. Synthetische oestrogenen
Deze samenstellingen met zeer sterke oestrogene werking werden ontwikkeld voor
behandelingen waarbij de natuurlijke oestrogene hormonen worden vervangen. Sommige hebben
een chemische structuur van het steroïde type maar de meeste zijn niet-steroïde. De oudste zijn
afgeleid
van stilbeen, o.m. het bekende DES (diethylstilbestrol). Deze producten werden gebruikt
bij storingen in de genitale ontwikkeling van de vrouw, tekortkomingen en storingen van de
cyclus en andere aandoeningen. Vele voorbehoedsmiddelen hebben oestrogene eigenschappen.
_________________________________
4 Regulering van de oestrogene hormonen.
De afscheiding van oestrogene hormonen wordt mogelijk gemaakt door de voortdurende stimulering op afstand van de
"stimulines" (het FSH - folliculine stimuline hormone, en het LH - luteinising hormone). Deze stimulines zijn ook hormonen. Ze
worden permanent in het bloed afgescheiden door de hypofyse, een klier die onderaan de hersenen zit. De productie van FSH
en LH is maar mogelijk dankzij stimulerende factoren (Releasing factors) die op hun beurt door de hypothalamus afgescheiden
worden, een zenuwcentrum dat zich juist boven de hypofyse bevindt. De hypothalamus/hypofyse-as ondergaat op zijn beurt een
"retroactieve" controle afhankelijk van het oestrogenengehalte in het bloed.
-
HYPOTHALAMUS
(releasing factors)
stim uleren afscheidingen van de hypofyse
HYPOFYSE
(afscheiding in het bloed van gonadostimulines hormonen)
FSH en LH
stim uleren de afscheidingen door de geslachtsklieren
GESLACHTSKLIEREN
( afscheiding in het bloed van geslachtshormonen
waaronder OESTROGENEN)
witboek van chloor – november 2004 9.6-4
+
+

1.3. Pseudo-oestrogenen
In sommige stoffen kan een oestrogeenpotentieel voorkomen zonder dat ze gericht zijn op een
oestrogene therapie. Ze hebben de eigenschap bepaalde werkingen te vertonen gelijkend op die
van natuurlijke oestrogenen (omwille van dit nabootsingseffect worden ze "pseudo-oestrogenen"
genoemd). Men vindt er zowel synthetische als natuurlijke vormen in en ze behoren tot sterk
uiteenlopende chemische structuren (zie verder). Toch moet worden vermeld dat vergelijkende
cijfergegevens
aantonen dat het oestrogeenpotentieel van deze stoffen zeer klein is: in orde van
grootte
zelfs veel kleiner dan het oestrogeenpotentieel van de natuurlijke hormonen.
1.4. Hormoonontregelaars (zie ook hoofdstuk 5.6)
De benaming hormoonontregelaars wordt soms gebruikt als synoniem voor pseudo-oestrogenen,
hoewel de betekenis verschillend is. Letterlijk betekent het "destabilisator van de hormonale
afscheidingen van de endocriene klieren"
(= klieren die hun afscheiding rechtstreeks in het bloed
brengen).
De term duidt aan dat het om alle endocriene klieren gaat en niet alleen om degene die
oestrogenen afscheiden. Hij is wel precieser omdat
het woord "ontregelaar" duidt op een
onevenwicht
in de hormonale activiteit.
witboek van chloor – november 2004 9.6-5

1.5. Werkingsmechanisme / Receptoren
Men neemt aan dat oestrogenen hun effecten uitoefenen door
in te werken op bijzondere cel-
"receptoren".
Het verankeren van de hormonale molecule op deze receptoren zet opeenvolgende
fenomenen in bew eging die sommige elementen van het genetisch materiaal (DNA) activeren.
Hierdoor wordt het celmechanisme nodig voor de synthese van bijzondere eiwitten, op gang
gebracht. Deze proteïnes leiden tot aanpassing van de cel aan de oorspronkelijke hormonale
stimulatie 5 .
De pseudo-oestrogenen en de synthetische oestrogenen zouden zich eveneens in zekere mate
op
deze receptoren kunnen verankeren. Het feit dat moleculen van sterk uiteenlopende chemische
structuur oestrogene werkingen kunnen veroorzaken, wijst erop dat oestrogene receptoren een
vrij wijde specificiteit hebben. Wat inhoudt dat vele nog niet bestudeerde moleculen een
oestrogeenpotentieel
kunnen bezitten.
5 Volgorde van de hormonale werking op het vlak van de cel:
GESLACHTSKLIEREN
(oestrogenen/pseudo-oestrogenen)
BIJZONDERE CELRECEPTOR
(hormoon/receptor geheel)
BIJZONDERE GENENACTIVERING
(productie bijzondere boodschapper
- RNA)
BIJZONDERE EIWITSYNTHESE
(aangepaste celbouw)
1. De hormonenmolecule verankert zich op een bijzondere celreceptor van het hormoon om een hormoon/receptor geheel te
vormen;
2. Dit geheel gaat zich op zijn beurt vastzetten op een specifiek veld van het genetisch materiaal in de kern van de cel (dit
genetisch materiaal is DNA - desoxyribonucleïnezuur - drager van erfelijke kenmerken van de cel, gedragen door de genen
die op de chromosomen zijn verzameld). Hierdoor ontstaat
een activering van een of meerdere welbepaalde genen;
3. De geactiveerde genen starten dan met de productie van een "boodschapper"-molecule ribonucleïne-zuur (RNA),
"boodschapper-RNA" genoemd;
4. Dit boodschapper-RNA wordt ingebracht in een intracellulaire vloeistof met een bijzondere boodschap die overeenstemt
met
de synthese van een bepaald eiwit. Deze boodschap (gekopieerd van de genetische code van het DNA) toont aan het
celmechanisme de juiste manier om de aminozuren samen te voegen die het te synthetiseren eiwit uitmaken evenals de te
vervaardigen hoeveelheid;
5. Het aldus door de cel gesynthetiseerde eiwit brengt het antwoord van de aangepaste cel op de oorspronkelijke
stimulatie
van de receptor door het hormoon. Het optellen van de antwoorden van alle gestimuleerde cellen vormt het definitieve
antwoord van het ganse organisme op het hormoon (bv. de rijping van een eicel).
witboek van chloor – november 2004 9.6-6

2. Belangrijkste ongewenste effecten van
oestrogenen
2.1. Borstkanker
In de meeste landen vertoont het percentage borstkankers bij vrouwen een constante stijging met
ongeveer 1% per jaar sinds de jaren '50 (+37% op 20 jaar). Het verhoogt bijna gelijklopend met
de leeftijd en wordt heel gewoon boven 50 jaar, zodat voor 1 op 8 blanke Amerikaanse vrouwen
de kans bestaat dat zij in hun leven borstkanker krijgen.
Dit zijn betrouwbare statistieken die door de wetenschappelijke wereld algemeen aanvaard
worden. De hoofdschuldige voor
de ontwikkeling van borstkanker schijnt de totale dosis
oestrogene blootstelling te zijn. Die is, theoretisch, de resultante van de werking van oestrogenen
geproduceerd door zowel het organisme als door externe bronnen (therapeutisch, milieu, … ?).
2.2. Teelbalkanker
Teelbalkanker komt sinds enkele decennia in vele landen geleidelijk
aan meer voor (de gevallen
met fatale afloop verminderen echter dankzij de vooruitgang van de therapie). Ook hier wordt
de
groei van het aantal gevallen door de wetenschap
erkend.
Bij
teelbalkanker is de relatie met de oestrogenen niet formeel vastgelegd en worden ook andere
risicofactoren vermeld (o.m. het dragen van spannende broeken
die de organen samendrukken).
Eén van de belangrijkste risicofactoren blijkt echter het uitblijven van de uitzakking (dat de
laatste decennia eveneens veel meer voorkomt). Dit verschijnsel zou verband houden met een
overmatige blootstelling aan oestrogenen, vooral tijdens de foetale periode.
2.3. Mannelijke vruchtbaarheid
Een totaalstudie ("meta-analyse") waarin meerdere epidemiologische onderzoeken over de
menselijke vruchtbaarheid zijn opgenomen, evenals verscheidene studies die recent in Europese
spermabanken gevoerd werden, leidden tot het besluit dat de hoeveelheid en de kwaliteit
van de
spermatozoïden de laatste 50 jaar geleidelijk verminderd is. Over de interpretatie van deze
resultaten bestaat geen eensgezindheid. Een deel van de wetenschappelijke
wereld denkt dat in de
epidemiologische
gegevens heel wat scheeftrekkingen zitten. Volgens sommige artikels zou er
eerder een stagnatie of een verhoging van de kwaliteit van het sperma zijn!
2.4. Vervrouwelijking
Onlangs
heeft men ontdekt dat bij sommige diersoorten een achteruitgang is waar te nemen in de
mannelijke geslachtskenmerken. Dat is o.m. het geval voor alligators die leven in een klein meer
in Florida dat bezoedeld is door een verdelgingsmiddel gelijkend op DDT. Een groot aantal
mannetjes heeft een zeer kleine penis en bijna geen enkel produceert nog testosteron (mannelijk
teelbalhormoon).
Men heeft ook vastgesteld dat mannetjesvissen, geplaatst in de lozingsstroom
van zuiveringsstations, plots grote hoeveelheden vitellogenine produceren, een eiwit dat
normaliter door de vrouwtjes wordt geproduceerd om de eieren aan te maken.
witboek van chloor – november 2004 9.6-7

3. Hypothesen over de oorzaken van deze
ongewenste effecten
3.1. Meer borstkankers bij vrouwen
De belangrijkste risicofactor is de leeftijd. Borstkanker komt vaker voor bij vrouwen met vroege
menstruatie of late menopause, bij kinderloze vrouwen of bij late zwangerschap en bij vrouwen
die zeer vroeg en langdurig voorbehoedsmiddelen
gebruikt hebben of die een hormonale
substitutiebehandeling
op lange termijn gevolgd hebben.
In ieder geval gaat het om een hormonaal onevenwicht waarin men een overmatige
oestrogenenactiviteit
vaststelt.
In enkele beperkte epidemiologische studies gepubliceerd in de periode 1992-94 werd de
hypothese over de rol van DDT (in werkelijkheid over zijn metaboliet DDE) en misschien van
PCB's naar voren geschoven. Latere, meer omvangrijke studies hebben echter aangetoond dat
vrouwen met borstkanker in hun organisme geen hogere concentraties van organische
chloorhoudende verbindingen hebben dan andere vrouwen.
Voorts
moet nog aangestipt worden dat een overmaat van oestrogenen ook een erkende
risicofactor is voor baarmoedertumoren.
3.2. Meer teelbalkanker
De grootste risicofactor is het wegblijven van de baluitzakking. Men weet dat dit verschijnsel
rechtstreeks afhangt van de Sertoli-cellen waarvan het oorspronkelijk aantal en de ontwikkeling
tot de puberteit gecontroleerd worden door de verhouding androgenen/oestrogenen. In het
embryonale stadium en tijdens de kindertijd is een overmatig oestrogene activiteit een potentiële
oorzaak
van teelbalkanker tijdens de volwassenheid.
Hoewel er geen epidemiologische studie bestaat die de band aantoont tussen het blootstellen aan
een product met een bepaald oestrogeenpotentieel
en de toename van teelbalkanker, werd de
algemene
hypothese over de rol van pseudo- en synthetische oestrogenen geopperd.
Tenslotte dient erop gewezen
dat een teveel aan oestrogenen ook als risicofactor beschouwd
wordt voor prostaatkanker, die eveneens steeds frequenter voorkomt.
3.3. Daling van hoeveelheid en kwaliteit van de menselijke
spermatozoïden en vervrouwelijking van diersoorten in
het milieu
Zoals in hogergenoemd geval spelen ook hier de Sertoli-cellen de hoofdrol. Het teveel aan
oestrogenen, vooral in het foetale stadium en in de pre-puberteit, is een mogelijke oorzaak van de
daling van het aantal en de kwaliteit van de spermatozoïden tijdens de genitale activiteit van de
man.
Hormonale
systemen van diersoorten die vervrouwelijkingsverschijnselen vertoonden, hebben
voldoende analogie met de mens om te kunnen stellen dat overmatige oestrogene activiteit een
mogelijke oorzaak kan zijn.
witboek van chloor – november 2004 9.6-8

Wat de mens betreft, is er tot nog toe geen epidemiologisch onderzoek gedaan dat een verband
kan leggen tussen die verschijnselen en een stof in het milieu met oestrogeenpotentieel. De
hypothese van een oorzakelijk verband met deze stoffen steunt dus op die enkele waarnemingen
die
een band hebben gelegd tussen de vervrouwelijking van mannetjesdieren in het milieu en de
aanwezigheid van reeds gekende pseudo-oestrogenen (sommige organische chloorhoudende
gewasbeschermingsmiddelen) of waarvan het oestrogeenpotentieel na deze
waarnemingen is
gebleken
(nonylfenol en nonylfenoletoxylaat).
4. Om welke producten gaat het ?
Op
het vlak van het werkingsmechanisme lijkt de hypothese over de rol van het overmatige
blootstellen aan oestrogene activiteit coherent. In al de hierboven aangehaalde ziektebeelden
zitten echter vele risicofactoren. In elk van de gevallen kunnen andere hypothesen aangehaald
worden, die bv. te maken hebben met de evolutie van de levenswijze (tabak, alcohol,
voorbehoedsmiddelen...), of gewoon met de voeding.
Om
de pseudo-oestrogenen uit het milieu verantwoordelijk te stellen, moet aan meerdere
voorwaarden voldaan worden. De intrinsieke oestrogene eigenschappen van de producten alsook
het blootstellingsniveau van mens of diersoorten eraan, moeten belangrijk genoeg zijn.
Daarenboven zou nog moeten vastgesteld worden vanaf welk niveau het teveel aan oestrogene
activiteiten schadelijke gevolgen kan hebben. Er bestaat namelijk een tamelijk hoog basisniveau
dat
nodig is voor de fysiologische rol van de natuurlijke oestrogenen, een niveau dat sterk varieert
tijdens de verschillende fasen van de genitale groei, de geslachtscyclus of de zwangerschap.
Van een vrij groot
aantal stoffen weet men reeds dat ze oestrogene eigenschappen bezitten. Bij
wijze
van voorbeeld citeren we:
Natuurlijke stoffen:
• flavonoïden (geproduceerd door voedingsplanten als kool, broccoli, …);
• zearalenone en zearalenol (geproduceerd door paddestoelen);
• coumestrol, daidzeïne, equol (geproduceerd door planten als soja, …).
Stoffen van menselijke oorsprong:
• Farmacie: synthetische oestrogenen van steroïden of verwante moleculen;
• Gewasbeschermingsmiddelen: chlordecone, methoxychlor, hydroxycordene, HCH, DDT
(DDO en DDE);
• Chemie: PCB, alkylfenolen, geëthoxyleerde alkylfenolen, bisfenol A, ftalaten, butylhydroxyanisol
(BHA), styreen (oligomeren).
Sommige synthetische en natuurlijke stoffen hebben anti-oestrogene eigenschappen: dioxine,
sommige flavonoïden en isoflavonoïden, indolocarbazol van kool, enz. Om de zaak nog wat
ingewikkelder te maken zijn vele van deze moleculen zowel pseudo-oestrogeen als anti-
witboek van chloor – november 2004 9.6-9

oestrogeen, afhankelijk van hoe ze werden bestudeerd ! Wat dioxine betreft, zouden de toxische
gevolgen voor het mannelijk voortplantingsorganisme te wijten kunnen zijn aan een mechanisme
dat losstaat van zijn oestrogene of anti-oestrogene eigenschappen (anti-androgeen effect ?).
Het is te voorzien dat verder onderzoek vele andere producten verantwoordelijk zal stellen door
het feit dat de oestrogene celreceptoren een wijde specificiteit bezitten.
5. Experimenteel onderzoek van de pseudo
oestrogene eigenschappen van chemische
producten
De hypothesen over de rol van pseudo-oestrogenen uit het milieu zijn broos en steunen niet op
onweerlegbare
bewijzen. Dit betekent niet dat het probleem zomaar terzijde kan geschoven
worden. Er zijn om te beginnen, op wetenschappelijk vlak, de banden tussen de overmatige
oestrogene
activiteit en de hogergenoemde ongewenste effecten op de gezondheid die heel
logisch zijn. En voorts is er de weerklank die deze uitermate gevoelige materie in de media vindt.
Gezien
de verscheidenheid van de mogelijke fysiopathologische gevolgen van de oestrogenen, de
complexiteit
van deze hormonenregeling en de geringe specificiteit van de actieve chemische
structuren, kan men er zich overigens aan verwachten dat een
tamelijk groot aantal uiteenlopende
chemische stoffen intrinsiek een oestrogeen kenmerk vertonen.
Het
blijkt dus belangrijk na te gaan of de producten die wij vervaardigen en die in het milieu
terug te vinden zijn dergelijke eigenschappen bezitten, alsook hun oestrogeenpotentieel te
quantificeren.
Noch voor nieuwe, noch voor bestaande chemische producten werden tot hiertoe toxicologische
testen opgemaakt die specifiek en rechtstreeks de oestrogene activiteit onderzoeken. De
bestaande basistesten
zijn trouwens niet geschikt voor een rechtstreekse detectie ervan. Alleen
toxiciteitstesten
op de voortplanting kunnen, in gunstige omstandigheden, onrechtstreeks een
oestrogeenpotentieel doen
vermoeden als dit groot genoeg is. Dit zijn echter moeilijke en
langdurige onderzoeken: ze kunnen dus maar voor een beperkt aantal producten uitgevoerd
wo rden. In principe moeten moleculen met een hoog oestrogeenpotentieel gevonden worden als
ze bestudeerd werden in het kader van geneesmiddelen, gewasbeschermingsmiddelen of als
voedseladditieven.
Het is veel minder zeker voor industrieel scheikundige producten of wanneer
het oestrogeenpotentieel middelmatig of zwak is. Er is dus een nood aan passende tests.
Door het grote aantal te onderzoeken producten moet er noodzakelijkerwijze gezocht worden
naar een snelle en eenvoudige methode (screening). Een bijkomende test op het dier in zijn
geheel ter bevestiging schijnt eveneens onmisbaar in de mate dat de screening onvoldoende
specificiteit zou hebben. Ook zou dit onderzoek zowel de gezondheid van de mens als die van de
representatieve soorten van het dierlijk leven in het milieu op het oog moeten hebben. Daarna
witboek van chloor – november 2004 9.6-10

zullen deze testen ernstig gevalideerd
moeten worden, vooraleer ze als routine-onderzoek kunnen
aanvaard
worden. Studies over de relatie tussen structuur en activiteit (QSAR) schijnen, in de
huidige staat van de wetenschap, weinig hulp te kunnen bieden.
De eerste tests worden stilaan bekendgemaakt. Zo stelt Ana Soto in de USA een in vitro test
voor
op de cultuur van borstkankercellen van menselijke oorsprong (MCF7-cellen). Deze cellen
ver menigvuldigen zich wanneer ze in een oestrogeen milieu geplaatst worden. De test is gevoelig
gebleken
voor een tamelijk breed gamma pseudo-oestrogenen (chloorhoudende
gewasbeschermingsmiddelen,
PCB's, alkylfenolen en fyto-oestrogenen).
Als screening werd een andere benadering voorgesteld: onderzoek van het stimuleren van de
genenexpressie
die een eiwitsynthese voortbrengt, bv. vitellogenine-synthese op cultuur van
forellenlevercellen
6.
Maatregelen door de sector genomen
In EUROPA :
• Cefic: de groep "Endocrine Modulators Steering Group" die de reeds bestaande activiteiten
groepeert van Euro Chlor met zijn
"Working Group Public Health" (mannelijke voortplanting,
dioxine, borstkanker) en zijn "Working Group Ecotoxicity wild life" (oestrogenen en
dieren in
het wild, methoden om de oestrogeenwerking te testen).
• ECETOC: groepeert de "Environmental Oestrogen Liaison Group" (toezicht op de evolutie
van deze onderwerpen, coördinatie met andere internationale groepen) en de 4 Task Forces
over "Oestrogenic Effects in the Environment" (oestrogeenwerking en ongewenste effecten
voor mensen en dieren in de natuur, methoden om de oestrogeenwerking te testen)
In de USA:
• CCC (Chlorine Chemistry Council) Dioxine Work Group
• CCC Women's Health Issues Work Group (borstkanker)
• enz., ...
Op WERELDVLAK:
• IGCCA (International Group of Chlorinated Chemicals Associations): groepeert en
coördineert activiteiten
in de USA, Japan en Europa (mannelijke voortplanting, dioxine,
oestrogenenwerking en leven in het wild, methoden om de oestrogenenwerking te testen).
witboek van chloor – november 2004 9.6-11

7. Besluiten
1. Een overmatig oestrogene activiteit, van welke oorsprong ook, is een algemeen erkend
toxisch
mechanisme t.o.v. de voortplantingssfeer voor beide geslachten. Het is belangrijk de potentiële
invloed van dit hormonaal onevenwicht op de gezondheid van mens en dier te kennen.
2. Bewezen epidemiologische feiten zoals de toenam e van teelbal- en prostaatkanker bij
mannen,
borst- en baarmoederkanker bij vrouwen alsook de achteruitgang van de mannelijke
geslachtsactiviteit
bij sommige wilde dierensoorten in de natuur, zijn coherent met
de
hypothese van het blootstellen aan een
overmatige oestrogene activiteit.
3. Onderzoek naar de ju istheid van deze hypothese en het ontdekken van de juiste oorzaken
zal
moeilijk en van lange duur zijn. Dit onderwerp, dat hoe langer hoe meer media-aandacht krijgt, zal dus waarschijnlijk nog verscheidene jaren onderwerp van discuss ie zijn.
4. De mogelijke rol van scheikundige stoffen
die door de menselijke activiteit in de natuur
worden verspreid,
is slechts één van de mogelijke hypothesen. Deze hypothese kan op dit
ogenb lik niet terzijde geschoven worden omdat sommige stoffen,
die tot zeer uiteenlopende
chemische structuren behoren, een erkend oestrogeenpotentieel bezitten. Bovendien werd,
voor de meeste
door de mens vervaardigde producten, nooit systematisch onderzoek gevoerd
naar dergelijke
eigenschappen.
5. De thans beschikbare gegevens over de ongewenste effecten van sommige pseudo-
oestrogenen op de voortplanting v an diersoorten lijken betrouwbaar.
Wat de gezondheid van
de mens betreft, zijn die gegevens echter onzeker, fragmentair of twijfelachtig.
6. Tot hiertoe werd slechts een zeer klein aantal synthetische chemische
stoffen rechtstreeks
onderzoch t op hun oestrogeenpotentieel. Methoden om de oestrogene eigenschappen
systematisch te detecte ren worden thans ontwikkeld. In de toekomst
zullen deze methoden
quasi zeker toegevoegd worden aan de bestaande reglementaire toxicologische tests
die gelden
voor scheikundige
producten.
7. De chemische
nijverheid organiseert zich nu op internationaal vlak:
- om de werkzaamheden
die de diverse hypothesen verifiëren, te volgen en/of op te starten;
− om deel
te nemen aan het uitwerken en valideren van detectietests;
− om erover te waken dat de interpretatie van de huidig e en toekomstige gegevens uitgaande
van de wetenschappelijke wereld objectief gebeurt;
− om haar antwoorden aan haar klanten, aan de overheid en het publiek in het algemeen te
coördineren.
witboek van chloor – november 2004 9.6-12

9.7 Bijlage 7: Cijfergegevens over de
legionairsziekte Tabel 1: Legionairsziekte. Aantal gevallen in 28 Europese
landen/zones in 1999.
Land Aantal gerappor- Bevolking Procent
teerde gevallen (miljoenen)
België 195 10 19,50 (1)
Denemarken 90 5,3 16,98
Duitsland 56 40 1,40
Engeland en Wales 195 52,4 3,72
Estland 0 1,4 0,00
Finland 9 5,1 1,76
Frankrijk 445 58,5 7,60
Griekenland 12 1,2 10,00
Ierland 2 0,55 3,64
Italië 229 56,5 4,05
Kroatië 9 1,5 6,00
Letland 0 2,4 0,00
Litouwen 0 3,7 0,00
Malta 3 0,38 7,90
Nederland 264 15,7 16,75 (1)
Noord-Ierland 5 1,69 2,94
Noorwegen 10 4,4 2,27
Oostenrijk 41 8 5,13
Polen 0 38 0,00
Portugal 2 2 1,00
Russische Federatie 16 10 1,60
Schotland 35 5,1 6,81
Slowakije 1 5 0,20
Slovenië 25 1,98 12,62
Spanje 306 39,42 7,76
Tsechië 23 10,5 2,19
Zweden 86 8,86 9,71
Zwitserland 77 7,1 10,75
2136 397,72 5,38
(1) Het hoog aantal gevallen in België en Nederland (samen bijna 300 gevallen meer dan in
1998) is te wijten aan infecties opgedaan rond de jacuzzi-stand op een handelsbeurs in
respectievelijk Kapellen (B) en Bovenkarpsel (NL).
Bron: WHO Weekly Epidemiological Record, n° 43, 27 october 2000, 75: 347-352. Website:
www.who.int/wer/pdf/2000/wer7543-pdf
witboek van chloor – november 2004 9.7-1

Tabel 2: Legionairsziekte in Europa – Evolutie van 1993 tot 1999
Jaar Aantal gevallen Aantal landen
die gegevens
rapporteerden
Bevolking
(miljoenen)
1993 1242 19 300 4,14
1994 1161 20 346 3,35
1995 1255 24 339 3,70
1996 1563 24 350 4,46
1997 1360 24 351 3,87
1998 1442 28 333 4,33
1999 2136 28 398 5,38
Procent
UCommentaarU: Het hoog aantal gevallen dat in 1999 werd genoteerd t.o.v. vorige jaren is
vooral te wijten aan :
- beter herkennen van de ziekte;
- 2 belangrijke opstoten o.v. jacuzzi-baden in België en Nederland.
Bron: WHO Weekly Epidemiological Record, n° 43, 27 october 2000, 75: 347-352. Website:
www.who.int/wer/pdf/2000/wer7543-pdf
witboek van chloor – november 2004 9.7-2