Cartoons in de geschiedenisles.pdf - Vvlg

CARTOONS IN DE GESCHIEDENISLES (I)
HET MOSLIMFUNDAMENTALISME: BEELDVORMING
VANUIT WESTERS STANDPUNT EN TEGENBEELD
Charlotte Beckers, Sofie De Vlaminck, Sofie Teugels en Roel Van Acker, in samenwerking met Koen De Landtsheer (redactie)
In het kader van een module binnen de vroegere AILOopleiding
aan de Gentse universiteit, werkten enkele
studenten rond het thema ‘cartoons en moslim-fundamentalisme’
met het oog op lesimplementatie. Het
werd een werkstuk met veel bruikbaar lesmateriaal
voor de leerkracht. In onderstaande, aangepaste bijdrage
een samenvatting van hun resultaten. In volgende
afleveringen van Hermes hopen we bijdragen
met andere thema’s te kunnen presenteren.
1. Cartoons en bruikbaarheid voor de
geschiedenisles
Dat cartoons dankbaar lesmateriaal zijn hoeft geen
betoog. Het zijn eigentijdse bronnen, waar tussen de
‘regels’ door heel wat valt uit af te leiden, steeds met
de nodige vorm van humor, en zeker geschikt voor een
generatie die in kranten, weekbladen of waar dan ook
met het medium wordt geconfronteerd. Een grondiger
analyse dan enkel ‘kijken naar’ dringt zich echter
op, temeer daar het vaak thema’s betreft die niet meer
binnen de leefwereld van de leerlingen zijn in te passen.
Dat cartoons met betrekking tot voorliggend onderwerp
brandend actueel zijn bewees de hetze rond de
Mohammed-cartoons van 2006. Het gebruik van
dergelijk visueel bronnenmateriaal vraagt een
behoorlijke begeleiding door de leerkracht. Leerlingen
moeten leren kijken (zgn. translatie), zien wat er te
zien valt en in een volgend stadium volgt de interpretatie,
de vertaling, het lezen tussen de regels door.
Cartoons vormen tegelijk ideaal bronnenmateriaal voor
klasgebruik naar beeldvorming toe. Onderstaande bijdrage
probeert zich ook juist hier op te focussen: lln
moeten al vlug de vaardigheid onder de knie krijgen of
het om westerse dan wel om cartoons gaat uit de
Hermes | Jaargang 12 | nr. 43 | maart 2008
islamitische wereld. Maar ook binnen beide werelden
zijn vaak tegenstrijdige visies terug te vinden. Een discussie
rond persvrijheid en vrije meningsuiting past
zeker binnen deze context, maar werd in deze bijdrage
niet verder uitgediept.
2. Een lesvoorbeeld
Hieronder kort een mogelijke, niet verder uitgebouwde
lesopbouw (groepswerk); de eigenlijke focus
valt op de presentatie en analyse van de cartoons zelf
(zie 3).
Doelstellingen:
* De lln zien in dat de grens tussen geloofsovertuiging
en fundamentalisme zeer vaag is.
* De lln kunnen verbanden leggen tussen het christelijke
fundamentalisme tijdens de kruistochten en het
huidige islamfundamentalisme.
* De lln kennen de oorzaken van de extreme gevoeligheid
van moslims (onder andere ten opzichte van cartoons).
* De lln kunnen op een kritische manier cartoons
interpreteren.
Lesfasen:
* instap: een artikel uit ‘De Morgen’, 31 januari 2007
“Studie: Europese terreurcellen hebben geen band
met Al Qaida” (Jürgen Gevaert). Aan de hand van een
vraaggesprek worden de leerlingen getest op hun kennis
over dit onderwerp, of ze de islam eraan linken, hoe
ze denken over deze godsdienst, over islamisme, fundamentalisme
en de daaraan gelinkte (internationale)
terreur.
89

* lesstructuur (OLG):
het ontstaan van de islam en de leer;
godsdienstfundamentalisme;
de islam in onze westerse samenleving en binnen de
islamitische samenleving.
* groepswerk: hoofddoel is om van elk thema de beide
visies te illustreren, zowel de westerse als de islamitische
visie rond vijf thema’s (zie verder).
Probleemstelling: ‘Verlaat de islam het pad van de
godsdienst?’.
Onze keuze moet dan ook in deze optiek gezien worden.
Verlaat de islam het pad van godsdienst, en wordt
ze meer en meer een ideologie? Als vanzelfsprekend is
dit geen probleemstelling die zo maar eventjes kan
opgehelderd worden. Hiervoor dienen de leerlingen
over voldoende achtergrondinformatie te beschikken.
Deze informatie wordt hen tijdens de les verduidelijkt
onder meer aan de hand van cartoons.
Maar wat betekent deze probleemstelling nu? Wat
verstaat men onder godsdienst? Wat is een ideologie?
Vooraleer de probleemstelling aan te pakken, dient
men een eensluidend beeld te vormen van de componenten
waaruit de probleemstelling bestaat.
Ten eerste het begrip ‘godsdienst’. Volgens Van Dale
betekent ‘godsdienst’: ’verering, aanbidding van God /
geheel van plechtigheden en leerstellingen waarin het
godsgeloof van een volk of kerkgenootschap wordt
uitgedrukt.
Concreet komt dit er op neer dat de islam als godsdienst
Allah als enige God ziet, diegene die alle vroegere
godsdiensten verenigt onder één noemer. Bovendien
zijn aan deze godsdienst een aantal verplichtingen
verbonden waaraan de gelovige zich dient te houden.
De basis voor het geloof in de islam en de bron voor
alle wijsheid volgens de islam vindt men in de Koran.
Hierin ligt de belangrijkste moeilijkheid: de interpretatie
van deze schrift. Het gevolg is een grote diversiteit
in intensiteit voor wat betreft geloofsopvattingen.
De een stelt zich al wat radicaler op dan de ander,
afhankelijk van hoe men de Koran interpreteert. De
ene neemt voldoening met wat er zwart op wit
geschreven staat, de ander leest wat er tussen de
regels staat geschreven. De stap naar een ideologie is
dan niet meer veraf.
90
Hermes | Jaargang 12 | nr. 43 | maart 2008
Wat is een ideologie? Volgens Van Dale is een ideologie
het geheel van ideeën dat ten grondslag ligt aan een
wijsgerig stelsel met betrekking tot hun maatschappelijke
of politieke strekking. Een hele mond vol, maar
binnen de islam lopen godsdienst en ideologie naadloos
in elkaar over. Als je een gelovige van Allah bent,
dan leef je volgens zijn regels en wetten. Meer concreet,
zoals we in sommige landen van het Midden-
Oosten kunnen zien, leef je als moslim in een moslimstaat
die de sharia als wetgeving kent. Zowel
economisch, cultureel, politiek, sociaal als religieus
staat alles in het teken van de islam. Dit betekent de
facto dat een scheiding der machten onbestaande is.
Turkije vormt hier een ‘mooie ‘uitzondering op de
regel.
Als vanzelfsprekend kan men het voorgaande niet
generaliseren voor de moslimgemeenschap. Naast
gewone gelovigen, zijn er ook gematigden en echte
hardliners.
Maar om terug te komen op onze probleemstelling:
verlaat de islam het pad van de godsdienst? Wordt de
islam meer en meer een ideologie? Om op deze vraag
een antwoord te kunnen formuleren worden de leerlingen
geconfronteerd met een aantal cartoons van
zowel westerse als oosterse zijde. Aan de hand hiervan
proberen we op het einde van de les tot een vergelijk
te komen d.m.v. een klasdiscussie. De leerstof die in
deze les aan bod komt, kan aangevuld worden met de
leerstof uit andere vakgebieden. Een samenwerking
op schoolniveau is hierbij aangewezen. Zo is het
mogelijk om de islam als godsdienst aan bod te laten
komen in het vak niet-confessionele zedenleer of
godsdienst, de taal die in de cartoons aan bod komt
kan onder de loep worden genomen in het vak Engels,
de meer technische aspecten van de cartoon kunnen
in het vak esthetica besproken worden. In het vak
geschiedenis wordt dan een meer historische kijk
gegeven op de cartoons, weliswaar in relatie tot de
actualiteit. Op het gebied van de VOET’en is dit een
uitstekende oefening, bovendien wordt de takenlast
gespreid terwijl toch voldaan wordt aan de leerplannen.
De lessen worden in het tweede jaar van de derde
graad gegeven.

3. Groepswerk / Leidraad voor de analyse van cartoons
Vijf thema’s worden behandeld: nine eleven, zelfmoordaanslagen,
de islam, belangrijke religieuze figuren en
de persoon van Osama Bin Laden. Het opzet is om de
klas onder te verdelen in vijf groepen. Iedere groep krijgt
twee cartoons omtrent één bepaald thema en krijgt
vijf minuten om de antwoorden te vinden op de
daarbij gevoegde vragenlijst (zie fiche in kadertekst).
Hierna wordt klassikaal per groepje overlopen wat
hun bevindingen zijn en volgt er nog een kleine klassikale
discussie. Zo kunnen de leerlingen ook nieuwe
inzichten verwerven.
In onderstaand overzicht worden ter illustratie meer
dan twee cartoons per thema gegeven.
3.1. Nine eleven
Cartoon 1
Mike Luckovich, Amerikaans cartoonist bij de Atlanta
Journal-Constitution, won de Pulitzer prijs in 1995
(zie ook)
http://www.journalismjobs.com/interview_luckovich.cfm
http://www.ajc.com/opinion/content/opinion/mikecontest2007_table.html)
http://www.nyc-architecture.com/LM/LM-Statue of
Liberty_1.jpg
Hermes | Jaargang 12 | nr. 43 | maart 2008
In de reflectie van de ogen van het Vrijheidsbeeld zien
we als ‘ooggetuigen’ het tweede vliegtuig op de WTCtorens
afstevenen. Het is een momentopname. De
vrouw huilt, als metafoor voor de VSA, of voor de
Verlichting? De cartoon toont de aantasting van het
meest fundamentele vrijheidsrecht, zoals opgetekend
in de Declaration of Independance die het beeld in
zijn rechterhand houdt.
De vrijheid van de VSA wordt vanaf 9/11 aan banden
gelegd. Strenge controles en angst nemen het vrijheidsgevoel
van de Amerikanen weg. De aanslag wordt
door de cartoonist emotioneel vertaald.
Cartoon 2
Using September 11 to invade the world, Arab News,
9/12/05.
http://www.aljazeerah.info/Cartoons/2005%20cartoons/September/12s5c.htm
Amjad Rasmi, werkt meestal vanuit het Verenigd
Koninkrijk.
Op de cartoon worden de twee WTC-torens afgebeeld
die zijn neergevallen i.p.v. ingestort, een interpretatie
van de cartoonist. Het tweede deel van de cartoon
toont een tank die de WTC-torens als brug gebruikt
om het tegenover liggende gebied binnen te vallen.
De begeleidende tekst onder de cartoon “Using
September 11 to invade the world” spreekt voor zich.
Hier speelt het politieke-militaire effect veel meer, niet
het emotionele aspect zoals in de vorige cartoon.
Slechts een grondige klasanalyse maakt een diepgaande
interpretatie mogelijk. Een mooi voorbeeld
van een soort van ‘cartoon in strip’, die een nieuwe
interpretatieve dimensie aan het medium verleent.
Deze cartoon geeft duidelijk een Arabisch of anti-
Amerikaans standpunt weer over de aanslagen. De
Twin Towers worden na de aanslag als brug gebruikt
om de Trans-Atlantische regio, meer bepaald het
Midden-Oosten (Afghanistan, Irak…) militair binnen te
vallen. De aanslagen als legitimatie voor het
Amerikaanse imperialisme van de 21ste eeuw, als wettiging
om de Amerikaanse economische belangen te
verdedigen en uit te breiden.
91

Beide cartoons geven de situatie weer terwijl de
aanslag aan het gebeuren is. De cartoon vanuit de
westerse optiek is waarheidsgetrouwer in die zin dat
de vliegtuigen beide torens doorboren. De tweede cartoon
legt meer het accent op de nasleep van de
aanslagen (hoewel op het linkse beeld de torens ook
nog maar ‘net’ zijn gevallen (niet ingestort).moet het
helemaal hebben van een diepgaande interpretatie
In beide cartoons is er een slachtofferrol: enerzijds de
VSA, slachtoffer van een gigantische terroristische
aanslag, anderzijds landen uit de Arabische wereld,
slachtoffer van de Amerikaanse economische imperialistische
politiek.
Cartoon 3
Using September 11 to milk the world (in kleur),
Almostaqbal, 9/12/05
http://www.aljazeerah.info/Cartoons/2005%20cartoons/September/12s5c.htm
Hassan Bleibel, vooral aan het werk in Beiroet,
Libanon. Zijn cartoons verschijnen regelmatig in
Libanese en Arabische kranten en tijdschriften.
Op de cartoon wordt Bush voorgesteld in een bloedbad.
Hij melkt d.m.v. II september (de uiers als datum!)
de wereld uit, maar verzuipt misschien zelf onder het
‘gewicht’ en het bloed van de wereld.
De cartoon deelt dus dezelfde mening met de vorige
cartoon en is vanuit dezelfde visie gecreëerd. Alleen
ligt hier meer de nadruk op de menselijke ellende die
de nasleep van nine eleven heeft veroorzaakt of zal
teweegbrengen.
92
Cartoon 4
Hermes | Jaargang 12 | nr. 43 | maart 2008
http://www.tomgrossmedia.com/ArabCartoons.htm
verschenen in de “Al-Watan” krant van Qatar op 23 juni
2003.
De site waarop we deze cartoon vonden is echter niet
van Arabische makelij. De eigenaar ervan is Tom
Gross, een ex-correspondent vanuit Jeruzalem voor de
“Sunday Telegraph” uit London en het “New York Daily
News”. Daarnaast heeft hij nog artikels, nieuwsverslagen
en reviews geschreven voor een breed aantal
andere kranten en tijdschriften (VSA, Groot-Brittannië,
Canada, Israël, Italië…). Deze cartoon stond in een rij
van 10 cartoons uit de Arabische wereld die door Tom
Gross geselecteerd werden.
Deze cartoon toont Ariël Sharon die van op de zijlijn
toekijkt hoe een Israëlisch vliegtuig in het
WTC gebouw binnendringt. De Arabische woorden
links van het gebouw betekenen met de linkse
‘l’ “vrede”, met de rechtse ‘l’ erbij ‘islam’ of onderwerping.
Interpretatie is niet voor de hand liggend.

Deze cartoon zou eventueel kunnen verwijzen naar de
eerste reacties die de Palestijnen verantwoordelijk
achtten voor de aanslagen, wat Israël toeliet zijn strijd
tegen moslims in het Midden-Oosten kracht bij te
zetten en te verrechtvaardigen. Sharon heeft handig
gebruik gemaakt van de aanslagen om al zijn militaire
vergeldingen ten opzichte van de Palestijnen te verantwoorden.
In ieder geval een voorbeeld dat cartoons
niet altijd zo voor de hand liggend zijn voor precieze
interpretatie.
Cartoon 5
Washington, The Seattle Post-Intelligence,
8 September 2002http://cagle.msnbc.com/news/9
11Anniversary2003/6.asp
David Horsey (http://seattlepi.nwsource.com/horsey/),
won in 1999 de Pulitzer Award, werkt voor de Seatlle
Post-Intelligence, een Amerikaanse nieuwsbron,
momenteel voorzitter van “the Association of
American Editorial Cartoonists”
Deze cartoon laat zich alweer als een stripverhaal
lezen, een triptiek als het ware. Het linker gedeelte
baadt in het zonlicht: het optimisme van de
Amerikanen na de afloop van de Koude Oorlog. De
Amerikaanse samenleving boomt op bijna alle
Hermes | Jaargang 12 | nr. 43 | maart 2008
vlakken. Het optimisme en geloof in eigen kunnen bij
de Amerikanen vergroot nog wanneer enkele jaren
later de Sovjet-Unie als enige uitdagende wereldmacht
implodeert. Het kapitalisme (Wall Street!) als
overwinnaar van de Koude Oorlog. Door de aanslagen
wordt en blijft de Amerikaanse hemel door rook verduisterd.
Het enige ‘lichtpuntje’ is enkel dat nog van de
maan, of is het een sip kijkende zon (of Bush?)? Op het
middendeel zien we de gebeurtenis van 11 september
met de twee rokende Twin Towers. Tussen deze
gebouwen zien we Uncle Sam, letterlijk op zijn knieën
gekregen, verontwaardigd of verbaasd kijkt bij het
zien van deze gebeurtenis (hij komt zoals de vliegtuigen
‘figuurlijk’ uit de lucht gevallen…). Dit gevoel
wordt dan ook nog eens passend geïllustreerd met de
woorden : “why do they hate us”. Rechts tot slot zit op
een tak van een dode boom een aasgier met het hoofd
van Bin Laden, die grijnzend neerkijkt op Uncle Sam.
Hierop aansluitend kunnen we het als vergelijking
met de leerlingen vluchtig hebben over de
Middeleeuwse stigma’s van joden als honden. Op de
achtergrond rechts tot slot worden enkele vliegtuigpassagiers
aan strenge veiligheidscontroles onderworpen,
het gevolg van de verstrengde veiligheidscontroles.
De cartoonist heeft een duidelijke breuk willen
weergeven tussen de periode voor 9/11 en die erna.
Volgens hem gaat die wereld nooit meer dezelfde zijn,
trekt de rook nooit op. Het optimisme is verdwenen bij
de mensen en de big-brothersamenleving is niet meer
weg te slaan. Vooral die laatste bemerking, kenmerkt
het gevoel dat ten tijde van de publicatie van deze cartoon
bij het volk speelde.
93

Cartoon 6
http://www.postroad.com/9-11/
Carison
Deze cartoon wil aantonen dat aanslagen de
Amerikanen niet klein krijgen. In plaats van zich verslagen
te voelen, vinden ze juist opnieuw kracht om
verder te gaan en alles opnieuw op te bouwen. De cartoon
toont aan dat de moslimextremisten de
Amerikanen niet kunnen raken. Ze laten zich niet klein
krijgen door een stelletje vliegtuigkapers. En ze laten
zich niet doen, want “retaliate” wil zeggen “wraak
nemen”. De cartoon maakt dat, in de directe nasleep
van de aanslagen duidelijk dat er vergeldingsacties
zullen volgen.
De New Yorkse brandweermannen werden al vlug de
‘heroes’, denk maar aan de ontelbare foto’s, of aan een
film zoals Oliver Stone’s World Trade Center van 2006.
3.2. Zelfmoordaanslagen
De moslims die zelfmoordaanslagen plegen zijn zeer
gerespecteerde martelaren in de ogen van de conservatieve
moslimwereld. Met deze personen mag niet
gelachen worden, ze mogen bijgevolg niet afgebeeld
worden in cartoons. Hoe gevoelig deze zaak ligt bij de
94
moslims zal duidelijk geschetst worden. Toch kan het
thema “zelfmoordaanslagen” niet ontbreken in een
studie rond cartoons over moslimfundamentalisme.
Cartoon 7
http://www.boreme.com/boreme/x/terroristschool.gif
Dit is een Amerikaanse site die zich helemaal niet op
de studie van het moslimfundamentalisme toespitst,
maar eerder een databank is van leuke spelen, grappige
video’s en foto’s.
We zien een ‘meester-terrorist’ die aan drie leerlingen
toont hoe ze zichzelf moeten opblazen. De eerste ‘leerling’
volgt de ‘meester’ zeer geconcentreerd en lijkt
overtuigd te zijn dat hij ooit zichzelf zal kunnen
opblazen omwille van zijn geloof. De tweede ‘leerling’
kijkt grijnzend toe en lijkt zich echt te amuseren in zijn
rol als terrorist. De ‘leerling’ die meest rechts staat
komt een beetje slungelachtig over en lijkt geen idee
te hebben hoe of waarom er een zelfmoordaanslag
gepleegd moet worden, maar ziet tegelijk de humor
van de cartoonist in. Verwijzing naar Afghanistan,
eventuele verwijzing naar ‘Aloo, Aloo’. En waar zit nu
eigenlijk die humor?
Het is duidelijk een cartoon die het algemene beeld
van de Amerikaanse/Westerse maatschappij tegenover
moslimterroristen weergeeft.
Cartoon 8
Hermes | Jaargang 12 | nr. 43 | maart 2008
‘Toen Rashid het uiteindelijk aandurfde stond er
helaas niemand op de bus te wachten. De Standaard,
09.04.2002.
Zaza, pseudoniem van
Klaas Storme, Vlaams
cartoonist voor onder
meer De Standaard,
NRC Handelsblad en
Net-Magazine, sinds
1999 huistekenaar van
De Standaard.
Een bushalte, een
verzengende woestijnzon,
een zenuwachtig
type, aftellend, terwijl

er ergens iets blijkt te tikken. Nog drie tellen te gaan,
maar helaas geen potentiële slachtoffers, behalve
Rashid zelf.
Cartoon 9
Mars 2004
Vadot
(http://www.nicolasvadot.com/Vadot_FR/Dessins_Pr
esse/Semaine.htm), politiek cartoonist voor Le Vif /
L’Express
De leerlingen
herkennen de
vlag van
Spanje en het
cijfer “11”. De
associatie
met een ontploffing
is
vlug gemaakt
door de rookwolken,
bloed druppelt
uit treinstellen.
De
terreurgolf
heeft Spanje
in zijn ‘greep’.
Ze zien dat
het gaat om de zelfmoordaanslagen op treinen in
Madrid op 11 maart 2004. De link met nine eleven is
vlug gelegd. Achtergrondinformatie i.v.m. de
aanstaande verkiezingen op dat moment is noodzakelijk
(niet de ETA zoals door het kabinet Aznar werd
beweerd, maar wel degelijk Al Qaeda zat achter de
aanslag en kostte Aznar de verkiezingsoverwinning de
zondag daarop).
3.3. De islam
Cartoon 10
Infection, New York Times, 07.10.2001
http://www.danzigercartoons.com/archive/cmp/2001
/danziger1106.html
Hermes | Jaargang 12 | nr. 43 | maart 2008
Danziger (www.danzigercartoons.com), politiek cartoonist
en auteur. Over het algemeen wordt hij
beschouwd als een linkse tegenkracht, een aanhanger
van het credo “Bush loog”, momenteel werkzaam als
cartoonist op de redactie van de New York Times. Hij
werd door Bernard Goldberg in zijn lijstje opgenomen:
“100 People Who Are Screwing Up America”, voor
Danziger een eer…
Een cartoon die opnieuw heel wat analyse vraagt. Al
snel zal het woord ‘koranschool’ volgen. Dit begrip
dient enige (objectieve) uitleg door de leerkracht. Zo
ook het begrip Taliban (vs koran).
De westerse fundamentalistische beeldvorming over
de indoctrinerende werking van de islam op leergierige
jongeren (jongens!) staat hier centraal. De
Koran als dekmantel. Enkele voorbeelden: de jihad als
kruistochtbegrip tegen christenen, joden, tegen alles
wat niet moslim is, de houding t.a.v. vrouwen, het
martelaarschap, de leer van de eeuwige waarheid die
niet kritisch in vraag wordt gesteld. Bemerk ook de
cartoontitel en niet in het minst belangrijk: de datum
links onderaan… De islam wordt dus gelijkgeschakeld
aan datgene wat de Afghaanse Taliban er van maakten;
religie wordt ideologie.
Cartoon 11
http://muhammadcartoons.com/Coppermine/displayimage.php?album=random&cat=0&pos=-87
95

96
De auteur van deze
cartoon is een
nobele onbekende.
De catoon werd
gevonden op een
website volledig
gewijd aan ‘moslimcartoons’.
Zowel
de cartoons, als de
reacties erop, worden
ter beschikking
gesteld.
De cartoon verwijst
op een weinig subtiele
manier naar het tijdperk van het Derde Rijk. De
Hitlergroet staat hiervoor symbool. De vergelijking
tussen Hitler en Allah kan als weinig smaakvol
beschouwd worden, maar op deze manier is de boodschap
wel heel duidelijk. Eén van de fundamenten van
de islamitische godsdienst wordt op deze manier
onderuit gehaald.
Deze cartoon brengt de probleemstelling in beeld
“Verlaat de islam het pad van de godsdienst en wordt
de islam steeds meer een ideologie”. De groet verwijst
naar het fascisme, een ideologie. De woorden die ze
spreken, zijn “Hail Allah”, wat verwijst naar “Heil
Hitler”. De islam wordt vanuit dit westers standpunt
verbonden aan een ideologie, het fascisme, gekenmerkt
door onverdraagzaamheid en indoctrinair
autoritarisme, en dus logischerwijs worden ook
extreme opvattingen verbonden aan die godsdienst.
Cartoon 12
http://www.nicholsoncartoons.com.au/cartoon_3882.html
Nicholson, werkzaam bij de ‘Australian’, een
Australische krant.
Deze cartoon toont de
eigenlijke koran met
daaronder de koran zoals
die door moslimfundamentalisten
wordt
gebruikt of misbruikt.
Hermes | Jaargang 12 | nr. 43 | maart 2008
Let vooral op de ‘bek’ met scherpe tanden, als verwijzing
naar het agressieve karakter van het moslimfundamentalisme.
De beeldvorming is overduidelijk…
Cartoon 13
http://politicalhumor.about.com/library/images/bltal
ibanbarbie.htm
Dit beeld verwijst naar
de verplichte klederdracht
van
moslimvrouwen in sommige
landen. Het is een
contradictie, omdat barbie’s
typisch westers
speelgoed zijn. In vele
moslimlanden zijn deze
poppen verboden, wegens
te uitdagend. Een
mooi voorbeeld van een
dubbele verpakking!
Cartoon 14
http://www.aljazeerah.info
arabist.net/archives/category/religion/
European press hypocrisy, 12/12/06.
Khalil Bendib, www.bendib.com , 2/10/06), momenteel
woonachtig in Berkeley, maar groeide op in Marokko
en in Algerije. Op twintigjarige leeftijd verhuisde hij
naar California nadat hij zijn studies in Algerije had
beëindigd. Naast zijn activiteiten als politiek cartoonist,
is hij ook werkzaam als beeldhouwer (zie
http://www.birwaz.org/bendib.htm).

Deze cartoon is een reactie op het liberale en democratische
principe van de vrijheid van meningsuiting.
De rel met de Mohammed-cartoons ligt vers in het
geheugen. Let op het vogeltje in de linker benedenhoek;
het uit kritiek op de staat Denemarken, het land
van oorsprong van de beledigende Mohammed-cartoons
(zie cartoon 17). De cartoon wijst op de
hypocrisie van de Europese media. Enerzijds draagt
men vrijheid van meningsuiting hoog in het vaandel;
de in de ogen van de moslim-wereld beledigende cartoons
van Mohammed worden dan ook niet als dusdanig
beschouwd. Anderzijds is die vrijheid van
meningsuiting beperkt; het ontkennen van de holocaust
is strafbaar. Het is net deze hypocrisie die de
auteur op deze manier wil aanklagen. Een discussie
rond het Iraanse negationisme als reactie hierop kan
de cartoon alleen maar ‘kleur’ geven. De connotatie
met ‘rechterhand’ is misschien wel bedoeld. Bemerk
ook de kruisvaardersidee, of toch een pauselijke associatie,
en de pen als symbool van de persvrijheid, maar
tegelijk de lans als wapen.
Cartoon 15
Doomsday, 22.06.2006
http://www.sinfest.net/archive_page.php?comicID=2
208
Tatsuya Ishida, was een tijdje werkzaam als tekenaar
bij Dark Horse Comics en werkte er aan de stripreeksen
van Godzilla en G.I. Joe, momenteel auteur van de
cartoon website Sinfest.
Hermes | Jaargang 12 | nr. 43 | maart 2008
Een mooi staaltje van godsdienstridiculisering. De Dag
des Oordeels is een thema binnen de katholieke godsdienst;
op deze dag wordt ieder mens op zijn daden
beoordeeld. Het gevolg kan dan de hel of de hemel
zijn, afhankelijk van je levensstijl. In de cartoon wordt
de aankondiging van deze dag voorafgegaan door een
filmische intro, typisch voor de tekenstijl van deze cartoonist.
De apocalyptische paarden die tevoorschijn
komen zijn Little Pony’s, het gekende kinderspeelgoed.
Door gebruik te maken van aspecten uit de filmwereld
en de speelgoedsector ridiculiseert hij de Dag
des Oordeels. Vooral in de kapitalistische, westerse
wereld zijn zowel film als speelgoed een belangrijke
bron van inkomsten. Door ze op deze manier te integreren
wordt de zogezegde ‘American way of life’ voor
een stuk belachelijk gemaakt. De gotische letter is ook
niet toevallig.
Cartoon 16
http://www.bendib.com/newones/2006/november/s
mall/11-26-Vatican-Veils.jpg
Khalil Bendib, zie cartoon 12
Het onderwerp van deze cartoon is de controverse
rond de burka. Moslima’s hebben een eigen kledingsstijl
die ingegeven is door hun religie (lange
gewaden, een sluier en/of een hoofddoek). Sommige
vrouwen gaan nog een stap verder en bedekken
zowel hun hoofd en lichaam met een kleed (burka).
97

In een aantal Europese landen werd deze kledingsstijl,
specifiek het dragen van de hoofddoek, plots een politiek
agendapunt, ook in België (Antwerpen, Gent,
Lier…). Dat de overheid zich bemoeit met de godsdienstig
geïnspireerde kledingsstijl van de moslima’s
stuitte op heel wat protest vanuit islamitische hoek.
De cartoon kaatst hierbij de bal terug. Opnieuw wordt
hier de hypocrisie van het Vaticaan en het westers
denken aan de kaak gesteld. De paus en zijn entourage
kunnen zelf geen moderne garderobe worden verweten.
In de cartoon zien we bewakers van de
Zwitserse garde, paus Benedictus XVI, en kardinaal
Renato Martino, het hoofd van het departement voor
recht en vrede van het Vaticaan, met wie het allemaal
begon. Hun kledingsstijl en -voorschriften stellen hen
niet in de positie kritiek te uiten op de islamitische
vrouwen. De cat walk-scène uit Fellini’s Roma (1972)
zou hier niet misstaan. Hijad staat voor hoofddoek,
niqab voor sluier. Het onderscheid is voor lln. niet zo
evident.
Deze cartoon vormt een echte clash tussen twee godsdiensten,
twee opvattingen die elkaar niet begrijpen.
Het betreft tradities die hier met elkaar in aanvaring
komen. De Arabische cartoons zijn minder geschikt
om onze probleemstelling aan te duiden. Natuurlijk
gaan westerse cartoons over de islam vaker over het
moslim-fundamentalisme dan over de gematigde,
doorsnee moslim. We kunnen uiteindelijk aan de leerlingen
stellen dat onze probleemstelling wel kan
beantwoord worden, maar we moeten zeker
nuanceren dat niet elke moslim bij de Taliban hoort!
Arabische cartoons over de islam zullen niet geneig
zijn het extremisme langs eigen kant te tonen, dan
wel t.a.v. het Westen. Hun positieve standpunten
staan centraal en ‘onze’ negatieve kanten vergroten ze
uit, zoals ook wij proberen doen met onze cartoons.
Maar is dat niet juist de bedoeling van dit medium?
Om de cartoon binnen zijn concrete context van 2006
te plaatsen citeren we nog:
‘Vaticaan keurt dragen hoofddoek af’ ROME - Het
Vaticaan heeft zich voor het eerst kritisch uitgelaten
over het gebruik van de islamitische hoofddoek in
Europa. Volgens kardinaal Renato Martino moeten
immigranten de tradities, cultuur en religie van hun
nieuwe thuisland respecteren. Op die manier wordt de
integratie van migranten vergemakkelijkt, aldus
Martino dinsdag op een persconferentie. Hij is een van
de topkardinaals van de rooms-katholieke kerk en
belast met migratiekwesties. Met de kritiek op de
hoofddoek voegt het Vaticaan zich in de groeiende rij
98
Hermes | Jaargang 12 | nr. 43 | maart 2008
politieke en religieuze leiders in Europa die hun
bezorgdheid uitten over de hoofddoeken bij islamitische
immigranten. Zij vrezen dat hoofddoekjes de integratie
belemmeren.’
(http://www.site.kifkif.be/forum/showthread.php?t=
4893)
3.4. politiek-religieuze figuren
Cartoon 17
http://hodja.files.wordpress.com/2006/09/jyllandsposten_muhammad_drawings.jpg
Westergaard, vaste cartoonist bij het Deense dagblad
Jyllands-Posten.
http://www.zombietime.com/mohammed_image_ar
chive/ met interessante afbeeldingen van Mohammed
met verborgen gezicht
Begin 2006 ontstond er wereldwijd ophef over een
serie satirische cartoons, waarvan enkele van de profeet
Mohammed, die op 30 september 2005 in het
Deense dagblad Jyllands-Postenwaren afgedrukt.
Aanleiding was het feit dat de schrijver Kaare Bluitgen
tevergeefs had gezocht naar een illustrator voor zijn
kinderboek over Mohammed. De krant richtte hierdoor
een verzoek aan 40 tekenaars om een karikatuur
van Mohammed te
maken als illustratie
bij een artikel
over zelfcensuur en
vrijheid van meningsuiting.
De prent laat ‘Mohammed’
zien met
op zijn hoofd een
muts in de vorm
van een bom met
aangestoken lont.
Westergaard, de
tekenaar van deze cartoon, is naar eigen zeggen geïnspireerd
door het internationale terrorisme, dat volgens
hem zijn geestelijke munitie uit de islam haalt.
Zijn cartoon was een protest tegen het hanteren van
een dubbele standaard met betrekking tot de persvrijheid
en de vrijheid van meningsuiting.
De cartoon legt, net als de andere, een verband tussen
Mohammed en het kwaad dat sommige van zijn volgelingen
aanrichten. Hieruit spreekt duidelijk een

westerse visie op de feiten. Dit stuit bij veel moslims
op verzet, aangezien dit afbreuk doet aan hun beeld
van Mohammed als heilige en vredestichter.
Bovendien getuigt het van geen respect voor de islam
aangezien de profeet binnen de eigen godsdienst niet
wordt afgebeeld.
Cartoon 18
http://religiousfreaks.com/
John Cole, tekent voor “The Times Tribune” in Scranton,
Pennsylvania; heeft een eigen webstek: http://emedia.thetimestribune.com/JohnColeCartoons/tabid/40
7/Default.aspx, waarop je heel wat meer informatie
over hem terugvindt, in 2004 de “John Fischetti
Editorial Cartoon Competition”. Op de site van deze
Amerikaanse tekenaar vind je ook een column die hij
schreef naar aanleiding van de “Mohammed-cartoons”.
Hij was er niet mee akkoord dat deze cartoons
enkel zouden worden gepubliceerd om te choqueren
en te vernederen. Op die manier zijn ze niet beter dan
elke andere ‘racistische’ cartoon. Maar de vrije
meningsuiting is ook voor hem zeer belangrijk.
Op deze cartoon zie je een wilde bende woedende en
gewapende moslims een zwaar gehavende paus
Benedictus XVI omhoog houden en aanvallen. De paus
heeft al een blauw oog en zijn staf is gebroken.
Hulpeloos kijkt hij “in de camera”. Ook een woedende,
wreed uitziende moslim kijkt onze kant uit, daagt de
kijker uit. De moslims willen wraak nemen op de paus
omwille van de weinig flatterende woorden die hij
over de islam sprak. Tussen de moslims (afgebeeld met
hoofddeksel) zien we echter ook een westerse man de
paus omhoog duwen. Vermoedelijk een knipoog van
de cartoonist dat je dezelfde reacties ook in het westen
Hermes | Jaargang 12 | nr. 43 | maart 2008
aantreft. Ook vanuit westerse hoek kreeg de paus veel
kritiek op zijn uitspraken over de islam in zijn toespraak
van 14 september 2006. De paus wordt in de
cartoon gedwongen om zijn excuses te maken. In de
context van de cartoon wordt dit hilarisch: “Hij
excuseert zich voor het suggereren dat sommige
moslims gewelddadig, lichtontvlambaar en onredelijk
zijn”. Deze cartoon, bedoeld voor een westers mediabewust
publiek, getuigt overduidelijk van een
westerse, kritische visie op de problematiek. De islam
wordt hier alweer geassocieerd met ‘licht ontvlambaar’
geweld (kromzwaard, geweer, molotovcocktail).
Cartoon 19
http://religiousfreaks.com/
Deze cartoon werd gevonden op de site van “Religious
Freaks”, een site ontworpen door een man met het
pseudoniem “Gasmonso”. De auteur zelf is niet
gelovig. Zijn bedoeling is met deze site een toegankelijk
forum te openen voor religieuze dialoog. Soms
echter vinden we op de site verhitte religieuze ruzies
en debatten terug tussen fundamentalistische christenen
en moslims.
Deze cartoon behoorde tot een reeks om een discussie
te openen over het onderwerp van de paus en de controverse
die hij startte door zijn toespraak op 14 september
2006, waarin hij suggereerde dat de islamitische
godsdienst aanzet tot geweld (zie cartoon 18).
Dit bracht een wereldwijde controverse teweeg. Deze
cartoon valt weer als een stripverhaal te lezen. In de
eerste drie delen gaat het telkens om het typischwesters
beeld van een moslim, die uitbarst in woede
99

om respectievelijk de uitspraken van de paus, de cartoons
en uiteindelijk de hele moderne wereld (gesymboliseerd
met een i-pod). In het 4de beeld krijgen we
een moslim te zien die een bruispil in een glas water
doet en een zucht slaakt. Als tekst krijgen we er dan bij
dat moslims (zelf) “last krijgen van een milde indigestie
door bomauto’s, onthoofdingen, gedumpte
lichamen enz.” De kritiek zit hem er hier in dat om
zaken die wij in het westen als totaal onschadelijk
beschouwen, de moslims woedend zouden worden,
terwijl ze door het onmenselijke geweld enkel wat
zouden lijden aan milde stressverschijnselen. Deze
karikaturale voorstelling van ‘de moslim’ vind je ook in
heel wat stripverhalen terug. Een suggestie!
3.5. Osama Bin Laden
Cartoon 20
http://www.planet.nl
Lectrr (http://www.lectrr.be/), Belgische tekenaar, die
tweemaal per week een cartoon maakt voor Planet
Internet
Lectrr persifleert in zijn cartoons soms politiekmaatschappelijke
(mis)toestanden. Een schrale troost
voor moslims is wellicht dat iedere vorm van geloof
het in de cartoons te verduren krijgt.
We herkennen Bin Laden in de Pakistaanse woestijn
direct. Hij bekijkt een bord dat hem zogezegd
aangeeft waar hij zich precies in de lege woestijn
bevindt. Waar wij onze plaats vinden in de stad via
kaartborden die je op iedere hoek terugvindt, plaats
100
Hermes | Jaargang 12 | nr. 43 | maart 2008
Lectrr dergelijke situeringsbord ook in de lege woestijn
van Pakistan. Eén niveau van humor. Het tweede
échelon zit hem natuurlijk in het feit dat Bin Laden
aan het bord een andere betekenis geeft, Bin Laden
voelt zich gepakt op zijn nest. Bovendien is zijn
woordgebruik niet bepaald orthodox te noemen voor
een moslim. Zeker wordt ook de spot gedreven met
het intellectuele niveau. Het lijkt alsof hij voor hen
nooit onzichtbaar zal zijn. Tegelijkertijd suggereert de
cartoonist dat Bin Laden zich wel degelijk schuilhield
in Pakistan. De tekenaar maakte deze cartoon naar
aanleiding van de heisa in de pers over het feit dat in
2002 Bin Laden in Pakistan zou zijn ondergedoken en
daar door leden van de geheime dienst in
bescherming zou genomen worden.
Cartoon 21
John Deering, Arkansas Democrat-Gazette”, VS, 2001
http://politicalhumor.about.com/library/images/bltal
ibanwomen.htm
Hier zien we een aantal mannen van de Taliban die
een brief lezen waarop een dreigement staat vanwege
vermoedelijk de VS: “Geef ons Osama Bin Laden of wij
zenden jullie vrouwen naar school”. De mannen reageren
met ontzetting om dit idee alleen al. Dit is
duidelijk een cartoon die spot met de ideeën en het
geloof van de Taliban, zelfs met de extreme islam in
het algemeen. Hij werd getekend vanuit een westers
standpunt. De minderwaardige positie van de
vrouwen wordt hier bekritiseerd, onderwijs is in
Afghanistan immers alleen voor mannen weggelegd.

Cartoon 22
http://politicalhumor.about.com/
De auteur van deze cartoon heeft zijn werk getekend,
maar de naam is moeilijk te ontcijferen. Het is wel
duidelijk een cartoon met een westerse visie op de
feiten. Wellicht komt de tekenaar uit de VS.
Links zien we “Uncle Sam” van de VS die op zoek is naar
Bin Laden en daarvoor te rade gaat bij de Taliban, dus
Afghanistan. Twee mannen beweren met ogen vol
onschuld dat zij Bin Laden helemaal niet gezien
hebben. We zien echter achter de mannen een viertal
Taliban-vrouwen staan, volledig bedekt door hun
burka, uitgezonderd één “vrouw”. De cartoon suggereert
dat Bin laden zich hier onder een te korte
burka wegstopt. Zijn fel behaarde benen, grote voeten
en geweer verraden echter dat hij het is. Er wordt
gespot met het feit dat deze mannen beweren hem
niet gezien te hebben, maar eigenlijk ook met het feit
dat “Uncle Sam” hem niet herkent.
De cartoon werd gevonden op een site met politieke
cartoons uit de Verenigde Staten. Zo weten we ook
onmiddellijk op welk publiek ermee gemikt wordt.
Cartoon 23
Bin Laden: An early voter in US elections (Jihad
Awartani, Ad Dustour, 10/31/04).
http://www.aljazeerah.info/
Jihad Awartani, cartoonist voor de “Ad Dustour”, een
Arabische krant uit Jordanië die dagelijks algemeen
nieuws brengt. Awartani bekritiseert maatschappelijke
gebeurtenissen op een ludieke manier.
Hermes | Jaargang 12 | nr. 43 | maart 2008
Op 30 oktober
2004, kort voor de
verkiezingen in de
VS (2/11/2004),
zond Al Jazeerah
een videoboodschap
uit waarin
Bin Laden opnieuw
dreigde met aanvallen
tegen de VS. Zowel Bush als Kerry reageerden
als rivalen in de verkiezingsstrijd kordaat op de boodschap
en beloofden weerstand te bieden tegen de
dreiging. In de boodschap zei Bin Laden dat Bush sinds
11 september het volk nog meer belogen en misleid
heeft en dat de redenen voor een aanval dus nog altijd
bestaan. Bush zou ook incompetent zijn en zijn volk
in crisis in de steek gelaten hebben. Maar het volk zou
ook niet veilig zijn in Kerry’s handen. Ieder draagt daar
zijn eigen verantwoordelijkheid. De video heeft in de
rest van de presidentiële campagne een grote rol
gespeeld. Media beweerden na de verkiezingen zelfs
dat Bush hierdoor weer gewonnen zou hebben. Voor
wie stemt Bin Laden volgens de cartoonist?
Cartoon 24
Bin Laden’s Tapes have helped the Bush administration
to violate personal freedoms and spy on
Americans.
Nihad Awartani, Ad Dustour, 1/23/06, werkt voor
dezelfde krant als Jihad (cartoon 21). Ook zijn cartoons
verschijnen op de site van Al Jazeerah en zijn politiek
getint.
Eind januari 2006 is
er in de media een
hele heisa rond de
ongeoorloofde
afluistering van
privé-gesprekken
van burgers van de
VS door de regering
van Bush. Als reden
geeft Bush op dat
dit nodig is om het
terrorisme te bestrijden. Maar nu blijkt dat hij hiervoor
al toestemming zou gegeven hebben vóór 9/11!
101

Alsmaar meer schandalen over regeringspraktijken
raken bekend bij het volk. Maar net dan verschijnt er
opnieuw een videotape van Bin Laden waarin deze
een nieuwe dreiging uit. Dit komt Bush wel net goed
uit. Te goed, volgens sommigen, net als vlak voor de
verkiezingen in 2004. Zit Bush er zelf voor iets achter?
Alleszins uit de cartoonist hier kritiek op het feit dat
Bush de tapes gebruikt om zijn “duistere” praktijken
goed te praten en dat het Amerikaanse volk dit toelaat.
Anderzijds kan dit ook als een stuk kritiek
beschouwd worden op Bin Laden zelf, omdat hij Bush
enkel een stap verder lijkt te helpen.
4. Besluit
Het nut en de waarde van het gebruik van cartoons tijdens
de les is hierbij wellicht voldoende geïllustreerd.
Cartoons zijn voor de geschiedenislessen een zeer
dankbaar medium, omdat ze bijna altijd bedoeld zijn
als maatschappijkritiek. Als leerkracht moet je er wel
op toezien dat de leerlingen beseffen dat ze hier te
maken hebben met een zeer subjectief medium. De
visie, het standpunt van de tekenaar is zeer belangrijk
en maakt het gebruik van cartoons ook juist interessant.
Daarom dat we hier voor cartoons vanuit
tegengestelde perspectieven opteerden en deze
tegenover elkaar stelden. Leerlingen leren zo dat
meningen sterk kunnen verschillen. Ze leren zich even
te verplaatsen in de visie van een andere cultuur of er
toch tenminste voor open te staan.
Aangezien onze cartoons gaan over een actueel
onderwerp dat ook behoort tot hun eigen leefwereld,
zullen de leerlingen zich aangesproken voelen. Daarbij
werken de cartoons an sich ook aanstekelijk, door de
humor en de aard van het medium, namelijk getekend
beeld. Door het gebruik van deze cartoons in de klas
leren de leerlingen kritisch een beelddocument analyseren.
Ze leren dat ze ook bij een beeld tussen de lijntjes
kunnen lezen en zo leren ze de ware boodschap van
een tekenaar distilleren uit zijn product.
5. Bibliografie
DE LANDTSHEER K., Syllabus Media in het gechiedenisonderwijs,
2007 (Minerva)
MILBOWER L., Cartoons for trainers: seventy-five cartoons
to use or adapt for transitions, activities, discussion
102
Hermes | Jaargang 12 | nr. 43 | maart 2008
points, ice breakers, and more. Carttons by Doris Yager.
2002.
Pers in Prent, 2001; 2002; 2003; 2004 - Met tientallen
tekeningen van een twintigtal cartoonisten in 20 kranten
en tijdschriften biedt PERS IN PRENT een ongewoon,
maar altijd boeiend overzicht van twaalf maanden actualiteit
in binnen- en buitenland. De jury van de PCB
(PRESS CARTOON BELGIUM) kiest ze uit duizenden cartoons
die in de Belgische pers zijn verschenen.
RANDALL P. H.,The cartoon, communication to the quick.
Beverly Hills (Calif.) : Sage publications, 1981.
[000293805]
VERFAILLIE M., Analyse van de cartoons in de Vlaamse
pers. Diss. lic. communicatiewetenschappen 1996.
[000396582]
WAGENTONK K. en AARTS P., Muiderberg: Coutinho,
1986. [000119525] (islamitisch fundamentalisme)
WILSCHUT A., Geschiedenisdidactiek. Handboek voor de
vakdocent., 2004, pp. 154-156.
Websites:
http://histoforum.digischool.nl/bibliotheek/spotprenten.htm
(REGTOP C., Analyse van spotprenten)
http://www.spartacus.schoolnet.co.uk/cartoons.htm
http://histoforum.digischool.nl/bibliotheek/spotprenten.htm
http://www.cartoonstock.com/directory/l/low.asp
http://www.digischool.nl/gs/community/histoforum/ic
t/spotprenten.htm
http://www.harpweek.com:80/09Cartoon/BrowseByTh
eme.asp (originele, Amerikaanse cartoons uit alle soorten
media, te vinden via items, personen of plaatsen)
http://library.kent.ac.uk/cartoons/about/aims.php#arc
hive (Groot-Brittannië)
http://www.tomgrossmedia.com/ArabCartoons.htm
(Arabische cartoons)
http://www.postroad.com/9-11/
http://www.planet.nl
http://politicalhumor.about.com/library/images/bltalibanwomen.htm
http://www.aljazeerah.info/
http://closedcafeteria.blogspot.com/2006/09/aljazeera-cartoon-on-pope.html
http://www.zombietime.com
http://www.wikipedia.org
http://religiousfreaks.com/
http://3mpub.com
http://caglecartoons.com
http://nl.novopress.info/?p=247
http://www.wittyworld.com/editorialpolitical.html

a. Personen
• Welke figuren/personages zie je? Beschrijf hun uiterlijk. Stap niet te makkelijk over dit punt heen.
Personages op een cartoon zijn niet altijd wie ze lijken. Beschrijf ze dus eerst!
• Wie stellen deze figuren/personages voor? Een figuur kan een persoon zijn die daadwerkelijk heeft bestaan
(zoals Hitler, Stalin of Kennedy), maar kan ook een symbool zijn dat betrekking heeft op een land of op een
bepaalde groep mensen (zoals een leeuw (Nederland), een beer (Rusland) of de Amerikaanse Uncle Sam). Let
bij deze stap ook op tekst of symbolen op hun lichamen!
• Zijn ze positief of negatief afgebeeld, complimenteus, overdreven of kritisch? Een cartoonist legt altijd kritiek,
ironie of humor in zijn tekening. Vaak wordt minstens één van de hoofdfiguren belachelijk gemaakt.
Wanneer één personage negatief is afgebeeld, de ander positief, dan zal de tekenaar partij voor één van beiden
hebben gekozen. Zijn alle personages negatief afgebeeld, dan vindt de cartoonist waarschijnlijk het
afgebeelde thema als geheel bespottelijk. Er wordt altijd wel iets bespot!
• Wat doen de hoofdfiguren? Wie of wat is het slachtoffer? De op een cartoon afgebeelde figuren doen altijd
wel iets (zelfs als ze niets doen, is dat opvallend genoeg) en vaak doen ze elkaar of iets wat aan. Kijk bij
dit punt ook of de personages iets (tegen elkaar?) zeggen!
b. Objecten
• Welke objecten zie je verder op de cartoon? Benoem ze allemaal.
• Wat stellen deze objecten voor? Let op symbolen op de afgebeelde objecten en let op de symbolische
betekenis van bepaalde objecten (zoals donkere lucht = dreiging, treurwilg = treurnis, Christuskruis = dood,
schedel = dood). Maak bij dit punt onderscheid tussen objecten die ter opvulling zijn, en objecten die iets
duidelijk proberen te maken.
• Zijn ze positief of negatief afgebeeld, complimenteus, overdreven of kritisch? Voor uitleg zie ‘Personen 3’.
• Heeft de cartoon een onderschrift of een titel? Een onderschrift of titel zegt veel over een cartoon. De tekst
kan samenvattend zijn of de bedoeling hebben een (grappige) boodschap duidelijk te maken. Het is belangrijk
hier goed bij stil te staan.
c. Taal: zie boven
d. Thema
• Op welke historische gebeurtenis heeft de cartoon betrekking? Op basis van de vorige stappen moet je nu
kunnen zien naar welke historische gebeurtenis de cartoon verwijst. Vraag jezelf af welke historische situatie
plaats heeft gehad waarbij de door jou geïdentificeerde personen en objecten een rol speelden. Bedenk
daarbij dat een cartoon niets anders is dan een (kritisch/humorvol/ironisch) stripverhaal van een historische
gebeurtenis.
• Welke boodschap heeft de tekenaar over dit thema? Vraag je af wat de mening van de tekenaar over het
door hem afgebeelde thema is. Kijk daarbij wie of wat op de cartoon belachelijk wordt gemaakt.
Zie‘Personen 3’ en ‘Objecten 3 en 4’. Let bij deze stap ook op extra informatie. Staat de naam van de tekenaar
aangegeven? Zijn nationaliteit? Het jaar wanneer de cartoon is gemaakt (is de cartoon getekend ten
tijde van de gebeurtenis of veel later?)? Waarin is de cartoon gepubliceerd? Wat weet je van dat blad?
• Klopt de cartoon met wat jij over dit thema weet? Je weet welke historische gebeurtenis het onderwerp van
de cartoon is. Vergelijk nu of dat wat afgebeeld is, overeenkomt met dat wat jij er van weet. Geeft de tekenaar
hetzelfde beeld, of wijkt zijn versie van het verhaal af?
e. Mogelijke opdrachten
• waar zit nu precies de humor?
• vat de cartoon samen in een verhaal
• bedenk zelf een originele ondertitel
• wat zou aan de cartoon kunnen voorafgaan/wat zou er kunnen op volgen?
(naar Cedric Regtop, http://histoforum.digischool.nl/bibliotheek/spotprenten.htm)
Hermes | Jaargang 12 | nr. 43 | maart 2008
103

104
bezoek ons onze website
www.vvlg.be
in geval van problemen met
lidmaatschap en/of abonnement,
contacteer rechtstreeks
ludo smeulders
Hermes | Jaargang 12 | nr. 43 | maart 2008