Inger PlaIsIer En KarIanne Kalshoven Gezonde Bedrijfscultuur

JAARGANG 3
NUMMER 6
SEPTEMBER 2011
Inger
PlaIsIer
en
KarIanne
Kalshoven
gezonde
bedrijfscultuur
CGT BiJ
ANGSTSTooRNiSSEN
Effect bij autochtonen
versus allochtonen
AdoPTiE
Alerte hulpverlening
EERSTE PSyChoSE
Vroegtijdig herkennen?

Studiedag
Hysterie
- Het verdwijnen van een mythe? -
Vrijdag 2 december 2011
10.00 – 17.00 uur
aMC, amsterdam
www.benecke.nl

CoLoFoN
GZ-psychologie is een onafhankelijk wetenschappelijk
tijdschrift van medische uitgeverij Benecke,
dat acht keer per jaar verschijnt.
Hoofdredacteur
Prof. dr. Jan J.L. Derksen, hoogleraar Klinische
psychologie, Radboud Universiteit Nijmegen,
Vrije Universiteit Brussel, en eigen eerstelijns en
psychotherapiepraktijk
redactie
n Dr. Bas van Alphen, gz­psycholoog,
Mondriaan, voor geestelijke gezondheid
Divisie Ouderen, Heerlen
n Jacqueline A­Tjak, klinisch psycholoog, PsyQ
Zaandam, en eigenaar A­Tjak Cursussen
n Pancras van den Bos, klinisch psycholoog,
eigenaar Cerno Development, praktijk
voor psychodiagnostiek en psychotherapie,
Nijmegen, en docent SPON Nijmegen
n Prof. dr. Theo K. Bouman, hoogleraar
Klinische psychologie, Rijksuniversiteit
Groningen; hoofdopleider GZ­psychologie,
Opleidingsinstituut PPO, Groningen
n Prof. dr. Jos Egger, hoogleraar Neuropsychologie,
Radboud Universiteit Nijmegen, en
P­opleider, Vincent van Gogh Instituut, Venray
n Paul van der Heijden, klinisch psycholoog,
Reinier van Arkel Groep, Radboud Universiteit
Nijmegen
n Marjolein van den Ingh, klinisch psycholoog
en psychotherapeut, Altrecht, en docent Rino
Groep
n Bart Mol, klinisch psycholoog, klinisch neuropsycholoog,
eigenaar Cerno Development,
praktijk voor psychodiagnostiek en psychotherapie,
Nijmegen, en docent SPON Nijmegen
n Arianne Struik, gz­psycholoog, Centrum voor
Kinder­ en Jeugdpsychiatrie Herlaarhof, Vught
redactieadviesraad
n Prof. dr. Pim Cuijpers, hoogleraar Klinische
psychologie, Vrije Universiteit Amsterdam
n Prof. dr. Liesbeth Eurelings­Bontekoe, universitair
hoofddocent sectie Klinische Psychologie
Universiteit Leiden en hoofdopleider van de
postmaster beroepsopleidingen tot klinisch
psycholoog en gezondheidszorgpsycholoog
n Dr. Nicole Krol, gz­psycholoog/orthopedagoog
NVO generalist, universitair docent
sectie Orthopedagogiek RU en hoofdopleider
gezondheidszorgpsycholoog K&J SPON­opleidingen,
Radboud Universiteit Nijmegen
n Prof. dr. Peter Muris, hoogleraar Klinische
psychologie, Erasmus Universiteit Rotterdam
en hoofd opleider GZ K&J en V&O
n Prof. dr. Corine de Ruiter, hoogleraar
Forensische psychologie, Universiteit
Maastricht
n Prof. dr. Maarten van Son, hoogleraar
Klinische psychologie, Universiteit Utrecht
n Prof. dr. Marc Verbraak, klinisch psycholoog,
inhou delijk directeur HSK Groep en hoofdopleider
GZ­psychologen SPON­opleidin gen,
Radboud Universiteit Nijmegen
eindredactie
Benecke, Henri Neuvel, eindredacteur
Arena Boulevard 61­75, 1101 DL Amsterdam
tel.: 020 715 06 24, fax: 020 691 84 46
redactie@gzpsychologie.nl
www.gzpsychologie.nl
uitgever
Wijnand van Dijk
Medewerkers aan dit nuMMer
Michel van Dijk, dr. Marten Dooper,
Trudy Kroese
vorMgeving en opMaak
Novente vormgevers, Lunteren
drukker
Èpos Press, Zwolle
abonneren
Zie www.gzpsychologie.nl of Abonnementenland
Postbus 20, 1910 AA Uitgeest
tel.: 0900­ABOLAND of 0900 226 52 63
fax: 0251 31 04 05
Zie www.bladenbox.nl voor abonneren of www.
aboland.nl voor adreswijzigingen en opzeggingen.
Prijzen jaarabonnement (8 edities): particulieren
€ 95; instellingen € 190; studenten € 47.
Zie www.gzpsychologie.nl.
Opzeggingen (uitsluitend schriftelijk) dienen
8 weken voor afloop van de abonnementsperiode
in ons bezit te zijn.
adverteren
Cross Advertising,
Westerkade 2, 3116 GJ Schiedam
tel.: 010 742 10 23
gezondheidszorg@crossadvertising.nl
© Benecke 2011
ISSN: 1879­5080
Dit tijdschrift is gedrukt op ecologisch papier
IN DIT NUMMER
4 Nieuws
6 Strategieën voor een gezonde bedrijfscultuur
Mentale veerkracht, ethisch leiderschapen en open
communicatie dragen bij aan een prettige werksfeer
voor de medewerkers. Dat blijkt uit onderzoek van
Caroline Six, Inger Plaisier en Karianne Kalshoven op
het snijvlak van persoonskenmerken en werkcontext.
10 Effect van cognitieve gedragstherapie bij autochtone
en allochtone cliënten met angststoornissen
T. Itkina, prof. dr. M.A. van den Hout,
M. Rijkeboer, prof. dr. D.C. Cath
16 Voorspellen eerste psychose (nog) niet mogelijk
Vroegtijdig herkennen en behandelen van voorstadia
van een eerste psychose kan veel leed besparen.
Diagnostische instrumenten om dit voorstadium te
herkennen zijn er legio, blijkt uit literatuuronderzoek
van Kathleen Lacluyse. De voorspellende waarde
ervan is echter te gering om in de klinische praktijk
van praktisch nut te kunnen zijn.
18 Adoptie-alerte hulpverlening: achtergrond en
theorie
Dr. A.J.G. Vinke
26 Nieuwe kleren voor de keizer of kleden we
hem uit?
A. Rokx
31 Agenda
32 Tuchtrecht
De objectiviteit van een psychodiagnostisch
onderzoek
34 Ingezonden brief
Van cliënte van Reinier van Arkel aan minister
Schippers van VWS
37 Ingezonden brief
Is invoering adolescentenstrafrecht vernieuwend?
38 Onvrede
Column prof. dr. J.J.L. Derksen
jaargang 3 • nummer 6 • september 2011
CArOlINE SIx
Mentale veerkracht
‘ M a a r h e r s e n o n d e r z o e -
K e r s h e b b e n I n d e z e d I s -
c u s s I e d e t o o n g e z e t ,
w a n t z I j v o n d e n d a t d e
h e r s e n o n t w I K K e l I n g t o t
2 3 j a a r d o o r l o o P t . h e t
z I e t e r n a a r u I t d a t h e t
v o o r s t e l v a n d e s t a a t s -
s e c r e t a r I s v a n v e I l I g h e I d
e n j u s t I t I e e e n v o o r b o d e
I s v a n h e t v e r v a g e n , v e r -
s c h u I v e n e n o P r e K K e n v a n
d e l e e f t I j d s g r e n z e n o P
a n d e r e t e r r e I n e n . ’
P h i l i P V e e r m a n o P P a g i n a 3 7 .
6
fOTOgrAfIE: Trudy KrOESE

n i e u w s
Klinisch psychologe Liesbeth Eurelings-Bontekoe
bijzonder hoogleraar
de Stichting PdO-ggZ leiden/ rotterdam heeft
liesbeth Eurelings-Bontekoe per 1 september
2011 benoemd tot bijzonder hoogleraar aan
de faculteit der Sociale Wetenschappen op het
vakgebied ’Beroepsopleidingen tot psycholoog
in de individuele gezondheidszorg’.
Het onderzoek van Liesbeth Eurelings richt zich
met name op de diagnostiek van persoonlijkheidspathologie,
op de invloed van persoonlijkheidspathologie
op beloop en resultaat van behandelingen
en op de rol van persoonlijkheidspathologie
als kwetsbaarheidsfactor voor het ontwikkelen van
psychopathologie, waaronder somatoforme stoornissen.
Ook de relatie tussen psychiatrie en religie
heeft haar onderzoeksbelangstelling.
4 gZ-PSYCHOLOGIE 6 n SEPTEMBER 2011
Zij heeft zich enkele jaren beziggehouden met
onderzoek naar de relatie tussen persoonlijkheidskenmerken
en heimwee. Ook was zij nauw
betrokken bij onderzoek naar Post-Traumatic
Stress Disorder (PTSD) symptomatologie bij alleenstaande
minderjarige asielzoekers.
Eurelings is hoofdopleider van de postmaster
beroepsopleiding tot klinisch psycholoog en van
de postmaster beroepsopleiding tot gezondheidszorgpsycholoog
voor de regio Leiden/ Rotterdam.
Zij geeft onderwijs op het gebied van de psychopathologie
en de psychodiagnostiek.
Bron: www.lumc.nl
Trimbos werpt kritische blik op eigen bijdrage ggz
Het Trimbos-instituut heeft de mogelijke
gevolgen van de invoering van de eigen bijdrage
in de ggz in kaart gebracht. dit laat zien dat de
maatregel kan leiden tot hogere maatschappelijke
kosten en toegenomen ziektelast bij mensen
met een psychische aandoening.
In de strategische verkenning Eigen bijdrage in de ggz
rekenen de onderzoekers in een aantal scenario’s
de effecten door van de eigen bijdrage. Zij onderzoeken
de consequenties voor de zorguitgaven,
het zorggebruik en de arbeidsproductiviteit. Daarbij
betrekken zij ook de neveneffecten van de invoering
van de eigen bijdrage. Naast de kosten voor cliënten
zijn dat maatschappelijke kosten als productiviteitsverlies
en ziektelast. Het effect van de invoering
van de eigen bijdrage blijkt negatief te zijn als naast
de eigen bijdrage ook de indirecte kosten (ziektelast,
productiviteit) worden meegenomen. Met de
invoering van eigen bijdrage beoogt de overheid
sturing te krijgen op een deel van de zorgkosten.
Hiervoor zijn echter zijn ondersteunende maatregelen
noodzakelijk.
De analyse laat de overall effecten voor de eerste-
en tweedelijns ggz zien. De zorgkosten nemen
weliswaar af met 523 miljoen, maar andere kosten
(zoals verhoging ziektelast en daling productiviteit)
nemen toe met 375 miljoen. Daarnaast
stijgen de kosten voor de cliënten met 221
miljoen. Dit betekent dat de besparing als gevolg
van de eigen bijdrage 73 miljoen negatief uitpakt.
De auteurs stellen dat aanvullende maatregelen
vereist zijn om de gewenste effecten te bereiken.
Ze benadrukken dat een selectieve inzet van eigen
bijdragen nodig is. Zo zou de eigen bijdrage alleen
ingevoerd kunnen worden voor interventies die
niet bewezen kosteneffectief zijn. Een kosteneffectieve
behandelmethode als e-health zou
juist gevrijwaard dienen te blijven van een eigen
bijdrage
Bron: www.trimbos.nl
Hoogleraar op
non-actief gesteld
Het College van Bestuur van Tilburg university
heeft besloten om prof. dr. d.A. Stapel met
onmiddellijke ingang op non-actief te stellen.
Prof. dr. Stapel, hoogleraar Cognitieve Sociale
Psychologie en tevens decaan van Tilburg
School of Social and Behavioral Sciences,
heeft een ernstige inbreuk gemaakt op de
wetenschappelijke integriteit door in zijn
publicaties gebruik te maken van gefingeerde
data.
Prof. dr. P. Eijlander, rector magnificus van
Tilburg University, heeft een vertrouwenscommissie
ingesteld met de opdracht om
volledig in kaart te brengen bij welke publicaties
van prof. dr Stapel gefingeerde data
zijn gebruikt. Voorzitter van deze commissie
is prof. dr. W.J.M. Levelt, vml. president
van de Koninklijke Nederlandse Akademie
van Wetenschappen en emeritus hoogleraar
van de Radboud Universiteit Nijmegen. De
commissie is verzocht uiterlijk eind oktober
te rapporteren. Na rapportage van deze
commissie zal het College van Bestuur intern
en extern de bevindingen bekendmaken, met
de maatregelen die daarop zullen worden
genomen.
Bron: www.tilburguniversity.edu
Goede relatie met ouders voorkomt terugkeer psychische problemen jongere
de helft van de jongeren die zijn behandeld
voor psychische en gedragsproblemen krijgt
na behandeling opnieuw te maken met deze
problemen, vooral na stressvolle gebeurtenissen.
Maar een goede relatie met hun ouders
kan voorkomen dat de problemen terugkeren.
dat concluderen onderzoekers van de faculteit
der Psychologie en Pedagogiek van de Vrije
universiteit Amsterdam deze maand in het
tijdschrift Journal of Research on Adolescence.
Een slechte relatie met de ouders verhoogt juist de
kans op terugkerende problemen met 22 procent.
Behandeling die aandacht besteedt aan de relatie
met de ouders kan daarom langduriger effect
hebben dan behandeling die zich alleen op de
jongere richt.
De psychologen onderzochten 101 jongeren tussen
de 10 en 17 jaar op psychische en gedragsproblemen.
Vijf jaar later deden ze dit nog een keer.
Daarnaast onderzochten ze de relatie tussen de
jongeren en hun ouders door hen samen een
opdracht te laten maken. Tijdens de opdracht
maakten de onderzoekers videobeelden van de
interactie tussen de jongeren en hun ouders om te
achterhalen hoe hun relatie was.
Bron: www.vu.nl

Inspectie: vrijgevestigde klinisch psychologen en psychotherapeuten op de goede weg
Over het algemeen is het praktijkveld van zelfstandig
gevestigde psychotherapeuten en klinisch
psychologen van goed niveau, het is professioneel
en gevarieerd. dat blijkt uit onderzoek van
de Inspectie voor de gezondheidszorg (Igz) onder
vrijgevestigde klinisch psychologen en psychotherapeuten.
de kwaliteit en continuïteit van de
praktijkvoering behoeft wel verbetering.
De kwaliteit en continuïteit van praktijkvoering
van zelfstandig gevestigde psychotherapeuten en
klinisch psychologen kan en moet verder verbeteren.
Het gaat daarbij in het bijzonder om wettelijke
vereisten zoals het vastleggen van instemming
met een behandelplan, naleving van de wettelijke
bewaartermijn van dossiers, informatieverstrek-
Ernstige lichamelijke klachten zonder duidelijke
somatische oorzaak geven tal van ernstige
belemmeringen in het dagelijks leven van
patiënten. Multidisciplinaire samenwerking
is het sleutelbegrip binnen een effectieve
behandeling. Instellingen introduceren nu
het nieuwe Netwerk Onvoldoende verklaarde
lichamelijk Klachten (NOlK).
Onverklaarde lichamelijke klachten (OLK) komen
vaak voor. Bij medisch specialisten alleen al
kunnen 25 tot 60% van de klachten niet verklaard
worden door een bekende ziekte. Voorbeelden
zijn onverklaarde ernstige pijnklachten, chronische
vermoeidheid, buikklachten of uitvalsverschijnselen.
Onderzoek toont aan dat een multidisciplinaire
behandeling vanuit zowel een somatisch
als psychisch en sociaal perspectief (kosten)effectiever
is dan een eenzijdige medische benadering.
king aan verwijzers en het aangesloten zijn bij
een klachtencommissie. Andere ontwikkelpunten
zijn bijvoorbeeld een vaste dossierindeling, een
regeling voor dossieroverdracht en het schriftelijk
vastleggen van waarnemingsafspraken. Kennis
over en gebruik van richtlijnen kan verder verbeterd
worden. Daarnaast is er onvoldoende inzicht
in de aard en omvang van calamiteiten, klachten
en cliënttevredenheid. Ook is er weinig zicht op
notoir disfunctionerende zelfstandig gevestigde
psychotherapeuten en klinisch psychologen.
De inspectie verzoekt de vrijgevestigden en de
beroepsverenigingen NVVP, NVP en NIP uniforme
afspraken te maken over dossiervorming, waarneming
en informatieverstrekking aan verwijzers.
Bundeling van zorg voor patiënten met onverklaarde
lichamelijke klachten
In zo’n behandeling werken artsen bijvoorbeeld
samen met psychologen, fysiotherapeuten en
maatschappelijk-werkenden. Deze aanpak is
vooral van belang voor de groep patiënten met
ernstige problematiek.
Op 24 november van dit jaar is er landelijke
aandacht voor multidisciplinaire integratie bij
behandeling van OLK. Altrecht Psychosomatiek
organiseert dan het Landelijk Congres Onverklaarde
Lichamelijke Klachten 2011. Het thema is ‘Lichaam
en geest: één zorg!’. Instellingen onderstrepen het
belang van samenwerking en introduceren tijdens
het congres het nieuwe Netwerk Onvoldoende
verklaarde Lichamelijk Klachten (NOLK). Dit
netwerk biedt onder meer een online sociale kaart
en organiseert landelijk overleg.
Bron: www.nolk.info.
Ook vraagt de inspectie de beroepsverenigingen
kennis over en gebruik van richtlijnen te stimuleren.
Daarnaast roept de inspectie de zelfstandig gevestigde
psychotherapeuten en klinisch psychologen
en de beroepsverenigingen op om in overleg met
de inspectie regelingen te treffen voor signalering
en registratie van (bijna-)calamiteiten, klachten en
cliënttevredenheid en melding van notoir disfunctionerende
zelfstandig gevestigden aan de inspectie.
Van de genoemde afspraken en regelingen
verwacht de inspectie dat deze eind 2012 gereed
zijn. Om te toetsen of de nieuwe werkwijze
geïmplementeerd is, zal de inspectie in 2013 onverwacht
en steekproefgewijs praktijken bezoeken.
Bron: www.nvvp.nl
F o r u m
De redactie nodigt u uit schriftelijk te reageren op artikelen in deze uitgave. U kunt uw reactie
mailen naar redactie@gzpsychologie.nl. De reacties plaatsen we in een volgend nummer. De redactie
houdt zich het recht voor inzendingen te weigeren of in overleg met de auteur in te korten.
gZ-PSYCHOLOGIE 6 n SEPTEMBER 2011 5
n i e u w s

Wmichel van dijk, wetenschapsjournalist
6
ArBEIdSPSyCHOlOgIE
Mentale weerbaarheid, leidinggevenden en werksfeer in de gz-psychologie
Strategieën voor een ge
Mentale veerkracht, ethisch leiderschap en open
communicatie tussen collega’s en leidinggevenden
zijn aspecten die bijdragen aan een prettige
werksfeer voor medewerkers in een organisatie. Het
maakt daarbij niet uit of dat nu frontliniesoldaten,
kantoorbeambten of gz-psychologen zijn. dat
zijn enkele uitkomsten van het onderzoek
van drie wetenschappers op het snijvlak van
persoonskenmerken en werkcontext.
Wanneer je als Nederlands soldaat voor een missie naar
Afghanistan wordt uitgezonden, weet je dat je relatief weinig
kunt veranderen aan de werkomstandigheden aldaar en de
stress die dat met zich zal meebrengen. Sommige omstandigheden
zijn nu eenmaal even lastig als onveranderbaar. Om je
daarin toch staande te kunnen houden, komt het er bijvoorbeeld
op aan de mentale weerbaarheid van de soldaat te vergroten.
En dat is dan ook iets waaraan defensie, maar bijvoorbeeld
ook de politie en de politieacademie, de laatste jaren veel
aandacht besteden, weet Caroline Six, onderzoeker bij TNO.
Volgens haar is dat geen toeval. ‘We zien een tendens om de
mentale weerbaarheid van het personeel op de werkvloer te
versterken. Dat komt bijvoorbeeld omdat de druk op de individuele
medewerker steeds groter wordt, ook vanuit de samenleving.
Denk aan agressieve klanten aan de balie, aan toenemende
administratieve lastendruk of aan steeds hogere eisen op de
werkvloer. Tegelijk zien we dat we met steeds minder mensen
steeds meer moeten presteren. Dan is het geen overbodige luxe
om te werken aan de mentale veerkracht van werknemers in
stressvolle werkomstandigheden.’
Selfefficacy en hardiness
Six weet waarover ze praat. Zo geeft ze leiding aan een vierjarig
onderzoeksproject bij defensie naar het vergroten van mentale
veerkracht onder defensiepersoneel. Waarbij ze meteen opmerkt
dat er in de wetenschappelijke literatuur nogal wat definities
bestaan over wat mentale veerkracht precies inhoudt. ‘Maar we
zijn het met z’n allen erover eens dat het in ieder geval altijd gaat
om dreiging of tegenslag en het vermogen van het individu om
gZ-PSYCHOLOGIE 6 n SEPTEMBER 2011
zich daarin toch staande te houden. Natuurlijk mag je onder stressvolle
omstandigheden tijdelijk minder goed presteren. Iemand die
veerkrachtig is, klimt echter daar weer uit. Het is daarom boeiend
om te zien dat sommige mensen ook onder zeer slechte omstandigheden
goed blijven functioneren. Kijken we naar hun persoonskenmerken,
dan valt op dat deze mensen erop blijven vertrouwen
dat ze bepaalde specifieke doelen weten te behalen. Ze stellen zich
bijvoorbeeld ten doel om toch die ene opleiding te halen, en dat
lukt dan ook. We noemen dat selfefficacy. En verder zijn deze
mensen optimistisch, blijven ze ook onder slechte omstandigheden
kansen zien en blijven ze het gevoel behouden dat ze de situatie
onder controle hebben. En ze vertonen hardiness, wat je zou
kunnen vertalen als het vermogen om ook onder uiterst moeilijke
omstandigheden rust en overzicht te behouden.’
Caroline Six: ‘Het is beter om je al bij de eerste in plaats van pas bij de vijfde agressieve
patiënt af te vragen welke mentale impact die bij je heeft.’
fOTOgrAfIE: Trudy KrOESE

zonde bedrijfscultuur
Zelfregie en zelfmonitoring
Als onderdeel van hun onderzoek naar het versterken van de
mentale veerkracht van defensiepersoneel ontwikkelde Six en
haar collega­onderzoekers een interventie om de hoge percentages
voortijdige uitval op de opleidingen voor marinepersoneel
en mariniers te reduceren. Zelfregie en zelfmonitoring vormen
belangrijke onderdelen van deze innovatieve interventie, die
inmiddels bij defensie is getoetst en geïmplementeerd. ‘De
student houdt zelf de regie bij alles wat hij doet en blijft daarbij
zichzelf ook monitoren.’
Zelfmonitoring is daarbij meer dan zelfreflectie, legt Six uit.
‘Dat laatste richt zich vooral op de cognitie. Zelfmonitoring
gaat echter een stap verder. Die is zowel cognitief, emotioneel
en fysiologisch georiënteerd. Wat betekent het bijvoorbeeld dat
Inger Plaisier vraagt zich af of een teveel aan invloed en eigen beslissingsruimte niet juist
ook belastend kan werken voor gz-psychologen.
fOTOgrAfIE: Trudy KrOESE
ArBEIdSPSyCHOlOgIE
mijn hartslag steeds omhoog gaat in bepaalde werksituaties, dat
het zweet me uitbreekt en ik ’s nachts minder goed slaap? Door
daarbij stil te staan leer je wat situaties met je doen en leer je
bijvoorbeeld te herkennen wat jou raakt, wat jouw gevoelige
snaren zijn. Juist daarom is het belangrijk dat je niet pas met
zelfmonitoring begint als je aan het werk bent, maar dat je er ook
al tijdens de opleiding in wordt getraind.’
‘ w e Z i e n e e n t e n d e n s o m d e
m e n t a l e w e e r b a a r h e i d V a n
P e r s o n e e l t e V e r s t e r k e n ’
Zelfmonitoring is niet alleen voor soldaten en mariniers een
waardevolle strategie om het werk te kunnen volhouden, maar
ook voor gz­psychologen. ‘Bovendien mogen we aannemen dat
gz­psychologen vanwege hun academische opleiding en achtergrond
beter dan de gemiddelde andere werknemer tot deze
zelfmonitoring in staat zijn en daar ook hun lessen uit weten te
trekken.’ Daarbij is het ook voor hen belangrijk om bij zichzelf in
een zo vroeg mogelijk stadium deze zelfmonitoring aan te leren,
benadrukt Six. ‘Hoe eerder je ermee begint, hoe minder schade
je jezelf berokkent. ‘Het is beter om je al bij de eerste in plaats
van pas bij de vijfde agressieve patiënt af te vragen welke mentale
impact die bij je heeft.’ En vervolgens is het belangrijk wat je met
de conclusies van deze zelfmonitoring gaat doen. Zeg je tegen
jezelf dat die lastige patiënt of die enorme regeldruk nu eenmaal
bij je werk horen en dat je dat maar moet accepteren? Of ga je
erover in gesprek met je collega’s of je leidinggevende? Wie weet
komen daaruit dan nieuwe werkafspraken voort. Bijvoorbeeld
dat de teamleden zeggen: we accepteren weliswaar dat we ook
agressieve patiënten behandelen, maar dan willen we daarover
wel wekelijks een intervisiemoment afspreken, anders lukt het
ons niet.’
Invloed en controle
Dr. Inger Plaisier, socioloog en onderzoeker aan de Faculteit
Sociale Wetenschappen van de Vrije Universiteit in Amsterdam,
promoveerde in 2009 op haar onderzoek Work and mental
health. Daarin onderzocht ze hoe mensen met angst­ of depressieve
stoornissen al dan niet op hun werk konden blijven functioneren.
Haar onderzoeksuitkomsten zijn gebaseerd op data
uit de Nederlandse Studie naar Depressie en Angst (NESDA).
Plaisier constateerde bijvoorbeeld dat de kans groter is dat
gZ-PSYCHOLOGIE 6 n SEPTEMBER 2011 7

8
ArBEIdSPSyCHOlOgIE
mensen met psychische klachten aan het werk kunnen blijven
wanneer ze voldoende steun ervaren van hun collega’s of
leidinggevende. ‘Daarnaast ervaart deze groep meer invloed en
controle op de uitoefening van hun taken dan de groep patiënten
die hun betaalde werk noodgedwongen moesten beëindigen.
En we zagen ook dat werknemers met psychische klachten die
een partner thuis hebben zich eveneens beter staande weten te
houden binnen werksituaties.’
Opmerkelijk aan het onderzoek van Plaisier was dat dit alles ook
geldt voor gezonde werknemers. ‘Ook bij een controlegroep van
gezonde mensen zagen we minder ziekteverzuim wanneer ze
‘ w e r k d r u k h o e f t g e e n b r o n
V a n s t r e s s t e Z i j n ’
voldoende steun en invloed ervaren op de werkvloer. Als daaraan
is voldaan, hoeft werkdruk geen bron van stress te zijn, maar kan
het juist ook prettig zijn. Je hebt het dan weliswaar druk, maar
je kunt wel alles zelf plannen, de werksfeer is goed en je ervaart
voldoende support van je leidinggevende.’
Ook voor gz­psychologen zijn dat belangrijke uitkomsten, stelt
Plaisier. Want zoals een op missie gestuurde soldaat weinig kan
veranderen aan de oorlogssituatie waarin hij terechtkomt, zo kan
een gz­psycholoog er weinig aan veranderen dat hij vandaag weer
een gesprek heeft met die agressieve of zuigende cliënt. ‘Juist dan is
het belangrijk dat hij de last die hij ervaart kan delen met collega’s
en dat hij tevens kan rekenen op alle steun van zijn leidinggevende.’
Overigens vraagt Plaisier zich af of een teveel aan invloed en
eigen beslissingsruimte niet juist ook belastend kan werken
voor gz­psychologen. ‘Ik vermoed dat zij, vergeleken met veel
andere professionals, hoog scoren op de mogelijkheid invloed
uit te oefenen op hun werkzaamheden. Ze kunnen bijvoorbeeld
in belangrijke mate zelf bepalen wat ze doen in de spreekkamer.
Niemand die hen daarop aanspreekt. Die autonomie klinkt
positief, maar misschien vraagt dat soms ook wel teveel van je.
Als dat zo is, is het belangrijk dat je ook dat kunt bespreken met
je collega’s en leidinggevende.’
Ethisch leiderschap
Het ethisch leiderschap van de leidinggevende kan in zo’n situatie
behulpzaam zijn, stelt dr. Karianne Kalshoven. ‘Hij kan een
voorbeeld zijn voor de gz­psycholoog, bijvoorbeeld doordat hij
deze door zijn gedrag laat zien hoe hij omgaat met de hem toegestane
bevoegdheden. Maar hij kan ook praktische tips geven,
meekijken in de spreekkamer of samen met de gz­psycholoog
rollenspelen doen, zodat deze spelenderwijs de beslissingsruimte
die hij heeft beter leert hanteren.’
Kalshoven doet onderzoek naar ethisch leiderschap. Vorig jaar
promoveerde ze op dat onderwerp aan de Amsterdam Business
School. Daarnaast geeft ze trainingen, workshops en intervisies
over ethisch leiderschap bij het Amsterdam Center for Integrity
and Leadership. Kalshoven vindt ethisch leiderschap ook
persoonlijk een belangrijk onderwerp. ‘Omdat ik denk dat we
beter met elkaar en de wereld kunnen omgaan. Bovendien zie ik
gZ-PSYCHOLOGIE 6 n SEPTEMBER 2011
dat leidinggevenden veel invloed hebben op het werkplezier en
de ontwikkelkansen van medewerkers. Dat zijn ze zich vaak niet
eens bewust, hoe gek dat ook klinkt.’
In haar promotieonderzoek onderzocht Kalshoven onder meer
de relatie tussen persoonlijkheid en ethisch leiderschap. Ze
herleidde persoonlijkheid daartoe tot de Big five; de vijf basisdimensies
waarop het begrip persoonlijkheid is gebaseerd: vriendelijkheid,
extravertie, consciëntieusheid, openheid en neuroticisme.
‘Dan valt op dat er slechts een zwakke relatie bestaat tussen
persoonlijkheidsstructuur en ethisch leiderschap. Er is weliswaar
een correlatie met vriendelijkheid en consciëntieusheid, maar
deze is zwak. Persoonlijkheid blijkt dus maar in geringe mate
voorspellend te zijn voor de mate van ethisch leiderschap van de
leidinggevende.’
Kalshoven wilde ook weten of de mate van ethisch leiderschap
meetbaar is aan de hand van waarneembaar gedrag van de
leidinggevende. Ze deed dat door dat ethisch leiderschap onder
te verdelen in zeven toetsbare gedragsdimensies: eerlijkheid en
verantwoordelijkheid, integriteit, zorgzaamheid, duurzaamheid,
stimuleren van ethisch gedrag bij werknemers, verhelderen van
functies en taken, en delen van bevoegdheden en verantwoordelijkheden.
Vervolgens nam ze interviews af met leidinggevenden
en vroeg ze hen in hoeverre zij zichzelf zien als ethisch
leidinggevenden. En ze liet ook telkens twee werknemers aan
de hand van deze zeven dimensies een vragenlijst invullen over
Karianne Kalshoven: ‘Leidinggevenden overschatten zichzelf: ze zien zichzelf bijvoorbeeld
als zorgzaam of integer, terwijl medewerkers dat niet zo ervaren.’
fOTOgrAfIE: Trudy KrOESE

'de mate van ethisch leiderschap van hun leidinggevende. ‘Wat
dan opvalt is dat leidinggevenden significant hoger scoren op de
zelfwaardering van hun ethisch leiderschap dan de werknemers.
Leidinggevenden overschatten zichzelf daarin. Ze zien zichzelf
bijvoorbeeld als zorgzaam of integer, terwijl medewerkers dat
niet zo ervaren.’
Welzijn
Kalshoven vindt het fascinerend dat de leidinggevende niet op de
hoogte is van de perceptie van de werknemers op zijn gedrag en
prestaties. ‘Blijkbaar spreken ze daarover nooit en dat is jammer.
Als je het hebt over integer gedrag op de werkvloer, is het belangrijk
dat werknemers iets tegen hun leidinggevende durven te
zeggen. Bijvoorbeeld dat ze het niet met hem eens zijn over een
bepaald besluit dat hij heeft genomen. Voor de organisatie kan
dat veel opleveren, maar blijkbaar gebeurt dat niet.’
Plaisier ziet dat laatste wat minder somber in, zeker als het
gz­psychologen betreft. ‘Die zijn zo goed opgeleid, dat je er
vanuit mag gaan dat ze in staat en bereid zijn om ook verantwoordelijkheid
te nemen voor het functioneren van het gehele
team, inclusief dat van de leidinggevende. Natuurlijk, de leidinggevende
heeft een faciliterende taak, maar verder zijn alle
medewerkers in gelijke mate verantwoordelijk voor het reilen en
zeilen op de werkvloer.’
Eén aspect komt wel naar voren uit het onderzoek van Kalshoven:
ethisch leiderschap heeft een gunstige invloed op de sfeer op de
afdeling en het werkplezier van de medewerkers. ‘Het stimuleert
het samenwerkingsgedrag en de mate waarin werknemers
eigen initiatief en verantwoordelijkheid nemen en het stimuleert
hun arbeidssatisfactie en hun bereidheid om problemen aan te
kaarten. Ethisch leiderschap bevordert daarmee het welzijn van
de medewerkers.’
Dat komt overeen met de uitkomsten van het onderzoek van
Plaisier. ‘Er zijn aanwijzingen dat mensen met psychische klachten
beter op het werk functioneren als ze van hun collega’s of
leidinggevende enig begrip voor hun ziekte kunnen verwachten.
Mensen die enigszins open over hun ziekte durven te spreken,
ArBEIdSPSyCHOlOgIE
desnoods tegenover slechts één collega of alleen de leidinggevende,
blijken vaker aan het werk te zijn dan mensen die aangeven
dat niet te kunnen. Dat komt ook omdat je dan vervolgens
beter kunt benoemen waaraan je behoefte hebt. Bijvoorbeeld dat
je liever ’s middags dan ’s ochtends werkt, omdat je vooral ‘s
ochtends depressief bent.’
Plaisier vraagt zich wel af of een leidinggevende die een van zijn
medewerkers op deze manier speciaal behandelt, bijvoorbeeld
door toe te staan dat deze later begint of juist eerder naar huis
mag, nog wel ethisch handelt. Een kenmerk van ethisch leiderschap
is immers dat geen enkele werknemer mag worden voorgetrokken.
Kalshoven tilt daar minder zwaar aan. ‘Een leidinggevende
mag best mensen voortrekken als daar goede redenen
‘ l e i d i n g g e V e n d e n h e b b e n V e e l i n V l o e d o P
h e t w e r k P l e Z i e r e n d e o n t w i k k e l k a n s e n
V a n m e d e w e r k e r s ’
voor zijn. Iedere werknemer heeft andere behoeften, al betekent
dat voor elke leidinggevende een lastige balans om daarnaar te
luisteren en toch iedereen gelijk te behandelen. Het is dan ook
belangrijk om dat soort zaken goed met elkaar te bespreken, om
te voorkomen dat iemand zich tekortgedaan voelt.’
Zorgen voor een open bedrijfscultuur en problemen bespreekbaar
maken, dat is ook volgens Six een kerneigenschap van
leidinggevenden. Want werknemers, of dat nu marinemedewerkers
of gz­psychologen zijn, kunnen nog zo hard werken
aan hun mentale weerbaarheid, ze moeten wel kunnen rekenen
op een open oor van hun leidinggevende. Anders zijn al hun
inspanningen voor niets geweest. Six: ‘Een goede leidinggevende
weet moeilijke onderwerpen bespreekbaar te maken en ziet dat
ook als zijn taak. Hij hoeft dat niet per se altijd zelf te doen, maar
hij moet er wel voor zorgen dat het op de agenda komt. Daarvan
profiteren alle medewerkers.’ n
gZ-PSYCHOLOGIE 6 n SEPTEMBER 2011 9

WETENSCHAP
Effect van cognitieve gedragstherapie bij
autochtone en niet-westerse allochtone
cliënten met angststoornissen
T. Itkina, prof. dr. M.A. van den Hout, M. rijkeboer, prof. dr. d.C. Cath
Achtergrond
Cognitieve gedragstherapie (CGT) geldt als behandeling van eerste voorkeur bij angststoornissen. Op klinische gronden
is gesuggereerd dat deze behandelingen minder effectief zouden zijn bij niet-westerse allochtonen. Onderzoek uit
de Verenigde Staten en Zweden suggereert echter dat CGT wel effectief is bij allochtone cliënten. In het huidige
onderzoek is daarom nagegaan of er verschil is in effectiviteit van CGT tussen autochtone Nederlandse cliënten
en niet-westerse allochtone cliënten met angststoornissen. De CGT werd uitgevoerd volgens de multidisciplinaire
richtlijnen.
Methode
In totaal 46 autochtone cliënten en 19 niet-westerse allochtone cliënten met angststoornissen werden behandeld op
een polikliniek die is gespecialiseerd in de behandeling van deze stoornissen. De effectiviteit van de behandelingen
werd geëvalueerd met de Brief Symptom Inventory (BSI) en Outcome Questionnaire-45 (OQ-45). De vragenlijsten werden
afgenomen bij de start en aan het eind van de behandeling.
Resultaten
Beide groepen lieten significante verbeteringen van klachten zien op zowel BSI als OQ-45. Op de BSI toonde de
allochtone groep meer vooruitgang dan de autochtone groep, maar dit lijkt vooral te moeten worden toegeschreven
aan verschillen op de BSI bij aanvang van de behandeling. Op de OQ-45 gingen de beide groepen in dezelfde mate
vooruit.
Conclusie
CGT volgens de multidisciplinaire richtlijnen bleek niet minder effectief te zijn bij autochtone cliënten met
angststoornissen vergeleken met autochtone cliënten.
Trefwoorden: allochtonen, angststoornissen, cognitieve gedragstherapie,
effectiviteit
Inleiding
Angststoornissen zijn de meest voorkomende stoornissen in
de ggz (Visser & Van Balkom, 2007) en de psychologische
behandeling van eerste keuze is cognitieve gedragstherapie
(CGT). De richtlijnen voor de behandeling van (onder meer)
angstklachten zijn gebaseerd op onderzoek dat plaatsvond met
onderzoeksprotocollen op universiteiten en specialistische
onderzoeksinstituten (CBO, 2003). Deze CGT­behandelingen
bleken in dat onderzoek effectief te zijn bij angststoornissen
en andere as­I­klachten (Voss Horrell, 2008). Echter: CGT is
ontwikkeld in de moderne westerse cultuur die, vergeleken
met eerdere westerse periodes en vergeleken met niet­westerse
culturen, sterk individugeoriënteerd is (Colijn, Snijders &
10 gZ-PSYCHOLOGIE 6 n SEPTEMBER 2011
Trijsburg, 2003). Ziektebeleving en ziektegedrag lijken sterk
cultureel te zijn bepaald en opvattingen over oorzaak, uitingsvorm
en hulpbehoefte worden sterk beïnvloed door cultuurgebonden
verklaringsmodellen (Kleinman, 1980). Tijdens
CGT wordt van de cliënt een actieve inzet en enig vermogen
tot ‘psychologiseren’ verwacht. Allochtone cliënten geven
soms andere verklaringen voor hun problemen (Knipscheer
& Kleber, 2005). Zo verwijzen ze bijvoorbeeld naar bovennatuurlijke
krachten of ‘het lot’. Vanuit modern westers perspectief
geldt dat echter al snel als een neiging tot ‘externaliseren’.
Ook is geopperd dat individuen uit niet­westerse culturen
klagen over lichamelijke klachten waar westerse individuen
eerder psychische klachten zouden rapporteren (De Jong &
Van den Berg, 1996). Geredeneerd vanuit westers perspectief
zou dit kunnen worden opgevat als dat de niet­westerlingen
‘somatiseren’. Kortmann (2006) beargumenteert daarentegen

dat ‘psychologiseren’ een westers fenomeen is. Hoe dan ook:
de neiging tot ‘externaliseren’ en ‘somatiseren’ zou ervoor
kunnen zorgen dat de allochtone cliënten zich vaak passief
opstellen in de therapie, en ‘opdrachten’, cruciaal voor CGT,
niet uitvoeren (De Jong & Van den Berg, 1996). Volgens
Örücü (1996) moet de therapeut daarom onder meer afwijken
van de volgorde van de stappen of zelfs afzien van een aantal
onderdelen. Hierdoor kan men zich afvragen of CGT even
effectief is bij niet­westerse cliënten als bij de westerse cliënten.
Dat typisch westerse psychologische behandelingen zoals
CGT minder geschikt en minder effectief zijn bij niet­westerse
allochtonen werd gesuggereerd door onder meer Jackson en
Schmutzer (2006) en Hofmann (2006). Knipscheer en Kleber
(2005) schrijven over allochtone cliënten in de ggz: ‘...reguliere
psychotherapieën zijn vaak verbaal en sluiten inhoudelijk niet
altijd goed aan...’ (p. 722).
Onderzoek naar de relatieve effectiviteit van CGT bij angststoornissen
bij patiënten met een verschillende etnische
achtergrond is schaars. Friedman, Braunstein en Halpern
(2006) hebben in de Verenigde Staten het effect van CGT
onderzocht bij 24 Afro­Amerikaanse en 16 blanke cliënten
met een paniekstoornis met of zonder agorafobie. Het gemiddelde
aantal sessies was 16,2. CGT had evenveel effect op het
verminderen van angst­ en depressieve klachten bij beide
groepen. De auteurs suggereren evenwel dat de standaardbehandelingen
zouden moeten worden aangevuld met bijvoorbeeld
een psycho­educatiefase bij Afro­Amerikaanse cliënten.
Deze suggestie is echter louter gebaseerd op klinische impressie
binnen dit onderzoek. Carter, Sbrocco, Gore, Marin en Lewis
(2003) hebben een vergelijkbaar onderzoek gedaan naar effecten
van CGT bij Afro­Amerikaanse cliënten met een paniekstoornis
met milde agorafobie. CGT in groepsverband werd
uitgevoerd bij 14 patiënten in 11 sessies. Dit werd vergeleken
met de wachtlijstgroep (n = 11). Bij 54% was er sprake van
volledige remissie van paniekfrequentie, vermijdingsgedrag en
angst en bij 17% was er sprake van significante verbetering van
paniekklachten. In de wachtlijstgroep toonde slechts 1 respondent
enige verbeteringen. De CGT was evident effectief bij
Afro­Amerikaanse cliënten. Omdat groepstherapie werd uitgevoerd
zijn de resultaten moeilijk generaliseerbaar naar individuele
therapie. Ook was er geen controlegroep met blanke
Amerikanen en was er geen follow­upmeting uitgevoerd.
Friedman en Paradis (1991) hebben de verschillen in symptomatologie
tussen 15 Afro­Amerikaans en 15 Kaukasische
Amerikanen met een paniekstoornis met agorafobie onderzocht.
Gedragstherapie met in-vivo exposure werd toegepast.
Bij 84% van blanke Amerikaanse cliënten was er sprake van
significante verbetering van de klachten. Bij Afro­Amerikaanse
patiënten was dit slechts 33%. De standaardbehandelingen
hadden evident minder effect bij Afro­Amerikaanse cliënten
dan bij autochtone Amerikanen. De auteurs suggereren dat de
standaardbehandeling zou moeten worden aangepast voor de
Afro­Amerikaanse doelgroep door meer steunende interventies
aan te bieden vanwege een andere gezinsdynamiek.
WETENSCHAP
Schulz, Resick, Huber en Griffin (2006) hebben recentelijk een
onderzoek gedaan bij 53 niet­westerse vluchtelingen met PTSS.
De data werden geanalyseerd om effecten van CGT bij vluchtelingen
met PTSS te evalueren. Respondenten kregen CGT,
CPT (cognitieve procestherapie) en exposurebehandelingen;
25 respondenten kregen therapie met tolk, 28 respondenten in
eigen taal. Het aantal sessies was bij beide groepen hoger dan
gebruikelijk (17 in plaats van 12) en de sessies bij de groep in
de eigen taal waren langer dan binnen protocollaire behandelingen
gebruikelijk is (1,5 tot 2 uur). Er was sprake van een significante
vermindering van de PTSS­klachten in beide condities.
De auteurs concluderen dat CGT zeer effectief was. Echter: de
toewijzing aan condities was niet gerandomiseerd. Er was tevens
geen controlegroep van westerse patiënten.
Het beeld dat naar voren komt uit deze onderzoeken is dat CGT
effectief kan zijn bij niet­westerse cliënten. Er werd echter in het
onderzoek van Schulz e.a. (2006) afgeweken van de protocollen.
Het aantal sessies is hoger en de duur van de sessiesis langer. Het
aantal deelnemers in de studies was vaak klein (Carter e.a., 2003;
Friedman e.a., 2006; Friedman & Paradis, 1991). De onderzoeken
die zijn verricht met allochtone cliënten betreffen beperkte
etnische groepen in de Verenigde Staten en Zweden.
Zo’n 10 jaar geleden waren allochtone cliënten verantwoordelijk
voor 30 tot 50% van de aanmeldingen bij de ggz in de
grote steden (Colijn, Snijders & Trijsburg, 2003) en er zijn
geen aanwijzingen dat dit percentage is verminderd (De Jong
& Colijn, 2010). Op grond van de opgedane ervaringen met
de behandeling van psychische problemen van allochtonen
is gesuggereerd om bijvoorbeeld meer tijd te besteden aan
psycho­educatie, het systeem bij de behandeling te betrekken
en de cognitief­therapeutische technieken te vereenvoudigen
(Emmelkamp & Van Schaik, 2010). De bestaande protocollen
zouden daarom moeten worden aangevuld met interculturele
modulen (Knipscheer & Kleber, 2005). Op verschillende
plaatsen in Nederland zijn trainingen in culturele competentie
opgezet. De effecten daarvan zijn echter nog niet onderzocht
(Emmelkamp & Van Schaik, 2010). De opinie dat CGT minder
effectief is bij niet­westerse allochtonen is vooralsnog een
hypothese die niet wordt ondersteund door empirisch onderzoek.
Deze hypothese wordt in dit onderzoek getoetst: er wordt
nagegaan of de vermindering van angstklachten met behulp van
CGT groter is bij autochtone cliënten met angstklachten vergeleken
met allochtone cliënten.
Methoden
Onderzoeksgroep
Er hebben 46 Nederlandse cliënten en 19 niet­westerse allochtone
cliënten deelgenomen. Alle cliënten werden aangemeld
bij het Academisch Angstcentrum Altrecht (AAA) –
een specialistische afdeling van de Polikliniek van Altrecht;
een grote ggz­instelling in de regio Utrecht. De deelnemers
werden geïncludeerd indien ze als hoofddiagnose een angststoornis
hadden. De diagnose werd gesteld met behulp van
gZ-PSYCHOLOGIE 6 n SEPTEMBER 2011 11

12
WETENSCHAP
het Structured Clinical Interview formental Disorders (SCID­
I; First, Spitzer, Gibbon & Williams, 1999), waarbij het
DSM­IV­TR­classificatiesysteem wordt gevolgd (American
PsychiatricAssociation, 2000). Verder gold als inclusiecriterium
dat de medicatie stabiel was ingesteld (1 maand voor bètablokkers
en benzodiazepines en 3 maanden voor andere medicatie).
Cliënten met psychotische stoornissen en/of ernstige verslavingsproblematiek
werden geëxcludeerd.
Van de groep niet­westerse allochtonen hadden er 2 (10%)
1 allochtone ouder en van de overige cliënten in deze groep
waren beide ouders allochtoon. In totaal 4 (21%) cliënten in
deze groep waren geboren in Nederland. Er waren 7 (36,8%)
van Marokkaanse afkomst, 4 (21%) kwamen uit het Midden­
Oosten, 4 (21%) uit Suriname en de Nederlandse Antillen en
4 (21%) hadden een andere niet­westerse achtergrond. Bij 2
(10,5%) van deze cliënten werd gebruikgemaakt van een tolk.
De tolken waren gespecialiseerd in het vertalen voor de ggz.
Er waren geen significante verschillen in leeftijd (t (63) = 0,8,
p = 0,39), sekse (Chi­Square (1) = 0,8, p = 0,37), opleiding
(Chi­Square (1) = 0,0, p = 1,00) en medicatiegebruik (Chi­Square
(1) = 0,53, p = 0,47) tussen de twee groepen. Tabel 1 toont de
gemiddelden en standaarddeviaties van deze kenmerken. In de
onderzoeksgroepen kwamen paniekstoornissen met of zonder
agorafobie (bij 25 cliënten ofwel 38,5%) en sociale fobieën (11
cliënten: 16,9%) het meest voor. De overige diagnosen waren
obsessieve compulsieve stoornis (OCS: 13,8%), gegeneraliseerde
angststoornis (GAS: 9,2%), hypochondrie (9,2%), PTSS (9,2%)
en angststoornis NAO (3,1%). Er werden geen significante
verschillen tussen de groepen gevonden in het voorkomen van
paniekstoornissen (Chi­square (1) = 0,12, p = 0,91) en sociale
fobieën (Chi­square (1) = 0,27, p = 0,60). De absolute aantallen
van deze stoornissen in beide groepen zijn weergegeven in tabel 1.
Achtergrond kenmerken onderzoeksgroepen
gZ-PSYCHOLOGIE 6 n SEPTEMBER 2011
De overige diagnoses kwamen te weinig voor om adequate statistische
toetsing mogelijk te maken.
Procedure
De potentiële respondenten kregen van tevoren informatie
over het doel van het onderzoek. Ze kregen ook informatie
over de behandeling. Respondenten hebben vervolgens een
informed consent getekend. Het deelnemen aan dit onderzoek
was vrijwillig. Aan de potentiële deelnemers is gemeld dat
weigering geen invloed zou hebben op de behandeling.
Uitkomstmaten
Om de effectiviteit van behandeling te beoordelen is gekozen voor
twee niet­diagnosespecifieke uitkomstmaten die de ernst van de
klachten reflecteren, namelijk de Outcome Questionnaire-45 en
de Brief Symptom Inventory.
De Outcome Questionnaire-45 (OQ­45; Nederlandse vertaling:
De Jong, Nugter, Polak, Wagenborg, Spinhoven & Heiser, 2007)
bestaat uit 45 items. Een hoge totaalscore suggereert dat een
cliënt zowel een groot aantal stress­/spanningssymptomen heeft
(voornamelijk angst, depressie, somatische problemen en stress)
als problemen ervaart in interpersoonlijke relaties, maatschappelijk
functioneren (werk/school) en de algemene kwaliteit van
leven. De score per vraag heeft een range van 0 (nooit) tot 4
(bijna altijd). De interne consistentie van deze vragenlijst is goed
(Cronbachs α = 0,93) ( De Jong e.a., 2007).
De Brief Symptom Inventory (BSI; De Beurs, 2009) is een korte
vragenlijst met 53 items. De totaalscore op deze vragenlijst geeft een
indicatie van de ernst van de psychopathologie. De score per vraag
heeft een range van 0 (geen last van de klacht) tot 4 (heel erg last
van de klacht). De interne consistentie van deze vragenlijst is goed
(Cronbachs α = 0,96) (De Beurs & Zitman, 2006). De vragenlijsten
werden afgenomen bij de start en aan het einde van de behandeling.
Autochtonen (N = 46) Allochtonen (N = 19)
leeftijd M = 35,02 (Sd = 8,8) M = 37,05 (Sd = 8,2)
Mannen N (%) 17 (36,9) 10 (52,6)
Vrouwen N (%) 29 (63,0) 9 (47,3)
lager opgeleid < HBO N (%) 32 (69,5) 13 (68,4)
Hoogopgeleid ≥ HBO N (%) 14 (30,4) 6 (31,5)
Medicatiegebruik N (%) 31 (67) 11 (58)
Paniekstoornis met of zonder agorafobie N (%) 17 (36,9) 8 (42,1)
Sociale fobie N (%) 9 (19,5) 2 (10,5)
PTSS N (%) 2 (4,3) 4 (21,1)
gegeneraliseerde angststoornis N (%) 4 (8,7) 2 (10,5)
Hypochondrie N (%) 3 (6,5) 3 (15,8)
Obsessieve compulsieve stoornis N (%) 9 (19,6) -
NAO N (%) 2 (4,3) -
Tabel 1. Achtergrond kenmerken van de onderzoeksgroepen.

Klachten
Therapie
Alle cliënten kregen CGT volgens de Multidisciplinaire richtlijn
angststoornissen (CBO, 2003). Therapie vond één keer per week
plaats. Het gemiddelde aantal sessies in de autochtone groep was
20,7 (SD = 6,7) en in de allochtone groep 21,9 (SD = 7,6). Er
was geen significant verschil in het aantal sessies tussen de beide
groepen (t (63) = 0,93; p = 0,35).
Therapeuten
De behandeling werd uitgevoerd door 17 hulpverleners, allen
BIG­geregistreerd en gewoon lid bij de VCGT, die specialistisch
zijn opgeleid en getraind in het behandelen van angststoornissen.
De therapeuten hebben wekelijks deelgenomen aan intervisies
onder begeleiding van ervaren klinisch psychologen.
Data-analyse
Analyses werden uitgevoerd met behulp van SPSS 16.0.
Uitkomstmaten werden geanalyseerd door middel van tweeweg­
ANOVA’s met Groep (autochtone versus allochtone cliënten)
als between-subjects factor en Tijd (voor en na behandeling) als
within-subjects factor. Alle effecten zijn getoetst op het niveau p
< 0,05.
Resultaten
Verandering op de BSI
Figuur 1 laat de verandering van de klachten zien in de autochtone
en de allochtone groep. De gemiddelde score bij de start
van de behandeling van de autochtone groep was 62,3 (SD = 5,5)
en van de allochtone groep 82,8 (SD = 8,6). Aan het eind van
de behandeling waren de gemiddelde scores respectievelijk 36,8
(SD = 4,0) en 35,6 (SD = 6,2).
Verandering op de BSI
Voormeting Nameting
figuur 1. Verandering op de Brief Symptom Inventory.
Autochtonen
Allochtonen
Er was sprake van een klachtenverbetering in beide groepen: het
hoofdeffect van Tijd was significant ( F (1,63) = 71,7, p < 0,001).
Overall verschillen de groepen niet van elkaar: het effect van
groep was niet significant (F (1,63) = 1,5, p = 0,22).
Figuur 1 suggereert dat de allochtone groep meer vooruitgang
toont dan de autochtone groep. Dit Groep­X­Tijd­interactieeffect
was significant (F (1,63) = 6,3, p < 0,01). Daarbij is het wel
WETENSCHAP
van belang op te merken dat de allochtone groep bij de voormeting
significant meer klachten rapporteerden op de BSI dan
de autochtone groep (t (63) = 2,00; p < 0,05). De ruimte voor
verbetering was daarom in de allochtone groep groter. Het interactie­effect
zou dus kunnen worden verklaard door een regressie
naar gemiddelde. Teneinde hierop meer zicht te krijgen is, na
de hierboven gepresenteerde tweeweg­ANOVA, een eenweg­
ANCOVA uitgevoerd op de nameting waarbij de voormeting als
covariaat is opgenomen. Deze eenweg­ANCOVA was niet significant
(F (1,62 ) = 2,27; p < 0,13 ) en dit relativeert de gevonden
Groep­X­Tijd­interactie: wanneer rekening wordt gehouden
met de voormeting, dan zijn de nametingen niet verschillend.
Verandering op de OQ-45
Figuur 2 laat de verandering van de klachten op de OQ­45 zien
in de autochtone en de allochtone groep. De gemiddelde score
bij de start van de behandeling van de autochtone groep was 73,7
(SD = 3,6) en van de allochtone groep M = 81,5 (SD = 5,6). Aan
het eind van de behandeling waren de gemiddelde scores respectievelijk
57,4 (SD = 3,5) en 59,7 (SD = 5,5).
Klachten
Verandering op OQ-45
Voormeting Nameting
figuur 2. Verandering op de Outcome Questionnaire-45.
Autochtonen
Allochtonen
Beide groepen laten een verbetering zien op de Q­45. Dit wordt
gereflecteerd in een tijdseffect (F (1,63) = 41,6, p < 0,001). Het
groepseffect was niet significant (F (1,63) = 0,7, p = 0,39). Er was
ook geen significant interactie­effect (F (1,63) = 0,8; p = 0,35),
hetgeen betekent dat de groepen in dezelfde mate vooruitgingen.
Bij baseline verschillen beide groepen niet van elkaar wat betreft
hun OQ­totaalscore (t (63) = 1,15; p = 0,20).
Discussie
Het doel van dit onderzoek was om na te gaan of er een verschil
is in effectiviteit van CGT tussen autochtone en niet­westerse
allochtone cliënten met angststoornissen. De analyses van de
klachtenverandering zoals waargenomen bij de cliënten in dit
onderzoek wijzen erop dat CGT even effectief was voor beide
groepen cliënten. De resultaten weerspreken dus de suggesties
uit de literatuur (Hofmann, 2006). Uit dit onderzoek bleek dat
de allochtone cliënten een grotere klachtenverbetering op de BSI
vertoonden aan het eind van de behandeling dan autochtone
gZ-PSYCHOLOGIE 6 n SEPTEMBER 2011 13

14
WETENSCHAP
cliënten. Echter: de allochtone groep rapporteerde bij baseline
significant meer klachten op de BSI dan de autochtone groep. De
ruimte voor verbetering is dan groter en de grotere verbetering
van de allochtone cliënten verdween wanneer statistisch werd
gecorrigeerd voor dit verschil in initiële waarden. Opvallend is
dat er op de OQ­45 bij baseline geen verschil tussen de groepen
werd gevonden. Dit kan te maken hebben met de aard van beide
vragenlijsten. De items van de BSI verwijzen vooral naar lichamelijke
klachten, terwijl de OQ­45 met name het relationeel
en maatschappelijk functioneren meet. Er wordt gesuggereerd
dat niet­westerse allochtonen hun klachten op een somatische
wijze weergeven (De Jong & Van den Berg, 1996). Vanuit dit
perspectief kunnen we ons voorstellen dat de allochtone cliënten
hun lijdensdruk eerder via lichamelijke klachten presenteren
in plaats van door persoonlijke of sociale problemen. Dit kan
een verklaring zijn voor de significant hogere BSI­scores van de
allochtone cliënten bij baseline.
Dit onderzoek kent een aantal beperkingen. Ten eerste was het
aantal deelnemers in de groep allochtone cliënten relatief klein.
Echter: bij een verwacht medium interactie­effect (en met α en
β = 5%) zouden 27 deelnemers per conditie volstaan. Het aantal
deelnemers in de allochtone groep is dus weliswaar te klein,
maar de afwijking van het gewenste aantal is niet dusdanig groot
dat dit de resultaten lijkt te kunnen verklaren. Daarnaast was
de groep niet­westerse allochtonen zeer heterogeen. Het betrof
cliënten die verschillende culturele achtergronden hebben. Zo
kan men de in dit onderzoek betrokken allochtonen onderverdelen
naar etnisch­culturele identiteit zoals Mediterraan
en Surinaams­Hindoestaans. Hoewel niet­westerse allochtonen
veel gemeenschappelijke ideeën over ziekte en gezondheid
kunnen hebben, zijn er ook zeker enkele verschillen
daarin. Bepaalde cliënten binnen dit onderzoek kunnen meer
geïntegreerd zijn dan andere cliënten. Zo zijn de Marokkanen
waarschijnlijk de minst geïntegreerde groep in Nederland
(Knipscheer & Kleber, 2004). Daarnaast zijn er verschillen
tussen de migrantengroepen met betrekking tot hun migratieverleden.
De Marokkaanse migranten zijn als arbeiders naar
Nederland gekomen, terwijl de migratie van de Surinamers een
verlengstuk van het koloniale verleden is. Deze verschillen in de
migratieachtergrond spelen een rol bij gezondheidsverschillen
tussen migrantengroepen (Kamperman e.a., 2003). Bepaalde
groepen allochtonen zijn wellicht sterker geaccultureerd in de
samenleving. Hierdoor kan men zich afvragen of de reguliere
westerse therapieën beter aansluiten bij de sterker geaccultureerde
allochtonen. Het kleine aantal deelnemers stond niet toe
om onderscheid te maken tussen de verschillende culturen van
herkomst. De huidige gegevens suggereren overigens dat zo’n
uitsplitsing naar culturele achtergrond niet veel zal opleveren.
Als één of meer allochtone subgroepen aanzienlijk slechter
reageerden op de CGT, dan zou er op zijn minst een trend
moeten zijn geweest voor de autochtone groep als geheel om
minder klachtenverbeteringen te tonen. Daarentegen was er een
trend in dit onderzoek dat de allochtone groep meer vooruitgang
toonde dan de autochtone groep.
gZ-PSYCHOLOGIE 6 n SEPTEMBER 2011
Ten slotte waren 4 van de 19 leden van de allochtone groep in
Nederland geboren. De beperkte omvang van de gegevens maakt
het onmogelijk om een onderscheid te maken in effecten van
de behandeling op eerste­ en tweedegeneratieallochtonen. Er is
echter geen a priori reden te veronderstellen dat CGT minder
effect sorteert bij leden van de tweede of derde generatie. In onze
analyses zijn geen follow­upgegevens betrokken. Het is dan ook
onduidelijk of er op langere termijn wel verschillen optreden
tussen de beide groepen. Maar er is ons geen goede reden bekend
waarom na een even goede initiële respons de kans op terugval
groter zou zijn bij de allochtone groep. Dit is echter een empirische
kwestie.
Het onderzoek betrof angststoornissen. Of vergelijkbare resultaten
optreden bij de behandeling van andere psychische stoornissen
is een open kwestie.
Ondanks de beperkingen van dit onderzoek zijn de bevindingen
hoopgevend. CGT lijkt een even effectieve behandelmethode te
zijn voor zowel autochtone als niet­westerse allochtone cliënten
met angststoornissen. n
Auteurs
n Tanya B. Itkina, klinisch psycholoog, Altrecht Polikliniek,
Nieuwegein*.
n Prof. dr. Marcel A. van den Hout, klinisch psycholoog, faculteit
Sociale Wetenschappen, universiteit utrecht.
n dr. Marleen rijkeboer, klinisch psycholoog, faculteit Sociale
Wetenschappen, universiteit utrecht; Academisch Angstcentrum
Altrecht.
n Prof. dr. danielle C. Cath, psychiater, faculteit Sociale
Wetenschappen, universiteit utrecht; Academisch Angstcentrum
Altrecht.
Correspondentie: t.itkina@altrecht.nl
*dit onderzoek werd verricht in het kader van de specialistische opleiding tot
klinisch psycholoog (BIg).
Literatuur
n American Psychiatric Association (2000). Diagnostic and statistical manual of
mental disorders (DSM­IV­TR). Washington: American Psychiatric Press.
n Beurs, E. de, & Zitman, F.G. (2006). De Brief Symptom Inventory (BSI): de
betrouwbaarheid en validiteit van een handzaam alternatief voor de SCL­90 (The
Brief Symptom Inventory (BSI): the reliability and validity of a brief alternative of
the SCL­90). Maandblad Geestelijke Volksgezondheid, 61, 120­41.
n Beurs, E. de (2009). Brief Symptom Inventory. Handleiding Addentum. Leiden:
PITS B.V.
n Carter, M.M., Sbrocco, T., Gore, L.K., Marin, N.W., & Lewis, L.E. (2003).
Cognitive behavioral group therapy versus a wait­list control in the treatment of
African American women with panic disorder. Cognitive Therapy and Research,
27, 5, 505­18.
n CBO (2003). Multidisciplinaire richtlijn angststoornissen. Utrecht: Trimbos.
n Colijn, S., Snijders, J.A., & Trijsburg, R.W. (2003). Leerboek integrative psychotherapie.
Utrecht: De Tijdstroom.
n Emmelkamp, J., & Schaik, A. van (2010). Cognitive gedragstherapie voor depressies
bij en cliënt met een Marokkaanse achtergrond; zijn er specifieke richtlijnen?
Gedragstherapie, 43, 149­63.
n First, M.B., Spitser, R.L., Gibbon, M., & Williams, J.B.W. (1999). Gestructureerd
klinisch interview voor de vaststelling van DSM­IV As I stoornissen. Assesment
and Information B.V. Amsterdam, The Netherlands: Pearson.
n Friedman, S., Braunstein, W.J., & Halpern, B. (2006). Cognitive behavioral

treatment of panic disorder and agoraphobia in a Multiethnic Urban Outpatient
Clinic: initial presentation and treatment outcome. Cognitive and Behavioral
Practice, 13, 282­92.
n Friedman, S., & Paradis, C. (1991). African­American patient with panic disorder
and agoraphobia. Journal of Anxiety Disorder, 5, 35­41.
n Hofmann, S. (2006). The importance of culture in cognitive and behavioral practice.
Cognitive and Behavioral Practice, 13, 243­5.
n Jackson, L.C., Schmutzer, P.A., Tyler, J.D., & Wenzel, A.(2006). Applicability of
cognitive­behavior therapy with American Indian individuals. Psychotherapy:
Theory, Research, Practice, Training, 43, 506­17.
n Jong, J.T.V.M. de, & Berg, M. van den (red.) (1996). Transculturele Psychiatrie
en Psychotherapie. Handboek voor hulpverlening en beleid. Lisse: Swets &
Zeitlinger.
n Jong, J.T.V.M. de, & Colijn, S. (red.) (2010). Handboek culturele psychiatrie en
psychotherapie. Utrecht: De Tijdstroom.
n Jong, K. de, Nugter, M.A., Polak, M.G., Wagenborg, J.E.A., Spinhoven, P., &
Heiser, W.J. (2007).The Outcome Questionnaire (OQ­45) in a Dutch population:
a cross­culturalvalidation. Clinical Psychology & Psychotherapy, 14, 288­301.
n Kamperman, A.A., Komproe, I.H., & Jong, J.T.V.M. de (2003). Verklaringen
voor verschillen in psychiatrische stoornissen in een onderzoek onder migranten.
Tijdschrift voor Psychiatrie, 45, 315­26.
n Kleinman, A.M. (1980). Patients and healers in the context of culture. Berkeley:
University of California Press.
WETENSCHAP
n Knipscheer, J., Kleber, R. (2004). Een interculturele entree in Altrecht. Inhoud en
resultaat van een interculturele werkwijze bij kortdurende behandeling. Utrecht:
Altrecht.
n Knipscheer, J., & Kleber, R. (2005). Psychotherapie met allochtonen – echt
anders? Maandblad Geestelijke Volksgezondheid, 60, 717­24.
n Kortmann, F., (2006). Transculturele psychiatrie. Van praktijk naar theorie.
Assen: Van Gorcum.
n Örücü, H. (1996). Gedragstherapie en allochtonen. In: Jong, J.T.V.M. de, & Berg
M. van den (red.). Transculturele psychiatrie & psychotherapie. Handboek voor
hulpverlening en beleid (pp. 213­24). Lisse: Swets & Zeitlinger.
n Regionaal zorgprogramma angststoornissen, regio Midden­Westelijk Utrecht,
2002.
n Schulz, P., Resick, P.A., Huber, L.C., & Griffin, M.G. (2006). The effectiveness
of cognitive processing therapy for PTSD with refugees in a community setting.
Cognitive and Behavioral Practice, 13, 322­31.
n Visser, S., & Balkom, A., van. (2007). Angststoornissen en persoonlijkheidspathologie.
In: Eurlings­Bontekoe, E.H.M., Verheul, R., & Snellen, W.M. Handboek
Persoonlijkheidspathologie (pp. 371­85). Houten: Bohn Stafleu van Loghum.
n Voss Horrell, S.C. (2008). Effectiveness of cognitive­behavioral therapy with adult
ethnic minority clients: a review. Professional Psychology: Research and Practice,
39, 160­8.
TIJDSCHRIFT OVER GEZONDHEIDSZORGPSYCHOLOGIE - WWW.GZPSYCHOLOGIE.NL
Zoekt u een collega?
GZ-PSYCHOLOGIE adverteerders 13-10-2009 15:34 Pagina 1
GZ-psychologie is een wetenschappelijk tijdschrift dat zich geheel richt op de snelgroeiende beroepsgroep van gezondheidszorgpsychologen.
Dit maakt het tijdschrift een uitstekend medium voor uw (personeels)advertenties.
JAARGANG 1
NUMMER 1
NOVEMBER 2009
KATINKA DE BOER
‘Breed opgeleid
als gz-psycholoog’
DIAGNOSTIEK
Autisme bij
volwassenen
NIEUW SPECIALISME
Klinische
Neuropsychologie
FORENSISCHE
PSYCHOLOGIE
Ontucht of
pedofilie?
…nieuw wetenschappelijk tijdschrift
U kunt tot 13 oktober reserveren voor uitgave 7, die 3 november verschijnt
Uitgave Uiterste reserveringsdatum Verschijning
8 17 november 15 december
…de brug tussen theorie en praktijk
…nu met introductiekorting van 25%
Verschijningsdatum onder voorbehoud van wijzigingen.
Voor de tarieven, andere advertentiemogelijkheden en overige vragen kunt u contact opnemen met
Cross Advertising, Westerkade 2, 3116 GJ Schiedam
Telefoon: 010 742 10 23; gezondheidszorg@crossadvertising.nl
JAARGANG 3
NUMMER 6
SEPTEMBER 2011
Inger
PlaIsIer
en
KarIanne
Ja, ik wil een abonnement!
Zie ook de website: www.gzpsychologie.nl
Kalshoven
gezonde
bedrijfscultuur
CoGNiTiEvE
GEdRAGSThERAPiE
Bij angststoornissen
gZ-PSYCHOLOGIE 6 n SEPTEMBER 2011 15
K I J K O P W W W . G Z P S Y C H O L O G I E . N L
AdoPTiE
Alerte hulpverlening
EERSTE PSyChoSE
vroegtijdig herkennen

Dmarten dooper, wetenschapsjournalist
16
PrAKTIjK
Voorspellen eerste psychose
Vroegtijdig herkennen en behandelen van voorstadia
van een eerste psychose kan veel leed besparen.
diagnostische instrumenten om dit voorstadium te
herkennen zijn er legio, blijkt uit literatuuronderzoek
door de leuvense klinisch psycholoog en
gedragstherapeut Kathleen lacluyse. de voorspellende
waarde ervan is echter te gering om in de klinische
praktijk van praktisch nut te kunnen zijn.
De somatische geneeskunde kent er tal van voorbeelden van:
signalen die wijzen op een (sterk) verhoogd risico binnen
afzienbare tijd een bepaalde aandoening te krijgen. Een hoge
bloeddruk, overgewicht en een hoog cholesterolgehalte wijzen
bijvoorbeeld op een verhoogde kans op hart­ en vaataandoeningen.
Een verminderde gevoeligheid voor insuline maakt duidelijk
dat diabetes aan de poort rammelt. Door bij mensen deze
signalen in de gaten te houden, is het mogelijk de aandoeningen
in een vroeg stadium te herkennen, soms zelfs voordat zij
daadwerkelijk lichamelijke klachten veroorzaken. Ook de geestelijke
gezondheidzorg zou deze manier van werken graag kunnen
toepassen. ‘Neem psychotische stoornissen, zoals schizofrenie’,
vertelt Kathleen Lacluyse. ‘Het doormaken van een psychose is
een zeer ingrijpend gebeuren voor zowel patiënten als voor hun
familie. Als de psychose manifest is, is vaak een acute opname
nodig, soms zelfs onder gedwongen statuut en al dan niet
gepaard gaand met hoge doses medicijnen. Zou het mogelijk zijn
een naderende psychose vroegtijdig te herkennen en zouden we
door op dat moment al in te grijpen de transitie naar de psychotische
periode kunnen tegengaan, dan zouden we de patiënt en
diens familie veel leed besparen.’
Praktische vraag
Die wens wordt al een kleine twintig jaar internationaal erkend.
Sinds halverwege de jaren 90 zijn tal van initiatieven ontplooid
om te komen tot vroege interventie, het herkennen en behandelen
van vroege stadia van een psychose. In 2005 presenteerde de
International Early Psychosis Association Writing Group hiervoor
een clinical practice guideline. ‘De aandacht bij het herkennen
van een zogeheten vroege psychose richt zich vooral op jongeren
en jong­volwassenen’, vertelt dr. Hella Demunter, psychiaterpsychotherapeut
en adjunct kliniekhoofd in het Universitair
Psychiatrisch Centrum K.U. Leuven. ‘Immers, een ontluikende
gZ-PSYCHOLOGIE 6 n SEPTEMBER 2011
eerste psychose speelt zich meestal af in de adolescentie of vroege
volwassenheid. Vanuit het UPC K.U. Leuven hebben we hiervoor
sinds enige jaren VRINT, het Vroege Interventie Team. Dit
poogt jongeren in de vroegste fase van een psychose zo snel en
toegankelijk mogelijk op te vangen, te evalueren en zo nodig een
behandeling aan te bieden. Dat laatste liefst in een zo natuurlijk
mogelijke omgeving voor de jongere, eventueel zelfs thuis.’
Het voorspellen van een eerste psychose is echter geen gemakkelijke
opgave, blijkt ook uit de Leuvense ervaring. Demunter:
‘Jongeren worden naar VRINT doorverwezen door de huisarts,
een Centrum voor leerlingbegeleiding of door de familie. Bij veel
jongeren zien we wel enkele symptomen die mogelijk duiden
op een naderende psychose, maar zij hebben over het algemeen
nog geen eerste psychotische episode doorgemaakt. De vraag
waarvoor wij ons dan gesteld zien, is: hoe groot is het risico dat
deze jongere over enige tijd wel in een psychotische episode zal
geraken? Oftewel: bij wie is het nodig om actief in te grijpen,
bijvoorbeeld medicamenteus, en bij wie kun je beter even afwachten?
Om een antwoord op die praktische vraag te krijgen, zijn we
de literatuur ingedoken. Dat leverde 96 bruikbare artikelen op.
Het overzicht dat we op grond daarvan hebben gemaakt, hebben
we onlangs gepubliceerd in het Tijdschrift voor Psychiatrie.’
Gebruik van de term ‘psychoserisicosyndroom’ geeft het risico op onrust, etikettering en
stigmatisering.

(nog) niet mogelijk
fOTOgrAfIE: STOCK.xCHNg
Verschillende modellen
PrAKTIjK
de dagelijkse praktijk die wij hieruit trekken is dat je tegenover
De strekking van dat artikel is in twee zinnen samen te vatten. jonge mensen die op consult komen vanwege een mogelijke
Eén: er bestaan verschillende diagnostische modellen, elk met vroege psychose vooral relativerend moet zijn. De kans dat zij
zijn eigen diagnostische instrumenten. Twee: de voorspellende geen psychose zullen ontwikkelen is namelijk veel groter dan de
waarde van alle diagnostische instrumenten is beperkt, in kans dat zij wel een psychose zullen ontwikkelen. Zelfs van de
ieder geval te gering om in de klinische praktijk een psychose cliënten die voldoen aan de criteria van ‘hoog risico’ zal maar
sluitend te voorspellen. ‘De vier verschillende diagnostische een klein deel daadwerkelijke een psychose ontwikkelen. Wat
modellen die we in ons artikel
dat betreft is de uitkomst van
onderscheiden, geven mooi de ‘ d e t r a n s i t i e P e r c e n t a g e s b i j g e b r u i k onze studie ook voor onszelf
evolutie weer die er de afgelopen
tien, twintig jaar heeft plaats­
V a n d e V e r s c h i l l e n d e i n s t r u m e n t e n
geruststellend. Het loopt zo’n
vaart niet met de transitie naar
gevonden in het denken over Z i j n V r i j l a a g e n w i s s e l e n s t e r k ’ een eerste psychose. Wat niet wil
psychose en vroege psychose’,
zeggen dat je rustig achterover
vertelt Lacluyse. ‘Dat denken wordt nog steeds overheerst door kunt gaan leunen. Geheel aansluitend bij de huidige richtlij­
het zogenaamde DSM­denken: een categoriale benadering nen gaan we aan de slag om de jongeren die naar ons verwezen
van psychotische aandoeningen waarbij zaken als sympto­ worden te helpen bij het aanpakken van de bestaande, concrete
men, duur van symptomen en functioneren de belangrijkste problemen. En hoe meer specifieke psychotische klachten er
diagnostische criteria vormen. Zowel de attenuated positive reeds zijn, des te meer volgen we de cliënt van dichtbij op. Zijn
symptoms­benadering als de clinical high risk­benadering voor de klachten minder prominent of minder specifiek, dan verwij­
het herkennen van vroege psychose leunen hier sterk op. De zen we de cliënt vaak terug naar de eigen psychiater en houden
diagnostische instrumenten bij deze benaderingen ruimen
een belangrijke plaats in voor het signaleren van positieve
we op afstand contact.’
en negatieve symptomen. Aanvullend hierop is er inmiddels Hachelijke zaak
enige plaats voor dimensioneel denken, het rekening houden Een tweede conclusie die Lacluyse en haar collega’s uit het
met de ernst en frequentie van de psychotische ervaringen. onderzoek trekken is dat het momenteel nog te vroeg is om de
Tegenover deze twee DSM­gerichte benaderingen staan de term ‘psychoserisicosyndroom’ of soortgelijke aanduidingen
benaderingen op grond van basic symptoms en fenomenolo­ voor een verhoogd risico op een psychose op te nemen in de
gie en subjectieve ervaring. Deze benaderingen zijn niet nieuw, toekomstige DSM­5. ‘Dat lijkt me momenteel een hachelijke
maar krijgen sinds kort voor het eerst echt een plaats binnen zaak. Ons literatuuronderzoek laat zien dat er voorlopig weinig
vroege interventie. Aanhangers van deze aanpak stellen dat het overeenstemming is over de manier waarop je zo’n verhoogd
niet de symptomen zijn die iemand kwetsbaar maken, maar risico op psychose zou moeten definiëren en over de prakti­
de gevoeligheid die daaronder ligt. Zij leggen de nadruk op de sche waarde van zo’n definitie in termen van een betrouwbare
subjectieve betekenisgeving. Deze invalshoek heeft geleid tot voorspelling. Het is nodig eerst meer onderzoek te doen naar
een bredere manier van kijken naar de cliënt, met name niet factoren die van belang zijn bij het ontstaan en het beloop van
enkel naar observeerbare symptomen, maar ook naar hoe de psychoses. Op grond daarvan kan dan in de toekomst wellicht
persoon zelf veranderingen waarneemt.’
een set van criteria worden gekozen die in staat is het ontstaan
van een psychose betrouwbaar te voorspellen. Het onlangs
Je moet relativerend zijn
gestarte EU­GEI (EUropean network of national schizophrenia
Behalve dat er verschillende benaderingen bestaan in het opspo­ networks studying Gene­Environment Interactions)­project kan
ren van vroege psychose, stellen Lacluyse en collega’s in hun daar hopelijk een goede bijdrage aan leveren. Bij dergelijk onder­
artikel in het Tijdschrift voor Psychiatrie tevens heel nuchter vast zoek is een werkdefinitie van het ‘psychoserisicosyndroom’
dat geen van deze benaderingen (en de bijbehorende diagnos­ overigens wel nuttig. Voor de dagelijkse praktijk echter niet. Het
tische instrumenten) in de praktijk voldoende betrouwbaar is risico op onrust, etikettering en stigmatisering bij het gebruik
om het risico op een eerste psychose te kunnen voorspellen.
Lacluyse: ‘De transitiepercentages bij gebruik van de verschil­
van deze term is te groot.’ n
lende instrumenten zijn vrij laag en wisselen sterk. Ook bij K. Lacluyse, L. van Bouwel, H. Demunter, et al. Klinisch assess-
opeenvolgende studies met eenzelfde diagnostisch instrument ment van sterk verhoogd risico op psychose: overzicht en kritische
variëren de uitkomsten per steekproef. De consequentie voor reflectie. Tijdschrift voor Psychiatrie 201;53:153-162.
gZ-PSYCHOLOGIE 6 n SEPTEMBER 2011 17

18
WETENSCHAP
while most adoptions work well, no adoption is simple
(douglas & Philpot, 2003)
Adoptie-alerte hulpverlening:
achtergrond en theorie
dr. A.j.g. Vinke
Een kind afstaan, afgestaan worden als kind, geadopteerd worden of een kind adopteren verandert de levens van betrokkenen
voorgoed. Te vondeling gelegd zijn, achtergelaten zijn bij een weeshuis, op straat geleefd hebben of door de kinderbescherming
bij biologische ouders weggehaald worden zijn feiten die dikwijls in adoptiedossiers te vinden zijn. Deze of
een soortgelijke start maakt geadopteerde kinderen a priori kwetsbaar (Brodzinsky & Schechter, 1990; Vinke, 1999).
Wanneer deze kwetsbaarheid wordt uiteengerafeld, valt op dat ze om een specifiek opvoedingsantwoord van adoptieouders
en hulpverleners vraagt. Dikwijls met goed gevolg: zeker wanneer geadopteerden worden vergeleken met leeftijdsgenoten
die in tehuizen achterbleven laten deze kinderen een opmerkelijke – en op onderdelen bijna complete – inhaalslag
zien naar het niveau van niet-geadopteerde leeftijdgenoten. Dit geldt dan voor groei, gehechtheid, zelfwaardering, IQ en
gedragsproblemen (Van IJzendoorn & Juffer, 2006).
Aan de andere kant laat onderzoek ook zien dat opvoeden en verzorgen van geadopteerde kinderen specifieke eisen stelt
aan ouders. De inhaalslag komt niet vanzelf tot stand (Stams, Juffer & Van IJzendoorn, 2002; Bimmel, 2003). Adoptieouders
zullen moeten beschikken over pedagogisch kapitaal om de specifieke opvoedings- en ontwikkelingsvragen van geadopteerden
recht te doen (Vinke, 1999). Wanneer adoptieouders hulp hierbij vragen, is het zaak dat hulpverleners alert zijn
op de extra dimensie die afstand en adoptie met zich kan meebrengen. Dit is een dimensie die niet alleen in de opvoeding
van geadopteerde kinderen een rol speelt, maar ook doorloopt in de volwassenheid. Een adoptie-alerte houding van
diagnostici en therapeuten in de eerste en tweede lijn is daarbij gewenst. In dit artikel worden enkele adoptiegerelateerde
thema’s aangesneden die kunnen bijdragen aan een adoptie-alerte houding. Allereerst komen de feiten en cijfers aan bod,
vervolgens is er aandacht voor risico’s en kansen en ten slotte voor verliezen en opnieuw starten.
Trefwoorden: adoptie, adoptieprocedure, adoptiehulpverlening,
afstand ter adoptie, ontwikkeling en opvoeding in adoptiegezinnen
Feiten en cijfers
Sinds de eerste Adoptiewet in 1956 zijn er ruim 50.000 kinderen
door Nederlandse gezinnen geadopteerd. 1 Dat betekent dat
het op het oog over een relatief kleine groep mensen gaat, tenzij
er breder wordt gekeken en alle familieleden en partners van
geadopteerden worden meegenomen. In de Verenigde Staten
becijfert men dat elke geadopteerde gemiddeld 12 familieleden
heeft in zijn adoptiegezin – en natuurlijk ook weer gemiddeld
12 in het oorspronkelijke gezin. 2 Dat resulteert in ruim 600.000
mensen binnen Nederland die in hun directe gezinsomgeving als
grootouders, broer, zus, oom, tante of neef of nicht met adoptie
te maken hebben.
Deze 50.000 kinderen werden deels in Nederland en deels in het
buitenland geboren. Binnen Nederland werden rond de 17.000
kinderen geboren en ter binnenlandse adoptie geplaatst. In 1974
gZ-PSYCHOLOGIE 6 n SEPTEMBER 2011
ging het nog om circa 1.250 kinderen per jaar. Anno 2011 zijn
dit er ongeveer 20 (bron: CBS en ministerie van Veiligheid en
Justitie). Maatschappelijke veranderingen zoals acceptatie van
eenouderschap, bijstandswetgeving en mogelijkheid tot keuze
voor abortus hebben geleid tot een daling van het aantal binnenlandse
adopties.
Naarmate binnenlandse adoptie afnam, nam het aantal kinderen
dat uit het buitenland naar Nederland kwam toe. De Koreaanse
oorlog had ervoor gezorgd dat Amerikaanse soldaten kinderen
hadden verwekt bij Koreaanse vrouwen. Dit waren kinderen
waar geen toekomst voor leek in Korea. De uitspraak van schrijver
Jan de Hartog in 1967 op tv bij Mies Bouwman ‘al red je er
maar één’ markeert voor Nederland de start van interlandelijke
adoptie. Aanvankelijk kwamen kleine aantallen kinderen uit
1 Stiefouderadopties zijn niet meegerekend; het betreft uitsluitend cijfers
inzake volle adopties.
2 Uitgaande van een gezin met 2 ouders en 2 kinderen gemiddeld.

het buitenland naar Nederland, maar dat nam al snel een grote
vlucht: in 1980 werden 1.599 kinderen geadopteerd. 3 Anno 2011
kwamen er jaarlijks ongeveer 700 kinderen Nederland binnen. 4
In het totaal zijn er ongeveer 34.000 kinderen uit ruim 100
landen door Nederlandse gezinnen geadopteerd. De grootste
aantallen kinderen kwamen aanvankelijk uit Korea, Colombia,
Brazilië, Sri Lanka en India. De laatste jaren kwamen de meeste
kinderen uit China, Haïti, Ethiopië en de Verenigde Staten.
Adoptie is bij wet geregeld in de Wet opneming buitenlandse
kinderen ter adoptie (Wobka) uit 1998. De adoptieprocedure is
samengevat in tabel 1. In de wet is onder meer vastgelegd dat
kinderen jonger moeten zijn dan 6 jaar als ze Nederland binnen­
Adoptieprocedure in 2011
Aanmeldings- en voorlichtingsfase
1. Aanmelding bij Stichting Adoptie Voorzieningen ➜ indien toelaatbaar tot de procedure: BKA-nummer.
wachten
2. VIA-voorlichting ➜ 6 bijeenkomsten van 0,5 dag.
wachten
WETENSCHAP
komen. 5 Ook ouders moeten aan eisen voldoen. Allereerst
moeten ze in het bezit zijn van een zogenaamde beginseltoestemming.
Deze krijgen ze na een gezinsonderzoek door de Raad
voor de Kinderbescherming, waarin zij worden gescreend op
hun geschiktheid voor het opvoeden van een buitenlands, nietgenetisch
verwant kind. De Raad voor de Kinderbescherming
mag pas starten met het gezinonderzoek als aspirant­adoptieouders
een voorbereidingscursus hebben gevolgd. Verder moeten
ze gezond zijn, geen strafblad hebben, jonger zijn dan 45 jaar en
zich bereid hebben verklaard het kind na de adoptie alle noodzakelijke
medische behandelingen te laten ondergaan (bijvoorbeeld
inenting, bloedtransfusie). 6
Onderzoeks- en besluitvormingsfase
3. gezinsonderzoek adoptie / ASAA (afstand, screening, adoptie en afstammingsvragen) – raad voor de Kinderbescherming ➜ 4 bijeenkomsten,
gezinsrapport en advies over afgifte beginseltoestemming.
4. Beginseltoestemming ➜ 4 jaar geldig.
Bemiddeling en plaatsingsfase
5. Inschrijving bij vergunninghouder/plaatsing op wachtlijst.
Keuze voor volledige bemiddeling of zelf doen (deelbemiddeling).
wachten (duur afhankelijk van wens en mogelijkheden kan jaren duren; special needs gaat sneller)
6. Bemiddeling
Na voorstel moeten papieren in orde worden gemaakt; kan veel tijd overheen gaan.
7. Adoptie
Via reis zelf kind ophalen (land van herkomst eist dat ouders een bepaalde tijd in het land zijn voordat de adoptie kan plaatsvinden).
Via escortservice: kind wordt in land van herkomst afgehaald door medewerker van de vergunninghouder.
A. Adoptie van het kind in het land van herkomst (bij verdragslanden).
B. Plaatsing van het adoptiekind (in niet-verdragslanden of bij zelfdoe-adoptie naar Nederlands recht volgt 1 tot 3 jaar na plaatsing; afhankelijk
van situatie adoptieouders).
Fase van nazorg
8. Nazorg door de vergunninghouder 1e jaar na aankomst (m.u.v. zelfdoe-adopties).
9. Mogelijkheid tot ondersteuning via de SAV-afdeling Nazorg (o.a. video-interactiebegeleiding).
Tabel 1. de adoptieprocedure in 2011.
3 Voor cijfers:
• Jaaroverzichten van het ministerie van Veiligheid en Justitie (jaarlijkse uitgave met statistische gegevens betreffende de opneming in gezinnen in Nederland van
buitenlandse adoptiekinderen. Vanaf 2004 genaamd: Trends en analyse: statistisch overzicht interlandelijke adoptie;
• CBS: www.cbs.nl/nl­NL/menu/themas/veiligheid­recht/cijfers/extra/mappingworld­2­adoptie.htm
4 Dit artikel is voornamelijk beperkt tot interlandelijke adoptie aangezien het bij binnenlandse adoptie om heel kleine aantallen gaat.
5 Uitzonderingen zijn mogelijk: bijvoorbeeld bij adopties van bloedverwanten of social siblings.
6 Voor exacte eisen en voorwaarden inzake adoptie zie: www.adoptie.nl.
Voor wetgeving zie: www.st­ab.nl/wetten/0739_wet_opneming_buitenlandse_kinderen_ter_adoptie.htm.
gZ-PSYCHOLOGIE 6 n SEPTEMBER 2011 19

Uw bijdrage
aan onze topklinische zorg
De RVE Medische Psychologie verzorgt psychodiagnostisch onderzoek en psychotherapie voor
klinische en poliklinische ziekenhuispatiënten. Medische Psychologie heeft kwaliteit van zorg
hoog in het vaandel staan en wil deze kwaliteit verder bestendigen en ontwikkelen, o.a. met
behulp van Evidence Based Medicine principes.
De Isala klinieken hebben begin 2010 besloten om de organisatiestructuur aan te passen, waarbij
is gekozen voor de invoering van het RVE-model als volgende stap in de organisatie ontwikkeling;
resultaatverantwoordelijkheid komt laag in de organisatie te liggen en de medisch specialist
komt ‘in the lead’.
De RVE Medische Psychologie heeft ruimte voor zeven klinisch psychologen, drie GZ-psychologen,
waarvan twee in opleiding tot klinisch psycholoog en twee basispsychologen, waarvan één in
opleiding tot GZ-psycholoog. Acht psychologen vormen de vakgroep. De klinisch psychologen zijn
lid van de vereniging Medische Staf.
Vanwege het vertrek van één van onze collega’s zoekt de RVE Medische Psychologie een
Allround Klinisch Psycholoog/
ervaren GZ Psycholoog (1.0 fte)
U bent een BIG-geregistreerd klinisch psycholoog of GZ-psycholoog met een brede ervaring in de
gezondheidszorg (bij voorkeur opgedaan in algemene ziekenhuizen). U voert psycho diagnostisch
en (neuro)psychologisch onderzoek uit bij volwassenen, verwezen vanuit verschillende aandachtsgebieden,
waaronder psychiatrie. Daarnaast bestaat de bereidheid een bijdrage te leveren aan
opleidings activiteiten en aan de ontwikkeling van de RVE en vakgroep. Een klinisch psycholoog
wordt lid van de vakgroep en de Medische Staf.
Specifi eke kennis op het gebied van opleiding en onderzoek strekt tot aanbeveling, evenals een
lidmaatschap van een specialistische beroepsvereniging (bij voorkeur VGCt). Aandachtsgebieden
die op dit moment uitbreiding behoeven zijn psycho-oncologie en seksuologie, ervaring op deze
gebieden strekt tevens tot aanbeveling. Natuurlijk beschikt u over een zelfstandige, fl exibele en
proactieve houding.
Voor meer informatie belt u met mw. H. Withaar, voorzitter RVE Medische Psychologie, (038) 424 52 86.
Solliciteer bij voorkeur via www.isalawerkt.nl of stuur uw reactie vóór 6 oktober a.s. aan
Isala klinieken, t.a.v. Human Resources/ Recruitment, Postbus 10400, 8000 GK Zwolle o.v.v.
vacaturenummer C11.013.
Solliciteer direct op www.isalawerkt.nl
Isala klinieken zijn een groot topklinisch opleidingsziekenhuis
(STZ) in Zwolle (ca. 5.407 medewerkers,
ca. 994 bedden), waar alles draait om het geven van
hoogwaardige zorg. Patiënten zijn bij ons te gast en
beleven vaak zware, emotionele tijden. Dat geldt ook
voor hun familie en vrienden. Vanzelf sprekend geven
we professionele medi sche zorg, maar we willen er
ook voor mensen zijn. Met aandacht en mede leven.
Daarom zoeken we mensen die veel te ‘geven’ hebben en
hun expertise, ervaringen, hoofd en hart meebrengen.
Zorg dat je deelt met anderen.
1107778ISA_GZ-Psych_190x277_v3.indd 1 09-08-11 13:58

De procedure duurt lang: er kan 5 jaar of langer overheen gaan
voordat de adoptie is voltooid en al die jaren is men volledig
afhankelijk van derden (instanties en overheden). Meestal zijn
aspirant­adoptieouders voor de start van een adoptieprocedure
bezig geweest met een medisch traject: 80 tot 90 procent van alle
mensen die adopteren is ongewenst kinderloos en heeft dit moeten
verwerken voor de adoptieprocedure kon worden voltooid (Vinke,
1999). De kans is groot dat het kind bij plaatsing ouder is dan 1
jaar. 7 Verder is er een redelijk grote kans dat het kind een special
need heeft. Dit is een speciale opvoedings­ en zorgvraag voortkomend
uit een medisch of sociaal­psychologisch probleem.
In 2009 had 52 procent van alle binnenkomende kinderen een
special need en in 2010 was dat 61 procent. Het gaat dan om nietoperabele
handicaps (bijvoorbeeld een ledemaatafwijking die niet
operabel is), om eenvoudig operabele handicaps waarvoor minder
dan 4 operaties en aanvullend therapie nodig zijn (bijvoorbeeld
klompvoet) of handicaps die meerdere operaties vergen (bijvoorbeeld
schisis of gedeeltelijk gesloten anus), om kinderen met een
verhoogd medisch risico (door congenitale aandoeningen zoals
sikkelcelanemie of infectieziektes als hiv of hepatitis B) en om
kinderen met een belaste sociaal­emotionele voorgeschiedenis
(bijvoorbeeld vanwege veel overplaatsingen, vermoedens van
trauma, mishandeling, verwaarlozing of misbruik). Miller (2005)
schenkt specifieke aandacht aan medische aandoeningen bij
geadopteerde kinderen en beschrijft uitvoerig wat er bij interlandelijke
adoptie kan worden tegengekomen.
Medisch onderzoek in Nederland (Pelleboer, 2011) direct na
adoptie laat zien dat veel kinderen KNO­ en parasitaire infecties
hebben en dat 88 procent van de kinderen 1 of meerdere afwijkingen
had bij aankomst. Opvallend is ook dat in een onderzoek
van 223 geadopteerde kinderen er bij 12 procent van de kinderen
twijfels waren over de opgegeven leeftijd van het kind – vaak bleek
het kind ouder te zijn dan in de papieren werd vermeld (De Weerd,
E Tjon, Mulder & Pelleboer, 2010).
Hoewel niet expliciet zo genoemd in cijfers of studies, is het van
belang om ook de adopties van oudere kinderen en de meerlingadopties
ook tot de special needs­adopties rekenen. Zowel het
opnemen van een ouder kind als het in een keer ouder worden van
2, 3 of 4 kinderen tegelijk brengt vanuit pedagogisch perspectief
speciale opvoedingsvragen met zich mee. Jaarlijks gaat het om 8 tot
10 procent adopties van kinderen ouder dan 5 jaar en tussen de 4
en 7 procent meerlingopnames van alle adopties. 8
In 2010 was slechts 12 procent van de geplaatste kinderen jonger
dan 12 maanden – in 2006 was dat nog bijna 30 procent en in 1990
was dat 40 procent . 9 In een meta­analyse naar 270 adoptiestudies
door Van IJzendoorn en Juffer (2006) is zichtbaar dat adopties
onder de leeftijd van 1 jaar een completere inhaalslag laten zien
ten aanzien van gehechtheid, lengte en schoolsucces dan adopties
van kinderen die ouder zijn dan 12 maanden. Dit maakt alertheid
noodzakelijk. Immers: 88 procent van alle kinderen die in 2010
werden geadopteerd was ouder dan die bewuste 12 maanden. Toch
is leeftijd op zich niet de belangrijkste factor. Verhulst en Versluisden
Bieman (1989) concludeerden 30 jaar geleden in één van de
eerste omvangrijke adoptiestudies dat ‘de kans op later probleemgedrag
toeneemt wanneer er sprake was van (vooral grove) schen­
WETENSCHAP
ding van de basale behoeften van het kind’. Daarbij gold ook dat
laat geplaatste kinderen niet per se een grotere kans lopen op het
ontwikkelen van probleemgedrag omdat ze ouder waren bij plaatsing,
maar ‘omdat de kans dat zij hebben blootgestaan aan negatieve
omgevingsfactoren toeneemt naarmate de kinderen ouder zijn’
(Verhulst & Versluis­den Bieman, 1989, p. 69).
Opvallend aan de adoptieprocedure en wetgeving is dat 1 jaar na
de adoptie alle formele bemoeienis ophoudt. Juist waar steeds
complexere opvoedings­ en ontwikkelingsvragen lijken te ontstaan,
is het de vraag of het verplicht stellen van nazorg voor 1 jaar na
aankomst voldoende is.
Risico’s en kansen
Adoptie­alertheid bij hulpverleners is van groot belang. Allereerst
omdat de leeftijd van de kinderen die worden geadopteerd lijkt
te stijgen en ten tweede omdat meer kinderen met special needs
Nederland binnenkomen. De hulpvragen van geadopteerden
en hun gezinnen zullen hierdoor naar verwachting complexer
worden. Onderzoek in de jaren tachtig en negentig toonde al aan
dat adoptie zelden eenvoudig is: meer adoptiegezinnen worden
met uithuisplaatsing geconfronteerd dan gezinnen met biologisch
eigen kinderen (De Greef & Hoksbergen, 1995; Geerars, ’t Hart,
& Hoksbergen, 1991; Hoksbergen & Bunjes, 1989; Hoksbergen,
Spaan, & Waardenburg, 1988). Daarnaast blijken problemen
in adoptiegezinnen vaak heviger, langduriger en complexer te
zijn dan problemen in biologische gezinnen. Dat blijft eenzelfde
bevinding in adoptieonderzoek door de jaren heen (Rogeness,
Hoppe, Macedo, Fischer & Harris, 1985; Senior & Himadi, 1985;
Stams, 1998; Verhulst & Versluis­den Bieman, 1989; Wierzbicki,
1993; Versluis­den Bieman, 1994; Juffer & Van IJzendoorn, 2008;
Rutter, Beckett, Castle, Kreppner, Stevens & Sonuga­Barke, 2009).
Geadopteerden worden tot tweemaal zo vaak verwezen naar het
speciaal onderwijs (Juffer & Van IJzendoorn, 2008).
Adoptieouders en geadopteerden vragen frequenter hulp dan
ouders van niet­geadopteerde kinderen (Van IJzendoorn & Juffer,
2006). Ook later in het leven doen volwassen geadopteerden in
Nederland vaker een beroep op hulpverlening (Bimmel, Juffer,
Van IJzendoorn & Bakermans Kranenburg, 2003; Juffer & Van
IJzendoorn, 2005; Tieman, 2006). Deze gegevens komen overeen
met de resultaten uit Zweeds onderzoek (Hjern, Lindblad &
Vinnerljung, 2002).
Wanneer we weten dat geadopteerden vaker hulp vragen en ook
adoptieouders vaker hulpverlening inschakelen, rijst de vraag hoe
het de moeders die hun kind afstonden vergaat. Hierover zijn
weinig cijfers beschikbaar. Het schaarse onderzoek naar afstands­
7 Adoptie van kinderen tot en met 6 jaar is mogelijk. Soms wordt hierop een
uitzondering gemaakt, bijvoorbeeld voor siblings (sociale of bloedverwanten).
In 2010 waren 69 kinderen 5 jaar of ouder bij aankomst; dat is ongeveer
10 procent van het totaal aantal geadopteerde kinderen. Justitie houdt niet
bij hoeveel kinderen ouder waren dan 6 jaar bij aankomst (bron: ministerie
van Veiligheid en Justitie, cijferoverzichten: Trends en analyse, 2010).
8 Ministerie van Veiligheid en Justitie, statistische gegevens inzake adoptie
vanaf 1990.
9 In 2010: 705 geplaatste kinderen, waarvan 87 jonger dan 1 jaar. In 2006: 816
geplaatste kinderen, waarvan 237 jonger dan 1 jaar. In 1990: 830 geplaatste
kinderen, waarvan 330 jonger dan 1 jaar bij aankomst (bron: ministerie van
Veiligheid en Justitie).
gZ-PSYCHOLOGIE 6 n SEPTEMBER 2011 21

22
WETENSCHAP
moeders laat psychische problemen zien, voortkomend uit het
moeizaam of niet verwerken van het verlies van het kind (De Leeuw
& Van Tuyll, 1995; O’Leary Wiley & Baden, 2005; De Leeuw, 2007;
Bos, 2008). Dit verlies wordt door Soll en Buterbough (2003) vergeleken
met de psychologische dood van het kind.
Verliezen, verwerken en doorgaan
‘Children’s chances of achieving optimal outcomes will depend on
their parent’s capacities to respond appropriately to their needs
at different stages of their development’ (Department of Health,
UK, 2000b, p. 9). Ontwikkelingsstadia lopen in adoptiegezinnen
ietwat anders. Naast het voltooien van het reguliere ontwikkelingspad
spelen er in adoptiegezinnen meer en andere thema’s dan in
gezinnen met biologisch eigen kinderen. Dit komt allereerst omdat
er geen gezamenlijke start is en het adoptiegezin is gebouwd op
verlieservaringen. Het integreren van deze ervaringen is nodig om
te komen tot een goed verloop van de adoptie.
De afstandsmoeder verliest haar kind en de adoptieouder verliest een
(gedroomd) biologisch eigen kind. Het geadopteerde kind verliest
zijn ouder(s), zijn geboorteland, zijn cultuur en ook een stukje
identiteit. De herkenning in de zin van de fysieke overeenkomst
tussen ouder en kind wordt eveneens verloren. Het verlies is en blijft
alomtegenwoordig bij afstand en adoptie – in elke levensfase op een
eigen manier. In hulpverlening aan afstandsmoeders, geadopteerden
of adoptieouders zal verlies altijd ter sprake moeten komen.
Het verlies en het gescheiden raken van de gehechtheidsfiguur of
het ontbreken van een veilige gehechtheidsrelatie heeft voor het
(jonge) kind ingrijpende consequenties. Trevarthen (2001) heeft
het in deze context over het afstemmen tussen kind en opvoeder,
waarbij de wederkerigheid in de interactie tussen ouder en kind
cruciaal is voor de ontwikkeling. Hughes (2009) benadrukt dat het
wederkerige, intersubjectieve proces tussen ouder en kind beiden
in staat stelt ervaringen te delen – eerst non­verbaal en later ook
verbaal – waardoor het innerlijk leven van het kind en van de ouder
wordt verdiept en georganiseerd, zodat een coherent zelf wordt
gevormd. Dit coherente zelf ontleent het kind in eerste instantie
dus aan de gehechtheidsfiguur. Daar waar geen gehechtheidsfiguur
aanwezig is die het kind kan beschermen en het zichzelf leert
reguleren en daar waar wederkerigheid en voorspelbaarheid in de
gehechtheidsrelatie afwezig waren, kan het kind geen veilig gehechtheidspatroon
ontwikkelen. Niet alleen op niveau van gedrag, maar
ook biofysiologisch raakt het kind ontregeld (Gunnar & Kertes,
2005; Rutter e.a., 2004, 2009). We zien dit met name terug bij
kinderen die de eerste levensjaren in kindertehuizen doorbrachten.
Diverse vragen en problemen kunnen ontstaan, waarbij Rutter e.a.
(2009) 4 gedragsclusters identificeert: ontremde gehechtheid (met
name ‘allemansvriendjesgedrag’), quasi­autistische trekken (ASS),
ongeconcentreerd zijn/hyperactiviteit (ADHD) en intellectuele
achterstanden. Opvallende bevinding is dat er na de plaatsing in een
gezin gedurende de eerste 2 jaar veel vooruitgang wordt geboekt en
het herstelproces zet zich – zij het in een wat trager tempo – door
tot vele jaren na de adoptie. 10 Dit is consistent met bevindingen uit
de meta­analyse van Van IJzendoorn en Juffer (2006). Ten opzichte
van de normgroep wordt aanvankelijk bij bijna vijfmaal zoveel
geïnstitutionaliseerde kinderen een gedesorganiseerd gehecht­
gZ-PSYCHOLOGIE 6 n SEPTEMBER 2011
heidspatroon aangetroffen (73 procent in instituties tegenover 15
procent in de normgroep), terwijl in adoptiegezinnen 31 procent
van de kinderen als gedesorganiseerd wordt geclassificeerd. Dat is
tweemaal zoveel als in de normpopulatie (Van den Dries e.a., 2009).
Er is daarmee sprake van een grote verbetering op groepsniveau,
maar de gehechtheidsrepresentatie van een deel van de kinderen
verbetert niet.
Naast het separatietrauma kan het zijn dat er in de levensgeschiedenis
van het geadopteerde kind meer ingrijpende gebeurtenissen
zijn geweest. Het kind kan zijn verwaarloosd of mishandeld.
Het kan getuige of slachtoffer zijn geweest van geweld of andere
nare gebeurtenissen. Trauma en de reactie op dit trauma kan zich
hebben verankerd op neurobiologisch niveau. Dikwijls is onbekend
wat er in het geboorteland is gebeurd. Voor diagnostiek en hulpverlening
bij adoptie is het van belang ervan uit te gaan dat het kind
zich een gedragspatroon eigen heeft gemaakt om te kunnen
overleven. Eenmaal in Nederland is dit dikwijls een disfunctioneel
patroon. Soms is dat patroon zo verankerd, dat hulpverlening nodig
is. Golding (2008) spreekt van ‘new families, old scripts’ om aan
te geven dat het kind dikwijls niet vanzelf een ontstaan patroon
kan veranderen. Adoptieouders hebben soms hulp nodig om deze
oude scripts te begrijpen en om het kind te helpen ze te herschrijven
(Cairns, 2002; Golding, 2008; Gray, 2007; Hughes, 2009; Perry &
Szalavitz, 2007).
Adoptie maakt dat het kind er in zijn ontwikkeling een aantal
taken ‘bij’ krijgt: thema’s die specifiek met afstand en adoptie te
maken hebben en waartoe het kind zich moet gaan verhouden, die
moeten worden geïntegreerd in diens levensverhaal. Tabel 2 geeft
een globaal overzicht van de ‘specifieke’ ontwikkelingstaken die
geadopteerden kunnen tegenkomen vanaf het moment dat zij ter
adoptie zijn geplaatst.
Ontwikkelingstaken geadopteerden
• verlies van geboortefamilie en omgaan met separatietrauma
• omgaan met cultuurshock
• hechting en ingroei in adoptiegezin
• ontwikkeling van vertrouwen naar adoptieouders
• verwerving tweede taal
• omgaan met adoptie/verschil tussen zichzelf en ouders
• integratie van negatieve ervaringen en/of trauma
• etniciteit en kleur integreren in zelfbeeld
• fantasieën over afkomst een plaats geven
• gevoelens van verlaten zijn versus gewenst zijn plaatsen
• (des)interesse in ‘roots’ en een weg hierin vinden
• omgaan met dubbele loyaliteiten/dubbel ouderpaar
• culturele identiteit vinden en opbouwen
• beslissing nemen tot zoeken/niet zoeken
• acceptatie van en vormgeven aan rol van de triadische familie 11
• partnerrelatie aangaan en vasthouden
• een kind krijgen en biologische verwantschap ervaren
Tabel 2. Ontwikkelingstaken voor geadopteerden (Vinke, 2007).
globaal van boven naar onder gerangschikt vanaf het moment van
adoptie: start adoptie en verloop gedurende levensloop.
10 In het onderzoek van Rutter e.a. – de English Romanian Adoption Study
(ERA Study) – worden Roemeens en Engels geadopteerde kinderen lange tijd
gevolgd. Daarbij worden tot in de puberteit veranderingen gerapporteerd.
11 Bij adoptie wordt uitgegaan van de triade (de driehoek): kind,
afstandsouder(s) en adoptieouders. De triadische familieverbanden omvatten
verbanden binnen de adoptiefamilie en de familie die afstand deed of
moest doen van het kind.

Het al dan niet zonder hulp voltooien van de ontwikkelingstaken
wordt vooral ook bepaald door het aanwezig of afwezig zijn
van risico­ of protectieve factoren, zowel bij het kind zelf, bij de
adoptieouders als in de omgeving. Voorbeelden daarvan zijn het
temperament van het kind, de flexibiliteit van de ouders en tijd en
ruimte hebben voor het kind. Maar ook het beschikken over een
steunend netwerk is van belang.
Belangrijk voor opvoeding in adoptiegezinnen is dat kinderen in
hun ontwikkeling een stap kunnen hebben gemist die zij op het
moment dat zij in een veilige, stabiele en responsieve gezinsomgeving
komen alsnog gaan vertonen. Hierdoor kan een ouder kind
gedrag kan laten zien dat absoluut niet (meer) bij de kalenderleeftijd
past. Toch moet er op dit gedrag worden gereageerd alsof
het om een jonger kind gaat. Dat kan veel vragen van adoptieouders.
Dan is het zaak dat zij in staat zijn om adoptiespecifiek op te
voeden (Bohman & Sigvardsson, 1990).
Opvoederstaken adoptieouders
• acceptatie en integratie biologisch niet-eigen kind
• definitief afscheid van het gedroomde biologische kind en voortzetting
van genetische verwantschap, verwerking van het eigen
verlies (kinderloosheid)
• openheid naar omgeving over adoptie
• eigenheid kind respecteren en stimuleren
• omgaan met reacties op adoptie zowel van kind als van omgeving
• omgaan met bestaansonzekerheid van het kind
• omgaan met verschillen (o.a. huidskleur, cultuur)
• stabiel adoptiegezin vormen
• omgaan met eigen onzekerheden (good-enough parents)
• verschil hanteren tussen reguliere en triadische familie
• herdefiniëring van rollen
• heracceptatie adoptie
• steunen bij de manier van omgaan met roots die het kind kiest
• eigenheid kind respecteren en stimuleren
• een kleinkind krijgen dat niet biologisch verwant is
• hernieuwd loslaten van gedroomde familie en accepteren van
triadische familie (hernieuwd verwerken kinderloosheid)
Tabel 3. Opvoederstaken voor adoptieouders (Vinke, 2007). globaal
van boven naar onder gerangschikt naar fase in gezinsvorming: start
adoptie en verloop in de levensloop.
Hulpverleners die werken met geadopteerde kinderen, volwassenen
en hun gezinnen dienen zich bewust te zijn van de mogelijke
impact van adoptiegerelateerd verlies. Bij diagnostiek en hulpverlening
kan het zinvol zijn om samen met ouders en geadopteerden
na te gaan welke thema’s (nog) een rol spelen in het actuele
aanmeldingsprobleem.
Tot slot
Onderzoek en ervaring maken dat het begincitaat – ‘While most
adoptions work well, no adoption is simple’ (Douglas & Philpot,
2003) – een goede typering is van het traject dat geadopteerden
en hun ouders doorlopen. Ook hulpverlening aan geadopteerden
en hun beide ouderparen is zelden eenvoudig. Veel aspecten
spelen mee en het is van groot belang om juist in de screening­ en
diagnostiekfase van het hulpverleningsproces adoptie­alert te zijn.
Feiten en cijfers laten zien dat het om een relatief kleine
doelgroep gaat, maar dat een veel grotere groep mensen indirect
WETENSCHAP
met adoptie en afstand te maken hebben. Bij adoptie doorlopen
ouders een jarenlange procedure. De kinderen die binnenkomen
hebben steeds vaker een special need, een speciale psychologische
en medische opvoedings­ en zorgvraag, zijn veelal ouder dan 1
jaar en hebben dikwijls een belaste voorgeschiedenis. Dit vraagt
extra aandacht, tijd en zorg van adoptieouders, maar maakt ook
dat psychologische hulp alert moet zijn op de mogelijk invloed
van (verborgen of voormalige) fysieke aandoeningen.
Onderzoek laat ook zien dat adoptie kinderen kansen biedt die
zij in een kindertehuis niet krijgen. De meeste kinderen halen,
wanneer zij eenmaal in een adoptiegezin wonen, gemiste ontwikkelingsstappen
bijna volledig in. Toch is daarbij vaak meer hulp
nodig (voor ouders en/of kind) dan in gezinnen met biologisch
eigen kinderen. Deze hulp kan bestaan uit medische, psychologische
of pedagogische hulp en het kan zijn dat deze tot (ver)
in de volwassenheid moet doorlopen. Belangrijk onderliggend
thema is altijd de gehechtheid en het repareren of omkeren van
inadequate gehechtheidservaringen om zo verliezen en trauma’s
te kunnen verwerken. Bij een volgend artikel in dit tijdschrift zal
aan de hand van casuïstiek nader worden ingegaan op methodieken
die hiertoe kunnen worden ingezet. n
Auteur
dr. Anneke j.g Vinke is vrijgevestigd gz-psycholoog, kinder- en
jeugdpsycholoog (NIP) en orthopedagoog generalist (NVO).
Zij specialiseerde zich in vraagstukken rond interlandelijke
adoptie, pleegzorg en jeugdbescherming (met name kindermishandeling
en risicotaxatie) en is daarin werkzaam als hulpverlener,
onderzoeker en opleider. Zij is als coördinator onderzoek
verbonden aan het Adoptie driehoek Onderzoekscentrum in
leiden. Meer informatie: www.adoptiepraktijk.nl en
www.adoptionresearch.nl.
Correspondentie: info@adoptiepraktijk.nl
Literatuur
n Bimmel, N., Juffer, F., IJzendoorn, M.H. van, & Bakermans­Kranenburg, M.J.
(2003). Problem behavior of internationally adopted adolescents: a review and
meta­analysis. Harvard Review of Psychiatry, 11, 64­77.
n Bohman, M., & Sigvardsson, S. (1990). Outcome in adoption: lessons from longitudinal
studies. In: Brodzinsky D.M., & Schechter M.D. (red.). The psychology of
adoption (pp. 93­106). New York: Oxford University Press.
n Brodzinsky, D.M., & Palacios, J. (red.) (2005). Psychological issues in adoption.
Westport: Praeger Publishers.
n Brodzinsky, D.M., & Schechter, M.D. (red.) (1990). The psychology of adoption.
New York: Oxford University Press.
n Cairns, K. (2002). Attachment, trauma and reslience. Therapeutic caring for
children. London: BAAF.
n Dries, L. van den, Juffer, F., IJzendoorn, M.H. van, & Bakermans­Kranenburg,
M.J. (2009). Fostering security? A meta­analysis of attachment in adopted children.
Children and Youth Services Review, 31, 410­21.
n Douglas, A., & Philpot, T. (2003). Adoption, changing families, changing
times. Londen: Routledge. Duimelaar, P.M. (1993). Adoptie in de jaren tachtig.
Kwartaalbericht rechtsbescherming en veiligheid, 6 (2), 9­16.
n Geerars, H.C., Hart, H. ’t, & Hoksbergen, R.A.C. (1991). Waar ben ik thuis?
Geadopteerde adolescenten over adoptie, hun familie, problemen, uithuisplaatsing
en toekomstvisie. Utrecht: Rijksuniversiteit Utrecht, Adoptiecentrum.
n Golding, K., (2008). Nurturing attachments. Londen: Jessica Kingsley.
n Gray, D.B. (2007). Nurturing adoptions. Indianapolis: Perspectives.
n Greef, H. de, & Hoksbergen, R. (1995). Adoptiejongeren in de residentiële zorg:
een dossieronderzoek. In: Ligthart, L.L.E., Voorde, L.A. van de, & Keyser, F.L.A.
(red.), Tehuis... thuis... tehuis..., geadopteerde jongeren in de residentiële zorg
(pp. 63­92). Breda: FICE, Nederland.
gZ-PSYCHOLOGIE 6 n SEPTEMBER 2011 23

Gewoonte,
genot of
verslaving?
BKV organiseert in
samenwerking met SPON,
Iriszorg en VVGN een
informatiebijeenkomst voor
de verslavingszorg.
De bijeenkomst is kosteloos en vindt plaats op
donderdag 6 oktober 2011 om 17.30 uur in Utrecht
voor GZ-psychologen, coassistenten, basisartsen en
specialisten. Komt u ook? Neem voor meer informatie
contact op met BKV.
Neem contact op +31 (0)888 - 22 55 11 www.medischevacature.nl
vacatures - loopbaanadvies - werving & selectie - job alert >
www.medischevacature.nl
Short Term Dynamic Psychotherapy - Affect Phobia Therapy
www.rino.nl/469 10, 11 en 12 October 2011
Rationeel Emotieve Therapie
www.rino.nl/039 start 12 oktober 2011
Acceptance en Commitment therapie
en de oudere volwassene
www.rino.nl/115 start 1 november 2011
Interventies bij chronisch-somatische aandoeningen
www.rino.nl/098 3 en 17 november 2011
Oplossingsgericht coachen
bij werkstress, burnout en overspanning
www.rino.nl/055 start 3 november 2011
Werken met SCID II
www.rino.nl/226 start 9 november 2011
Stabilisatiecursus complexe PTSS
www.rino.nl/467 start 9 november 2011
Beknopte Eclectische Psychotherapie voor PTSS (BEPP)
www.rino.nl/298 start 9 november 2011
Persoonlijkheidsdiagnostiek I
www.rino.nl/211 start 2 december 2011
www.rino.nl
Leidseplein 5 - 1017 PR Amsterdam - (020) 625 08 03 - info@rino.nl
Binnenkort op de agenda
Open inschrijving
ANNONCE
masterclass Lichaamswijsheid
Een geoefend oog kan de taal van het lichaam doeltreffend gebruiken
in de begeleiding. uit de houding, beweging, stem, gebaren
en ademhaling kunnen wij onze cliënten op een dieper niveau
verstaan. deze lichaamswijsheid ervaren en toepassen leer je in
deze 5-daagse geaccrediteerde masterclass o.l.v. Annet van laar.
data Workshop: 14/15 oktober, 24/25 november 2011 en 14
januari 2012 van 09.00 – 17.00 uur in Centrum Zijnsoriëntatie,
utrechtseweg 133 in Zeist. Voor meer informatie www.zijn.nu of
telefoonnummer: 030-2621487.
Ook geïnteresseerd in het
plaatsen van een annonce in
GZ-psychologie?
Raadpleeg voor meer informatie
www.gzpsychologie.nl.

n Gunnar, M.R., & Kertes, D.A. (2005). Prenatal and postnatal risks to neurobiological
development in internationally adopted children. In: Brodzinsky, D.M., &
Palacios, J. (red.). Psychological issues in adoption (pp. 47­65). London: Praeger.
n Hjern, A., Lindblad, F., & Vinnerljung, B. (2002). Suicide, psychiatric illness, and
social maladjustment in intercountry adoptees in Sweden. The Lancet, 10, 244­8.
n Hoksbergen, R., Spaan J., & Waardenburg, B. (1988). Bittere ervaringen: uithuisplaatsing
van buitenlandse adoptiekinderen. Amsterdam: Swets & Zeitlinger.
n Hoksbergen, R.A.C., Juffer, F., & Waardenburg, B.C. (1986). Adoptiekinderen
thuis en op school. De integratie na 8 jaar van 116 Thaise kinderen in de
Nederlandse samenleving. Lisse: Swets & Zeitlinger.
n Hughes, D.A. (2009). Attachment focused parenting. New York: WW Norton.
n Hughes, D.A. (2011). Mondelinge communicatie, training level II dyadic developmental
psychotherapy may 2011. Londen: Family Futures.
n Juffer, F., & IJzendoorn, M.H. van (2008). Adoptie als interventie (2). De opmerkelijke
inhaalslag van adoptiekinderen en de plasticiteit van hun ontwikkeling.
Kind en Adolescent, 29, (1) 31­49.
n Leeuw, L. de, & Tuyll, L.A.C. van (red.) (1997). Adoptiedriehoek Interactief, anno
1996. ’s Hertogenbosch: FIOM/Triade Consultancy.
n Leeuw, L. de (2007). Zesentwintighonderdzoveel levens. Breda: FIOM.
Ongepubliceerde interne notitie t.b.v. van het opzetten en toegankelijk maken
van het SAAN/FIOM­archief.
n Miller, L.C. (2005b). The handbook of international adoption medicine. A guide
for physicians, parents, and providers. Oxford: Oxford University Press.
n O’Leary Wiley, M., & Baden, A.L. (2005). Birth parents in adoption: research,
practice, and counseling psychology. The Counseling Psychologist, 33, (1), 13­50.
n Pelleboer, R. (2011). Special needs. Powerpoint­presentatie t.b.v. Expertmeeting
Special Needs, 31 maart 2011, Den Haag, ministerie van Veiligheid en Justitie.
n Perry, B.D., & Szalavitz M. (2007). De jongen die opgroeide als hond. Schiedam:
Scriptum.
n Rogeness, G.A., Hoppe, S.K., Macedo, C.A., Fischer, C. (1988). Psychopathology
in hospitalized, adopted children. Journal of the American Academy of Child and
Adolescent Psychiatry, 27, 628­31.
n Rutter, M., & O’Connor, T.G. & the English and Romanian Adoptees (ERA)
Study Team. (2004). Are there biological programming effects for psychological
development? Findings from a study of Romanian adoptees. Developmental
Psychology, 40, 81­94.
WETENSCHAP
n Rutter, M., Beckett, C., Castle, J., Kreppner, J., Stevens, S., & Sonuga­Barke,
E. (2009). Policy and practice implications from the English and Romanian
Adoptees (ERA) Study: Forty Five Key Questions. London: BAAF.
n Senior, N., & Himadi, E. (1985). Emotionally disturbed, adopted, inpatient adolescents.
Child Psychiatry and Human Development, 15, 189­97.
n Soll, J. (2000). Adoption healing. A path to recovery. Baltimore: Gateway Press.
n Soll, J., & Wilson Buterborough. K. (2003). Adoption healing... A path to recovery
for mothers who lost their children to adoption. Baltimore: Gateway Press.
n Stams, G.J.J.M. (1998). Give me a child until he is seven. A longitudinal study
of adopted children followed from infancy to middle childhood. Utrecht:
Universiteit Utrecht, academisch proefschrift.
n Stams, G.J.J.M., Juffer, F., & IJzendoorn, M.H. van (2002). Maternal sensitivity,
infant attachment, and temperament predict adjustment in middle childhood: the
case of adopted children and their biologically unrelated parents. Developmental
Psychology, 38, 806­21.
n Tieman, W. (2006). Mental health in young adult intercountry adoptees.
Rotterdam: Erasmus Universiteit Rotterdam, academisch proefschrift.
n Trevarthen, C. (2001). Intrinsic motives for companionship in understanding:
their origin, development and significance for infant mental health. Infant Mental
Health Journal, 22, 95­131.
n IJzendoorn, M.H. van, & Juffer, F. (2006). The Emanuel Miller Memorial Lecture
2006: adoption as intervention. Meta­analytic evidence for massive catch up and
plasticity in physical, socio­emotional and cognitive development. Journal of
Child Psychology and Psychiatry, 47, 1228­45 .
n IJzendoorn, M.H. van, & Juffer, F. (2008). Adoptie als interventie (1). Historische,
ethologische en ethische achtergronden. Kind en Adolescent, 29 (1), 17­30.
n Verhulst, F.C., & Versluis­den Bieman, H.J.M. (1989). Buitenlandse adoptiekinderen
vaardigheden en probleemgedrag. Assen: Van Gorcum.
n Versluis­den Bieman, H.J.M. (1994). Interlandelijk geadopteerden in de adolescentie:
vervolgonderzoek naar gedragsproblemen en vaardigheden. Rotterdam:
Erasmus Universiteit Rotterdam, academisch proefschrift.
n Vinke, J.G. (1999). Geschikt voor het adoptieouderschap? De ontwikkeling en het
gebruik van een taxatie­instrument voor gezinsfunctioneren met het oog op interlandelijke
adoptie. Delft: Eburon.
n Vinke, J.G. (2007). Adoptie in beweging, 2007. Tijdschrift voor Familie en
Jeugdrecht, 38, 94­9.
n Weerd, C. de, E Tjon, W., Mulder, J.C, & Pelleboer, R.A.A. (2010). Trends bij
oriënterend medisch onderzoek van buitenlandse adoptiekinderen. Eindhoven:
Catharina­ziekenhuis.
n Wierzbicki, M. (1993). Psychological adjustment of adoptees: a meta­analysis.
Journal of Clinical Child Psychology, 22, 447­54.
gZ-PSYCHOLOGIE 6 n SEPTEMBER 2011 25

26
OPINIE
Nieuwe kleren voor de keizer
of kleden we hem uit?
A. rokx
Voor de clinicus zijn het barre tijden. We worden kritisch gevolgd door derden (wetenschappers, beleidsmakers,
zorgverzekeraars) die zich in toenemende mate met de vorm en de inhoud van ons werk bemoeien. De vaak simplistische
voorstelling van zaken die wordt gehanteerd staat nogal in schril contrast met de dagelijkse werkelijkheid in menige
sector in de ggz. De voorschriften en richtlijnen bieden bij lange na niet voldoende handvatten om ons vak op een
professionele manier uit te oefenen. Het verklaart wellicht waarom er uitgerekend in dit evidence-based tijdperk
veel belangstelling is voor nieuwe ontwikkelingen zoals bijvoorbeeld mindfulness en ACT. Los van de vraag of deze
belangstelling terecht is en of deze een lang leven is beschoren is, is het in ieder geval van belang dat clinici nou
eindelijk eens een tegengeluid gaan laten horen. Wat doet u nu eigenlijk echt in uw spreekkamer, hoe werkbaar
zijn uw protocollen? Laat weten wat uw dagelijkse ervaringen, moeilijkheden en creatieve oplossingen zijn. Het
is de hoogste tijd dat de clinici niet alleen het lijdend voorwerp van de discussie zijn, maar zich gaan opstellen als
gelijkwaardige deskundige gesprekspartners als het gaat om de dagelijkse uitoefening van ons vak.
Trefwoorden: ACT, mindfulness, therapeutische relatie, evidencebased,
protocolaire behandeling, professionele integriteit
Het zal u niet zijn ontgaan dat er binnen ons vakgebied al
geruime tijd sprake is van een ware hausse aan mindfulness en
ACT (acceptance en commitment therapy). Deze zogeheten derdegeneratiegedragstherapieën
zijn niet meer over het hoofd te zien
en weten zowel enorm enthousiasme als scepsis te generen. Met
name vanuit de meer gevestigde wetenschappelijke hoek wordt
met argwaan gereageerd op deze wat ‘vage’ therapieën die uitgerekend
in het evidence-based tijdperk furore lijken te maken. De
kritiek is niet van de lucht. Zo worden er grote vraagtekens gezet
bij de wetenschappelijke basis (Visser & Emmelkamp, 2009; Öst,
2008; Hofmann & Asmundson, 2008) en beweert een enkeling
zelfs dat het ongewenst is dat we er onze aandacht en energie
aan besteden (Cuijpers e.a., 2010). De toon is soms wat zuur,
maar een deel van de kritische kanttekeningen snijden ongetwijfeld
hout (de pretenties lopen nogal hard vooruit op de empirische
evidentie, er is royaal gejat uit andere tradities, et cetera).
De realiteit is echter ook dat allerhande trainingen en workshops
een bloeiend bestaan leiden en de afdeling psychologie van de
gemiddelde boekhandel inmiddels minstens voor de helft bestaat
uit boeken over mindfulness en ACT.
Is het een hype? Absoluut. Is het een lang leven beschoren? De
tijd zal het leren. Interessanter is misschien wel de vraag hoe
het komt dat zoveel (post)academisch geschoolde professionals
ontvankelijk blijken te zijn voor deze ontwikkelingen. De wetenschappelijke
en politieke teneur in en rondom ons vak beweegt
immers al jaren juist in tegengestelde richting. Ons vak is steeds
gZ-PSYCHOLOGIE 6 n SEPTEMBER 2011
meer verschoven richting klachtgerichte evidence-based behandelingen
volgens protocollen en richtlijnen. Dat laat zich een
stuk gemakkelijker onderzoeken en klinkt als muziek in de oren
van de overheid en zorgverzekeraars. Onderweg in dit proces
zijn er echter nogal wat aspecten uit ons vak gesneuveld of naar
de achtergrond verdwenen. Zowel in publicaties als in opleidingen
zijn de behandelvormen die zich moeilijk laten onderzoeken,
en derhalve het predicaat evidence-based niet mochten
halen, vrijwel gemarginaliseerd. En hoewel het bijvoorbeeld
een algemeen gegeven is dat de kwaliteit van de therapeutische
relatie of een empathische basishouding minstens zo belangrijk
zijn als de methode (Horvath e.a. 2011; Lambert & Barley, 2001;
Orlinsky, 2004), lijken ze steeds meer een stiefkindje te worden
in de opleidingen, het onderzoek en de praktijk van ons werk. Er
ligt nogal een groot gat tussen de wereld van de wetenschappers
en beleidsmakers enerzijds en de troebele weerbarstige praktijk
van de professional in zijn of haar spreekkamer. Zo zullen er
talloze protocollen zijn die het prima doen zolang je in de eerste
of kortdurende tweede lijn werkt. Maar wat moet je ermee als
je in de complexere tweede of derde lijn, de verslavingszorg, de
klinische of forensische psychiatrie werkt? Wat moet je ermee als
je geregeld te maken krijgt met complexe comorbiditeit, ingewikkelde
interacties en een niet onbelangrijk deel van je cliënten alle
voorgeschreven behandelvormen al herhaalde malen zonder al
te veel succes hebben doorlopen? In een ideale wereld hebben
cliënten eenduidige klachten, zijn ze gemotiveerd voor behandeling
en kun je een helder kortdurend protocol volgen, waarna
de klachten zijn verdwenen. Psychotherapie als een soort pilletje
waarmee de psyche weer van zijn oneffenheden wordt bevrijd.
In zo’n ideale wereld zou ons vak net zo goed, of wellicht zelfs

eter, kunnen worden uitgeoefend door laaggeschoolde, goed
geïnstrueerde krachten die zich slechts aan de richtlijnen hoeven
te houden. Eind goed, al goed – het is precies die simplistische
voorstelling van zaken die de overheid en de zorgverzekeraars
omarmen, al dan niet voorgeschoteld door nota bene onze eigen
managers, bestuurders en soms zelfs door onze wetenschappelijke
vakbroeders.
Een belangrijk kenmerk van de ‘nieuwe’ therapieën is dat er nogal
wat heilige huisjes omver worden geschopt. Zo wordt het belang
van diagnostische categorieën gerelativeerd. Onze diagnostische
categorieën hebben wetenschappelijk gezien weinig bodem. Er
is veel overlap tussen verschillende categorieën, binnen categorieën
is er veel heterogeniteit en bovendien vertonen cliënten
nogal vaak zogenaamde comorbiditeit (Hayes e.a., 1999). En
hoewel er zelfs in de inleiding van de DSM­handleiding zelf
wordt gewezen op de zwaktes van het systeem en er tot voorzichtigheid
wordt gemaand, gaan we vervolgens toch vrolijk verder
met al onze diagnoses. Onderzoek, zorgprogramma’s en inmiddels
zelfs ons hele financieringssysteem zijn erop gebaseerd. Ook
het naar medische model gevormde idee van ziektebeeld­behandeling­genezing
staat steeds meer ter discussie (zie bijvoorbeeld
de recente reactie van The British Psychological Society op de
naderende DSM­5) (2011).
Zijn wij als therapeuten werkelijk in staat om mensen te genezen?
Zijn onze cliënten ziek? Uitgangspunt bij ACT en mindfulness is
dat emotioneel lijden en psychische worstelingen inherent zijn
aan het menselijk bestaan. De één treft het harder en vaker dan de
ander, maar vrijwel niemand wordt overgeslagen. Problematisch
gedrag, waaronder psychopathologie, wordt gezien als het resultaat
van de op zich begrijpelijke pogingen om die pijnlijke belevenissen
te ontkennen, te veroordelen of te vermijden. En ook
wanneer er sprake is van complexe psychische of psychiatrische
problematiek, dreigt de neiging tot vermijding en de worsteling
met de psychische binnenwereld klachten te verergeren en ten
koste te gaan van de kwaliteit van leven. Het alternatief is erkenning
en aanvaarding van de eigen emotionele beleving en het
met een korrel zout leren nemen van al die wonderlijke kronkels
in de bovenkamer. Die houding creëert vervolgens de ruimte en
de flexibiliteit om het gedrag en de aandacht weer te gaan richten
op de mogelijkheden die het bestaan de moeite waard maken en
die recht doen aan wie we willen zijn (Hayes, 2006).
Voor de therapeut betekent het actief verzet tegen de mythe
van het maakbare geluk. Het helpt niet om psychische worstelingen
te pathologiseren en het ligt al helemaal niet binnen ons
vermogen om ze te ‘genezen’. Het is onze taak om onze cliënten
te confronteren met hun heilloze missies en onwerkzame strategieën.
Zelfs Freud riep al dat je met therapie hooguit neurotische
ellende kunt omzetten in reële ellende (Breuer & Freud,
1955). Dit perspectief heeft nogal wat consequenties voor de
therapeutische houding, de relatie en de inhoud van de behandeling.
De therapeut zit niet in de comfortabele positie van de
geneesheer of de deskundige. Het vraagt om een actieve, betrokken
en confronterende houding waarin de therapeut niet alleen
OPINIE
alert is op de disfunctionele processen bij de cliënt, maar ook
oog heeft voor diezelfde processen in zichzelf en in de interactie
met de cliënt. Er is namelijk geen wezenlijk verschil tussen beide.
De therapeut is net zo goed geneigd om zich te verliezen in de
valkuilen en dwaalsporen van de psychologische binnenwereld.
Dat is zeker aan de orde op het moment dat de therapeut blootstaat
aan complexe interacties die gepaard gaan met emotioneel
belastende momenten en ervaringen (Wilson & Dufrene, 2011).
We hebben een complex vak dat ons op allerlei manieren en
niveaus voortdurend op de proef stelt.
Alsof dat al niet genoeg is, dreigen we ook nog steeds meer in
een defensieve positie terecht te komen waarin we door derden
(wetenschappers, bestuurders, overheid, zorgverzekeraars)
kritisch worden gevolgd en krijgen voorgeschreven hoe we ons
werk zouden moeten doen. Hofstee (2011) schrijft in een prikkelend
artikel over de brug tussen wetenschap en praktijk dat het
de taak van de psycholoog is om het individu te verdedigen
tegen de maatschappelijke krachten die zijn persoonlijke vrijheid
dreigen te beknevelen. Om die rol te kunnen waarmaken, zal
de psycholoog zich echter eerst zelf moeten bevrijden van het
krachtenveld waarin hij zich bevindt. Het vraagt de moed om
de dagelijkse werkelijkheid van ons werk onder ogen te durven
zien. Het vraagt de moed om ons niet langer te laten ringeloren
door de partijen die hun macht ontlenen aan wetenschappelijke
superioriteit of organisatorisch en economisch overwicht.
Wanneer gaan clinici nou eens meebepalen wat de agenda van
wetenschappelijk onderzoek moet zijn? In mijn spreekkamer
schiet ik niet zoveel op met de zoveelste RCT of meta­analyse
waarin voor de zoveelste keer wederom wordt vastgesteld dat de
verschillende therapievormen onderling amper verschillen in
effectiviteit (Luborsky e.a., 2002; Cuypers, 2008).
En wanneer gaan clinici nou eindelijk eens meebepalen hoe de
zorg moet worden ingericht? Het is tegenwoordig niet ongebruikelijk
dat professionals door het management, en soms zelf door
zorgverzekeraars, krijgen voorgeschreven via welke methodieken
ze hun diagnostiek en behandeling vorm dienen te geven.
Ons vak verkeert in zwaar weer en onze professionele integriteit
is in het geding. Natuurlijk is dit geen vrijbrief om de wetenschap
vaarwel te zeggen en ons te gaan bedienen van dubieuze ongefundeerde
praktijken in de uitoefening van ons vak. Het wordt
echter hoog tijd dat de kritische reflectie op ons functioneren
ook eens van toepassing wordt op het nut en de bruikbaarheid
van wetenschappelijk onderzoek en allerhande beleidsmatige
en organisatorische ontwikkelingen. Onderzoek, onderwijs en
beleid zouden wel wat meer aanknopingspunten mogen bieden
voor de vertaling van de theorie naar weerbarstige klinische
praktijk. Wellicht dat clinici dan minder snel hun heil zouden
gaan zoeken bij bewegingen die zich empirisch misschien nog
moeten bewijzen, maar inhoudelijk wel meer handvatten bieden
die aansluiten bij hun dagelijkse ervaringen. Het gaat dus niet
zozeer om de nieuwe kleren van de keizer, het gaat er juist om
dat we hem uitkleden en durven zien hoe hij er in werkelijkheid
uitziet. Of het nou gaat om mindfulness en ACT of over psychodynamische
en cliëntgerichte modellen; ze kijken verder dan de
gZ-PSYCHOLOGIE 6 n SEPTEMBER 2011 27

Voor een duurzame toekomst
Natuur & Milieu is dé milieuorganisatie die zich hard
maakt voor een duurzame toekomst. Uw huis voorzien
van stroom van windmolens, een elektrische auto voor
de deur en gezond voedsel in uw koelkast. Doe mee,
word nu donateur en ontvang tijdelijk de prachtige
DVD-box ‘Human Planet’ over de relatie tussen mens
en natuur.
www.natuurenmilieu.nl
@natuurenmilieu

klachten, ze hebben oog voor de processen in de therapeut en ze
besteden aandacht aan de dynamische interactie tussen de cliënt
en de therapeut. Het zijn aspecten die zich met de huidige stand
van de wetenschap moeilijk laten onderzoeken, maar daarmee
zijn ze nog niet overbodig of irrelevant geworden. Het zijn
eveneens aspecten die niet passen in de simplistische beleidsmodellen,
maar het is niet onze taak om het leven van beleidsmakers
te vereenvoudigen. Wij zijn er om de complexe werkelijkheid
van onze cliënten te begrijpen en te beïnvloeden. Onderzoek
en beleid zouden zich wel wat dienstbaarder mogen opstellen
aan de praktijk in plaats van de praktijk te willen voegen naar
methodologische of economische rekenmodellen. Als je model
geen recht doet aan de werkelijkheid, moet je niet de werkelijkheid
willen veranderen, maar op zoek gaan naar een beter model.
Hoogste tijd dat clinici ophouden met zich lijdzaam te voegen en
hooguit in eigen kring te mopperen. Als we zelf het tij niet gaan
keren, wordt niet de keizer, maar ons vak uitgekleed. Laat een
ander geluid horen: kruip in de pen, treed op bij congressen en
studiedagen. Laat weten wat uw dagelijkse worstelingen zijn en
maak anderen vooral ook deelgenoot van uw creatieve vondsten
en oplossingen. En mocht u echt de geest krijgen, vervang dan de
verplichte vragenlijstjes van de zorgverzekeraar door systematische
onderzoek(jes) die informatie verschaffen over de vragen
die u werkelijk bezighouden. Natuurlijk geeft dat veel gedoe en
roept het talloze bezwaren en lastige gedachten en gevoelens op.
Een ACT­therapeut zou u aanraden om ze te erkennen, ze voor
lief te nemen, maar vervolgens op zoek te gaan naar stappen die
recht doen aan wat voor u in uw vak van belang is. En garde! n
Auteur
Ando rokx (1966) is als klinisch psycholoog-psychotherapeut
werkzaam bij de Polikliniek Stemmingsstoornissen van ggNET
in Apeldoorn. Hij studeerde psychologie aan de universiteit
van Amsterdam en werd klinisch psycholoog aan de rINO
Noord-Holland. Hij was werkzaam in verschillende sectoren
van de ggz: verslavingszorg, klinische psychiatrie, forensische
psychiatrie en ambulante psychotherapie. Naast het werk als
behandelaar is hij al een aantal jaren actief met de promotie en
implementatie van ACT middels lezingen, workshops en publicaties.
Ook was hij betrokken bij verschillende tv-programma’s,
waaronder de rode kamer van de KrO. In juni 2011 verscheen
zijn boek Het leven is geen feest: de mythe van het maakbare geluk.
Correspondentie: a.rokx@ggnet.nl
Literatuur
OPINIE
n Breuer, J., & Freud, S. (1955). Studies on hysteria. In: Strachey, J. (red. & vert.).
Standard edition of the complete psychological works of Sigmund Freud (vol. 2,
pp. 1­305). London: Hogarth Press (original work published: 1893­1895).
n The British Psychological Society (2011). Response to the American Psychiatric
Association: DSM­5 development. http://apps.bps.org.uk/_publicationfiles/
consultation­responses/DSM­5%202011%20­%20BPS%20response.pdf.
n Cuijpers, P., Bockting, C., Oppen, P.C. van, & Huibers, M.J.H. (2010). De derde
golf van psychotherapie bij depressie: noodzakelijke vernieuwing of nieuwe kleren
van de keizer? Gedragstherapie, 43, 25­34.
n Cuijpers, P., e.a. (2008). Psychotherapy for depression in adults: a meta analysis
of comparative outcome studies. Journal of Consulting and Clinical Psychology,
76: 909­22.
n Hayes, S.C., e.a. (1999). Acceptance and Commitment Therapy: an experiential
approach to behavior change. New York: Guilford Press.
n Hayes, S.C., e.a. (2006) Acceptance and Commitment Therapy: model, processes
and outcomes. Behaviour Research and Therapy, 44, 1­25.
n Hofmann, S.G., & Asmundson, G.J. (2008) Acceptance and mindfulness­based
therapy: new wave or old hat? Clinical Psychology Review, 28, 1­16.
n Hofstee, W. (2011). De persoon zelf: de brug tussen wetenschap en praktijk. De
Psycholoog, 46(3), 41­5.
n Horvath, A.O., Del Re, A., Flückiger, C., & Symonds, D. (2011). Alliance in individual
psychotherapy. In: Norcross, J.C. (red.). Psychotherapy relationships that
work (2nd ed.). New York: Oxford University Press.
n Lambert, M.J., & Barley, D.E. (2001). Research summary on the therapeutic relationship
and psychotherapy outcome. Psychotherapy: Theory/Research/Practice/
Training, 38, 4, 357­61.
n Luborsky, L., Rosenthal, R., Diguer, L., Andrusyna, T.P., Berman, J.S., Levitt, J.T.,
Seligman, D.A., & Krause, E.D. (2002). The Dodo bird verdict is alive and well ­
mostly. Clinical Psychology: Science and Practice, 9, 1, 2­12.
n Öst, L.G. (2008). Efficacy of the third wave of behavioral therapies:a systematic
review and meta­analysis. Behaviour Research and Therapy, 46:, 296­321.
n Visser, S., & Emmelkamp, P. (2009). ACT revisited: hoe evidence­based is de
Acceptance and Commitment Therapy? Psychopraxis, 4, 160­3.
n Wilson, K.G., & Dufrene, T. (2011). Mindfulness for two: an acceptance and
commitment therapy approach to mindfulness in psychotherapy. Oakland: New
Harbinger Publications.
gZ-PSYCHOLOGIE 6 n SEPTEMBER 2011 29

Nieuw opleidiNgsaaNbod:
• Profielopleidingen eerstelijns-, forensisch en verslavingspsycholoog
• Basisopleiding psycholoog-mediator NIP
• Specialisatieopleiding psycholoog-family mediation NIP
• Opleiding NVVS consulent seksuele gezondheid
• Postmaster opleiding (SG)LVG
• Cursussen werken met ouderen
Cursusaanbod 2012
2 december 2011
peRsooNlijkheidssTooRNisseN bij oudeReN
www.rinogroep.nl/masterclass
Vraag het programmaboek 2011-2012 aan:
www.rinogroep.nl/gzpsychologie
St. Jacobsstraat 12-14 | 3511 BS Utrecht | T (030) 230 84 50 | e infodeskBNS@rinogroep.nl
Inleidende cursus Integratieve Psychodiagnostiek in Amsterdam
14, 21 en 28 januari; 4, 11 en 18 februari en 3 maart.
Verdiepende cursus Integratieve Psychodiagnostiek in Amsterdam
10, 17, 24 en 31 maart; 7, 14 en 21 april.
masTeR
Class
meNseN keNNis
Summerschool Psychodiagnostiek in Zuid-Frankrijk
Van 23 tot 30 juni 2012. Gedurende deze week worden de inleidende en verdiepende cursussen parallel gegeven.
Kortere vervolgcursus van 4 dagen in Friesland
31 mei 2012 tot en met 4 juni 2012. Accreditatie voor FGzP en LVE wordt aangevraagd.
TERUGKOMDAGEN in Amsterdam
10 en 17 november 2012.
Zie voor nadere informatie over tijden, programma, kosten, accreditaties en aanmelding onze website
www.psychodiagnostiek-opleidingen-snellen-eurelings.nl
U kunt ook altijd bellen of mailen naar:
Wim Snellen: 030-2522286, wims@ziggo.nl of Liesbeth Eurelings: 020-6277064; eurel003@planet.nl

30 september 2011
Cognitieve Therapie bij gedragsproblemen
in zorginstellingen
Amsterdam
info: www.gerion.nl
deze cursus wil de cursisten toerusten
om deze therapievorm zowel
individueel als teamgericht toe te
passen in hun eigen werksetting.
4 oktober 2011
De kracht van de integrale
aanpak in theorie en praktijk:
nieuwe inzichten uit de
psychiatrie, verslavingszorg
en gehandicaptenzorg
driebergen
info: www.lievegoedzorggroep.nl
12 oktober 2011
Najaarssymposium Vereniging
Voor Mindfulness
den Bosch
info:
www.verenigingvoormindfulness.nl
(vanaf) 14 oktober 2011
Masterclass Lichaamswijsheid
Zeist
info: www.zijn.nu
Een geoefend oog kan de taal van
het lichaam doeltreffend gebruiken
in de begeleiding. Uit de houding,
beweging, stem, gebaren en ademhaling
kunnen we onze cliënten op
een dieper niveau verstaan. deze
lichaamswijsheid ervaren en toepassen
leer je in deze 5-daagse geaccrediteerde
masterclass o.l.v. Annet van
Laar. data workshops: 14/15 oktober,
24/25 november 2011 en 14 januari
2012 (09.00 - 17.00 uur)
14 oktober 2011
Post Graduate Course ‘Psychiatry
over the life span’
Curaçao
info: www.naskho.org onder
‘Conferences’
24 oktober 2011
Slapende honden? Wakker
maken!
Amersfoort
info: www.ariannestruik.com
in deze workshop wordt deze stabilisatiemethode
voor chronisch vroegkinderlijk
getraumatiseerde kinderen
toegelicht en geoefend aan de hand
van eigen casuïstiek.
3 november 2011
Emoties – de klinische relevantie
van gemoedsbewegingen –
Maarssen
info: www.benecke.nl
Gezien het grote belang van emoties
binnen de therapie en de therapeutische
relatie is het de vraag wat
we nu precies weten van gemoed
en gemoedsbewegingen en vooral
wat we met deze kennis kunnen in
de praktijk. Tijdens de studiedag
’Emoties, de klinische relevantie
van gemoedsbewegingen’ komen
deze vragen uitgebreid aan de orde.
Met o.a. een presentatie van Ad
Vingerhoets over tranen.
4 november 2011
De groep maakt het verschil
Breukelen
info: www.groepspsychotherapie.nl
Prof. dr. Rudi Vermote zal de verschillende
visies op klinische psychotherapie
integreren en ingaan op
de effecten ervan. daarna volgen
zes workshops waarbij het thema
van het congres op praktische wijze
aan de orde komt. in de middag
belicht prof. dr. Kees van den Bos
het congresthema op het niveau van
de samenleving. Als afsluiting zal
Robert Billow, Ph.d. via een videoconferentie
een plenaire masterclass
verzorgen over het thema Relational
Group Psychotherapy.
4 november 2011
‘Woorden zijn niet genoeg’,
lichaamsgeoriënteerd werken in
psychotherapie en coaching
Amersfoort-Vathorst
info: www.pessotherapie.nl
Na een theoretische inleiding zijn er
drie parallelle workshops over verschillende
toepassingsgebieden van
de Pesso-methodiek: psychotherapie
met kinderen, met volwassen en in
coaching van managers.
16/17/18 november 2011
VGCt Najaarscongres
Veldhoven
info:www.vgctnajaarscongres.nl
het najaarscongres van de VGCt, met
onder meer isaac Marks, Lars-Göran
Öst, Susan Bögels, Kees hoogduin,
Paul Emmelkamp.
24 november 2011
Landelijk Congres Onverklaarde
Lichamelijke Klachten 2011
Barneveld
info: www.benecke.nl
Altrecht Psychosomatiek, topklinisch
centrum voor Psychosomatiek,
organiseert in samenwerking met
Benecke het Landelijk Congres
onverklaarde Lichamelijke Klachten,
Lichaam en geest: één zorg! het
congres staat uitgebreid stil bij het
belang van multidisciplinaire samenwerking.
op het programma staan
o.a. internationale keynotes, zoals
Lance McCracken (Groot-Brittannië)
en Richard Lane (Verenigde Staten).
30 november 2011
Cluster C
Ede
info: www.benecke.nl
deze studiedag is in zijn geheel
gewijd aan de ontwijkende-, afhankelijke-
en obsessief-compulsieve
persoonlijkheidsstoornis. de nadruk
ligt hierbij op de vertaalslag naar uw
dagelijkse praktijk, met als bijzonder
onderdeel 3 verschillende behandelmethodes
op het podium van een
’patiënt’!
AGENDA
2 december 2011
Studiedag Hysterie
Amsterdam
info: www.benecke.nl
Naamgeving, de clustering van symptomen
en de ideeën over oorzaken
zijn in de geneeskunde en in de
psychiatrie tijdsgebonden. het lijkt
erop dat hysterie als diagnose is verdwenen,
maar zijn de klachten en de
symptomen van patiënten dat dan
ook? Was de stoornis een mythe?
8 december 2011
Jaarsymposium Verslaving
Amsterdam
info: www.benecke.nl
de afgelopen decennia hebben er
veranderingen plaats gevonden in
het denken over verslaving en verslaafden.
dit heeft geleid tot een
andere visie op de manier waarop
we verslaafden zouden moeten bejegenen
en behandelen. Tijdens dit
jaarsymposium wordt uitvoerig stilgestaan
bij de nieuwe mogelijkheden
die deze veranderingen bieden
voor de diagnostiek, de behandeling
en de evaluatie hiervan.
9 december 2011
Dag van de Psychotherapie
Amsterdam
info: www.dagvandepsychotherapie.nl
Thema van de dag is ‘The goodenough
psychotherapist - de persoon
van de psychotherapeut’.
Sprekers zijn o.a. Berry duncan en
Marcus huibers.
13 december 2011
Seks en persoonlijkheids-
stoornissen
Ede
info: www.benecke.nl
de studiedag Seksualiteit brengt uw
kennis up to date en versterkt uw
diagnostische, therapeutische en
professionele vaardigheden. Zo is de
bijeenkomst vooral ook bedoeld om
de samenwerking tussen seksuologen
en ggz-professionals te bevorderen.
Want wanneer behandel je zelf
en wanneer verwijs je door?
20 december 2011
Antisociaal gedrag – beperkte
gewetensfuncties en agressie
regulatie problemen –
Ede
info: www.benecke.nl
Tijdens deze studiedag staan we stil
bij de huidige ontwikkelingen op het
gebied van de ontwikkeling en etiologie
van ongepast agressief gedrag,
de diagnostiek en de risicotaxatie.
ook zal er worden ingegaan op de
huidige mogelijkheden van behandeling
als Schema Focussed Therapy
en Aggression Replacement Training
en farmacotherapie.
Korting abonnees
Abonnees van GZ-psychologie krijgen 25% korting op het Jaarsymposium GZ-psychologie en 10%
korting op de andere nascholingen van Benecke. Zie voor meer informatie: www.gzpsychologie.nl
gZ-PSYCHOLOGIE 6 n SEPTEMBER 2011 31

DDe klager in deze tuchtzaak is de heer A.: geboren in het buiten­
32
TuCHTrECHT
De objectiviteit van een psy
In deze rubriek besteden we aandacht aan
tuchtzaken tegen gz-psychologen. In deze eerste
aflevering een psychodiagnostisch onderzoek dat
te veel gebaseerd zou zijn op stereotype beelden
over moslims.
wijnand van dijk
land, sinds 1988 wonend in Nederland en werkzaam als gezinsvoogd
bij een grote instelling. In 1997 is hij getrouwd met
mevrouw B. en samen kregen ze vier kinderen, die nu dertien,
elf, acht en zeven jaar oud zijn. Op 25 februari 2008 vertrok
mevrouw B. samen met hun kinderen van de woning naar een
onderduikadres.
De Rechtbank heeft 16 juli 2008 bij wijze van voorlopige voorziening
het ouderlijk gezag toegewezen aan mevrouw B. De Raad
voor de Kinderbescherming (RvK) kreeg hierop het verzoek van
de Rechtbank om onderzoek in te stellen naar de mogelijkheden
van een (voorlopige) omgangsregeling tussen de heer A. en zijn
kinderen en te kijken of het in het belang van de kinderen zou zijn
dat de ex­echtgenote alleen met het ouderlijk gezag zou krijgen.
Psychodiagnostische onderzoeksrapporten
Gz­psycholoog mevrouw C., de verweerster in deze tuchtzaak,
heeft samen met een orthopedagoog op verzoek van de RvK de
vier kinderen onderzocht. De psychodiagnostische onderzoeksrapporten
zijn 24 augustus 2009 afgerond. Onder het kopje
‘Klinisch psychologische indrukken en bevindingen ten aanzien
van vader’ staat onder meer:
‘(...) Vader is afkomstig uit H. en heeft een islamitische achtergrond.
Volgens het islamitisch huwelijks- en personenrecht is
vader het hoofd van het gezin en is hij verplicht in het levensonderhoud
van zijn vrouw en wettige kinderen te voorzien. Binnen
ditzelfde recht heeft moeder tot taak haar kinderen te verzorgen
en op te voeden binnen de door haar man aangegeven kaders.
Na echtscheiding behoudt de vader het gezag over de kinderen.
Naar H. recht heeft vader het gezag en dus het recht om zijn kind
naar H. mee te nemen, hierdoor kan er geen sprake van ontvoering
zijn. (...) Vader ontkent mishandeling van moeder evenals
het door moeder aangevoerde gedwongen seksueel contact.
Vader ontkent eveneens dat hij de kinderen zou willen ontvoeren
naar H. In het licht van zijn positie in het H. recht is het
gZ-PSYCHOLOGIE 6 n SEPTEMBER 2011
tevens mogelijk dat vader het meenemen van de kinderen niet als
ontvoeren beschouwd. (...)
In pedagogisch opzicht komt vader over als een strenge bepalende
man, die op dwingende wijze en met gebruik van machtsmiddelen
zijn opvoedingsgezag vorm gegeven heeft. Hierbij was
overleg moeilijk en heeft vader weinig moeite gedaan om zich in
de beleving en gevoelens van de kinderen te verplaatsen en zijn
handelen hierop af te stemmen. De indruk is dat de bepalende
opstelling deels cultureel bepaald is. Vader gaat hierdoor voorbij
aan de wensen en behoeftes van de kinderen die in Nederland
geboren zijn en een Nederlandse moeder hebben en vanuit de
Nederlandse cultuur die zij mee krijgen behoefte hebben aan,
op hun leeftijd aangepaste, vrijheden en mogelijkheden zich te
ontwikkelen.
Het is de vraag of vader zonodig bereid en in staat is hulp te
accepteren, zijn eerste streven is in het verleden geweest om bij
problemen een beroep op familie te doen, zoals hij dat vanuit zijn
cultuur meegekregen heeft.’
De heer A. heeft 19 september 2009 bezwaar aangetekend tegen
de rapportages, waarna besloten is tot een psychologische en
psychiatrische hertoetsing van de rapportages door twee andere
gz­psychologen. Die concluderen onder meer ‘dat er sprake is
van onevenwichtigheid van de definitieve rapportages, met
name waar het gaat om de beeldvorming van vader’.
Deze aanvulling op de rapportages heeft de Rechtbank niet tijdig
bereikt om mee te wegen bij de door haar te nemen beslissingen.
De kinderen verblijven tot op heden bij de ex­echtgenote (op
een voor klager geheim adres), die het volledig gezag over hen
heeft gekregen.
Het standpunt van klager
Volgens de klager heeft de verweerster haar onderzoek niet uitgevoerd
met in achtneming van een psychodiagnostische/ psychologische
onderzoeksmethode. Bij haar beoordeling heeft zij de
situatie voordat de ex­echtgenote klager heeft verlaten buiten
beschouwing gelaten en zij heeft het effect van de ontvoering
door moeder op de kinderen niet meegewogen in haar rapportage.
De verweerster geeft in haar rapportage een stereotype
beeld van moslims en zich voornamelijk gericht op de religie en
afkomst van klager. De kern van de klacht is dat de verweerster
op vooringenomen wijze haar rapportage heeft opgesteld door
een stereotype beeld van klager te schetsen dat voornamelijk is
gebaseerd op zijn culture en religieuze achtergrond.
De overwegingen van het college
Psychodiagnostische onderzoeksrapporten moeten voldoen aan
de volgende criteria:

1. in het rapport wordt op inzichtelijke en consistente wijze
uiteengezet op welke gronden de conclusies van het rapport
steunen;
2. de gronden vinden aantoonbaar steun in de feiten, omstandigheden
en bevindingen vermeld in het rapport;
3. die gronden kunnen de daaruit getrokken conclusies
rechtvaardigen;
4. de rapporteur blijft binnen de grenzen van zijn deskundigheidsgebied;
5. de methode van onderzoek teneinde tot de beantwoording
van de voorgelegde vraagstelling te komen kon tot het
beoogde doel leiden, dan wel de rapporteur heeft daarbij de
grenzen van redelijkheid en billijkheid niet overschreden.
Het tuchtcollege toetst daarbij ten volle of het onderzoek uit
een oogpunt van vakkundigheid en zorgvuldigheid de toets
der kritiek kan doorstaan. Ten aanzien van de conclusie van de
rapportage vindt slechts een marginale toetsing plaats.
De verdediging van de verweerster
Tijdens de terechtzitting heeft de verweerster verklaard dat zij er
moeite mee had dat beide ouders geheel verschillende beschrijvingen
gaven van de gang van zaken binnen het gezin. Er was
weinig of geen informatie van een onafhankelijke derde. Zo
was er in het verleden geen hulpverlening bij het gezin betrokken
geweest. Verweerster heeft zich daardoor noodgedwongen
vooral gebaseerd op de informatie die de RvK had verzameld bij
de scholen van de kinderen.
De overwegingen van het tuchtcollege
Volgens het tuchtcollege blijkt deze worsteling echter niet uit
haar rapportages. In plaats van terughoudendheid te betrachten
bij het doen van aannames en het trekken van conclusies
heeft verweerster stellige uitspraken gedaan over de persoon van
klager en heeft zij verhalen of veronderstellingen die haar ter
ore zijn gekomen via de ex­echtgenote en de kinderen als feitelijk
juist aangenomen, ook al werden deze door klager betwist.
Opvallend is dat verweerster is meegegaan in de vrees voor
ontvoering van de kinderen zonder dat hiervoor enig aanknopingspunt
te vinden was, anders dan de algemeenheden die zij
uit de door haar geraadpleegde literatuur zonder bronvermelding
in haar rapportages heeft aangehaald. De verweerster had
kritisch moeten onderzoeken waarop deze vrees was gebaseerd.
Ook heeft verweerster in haar rapportage meer dan eens
geschreven over mishandelingen. Klager heeft erkend dat hij zijn
kinderen weleens met een houten pollepel op de handen sloeg
wanneer zij niet wilden luisteren. Los van de discussie of deze
TuCHTrECHT
chodiagnostisch onderzoek
opvoedingsmethode wenselijk is, roept de term mishandeling
in dit verband vraagtekens op. In ieder geval heeft deze zware
kwalificatie bijgedragen aan het beeld van klager waartegen hij
zich begrijpelijkerwijs verzet.
Verweerster heeft zich bij deze beeldvorming kennelijk niet alleen
laten leiden door de informatie die zij van de ex­echtgenote heeft
verkregen, maar ook uit de gesprekken met de kinderen die op
het moment van onderzoek respectievelijk tussen de elf en vier
jaar oud waren en die hun vader gedurende anderhalf jaar niet
meer hadden gezien of gesproken. De leeftijd van de kinderen,
de relatief lange periode waarin zij hun vader niet meer hadden
gezien en de bijzondere omstandigheden, zoals het wonen op
een geheim adres onder een andere naam, hadden aanleiding
moeten zijn voor verweerster om nader onderzoek te doen dan
wel terughoudender te zijn in haar uitspraken. Deze bijzondere
omstandigheden kunnen immers leiden tot een vertekening van
de werkelijkheid, wat in dit geval in het nadeel van klager kan
uitwerken.
Gelet op de beperkte (onafhankelijke) bronnen die verweerster
tot haar beschikking had, was het daarnaast zorgvuldiger
geweest als zij zelf de leerkrachten van de voormalige scholen van
de kinderen had bevraagd, in plaats van af te gaan op de informatie
van de RvK. Ook had verweerster bij een dergelijk gebrek
aan betrouwbare bronnen kunnen overwegen om klager en zijn
ex­echtgenote aan een uitgebreider (psychologisch) onderzoek
bloot te stellen. Het is in ieder geval niet gebleken dat zij hiertegen
bezwaar hadden.
Uitspraak
Dit alles overwegende komt het college tot het oordeel dat de
rapportage niet voldoet aan de daaraan te stellen eisen. In het
bijzonder is het van klager geschetste (negatieve) beeld onvoldoende
onderbouwd. Dit klemt des te meer daar de gevolgen
van een dergelijke rapportage voor betrokkenen – zoals ook hier
is gebleken – verregaand kunnen zijn.
De conclusie is daarom dat de klacht gegrond is. Verweerster
heeft gehandeld in strijd met de zorg die zij ingevolge artikel 47
lid 1 van de Wet op de beroepen in de individuele gezondheidszorg
jegens klager had behoren te betrachten. Het Regionaal
Tuchtcollege waarschuwt verweerster. n
Met dank aan het regionaal Tuchtcollege voor de gezondheidszorg
te Amsterdam.
gZ-PSYCHOLOGIE 6 n SEPTEMBER 2011 33

34
INgEZONdEN BrIEf
open brief van 21-jarige cliënte reinier van arkel
aan minister schippers van vws
Brief aan de minister
Geachte mevrouw Schippers,
Deze gehele dag zit ik al aan u te denken. En dat terwijl u mij niet eens kent. Dit klinkt als een romantische onbereikbare
liefde. De realiteit is echter anders. Als uw plannen doorgaan, kom ik namelijk in de problemen.
Ik ben een 21­jarige jonge vrouw met ADHD. De ggz is mijn grote redding. Mijn gesprekken met mijn begeleidster
houden mij dusdanig op de rails, dat het, sinds ik haar ken, alleen maar beter met me gaat. Ja, dit is met vallen en
opstaan, maar that’s life. Het is in ieder geval ‘my life’.
Vanmorgen ging het op zijn Brabants gezegd ‘keigoed’ met me. Nu, om 19.51 uur in de avond, ben ik moe. Ik
ben moe omdat ik me heel de dag ontzettend heb zitten opvreten over het feit dat u, mevrouw Schippers, wil gaan
bezuinigen op onder andere mij. Ik ben een psychiatrische patiënt. Mijn valkuilen zijn groot. Ik ben hyperactief,
chaotisch, koningin der stemmingswisselingen, ontzettend impulsief en ik val van het ene probleem in het andere.
Zo is mijn leven nou eenmaal. Máár mede dankzij de ggz kan ik tegenwoordig over mijn valkuilen heen springen.
Soms val ik er nog in, dan wel met één voet. Soms lig ik in drijfzand en is het moeilijker om eruit te klimmen, maar
zonder de psychiatrische hulpverlening zou ik erin verzuipen.
Mijn inkomen is minder dan minimaal. Ik heb namelijk een arbeidsongeschiktheidsuitkering. Ik ben op 18­jarige
leeftijd afgekeurd – 100 procent. Dit wil zeggen: ik kan niet werken. Studeren doe ik nog wel, maar mijn studie moet
ik zelf betalen. Ik volg namelijk een thuisstudie. Waarom ik een thuisstudie volg? Omdat mijn concentratie zo slecht
is, dat ik al moe zou zijn voordat ik op mijn school zou aankomen. Ik leer net zoveel als een ‘gewone’ student, maar
ik krijg geen studiefinanciering. Dat vind ik helemaal niet erg. Dit is kostenpost nummer 1.
Dan ga ik gelijk over op kostenpost nummer 2. Mijn auto. Als ik mijn auto niet zou hebben, kwam ik nergens. Ik
durf namelijk niet met de trein te reizen; daar krijg ik ontzettende paniekaanvallen. Ik heb hard gewerkt om mijn
rijbewijs te kunnen halen, en helemaal zelf betaald van mijn kleine mini­inkomen. Ik wou namelijk werken aan
mijn zelfstandigheid. Máár dit kostte me ook al extra geld. Ja! Want mensen met ADHD moeten een medische
keuring ondergaan. Dit grapje heeft mij in totaal 500 euro meer gekost. Waarvan 184 euro voor de ‘onafhankelijke
psychiater’, die mij in zijn leven nog nooit gezien heeft, in tegenstelling tot mijn vaste psychiater. Deze 184 euro
mocht ik pinnen bij binnenkomst, nog voor ik de man in kwestie gezien had. Ik ben een kwartier binnen geweest en
toen wist hij het al; ik was psychisch gezond genoeg om te kunnen autorijden. Tot er een brief op de deurmat viel dat
ik ook nog maar een rijtest moest doen. Ik had ondertussen mijn TTT (tussentijdse toets) al gehaald. Hoezo, gevaar
op de weg? Maar zonder die rijtest zou ik mijn rijbewijs niet krijgen, dus ik heb dat toch maar gedaan. Weer een
aantal euro’s extra. Om maar niet te spreken over de extra rijlessen die ik na deze onzin heb moeten nemen, omdat
er 5 (!) maanden tussen zaten. Ik heb mijn rijbewijs voor 3 jaar gekregen. Daarna mag ik weer opnieuw worden
gekeurd. Ik moet worden gekeurd, terwijl ik mensen ken die ‘geestelijk gezond’ zijn en slechter en gevaarlijker rijden
dan ik. En zij mogen 10 jaar rijden. Terwijl ik hetzelfde betaal voor een rijbewijs van 3 jaar (50 euro).
Om aan te komen bij kostenpost nummer 3: mijn medicatie. Ik gebruik Ritalin. Dit heb ik nodig om enigszins te
functioneren. Dit kost mij sowieso 170 euro per jaar (eigen risico). Maar dat vind ik niet zo erg, want dat moet
iedereen betalen. Maar niet iedereen die chronisch ‘ziek’ is, hoeft binnenkort niet zoals ik fucking 300 euro te
betalen.
300 euro. Ik voelde me al gediscrimineerd door al het bovenstaande, en dit is nog niet eens alles. Ik heb al extra
kosten. En straks dus nog meer. Met mijn zielige mini­inkomen. Ik kan al in paniek raken bij de gedachte. Stel dat
gZ-PSYCHOLOGIE 6 n SEPTEMBER 2011

ik over een tijd geen geld heb om mijn psychiatrisch verpleegkundige te zien, en ik raak dan weer in paniek, en ik
kom hier niet meer uit, dan raak ik in een zware depressie. Dat is niet overdreven. Waar sta ik dan? En met mij nog
vele anderen. Dan vinden mensen het vreemd dat er zoveel rare dingen gebeuren. Dit zal alleen nog maar erger
worden. Die ‘gekken’ kunnen namelijk niet alle hulp betalen. En als zij dat wel kunnen, is er misschien niet eens
iemand beschikbaar om hem/haar te helpen. Er wordt namelijk ook bezuinigd op personeel. Mijn begeleidster kan
haar baan kwijtraken. Zij, met nog 60 tot 80 anderen. Waar moeten de mensen dan naartoe die een band met hun
hebben opgebouwd? Dit kan misschien nooit meer worden hersteld. Zij voelen zich dan nog meer onbegrepen door
de wereld.
Ik vraag me af of u wel weet hoeveel personen en gezinnen u in verwarring brengt. Staat u er wel bij stil dat u hele
processen verstoort? Mensen en gezinnen die er keihard voor knokken om een leefbaar leven te krijgen, ondanks
hun beperkingen? Hoe kan het mogelijk zijn dat hierop moet worden bezuinigd. Iemand met een gebroken been
zet je toch ook in het gips? Iemand met een hartritmestoornis krijgt toch ook een pacemaker? Iemand met diabetes
heeft toch ook zijn/haar medicijnen nodig? Waar de fuck staan wij dan?! De hele dag denk ik al aan u. En u maakt
me zo boos. En ik vraag me al de gehele dag af: wie is hier nu ‘gek’? U of ik?!
U helpt uw eigen land en samenleving naar de klote. En mede dankzij uw hulp zullen er nog veel meer psychiatrische
patiënten ontstaan. Waarschijnlijk kan mijn alleenstaande moeder over 2 jaar zelf naar een psychiater als haar
2 kinderen niet de juiste hulp krijgen. En zij het niet meer kan redden met haar minimuminkomen omdat zij veel
tijd moet en wil besteden aan haar kinderen (en dit nog meer geld gaat kosten dan het nu al doet). Kind nummer
1: dat ben ikzelf, met ADHD. Kind nummer 2: mijn broertje, een autist met een angststoornis, een dwangstoornis
en ADHD. En niet alleen mijn moeder, maar met haar nog vele andere moeders/vaders/verzorgers/mensen die hun
baan kwijtraken met weinig kans op de arbeidsmarkt door bezuinigingen.
Er liggen vannacht waarschijnlijk veel mensen wakker door uw ‘geweldige idee’. Cliënten, vaders, moeders, broertjes,
zusjes, opa’s, oma’s, ooms, tantes, begeleiders, psychiaters, psychologen en zo kan ik nog wel even doorgaan.
Allemaal denken zij aan u. Ik hoop dat u hier vannacht goed door slaapt. Als u vannacht een nachtmerrie krijgt,
wordt u morgenochtend wakker en begint u aan uw fijne dag. Een croissantje met verse jus. Lekker genieten van
uw topsalaris. Wanneer wij morgen wakker worden, begint de nachtmerrie voor ons misschien pas... Slaap lekker!
Met vriendelijke groet,
Psychiatrische P. van 21 jaar
PS. ‘Gekken’ is in mijn geval sarcastisch bedoeld. Ik vind namelijk dat iedereen, ongeacht beperking of niet, gelijk
staat in deze samenleving. Ik vind het jammer dat het kabinet daar anders over denkt.
deze open brief is eveneens gepubliceerd op het openbare reinier van Arkel Blog:
http://reiniervanarkel.wordpress.com/2011/07/13/een-brief-aan-mijn-nachtmerrie
INgEZONdEN BrIEf
gZ-PSYCHOLOGIE 6 n SEPTEMBER 2011 35

Curriculum Per soonlijk heidsstoornissen
3 e J a a r s y m p o s i u m
Ontwikkelingsstoornissen
Cluster C
E f f e c t i v i t e i t e n i n t e r v e n t i e s
Woensdag 30 november 2011
10.00 – 16.30 uur
Congrescentrum de ReeHorst, Ede
www.benecke.nl
OP HET PODIUM O.A.:
• 1 patiënt met Cluster C
• 3 ervaren therapeuten
• 3 behandelstijlen
...wat werkt het beste?

INgEZONdEN BrIEf
Is invoering van adolescentenstrafrecht
vernieuwend?
Het voorstel dat de staatssecretaris van Veiligheid en Justitie onlangs naar de Tweede Kamer stuurde om voor jongeren en
jongvolwassenen in de leeftijdsgroep van 15 tot 23 jaar adolescentenstrafrecht in te voeren heeft vernieuwende elementen,
maar creëert ook verwarring. Dat beeld komt naar voren als we alles in historisch perspectief plaatsen.
De Franse historicus Ariès schreef in 1960 dat het begrip ‘kind’ in de middeleeuwen niet bestond. Hij beweerde dat men
toen geen idee had hoe een kind van een volwassene verschilde. Voor hen die, in navolging van Ariès, bestuderen hoe
het kindbeeld in onze maatschappij verandert, zijn interessante tijden aangebroken. Zo schrijft staatssecretaris F. Teeven
aan de Tweede Kamer: ‘Het kabinet kiest ervoor de strafrechtelijke aanpak van adolescenten van 16 tot 23 jaar gestalte
te geven binnen een flexibel systeem van leeftijdsgrenzen’. Wat hierbij opvalt is dat de staatssecretaris het begrip adolescent
(tot recent slechts weggelegd voor een jongere van 12 tot 18 jaar) uitbreidt tot 23 jaar. Er wordt door sommigen nu
een compromis voorgesteld en adolescentenstrafrecht in te laten gaan bij 18 jaar. Veranderende definities en onduidelijke
terminologie creëert verwarring. Zo’n dertig jaar geleden waren de psychoanalytici Joseph Goldstein, Anna Freud en
Albert Solnit daar bang voor. Zij vonden dat de scheidslijn tussen wie wel en wie niet als ‘volwassene’ beschouwd diende te
worden ergens duidelijk getrokken moest worden en die grens moest volgens hen bij 18 jaar lopen. Dat sommige jongeren
al op 16 jarige leeftijd heel wijs zijn of zich juist als een volwassen misdadiger kunnen gedragen, woog niet op tegen de
duidelijkheid van deze leeftijdsgrens van 18, zo vond men toentertijd.
Het lijkt of de staatssecretaris met de nieuwe flexibeler houding ten aanzien van leeftijdsgrenzen nu een ramkoers aanhoudt
en aanstuurt op een aanvaring met het meer dogmatische V.N. Comité van de Rechten van het Kind in Genève, dat al jaren
probeert het Nederlandse voorbehoud op artikel 37 c van het Internationale Verdrag van de Rechten van het Kind (IVRK)
veranderd te krijgen. Het Verdrag is duidelijk: ‘kind’ ben je tot je achttiende jaar en volwassenstrafrecht kan dán pas worden
toegepast. Psychologen die forensisch onderzoek doen voor de rechtbank krijgen in de lijn van het Nederlandse voorbehoud
standaard de volgende vraag voorgelegd: ‘Indien verdachte ten tijde van het begaan van het strafbare feit of strafbare feiten de
leeftijd van 16 jaar, maar nog niet die van 18 jaar had bereikt: zijn er argumenten gelegen in de persoonlijkheid van verdachte, die
aanleiding geven het meerderjarigenstrafrecht toe te passen?’ Wat het voorbehoud betreft dat de Nederlandse Staat maakte ten
aanzien van artikel 37 c, wilde de Nederlandse overheid zich door het IVRK Verdrag niet laten weerhouden om, conform
de Nederlandse strafwet, adolescenten die tijdens tenlastegelegde feiten 16 jaar en ouder waren als volwassene te kunnen
berechten. Voorbehouden kunnen worden ingetrokken, maar staatssecretaris Teeven kondigde in zijn recente brief aan de
Tweede Kamer aan dit voorbehoud ten aanzien van artikel 37c op het IVRK Verdrag te willen handhaven. De staatssecretaris
is van mening dat sommige jongeren een zwaardere bestraffing (als volwassene) moeten kunnen blijven ondergaan.
Maar voor een jongvolwassene (van 18­23 jaar) kan het ook betekenen dat hij of zij een mildere straf krijgt (als adolescent
volgens het jeugdstrafrecht). Dat is vooral van belang voor zwakbegaafde jongvolwassenen. Ook kan een verharde recidivist
onder de achttien jaar straks worden begeleid door de volwassen reclassering (die meer ervaring heeft men doorgewinterde
criminelen) terwijl een zwakbegaafde jongvolwassene begeleid kan worden door de jeugdreclassering van de William
Schrikker Groep, die zich toelegt op begeleiding van die groep. Plaatsing in een justitiële jeugdinrichting kan straks voor een
langere periode dan ju mogelijk is geschieden en zelfs omgezet worden in een volwassen TBS.
Opmerkelijk is dat nu juist vanuit de Raad van Europa (met commissaris voor mensenrechten Thomas Hammarberg
voorop) wordt gepleit voor een ‘child friendly juvenile justice system’ en men zich in Straatsburg op het standpunt stelt
dat jongeren nooit als volwassenen behandeld dienen te worden in het strafrecht. Toch zijn de voorstellen van de staatssecretaris
te plaatsen in een nieuwe trend die een andere richting inslaat, waarbij je op 18 jaar niet uitgerijpt hoeft te zijn.
Sommige collegae (bijvoorbeeld Jeffrey Jensen Arnett in zijn boek Emerging Adulthood: The Winding Road from Late Teens
through the Twenties, Oxford University Press, 2004) spreken al van een periode van ‘ontluikende volwassenheid’ (van 18­25
jaar). Maar hersenonderzoekers hebben in deze discussie de toon gezet, want zij vonden dat de hersenontwikkeling tot 23
jaar doorloopt. Het ziet ernaar uit dat het voorstel van de staatssecretaris van Veiligheid en Justitie een voorbode is van het
vervagen, verschuiven en oprekken van de leeftijdsgrenzen op andere terreinen. Jeugdpoliklinieken in de verslavingszorg die
de laatste jaren ontstonden behandelen al jongeren en jongvolwassenen tot 23 jaar onder de noemer ‘jeugd’.
dr. Philip E. Veerman is gz-psycholoog en de auteur van The rights of the child and the changing image of childhood, uitgegeven door
Martinus Nijhoff/Brill in leiden.
gZ-PSYCHOLOGIE 6 n SEPTEMBER 2011 37

38
COluMN
Onvrede
Kan de gz­psycholoog, terug van de
zomervakantie, niet iets doen aan de
onvrede die Nederland teistert? Ruim
15 procent van ons electoraat, zo’n
slordige 1,5 miljoen landgenoten, stemde
in het verleden en stemt in de nabije
toekomst weer op een populistische
stroming (geen partij) die onderbuikgevoelens
belangrijker vindt dan nuchtere
feiten. Onze media dragen hieraan bij
door net te doen alsof die 1,5 miljoen het
grootste en belangrijkste deel van onze
natie betreft. Die nuchtere feiten vertellen
bv. dat de kabinetten Lubbers en Kok het
prima hebben gedaan, meer bescheiden
uitgedrukt: ze hebben in elk geval bepaald
niet tegengehouden dat Nederland in het
laatste kwartaal van de vorige eeuw sterk
is gestegen op de lijst van meest welvarende
landen in de wereld en zeker ook
in Europa (behorend bij de beste drie).
Puinhopen van paars bestaan niet.
Wie zou er echt terugwillen naar de
schemerige jaren vijftig, goed genoeg
beschreven door Gerard Reve om ervan
te huiveren, de jaren zestig leken lollig
maar – alsjeblieft zeg – kerk en gebod
werden net zo overeind gehouden als
maoïsme, trotskisme, stalinisme en
communisme. Als je in Nijmegen in die
tijd niet door de hond werd gebeten dan
was het wel door de kat. En dan hebben
we het nog niet over die zweterige lange
haren en baarden, de geslachtsziekten,
ongelijkheid tussen mannen en
vrouwen, sufheid, slonzigheid en traagheid.
En geen geld. Terugkijkend word
ik bijna ontevreden terwijl het leven toen
ten opzichte van de tijd ervoor toch als
een bevrijding voelde. Nee, onvrede,
elke gz­psycholoog, elke Nederlander
met een forse portie onvrede heeft een
ernstig te nemen gebrek aan historische
gZ-PSYCHOLOGIE 6 n SEPTEMBER 2011
kennis, we leven ondanks al dat gemopper
sinds de jagers en verzamelaars, in de
beste tijd ooit, ook al gaat de vaatwasser
soms stuk, hapert de software op je pc
weleens, heb je niet overal in Nederland
bereik, is je back­up onvolledig, sta je wel
eens zonder benzine en mis je soms net
de aansluiting met een vervolgvlucht.
Indien onze klagende landgenoten ook
maar even hun hersens zouden gebruiken
en in dit tijdperk van het brein
kunnen ze toch absoluut weten dat ze
die ook (ergens) moeten hebben, echt
om zich heen zouden kijken in plaats
van zoals gebruikelijk in de spiegel,
eventueel de krant zouden lezen (maakt
niet zoveel uit welke) over de toestand
waarin veel mensen dichtbij in landen
rondom de Middellandse Zee en verder
weg in de hoorn van Afrika verkeren,
en zelfstandig zouden nadenken (kan
te veel gevraagd zijn), resteert er maar
een reactie; ze zullen zich doodschamen.
Dat schaamtegevoel representeert een
bepaalde objectiviteit, het komt namelijk
vanzelf, zonder cognitieve controle,
het dringt zich aan je beleving op zoals
de populisten zich opdringen aan de
democratie. Hoe komt het toch dat de
klagers geen gezonde schaamte laten
zien? Dit laatste neem ik vooralsnog
aan want, indien de klagers zich zouden
schamen, de klagers kennende, kwamen
ze massaal af op het bijna gratis spreekuur
van een gz­psycholoog om te klagen
over een voor hen niet te begrijpen, zo
plotseling optredend en alles overrompelende
schaamtegevoel. Voorts zouden
ze erover klagen dat ze wel twee weken
moesten wachten voor een consult, over
de volkomen onterechte eigen bijdrage
en ze zouden het pand verlaten, in tijd
van de baas en in de volle overtuiging
dat de samenleving schuldig is aan
hetgeen hen recent voltrekt onterecht is
overkomen.
Maar toch; die onvrede komt ergens
vandaan, die is gedetermineerd en als die
niet afkomstig is van sociaal­maatschappelijke
verhoudingen in ons land en
evenmin het gevolg is van een chemische
disbalans, noch alleen door het slechte
zomerweer kan worden verklaard, dan
resteert een zoektocht onder leiding
van een gz­psycholoog in het intrapsychische
landschap. In dit landschap
heerst sinds eeuwen de fantasie en zijn
het bewustzijn en het nuchtere denken
zwak vertegenwoordig. In de structuur
van onze (onbewuste) beleving hebben
bescheidenheid, introversie en zelfinzicht,
mede als gevolg van de florissante
economische basis en de afwezigheid van
oorlogen in onze nabijheid, het de laatste
veertig jaar afgelegd tegen grandiositeit,
extraversie en omnipotentie. Elke verstoring
van die fantasie komt eenvoudig
weg op conto van de buitenwereld. Een
tegenslag in onze carrière komt door de
baas die je een hak zet, een vertraagd
gearriveerde bouwvergunning voor een
dakkapel is bureaucratisch onrecht, een
verbod om in een café te roken is een
ernstig te nemen inperking van onze
ruimte innemende vrijheid. We schaffen
Koningshuis af en we wonen zelf in een
paleis. En nu de gz­psycholoog; die heeft
dit door, weet dit in zijn werk behendig
in het zwakke individuele bewustzijn te
loodsen en vertelt het in zijn (schaarse)
vrije tijd aan iedereen die het horen wil.
Let op; gezien het aantal belangstellenden
blijft er meer dan genoeg tijd voor vakantie
over.
Prof. dr. J.J.L. Derksen is klinisch psycholoog

INGER
PLAISIER
EN
KARIANNE
KALSHOVEN
Gezonde
bedrijfscultuur
Neem nu een abonnement
en ontvang:
jaarlijks
8 uitgaven
+
25%
korting
+
10%
korting
en toegang tot het besloten deel
van www.gzpsychologie.nl
op het Jaarsymposium GZ-psychologie g
op alle Benecke-studiedagen
voor gz-psychologen
Voor meer informatie zie www.gzpsychologie.nl l
Bezoekt u
als abonnee het
Jaarsymposium
GZ-psychologie en
één andere studiedag,
dan heeft u uw
abonnement er
al uit!

Onze secundaire
arbeidsvoorwaarden
Haal het beste uit uw leven
Een gezonde dosis frisse lucht
Rust, ruimte, prachtige landschappen en veel water. Geen lange files en
uitstekende voorzieningen. Dat zijn onze secundaire arbeidsvoorwaarden. Ziet u het
al voor u? Met een sloepje het water op of gewoon een flink stuk fietsen of wandelen?
Kom dan werken in Friesland en haal het beste uit uw leven. GGZ Friesland is op
zoek naar een GZ psycholoog m/v. Kijk op www.ggzfriesland.nl/gzpsycholoog
voor alle informatie.