1986 JAARBOEK - Historisch Centrum Overijssel

ZWOLS
HISTORISCH
JAARBOEK
1986

ZWOLS
HISTORISCH
JAARBOEK
1986
ZWOLSE HISTORISCHE VERENIGING

INHOUD
Een aanzienlijke gemeente met een eerlijke
verdraagzaamheid /. Erdtsieck en W. Faber 1 - 87
Joodse onderduikers in P.C. Hooftstraat 18
te Zwolle N.C. Noordhof - 115

CIP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG
Zwols
Zwols historisch jaarboek / Zwolse Historische Vereniging.
— 1984 — .... — Zwolle: Zwolse Historische Vereniging. —
Verschijnt jaarlijks.
Jaarboek 3 (1986) / [red. P.J. Lettinga en N. Lettinck; ill. J.P. de
Koning]. — III.
Met lit. opg.
ISBN 90-71099-05-9
SISO over 938.1 UDC 949.2*8000(058)
Trefw.: Zwolle; geschiedenis; jaarboeken.
Colofon
Redactie: P. J. Lettinga en N. Lettinck.
Omslagontwerp: Han Prins
Op de omslag een gestileerde versie van een veertiende-eeuws zegel
van Zwolle.
Foto's: Gemeentelijke fotodienst/J. P. de Koning en
J. Hagedoorn.
Zet- en drukwerk: Administratie- en dienstencentrum "De Sassenpoort"
te Zwolle.
Copyright © 1986, Zwolse Historische Vereniging.
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden
door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande
schriftelijke toestemming van de uitgever.

. Ds. G.H. van Senden (schilderij in de kerkvoogdijkamer van de
Grote Kerk).

EEN AANZIENLIJKE GEMEENTE
MET
EEN EERLIJKE VERDRAAGZAAMHEID
Verkenning in de Zwolse Hervormde Gemeente
gedurende de jaren 1830 - 1940
door J. Erdtsieck
en
W. Faber
"Ik schat het te hooger daar ik het ontvang uit den
boezem van een Kollegie, dat de aanzienlijke gemeente
van Zwolle zoo wel vertegenwoordigt. . ."
(Ds. G.H. van Senden als antwoord op zijn
beroep naar Zwolle op 18 april 1832)
"Zwolle heeft om zijn eerlijke verdraagzaamheid een
goeden naam in onze kerk. Mannen, Broeders, werkt mede,
opdat wij dien goeden naam met eere blijven dragen."
(Bestuur der Algemeene Kiesvereniging in 1892)
INLEIDING
Deze verhandeling is het eerste deel van een boekje, dat nog in zijn geheel
verschijnen moet. Het is niet bedoeld als een uitputtend verhaal.
Het is slechts een globale verkenning van de geestelijke stromingen,
die zich in de Hervormde gemeente hebben voorgedaan tussen de jaren
1830 en 1940. We hebben dit vertrekpunt gekozen, omdat in 1830 de
Herv. Kerk juist bekomen was van de woelingen en veranderingen tijdens
de Franse overheersing, gevolgd door een ingrijpende reorganisatie
in 1816. De kerk had zich hiermede aangepast aan de staatkundige
ontwikkeling. Dit kon ook niet anders, want de kerk manifesteerde
zich in die dagen duidelijk als een staatsorgaan. De verlichte aristocratie
had het voor het zeggen en het streven naar "rust" was de hoogste
wijsheid.
De Zwolse situatie is hierop geen uitzondering.
Het eindpunt, dat in dit artikel niet ter sprake komt, is op. 10 april
1940. In de toenmalige kerkeraad kreeg na een lang dominerende vrijzinnigheid,
het orthodoxe deel van de gemeente de meerderheid, zonder
dat dit de deelname van de andere stromingen uitsloot.
Dit deel eindigt met de dood van ds. J. Vermeer. Deze predikant heeft
ongetwijfeld de grondslag gelegd voor de latere veranderingen, die me-
1

de onder invloed van de economische en politieke omstandigheden tot
stand konden komen.
Getracht is de ontwikkelingen te schetsen aan de hand van het optreden
van enkele markante predikanten. Ook dit vraagt om een nadere
toelichting.
Een predikant komt maar niet zo in een gemeente. Sociologisch gezien
is hij de vertolker van de gevoelens die in een gemeente leven. Onttrekt
hij zich hieraan, dan raakt hij geïsoleerd. Herkent men hem, dan zijn
er mogelijkheden van beïnvloeding op de gemeente. Zonder nu de vele r
andere predikanten te miskennen van wie ongetwijfeld velen met
trouw en aandacht hun werk hebben verricht, springt er toch enigen
uit, die als "primus interpares" mogen gelden. Rondom deze mensen
is het verhaal geschreven. Bovendien geldt, vooral in de vorige eeuw,
dat predikanten een grote invloed op de samenleving hebben gehad.
De helft van de universitair opgeleiden was theoloog en vond alszodanig
ook gehoor in de samenleving.
Een andere faktor, die we ook in acht hebben genomen, is de maatschappelijke
werkelijkheid. Een kerk leeft niet geïsoleerd en is niet boven
de sociologische wetten verheven, al doet men dat wel eens voorkomen.
Uiteraard is er een wisselwerking en oefent een kerk ook invloed
uit op de maatschappij. Daarom ontkomen we er niet aan maatschappelijke
ontwikkelingen bij ons verhaal te betrekken.
Verder kunnen we de theologische stromingen, die in Nederland (vaak
onder buitenlandse invloed) een rol hebben gespeeld ook niet buiten
beschouwing laten. In het kader van deze publikatie kunnen we hier
niet uitgebreid op ingaan en moeten we volstaan met enige informatie
voor de niet ter zake kundige lezers.
Tenslotte hebben we getracht aan te tonen, dat kerkelijke scheuringen
en dogmatische twisten mede een vertaling zijn van maatschappeljk
verzet 24 . Een bovenlaag tracht zijn voorrechten te behouden en de vertaling
van de Bijbelse boodschap wordt vaak gekleurd door menselijke
eigenaardigheden en subjektieve benaderingen. Hoewel we getracht
hebben ons aan deze subjektiviteit te onttrekken, hebben we dit niet
altijd kunnen voorkomen.
Overigens nog onze welgemeende dank aan de medewerkers van de gemeentelijke
archiefdienst, die de kerkelijke stukken zo uitstekend toegankelijk
hebben gemaakt en ons verder met raad en daad ter zijde
hebben gestaan. Dit geldt ook voor de redaktie van het jaarboek. In
het bijzonder zijn we mevrouw H. A. v.d. Vecht erkentelijk voor het
zorgvuldig uittypen van het manuscript.
de schrijvers.

HEREN VAN STAND
De periode Van Senden (1832 - 1851)
Het beroep
Alle partijschap heeft opgehouden.
Al het geledene is vergeeten.
En vergeeven.
Alle de aanzienlijken komen in de regeering.
Het volk krijgt een vrolijken dag
Op gemeene kosten.
De oude tijden komen wederom.
Elk dankt God.
(uit de proclamatie op 17 november 1813, ter gelegenheid van
de bevrijding van de Fransen).
Op woensdag 18 april 1832 ontving de 39-jarige predikant Gerhard
Heinrich van Senden in zijn pastorie in Middelbert, een beroepbrief
uit Zwolle.
Door het overlijden van ds. G. Rademaker in juni 1831 was er een vacature
ontstaan en de Kerkeraad verlangde:
"dat voornoemde G. H. van Senden deze beroeping bereidvaardig
aanneme, en na de approbatie, zoo van het daartoe bevoegd Kerkelijk
Bestuur, als van Z.M. den Koning verkregen te hebben, ten
spoedigste tot deze gemeente overkome, en door leer en voorbeeld,
bestuur en opzigt, alles te doen, wat een Herder en Leeraar overeenkomstig
Gods H. Woord, volgens de verordeningen der Nederlandsche
Hervormde Kerk betaamt, en waardoor de kennis, betrachting
en alle de zalige uitwerkselen van het Evangelie alhier
kunnen bevorderd worden."
3
Hoewel ds. Van Senden nog enig uitstel bedong alvorens te beslissen,
liet hij in zijn antwoord duidelijk merken, hoe vereerd hij was met de
roeping en dat deze wel zou aannemen.
"Wat ik onder opzien tot den Vader daarboven meen te moeten
doen, dat zal ik UW Eerwaarden reeds binnen enkele dagen bekend
maken. Intusschen hoop ik dat deze keus zal uitvallen overeenkomstig
het verlangen, dat door UW Eerwaarden omtrent haar in
de beroepsbrief ondubbelzinnig is uitgedrukt.''
3

Het was niet moeilijk voor Van Senden om "ja" te zeggen. Hij was in
1793 in Ophusen in Oost-Friesland geboren. Dit sterk op Nederland
betrokken gebied was reeds in 1806 bij het "Koninkrijk Holland" ingelijfd
en behoorde na 18,11 tot hetzelfde Franse keizerrijk. Hij volgde
opleidingen in Embden en Aurich, maar ging verder studeren aan de
universiteit in Groningen. In 1813, toen Pruisen weer zelfstandig was
geworden, vervulde hij daar de militaire dienst en na het afleggen van
de nodige examens werd hij in 1815 beroepen te Nendorp aan de Ems.
In 1818 werd hij in Middelbert beroepen, een klein dorpje 6 km. van
Groningen. Vermoedelijk wilde hij dicht bij de Groningse universiteit
wonen. Al tijdens zijn studie was Van Senden een zeer begaafd man
met een dichterlijke geest en een ruime wetenschappelijke belangstelling.
Zo was hij honorair lid van het natuurkundig en scheikundig gezelschap.
Hij kon nu voortdurend contact houden met de universiteit
en de pastorale verzorging van de bijna 200 zielen vroeg niet veel van
z'n tijd. De herfst en de winter bracht hij grotendeels op z'n studeerkamer
door 30 . Ongetwijfeld zal hij kennis hebben genomen van de opkomende
Groninger richting, die door de hoogleraren Van Oordt, Pareau
en vooral door Hofstede de Groot in de jaren 1829/1830 werd ingezet.
Op dit theologen- en domineesappèl, dat zo bepalend is geweest
in de eerste helft van de 19e eeuw en zo lang heeft nagewerkt in de latere
jaren, wordt later nog iets meer ingegaan.
Geen wonder dus, dat Van Senden het in Middelbert veertien jaar uithield.
Het geringe traktement van een paar honderd gulden per jaar en
vrij wonen deerde hem niet zo, want Van Senden kwam uit een gezeten
en gegoede familie. Echter op lange termijn is het aanlokkelijk om op
een plaats te zijn waar je je wat meer kunt ontplooien. Bovendien was
de Zwolse jaarwedde van ƒ 1.400,-- niet te versmaden. Hiervan werd
ƒ 1.050,-- door de overheid betaald, terwijl de kerkvoogdij er nog eens
ƒ 350,-- bijlegde. Ter vergelijking moeten we weten dat een arbeider
toen ƒ 4,— per week verdiende en een onderwijzer en een klerk ƒ 300,-per
jaar. De burgemeester ontving toen ƒ 1.600,--.
Ds. Van Senden hoefde er dan ook niet lang over na te denken. Reeds
op 23 april liet hij weten, dat de uitslag van zijn beraad uitgevallen
was:
"overeenkomstig de wil van U Mijne Heeren. De Heer gebiede Zijnen
hoogen Zege over Uwe en mijne keus."
Het begin zou voor ds. Van Senden niet gemakkelijk zijn. Zowel in de
burgerlijke als in de kerkelijke gemeente was er in 1832 nogal wat aan
de hand. In de zomer brak n.1. een ernstige cholera-epidemie uit. In de
kerk werd de diakonie ongeveer door de overheid genaast. Maar eerst
een schets van Zwolle zoals het in de dagen van Van Senden reilde en
zeilde.

Zwolle in de eerste helft van de 19e eeuw
Zwolle telde in die dagen 18.000 inwoners. 72% hiervan behoorde tot
de Nederduits Hervormde Gemeente. Van ouds was er ook nog een
flinke groep katholieken (25%) met nog een handvol mensen die tot de
Waals Hervormden, de Luthersen en de Doopsgezinden behoorden.
Ook was er een kleine Joodse gemeente van 600 zielen. Onkerkelijkheid
was nog een onbekend begrip. De bebouwing van de stad was
hoofdzakelijk binnen de wallen, die Adriaan Anthonisz in 1621 had
ontworpen en die in 1675 uitgebreid waren door Menno van Coehoorn.
De vesting maakte deel uit van de verdedigingslinie die van de
IJssel over Ommen en Coevorden naar Nieuwe Schans voerde. De
vesting is echter in 1828 ontmanteld. Buiten de wal vond men ook wat
bewoning in de z.g. "voorsteden" (Assendorp, Nieuwstad, Kamperpoort).
De Hervormde Gemeente omvatte ook de gemeente Zwollerkerspel
rondom Zwolle met buurtschappen als Dieze, Wythmen, Herfte,
Schelle, Spoolde, Ittersum, Zalné en Westenholte. Deze ringgemeente
bestond sinds 1813, toen men de gedachte huldigde, dat het platteland
gespaard moest blijven voor de lasten van een stad.
Bedrijfjes : azijnfabriek, ijzergieterij, wasdoekenfabriek,
touwslagerij, steendrukkerij,
scheepstouwfabriek en nog een klein
garnizoen.
Veel voor- : arbeiders, dagloners, scheepsmakers,
komende wevers, naaisters, schoenmakers, boe-
beroepen ren, dienstboden (13%!) en kleermakers.
Beloningen : de gouveneur f 9.000, -
(per jaar) de griffier -2.800,ingenieur
- 1.800,burgemeester
- 1.600,predikant
- 1.400,opzichter
Ie kl. -1.100,klerk
- 400,onderwijzer
- 300,veldwachter
- 200,—
los arbeider - 150,-
Voedsel der: aardappelen, brood, mosterd, azijn en
lagere klasse jenever.
De gemiddelde leeftijd was veertig jaar.

De sociale structuur zat in die dagen vrij eenvoudig in elkaar:
5% elite, bestaande uit de adel en de zeer gegoede burgerij;
75% behoorde tot de werkers, die zich in hun levensnivo
nauwelijks konden verheffen boven de
20% die tot het proletariaat behoorden; de losse arbeiders en de
zwervers.
Deze periode behoort nog duidelijk tot het agrarischambachtelijke
tijdvak;
44% werkte in de landbouw, 24% vond emplooi in de vele kleine
bedrijfjes en 32% verrichtte dienstverlening voor de hogere
sociale lagen.
Het culturele leven stond ook op een laag pitje en was uiteraard alleen
bestemd voor de elite. De toneelstukken werden hoofdzakelijke door
Franse en Duitse gezelschappen opgevoerd, sinds 1839 in "Odeon".
De meeste stukken, die allang in de vergetelheid zijn geraakt, werden
opgesierd met taferelen, die de welgezindheid van de Nederlanders
voor Vorst en Vaderland moesten uitdrukken 37 .
Er was een bibliotheek van 1800 boeken. Toegangsprijzen en contributies
bedroegen vaak een half weekloon van een werkman.
In onze ogen was Zwolle in deze tijd een erg saai stadje. Maar dat had
het waarschijnlijk met heel Nederland gemeen. Sprak Potgieter al niet
van een "Jan Saliegeest"? En een Duitser schreef naar huis.
"Een jaar hier en ik zou dood zijn, morsdood. Want hoe meer slome
en langzame mensen ik om me heen heb, des te meer ben ik zelf
door innerlijke bewogenheid verteerd."
en Willem de Clerq liet in 1854 weten: "In Noord Nederland kan men
een blad horen vallen, alles is zo doods mogelijk."
De diakonie
Vanwege deze structurele armoede was er een belangrijke taak weggelegd
voor de diakonie. Deze voor een kerk zeer wezenlijke tak van
dienst was op 15 mei 1832 opgenomen in het z.g. "Gemengd Armbestuur".
Hoewel er in het algemeen in Nederland door de overheid weinig werd
gedaan aan armenzorg en de initiatieven overgelaten werden aan kerken
en particulieren, was er in Zwolle toch een enigszins andere situatie.
Voor de reformatie waren er hier een drietal broederschappen, die
fondsen beheerden ten bate van de armen. De verdeling geschiedde in
de kerk "bij het altaar". Toen in 1581 de Gereformeerden de oude

R.K. kerk voortzetten, vervielen deze fondsen aan de stadsarmenkamer,
die door middel van haar z.g. "Eleëmosenieren", de armen van
alle gezindten uit deze fondsen, ging bedélen. De inkomsten bestonden
uit huis-aan-huis-collecten en heffingen op bepaalde produkten en
dienstverleningen. In 1734 haakten de R.K. en de Lutherse kerk af.
Deze wilden hun eigen armen verzorgen. Het grootste deel van Zwolle
behoorde echter tot de Hervormde kerk, zodat de Zwolse armen grotendeels
door deze fondsen werden onderhouden.
Daarnaast had echter de diakonie sedert 1739 ook haar eigen armen.
De Gouveneur van de Koning, J. H. de Graaf van Rechteren tot Appeltern
vond dit een ondoelmatige zaak. Naast de Stadsarmenkamer
ook nog eens 160 gezinnen door de diakonie gesteund. Bovendien lagen
in zijn gedachtenwereld de kerk en de overheid in eikaars verlengde.
De Koning was immers hoofd van de kerk en hoofd van de staat.
Een soort personele unie dus. Wat lag er meer voor de hand dan ook
de armenverzorging te combineren. Zijn initiatief viel niet in goede
aarde, noch bij de overheid, noch bij de kerk.
Om de bezwaren van de diakenen te begrijpen, gaan we eerst eens na
hoe de diakonie functioneerde.
In tegenstelling tot de ouderling, moest de diaken heel wat werk verzetten.
Naast zijn collectebeurt in de kerkdienst, moest hij wekelijks
vergaderen en na afloop van de vergadering vond steeds de bedéling
plaats. We hoeven niet veel fantasie te bezitten om te begrijpen, dat
met de grote armoede en de betrekkelijk geringe inkomsten de uitdeling
geen pretje was. In 1832 was er een nadelig saldo van ƒ 779,50. In
de uitkering moest dus vaak "geknepen" worden, wat door de bedeelden
wel niet in dank zal zijn afgenomen. Zo miste een weduwe haar zes
stuivers per week toen ze naar Ommen verhuisde en bij haar kinderen
ging inwonen.
De verkiezing tot diaken was financieel ook niet altijd aantrekkelijk.
Immers, het algemeen reglement bepaalde dat wanneer een lid der gemeente
benoemd werd tot kerkvoogd of notabel, ouderling of diaken,
hij de benoeming weliswaar kon weigeren, maar bij gebrek aan een
aanvaardbare reden een uitkoopsom moest betalen van / 100,--; bij
weigering voor de tweede maal was zelfs ƒ 200,-- verschuldigd. Bij tussentijds
aftreden golden dezelfde regels. (Vergelijk hier eens het weekloon
van een arbeider van vier a vijf gulden mee).
Sommige diakenen hadden de gewoonte om voor de (lange) preek weg
te gaan om onder het genot van een kop koffie in "de Harmonie" (in
de zomer 1826 aan de Grote Markt verrezen) alvast de collecten te tellen.
Het werd wel een duur kopje koffie, want wie voortijdig de kerkdienst
verliet of niet kwam opdagen, moest een boete van drie gulden
betalen.

Diaken worden of betalen
Op 19 december 1833 schreef de heer L. T. Zebinden, een wijnhandelaar,
aan de kerkeraad:
"Niet de minste neiging gevoelende om de, door mij door de
kerkeraad aangeboden diakenpost op mij te nemen, verzoek
ik Uw. E. de kerkeraad namens mij voor dezelve te bedanken.
Ik heb vast besloten dezelve te weigeren en hoop dus van
alle verdere aanmaning ten dien aanzien verschoond te zullen
blijven."
3
Dit zat de heer Zebinden echter niet glad. Reeds op 24 december
kreeg hij een vonnis van het Prov. Kollegie van Toezigt op de
Kerkelijke Administratie der Herv. Gemeenten in Overijssel:
"Gelezen een missieve van de Kerkeraad der Nederduitsch
Hervormde Gemeente te Zwolle, door gemelde kerkeraad
benoemd zijnde tot diaken
Gelet op het reglement
Gehoord hebbend den heer L. F. Zebinden welke heeft verklaard
geen wettige redenen van verschooning voor de weigering
tot aanneming van gemelde betrekking te kunnen
aanvoeren en zich alzoo te onderwerpen aan de bestaande
verordeningen
heeft goedgevonden te bepalen, dat de heer L.F. Zebinden
als uitkoop van het armbestuur der Hervormde Gemeente
Zwolle zal betalen een somma van één honderd gulden binnen
de tijd van acht dagen na dagtekening dezes."
3
Op 31 december was de som betaald. Kerkelijke molens malen
ook wel eens snel. Een ander die zich in die tijd beriep op z'n
slechte gezondheidstoestand kreeg ten antwoord, dat hij maar
eerst eens een doktersattest moest overleggen.
Een slimme baron
Ook baron Haersolt van Haerst voelde niet veel voor een diakenambt.
Maar evenmin had hij veel zin f 100,- te betalen en een
jaar later nog eens f 200,- (bij herhaalde weigering). Hij liet
zich overschrijven naar de Waals Hervormde Gemeente, die met
haar 80 leden geen armenverzorging kende. Daar benoemde
men hem ijlings tot diaken en dat liet hij zich "welgevallen".
Dat hij daarvoor wekelijks een Franse preek moest aanhoren,
zal voor hem wel geen bezwaar zijn geweest. Een brief van twee
diakenen wijst vol verontwaardiging op dit feit en ze vermelden
dat vele geschikte kandidaten dit voorbeeld volgden. Men was
dan als ' 'Heren van stand'' bij elkaar.
3

Toch moet tot eer van de diakenen worden gezegd, dat ze er in ieder
geval iets meer van trachtten te maken dan de geldinzameling en uitdeling
alleen. De notulen van 1824 tot 1832 vermelden van het toezicht
op de armenschool, het bevorderen van de inrichting van een hospitaal
(alleen de armen gingen naar een ziekenhuis toe). Ook trok men geld
uit voor de catecheet Smit, toen hij meer dan honderd leerlingen op de
armenschool had. In plaats van ƒ 42,-- kreeg hij ƒ 67,-- per jaar.
Een circulaire van de regering ter beteugeling van de bedelarij (een
veelvuldig voorkomend verschijnsel in die dagen) werd besproken.
Ze zorgden dat er zondags een armendienst was (die het tot 1888 heeft
uitgehouden) en dat de kinderen der bedeelden gestimuleerd werden de
catechisatie te bezoeken (ruim 600). Dit lijkt in onze ogen een bedenkelijke
koppelverkoop. In die tijd vertaalde men zo de gedachte dat diakenen
niet alleen voor het stoffelijk welzijn van de armen moesten zorgen,
maar ook het geestelijk welzijn in het oog moesten houden.
Dan lezen we ook nog dat de president en vice-president wekelijks de
zieken zullen bezoeken.
Kortom, een omvangrijke taak voor mensen die dit, soms al zuchtend,
op zich namen, omdat ze de uitkoopsom niet wilden betalen óf hun
plichten toch wilden nakomen. Het waren ook meestal de jongeren
(men moest minstens 21 jaar zijn) die nog carrière moesten maken.
"Hoewel ik mij ongaarne aan mijne Burgerlijke en Maatschappelijke
verpligtingen onttrek en mijn pligt te dien opzigte met
bereidwilligheid nevens een en ander wil vervullen, zoo zoude ik
echter wel gewenscht hebben dat deze beroeping nog eenige tijd
ware verschoven geworden.
Doch daar dit evenwel heeft plaatsgehad, zoo neem ik bij deze
de vrijheid de Eerw. Kerkenraad te informeren, dat ik mij deze
vereerende beroeping zal laten welgevallen."
W. L. Bruist
Maar wat zou er gebeuren als de plannen van de Gouveneur om de
Stadsarmenverzorging en die van de kerk samen te voegen werden
doorgezet? In de eerste plaats kregen de diakenen er een taak bij.
Want met hun armen gingen ook zij mee naar de stadsarmenkamer.
Een dubbele functie dus. Over financiën hadden ze geen rechtstreekse
zeggenschap meer. Alle diakonale kerkcollecten verdwenen in de stadsarmenkas.
Ze vreesden ook dat de collecten zouden teruglopen.
En tenslotte bleef het bezwaar (waar later de synode ook op wees) dat

er een direct stuk diakonale opdracht naar de stad verdween.
Maar de gouveneur was niet overtuigd door hun argumenten. Nogmaals
probeerden de diakenen een compromis te vinden: de stad de
permanente armen en zij de tijdelijke gevallen, waarbij getracht moest
worden om ze niet tot duurzame armoede te laten vervallen. Ook dit
voorstel kon geen genade vinden en tenslotte gaf de gouveneur het bevel
om op 29 maart 1832 de zaak over te dragen. Toen gingen de diakenen
lijdelijk verzet plegen en er gebeurde niets. De Kerkeraad had zich
al verontschuldigd met een nederige brief in januari 1832:
"Het zij verre van ons dat wij eenige wederstrevigheid tegen maatregelen,
aanschrijvingen van U Ed. Achtbare immer zouden betonen.
Want dat wij gewenscht hebben, dat de bezwaren met opzicht
tot de collecten bij de Gereformeerde Gemeente mogten worden
opgeheven, zal voor Ued. Achtbare toch niet als zoodanig worden
aangemerkt."
Na deze deemoedige zinnen proberen de diakenen zich achter formele
redenen te verschuilen en zodoende de zaak wat te traineren:
"Wij wenschen bij voortduring Uw Ed. Achtb. aanschrijvingen te
eerbiedigen - en zijn gaarne bereid aan U. Ed. Achtbare onverwijld
verlangde Rekening en Verantwoording onder baten en lasten open
te leggen.
Doch niet met genoegen maken wij u bekend met de bestaande verordeningen.
Art. 32 van het Kerkelijk reglement in Overijssel verlangt
dat Rekening en Verantwoording naar de Kerkeraad worden
verwezen, voor welk collegie bij dezelfe ook jaarlijks hebben gedaan
en wij verzoeken UEd. Achtb. het ons niet aan te willen duiden,
dat wij verzoeken ons met de wetsbepaling te willen bekend
maken op grond waarvan wij voor U Ed. Achtb. zouden mogen
doen, waartoe wij overigens zeer wel genegen zijn."
Uiteindelijk werd het de gouveneur te gortig. Hij was tenslotte vertegenwoordiger
van Koning Willem I, hoofd der Kerk en souverein
vorst, die regeerde naar welgevallen. Wat wilden die jongeren eigenlijk?
In een boze brief 6 gelast hij dat de bescheiden en gelden op 15 mei
overgedragen moeten worden. Nog wilden de diakenen zich verzetten,
maar op aandrang van de kerkeraad (de ouderlingen waren tenslotte
de oudere en wijzere heren, die onder geen beding ruzie met het gezag
wilden) bezweken ze en het vermogen van ƒ 17.648.83 Vi werd aan het
10

Gemengd Armbestuur overgedragen. De inbreng van de Eleëmoseniersfondsen
was overigens ƒ 61.671.12 Vi. De kerkcollecten voor de
diakonie zouden voortaan ook aan het Gemengd Armbestuur worden
overgedragen.
Aan de notulen van de diakonie is dan te merken dat de fut eruit is. Na
20 maart 1832 werden er geen aantekeningen meer bijgehouden. Of er
nog vergaderd is, valt te betwijfelen. Alles werd immers in het Gemengd
Armbestuur bedisseld? De Kerk had haar diakonale taak voorlopig
verloren. Eerst in 1840 werd de draad weer opgenomen. Het zou
echter nog tot 1 juli 1901 duren alvorens deze abnormale toestand
werd opgeheven. Toen gingen de stadsarmenzorg en de diakonie weer
elk hun eigen/weg.
Ook uit de financiële verantwoordingen merken wij, dat de fut eruit
was. De laatste volledige jaarrekening is die over 1831 (zie bijlage). De
collecten, inclusief de huis-aan-huis-collecte, beliepen nog ca. ƒ 4.000,-.
De wekelijkse "bedelingen", verstrekkingen in natura en geneesmiddelen,
bedroegen over 1831 in totaal ƒ 5.800,-. Over 1832 wordt alleen
nog een verantwoording tot en met half mei gegeven. Daarna ontbreekt
tot 1839 elk financieel gegeven. Of de overgang naar het Gemengd
Armenbestuur inderdaad van invloed is geweest op de hoogte
van de collecte-opbrengsten is uit de administratie, ook na 1839, niet
op te maken.
Vanaf 1839 wordt dan ook weer een financiële afrekening gegeven en
wel over de z.g. "wijnkas" 7 . Deze werd beheerd door de "wijncommissie",
bestaande uit 2 diakenen.
2. Een rekening uit het diakonie-archief.
11

Uit de wijnkas werden de kosten betaald voor de wijn, die voor het
"nachtmaal" werd gebruikt, maar ook de kosten van de diakonievergaderingen.
Uit de afrekeningen blijkt bovendien, dat de eerwaarde
heren tijdens de vergaderingen niet op een droogje bleven zitten. Naast
de avondmaalswijn werd n.1. ook wijn gekocht voor gebruik tijdens de
vergaderingen en bij het broodsnijden voor de avondmaalsviering. Tevens
werden "tractementen" (f 0,50 per maand) aan de kerkelijke bedienden
betaald en vergoedingen voor het "broodsnijden". Bovendien
kregen de bedienden af en toe "een borrel in de tuin". De heren
diakenen gingen voorts regelmatig gezamenlijk uit eten. In het begin
van de 30er jaren zelfs enige malen per jaar. Later werd dit teruggebracht
tot éénmaal, maar voor een hoger bedrag dan voorheen. Uit die
jaren is een aantal rekeningen van de restaurateurs bewaard gebleven.
Hieruit blijkt, dat het diner ook weer rijkelijk met wijn besproeid
werd. Helaas is er niet uit op te maken of de dames ook uitgenodigd
werden. Dit is niet uitgesloten, daar het vermelde aantal personen groter
is dan het aantal college-leden en het niet aannemelijk is, dat de bedienden
ook werden uitgenodigd.
Al deze uitgaven moesten bestreden worden uit een jaarlijkse bijdrage
van de kerkvoogdij (jarenlang ƒ 339,--). Andere inkomsten komen in
de jaarrekening van de wijnkas niet voor, behalve om de paar jaar de
afrekening van de boetepot (ca. ƒ 10,--).
12
HOE WERKTE HET GEMENGD ARMBESTUUR?
Toen de diakonale taak samengevoegd werd met de stadsarmenzorg
in 1832, werd er een bestuur gevormd van 24 leden. Twaalf
hiervan waren diakenen en twaalf werden door de stad aangewezen.
Deze moesten ook Hervormd zijn. De enige betaalde kracht
was een boekhouder, die bij de wekelijkse uitbetalingen bij toerbeurt
geassisteerd diende te worden door de bestuursleden.
De kerkcollecten moesten door de diakenen worden afgedragen
aan het armbestuur en de niet-diakenen zorgden voor een maandelijkse
rondgang langs de huizen. De vergaderingen en uitbetalingen
vonden plaats in een gebouw van de stad (de z.g. armenkamer
aan het Bethlehemsekerkplein).
De stad was in 7 wijken verdeeld en in elke wijk werkten 2
bestuursleden, die niet alleen de aanvragen moesten bezien,
maar ook de z.g. stille armen moesten opsporen.

Bepaald was dat de uitdelingen zo min mogelijk uit geld moesten
bestaan. In natura werd verstrekt: brood, aardappelen, eventuele
medicijnen, iets extra's bij ziekte, kleding en dekking. Deze
laatste twee dingen werden gemerkt en bleven het eigendom van
het bestuur.
De verstrekkingen bleven beperkt tot het hoogst noodzakelijke.
Ieder die werken kon, moest aan werk geholpen worden. Daartoe
was er een stadsarmeninrichting, die allerlei zaken vervaardigde,
die ook weer voor verstrekking gebruikt konden worden.
Alleenstaanden kregen geen bijstand. Zij werden "besteed",
d. w.z. ergens in de kost gedaan. Voor gezinnen werd de huur betaald
aan de huiseigenaar.
Als de bedeelden zich echter aan kleine delicten schuldig maakten,
werden ze gekort of zelfs overgeslagen en hun daden werden
doorgegeven aan de politie. Onverbeterlijke dronkaards of mensen
die hun kinderen mishandelden, werden opgegeven voor
plaatsing in Ommerschans.
Het gemengd armbestuur kende commissies voor het ziekenhuis,
de financiën, de bestedelingen, de kleding en het voedsel,
en voor werk en onderwijs. Voor geldbedragen buiten de verstrekkingen
om waren normen vastgesteld. Enkele voorbeelden:
een echtpaar zonder kinderen f 1,40per week, een echtpaar met
twee kinderen f2,—per week. In de zomer echter waren deze bedragen
f 1,25 en f 1,80.
Het bestuur had voorts bepaald, "dat de voorziening in de behoeften
nimmer tot de echte hoogte hoefde te komen, omdat alle
prikkels tot eigen inspanning verloren zouden gaan" (waar
hebben we dit geluid meer gehoord?).
Ook moest men rekening houden met mogelijke hulp van familie,
buren of voormalige werkgevers.
De bedeelden hadden een klachtrecht. Bij de wekelijkse zitting
konden ze hun grieven kwijt aan de drie leden van het bestuur,
die bij de uitdeling aanwezig waren.
Als we deze opsomming van taken in de typisch 19e eeuwse armenzorg
overzien en daarbij in aanmerking nemen dat er plm.
3.000 bedeelden waren in een structurele armoede-situatie, dan
kunnen we ons voorstellen, dat er weinig animo was om diaken
te worden. In feite was men een onbezoldigd bijstandsambtenaar
van de gemeente. Sommigen betaalden liever de uitkoopsom.
Dat er verder weinig lust was om daarnaast nog de strikt
kerkelijke taken waar te nemen, is ook duidelijk.
13

Het tijdperk Van Senden
Op 8 juli 1832 werd ds. Van Senden in Zwolle bevestigd.
Hij trof daar vier collega's aan. Twee ouderen, n.1. de predikanten M.
Smit (1797 - 1833) en C. Fortuijn (1803 - 1838); daarnaast nog H. J.
Romeny (1822 -1861) en de kort daarvoor bevestigde J. S. Wor (1832 -
1871). Van Romeny is bekend, dat hij een zwakke gezondheid bezat en
af en toe hulp bij zijn dienstwerk nodig had. Na het overlijden van M.
Smit in 1833 wist Van Senden te bewerkstelligen, dat zijn vroegere
ambtsbroeder uit Engelbert (enkele kilometers van Middelbert verwijderd)
H. Bleijenberg hier beroepen werd.
Er was tussen de predikanten een wijk verdeling. Ds. Van Senden zou
het Z.O. deel van de binnenstad krijgen, het deel waar ook het z.g.
Slurink, een krottenwijk, lag. Bovendien moest hij het deel buiten
Zwolle dat tussen het Zwartewater, de Vecht en de Meppelerstraatweg
lag, ook behartigen. En dat allemaal te voet!
Van de Kerkeraad had hij niet veel steun te verwachten. Ten eerste was
er voor zo'n aanzienlijke gemeente een gering aantal ambtsdragers
(tien ouderlingen en twaalf diakenen) en ten tweede behoorden ze reglementair
tot de aanzienlijksten van de gemeente. Ze moestenminstens
30 jaar zijn (de diakenen 21), onberispelijk van belijdenis en
zeden, voorstanders van de Openbare Godsdienst, geen tegenstrevers
van bestaande kerkelijke verordeningen. Een aantal 'deftige heren'
dus. Maar ook in de burgerlijke besturen was dit het geval. Volgens de
proclamatie van 1813 zaten immers alle aanzienlijken in de regering!
Maar het grootste deel van het kerkvolk behoorde bij de 'smalle gemeente',
die met moeite de eindjes aan elkaar kon knopen.
Het komt ons als 20ste-eeuwers dan ook wat vreemd voor dat ds. Van
Senden bij zijn beroeping aan de WelEerwaarde kerkeraad terugschrijft,
dat zij de aanzienlijke gemeente van Zwolle zo wél vertegenwoordigt.
Dit zal geen onwetendheid zijn geweest en wellicht zat er
ook een stuk vormelijkheid in, maar in het besef van de 19e-eeuwer
was het heel gewoon dat 5 of 6% van de bevolking het lot in handen
had van de rest, het relatief veel beter had en al het zwoegen van de
middengroep alleen hun ten goede kwam. Zoals reeds vermeld werd,
was van verzet of gemor nog weinig te merken. Men wist de kerk nog
te vinden. Zondags werden er vijf diensten gehouden in drie kerken
(de vroegdienst begon al om zeven uur 's morgens). Dan was er nog
een 'armendienst' om half één en een donderdagavonddienst. Met behulp
van drie catechiseermeesters kregen 2400 catechisanten kerkelijk
onderricht. De gegoede klasse aan huis bij de dominee, de anderen in
de kerk, in het weeshuis, in de kazerne (Zwolle had nog een
garnizoen). Er was apart onderricht voor de bedeelden. Jaarlijks
meldden zich 300 catechisanten voor de belijdenis. Vier keer per jaar
was er dan ook 'aanneming'. Elke woensdag ging de koster bij de twee
14

gemeentehuizen horen wie er donderdags in de kerk gingen trouwen.
Alle paren konden dan donderdags bij de 'dienstdoende' predikant terecht
om het huwelijk gezamenlijk ingezegend te zien. Vergat deze predikant
de dienst, dan kostte hem dat drie gulden boete. Een aparte behandeling
kon uiteraard ook, maar daarvoor waren tarieven vastgesteld
ten bate van de armen.
Voorlopig hoefde ds. Van Senden zich dus niet te vervelen. Naast het
vele werk waren er de vergaderingen in de brede kerkeraad (met collega's,
ouderlingen en diakenen) en de gewone kerkeraad (met predikanten
en ouderlingen alleen). Deze heren drongen er vooral op aan, dat
er vlijtig huisbezoek gedaan moest worden.
3. De pastorie van ds. G.H. van Senden,
Thorbeckegracht 59 (1832-1852).
15

Van Senden stak ver boven zijn collega's uit. Hij had een scherp verstand,
een beminnelijk karakter, een flinke portie eerzucht. Hij onderhield
connecties met allerlei mensen in Europa (hij was lid van zeven
wetenschappelijke genootschappen) en was zelfs bevriend met het Koninklijk
Huis. In 1849 zou hij een jaar lang op reis gaan met Prinses
Marianne, een dochter van Koning Willem I. Hij was niet groot van
stuk, maar wel tanig en van een goede gezondheid. Hij mocht graag
zeilen en schaatsenrijden. Bovendien speelde hij op de lier en maakte
ook gedichten. Hij had een goede wiskundige aanleg en de natuur- en
scheikunde waren hem niet onbekend 30 . Een veelzijdig man dus, die
zelf ook wel wist dat hij grote invloed had, die niet tot de wallen van
Zwolle beperkt bleef.
Reeds bij zijn intrede in Zwolle moet hij al enige roem gehad hebben.
Bij het opstellen van de eerste lijst van eventueel te beroepen predikanten
stond hij al bovenaan en hij behield deze plaats toen er op de achtereenvolgende
vergaderingen 12, 6 en 3 namen op de lijst overbleven.
Z'n welstand sprak uit de aankoop van een groot huis aan de Dijk I
113 (het huidige perceel Thorbeckegracht 59)' 3 , waar ook zijn omvang
rijke bibliotheek een plaats kon vinden. In december van hetzelfde
jaar was hij al scriba van de kerkeraad. De functies scriba en praeses
lieten de heren kerkeraadsleden gaarne aan de predikanten over, die
die dit bij toerbeurt waarnamen.
Hoewel hij bloemrijk en beeldend kon schrijven en spreken, nam hij
als 't moest ook geen blad voor de mond.
De kerkvoogden beklaagden zich op 25 november 1836 bij de Kerkeraad
dat:
"de heer G. H. van Senden in de vergadering van de Brede Kerkeraad
zich niet heeft ontzien om zich de grofste en beleedigendste
uitdrukkingen nopens hen te veroorloven, uitdrukkingen, die ten
doel schijnen te hebben om dit Kollegie (de Kerkvoogden) aan de
minachting der gemeente bloot te stellen " 5 .
In een boekje, tegen zijn collega Nijhof uit Gouda gericht die het gewaagd
had enkele van zijn denkbeelden te bestrijden 28 :
"De stijl draagt kenmerken van groote overhaasting, de man toont
zich zeer onhandig te zijn in het aaneenhechten en voortspinnen
van de draad der rede.
Dat deze Homileet met een zodanig meesterstuk voor het publiek
optrad tot het gild der recensenten, behoort voorzeker tot de ongewone
verschijnsels van onze miraculeuse tijd, die wel eens geloovig
genoeg is om aan te nemen dat met het ambt ook wel het verstand
komen zal".
Nu, daar kon ds. Nijhof het mee doen.
16

Het ging overigens om een zaak, waarin ds. Van Senden volkomen mis
was. Hij had nl. een actie gevoerd om het jaar 1833 als een soort jubileumjaar
uit te roepen, omdat het met Pinksteren dan 1800 jaar geleden
geweest zou zijn dat de Christelijke Kerk werd gesticht (Pinksteren
van het jaar 33).
Uit latere onderzoekingen is gebleken, dat dit berust op een foutieve
berekening in de vroege middeleeuwen; Jezus' geboortejaar is niet
nauwkeurig vast te stellen.
Ds. Van Senden nam het echter niet dat iemand hem bestreed.
"De aanval is blijkbaar met het doel geschied om mij voor mijne
Gemeente en de Vaderlandsche Kerk ten toon te stellen en mijnen
invloed op beide, die de bestemming en het geluk mijns levens uitmaakt,
te beperken of zoo moogelijk geheel te vernietigen" 28 .
Van Senden heeft het geestelijke klimaat voor jaren in de Zwolse Hervormde
Gemeente bepaald. Hij was een typisch vertegenwoordiger
van de z.g. Groninger Richting, die tot ver in de 20ste eeuw zijn invloed
in Zwolle zou houden (de laatste predikant van deze richting was
L.J. van der Kam (1940-1945) als opvolger van de geziene ds. A. de
Jonge (1912-1940).
In het kader van dit geschrift moeten we volstaan met het geven van
een korte karakteristiek van deze stroming, op het gevaar af dat door
het ontbreken van nuanceringen geen goed beeld gegeven kan worden.
In feite was deze richting een logische voortzetting van een voortdurend
proces in West-Europa sinds 1300. De rationele mens probeert
zijn eigen antwoorden te vinden op de levensvragen en zich onafhankelijk
van de Bijbel op te stellen. Copernicus, Galilei, Newton en Darwin,
om maar enkelen te noemen, hebben hiertoe sterke impulsen gegeven.
In 1831 stelde de Groninger hoogleraar L.G. Pareau dat er een nieuwe
tijd was aangebroken waarin een vernieuwde theologie het hernieuwde
vaderland, ja de hele mensheid ten voordeel moest dienen. Het ging
om vernieuwing, althans ontwikkeling, van het innerlijk, in verbondenheid
met God.
In het kort gezegd ging het de Groningers erom weer terug te keren tot
het wezen van het Evangelie zoals zij dit zagen: de liefde, de verdraagzaamheid.
De oude dogmatiek had haar waarde grotendeels verloren.
Die was in de loop der eeuwen maar aangeplakt door mensenhand.
Daarvoor in de plaats kwam het gemoedsleven, de innerlijke óndervinding,
de overtuiging van het hart (om hun termen te gebruiken). Niet
dat de Groningers behoefte hadden de oude leerstukken van de Kerk te
"kraken". Integendeel, ze werden zorgvuldig behandeld zoals men
thuis een stuk antiek uit de familie koestert. Niet functioneel, maar
17

wel mooi. Belangrijk voor het geloofsleven waren ze niet. De korte
leus was: "niet leer, maar de Heer".
De tijd der theocratie was nu definitief voorbij en aan de universiteit
trachtte men een synthese te vinden tussen de Openbaring en de tijdgeest.
Geen verlossing en bekering, maar opvoeding en verbetering.
Hofstede de Groot leerde: "In het Christendom is ons gegeven de
openbaring in Jezus Christus om ons Gode steeds gelijkvormiger te
maken" 17 .
De ontwikkelde burgerij kon zich hier goed in vinden, maar het veelal
behoeftige gewone kerkvolk hechtte zich aan de oude vertrouwde
leerstukken van genade en verlossing. Men moest wel bij de kerk blijven
terwille van de sociale zekerheid, maar als ze geestelijk voedsel
zochten, hield deze groep het liever bij de "conventikels". Dat waren
vergaderingen van gelovigen, die zich in de kerkdiensten niet thuis
voelden en onder leiding van een niet opgeleide prediker (een z.g. "oefenaar")
op hun wijze de Bijbel lazen en uitlegden.
De kloof tussen de universiteit en het kerkvolk was groot geworden geheel
overeenkomstig de sociale scheidslijnen in die dagen.
In de lijn van de Groninger richting lag ook de verkondiging van Van
Senden en zijn collega's, die zelf tot de bovenlaag behoorden en eigenlijk
alleen maar spraken tot hun standgenoten.
Het is belangrijk om hierbij stil te staan. Want het jaar 1835 nadert en
dan zou op 11 juli een groep in Zwolle zich van de Hervormden afscheiden;
een ongehoorde daad in die dagen. Hun bezwaren waren
tweeerlei:
1. de oude Gereformeerde leer werd niet meer verkondigd;
2. de kerkorganisatie deugde niet. De oude kerkorde van 1618 moest
weer hersteld worden.
Eerst gaan we nu na hoe ds. Van Senden preekte en vervolgens hoe de
kerk reilde en zeilde in zijn dagen, onder welke reglementen men zijn
werk deed en waarmee de kerkeraad zich bezig hield in 1835.
18
De synode was erg voorzichtig en beducht dat men al te radicaal
zou preken:
"De Algemeene Synode der Hervormde Kerk in het Koningrijk
der Nederlanden gevoelt zich gedrongen om alle predikanten en
inzonderheid de jongeren onder hen, liefderijk op te wekken en
broederlijk te vermanen, om toch, in hun openbaar en bijzonder
onderwijs, zich met bedachtzaamheid te onthouden van alles
wat de zuiverheid hunner belijdenis en Evangelieprediking eenigszins
in verdenking zoude kunnen brengen, of zelfs aanleiding
geven, dat dezelve, en om hunnentwil ook het geheele ligchaam
der Hervormde leeraren, door onverstandigen miskend
en veracht en door kwaadwilligen belasterd worden.
's-Gravenhage, den 16. Julij 1834".

De prediking
De prediking van ds. Van Senden moet al direkt vrij grote indruk gemaakt
hebben. En dit zal hem ook erg gestimuleerd hebben. Want
toen ds. Van Senden in 1835 een voor hem erg aanlokkelijk beroep
kreeg naar zijn vaderstad Embden, bedankte hij, en hij zou tot zijn
dood in 1851 hier blijven.
In augustus 1832 was ook Zwolle getroffen door de eerder begonnen
cholera-epidemie, die overigens in de loop van deze eeuw nog menigmaal
zou terugkeren. Deze gevreesde ziekte die vele slachtoffers maakte,
kwam na de Franse Revolutie in Europa. Men wist toen nog niet,
dat de besmetting plaats vond via het drinkwater.
De zwakke lichamelijke constitutie van het gewone volk maakte dat de
ziekte zo hard kon toeslaan. Het is dan ook geen wonder dat de arme
wijken werden getroffen (de kranten schrijven dat ook geruststellend
voor hun gegoed lezerspubliek) 37 .
Maar angst is er wel en in die angstige tijd vraagt men juist aan ds. Van
Senden, die hier nog maar net was om enkele bidstonden te houden en
later, als de epidemie voorbij is, een dankuur 29 .
Citaat uit een preek over Ef. 5 : 16
als proeve van stijlgebruik.
Want schoon geen zwaard van eenen geweldenaar ons leven bedreigt
en ons de ijdelheid onze 's aardschen aanzijns herinnert -
de dag van heden verkondigt ons met nadruk, dat de dagen des
menschen weinig zijn. Daarom vergunt het mij, dat ik nog tot u
kom met de vermaning des Apostels: koopt den tijd uit, dat ik
dit doe, ziende ook op het onderscheidende van dit tijdstip.
Koopt den tijd uit, jonge lieden! - In den leeftijd waarin gij u bevindt,
staat gij er zeer voor bloot, om dit niet te doen. De levendigheid
u eigen, de groote vatbaarheid voor vermaak, de zucht
tot navolging van anderen leiden u ligtelijk af van het nuttig gebruik
des tij ds. Intusschen hoeveel die, welke op meerdere jaren
zijn, aldus ook verliezen, gij verliest meer dan zij. Terwijl zij
kunnen betrekkingen hebben, moet gij ze nog zoeken, en gelukken
zal het u niet, als gij niet door kundigheden en goed gedrag
u aanbeveelt en daarin uitmunt. Of gij den tijd nu uitkoopt, dan
of gij hem laat verloren gaan, daaraan hangt uw lot in de wereld.
Daarom woekert met de oogenblikken; zoekt elke gelegenheid
tot nuttige onderrigting; vormt uw geest en uw hart; vreest
God, en doet aldus winst voor tijd en eeuwigheid.
Acht gij u soms nu verongelijkt bij anderen, die alle inspannin-
19

gen ontwijken, geen zelfverloochening kennen en slechts leven
voor hun vermaak - de tijd zal komen waarop gij geregtvaardigt
wordt. Maar wat zeg ik, hij zal komen? Is hij er niet reeds in de
voorbeelden van hen, die de jaren van het eerste tijdperk des levens
hebben verbeuzeld? Hoe staan zij daar in rijperen leeftijd,
hoe wenschen zij met hartverscheurend berouw de jaren,
waarop de bloeijende jeugd zich vormt en verzamelt, vurig maar
tevergeefs terug! Ach! met medelijden zie ik op u allen, Mannen,
Vrouwen! die erkennen moet, dat gij den tijd niet hebt uitgekocht.
Weet gij wel, dat het tijdverlies een onherstelbaar verlies
is? Uwe gezondheid, als zij verloren is gegaan, moge de geneeskunst
u kunnen teruggeven; middelen, als zij verkwist zijn,
de fortuin u weder in de schoot kunnen werpen - de eens ontvlodenen
tijd keert niet terug.
Deze preken zijn uitgegeven. Sommige compleet met de gezongen liederen
en de "liturgie"; we kunnen daarom enigermate een indruk krijgen
van zijn verkondiging.
Geheel in de sfeer van die tijd lag alle nadruk op het gesproken woord.
De preken moeten zeker 45 è 50 minuten geduurd hebben, omlijst met
een schriftlezing, enkele liederen en gebeden. Geen wonder dat daarom
het ambt van voorzanger en voorlezer onontbeerlijk was om de
predikant enigszins te ontlasten. Het is voor ons moeilijk te beoordelen
of de taal van die preken wel aansloeg, omdat het voor onze oren te
plechtig en soms te bombastisch is. Maar wel duidelijk is dat Van Senden
(en vermoedelijk ook zijn collega's) bijna uitsluitend zijn standgenoten
voor ogen heeft gehad en uit hun levensgevoel preekte. Wat
moesten veel jongeren van zijn dagen niet denken van de opwekking
de tijd uit te kopen, niet alleen voor vermaak te leven, nuttig bezig te
zijn en hun fortuin niet te verkwisten? Jongeren, die voor enkele stuivers
16 of meer uren zwoegden en niet aan gezondheid konden denken
met wat aardappels, een weinig vet en azijnsaus als voedsel?
Trouwens, de hele sfeer in de dienst ademde één en al "deftigheid".
De voorlezers in het zwart met een witte das waren gehouden 10 minuten
voordat de predikant kwam met betamende eerbied uit de Bijbel te
lezen om de stichting der gemeente te bevorderen.
De predikanten waren ook al als heren gekleed. De mantel, de kuitbroek
en de steek waren al wat in onbruik geraakt. Pas in 1854 beval
de synode de kerkeraden aan, dat predikanten zich moesten tooien
met een zwarte toga.
De koster moest zorgen voor een behoorlijke stilte voor het begin van
de dienst. Hij hield een wakend oog op de kerkelijke bedienden en de
stovenzetsters en zorgde, dat elke stand op zijn plaats kon zitten.
20

Bij een afwijking van de normale gang van zaken moest hij voorkomen,
dat er onrust en opschudding ontstond.
We zien het voor ons: de weigestelden in het midden op hun duur betaalde
plaatsen.
Daarachter op de hoge banken de magistraten en in de flank de onderwijzers,
de middenstand en de officieren. Verscholen achter pilaren en
in de hoekjes de kleine burgerij en de armen.
Spiegel van de denkbeelden van de bovenlaag over de samenleving
en maatschappij:
Art. 9 Alg. Regl. Herv. Kerk (1825)
Zorg voor de belangen van het Christendom in het algemeen als
van de Herv. Kerk in het bijzonder, de handhaving harer leer,
der vermeerdering van godsdienstige kennis, de bevordering van
Christelijke zeden, de bewaring van orde en eendracht en aankweking
van liefde voor Koning en Vaderland.
De goed ontwikkelde predikant sprak tot zijn eveneens ontwikkelde
standgenoten in plechtige bewoordingen en in goed overwogen zinnen
met een uitgebalanceerde structuur in de preek. Eerst een uitvoerige
inleiding, dan de drie punten ter onderverdeling, waarna elk punt uitvoerig
uit de doeken werd gedaan.
De preken waren in de latere betekenis van het woord zeker niet "vrijzinnig"
te noemen, al komen we dit woord herhaaldelijk in de literatuur
over die tijd tegen. Dat komt pas na 1850 aan de orde. Ze verraden
echter wel een optimistisch mensbeeld; de mens die de mogelijkheid
had om iets op deze wereld tot stand te brengen en dat ook moest
doen.
Het aangehaalde citaat uit de preek over Ef. 5 : 16 laat dit duidelijk
zien. Hierin vermaant Paulus zijn lezers om een Christelijke levenswandel
in acht te nemen in kwade dagen en acht te geven op de wil van
God. De interpretatie die ds. Van Senden eraan gaf was wel erg geënt
op het levensideaal van de gegoede burger: je best doen, goed leren,
verstandig omgaan met geld en de tijd niet verbeuzelen.
Echter, zijn deze eigenschappen ook niet aan de Calvinistische levensbeschouwing
toegedicht door de cultuursocioloog Max Weber (begin
1900)?
In andere preken komen we dingen tegen die in later tijden vaak in z.g.
rechtzinnige preken werden gehoord. Tijdens de cholera-epidimie
werd verkondigd, dat God daarmee zijn bedoelingen had en volksziekten
onder het bestuur van God staan, die deze ziekten kan matigen of
21

doen ophouden. Daarom moeten de gelovigen een beroep doen op
Gods barmhartigheid en het bidden niet verzaken 29 .
Bij een preek over de jongeling van Nain blijkt het dat Van Senden geloofde
aan een onsterfelijke ziel, die uit het lichaam wordt verlost en
aan een hereniging van geliefden in een betere wereld.
Over dit geloof werd gepreekt in drie punten:
1. de gronden waarop het steunt;
2. de heiligende invloed die het uitoefent;
3. de rijke vertroosting die het schenkt.
De gedachte, die niet uitgaat van het Bijbelse begrip "Wederopstanding",
maar van de Griekse filosofie van de onsterfelijke ziel in een
stoffelijk lichaam, heeft ook welig in de z.g. orthodoxie getierd.
Nergens vinden we echter een ontkenning van de Heilsfeiten, zoals we
dat in de tweede helft van de 19e eeuw zullen tegenkomen.
Aan de kerkelijke riten hechtte hij weinig waarde. Van het water van
de doop, de wijn en het brood bij het Avondmaal leerde hij dat deze
uiterlijke tekenen niet zo belangrijk zijn en we niet moeten blijven
hangen bij deze "uitwendigheden". Het komt er op aan hoe je leeft.
Niet de uitwendigheid nauwgezet waarnemen, maar uw licht laten
schijnen voor de mensen.
God is niet als mensen die aanmerken wat voor ogen is. Hier zien we
weer typisch de "Groninger": "Niet de leer, maar het leven".
Het waren echter niet de "vrijzinnige" gedachten, maar meer het taalgebruik
dat de sociale onderlaag niet begreep, Van Senden besefte zelf
heel goed, dat preken niet al te dor moesten zijn.
Aan een collega schreef hij: 32
22
"De tijd waarin wij leven is een tijd van weder ontwaakte Godsdienstigheid,
die zich voornamelijk als "hartelijk" openbaart. Mede
door de lange en dorre tekstverklaringen en spitsvondige onderzoekingen
over dikwerf beuzelachtige zaken, wil het gemoed voedsel,
en vervuld worden van die reine en verheffende Godsdienstige
gewaarwordingen, welke het Evangelie eigenaardig aankweekt, en
bestemd is, vooral door de prediking, te kweeken en te besturen.
Wanneer de predikanten in hun preken niet aan deze behoefte voldoen,
dan is de kans groot dat de mensen hun heil gaan zoeken bij
"mysticismus der seperatisten". Door hun bevindelijkheid trekken
nl. de Afgescheidenen meer aanhangers dan door hun leerstelligheid.
Daarom zou ook in de Hervormde kerk wat meer op het gemoed
gepreekt moeten worden; terwijl het oor des beschaafden niet
beleedigd wordt door achteloosheid en stijl en taal, mag het hart
niet onaangedaan blijven".

Hij deed zijn best, maar hij kon niet anders spreken dan vanuit de belevingswereld
der welgestelden. Het geestelijk klimaat der elite was ver
verwijderd van de gewone man.
Van Senden kende het Koninklijk Huis beter dan het leven in de krotten
van het Slurink.
Maar dit is niet als verwijt bedoeld. Deze kloof was er door de gehele
19e eeuw (en niet alleen toen!).
Geluiden als persoonlijke schuld, de zondige mens ("geneigd tot alle
kwaad en niet in staat tot enig goed"), de bekering, de verzoening
door het bloed van Christus, Gods waarschuwende tekenen (de
cholera-epidemie, de overstromingen in 1826 en 1836, de komeet van
Halley, die met zijn vurige staart op 15 oktober 1835 aan de hemel verscheen)
spraken de lagere volksklassen meer aan dan kanselrethoriek
van ds. Van Senden en zijn collega's.
De organisatie
Op 30 augustus 1848 hield ds. Van Senden een toespraak tot de predikanten
van Overijssel over de organisatie van de Hervormde Kerk,
waarbij hij ook enige kritische kanttekeningen maakte maar tevens de
logische samenhang laat zien in de loop der geschiedenis.
Het is dwaas, zegt hij, om naar de oude Dordtse kerkorde terug te verlangen,
want we leven niet meer in de Republiek der Verenigde Nederlanden,
maar in het Koninkrijk der Nederlanden 27 . En inderdaad, hier
sloeg hij de spijker op zijn kop. De inrichting van een kerk heeft nauw
te maken met de heersende staatsopvatting. Wat dat betreft had men
na de Franse revolutie in heel Europa de klok teruggezet. Bij ons meer
dan dat. Behalve dat de gegoede burger weer als voorheen de dienst
uitmaakte (weliswaar in voordurend conflict met de Oranjes), werd
Nederland van republiek zelfs een monarchie met grote bevoegdheden
voor het staatshoofd.
Kerk en staat lagen weer in eikaars verlengde, evenals dat vóór 1795
was geweest. Het was al heel wat dat naast de Hervormde Staatskerk
ook nog de R.K. kerk, de Doopsgezinden, de Lutherse kerk, de Remonstranten
en de Synagoge erkend werden.
De gedachte dat Kerk én Staat volkomen gescheiden moeten zijn, werd
na de Franse revolutie snel de kop ingedrukt en bovendien zegt Van
Senden, is Koning Willem I in 1813 als redder voor staat en kerk ingehaald.
Alweer had hij hier groot gelijk.
Achteraf is het door velen betreurd, dat de Herv. Kerk zich zonder
enig protest de status van Staatskerk had laten verlenen. Maar op het
moment, was men maar wat blij, dat de Koning orde op zaken stelde
en de predikanten weer hun traktementen uitbetaald kregen.
23

De nieuwe organisatie was trouwens niet het werk van Willem I, maar
van een zekere "J.D. Janssen", hoofdcommies bij het departement
van de zaken der Hervormde kerk, wiens naam dan ook onder alle
stukken prijkt als de secretaris en adviseur.
Daarvoor had hij alleen maar de oude stukken uit de la te halen, die
hij in 1809 voor Lodewijk Napoleon had gemaakt.
Door de inlijving bij het Franse Keizerrijk in 1810 waren de plannen
niet doorgegaan, maar deze konden nu tot uitvoering komen.
De kerken moesten nu zelf voor hun inkomsten zorgen met dien verstande,
dat de predikantstraktementen door de staat werden betaald.
Slechts 10% van de benodigde gelden kwam uit collecte. De overige
90% kwam voor iets meer dan de helft uit de opbrengsten van de kerkelijk
fondsen en de rest moest goed gemaakt worden door het verhuren
van zitplaatsen. Voor de gegoede burgerij was het houden van een
zitplaats in de kerk een statussymbool en er bestond een duidelijke
rangorde. In het archief bevindt zich een brief van iemand die een andere
zitplaats verlangde, omdat hij in stand vooruit was gegaan.
Maar al deze inkomsten waren niet voldoende om de predikantstraktementen
aan de in de dertiger jaren optredende prijsstijgingen aan te
passen. Het rijk betaalde aan iedere predikant een jaarlijks traktement
van / 1.050,-. De in 1827 ingestelde kerkvoogdij gaf hierop uit de lopende
inkomsten een toeslag van ƒ 350,-. Predikanten dienden echter
een verzoek in om deze toeslag met ƒ 200,- tot ƒ 550,- te verhogen (let
wel, al deze bedragen op jaarbasis!). Hoewel de kerkvoogden dit verzoek
wel rechtvaardig vonden, lieten de inkomsten zo'n verhoging niet
toe.
Om toch iets te doen, probeerde men een fonds te vormen om uit de
rente de benodigde gelden te verkrijgen, maar dit lukte niet. Daarop
besloot men de zitplaatsenhuur te verhogen. Om een of andere reden
was dit laatste echter niet mogelijk. Maar men vond een slimme uitweg:
het was wel mogelijk om de zitplaatsen aan een belasting te onderwerpen.
De belasting zou vijftien cent voor iedere gulden huur bedragen.
Uiteraard moest de kerkelijke ontvanger heel wat weigeraars
bezoeken.
Tevens moest ook mededeling gedaan worden aan Z.M. de Koning
van deze stap. Aan hem werd dan ook "eerbiedig kennis gegeven" dat
het college van Kerkvoogden had besloten een belasting op zitplaatshuur
te heffen om hieruit de noodzakelijke traktementsverhoging te
kunnen voldoen. Men sprak de hoop en de verwachting uit, dat 's Konings
minister uit 's Rijks kas een gelijke verhoging zou toekennen. Of
er een antwoord op dit verzoek binnenkwam kon niet worden achterhaald.
Het resultaat was echter, dat de rijkstraktementen gelijk bleven.
Wel kregen de predikanten vanaf 1841 uit de kerkvoogdijkas een
verhoging van ƒ 100,- per jaar 10 .
24

Merkwaardige bron van inkomsten
De Hervormde Gemeente bezat het "octrooi" voor het vervaardigen
van doodkisten. Dit betekende dat de doodkistenmakers
een zekere licentie moesten betalen aan de Kerk.
De plaatselijke doodkistenmakers trokken zich hier kennelijk
niets van aan. Maar het door de Kerkvoogdij aangespannen proces
werd gewonnen en voortaan werd de doodkistenmakerij
door de kerkvoogdij bij openbare inschrijving verpacht. In 1841
en volgende jaren zien we dan ook een hogere opbrengst onder
deze titel".
De collecte van de kerkvoogdij
De regelmatige Hervormde kerkganger weet dat van oudsher de
tweede rondgang tijdens de dienst voor de kerkvoogdij bestemd
is.
Deze collecte is ingevoerd op 16 september 1818. Vóór die tijd
werd er alleen maar gecollecteerd voor de diaconie.
De huishoudelijke uitgaven van de kerk werden immers voorheen
door de staat betaald.
Naast het verhuren van zitplaatsen werd er dus een collecte gehouden.
Het probleem was alleen: wie moest dit doen? De heren kerkvoogden
zeker niet. Dat was hun veel te min en hun aantal was
te gering. Ook de ouderlingen kon je niet lastig vallen met dergelijke
ongeestelijke zaken en de diakenen hadden al genoeg moeite
om hun eigen rondgang te bemannen. Zo werd er dus een college
van collectanten in het leven geroepen. Wie hieraan meewerkte,
was meteen vrijgesteld van andere ambtelijke verplichtingen
en bovendien bracht het nog wat gezelligheid mee.
In latere jaren ontwikkelde het college zich als een voorportaal
van de kerkeraad. Menig lid werd later ouderling of diaken. De
kerkelijke carrière was meestal: collectant - diaken en ouderling.
Het college van collectanten organiseerde voor de leden tevens
uitstapjes en andere bijeenkomsten.
25

Een steen in een rustige vijver
We naderen nu het jaar 1835. Reeds in 1834 waren er moeilijkheden en
onrustige dagen geweest in Groningen, waar door toedoen van ds. De
Cock een eerste afscheiding van de Hervormde Kerk plaats vond. Dit
was nog niet tot Zwolle doorgedrongen, maar de afscheidingsbeweging
rukte mede door De Cock en zijn reizende medestanders snel op.
Wat speelde zich nu in dit jaar in de kerkeraden af?
We onderscheiden in die tijd de z.g. brede kerkeraad, waar alle ambtsdragers
in vertegenwoordigd waren en de z.g. bijzondere kerkeraad,
waar de predikanten met de ouderlingen vergaderden. Veel schokkends
is er niet aan de orde. Op 18 april kwam de "breede kerkeraad"
bijeen. Het was de eerste vergadering in dat jaar en er was ook maar
één agendapunt: de gouverneur ging trouwen en bij de kerkelijke inzegening
diende een delegatie van de kerkeraad aanwezig te zijn. Na dit
probleem te hebben opgelost, kwam men op 24 april weer bijeen om
de rapportage hierover te horen en de dank van de gouverneur in ontvangst
te nemen.
Op 19 mei was er een kerkvisitatie, waar de gebruikelijke vragen werden
beantwoord en de doop- en huwelijksboeken werden nagegaan.
Alles bleek in orde te zijn. De reglementen werden keurig nageleefd.
Er waren geen bezwaren tegen belijdenis en wandel van één der kerkeraadsleden,
de "ambtspligten" werden behoorlijk vervuld en allen
toonden belangstelling voor de openbare Godsverering. Op de vraag
of het regelmatig catechiseren bevorderd werd kwam het argeloos antwoord,
dat diakenen hun invloed bij de kinderen der bedeelden uitoefenden.
Trouwens, met 2452 catechisanten sloeg Zwolle geen slecht figuur.
Maar in de komende maanden was er ernstiger werk te doen. De diakenen
bleken toch niet zo trouw te zijn als de kerkvisitatie suggereerde.
Er waren voortdurend verzuimen bij de collectebeurten. De diakenen
werden daarom ter verantwoording geroepen. Ze beloofden beterschap
maar men kwam ook tot de conclusie dat acht diakenen veel te
weinig was.
Hun aantal werd nu op twaalf gesteld en de boeten werden fors verhoogd.
Een verzuimde beurt kwam op vijfentwintig gulden te staan
(daar moest een arbeider vijf weken voor werken). Een nieuw reglement
werd opgesteld en in de vijf vergaderingen, die nog in 1835 werden
gehouden, was men hier volop mee bezig.
Trouwens, het gehele tempo lag vrij laag. Na elke vergadering werd
eerst het verslag geschreven waar de leden op konden wachten. Daarna
werd dit voorgelezen en goedgekeurd.
Als er een brief geschreven werd onderbrak men de vergadering tot de
scriba klaar was met de brief en die ter goedkeuring kon voorlezen.
26

Men had ook alle tijd. De meeste kerkeraadsleden hoefden niet in het
zweet huns aanschijns te werken. Daar hadden ze hun mensen voor.
Een zorgvuldig belegd kapitaal of een goede zaakwaarnemer was wel
zo rustig. De vergaderingen vonden dan ook op alle tijden van de dag
plaats. De koster zorgde voor spijs en drank en niet te vergeten de tabak,
waar de lange pijpen mee gestopt werden.
Dat er inmiddels op 11 juli 1835 in de Thomas a Kempisstraat nr. 3 een
afgescheiden gemeente was ontstaan, kwam niet ter sprake. Evenmin
vinden we dit terug in de vergaderingen van de bijzondere kerkeraad,
waar predikanten en ouderlingen de geestelijke zaken behartigden.
Men had het daar druk met de lijst van de belijdeniscatechisanten,
toch altijd nog zo'n 75 per kwartaal.
Over het huisbezoek waren meestal geen mededelingen te doen.
De "Censura morum" was altijd wat pikant. Er bleek maar één reden
te zijn waarom men niet aan het H. Avondmaal mocht deelnemen
zonder schuldbelijdenis. Dat was voor ongehuwde vrouwen die een
kind gekregen hadden. Dit onderwerp komt regelmatig weer terug en
andere zonden kwamen in de gemeente blijkbaar niet voor. De kinderen
mochten wel gedoopt worden, nadat de predikant zich ernstig met
de moeder had onderhouden. De koster moest zich wel vergewissen,
dat er geen onechte kinderen werden gedoopt zonder een consent van
de predikant.
Verder was de jaarlijkse verkiezing ook altijd een belangrijk onderwerp.
De gekozenen werden hiervan verwittigd door de koster en deze
bracht ook het antwoord mee terug.
Ook de zaak van de diakenen drong tot de kerkeraad door. Ze stelde
toen voor dat de oud-diakenen maar benaderd moesten worden om de
helpende hand te bieden.
En zo zeulden de twaalf vergaderingen in 1835 door, totdat eindelijk
iets aan de oppervlakte komt. Op 3 december 1835 komt een door 65
personen ondertekende brief ter tafel.
Deze personen, zich noemende "leden der Hervormde Gemeente van
Zwolle" verklaarden:
"dat zij hun kerkelijke onderwerping weigeren aan het Nederlands
Hervormd Kerkbestuur en dat zij hunnen Kerkelijke gemeenschap
opzeggen met allen die het zoogenaamd bestuur als wettig gezag erkennen
en eerbiedigen, en dat zij zich aansluiten aan de ware Gereformeerden
(waar de Heer die zal gelieven te vergaderen) en zich alleen
houden aan de leerregels en Kerkelijke verordeningen, vastgesteld
in de Nationale Synode van Dordrecht in de jaren 1618 en
1619" 5 .
27

28
De drie formulieren van enigheid en de Dordtse Kerkorde 3 '
Zowel bij de afscheiding, de doleantie als in de orthodoxe vleugel
van de Herv. Kerk worden deze telkens genoemd en ze speelden
een rol bij de grondslag van deze geestelijke bewegingen.
Voor buitenstaanders daarom een korte uitleg. De drie formulieren
waren belijdenisgeschriften, een neerslag van wat men in
een bepaalde tijd geloofde op grond van de Bijbelse inzichten.
Dit geloof werd vastgelegd, maar was in principe voor herziening
vatbaar. Dit gebeurde in de praktijk weinig. Alle drie de geschriften
dragen echter sporen van de vragen waar men in een
bepaalde tijd mee worstelde.
Deze formulieren zijn:
a. de Nederlandse geloofsbelijdenis opgesteld in 1561 door
Guido de Bres.
Deze belijdenis werd destijds met een steen over de muur van het
kasteel van de landvoogdes geworpen om zich zo te verantwoorden
voor wat men geloofde en duidelijk te maken, dat de aanhangers
van de nieuwe leer geen rustverstoorders waren (we
moeten aan de wettige overheid gehoorzamen). Het geschrift is
onderverdeeld in 37 artikelen.
b. de Heidelbergse Catechismus in 1563 opgesteld door twee
Heidelberger theologen en bedoeld voor de niet-geletterde gemeente.
De vorm is in de klassieke vraag-en-antwoord-methode
en het boek is onderverdeeld in 52 hoofdstukken (z.g.
zondagen). De verplichting gold tot 1859 om elke zondagmiddag
hieruit te preken (een soort volwassen-catechisatie), zodat men
in een jaar "rond" was. Deze catechismus is het meest bekende
"formulier" in de Hervormde (Gereformeerde) Kerk.
c. Bijna vergeten zijn de z.g. Dordtse leerregels. Deze zijn opgesteld
tijdens de synode van Dordrecht in 1618/19 en vonden
hun ontstaan in het leergeschil over de eeuwige uitverkiezing
door God en mitsdien over de vraag of de mens een vrije wil had
of niet (in de meeste godsdiensten een strijdpunt). De leerregels
benadrukken dat de mens afhankelijk is van Gods genade.

De Dordtse Kerkorde
Dit was een organisatievorm van de Kerk, die geheel ingesteld
was op de situatie van 1619, toen er sprake was van een Republiek
der zeven verenigde Nederlanden. Een soort Statenbond
dus, met gemeenschappelijk belangen, maar elk met grote
zelfstandigheid voor de interne zaken (de één mocht over de ander
niet heersen).
Naast de algemene regels lag bij deze kerkorde dus ook de nadruk
op de zelfstandigheid van de gewesten. De overheid werd
met eerbied behandeld en ze mocht tevens zitting hebben in de
kerkeraad en hogere besturen. De kerk moest evenwel vrij blijven
in haar beslissingen. Verder waren er voorschriften over
opleiding (universitair onderwijs voor de predikanten was verplicht),
kerk en school, doop, avondmaal, tucht, diakonie en
nog veel meer zaken. De Dordtse kerkorde is nooit algemeen ingevoerd.
Slechts drie provincies hielden zich eraan: Utrecht,
Gelderland en Overijssel. In de andere provincies werden vaak
veranderingen aangebracht of maakte men een eigen kerkorde.
Alle zaken werden in de provincies afgehandeld, men hield wel
contact met elkaar. Na 1619 tot 1951 is er nooit meer een landelijke
synode bijeen geweest.
De weieerwaarde en eerwaarde heren keken elkaar eens aan: wat moet
je hier nu mee? Een ongehoorde rebellie, vooral als je ook nog naar de
namen der ondertekenaars keek. Dat was nu niet bepaald "de bloem
van Zwolle". Men besloot dan ook er geen discussie over te voeren,
maar de brief in handen te stellen van de gezamenlijke predikanten
"met oorzaak om de vergadering te dienen met praeadvies".
Ds. Van Senden was scriba en in het advies zal hij wel een groot aandeel
hebben gehad. Dit advies wordt bij monde van ds. Wor in de vergadering
van 28 december 1835 uitgebracht.
Men kwam tot de overtuiging dat de brief volstrekt geen legaal karakter
had. En bovendien stonden er wel 65 namen onder de brief, maar
vele handtekeningen waren vals of door anderen geschreven. We hoeven
hier niet direct aan bedrog te denken. Veel van de aanhangers der
afgescheidenen konden vermoedelijk hun eigen naam niet schrijven.
Dat deden anderen dan voor hen.
De broeders knikten. Een keurig advies. De brief werd geseponeerd.
Dergelijke brieven "uit het volk" bestonden eenvoudig niet. En overeenkomstig
het advies werd zo besloten. De broeders overleefden de
afscheiding!
29

Later prees Van Senden in een brief aan een collega de houding van de
Zwolse kerkeraad 32 die naar zijn mening terecht geen notitie had genomen
van de toegezonden acte van afscheiding. "Werking en tegenwerking
waren ontstaan en daarmede leven en beweging. Wie weet wat
er dan van geworden ware!" Ook in de gebruikelijk rechtsvervolgingen
door de overheid zag hij geen nut. "Strenger dan nu kan men niet
optreden en halve maatregelen zijn slechter dan geen maatregelen".
Vermoedelijk had Van Senden de gebeurtenissen in het naburige Hattem
op 't oog waar door het optreden van ds. A. Brummelkamp op 16
augustus 1835 ernstige ongeregelheden plaats vonden tijdens de middagdienst.
De situatie lag daar wel anders, doordat Brummelkamp het
voor de afgescheidenen opnam. Door het weinig soepele optreden van
de kerkvoogden en notabelen aldaar, was het nodig om 110 soldaten
met 3 officieren Hattem te laten binnenrukken om de orde en rust te
herstellen 34 .
Zoiets moeten we in Zwolle niet hebben heeft Van Senden waarschijnlijk
gedacht en de kerkeraad en zijn collega's zullen het wel met hem
eens geweest zijn. Veel steun van de overheid zou men toch niet gekregen
hebben. Burgemeester Vos de Waal was Rooms-Katholiek.
Vanuit de gedachtengang van deze mensen was dat niet eens zo onverstandig.
Er was geen wezenlijke bedreiging voor de gevestigde kerk.
Wat waren nu 65 gezinnen, waarvan het merendeel nog voortkwam uit
de kleine burgerij en de arbeidende stand?
De eerste kerkeraad van de afgescheidenen bestond uit A.
Schouwenberg, een winkelier in gist uit de Luttekestraat,
H. v.d. Sluis, verkoper van kalk en steen uit de Hoogstraat,
C. T. v. Ommen, een sjouwer en N. v. Beek, een timmerman uit
de Drietrommeltjessteeg. Gastvrijheid werd verleend door Joh.
Ridderrinkhof, Thorbeckegracht 49, een aannemer, enkele huizen
verwijderd van de pastorie van Van Senden.
De bovenlaag van deze groep (een kwart) behoorde ook niet tot de
"coterie", die in Zwolle burgerlijk en kerkelijk de dienst uitmaakte.
Uiteindelijk ging het om 145 personen met geringe invloed en inkomsten.
Dit groepje groeide maar langzaam. In 1887 werden in
Zwolle 889 Chr. Gereformeerden geteld. Het verzet tegen de gezeten
burgerij was alleen nog maar te vinden in een geestelijke elite, die haar
nek durfde uit te steken. De grote massa van de armen was te afhankelijk
van het gemengd Hervormd Armbestuur om zich een wisseling van
godsdienst te kunnen veroorloven. Doodzwijgen leek dus de beste methode.
Achteraf kunnen we vaststellen, dat de afscheiding een eerste
30

verzetssignaal was op kerkelijk terrein van de lagere sociale klassen tegen
de gevestigde orde. Ze was een voorhoede van een beweging die
niet te stuiten zou blijken. Maar we kunnen het Van Senden en de zijnen
moeilijk kwalijk nemen, dat dit inzicht hun ontbrak. Elk leidende
groep is er altijd op gespitst zijn eigen bevoorrechte positie voor zich
en zijn kinderen te behouden. Het geestelijk klimaat van die tijd
bracht met zich mee dat men de maatschappelijke orde van die dagen
zag als een door God gewilde.
De heren zullen wel meesmuilend gelachen hebben, toen ze vernamen
dat de afgescheidenen, zodra ze op eigen benen stonden, terstond hevige
ruzie kregen en elkaar gingen verketteren 35 . Een van de eerste ruzies
was over de Dordtse Kerkorde, die sommigen wilden veranderen, terwijl
het verwijt aan de Herv. Kerk was, dat men zich nu juist niet hield
aan die kerkorde! Dat dergelijke onenigheden tot de kinderziekten van
elke bevrijdingsbeweging horen, konden ze toen nog niet weten.
Hoe zwaar de overheid en in het bijzonder Willem I en zijn ambtenaren
beledigd waren door de talloze acten van afscheiding, blijkt wel uit
enkele zinsneden uit het Koninklijk Besluit van 5 juli 1836:
"Overwegende, dat de adressanten, wel verre van zich naar Onze
voorgeschrevene beschikking te gedragen, voortgegaan zijn in
hunne onrust en verwarring veroorzakende onwettige handelingen,
en niet alleen bij voortduring ongeoorloofde godsdienstoefeningen
gehouden hebben, maar ook ouderlingen en diakenen
aangesteld, predikanten beroepen en ingezegend, een dank-,
vasten- en bededag uitgeschreven en zonder Onze toelating een
afgezonderd kerkgenootschap met de daad hebben opgerigt onder
het bestuur van een zoogenaamde algemeene synode . . .
Dat, hoe gering ook het aantal hunner aanhangers is, in vergelijking
met het aantal der Hervormden in Nederland, zij zich bij
uitsluiting durven aanmatigen den naam van de ware Gereformeerde
Kerk, door welken naam hun te vergunnen, Wij met der
daad zouden verklaren dien te beschouwen als niet toekomende
aan het door Ons erkende Nederlandsch Hervormd of Gereformeerd
genootschap, waarvan de adressanten en hun aanhangers
zich de facto hebben afgescheiden, door zich aan derzelver reglementen
en tucht te onttrekken.
Dat zoodanige wederstrevingen van het wettig gezag met aanranding
van eene gevestigde en erkende kerk en het kweeken van
openbare onrust en verwarring, niet verder kunnen worden gedoogd,
31

hebben goedgevonden en verstaan
dat de hierboven gemelde zoogenaamde Gereformeerde Kerk
zonder Onze toelating en strijdig met Onze vorige beschikking
opgerigt worden gehouden als geen wettig bestaan hebbende en
mitsdien (voor zoo veel des noods) als ontbonden en dat derzelver
zamenkomsten, als zoodanig uit dien hoofde worden verboden,
met verdere waarschuwing dat zij zich bijzonder zullen
moeten onthouden zoo van zich eenigen titel toe te schrijven, op
welke het door Ons erkend Nederlandsch Hervormd of Gereformeerd
kerkgenootschap als zoodanig aanspraak bezit, als van
het voorwenden van eenig regt of aanspraak op eenige goederen,
inkomsten ofregten der Gevestigde Hervormde of Gereformeerde
kerk, daar eene zoodanige aanmatiging alle toelating en bescherming
voor Ons ondoenlijk zoude maken.
De ondertekening werd mede verricht door de onvermijdelijke Janssen,
de secretaris en adviseur bij het departement voor de Zaken der
Hervormde Kerk enz.
Veranderingen
Tegen het midden van de 19e eeuw kwamen veranderingen op gang. In
de eerste plaats deden zich theologische verschuivingen voor die
tenslotte uit liepen op een tweede afscheiding in 1886. We komen hier
in het volgende hoofdstuk op terug. Ook in organisatorische zin is er
een verdere ontwikkeling te zien.
Op 30 augustus 1848 pleitte ds. Van Senden in de eerder genoemde
vergadering van Overijsselse predikanten eveneens voor veranderingen
27 . Hij wees op mogelijke verbeteringen van twee zaken.
Dat de oppermacht bij de koning berustte vond hij verkeerd. Hij
mocht best hoofd van de kerk blijven, maar niet meer in die zin, dat
hij als een soort Paus alles besliste. En ten tweede vond hij het verkeerd
dat iedereen benoemd werd. Er moesten verkiezingen komen
voor de hogere colleges. Bovendien zegt hij dat verkiezingen de geluiden
over de onwettige organisatie zouden doen verstommen. Uiteraard
denkt hij hier niet direct aan het kiesrecht voor iedereen, maar
toch, een democratiseringstendens wordt zichtbaar.
Als we naar het jaar kijken waarin deze rede wordt uitgesproken, verbaast
ons dit niet. Het is het jaar 1848, het jaar dat onze moderne
grondwet o.l.v. Thorbecke tot stand kwam. De koninklijke macht
werd beknot. Voor de gezeten burger was er dan democratie. Wel, als
dit in de staat zo is, waarom in de kerk niet?
32

Grafmonument voor ds. G.H. van Senden op de
Algemene Begraafplaats aan de Meppelerstraatweg.
Lang heeft men niet hoeven wachten op deze veranderingen. Sinds
1816 had de synode zich als een staatsorgaan gedragen. Het reglement
van 1816 was trouwens een staatswet. In juli 1842 bracht Willem II
enige veranderingen aan. Een Koninklijk Besluit gaf toen aan. alle kerken
de vrijheid tot zelfstandige verandering van de reglementen, terwijl
de grondwet van 1848 nog verder ging. In het herziene reglement
van 1852 kregen de gemeenten binnen de Herv. Kerk meer zelfstandigheid.
In 1867 trad een regeling voor kerkelijke verkiezing in werking,
hetgeen aanleiding werd tot groepsvorming en de institutie van de
richtingsstrijd 17 .
33

"Eene reis naar het Oosten"
Tegen het eind van zijn leven, in 1849, maakte Van Senden nog een
grote gebeurtenis mee. Hierbij komt zijn ijdelheid duidelijk tot uiting.
Laten we hemzelf hierover aan het woord:
34
"Hare Koninklijke Hoogheid, de Prinses Marianne der Nederlanden
schrijft mij, dat zij het plan heeft, eene reis naar het Heilige
Land te ondernemen. Ik was omtrent twintig jaren tevoren bij
H.K.H, persoonlijk bekend geworden. Toen zij, de eenige en zoo
algemeen geliefde dochter van den Eersten Willem, zich in het huwelijk
verbond had ik van mijn gevoel doen blijken door eenige
dichtregelen in het Hoogduitsch, welke met veel welgevallen door
H.K.H, en Prins Albert werden opgenomen.
Innig had ik meermalen gedeeld in de treurige wending van haar
lot. Toen zij in het jaar 1847 zich te Voorburg vestigde en daar in
stille afzondering leefde, was ik met de Vorstin in briefwisseling gekomen;
het was vooral de Godsdienstige rigting van Haren Geest,
welke die correspondentie onderhield. Meermalen mogt ik de eer
hebben, van H.K.H, op haar buitenverblijf te bezoeken.
Zoude het te verwonderen geweest zijn, wanneer ik er toe gekome
ware om mijn antwoord op Hare mededeling van het grote reisplan
hoofdzakelijk te doen bestaan in een verzoek van deel te mogen
hebben aan dien togt? En toch, ik deed het niet, met geen woord
zelfs gaf ik mijn hartsverlangen te kennen. Het was of eene stem tot
mij sprak: "Laat alles over aan de hand, die u leidt".
Eerst nadat er weken voorbij waren gegaan, vernam ik weder van
de reis. Het was nu bij monde van de prinses zelve. Zij zegt dat zij
mij begrepen heeft in haar plan; dat zij binnen 6 weken de reis wil
aanvaarden; zij verzoekt mij, Haar als Geestelijke en Aardrijkskundige
te vergezellen.
Raadplegende en overleggende met het huisgezin en de gemeente,
vindt men geene vrijheid, mij terug te houden. Tot eene goede
voorziening in mijn predik- en herderlijk werk komen mij broederlijke
welwillendheid en vriendschap tegemoet. Verlof om te gaan
had ik aan niemand te vragen.
En zie, de Voorzienigheid, welker kind ik ben, heeft deze schakel in
mijn levensketen gelegd. Zoo gaf ik mij geheel over aan den Goddelijken
leidsman; zijn dienaar wilde ik wezen ook daar, waar Hij
mij, ten behoeve van eene ongelukkige Vorstin, ertoe mogt
bestemd hebben, die te zijn. Zoo was ik gegaan, afscheid nemende
..."

Hij ging dan een jaar lang op reis met het stoomschip "Willem I" en
onmiddelijk na z'n terugkeer nam hij zich voor een driedelig boek te
schrijven. Hij voltooide slechts het eerste deel met de uitvoerige titel:
Het Heilige Land
of mededelingen uit
Eene reis naar het Oosten,
gedaan in de jaren 1849 en 1850
in gezelschap van Hare Koninklijke Hoogheid,
de Prinses Marianne der Nederlanden
door
G. H. van Senden,
theol. doctor, ridder der orde van den Nederl. Leeuw,
Lid van onderscheiden binnen- en buitenlandse Geleerde
Genootschappen, en predikant te Zwolle.
Het mag waar zijn dat een dergelijke reis uniek was in die dagen en een
gezwollen taalgebruik in bepaalde kringen heel normaal. Het geeft
echter ook ten voeten uit het probleem van de Hervormde Kerk in die
dagen, geïllustreerd in deze uitschieter. De deftige en gewichtig doende
dominee, kind aan huis bij de hoogste kringen, had geen boodschap
aan het gewone volk dat aan zijn zorgen was toevertrouwd.
Toch nam men al deze dingen nog zonder protest. Alleen een handjevol
mensen had er genoeg van.
Terugblik op de eerste helft van de 19e eeuw
In deze periode is de Hervormde Gemeente, bestuurd door de adel en
de gegoede burgerij, de overheersende kerk in Zwolle.
In dit tijdvak is de kerk nog een verlengstuk van de overheid, die ook
voor een belangrijk deel zorgt voor de financiering van dit instituut.
Voor de bovenlaag is het nog een status om tot die kerk te behoren, deze
mede te besturen en van daaruit hun minder bedeelde broeders en
zusters "wel te doen".
De laatstgenoemden waren hierdoor erg afhankelijk van de kerk. Het
kwam zelfs voor, dat afgescheidenen zich formeel ingeschreven lieten
staan bij de Hervormde Gemeente terwille van de sociale zekerheid.
Het is de bovenlaag die predikanten kiest van hun stand. Deze zijn zeker
niet "vrijzinnig" in de latere betekenis van het woord té noemen,
maar spreken wel vanuit een optimistisch mensbeeld en trachten de
oude waarheden te harmoniëren met het burgerlijke levensgevoel van
die dagen, dat echter niet het levensgevoel van de grote massa was.
Toch blijft die "massa" bij de kerk horen. Enerzijds omdat onkerke-
35

lijkheid nog een onbekend begrip is (in 1853 zijn er nog minder dan
tien onkerkelijken) en anderzijds omdat de economische afhankelijkheid
van de kerk voor velen groot was (armen,- ouderen- en wezenverzorging).'
De kerkeraadsvergaderingen zijn grotendeels gewijd aan het handhaven
van de reglementen. Over "geestelijke" zaken wordt nauwelijks
gesproken. Men neemt er de tijd voor en er wordt getracht zo goeü
mogelijk op "de winkel" te passen.
Het verzet tegen deze gang van zaken in de vorm van de afscheiding in
1836 verontrust de kerkeraad niet. Men haalt de schouders erover op
en men ziet tot zijn voldoening, dat het maar een kleine groep mensen
betreft, die bovendien onderling grote onenigheid krijgen. Men kan
zich de weelde veroorloven "verdraagzaam" te zijn. Omdat geen der
predikanten met de afscheidingsbeweging mee gaat, is Zwolle
gespaard gebleven voor rellen die in andere plaatsen veelvuldig voorkwamen.
Het kerkelijk leven loopt parallel met de heersende politieke macht.
Als in het midden van de 19e eeuw de eerste democratiseringstendensen
komen, gaat de kerk mee in een proces dat leidt tot een geheel vrije
positie tegenover de staat.
Omstreeks 1850 laat het "kerkvolk" dit alles nog lijdzaam over zich
heengaan en de rust lijkt teruggekeerd.
Nieuwe theologische stromingen doen echter hun invloed gelden en het
einde van het agrarisch-ambachtelijk tijdvak komt ook voor Zwolle in
zicht, ingezet door de opening van de spoorlijn naar Utrecht in 1864,
voorafgegaan door de stoombootverbinding naar Amsterdam in 1840.
Van Senden heeft het echter zelf niet meer meegemaakt. In oktober
1852 is hij op 58-jarige leeftijd gestorven. Een nieuw tijdperk brak
aan, dat gekenmerkt zou worden door de opkomst van de kleine burgerij
met een orthodoxe inslag.
Met veel pracht en praal en vele redevoeringen werd Van Senden op de
begraafplaats aan de Meppelerweg begraven. Een reusachtige zuil herinnert
nog aan de grote populariteit die hij binnen en buiten Zwolle genoot.
Een jaar later stierf ook zijn collega Bleijenberg, die hem uit Engelbert
was nagekomen.
36
HULDE
van zijne
leerlingen
vrienden en
hoogschatters
Teruggekeerd van 't graf van Hem
Dien God ons schonk te Bethlehem
Vond hier de vrome pelgrim ruste,
Wiens geest aan beter levenskuste
Zijn Heer ziet, bij der Eng'lenstem
In 't hemelsche Jeruzalem.
F. F. C. Steinmetz.

GODSDIENSTIGE GEZINDHEID 15
GEMEENTE ZWOLLE ULT. 1853
AANTAL INWONERS: 18537
26*
Hiervan waren:
63*
N.H.
R.K.
Isr.
E. Luth.
Herst.E.Luth.
Doopsgez.
Chr. afgesch.
Waals Herv.
Remonstr.
Oud. Kath.
Engels Herv.
Schotse Kerk
Onkerkelijk
12158
4747
615
381)
66)
273
177
81
4)
2)
1)
1)
9
65.6
26.0
3.3
2.4
1.5
0.9
0.4
0.26
0.04
Hierbij zijn de cijfers van Zwollerkerspel (4375 inw.) niet inbegrepen.
Deze komen grotendeels bij de Herv. Kerk en de
Chr. afgescheidenen. (15% was R.K.)
GODSDIENSTIGE GEZINDHEID
GEMEENTE ZWOLLE ULT. 1853
OVERIGE (1632 INW. = 8,7%)
B
A ISRAËLISCH 38%
B E VANG. LUTH. 24%
C HERST. EV. L 4%
D DOOPSGEZIN. 17%
E CHR. AFGESCH 11%
F WAALS HERV. 5%
G REST 1%
37

TUSSENSPEL
1852 - 1868
Met de=komst van ds. J. Vermeer in 1868 begint er een nieuwe fase in
de Hervormde Gemeente. Maar voordat we hieraan toekomen, is het
nodig kennis te nemen van bepaalde ontwikkelingen in Nederland en
in Zwolle, die na de afscheiding in 1837 en na de dood van Van Senden
steeds duidelijker worden.
De ontwikkelingen in de 2e helft van de 19e eeuw in Nederland en
Zwolle
Binnen het kader van deze studie kan alleen de algemene lijn in Nederland
aangegeven worden, om dan weer tot de Zwolse situatie terug te
keren.
Tot dusver gaf de Groninger richting nog de toon aan, de richting die
moderne inzichten trachtte te harmoniëren met oude waarheden. In de
2e helft van de 19e eeuw gaat dit echter sterk veranderen 17 .
In 1835 publiceerde de Tübinger theoloog Strauss zijn roemruchte
werk: "Das Leben Jesu, kritisch bearbeitet", gevolgd door het in 1840
verschenen werk "Glaubenslehre". Deze boeken luidden een periode
in van een kritisch-historische benadering van de Bijbel. In Nederland
werden deze gedachten overgenomen en verder uitgewerkt door de
Leidse professor Scholten en in Utrecht door Opzoomer (plm. 1850).
In de snelle ontwikkeling van het wetenschappelijk denken op alle terreinen
werd ook de theologie meegezogen. De historische figuur van
Jezus verdween om plaats te maken voor de gedachte, dat de evangelieschrijvers
rondom een historische kern neergeschreven hadden wat
zij van Jezus dachten.
Maar het bleef hier niet bij. De gehele Bijbel werd op eenzelfde manier
benaderd en kritisch ontleed. Zo kwam men b.v. tot de ontdekking,
dat de z.g. vijf boeken van Mozes niet door hem geschreven konden
zijn, maar de hand van verschillende schrijvers verraadden, die gedachten
uit de oude culturen omwerkten voor het gebruik in het monotheïstisch
Godsbegrip.
Dit veroorzaakte een enorme schok in de kerk. In die dagen was men
er nog op ingesteld, dat een historisch gegeven ook een geloofswaarheid
moest zijn. De "waarheid" in de Oosterse verteltrant is echter een
geheel andere dan in Westers objectieve zin. Vele predikanten werden
zo gegrepen door deze nieuwe ontdekkingen, dat allerlei zaken vrij
38

abrupt op de kansel werden verkondigd. Bij een kerkvisitatie in 1865
kwam de klacht over een predikant, die gezegd zou hebben: "Christus
was een gewoon mens; wie hoger van hem spreekt, zegt maar holle
klanken".
Dat wetenschappelijke waarheden van een geheel andere dimensie zijn
dan geloofswaarheden is een denkwijze, die pas later in de kerken gehoor
vond. Voorlopig kon alleen de verlichte en liberale burgerij met
de nieuwe ontwikkelingen meegaan. Ze voelde zich juist bevrijd van
allerlei dogmatische geloofsvoorstellingen, die niet meer klopten met
de wetenschappelijke inzichten.
Maar voor de kleine burger met een geringe opleiding was de verwarring
groot en het kerkelijk belangstellend deel onder hen begon zich te
verweren.
Maatschappelijke ontwikkelingen
We kunnen deze dingen niet los zien van andere ontwikkelingen van de
maatschappij in die dagen. De oude statische standenmaatschappij,
die een eenzame kleine top kende, met daaronder de grote massa van
onvermogende burgers en daaronder weer de paupers, was aan het
veranderen. In de jaren 1850 - 1867 was er een duidelijke economische
verbetering ingetreden 16 . Deze begon in de landbouw (grote oogsten en
hoge prijzen) en zette zich in 1867 versneld door, mede door de technische
ontwikkelingen. Dit had tot gevolg dat er meer mobiliteit in de sociale
lagen kwam. Vooral de middengroep kreeg haar kansen. De lonen
stegen. Spoorwegen en verbeterde druktechnieken bevorderden de
communicatie, het dagbladzegel (een belasting op kranten) werd in
1869 afgeschaft. Er was meer toeloop tot de scholen (de leerplichtwet
kwam pas in 1901) en de eerste sociale wetgeving kwam van de grond
(1874).
De spoorwegen gingen reclame maken met goedkope zondagsreizen.
Men kon al 4 maal per dag naar het westen, noorden en zuiden reizen.
Velen waren zich goed bewust dat ze in een tijd van "vooruitgang"
leefden. De vele lezingen en ingezonden stukken in de krant maakten
daar meermalen gewag van. Er was een rozig optimisme over de toekomst
bij de liberale burgerij en de vrijzinnige voorgangers in de Hervormde
Kerk, die geïrriteerd reageerden op het "fanatisme, de bekrompenheid
en onverdraagzaamheid" van de opkomende orthodoxie,
die niet zo overtuigd was van de goede vooruitzichten. Zij
moesten hun deel in de komende welvaart nog veroveren en hun godsdienstige
instelling was nu niet bepaald zo optimistisch over de mogelijkheden
van de mens. (Heidelbergse Catechismus: "De mens is niet
in staat tot enig goed en geneigd tot alle kwaad").
39

Deze ontwikkelingen hadden tweeërlei uitwerking. Enerzijds leidde dit
tot een vatbaarheid voor liberale en socialistische ideeën (in die tijd
ontstond de moderne arbeidersbeweging), maar anderzijds waren er
vele Hervormden, vooral onder de geringe burgerij en onder de traditioneel
gezeten ambachtslieden voor wie de Godsdienst centraal stond
in het leven. Zij voelden zich al lang niet meer thuis in een kerk die
door notabelen werd bestuurd. Vooral dit laatste klimaat was in Zwolle
ruimschoots aanwezig. Er waren toen in de stad ruim dertig kleine
ambachtelijke bedrijven en bedrijfjes met gemiddeld vijftien werknemers.
De helft van de beroepsbevolking vond hier zijn brood. Van
grote industrieën was geen sprake (en zou in Zwolle ook nooit sprake
zijn). Alleen de sedert 1864 gevestigde werkplaatsen van de spoorwegen
waren een "Fremdkörper". Deze tak van werk bracht een aantal
buitenkerkelijke gezinnen naar Zwolle, die zich in Assendorp vestigden
en daardoor letterlijk en figuurlijk buiten het gezichtsveld van de
echte Zwollenaar vielen. (In Assendorp werd dan ook pas in 1933 een
Hervormde Kerk gebouwd, de eerste buiten de wallen.) Het Zwolse leven
speelde zich nog daarbinnen af.
Het is vooral de kleinere en meer tot welvaart gekomen burgerij en de
geschoolde ambachtsman die mondiger werden en zich gingen verweren
tegen de liberale regenten in de kerk. Dit leidde tot de doleantie in
1887, maar ook tot groei en grote invloed van het orthodoxe deel van
de Hervormde Gemeente. In dit licht moeten we de komende gebeurtenissen
gaan zien.
40
Beroepsuitoefening Nijverheid
(1880): Handel
Verkeer
(w. o. de spoorwegen)
Huish. dienst
Dienstverl.
Maatsch. dienst
(w.o. ambtenaren)
Overigen
45 %
16 %
22 %
0.5%
1 %
7 %
8.5%
15

Enkele prijzen (bron Zwolse krant Ie halfjaar 1880):
brood 8 et. p. kg. kost en inwoning f 35,— p.m.
aardapp. 6 et. p. kg. een matras (kap.) f 15,vnjn
f 1,--p.fi. idem van stro f 3,50
bier 12 et. p. fl. costuum f 18,portie
eten overjas f 18,voor
de een hanglamp f 2,~
armen f 1,50 gasrekening f 100,— p.j.
(licht werd om 21.30 uur gedoofd;
er waren 1000 aansluitingen).
Enk. reis Amerika f50,- Abon. krant f 8,—p.j.
Enk. reis A 'dam p.
boot f 1,50 Hr. kl. huis f 160,- p.j.
Zondagsret. D'terp.b. f 0,70 Hr. gr. huis f 250,-p.j.
Treinret. Utrecht f 4,-
Uit de statistieken van 1871 en 1880 kunnen we al duidelijk de
aanwezigheid en de groei van de middengroepen zien. Er was
toen een z.g. censuskiesrecht, d.w.z. dat alleen zij die aangeslagen
waren in de belastingen (die hoofdzakelijk nog plaatselijk
geïnd werden) kiesrecht hadden, de mannen althans; van vrouwenkiesrecht
was nog geen sprake.
Inkomensklassen Aantal Beroepsvoorbeeld
per jaar 1871 1880 ben. 400: huish. en winkelpers
400- 600
600- 800
800 - 1200
1200 - 1600
1600 - 2000
2000 - 2400
2400 - 3000
3000 - 4000
552
320
253
148
104
64
505
372
307
150
94
70
61
70
agent v. politie
lagere ambten.
onderwijzer
Ie ambtenaar
se hooih., pred.
burgemeester
rector gymn.
totaal 1441 1629 (groei 13%)
Boven deze groep van ruim 1400personen (1600 in 1880) warert
er nog ruim 140 (160 in 1880), die een inkomen hadden van f
4000,- - 55.000,- (in 1880 tot f 65.000). Groei van deze groep
14%. Van al deze mensen hadden er slechts 1150 kiesrecht. Dit
begon bij de lagere ambtenaren. Deze kiesgerechtigden vormden
plm. 19% van de mannelijke bevolking.
41

- • - '""-••• • -
"V-
5. Zwolle in 1866. De stad telde toen 20.500 inwoners.
Een zesde predikantsplaats
Op 14 februari 1858 kreeg de Zwolse Hervormde Gemeente toestemming
een zesde predikant te benoemen. Eeuwenlang waren er vijf geweest
ondanks het groeiend inwonertal. De reden hiervoor was vermoedelijk,
dat er een concurrerende positie ontstond met de R.K.
Kerk. Deze had in 1853 weer volkomen vrijheid in ons land verkregen
ondanks felle protesten der Hervormde Kerk, waarna er in Zwolle
door de bisschop ook een 6e pastoor was aangesteld. De Hervormde
Kerk kon dan ook niet achterblijven en de regering was hier blijkbaar
gevoelig voor. Het rijk droeg ƒ 700,-- in het salaris bij en de kerk
moest ƒ 1.000,-- opbrengen. De toestemming voor een zesde predikant
werd verleend.
Spoedig na de toestemming kon dan het beroepingswerk een aanvang
nemen. Daar de vijf aanwezige predikanten van de Groninger richting
waren of meegingen met de nieuwe moderne theologie, sprong een
aantal gemeenteleden "op de ketting". Zij kwamen voort uit de kleine
burgerij en schreven op 19 februari 1858 als volgt aan de kerkeraad:
Al
"De ondergetekenden, allen leden Uwer gemeente alhier, met ge-
noegen den goeden uitslag van uwe pogingen in zake van enen zes-

den Predikant in deze gemeente vernomen hebbende, nemen de
vrijheid door dezen met allen eerbied voor u te doen bekend worden,
dat zij zeer de wensch koesteren welke naar hunnen vaste overtuiging
tevens de wensch is van een zeer groot gedeelte van de gemeente
alhier, dat bij het aanstaande beroep van enen Predikant de
navolgende in aanmerking zouden mogen komen en daarvan één
mogt worden gekozen, te weten:
J.G. van Rijn te Amersfoort
(gevolgd door nog vijf andere namen)
welke allen gunstig en als zeer waardige Herders en Leeraars bij onze
gemeente bekend staan. Het is den ondergetekenden een smart te
zien, hoe door het uitsluiten van die rigting welke gehecht is aan de
leer onzer Kerk, omdat zij naar hare vaste overtuiging de zaligmakende
leer des Bijbels - naar dezelfde het Evangelie wensch t te horen,
de Hervormde Kerk veel schade berokkend wordt. Het gevolg
toch is, dat veel goede leden van haar zich afscheiden, dat er vele
geldelijke bijdragen voor de kerk en vooral voor hare armen als
verloren gaan en meerdere gewichtige verliezen door haar geleden
worden en ook daarom is het hunne begeerte en hun gebed tot God,
dat het Hem moge behagen om aan die droevigen toestand een einde
te maken en Leeraars en leden op te wekken teneinde eendrachtelijk
de handen ineen mogen slaan om de erfe der vaderen tot zo
duren prijs verkregen, ongeschonden te bewaren en aan het nakroost
na te laten.
Zij bidden UwE in ruime mate toe den Geest der wijsheid en der
liefde Gods dat Hijzelf in uwe vergaderingen mogen voorzitten en
U leiden in al den weg Gods, tot verheerlijking van zijnen grooten
Naam tot heil der Kerk.
Met betuiging van hunnen Achting en welwillendheid tekenen,
Weieerwaarde Heeren, de leden der gemeente,
Jb van der Kolk
J.J. Berends
J.P. van Dijk
O.M. Fransen
P.H. van der Velde
Een beleefde keurige brief, (met niet altijd goed lopende zinnen) dat
wel. Maar toch een brief die getuigde van een vaste overtuiging, dat er
een predikant van een andere signatuur moest komen. Vooral het argument,
dat er anders veel geldelijke bijdragen verloren zullen gaan,
zal wel indruk gemaakt hebben. Het zou niet voor de laatste keer in de
kerk zijn, dat de economie de oecumene bevorderde.
43

Hoe het ook zij, de liberale kerkeraad beraadde zich. Er werd een
groslijst opgesteld van 90 predikanten. Bij de stemming verkreeg ds.
Van Rijn de meeste n.1. elf. Uit de toen geformeerde lijst van twaalf
personen kreeg hij weer de meeste stemmen (17). Uit het daarop volgende
zestal 16 stemmen en toen er op 13 april uiteindelijk door dit afvalsysteem
drie kandidaten overbleven, kreeg Van Rijn 21 stemmen
waarna hij op 16 april werd beroepen. Hij schreef toen deze brief:
"Met het oog op den Heer alleen vind ik vrijmoedigheid om in het
besef van de geringheid mijner krachten de gewigtige en moeijelijke
taak te aanvaarden, die mij bij u wacht. Die taak is in Uwe aanzienlijke
gemeente in den Geest van Ernst en Liefde zonder mij te voegen
naar de inzigten van eenige menselijke partij, alleen mij rigtend
naar de uitspraken des Bijbels het Evangelie des Kruises te verkondigen
en alzoo doordrongen door de liefde van Christus de moeijelijken
strijd aan te gaan met de zonde in welke vorm zij zich voordoet.
Broeders! Wie ben ik dat ik die taak op mij zal durven nemen indien
mijne bekwaamheid niet was uit God en mij het uitzigt niet
was geopend dat mijn Heer en Heiland mij nabij zal zijn.
Amersfoort, 6 mei 1858.
J.G. van Rijn."
Op hem lag toen de taak om voorman te zijn van de langzaam emanciperende
burgerij, die duidelijk "orthodox" wilde zijn en zich verzette
tegen de wassende stroom van het modernisme in de hogere sociale
klassen.
Deze poging zou in eerste instantie mislukken.
Waarom een mislukte poging?
Het lag zeker niet aan het orthodoxe deel van de gemeente dat, zoals
de verdere geschiedenis zal laten zien, zich steeds sterker manifesteerde.
Het lag ook niet alleen aan de misstap, die Van Rijn na enkele jaren
deed, (hoewel hierdoor z'n carrière afgebroken werd), want ook voor
deze gebeurtenis merken we weinig stimulerends van hem voor de orthodoxe
groep.
In het boekje "Holland in rep en roer" van Henri A. Ett 20 , wordt het
verhaal van die misstap uitvoerig uit de doeken gedaan, maar in het
kader van deze studie is het uiteindelijk niet zo belangrijk.
44

Het echtpaar Van Rijn was n.l. goed bevriend met de heer en
mevr. Pruimers. Hij was een rijk wijnkoper en zij was een baronesse
Van Dedem (uit huize 'Den Berg' te Dalfsen). Toen de
heer Pruimers in 1859 stierf, gaf ds. Van Rijn, die bij het overlijden
van de heer Pruimers aanwezig was, zich veel moeite de weduwe
te troosten. Maar het was iets te veel van het goede. Zijn
zeer frequente bezoeken vielen op; mevrouw Pruimers werd
zwanger en reisde in 1863 af naar Frankrijk. Daar werd een
zoon geboren en ds. Van Rijn was aanwezig om een regeling te
treffen dat het kind tegen betaling werd afgestaan.
Zwolle was echter klein in die dagen en het dienstpersoneel van
mevrouw Pruimers had de ogen ook niet in de zak. Tot overmaat
van ramp was de heer mr. Machielse, de officier van justitie,
ook ouderling. Deze heer kon zijn ambtelijke en kerkelijke
functies niet goed scheiden en de zaak kwam aan het rollen. Alle
stukken (inclusief het Franse proces-verbaal van de geboorte)
kwamen in het bezit van de kerkeraad. Mevrouw Pruimers werd
uit de ouderlijke macht ontzet (ze had nog een dochter) en alweer
was het ds. Van Rijn, die haar hielp om de dochter naar
Zwitserland te ontvoeren.
Mr.Machielse legde beslag op de correspondentie tussen mevrouw
Pruimers en ds. Van Rijn en de laatste werd aan een
scherp verhoor onderworpen door de kerkeraad. Mr. Machielse
had n.l. een officiële klacht ingediend.
Ds. Van Rijn geraakte tweemaal in de gevangenis (eenmaal om
de ontvoering en eenmaal om een poging tot omkoping van een
bewaker). Hij werd in 1863 afgezet als predikant door het Provinciaal
kerkbestuur.
Na zijn ontslag vertrok ds. Van Rijn naar Zuid-Engeland, waar
hij "onderdook". Zijn vriendin volgde hem en van haar weten
we alleen, dat zij daar in 1911 overleed. Ds. Van Rijn heeft tot
het laatst volgehouden, dat hij geen vader was van het kind en
alleen uit pastorale motieven gehandeld had tegenover mevrouw
Pruimers.
Voor ons is het opmerkelijk, dat ds. Van Rijn, evenals zijn vrijzinnige
collega's, zich uitermate thuis voelde in en waarschijnlijk ook afkomstig
was uit de hogere sociale klasse, terwijl hij juist de spreekbuis
moest zijn voor de gewone burgerman, die in de opkomende orthodoxie
vertegenwoordigd was.
Na een korte periode waarin ds. Bervoets uit Hattem hem opvolgde
(1865-1868) kwam de weg vrij voor een nieuwe predikant, die 36 jaar
45

lang zijn stempel zou zetten op het kerkelijk leven in Zwolle en het gewone,
maar bewust orthodoxe gemeentelid zou begeleiden op weg
naar zijn emancipatie in de Hervormde Gemeente.
DE GEWONE MAN ZEGT ER HET
ZIJNE VAN
De periode Jan Vermeer (1868 - 1904)
Na de affaire met ds. Van Rijn wilde men weer een rechtzinnig predikant
beroepen om een grote groep van gemeenteleden ter wille te zijn.
In 1863 kwam weliswaar ds. H. Brouwer uit Veendam (aanhanger van
de Groninger richting, dus een man van het "midden"), maar deze
procedure was al in werking toen ds. Van Rijn nog officieel in dienst
was. Het vonnis over Van Rijn werd pas rechtsgeldig op 15 december
1864, maar enkele maanden eerder was al toestemming verkregen om
een nieuwe predikant te beroepen.
De pas aangekomen ds. Brouwer was een man met een zwakke gezondheid.
Zijn intreden liep enige vertraging op, omdat hij nog niet
geheel hersteld was van een ziekte. Als een teleurgesteld man vertrok
hij om gezondheidsredenen na 20 jaar. Hij was in Zwolle weduwnaar
geworden en overleed op 60-jarige leeftijd in Oirschot (nov. 1885). Hij
nam afscheid met o.a. deze woorden:
"Er is Gode zij dank nog een evangelie voor allen en bij de verkondiging
hiervan wil ik niet vergeten, dat er scherp getekende partijen
en richtingen onder u zijn om mij te herinneren aan wat ons allen te
samen verenigt voor God. Door dat standpunt te kiezen blijf ik aan
mijzelf en aan mijn verleden trouw. Overtuigd als ik steeds blijf dat
het evangelie geen partijschap, maar gemeenschap sticht, al mocht
mij helaas het pogen om de scheiding minder te maken en toenadering
meer, hier niet gelukken."
Dé tijd was nog niet rijp voor toenadering, integendeel, de strijd moest
nog beginnen. In de vacature Van Rijn werd in januari 1865 de rechtzinnige
Bervoets uit Hattem beroepen, die echter in januari 1868 weer
ijlings vertrok, omdat hij zijn roeping in Utrecht zag liggen. Het zat de
rechtzinnigheid dus niet mee en opnieuw ontstond er een vacature.
46

Het drietal waaruit de nieuwe predikant gekozen zou moeten worden,
was voor het rechtzinnig deel van de gemeente een teleurstelling omdat
twee van de drie kandidaten niet acceptabel waren. Een aantal van 53
gemeenteleden zond toen aan de (vrijzinnige) kerkeraad, die kennelijk
wel bereid was om de lijn voort te zetten om het rechtzinnig deel van
de gemeente een voorganger te geven, een brief.
De ondertekenaars dongen niets af op de vroomheid en richting van
elk der kandidaten, maar ze vonden dat de ene een te zwakke stem had
(wel belangrijk in een tijd toen er nog geen geluidsinstallaties waren!)
en dat de ander te geaffecteerd sprak. Eigenlijk was er maar één man
van hun keuze 3 :
"Ds. Vermeer, die begaafd is met eene zware heldere stem, die gemakkelijk
de groote kerk kan bespreken en die velen met groot genoegen
reeds hier in de grooten kerk hebben gehoord, ook kan men
de beste getuigenissen van Z.Eerw. inwinnen in de gemeente Genemuiden,
waar Z.Eerw. ten hoogste geacht en bemind werd, dat zij
zich vleijen, dat de Eerwaarde Kerkeraad dezelfde keuze moge deelen,
hopen ondergeteekenden verblijd te worden door ook aan hun
wensch te voldoen, 't welk doende, Zwolle, 18 febr. 1868."
Feilloos voelde men aan, dat ds. Vermeer de man was die zij moesten
hebben. Wellicht kunnen we dat nog het beste beoordelen als we aan
het eind van zijn loopbaan (1904) nog eens terugblikken door de ogen
van een vrijzinnig collega (Van den Bergh): 22
"Vermeer was de vierkante tegenstelling van wat men modern
noemt, niet alleen in theologie, in godsdienstige opvattingen en
voorstellingen, maar in heel zijn manier van denken en optreden.
De stijl van een briefje van zijn hand was ouderwets deftig; hij las
gaarne oude historiën in oude boeken; wie hem een antiquiteit bezorgde,
kon rekenen op zijn dankbaarheid. Hoe verheugde hij zich
in de restauratie onzer Groote Kerk! Hoe warm was zijn trouw aan
ons vorstenhuis, aan onze Koningin die bij Gods genade regeert.
Hij was een antiek man in heel zijn beschouwen en denken. Een
partijganger, een aanhanger van deze of die leer is hij niet geweest.
Wat hij predikte was zijn geloof, zijn eigen kinderlijk geloof, dat
hij uitsprak in de taal van de Bijbel, die hij geheel kende en vereerde
met zijn volle liefde. Ik vermoed dat hij nog nooit eenig konflikt
heeft gekend tussen zijn geloof en de werkelijkheid waarin hij leefde.
Toen de donkere tijd van zijn leven voorbij was, de dagen der
doleantie, heeft hij misschien nog rustiger en eenvoudiger dan voor
die tijd getuigd van zijn God en van zijn Heiland, in wien hij bezat
al zijn vrede."
47

Hieruit blijkt duidelijk dat Vermeer juist de man was die het orthodoxe
deel der gemeente zich in die dagen wenste. Een man met zekerheid
in een tijd dat alles scheen te wankelen en oude waarheden werden
ontkend. En die deze zekerheid ook nog uitsprak in een eenvoudige
taal met een heldere zware stem en in zijn verschijning iets van dat
verleden vertegenwoordigde.
Vermeer werd op 9 augustus 1868 in Zwolle bevestigd. Hij had er
moeite mee om zijn vorige gemeente, Vlissingen, waar hij op 30 juni
1867 zijn intrede had gedaan, zo spoedig weer te verlaten.
Het was duidelijk dat hij tegen zijn taak opzag. De kerkeraad was vast
in handen van de "verlichte burgerij", die best genegen was om wat
ruimte te geven aan hun minder "verlichte" broeders en zusters, maar
toch wel degelijk de touwtjes in handen wilde houden en zich niet wilde
laten verdringen. Maar er was ook een belangrijk deel van de gemeente
dat een leider zocht om hun plaats in de kerk te veroveren. En
dat niet alleen, eigenlijk ook om die kerk weer tot de "belijdenis der
vaderen" terug te brengen. De man van wie men dat verwachtte, was
ds. Vermeer. Het was dan ook geen holle frase toen hij deze brief
schreef 3 : "
"Niet zonder strijd werd ik gebracht tot de keuze, waarvan ik de
eer heb U bij deze kennis te geven: de aanneming van de door U op
mij uitgebrachte beroeping. De strijd zal door U begrepen en gebillijkt
worden, wanneer ik U wijs op de kortheid van mijn verblijf alhier
en op de achting en de liefde die ik hier mag genieten, gelijk
mij inzonderheid dezer dagen gebleken is. Nogthans kon ik geene
vrijheid vinden, om Uwe roeping af te wijzen.
Uwe roeping weegt mij zwaar, de taak die mij wacht; en als ik op
mijzelve zie kan ik daaraan niet zonder schroom denken. Maar dit
bemoedigt mij: dat Hij die mij geroepen heeft, ook de Getrouwe
is."
De preek bij zijn intrede in Zwolle had dan ook als tekst: Ps. 121 : 1 en
2: "Ik hef mijn oogen op naar de bergen, vanwaar mijn hulp komen
zal. Mijne hulp is van de Heere, die hemel en aarde gemaakt heeft."
(Statenvertaling).
De nieuwe predikant vestigde zich aan de Koestraat no. 7 (de goedkope
kant), een eenvoudig huis in een deftige straat. Minder kon een predikant
van de Hervormde Gemeente het ook niet doen. Hij kreeg als
wijk het Z.W. deel van de binnenstad en Westenholte toebedeeld. Veel
zal dit niet uitgemaakt hebben: de kerkgangers stroomden van alle
kanten naar hem toe. Uit latere berichten valt op te maken, dat hij de
helft van het aantal kerkgangers in Zwolle had.
48

6. Ds. J. Vermeer.
ƒ
Bijzonder rijk zal Vermeer, als zoon van een schipper 23 , niet geweest
zijn. De aanslag in de inkomstenbelasting vermeldde hem in de klasse
van ƒ 2.400,- - ƒ 3.000,- per jaar, hetgeen voor een predikant 14 met
enige neveninkomsten een gewoon inkomen betekende. Van huis uit
behoorde de op 11 november 1834 te Amsterdam geboren predikant
niet tot de deftige stand. Maar dat was juist voor de groep voor wie hij
in Zwolle werd beroepen, een sterke kant.
In de periode Vermeer zijn er belangrijke voorvallen geweest, die hun
stempel op het kerkelijk leven in Zwolle hebben gedrukt:
- 1869 begin van de opbouw van het Christelijk (rechtzinnig) verenigingsleven;
- 1871 de strijd om het kiescollege (tot 1882);
- 1883 de invoering van de hoofdelijke omslag;
- 1885 het beroepen van een tweede orthodoxe predikant met de
strijd om de derde;
- 1887 de doleantie in Zwolle (een revolutionaire beweging);
- 1901 de diakonie weer op eigen benen.
We zullen elk van die voorvallen nader toelichten.
49

Begin van de opbouw van het Christelijk (rechtzinnig) verenigingsleven
(1869)
De vorming en scholing van de kleine burgerij en de geschoolde arbeiders
was niet het minst te danken aan het verenigingsleven, dat in deze
jaren ontstond. Uiteraard kon dit niet worden bewerkstelligd tegen de
tijdstroom in. Er was echter een voedingsbodem en het verschijnsel
deed zich overal in ons land voor. In Zwolle was toch Vermeer de grote
stimulator van dit werk.
Het was trouwens al veel eerder begonnen, n.1. in 1853, toen de
Christelijke Jongelingsvereniging "De Heer is onze Banier" werd opgericht
door Samuel Hendrik Serné. In deze vereniging kwam in 1888
een splitsing door de doleantie. Beide nieuwe verenigingen claimden de
ware voortzetting van de oorspronkelijke te zijn.
Deze vereniging, die later ook vrouwelijke componenten kreeg, is van
grote betekenis geweest voor de geestelijke en sociale vorming van vele
mensen. Ze was eigenlijk een kaderschool voor de groeiende orthodoxie
en deze rol heeft ze in een tijd, dat voortgezet onderwijs voor vele
jongeren niet weggelegd was, met verve gespeeld. Allerlei onderafdelingen
(waarvan sommige nog steeds bestaan) werden opgericht. Als
belangrijkste kunnen worden genoemd: zondagsscholen (bij hun
oprichting verrichtten deze instellingen ook een sociale taak), zanggroepen,
toneelclubs, gymnastiek en andere sporten (de sportvereniging
"Be Quick" is hieruit voortgekomen), bibliotheekwerk, padvinderij,
kamp werk. Zonder overdrijving kunnen we vaststellen dat op
het hoogtepunt enkele duizenden jongeren van deze ontwikkelingsmogelijkheden
profiteerden. In de hoofdvereniging leerden ze spreken en
vergaderen. Menig kerkeraadslid en politicus is uit deze gelederen
voortgekomen. Maar er was nog veel meer op dit terrein.
In 1869 liet Vermeer een circulaire rondgaan waarin hij meldde, dat er
reeds een gebouw op het A-plein was gekocht voor de groeiende behoefte
aan een eigen huis voor het Christelijk verenigingswerk 19 . Aan
giften kwam ƒ 1.600,-- binnen, aan renteloze leningen/ 500,-, terwijl
van de diakonie na 1901 ook een lening van ƒ 3.000,-- werd verkregen.
In 1939 werd dit gebouw door de toenmalige CJMV overgenomen.
Hoewel dit werk officieel interkerkelijk heette, kon dit onmogelijk
waar gemaakt worden. Immers de kleinere kerken kregen alle hun eigen
verenigingsleven en bovendien waren alle funktiès in handen van
(rechtzinnig) Hervormden.
In de buitenwijken ontstonden posten, waaraan een evangelist verbonden
was. Begonnen werd in de Kamperpoort, waar in 1888 "Pniël"
verrees (Piniel zeiden de Zwollenaren). Dit voorbeeld werd in Assendorp
en Dieze gevolgd en het werd aanleiding tot oprichting van de
Stadsevangelisatie.
50

Hoewel dit werk bewust "Hervormd" was (de bestuurders moesten
belijdend lidmaat van de Herv. Kerk zijn) werd het doelbewust buiten
de invloedssfeer van de kerkeraad en kerk voogdij gehouden. De orthodoxie
was hier immers nog een minderheid en men vertrouwde de
overwegend vrijzinnige colleges niet. Systematisch en met groot elan
werd een orthodox bolwerk opgebouwd in de verwachting, dat mede
hierdoor de kerk nog eens zou kunnen worden veroverd. Maar dit
werk werd ook buiten de officiële kerkelijke kanalen gehouden, omdat
het algemeen gevoelen (zowel bij links als bij rechts) was, dat de kerk
als instituut buiten de prediking, catechese en diakonie geen taken
had.
De ontwikkeling, de bloei en ook de teloorgang van al dit Christelijk
verenigingswerk is een nadere studie waard, maar binnen het kader
van dit verhaal moet volstaan worden met een globaal overzicht.
Het is n.1. onmisbaar om iets van die kleine burgerman te zien, die vol
strijdlust de tijdgeest te lijf ging. Al in de naam van de gebouwen ervoer
men iets van de uitdaging. Het gebouw "De Dageraad" (Molenweg
38) was oorspronkelijk door de socialistische beweging gehuurd.
Na een ruzie met de eigenaar (over het al of niet parlementair gezind
zijn) werd de huur opgezegd en werd het gebouw door de Christelijke
groepering betrokken, hiertoe door een legaat in staat gesteld. De socialisten
trokken naar het gebouw "De Atlas" aan de Ossenmarkt,
waar in 1894 de SDAP werd opgericht. De naam "Dageraad" bleef
gehandhaafd, maar men bedoelde wel een andere Dageraad.
In Dieze kocht de heer J.H. Gunning, conrector van het gymnasium,
een kroeg in de Vechtstraat no. 26 op, "De Ster" genaamd. Hij liet deze
verbouwen tot koffiehuis en evangelisatielokaal, maar de naam
"De Ster" bleef. Bij zijn vertrek naar Jena in 1898 schonk hij het geheel
aan de stadsevangelisatie. Later kreeg het gebouw in de Berkumstraat
100 de naam van "De Nieuwe Ster" (1921).
De school speelde in deze tijd nog geen rol. Wel was op 4 juni 1849 al
een Christelijke school opgericht, maar deze werkte vooral ten behoeve
van de afgescheidenen, al trachtte men ook orthodox Hervormden
te trekken.
Na de doleantie ontstonden er nieuwe scholen onder Gereformeerde
leiding. Hiervoor waren grote offers nodig, omdat de overheid nog
maar een bescheiden subsidie gaf. Pas in 1898 opende het Christelijk
Volksonderwijs een school met een duidelijke (orthodox) Hervormde
signatuur. Naast al het werk, dat al was op gebouwd, versterkte dit ongetwijfeld
de vormingsbasis van het rechtzinnig Hervormd leven. Ds.
Vermeer werd natuurlijk wel de eerste voorzitter, maar zelf heeft hij
de ontwikkeling niet meer meegemaakt. Dat was aan zijn collega en
opvolger De Haan voorbehouden.
Wat kon de vrijzinnigheid hier tegenover stellen?
51

Eigenlijk niet veel. En dat lag ook voor de hand. De gegoede burgerij,
die hierin sterk vertegenwoordigd was, had haar plaats in de algemene
instellingen. Wel was een Ned. Protestanten Bond opgericht, maar die
was niet specifiek Hervormd. Hier hielden vooraanstaande vrijzinnige
theologen lezingen, waarin gewaarschuwd werd tegen opdringende
rechtzinnigheid. Volgens een verslag in de Zwolsche Courant hield de
Zwolse predikant Van Loenen Martinet zijn hoorders voor, dat 37
"het de natuurlijke neiging is van geestverwanten en gelijkgezinden
om zich te verenigingen en de verbreiding te bevorderen van wat zij
voor goed en waar hielden. Maar dit houdt ook het gevaar in zich,
dat men onderdrukt wat goed en waar is bij de ander en men gaat
uit van eenzijdigheden. Er is een gebrek aan waardering tegenover
de ander te vinden en veel blijft onbenut wat met oordeel had kunnen
worden toegepast of nagevolgd."
En hier komen we dan ook aan het zwakke punt van de toenmalige
vrijzinnigheid: er was nog geen positieve vulling aanwezig welke in de
plaats kon komen van alles wat voor "onwaar" werd gehouden.
De grote massa "geloofde" het wel, maar had nog niet de neiging om
de kerk te verlaten. De vrijzinnige predikanten maakten het hen dan
ook niet moeilijk. Er werd weinig gevraagd en het lidmaatschap van de
Hervormde Kerk bood nog vele voordelen. (Om in aanmerking te komen
voor het weeshuis, moest je gedoopt zijn en de diakonie verstrekte
haar hulp alleen aan lidmaten).
Deze, in feite onkerkelijke, groep werd dan als "vrijzinnig" meegeteld.
In de discussies rondom een tweede en later een derde orthodoxe
predikant speelde dit telkens een rol. Maar de echte principieel vrijzinnigen,
die acte de presence gaven, waren tegenover de bewust orthodoxen
in de minderheid.
Eerst in 1907 werd de plaatselijke vereniging van Vrijzinnig Hervormden
opgericht om toch enigszins weerbaar te zijn tegen de wassende
stroom van de orthodoxie der kleine burgers. Maar dit initiatief leidde
nog tot niets. Eerst in 1924 kwam de vereniging definitief tot stand.
52
Een propagandaplaat
Het orthodox Christelijk jeugdwerk had vele pijlen op z'n boog:
zang, mandoline, gymnastiek, fluitspel, padvinderij, Sloïd (handenarbeid),
huisvlijt, maar bovenal het evangelie om Zwolle te
veroveren. Het wervende karakter van dit werk wordt in deze
plaat goed tot uiting gebracht. Men voelde zich in een strijd gewikkeld.

Een kerkelijke poging
7. Propagandaplaat plm. 1925.
In 1891 kwam van de synode een circulaire binnen waarin de
kerkeraden werden opgeroepen om in de moeilijke tijden (er was
toen een depressiegolf met veel armoede) de grote en maatschappelijke
noden te lenigen.
Eerst op 10 oktober 1893 vond de kerkeraad er tijd voor hierop
in te gaan. Men was van mening, dat de kerkeraad niet geroepen
was hier iets aan te doen. En al zou men wat doen, dan zou het
toch mislukken, gezien de grote verdeeldheid die ten aanzien van
deze vragen in de kerkeraad bestond.
Maar men zag toch wel degelijk in, dat de arbeidersbevolking
hoe langer hoe meer van de kerk vervreemdde en vooral dacht
men aan Assendorp, waar vele arbeiders woonden die bij de
spoorwegen werkten. Deze waren meestal "rood" en niet zo
volgzaam als de geboren Zwollenaar.
Waarom niet samen iets doen en een gebouw stichten waarin een
aangepaste verkondiging kon plaats vinden voor deze groep?
Vermoedelijk zullen de vrijzinnigen met lede ogen de ontwikkeling
sinds 1888 in de Kamperpoort hebben aangezien. Bovendien
kwam ds. Adriani met de verblijdende mededeling, dat een zeke-
53

e heer Van Naamen van Eemnes, de bewoner van
"Zandhove", een stuk grond in Assendorp ter beschikking wilde
stellen om iets te doen tegen het "rode gevaar" aldaar.
Algemene instemming en er werd een commissie benoemd. Deze
ging voortvarend te werk en meteen werd de doelstelling wijder:
"Stichting tot bevordering van de Godsdienstige belangen in de
buitenwijken".
In oktober 1893 gingen de heren aan het werk. In maart 1894
kwamen er vragen uit de kerkeraad: waar het resultaat bleef. In
april kwam het antwoord: Mr. Van Naamen zou een stichting in
het leven roepen. De kerkeraad ging hiermede akkoord, mits zij
de algehele zeggenschap kreeg in die stichting. In juli konden
zelfs de statuten ter goedkeuring worden opgezonden. Maar
reeds in oktober 1894 werd voorgesteld de stichting te liquideren
met als motief, dat de doelstelling zoveel verschil van mening
gaf tussen links en rechts dat het toch niets zou worden. Velen,
waaronder ook ds. Vermeer, betreurden dit en de stemmen
staakten. Maar op 10 januari 1895 besloot de kerkeraad met 16
tegen 7 stemmen om er mee op te houden. Men zou 50 jaar moeten
wachten aleer de kerk als kerk weer iets zou ondernemen. De
tijd was er nog niet rijp voor. De vrijzinnigen vreesden waarschijnlijk
door de orthodoxen te worden overvleugeld. Niet ten
onrechte, want in 1896 verrees "de Dageraad" als een orthodox
bolwerk in Assendorp.
Het kiescollege (1873 - 1882)
In 1867 was in kader van de democratisering van de kerk de mogelijkheid
ontstaan om de belijdende manslidmaten van 23 jaar en ouder
mee te laten beslissen. Dit ging voor die tijd erg ver, want er waren
geen inkomensgrenzen aan verbonden. Men mocht alleen niet ondersteund
zijn door de diakonie. Armen en vrouwen waren dus uitgesloten.
Gemeenten van meer dan 100 lidmaten moesten deze medezeggenschap
uitoefenen door middel van een kiescollege. De gemeente
mocht telkens kiezen: of de kerkeraad vulde zichzelf aan, of de keuze
van ambtsdragers en predikanten werd bepaald door een kiescollege.
De eerste verkiezingen vonden plaats in 1867 en dan weer 1871 en vervolgens
kon men om de 10 jaar de keuze maken.
Hier lag de kans voor de rechtzinnigheid om dit recht te veroveren. De
eerste keer mislukte het. 454 stemmen wilden het recht van verkiezing
aan de kerkeraad gunnen en 369 aan een kiescollege. De gezeten burgerij
wilde haar positie behouden en het was voldoende als hun vrienden
in de kerkeraad zelf hun opvolgers konden kiezen. Het rechtzinni-
54

Aan
de Kiesgerechtigde leden der Hed. Herv. gemeente.
Donderdag en Vrijdag wordt gij opgeroepen om voor
de volgende tien jaren te beslissen of de beroeping van
predikanten en de verkiezing van ouderlingen en diakenen
zal blijven opgedragen aan den EerReraad of geschieden
zal door een Kiescollege.
De Algemeene Kiesvereeniging van de N. H. K raadt
U dringend aan te stemmen: KEBEERAAD.
Zij raadt dit aan in het belang der geheele gemeente.
Tien jaren lang beerschte vrede in onze gemeente.
Komt een Kiescollege" dan ook telken jare de partij-
strijd met al zijn hartstocht en verbittering.
De meesten uwer herinueren zich dien strijd van vroeger.
Mannen Broeders, bewaart onze gemeente voor die
ellende!
De Kerkeraad heeft in de tien verloopen jaren eerlijk
de belangen van beide richtingen behartigd bij de
beroeping van predikanten. Zijn verleden waarborgt dat
hij aldus zal blijven handelen.
Een kiescollege wordt óf liberaal óf orthodox.
Een liberaal kiescollege zal — voortgekomen
uit den partijstrijd — niet [zoo gemakkelijk recht
laten wedervaren aan de belangen der ortho-
doxen. De geschiedenis van het kiescollege in onze
gemeente leert dit
8. Fragment van een oproep aan de kiesgerechtigden door het bestuur
van de kiesvereniging.
55

ge gedeelte kon alleen "inbreken" door middel van een kiescollege
waarin ze een meerderheid bezaten.
In 1871 werd een nieuwe poging gewaagd, ditmaal onder aanvoering
van Vermeer, die de eerste maal nog niet in Zwolle was.
We moeten ons voorstellen dat deze verkiezingen op dezelfde wijze
verliepen als de verkiezing voor gemeenteraden, Provinciale Staten en
Tweede Kamer. Er moesten kiezerslijsten gemaakt worden, er werden
kiesverenigingen gevormd voor de propaganda en kandidaten. De verkiezingen
zelf werden gehouden in een stemlokaal in de Grote Kerk.
Het bureau was enkele dagen geopend en men kon zijn briefje in een
bus deponeren. De kerkpolitieke richtingsstrijd deed hiermede zijn intrede
in de kerk.
Kon in 1867 nog met een zucht van verlichting in de notulen geschreven
worden: "Alles blijft dus bij 't oude", in 1871 ging dit niet meer
op, want de uitslag wees uit dat een krappe meerderheid (17 stemmen)
voor de vorming van een kiescollege was.
In het vuur van de strijd zijn blijkbaar fouten gemaakt en de tegenpartij
diende een bezwaarschrift in bij het classicaal bestuur. De kerkeraad
erkende (behalve ds. Vermeer) dat er fouten waren gemaakt en de
stemming dus van onwaarde was.
De telling was niet goed verricht, er was geen behoorlijk procesverbaal
opgemaakt, er waren 2 personen, die op één naam hun stem
hadden uitgebracht. Kortom, de onregelmatigheden waren zo duidelijk,
dat het classicaal bestuur op 29 november 1871 de stemming vernietigde.
Opnieuw moesten er nu verkiezingen worden uitgeschreven en omdat
men nu veel zorgvuldiger te werk ging, duurde dit enige tijd.
Maar op 2 december 1872 kon de commissie van stemopneming aan de
kerkeraad berichten, dat 1671 stemmen waren uitgebracht, waarvan
1662 geldig waren. Hiervan waren 851 voor een kiescollege en 811 tegen.
Het kiescollege kwam er dus. Voortaan zou de algemene kerkeraad,
aangevuld met 30 personen, gaan beslissen over een nieuwe
ambtsdragers en predikanten.
Overigens had het rechtzinnige gedeelte hierin niet de meerderheid, zoals
uit latere vermelding blijkt. Wel kwamen er nu anderen dan gezeten
burgers in de kerkeraad.
56

Niet iedereen was er mee ingenomen dat nu andere sociale lagen
in de kerkeraad hun woordje mee gingen spreken:
"Eerwaarde Heer en,
Het beginsel dat door stemming van gisteravond in onze gemeente
is aangenomen en waarbij is uitgemaakt met groote
meerderheid van stemmen, dat voortaan ook de landbouwende
stand in den kerkeraad zal worden vertegenwoordigd, is wat
grootere gemeenten, zooals de onze betreft, geheel in strijd met
mijn zienswijze. Het kan mijns inziens evenmin strekken om het
aanzien der gemeenten in de oogen van het publiek te verheffen
als ook den vriendschappelijken band, die de collegiën van den
kerkeraad omsluit, nauwer toe te halen.
Op grond van het medegedeelde en van hetgeen ik de Eer had
reeds mondeling met eenige leden te bespreken, verzoek ik mijn
ontslag als Diaken der Nederlands Hervormde Gemeente te
Zwolle met 1 januarij 1874.
Met hoogachting en heilbede heb ik de Eer te zijn, Eerwaarde
Heeren, Uw aftredend Medelid,
D.J.R. Jordens."
De heer Jordens woonde op het Van Nahuysplein en was directeur
van een verzekeringsmaatschappij. Zijn inkomen was
f 7.000,- (2 x dat van de burgemeester).
Behalve het standsgevoel sprak waarschijnlijk ook mee, dat de
boerenbevolking overwegend orthodox was. (Jordens behoorde
tot de middengroep). Overigens strekt het de heer Jordens tot
eer, dat hij er 10 jaar later anders over dacht. In 1884 kwam hij
terug als ouderling en had een grote inbreng in de vergaderingen.
Later ontmoetten we hem ook als secretaris en president
van de Kerkvoogdij. Dat heeft hij tot z'n dood in 1927 volgehouden.
Hij was toen 84 jaar.
We zitten nu volop in de richtingsstrijd, die tot ver na de 2e wereldoorlog
zou duren en mede gevoed werd door de landelijke verenigingen:
1862 de Confessionele Vereniging (rechterzijde)
1867 de Evangelische richting (middengroep)
1870 de Ned. Protestantenbond (linkerzijde)
1906 de Gereformeerde Bond (uiterst rechts)
1918 de Ethische Vereniging (links van het midden)
57

Het kiescollege in Zwolle verdween in 1882, toen er geen meerderheid
meer voor te vinden was. Het was ook niet meer nodig, want bij alle
partijen was de neiging om anderen ruimte te geven. Wel was er altijd
een streven om de eigen invloed zo groot mogelijk te houden, maar
zonder de tegenpartij geheel uit te rangeren.
Dit is in de loop der jaren een kenmerkend verschijnsel geweest in de
Zwolse Hervormde Gemeente, getuige een circulaire uit 1892 (opgesteld
door ds. van Wijk ter gelegenheid van een 1 O-jaarlijkse verkiezing)
en waaraan ook de titel van deze verhandeling is ontleend.
De invoering van de hoofdelijke omslag in 1883 (het systeem, waarbij
de kosten van de plaatselijke Hervormde Gemeente - in verhouding tot
ieders inkomen - over de leden werden omgeslagen).
De geschiedenis uit de eerste helft van de eeuw herhaalde zich, of liever
gezegd, zij continueerde zich: de kerkvoogdij had ook in de tweede
helft van de 19e eeuw te kampen met chronisch geldgebrek. En dat terwijl
de noodzakelijke restauratie van de Grote Kerk op het program
stond. Naast de toegezegde rijkssubsidie van ƒ 40.000,- zou de Hervormde
gemeente in de eerstvolgende jaren zelf ƒ 35.000,- moeten opbrengen.
Naast deze buitengewone uitgaven was er nog een heet hangijzer, nl.
de predikantstractementen. Al jaren was er een meerderheid van het
college van mening, dat deze te laag waren en moesten worden aangepast
aan de duurder wordende tijden. Nog bij de begroting van 1882
werd aangetekend, dat het college: 12
"nog geen vrijheid heeft kunnen vinden daartoe nu reeds een voorstel
te doen, daar verhoging onvermijdelijk gepaard moet gaan met
de invoering van den hoofdelijken omslag. Tot die invoering over
te gaan uitsluitend tot verbetering der predikantstractementen achten
kerkvoogden op dit oogenblik minder raadzaam. Naar hun mening
verdient het de voorkeur daarmede te wachten totdat eerlang,
gelijk de kerkvoogden zich vleijen, uitvoering zal worden gegeven
aan het plan tot restauratie der Groote Kerk. Deze toch zal in geen
geval zonder invoering van een hoofdelijken omslag tot stand kunnen
komen. Bij die gelegenheid zou dan tevens tot de gewenschte
verhooging der predikantstractementen kunnen worden overgegaan.
"
Bij het opstellen van de begroting voor 1883 was het dan zover. Voor
dat jaar werd voor de restauratie van kerk en orgel ruim ƒ 16.000,- uitgetrokken,
waartegenover als eerste termijn van de rijkssubsidie
ƒ 5.000,- werd opgenomen.
58

Gezien het standpunt dat een jaar tevoren was ingenomen, maakten de
opstellers van de begroting 1883 van de gelegenheid gebruik om de
post predikantstractementen met / 1.800,- (6 x ƒ 300,-) te verhogen,
waardoor het jaarlijks tractement van ƒ 1.900,- tot ƒ 2.200,- per predikant
kon worden verhoogd. Om de begroting sluitend te maken,
moest nu een bedrag van ƒ 4000,- uit de hoofdelijke omslag binnenkomen.
Maar het invoeren van de hoofdelijke omslag wekte, zoals te voorzien
was, verzet. Tegenstanders in het college betoogden, dat vele leden
voor hun lidmaatschap zouden bedanken, waardoor verschillende inkomsten
der gemeente, met name de plaatsgelden en de collecten, belangrijk
zouden verminderen. In plaats van de weg van de hoofdelijke
omslag in te slaan, pleitte één lid voor het sluiten van een tontinaire lening
(jaarlijkse verdeling van de verschuldige rente onder de nog levende
deelnemers; met de aflossing kon evenzo worden gehandeld óf
er kon overeengekomen worden dat er geen aflossing zou plaatsvinden.
Dergelijke leningen waren toen in de mode).
Voorstanders van een hoofdelijke omslag voerden aan dat: 10
"de bezwaren wel niet geheel van grond ontbloot zijn, maar zij van
niet zoveel gewicht worden geacht dat er naar andere middelen
moet worden omgezien!"
Zij waren van mening dat voor buitengewone uitgaven (zoals de
restauratiekosten) leningen konden worden afgesloten. Voor rente en
aflossing moesten dan gelden beschikbaar komen, waardoor - zolang
deze verplichtingen op de kerk voogdij rustten - een hoofdelijke omslag
geheven worden. Zij zagen deze heffing derhalve als een tijdelijke
zaak. Zoals gezegd werd voor de verhoging van de predikantstraktamenten
/ 1.800,- uitgetrokken.
Ondanks het feit, dat enige collegeleden betoogden, dat:
"de meerdere eischen en behoeften van den tegenwoordigen tijd eene
verhooging van die tractementen wenschelijk en noodzakelijk
maakten"
was voor deze verhoging geen meerderheid te vinden. De verhoging
van de post predikantstractementen werd met 12 tegen 11 stemmen
verworpen en weer teruggebracht tot het oude bedrag van ƒ 6.210,88.
En dit zou nog jaren zo blijven. Pas nè 1900 werden de tractementen
verhoogd. In de motivering bij het besluit kwam nog een ander aspect
naar voren, zoals uit het onderstaande blijkt. Er wordt nl. bij aangetekend
dat:
"de inkomsten zonder hoofdelij ken omslag geen verhooging gedo-
59

gen, maar dat bovendien er onder een groot deel der gemeenten ontevredenheid
bestaat over den onlangs benoemden predikant van
de moderne richtingen en geen tweede orthodoxe predikant, waardoor
het oogenblik thans minder goed gekozen is om tot een verhoging
van de tractementen over te gaan."
De richtingsstrijd kwam hier om de hoek kijken en hiervan werden de
predikanten de dupe. De kerkvoogdij betreurde het om financiële redenen,
dat er geen tweede orthodoxe predikant was beroepen.
De post hoofdelijke omslag werd echter op de begroting 1883 gehandhaafd
op ƒ 4.000,-.
(Later zou worden betwijfeld of men wel een besluit tot invoering van
de hoofdelijke omslag had genomen. In de gecombineerde vergadering
van kerkvoogden en notabelen d.d. 20 augustus 1883 werd dit dan
voor de zekerheid alsnog formeel besloten).
De heffing bedroeg 1/4% van het inkomen; het totaal van het kohier
voor 1883 bedroeg/5.401,-. Uit de rekening over 1883 bleek, dat hiervan/
4.646,- ontvangen was, terwijl in 1884 nog ƒ 136,- binnenkwam.
In totaal derhalve ƒ 4.782,-
60
Hadden er nu geen andere wegen om aan geld te komen, kunnen
worden bewandeld? Een aantal leden meende van wel. In de vergadering
van 2 december 1882 stelden zij voor om de avondmaalsbekers
van de Bethlehemse kerk te verkopen.
Andere leden vroegen zich af of de kerkvoogdij wel de bevoegdheid
had om de bekers van de hand te doen, mede ook uit het
oogpunt van pieteit. Bovendien meenden zij - zou het geld in
mindering op de lasten in eerstvolgende jaren worden gebracht,
zodat de kerkvoogdij er daarna weinig of geen genot meer van
zou hebben. Weer andere leden stelden, dat de bekers een grote
waarde hadden en voor een gemeente met geringe inkomsten deze
waarde best produktief mocht worden gemaakt.
Inmiddels had de reflectant zijn eerste bod van f 4.000, - verdubbeld.
Het college wist nog niet wat te doen. Er zaten kennelijk
wel aantrekkelijke kanten aan deze zaak. Alleen f 8.000,- vond
men te weinig. Aan reflectant werd medegedeeld, dat hij maar
eens een bod van f 20.000,- moest uitbrengen. Dit zou dan de
basis kunnen zijn om te onderhandelen.

Gelukkig voor het nageslacht werd tevens besloten om de minister
van Binnenlandse Zaken (onder wie de kerk als "staatskerk"
viel) te raadplegen. De reactie zullen de heren kerkvoogden
wel niet hebben verwacht. De minister antwoordde:
"dat wordt betreurd dat kerkvoogden zoo weinig aan hunne
kleinodien zijn gehecht dat het eenige middel om den verkoop te
voorkomen is dat het Rijk de bekers koopt. "
Bij verkoop aan de reflectant zouden de bekers ongetwijfeld
naar het buitenland gaan, waardoor ze voor het vaderland verloren
gingen. Maar er zat nog een addertje onder het gras. De minister
liet doorschemeren, dat bij verkoop de kerkvoogdij over
een grote som gelds zou beschikken. En het Rijk had nu juist
rijkssubsidie voor de restauratiekosten van de Grote Kerk gegeven,
omdat de kerkvoogden geen geld hadden. Als nu de financiële
toestand in gunstige zin zou wijzigen, zou dit gevolgen hebben
voor het te verlenen subsidie in de restauratiekosten van de
Grote Kerk. M.a. w. de opbrengst zou worden gekort op het subsidie.
Daar dit uiteraard niet de bedoeling van de kerkvoogden
was, gingen de heren noodgedwongen door de knieën en met 16
tegen 2 stemmen werd van de verkoop afgezien (zij het onder
protest van sommigen, dat de regering zich mengde in - wat wij
nu zouden noemen - de interne aangelegenheden van de Hervormde
Gemeente).
Als enige manier om een sluitende begroting te verkrijgen bleef de heffing
van de hoofdelijke omslag over. Hetgeen dus vanaf 1883 plaats
vond.
Reacties uit de gemeente
Wat waren nu de reacties van de "ledematen" op de hoofdelijke omslag?
Er kwamen wat bezwaren binnen, o.a. dat het inkomen te hoog
was geschat, waarom men om vermindering vroeg. Soms werd het bezwaar
gestaafd met de aanslag van de belastingdienst. Ook werd betoogd,
dat men geen lidmaat was. Eén der weigeraars deelde door middel
van een ingezonden stuk in de krant mede, dat hij zijn lidmaatschap
van de kerk opzegde. Toen hij dit later aanvoerde, stelde de
kerkvoogdij zich - terecht - op het standpunt, dat opzegging niet via de
krant maar door rechtstreekse kennisgeving aan het college moest
plaats vinden. De betrokkene sloeg nu naar het andere uiterste door en
zegde door middel van een deurwaarder-exploit op. Enkele andere vermogende
lieden volgden dit voorbeeld.
61

"Heren Kerkvoogden" waren echter zeer streng. Om kwijtschelding te
verkrijgen moest men deugdelijke gronden aanvoeren. Meermalen
werd een verzoek tot ontheffing geweigerd. Hoewel de toenmalige reglementen
het heffen van hoofdelijke omslag toelieten, wilde het College
van Kerkvoogden zekerheid, dat dit ook in rechte kon worden afgedwongen.
Tegen één der weigeraars werd een proces aangespannen,
dat door het College werd gewonnen. Was men lid van de Hervormde
Kerk, dan moest er volgens de rechter ook worden betaald.
Bij enige latere processen ging het dan ook meer over de vraag: wanneer
is men nu lidmaat en wanneer niet? Hoewel er enige merkwaardige
uitspraken zijn gedaan, laat het bestek van deze verhandeling niet
toe hierop in te gaan.
Gesteund door de uitspraken van de rechter gingen kerkvoogden de
weigeraars harder aanpakken en zonodig werd tot gerechtelijke invordering
overgegaan. Dat dit resultaat had, blijkt uit de jaarrekening
van 1886 en 1887.
Bij de jaarrekeningvan 1887 merken kerkvoogden dan ook op:
"de maatregel om van de belastingschuldigen, die per 1 augustus
niet betaald hebben, de gelden te doen invorderen, heeft gunstig gewerkt.
"
Na 1887 gaat het bergafwaarts met de financiën. Beginnende bij de zitplaatsgelden,
maar na 1890 ook met de hoofdelijke omslag. Kerkvoogden
zelf schreven de daling van de zitplaatsen huur in 1888 toe
aan de vacante zesde predikantsplaats, maar nadat deze plaats weer
was bezet, bleef de daling doorgaan. De totale opbrengst aan
"levend" geld werd steeds minder en daalde van ruim / 11.100,- in
1887 tot nog geen / 9.300 in 1894.
De doleantie zal op die daling niet van grote invloed zijn geweest, hoewel
de aanhangers - gezien hun kleine inkomens - veel voor de kerk
over hadden. Veel meer zal een rol hebben gespeeld, dat het orthodoxe
deel van de gemeente veel geld stak in de opbouw van het rechtzinnig
verenigingsleven en dat ook bewust buiten de kerk voogdij om deed.
Ook hier waren de inkomens gering, maar de offervaardigheid was
groot en geld kan nu eenmaal maar één keer besteed worden. Dat enige
vermogende lieden waren overleden of waren vetrokken, deed ook
zijn invloed op de financiën gelden. De goedkoopste zitplaats in de
Grote Kerk kostte toen / 150,- per jaar! Dit was alleen voor deze klasse
betaalbaar.
Het beroepen van een tweede orthodoxe predikant met de strijd om de
derde
In 1881 was de hoogbejaarde ds. Vroom overleden (er was toen nog
62

geen verplicht emeritaat voor predikanten!) De kerk voogdij was niet
overtuigd dat deze vacature weer vervuld moest worden. Het werd
steeds moeilijker de eindjes aan elkaar te knopen en een hoofdelijke
omslag invoeren zou op den duur wel noodzakelijk zijn. Ze dachten er
daarom aan de zesde predikantsplaats op te heffen. Nu stond de kerkeraad,
zowel links als rechts, op zijn achterste benen en allerlei argumenten
werden aangevoerd om de kerkvoogdij te overtuigen dat een
zesde predikant echt niet gemist kon worden.
In juni 1881 schreven de heren terug, dat ze niet overtuigd waren van
de argumenten.
Het aantal orthodoxe catechisanten was wel toegenomen, maar daarvoor
kon ook een godsdienstonderwijzer ingehuurd worden. Dat was
veel goedkoper. Verder begrepen ze, dat er geen tweede orthodoxe
predikant beroepen zou worden en dat maakte de invoering van de
hoofdelijke omslag er ook al niet gemakkelijker op (want van die
groep moest men het nu juist hebben). Maar afgezien hiervan, de vijf
predikanten konden het huns inziens gemakkelijk af. Ze vestigden nog
de aandacht erop, dat de heren predikanten al lang pleitten voor een
verhoging van het tractement en ook de Grote Kerk moest nodig gerestaureerd
worden. Het slot was echter heel verrassend:
"ofschoon de gronden des kerkeraads niet delende, zij niettemin
van mening waren, dat de kerkeraad schier eenstemmig op de vervulling
van de vacature aandringt, Kerkvoogden en notabelen zich
naar die eenparige wensch behoorden te voegen en derhalve in dien
geest adviseren."
De vacature werd dus weer vervuld, maar zoals de heren kerkvoogden
al verwachtten (en betreurden om financiële redenen) werd het de tamelijk
linkse ds. I. van den Bergh.
Toen echter in 1884 de man van het midden, ds. Brouwer, ziek en moe
vertrok, begreep de kerkeraad wel, dat een tweede orthodoxe predikant
niet tegen te houden was.
Het ging echter weer op zijn Zwols. Het moest niet te extreem worden.
Toen verscheidene lidmaten in november 1884 een brief schreven,
waarin ze een "gerifformeerde leeraar" vroegen, die oproept om de
"gerifformeerde belijdenis waar onze vaderen goed en bloed voor hebben
veil gehad" te handhaven, werd hierop negatief gereageerd.
Een brief echter van 48 lidmaten, die de kerkeraad verzochten om een
gematigd orthodox predikant tot hulp van onze zeer gewaardeerde leraar
ds. Vermeer, werd welwillend ontvangen. De schrijvers voegden
er nog aan toe dat een predikant van de z.g. Groninger richting (zoals
ds. Brouwer was) de kerkgangers noch van rechts noch van links vermag
te trekken en dat al vele kerkgangers gesignaleerd zijn bij andere
63

kerkgenootschappen, die wel bieden wat bij de Hervormde Kerk niet
in voldoende mate aanwezig is. Ze noemden ook al een naam nl. ds.
Welter uit Heemstede, de latere hofprediker. Hij was het die met 13 tegen
8 stemmen op 22 december 1884 naar Zwolle werd beroepen (na
enkele bedankjes van andere kandidaten).
"Wanneer wij in onze kring een nieuwe broeder ontvangen, dan
plegen wij te roemen op onze zelfstandigheid en onderlinge
waardering. In ons midden worden alle richtingen vertegenwoordigd.
Toch schijnt het dat zelfstandig zijn, een eigen richting
te hebben en daarvoor te ijveren, zich moeilijk paart aan
onderlinge waardering. Toch hopen wij dat gij broeder Welter
ons die taak wilt helpen verlichten. Ja, wij vragen u, help ons,
licht ons voor met uw adviezen om dit ideaal te bereiken: dat
zelfstandigheid, dat op prijs stellen op eigen innerlijk leven gepaard
mogen gaan met onderlinge waardering."
(welkomstwoord van ds. J. Vermeer als praeses van de kerkeraad
tot ds. Welter op 2 juni 1885).
9. Het huis van ds. J. Vermeer, Koestraat S.
64

Het welkomstwoord van ds. Vermeer geeft iets weer van de sfeer in de
Zwolse Hervormde Gemeente. De hooggestemde woorden in de circulaire
van ds. Van Wijk zijn wel waarheidsgetrouw, maar zeggen het
wellicht iets te mooi. Er was een zekere verdraagzaamheid en er was de
neiging om de andere partij in haar belangen tegemoet te komen, maar
dit ging niet altijd zonder wrijvingen en bittere woorden. Ieder wilde
toch wel zijn eindje vasthouden en men voelde zich direct bedreigd.
Maar tot een felle strijd wilde men het nooit laten komen. Toen de orthodoxie
duidelijk aan invloed ging winnen, werd elke gelegenheid benut
om tot een derde predikantsplaats te komen. In 1893 was er weer
zo'n mogelijkheid door het overlijden van ds. Van Loon.
In september 1894 schreef dr. J. H. Gunning, die van 1888-1898 conrector
van het gymnasium was, een uitvoerig rapport over deze zaak,
in verband met de poging van de rechterzijde om tot een derde predikant
te komen. Een reactie hierop kwam van een oud-ouderling (wiens
ondertekening onleesbaar is). Dan was er nog een brief van een vrijzinnig
gemeentelid en een discussie in de kerkeraad. Alles tezamen een
goede gelegenheid om allerlei argumenten te beluisteren, die in de loop
van de jaren telkens weer herhaald werden. De kerkeraad was in 1894
overwegend vrijzinnig (18 tegen 6), maar de belangstelling vanuit de
gemeente was omgekeerd evenredig. De drie vrijzinnige predikanten
hadden samen 830 catechisanten en de rechtzinnigen 1850 (2 predikanten
en een godsdienstonderwijzer). Niet ten onrechte stelde Gunning
dat in Zwolle een overwegend rechtzinnige gemeente bestuurd werd
door een vrijzinnige kerkeraad.
"Dat is geen argument", wierp de voormalige ouderling tegen. "In de
eerste plaats geeft de godsdienstonderwijzer onderwijs aan de armen
(en die moeten wel komen) en de orthodoxe predikanten maken het de
leerlingen veel te gemakkelijk. Ieder wil tenslotte lidmaat worden,
maar bij de vrijzinnigen moet je nadenken en dat willen de meesten
niet."
En dat het grootste gedeelte van de gemeente rechtzinnig zou zijn,
werd ook aangevochten. De meeste mensen wisten daar niet eens zoveel
vanaf. Alleen de neuzen tellen in de kerkdiensten gaf geen goed
beeld.
Gunning ging in zijn rapport verder met aan te tonen dat rechtzinnigen
in Zwolle ongevaarlijk zijn. "Ze hebben nog nooit een poging ondernomen
om de 'macht' te veroveren, terwijl dit door een kiescollege
toch wel mogelijk geweest zou zijn. Soms bedanken nieuw benoemde
rechtzinnige ouderlingen voor de eer en moest er uiteindelijk toch een
vrijzinnige benoemd worden."
"Maar", riep de tegenstem uit, "hier heb je het bewijs: de rechtzinnigen
hebben nu eenmaal geen meerderheid in Zwolle en de orthodoxen
zijn lang niet zo ongevaarlijk als de heer Gunning denkt. Hij beweert
65

Vrijz. plaats 1
H.S.J. Hugenholz
T. Poortman
A.F. Kamp
A.H. Scholte
P. Jonges
Vrijz. plaats 3
L. Vroom
I. van den Berg
S.K. Bakker
G.H. de Haas
Evang. plaats
H. Brouwer
(verv. door een rechtz.)
N. Jolles
F.J. Krop
A. de Jonge
L.J. van der Kam
•) naar rechtz. verschoven
*•) De in deze plaats
beroepen predikant
H. Miskotte distancieerde
zich bij zijn intrede
van deze groep en kan
verder onder de rechtz.
predikanten gerekend
worden.
Verschuivingen in de predikantenbezetting
vanaf de 2de helft der negentiende eeuw
t/m de eerste helft der twintigste eeuw.
1853 - 1855
1855 - 1891
1892 - 1910
1911 - 1939
1940 - 1948
1839- 1881
1881 - 1908
1908 - 1918
1919 - 1943
(middenpartij)
1863 - 1884
1895 - 1902
1903 - 1912 •)
1912 - 1940
1940 - 1946 ••)
Vrijz. plaats 2
J. v. Loenen-Martinet
A.W. v. Wijk
K.F. Proost
J.F. Kruit
(verv. door een rechtz.)
Vrijz. plaats 4
G.L. van Loon
(verv. door een Evang.)
Rechtz. plaats 1
J.J. van Rijn
H.C. Bervoets
J. Vermeer
H. Visser
N.N.W. Smit
P.H.T. Stevens
Rechtz. plaats 2
W.L. Welter
A.F. Adriani
A. de Haan
A.D. van Noppen
Rechtz. plaats 3
J.A. Groenewegen
1871 - 1886
1886- 1916
1917 - 1930
1930 - 1940
1854 - 1893
1858 - 1863
1865 - 1867
1868 - 1904
1905 - 1936
1936 - 1940
1941 - 1946
1885 - 1888
1888 - 1894
1894 - 1926
1926 - 1952
1940 - 1945
nu wel dat ze moeten boeten voor wat in andere plaatsen door de
rechtzinnigheid is veroorzaakt als ze aan de macht kwamen, maar pas
op! Als ze eenmaal de meerderheid hebben, kun je ook hier van alles
verwachten en kunnen we als tolerante vrijzinnigen wel inpakken. Het
is eerder te laat dan men denkt!"
Dan kwam er een brief binnen van een vrijzinnig gemeen telid:
66

"Het is te wenschen dat uw keus valt in een goede orthodoxe predikant.
In tegenovergestelde rigting is er genoeg, dat ziet u in het
kerkgaan bij dr. van de Bergh en dr. Kamp. Veelal lege stoelen en
banken. Dat brengt niets in de zak. Die lui van die rigting zijn niet
voor de kerkgetrouwheid. Vandaar de scheuring van dolerenden.
Er is hier behoefte aan een streng orthodoxe predikant. De tijdgeest
wijst u de weg vanzelfs als gij 2 kerkbeurten bijwoont van tegenovergestelde
rigting, dan twijfel ik niet of gij zult mij gelijk geven.
En dan blijft onze protestantse gemeente meer bij elkaar, daar nu
de dolerende veel personen trekt. Dan zou die gemeente een soort
van strop krijgen. Schoon ik mij gaarne in en aan die liberale beginselen
schaar en daar ook niet van afwijk, moet ik toch zeggen dat
hier een keus gedaan moet worden in bovengenoemde rigting."
Een lid der gemeente
Deze man redeneerde zoals de kerkvoogden: "Als er behoefte aan is,
beroep dan een derde orthodox predikant. Het is goed voor de financiën
en het doet afbreuk aan de "dolerenden" (waarmee we in de volgende
paragraaf kennis zullen maken).
En nu de kerkeraad. Ook daar was de discussie lang niet mals. Vooral
ds. Van den Bergh en ds. De Haan zaten elkaar hier geducht in de haren.
Het was wel duidelijk dat de heren de strijd niet via een kiescollege
wilden spelen. Beiden zagen in, dat de hartstochten dan te hoog
zouden oplopen. Van den Bergh gaf toe, dat de vrijzinnigen geen mankracht
meer behoefden, gezien de opkomst bij kerkdiensten en catechisaties.
Maar een orthodoxe collega wilden ze niet, want dat zou de
rechtse vleugel maar versterken en dan was het uiteindelijk met de vrijheid
gedaan. De vrijzinnige vleugel zag zichzelf duidelijk als hoedster
van de tolerantie. De enige oplossing was dus een man van het midden:
een z.g. evangelisch predikant. Het aantal mensen dat zich tot die
groep rekende, was weliswaar niet groot, maar alles was beter dan een
echte rechtse en wie weet namen vele rechtzinnigen nog wel genoegen
met dit compromis. Op die titel werd ds. N. Jolles beroepen en in 1895
deed hij zijn intrede.
En hiermede was het beeld van de Zwolse Hervormde Gemeente bepaald
tot het midden van de 20e eeuw, ook nadat in 1940 een rechtse
meerderheid in de kerkeraad ontstond.
Drie stromingen die elkaar maar nauwelijks vertrouwden, maar toch
niet de neiging hadden de verschillen op het scherp van de snede uit te
vechten, doch hun eigen gang gingen. Bij de orthodoxie ontbrak het
begrip voor de moeilijke strijd van de z.g. modernen, die vaak vergeefs
trachtten hun geloof in overeenstemming met de wetenschap te
houden en als resultaat alleen maar een afbrokkeling van hun aanhang
67

zagen. De rechtzinnigheid leefde in voordurende angst, dat een kritische
bijbelbenadering hun geloof zou aantasten. Een echt gesprek
hierover was nog niet mogelijk, laat staan het samen zoeken naar een
antwoord. Het beeld dat prof. Kramer later schilderde van de z.g.
"Hotel-kerk" (een gemeenschappelijk onderdak, maar ieder zijn eigen
kamer) ging voor de Zwolse gemeente volledig op. Toch was deze
situatie oneindig beter dan de bittere strijd die elders vaak is gevoerd.
In zijn eerder aangehaald rapport schreef Gunning, dat de vrees van
de modernen voor een orthodoxe overheersing hersenschimmig is. Alleen
het uitsterven der modernen kan de Zwolse orthodoxie aan een
meerderheid helpen. En zo is het ook 80 jaar later gebeurd, zij het dat
die orthodoxen toen ook zelf geëmancipeerd waren en dat was in 1894
nog lang niet het geval.
Van het in leven houden van de Evangelische stroming (met een vrij
geringe aanhang) hoefde overigens de kerkeraad geen spijt te hebben.
Ds. Jolles deed veel aan sociaal werk; een lijn die op een onnavolgbare
wijze door zijn opvolger De Jonge is doorgetrokken. En dat bepaalde
ook mede het gezicht van de Hervormde Gemeente van Zwolle.
De doleantie in Zwolle (een revolutionaire beweging)
Hoe geheel anders verliepen de zaken vergeleken met de afscheiding
van 1834. Het verschil was zo groot, dat ze tot op heden nog drie verschillende
kerken nalaat. Zoals bij vele revolutionaire bewegingen was
't ook in het westen en met name in Amsterdam, dat het vuur ontstoken
werd en wel in 1886 door de beroemde Abraham Kuyper, een geniaal
en veelzijdig man, ook wel genoemd "de klokkenist der kleine luiden"
(J. Romein).
In 1887 begon de beweging in Zwolle en het verloop alhier levert genoeg
informatie op om de achtergrond te schetsen.
Op 1 april 1887 schreven drie Hervormde gemeenteleden aan de kerkeraad
een brief. Het waren F.J. de Vries, een beurtschipper aan de Binnenkant,
J.W. Bomhof, een slager-kruidenier in de Molenstraat en H.
Tulp, eigenaar van een kleine drukkerij aan de Blijmarkt 13 .
Zij schreven uit naam van vele anderen en stelden vast dat het gezag
van de synode de eigenlijke verkondiging van het evangelie in de weg
stond. Lang hebben ze dit lijdelijk aangezien, maar ze zijn overtuigd
dat het synodale juk moet worden afgeworpen. Ze verzoeken de kerkeraad
dan ook om dit ter hand te nemen en zich te houden aan de z.g.
Dordtse Kerkordening (de organisatiestructuur, die van 1619 tot 1816
ten dele in de kerk geldig was geweest) en zich verder te houden aan de
Gereformeerde Kerkleer, zoals die ook in 1619 was vastgesteld in de
z.g. drie formulieren van enigheid (t.w. de Nederlandse geloofsbelijdenis,
de Heidelbergse Catechismus en de Leerregels tegen de Re-
68

monstranten).
Als de kerkeraad dit naliet, voelden ze zich geroepen om krachtens
"het ambt der gelovigen" de zaak zelf ter hand te nemen. Of de kerkeraad
maar voor 15 april wilde antwoorden. Gezien het korte tijdsbestek
konden zij vermoedelijk het antwoord van de overwegend vrijzinnige
kerkeraad wel indenken. In zijn boek "Geschiedenis van
Zwolle" (deel 2) schrijft Thom. de Vries, dat men zijn hoop gevestigd
had op ds. Vermeer. Hiervoor zijn geen aanwijzingen in de officiële
stukken te vinden, maar denkbaar was het wel. Vermeer had grote
aanhang en gezag en vermoedelijk zal er wel een beroep op hem zijn
gedaan. In het herdenkingsboekje dat bij zijn dood werd uitgegeven,
werd ook aangehaald dat deze jaren erg moeilijk voor hem waren .
De bijzondere kerkeraad (predikanten en ouderlingen) van de Herv.
Gemeente besloot in zijn vergadering van 6 april eenparig, dat de brief
voor kennisgeving werd aangenomen, Hierbij waren dus ook Vermeer
en Welter en hun vier rechtzinnige ouderlingen. Dit antwoord werd
aan de heer De Vries verzonden.
Op 26 mei schreven de drie heren weer terug, dat het hun smartte dat
de kerkeraad zo tegen Gods ordinantién inging. Ze konden dan ook
niet langer deze kerkeraad als wettig erkennen. De Dordtse kerkorde
van 1619 was nooit met instemming der gemeenten afgeschaft en die
kerkorde steunde toch op Gods woord. Bovendien vonden ze dat verschillende
predikanten de hoofdwaarheden van het Christendom ontkenden
en dat de kerk hier geen maatregelen tegen nam. Ze waren nu
verplicht zelf handelend op te treden, nu de kerkeraad in gebreke
bleef. Deze brief werd op 13 juni behandeld. Ds. Poortman stelde nog
voor om een broederlijk gesprek aan te gaan en de mannen te waarschuwen,
maar dit werd verworpen. De brief bleef onbeantwoord.
De actie
Ondertussen lieten de actievoerders er geen gras over groeien. Nog in
mei werd een oproep gedaan aan de volwassen leden van de Herv. gemeente
om een brief te tekenen. In deze brief erkende men schuld, dat
men zo lang de zaken had aangezien, maar dat ze nu genoeg hadden
van het synodale juk en bereid waren mede te werken om de kerk nogmaals
te reformeren.
Hier kwamen 41 reacties op, getekend door 67 personen. Deze mensen
vergaderden en deden alsof ze de wettige vertegenwoording waren van
de gemeente en... kozen een nieuwe kerkeraad. Hun eerste daad was
twee brieven te schrijven. Eén aan de burgemeester en één aan de Koning.
Ze gaven kennis dat ze het synodale juk hadden afgegooid en dat
ze nu de wettige kerkeraad waren van de Nederduits Hervormde Gemeente.
Verder verwachtte men dat de "afgezette kerkeraad" nu maar
69

de zaak zou overgeven: boeken, gelden, gebouwen etc.
Daar was natuurlijk geen sprake van. Deze zaak stond niet alleen,
maar werd zo overal in het land gespeeld en ook deze Zwolse affaire
was van buitenaf "geregisseerd".
Men deed alsof men de oorspronkelijke kerk was: hetzelfde kerkzegel
werd gebruikt, z.g. "duplicaat boeken" werden aangelegd, maar
noodgedwongen moest men elders kerken ("Odeon"was het eerste onderdak).
Achter hun naam voegden ze "dolerend" toe, omdat ze
treurden over het feit, dat de goederen in handen van de Hervormden
bleven. Hoe langzaam kerkelijke molens ook maalden bij deze revolutie
werd direct alert gereageerd. De synode had al laten weten dat de
opstandigen onmiddelijk vervallen moesten worden verklaard van hun
lidmaatschap van de Herv. Kerk. En reeds begin juni werd door de synode
aan de kerkeraad bericht, dat onderleiding van de heer K. Fernhout
uit Zwartsluis op 3 juni 1887 in Zwolle een kerkeraad was geinstitueerd,
die zich als de wettige beschouwde. Zij die hieraan meewerkten,
moesten onmiddellijk worden geroyeerd. Weer was het ds. Poortman
die zich afvroeg of de kerkeraad nu handelend moest optreden.
De predikanten v.d. Bergh en Welter zeiden: "wij moeten, hoe ongaarne
ook."
70
"Aan den Kerkenraad der Nederl. Ger. Kerk (dolerende) te
Zwolle.
De ondergeteekende, die ongeveinsdelijk bekent, dat de leer die
in het Oude en het Nieuwe Testament en in de artikelen des
Christelijken geloofs begrepen is en in de Christelijke kerk alhier
geleerd wordt, de waarachtige en volkomene leer der zaligheid
is, brengt ter kentnisse van den Kerkenraad, die door Godsgenade
de Reformatie der Ned. Herv. Gemeente terhand nam, dat
hij zich in de reformatie der Kerk van harte verheugt, en met den
Kerkenraad begeert zich wederom onder het juk Christi onzes
Heeren te begeeven; dat hij daarom niet geacht wil worden zich
van de gemeente onzes Heeren waartoe hij behoort, af te scheiden,
en mitsdien den Kerkenraad verzoekt ook zijnen naam te
willen opnemen in het duplicaat-lidmatenboek der Nederduitsche
Gereformeerde Kerk (thans dolerende) ".
(moest getekend worden door allen die tot het
H. A vondmaal werden toegelaten en alle
meerderjarigen die nog geen toegang tot het
H. Avondmaal hadden verkregen.)

Wie waren de revolutionairen?
De volgende beroepen komen op de lijst van lidmaten voor 38 :
kleermaker winkelier
arbeider timmerman
wagenmaker klerk
schoenmaker aanspreker
bakker koopman
letterzetter horlogemaker
meubelmaker behanger
landbouwer dienstbode
slager ladingmeester
In de kerkeraad waren een boekdrukker, slager, timmerman/
aannemer, timmermansknecht, smid en een beurtschipper.
Ze woonden overwegend in Assendorp en verdienden van f 800,
tot ƒ 1.200,- per jaar, sommigen van f 600,- tot ƒ 800,-.
Ze behoorden dus tot de geschoolde arbeiders en de kleine middenstand.
Op de achtergrond echter stond de vermogende heer
L.C. Cnopius uit Ittersum, die er voor zorgde dat binnen twee
jaar een eigen predikant en een kerkgebouw ter beschikking
stonden. Ook de beurtschipper F. J. de Vries beschikte over enig
kapitaal.
De balans
We kunnen het wel en wee van de nieuwe groep binnen het kader van
deze beschrijving niet volgen. In 1892 verenigde de nieuw ontstane
kerk zich met een deel van de afgescheidenen van 1835.
Na de gebruikelijke aanloopmoeilijkheden beleefden ze tot 1944 een
bloeiperiode. Opvallend is, dat het totaal der groepen die de Herv.
Kerk in de 19e eeuw verlieten, in Zwolle achterbleef bij het landelijk
gemiddelde van 9,1%. In 1896 telden de afgescheidenen nl. samen
4,5% van de Zwolse bevolking, maar in 1939 was dit 12%, hetgeen
veel hoger was dan het landelijk gemiddelde van 9,7%. Vermoedelijk
is dit niet alleen door werfkracht gekomen (hoewel er verschillende
briefjes melding maakten van een overgang), maar ook door import
en een veel hoger geboortecijfer.
In deze kringen was, in tegenstelling tot de Hervormden en onkerkelijken,
het grote gezin "in". Hoewel dus in 1887 de aderlating kwantitatief
niet groot was, betekende het toch voor de Hervormde Kerk een
groot verlies, omdat het hier mensen betrof, die én geestelijk én financieel
veel voor de kerk over hadden.
71

Hoe moeten we honderd jaar later de revolte van 1887 waarderen? Objectief
gezien hadden de voormannen van de doleantie juridisch geen
been om op te staan, zoals ook uit de vele rechterlijke uitspraken
bleek. De Hervormde Kerk is organisatorisch één geheel (landelijk
"kerk" en plaatselijk "gemeente"). Een plaatselijke gemeente kan
zich niet onttrekken aan de kerk, ongeacht hoeveel leden dit zouden
willen. Zoals bij de splitsing van 1835 is opgemerkt, was de organisatie
van 1816 niet ideaal, maar wel juridisch wettig. Bovendien is het toch
een vreemde gedachte, dat in een gemeente van 17000 zielen, 70 mensen
zomaar de macht konden overnemen en daarbij alle bezittingen
konden opeisen. Maar daarmee doen we geen recht aan de opstandige
groep, hoe klein ze ook was. Ze wilden de kerk niet verlaten, maar reformeren.
De volgende overwegingen moeten daarbij in acht genomen worden.
/ De moderne wetenschap ging in de tweede helft van de 19e eeuw
met sprongen vooruit. Hierbij kwam het tot een grote botsing met
het traditionele geloof van vele eeuwen. Eenzelfde effect had zich
ook al in 1600 voorgedaan toen Galilei beweerde, dat de aarde om
de zon draaide.
Het geruchtmakende boek van Strauss is al genoemd met de hierop
volgende kritisch-historische herwaardering van de Bijbel. Charles
Darwin legde de grondslag voor de evolutie-theorie, waar sommige
Christenen in onze dagen nog moeite mee hebben. Later volgde
Freud nog eens (1900) met zijn onderzoekingenin het zieleleven van
de mens en hij wilde niets weten van iets boven of na dit leven.
De filosoof Feuerbach had in 1841 al laten weten, dat Godsdienst
een projectie is.
Een soort wensdroom van de mens.
2 Wie namen deze theorieën gretig op? Het was de "verlichte" burgerij,
die door meer tijd en ontwikkeling deze zaken kon bestuderen,
aangemoedigd door vele predikanten, die de nieuwe inzichten
niet onder de kerkbanken staken. Maar eigenlijk wist men zich met
deze dingen geen raad. Verschillende predikanten verlieten dan ook
hun ambt. Men zag wel duidelijk wat men niet moest geloven, maar
wat er voor in de plaats kwam reikte niet veel verder dan een burgelijk
moralisme. Duidelijk komt dit naar voren bij een klacht dat een
kind gedoopt zou zijn, dat voor het huwelijk was geboren. De kerkeraad
vond, dat in zo'n geval de moeder eerst schuld moest belijden,
omdat beschaafde kringen een voorechtelijke geboorte ook afwijzen.
Een verwijzing naar Bijbelse normen, wat "rechts" graag
deed, roept al vraagtekens op, maar als een kerk als norm de "beschaafde
kringen" gaat gebruiken, is ze wel heel ver van haar basis.
72

Oude geloofswaarden en formuleringen werden terzijde gesteld. Er
werd gedoopt in naam van "geloof, hoop en liefde", of Jezus werd
voorgesteld als een gewoon mens, wiens goede voorbeeld men diende
te volgen. Zo werd er een bezwaarschrift ingediend tegen ds.
Van der Kamp, die in een preek de hemelvaart van Jezus geloochend
zou hebben. De schrijver wilde hem niet meer erkennen
als herder en leraar.
De synode trad hier niet tegenop. Dat kon ze ook niet, want de moderne
predikanten hadden hierin de meerderheid. Men liet de zaak
dus maar lopen of men gaf zo ruim mogelijke interpretatie aan oude
regels. In 1859 werd de verplichte namiddagprediking over de
catechismus afgeschaft. Toen hier klachten over kwamen, antwoordde
het synodaal bestuur lakoniek, dat de afschaffing geen
verbod inhield. Als men er behoefte aan gevoelde, dan mocht er gerust
's middags uit de catechismus gepreekt worden.
De onderste sociale laag maakte zich hier niet druk over. Deze
groep kwam wel niet meer in de kerk, maar bedanken deden ze ook
niet. Maar wie kwamen wel in verzet? Dat waren kleine burgermensen
met een vrij geringe ontwikkeling,-maar met potentiële mogelijkheden
(ze vormden de komende middenklasse). Ze rebelleerden
tegen de grote heren, die hun het geloof ontnamen zonder er iets tegenover
te kunnen stellen. Ze voelden zich erfgenamen van de oude
Vaderlandse kerk. De waarheden, waarvoor hun voorouders
gestreden hadden, werden achteloos terzijde gesteld.
De massa konden ze wel niet meekrijgen, maar toch probeerden ze
de macht in handen te krijgen om opnieuw de kerk te reformeren.
Hier ligt het essentiële verschil met 1835. Toen liepen de mensen
geslagen weg, meewarrig nagekeken door de Kerk en vervolgd door
de beledigde overheid.
Een kleine groep nam het nu niet langer, maar in Zwolle kreeg ze
geen.grote aantallen mee. De kleine man zag hier nog te veel op tegen
de grote heren. "De verhouding tussen patroon en arbeiders
ligt hier nog goed", schreef de Hervormde Kerkeraad later aan het
synodaal bestuur. De geschoolde arbeider en de kleine middenstander
wilden op enkelen na geen revolte en vergenoegden zich met
gunsten die de liberale heren hun toestonden: één en later twee orthodoxe
predikanten. En vooral bij Vermeer vonden ze hun toevlucht
en konden ze hun eigen leven leiden. En Vermeer was zeker
geen revolutionair ("nooit was hij polemisch, maar afkerig als hij
was van twist, vermaande hij tot liefde", schreef een collega bij
zijn dood). Vermeer schreef steeds uiterst vriendelijke en onderdanige
dankbriefjes aan de heren kerkvoogden voor hun welwillen-
73

heid om de Grote Kerk ter beschikking te stellen voor de jaarlijkse
week der gebeden, die het rechtzinnig deel van de gemeente had ingesteld.
Het is dan ook typerend, dat een min of meer "buitenstaander"
als L.C. Cnopius de eerste besprekingen belegde op
zijn buitengoed "Berkenhof" te Ittersum. Cnopius was wel in
Zwolle geboren (1831), maar kwam uit een familie in IJsselstein,
verbleef lange tijd elders en was gehuwd met een adelijke dame
(mevr. van Swinderen). Zijn gezag heeft de doleantie bevorderd.
Zelf hield hij zich eerst buiten schot, maar al als de z.g. dolerende
kerk gestalte krijgt, treedt hij op als een soort "presidentkerkvoogd"
en financieerde grotendeels uit eigen middelen de
bouw van de Oosterkerk. Tot zijn dood in 1904 bleef hij in de Gereformeerde
Kerk een belangrijke rol spelen.
De mensen, die hij meekreeg konden het niet meer uithouden in een
voor hen te verdraagzame kerk, waar iedereen terecht kon o.l.v. liberale
heren. Wat hun voor ogen stond was een kerk, waar ieder
volledig bij betrokken was en de oude waarden in tact werden gelaten.
En een ieder die dit niet aanstond kon vertrekken. Al waren ze
juridisch in het ongelijk gesteld, moreel voelden ze zich de voortzetting
van de kerk uit de 17e eeuw.
Heel duidelijk bleek dit uit een correspondentie in maart 1890, toen
de Hervormde Kerkeraad graag wilde weten welke lidmaten overgelopen
waren naar de dolerende gemeente. Verbaasd schreef men
terug, dat er niemand overgelopen was. Ieder was al lid van de oude
Gereformeerde Kerk. Ze waren niet weggelopen, ze kerkten alleen
maar elders! Geen namen dus.
De diakonie weer op eigen benen (1901)
74
Zwolle, 4 aug. 1888
"Wij hebben de eer U bericht te geven, dat de ten behoeve der
armen van onze gemeente ingestelde godsdienstoefening welke
zondag om half één werd gehouden, heeft opgehouden te
bestaan.x)
In plaats daarvan is thans deze regeling gekomen, dat de bedeelden
de morgenbeurt en de verpleegden in het Oude mannen- en
vrouwenhuis de middagbeurt zullen moeten bezoeken in de
Groote Kerk.
Het gemengd Armbestuur der Ned. Herv. Gemeente."
x) Deze vond de laatste 7 jaar plaats in de Broerenkerk, in het
koor, de z.g. bijkerk.

Zoals eerder reeds is opgemerkt, werd in 1832 de diakonie onder druk
van de gouverneur door het Gemengd Hervormd Armbestuur, een samenwerkingsorgaan
van overheid en diakonie, opgeslokt. Langzamerhand
werd dit van beide zijden "een abnormale toestand" geacht, die
onder deze benaming dan ook steeds vermeld werd. Van de zijde van
de overheid was er na 1853 iets veranderd. Thorbecke was onverwacht
afgetreden en daarmee verdween ook het plan om de armenzorg geheel
aan de staat te trekken (dit zou pas in 1965 ten uitvoer worden gebracht!).
Zijn opvolgers creëerden de Armenwet van 1854, waarbij de
armenzorg primair aan de kerken en particulieren werd overgelaten en
de staat alleen nog maar bijsprong, indien dit noodzakelijk was en dan
nog zo minimaal mogelijk. De gemeente Zwolle vond het aanvankelijk
niet nodig om dit voorschrift te volgen, maar door de hogere organen
werd erop gewezen, dat er een scheiding moest komen. Vanuit de kerk
werd in het synodale reglement voor de diakonieën bepaald, dat samenwerking
met de overheid verboden was en zo dit door vroegere
beslissingen het geval was, het teruggedraaid moest worden.
In de jaren 1855, 1866 en 1867 werden er tussen de diakonie en de burgelij
ke gemeente onderhandelingen gevoerd. Het struikelblok was de
verdeling van het kapitaal, dat nog uit de-middeleeuwen stamde en mede
was aangegroeid door stedelijke belastingen. De diakonie kon alleen
terugkrijgen wat zij in 1832 had ingebracht (f 17.648,86Vi). Dit
werd geweigerd en nu en dan kwam de kwestie weer op het tapijt zonder
tot een oplossing te komen.
Maar de Hervormde gemeente kwam toch tot het hernieuwde besef
(zij het onder invloed van de synode) dat één van de taken van de kerk
is om haar eigen minderbedeelden te verzorgen. De beweegreden van
de burgerlijke gemeente was minder ideëel maar meer praktisch: men
was bang dat de inkomsten van de eleëmosenier-fondsen niet meer toereikend
zouden zijn om de uitgaven te dekken en de burgerlijke gemeente
dus in de tekorten zou moeten bijpassen.
In 1895 werd door de diakonie het principe-besluit genomen om tot
scheiding van de armenzorg over te gaan. Maar het zou nog wel even
duren, eer één en ander een feit was. De eerstvolgende jaren zou er hevig
worden gediscussieerd over het probleem van de verdeling van de
eleemosenier-fondsen tussen kerk en gemeente. Maar eindelijk had de
Commissie, die uit het Gemengd Armbestuur was benoemd, toch een
voorstel. Het was inmiddels 1901 geworden alsvorens alles in kannen
en kruiken was. Op 1 juli 1901 ging de scheiding in.
De vergadering van de diakonie van 12 juli 1901 werd met een toepasselijk
woord van de voorzitter geopend, waarbij hij wees 6
"op den nieuwen toestand, die nu is ingetreden en die o.a. ook van
invloed kan zijn op de toekomst van de kinderen van bedeelden en
(hij) hoopt, dat in de eerste plaats deze den arme ten goede zal komen".
75

Wat behelsde de verdeling van de eleëmosenierfondsen nu? 8 De gemeente
verkreeg / 60.000,- obligaties op de stad Zwolle, terwijl aan de
diakonie alle overige waarden werden overgedragen, met de op de dag
der scheiding bestaande schulden.
Deze waarden hielden o.m. in:
het oude mannen- en vrouwenhuis met de bijbehorende tuin en inventaris;
18 huisjes gelegen aan de Kamperpoort op de Hoogstraat en voor
de Sassenpoort, aan de Assendorperstraat enige stukjes grond. Deze
onroerende goederen werden getaxeerd op circa / 45.000,-.
Voorts een aantal obligaties op de stad Zwolle en op de provincie
Overijssel (nominale waarde ƒ 90.000,-) en een groot aantal hypothecaire
vorderingen tot een totaal bedrag van ca. / 82.000,-.
Al met al voor die tijd een aanzienlijk vermogen, maar daar tegenover
waren er ook heel wat uitgaven.
Allereerst moesten grote kosten worden gemaakt voor stoffering en
vloerbedekking van het oude mannen- en vrouwenhuis. In de vergadering
van 12 juli 1901 werd een bedrag genoemd van meer dan ƒ 300,-.
De vergaderingen van de diakonie worden nu weer interessanter. Ten
tijde van het Gemengd Armbestuur was de taak van de diakonie praktisch
alleen beperkt tot het regelen van collecte-beurten. Immers, de
ondersteuningen werden behandeld in de vergaderingen van het Gemengd
Armbestuur (waarin ook diakenen zitting hadden), dat tevens
de uitbetaling verzorgde. Nu kwam een groot deel weer terug bij de dia
konie. Geheel in de geest van die tijd werd er bij de beslissing op een
aanvraag om ondersteuning of verzorging gelet op:
kerkelijke gezindte (bij gemengde huwelijken werd de niethervormde
partner verwezen naar haar of zijn kerkgenootschap);
kerkbezoek;
handel en wandel van betrokkene; aan onmaatschappelijke personen
werd soms onderstand geweigerd of alleen verleend als men
zijn leven beterde (b.v. niet meer uit bedelen gaan. Ook drankzucht
werd nauwgezet in de gaten gehouden).
De ondersteuning werd, naast in geld, uitgekeerd in natura (hoofdzakelijk
brood en 's winters turf), maar ook werden personen (b.v. kinderen,
ongehuwde moeders) uitbesteed in pleeggezinnen of "gestichten";
zonodig werden medicijnen of ziekenhuisverpleging betaald.
De bejaarden werden opgenomen in het oude mannen- en vrouwenhuis.
De vraag rijst of na zoveel jaren van "Gemengd armbestuur" de dia-
76

konale taken nog leefden in de kerkelijke gemeente. Dit liet kennelijk
wat te wensen over.
In een verslag uit 1910 werd de vraag gesteld: 9
"Weet de gemeente eigenlijk wel voldoende, hoe groot het aantal
dergenen is, die onze hulp behoeven, en op hoeveel verschillende
wijzen door ons dien steun gebracht wordt, daar rijst vanzelf de
vraag: is het niet noodig, dat door een alleszins ruime verspreiding
van dit verslag, velen die niet anders kennen dan van onze
collecteer-beurten in de godsdienstoefeningen, ook van nabij eens
te weten komen op welke wijze de door ons ontvangen middelen
besteed worden?"
In het verslag is verder te lezen dat in de periode 1 juli 1909 -1 juli 1910
aan "bedeeling" in geld en natura, aan uitbesteding bij derden, alsmede
voor de kosten van het oude mannen- en vrouwenhuis in totaal
ruim ƒ 27.000,- werd betaald.
Het tekort sinds 1901 bedroeg ƒ 7.200,-, een aanzienlijk bedrag.
Het verslag eindigt dan ook met:
"U allen die ons nog niet door deze collecte bij inschrijving steunden,
de bede: voegt Uwe gaven, die gij ons anders om de 14 dagen
zoudt willen geven, bij elkaar (uw liefdadigheids-, ja uw verantwoordelijkheidsgevoel
behoeft toch niet iedere 14 dagen een opwekking)
en laat ze ons ééns per jaar, of wilt gij liever ééns per
kwartaal, bij U ophalen de hieropvolgende staat van ontvangsten
en uitgaven zegt meer dan duidelijk, dat versterking onzer
inkomsten zóó dringend noodzakelijk is."
Het einde van de periode Vermeer
In 1899 werd ds. Vermeer ernstig ziek. Hij was toen nog maar 51 jaar.
Niemand had gedacht dat hij het zou halen, maar op 27 augustus 1899
kon hij zijn werk weer hervatten, al was het nog maar voor enkele jaren.
De laatste dienst die hij vervulde was 14 dagen voor zijn dood in
1904. Hij overleed op 19 januari.
Dit gaf een hele schok in de Hervormde Gemeente. Aan het begin van
zijn loopbaan werd één van zijn vrijzinnige collega's geciteerd en als
slot wordt een typering van een rechtzinnige collega (ds. A. de Haan)
aangehaald 22 .
"Hij was verdraagzaam in de waren zin van het woord. In zijn hart
was plaats voor allen, tot welke richting zij ook behoorden. Daar-
11

10. Het graf van ds. Vermeer op de begraafplaats Bergklooster.
78
om is er thans geween bij allen. Nooit stelde hij zich op den voorgrond,
liefst werkte hij in stilte voort en had een afkeer van de reclamegeest
onzer dagen. Hij zocht zichzelve niet. Veel is door hem
gewerkt, waarvan de gemeente weinig bemerkte, waarvoor velen
ook geen oog en geen waardeering hebben en dat toch van groot belang
is voor kerk en gemeente. Ik bedoel zijn werkzaamheid in verschillende
besturen onzer kerk.
Het meest zal hij in onze gemeente blijven voortleven als de bij velen
geliefde prediker. Hij zocht zijn kracht niet in wat men noemt
"mooie"preeken. Het kenmerkende van zijn prediking is te vinden
in het echt gemoedelijke. Hij sprak altijd eenvoudig en voor iedereen
verstaanbaar. En dan zijn gebed. Hij vergat niets en niemand.
Zijn prediking droeg in den regel een vertroostend karakter. Nooit
was hij polemisch, maar afkeerig als hij was van twist, vermaande
hij tot liefde en evenzeer tot heiligen wandel. En dit kon ook niet
anders. Zijn woord was een woord uit het hart. Wat hij predikte
had hij doorleefd, was zijn eigendom.
Nooit leverde hij dorre beschouwingen, hij gaf geen leer buiten het
hart om, zijn leer was leven."

Uit een nieuwjaarsdienst van ds. Vermeer op 1 jan. 1898.
De structuur van de dienst was uiterst sober van opzet. Na het
votum werd een lied gezongen. Dan volgde de schriftlezing en
het gebed.
Vervolgens kwam er een lange inleiding voor de eigenlijke
preek: een soort motivatie van de tekst. Dan "ter verlevendiging
van de aandacht" weer een lied en daarna volgde de eigenlijke
preek van 35 a 40 minuten. De afsluiting was weer een lied, een
gebed en een slotzang.
De nadruk lag dus geheel op het gesproken woord, praktisch
zonder wat we "liturgie" noemen. Maar dit was ook in de vrijzinnigheid
niet te vinden. De 19e eeuw had geen aandacht voor
deze zijde van de eredienst.
Uit de inleiding lichten we nu als proeve de volgende zinnen:
"Dat de geloovigen meermalen struikelen, weinig vorderen,
vreesachtig en droefgeestig zijn, vindt zijn oorzaak in 't vergeten
van 's Heeren Woord:
"Zonder Mij kunt ge niets doen" (Joh. 15 : 56).
Ziet, die uitspraak is wel wat vernederend voor ons hoovaardig
harte, we meenen somtijds zooveel te vermogen en alles te kunnen,
maar dan komt de Heere ons tegen en moeten wij ondervinden,
dat wij buiten de waard gerekend hadden toen wij op eigen
kracht steunden.
Hij heeft geen lust aan de sterkte des paards, hij heeft geen welgevallen
aan de beenen des mans, de Heere heeft een welgevallen
aan hen, die op zijne goedertierenheid hopen.
Moge dat welgevallen in dit nieuwe jaar ten einde toe op ons
rusten.
Des Heeren oog gedurig over ons geopend, maar dan ook ons
oog bestendig op Hem gevestigd: ziet daar de gedachte waardoor
de keuze van mijn tekstwoord werd bepaald."
Uit dit kleine citaat proeven wij iets van de vrees van de kleine
burgerman, die hoofdschuddend de ongeremde "vooruitgang"
aanschouwt van de liberale wereld van zijn dagen en bij zichzelf
denkt: "dat kan nooit goed gaan."
Het jaar 1914 zou hem overigens geen ongelijk geven.
79

De begrafenis
Deze was volgens de Provinciale Overijsselse en Zwolse Krant een indrukwekkende
plechtigheid met honderden mensen langs de weg, die
een stoet van 30 rijtuigen aan zich voorbij zagen gaan. Ook de commissaris
van de Koningin en de burgemeester waren op de begraafplaats
'Bergklooster' aanwezig.
De periode Vermeer was ten einde en tien jaar later was ook in feite de
19e eeuw ten einde, toe de Ie wereldoorlog in 1914 uitbrak. Hoewel
Nederland buiten de strijd bleef, kon ons land zich natuurlijk niet onttrekken
aan de geestelijke veranderingen die zich vooral na die tijd
zouden voordoen. Dat zou ook de Hervormde Gemeente Zwolle ontdekken.
In de periode 1907 - 1939 slonk haar aanhang van 64,4% tot
47% en de onkerkelijkheid steeg van 1,2% tot 15%.
Terugblik op de 2e helft van de 19e eeuw
Ook in deze periode blijft de Hervormde Gemeente nominaal nog een
"aanzienlijke gemeente", maar de veelbegeerde "rust" uit de vorige
periode is volkomen verdwenen. De kerk is weliswaar sinds 1852 geen
staatskerk meer, maar ze blijft toch wel het odium houden van de kerk
der heersende klasse.
Noodgedwongen moet de gegoede burger echter een plaatsje inruimen
voor de geschoolde arbeider en de kleine middenstand. Godsdienstig
vertaald door ruimte te geven aan de opkomende orthodoxie. Deze
kan zich o.l.v. vooral ds. A. Vermeer dan goed ontplooien.
De leidende klasse wil de teugels zeer beslist niet uit handen geven en
de lagere sociale lagen staan nog niet te dringen om "macht".-De
strijd die men voert, blijft legitiem en is meer gericht op organische
groei, die hen eens de meerderheid zal geven. Een uitzondering vormt
een groep, die gaat rebelleren en hierdoor de aanzet geeft voor een
kerk der "kleine luiden", die in Zwolle aanvankelijk nominaal klein
is. Het voortschrijdende modernisme, dat blijft steken in een burgerlijke
moraal, veroorzaakt een latente groep van de latere onkerkelijken.
Eerst later gaat deze stroming enig weerwerk geven (1907).
Het sociale vraagstuk begint aan het einde van de 19e eeuw binnen het
gezichtsveld van de kerk te komen. Hoe dit zich zal ontwikkelen komt
in het tweede deel aan de orde. Door de gematigde opstelling van de
orthodoxie en door het liberalisme van de vrijzinnigheid komt het in
Zwolle niet tot een felle strijd, maar er is een aanzet tot een "driestromenland",
waarin de richtingen hun eigen leven trachten te leiden en
de twisten beperkt worden tot grensincidenten.
De volksaard en het ontbreken van grote industrie (bewust door het
gemeentebestuur geweerd) zijn hier vermoedelijk ook debet aan. Deze
situatie was uniek in den lande.
80

Bijlage A
Uit de jaarrekeningen van 1839 t.e.m. 1845 van de kerkvoogdij der
Herv. Gemeente te Zwolle
ontvangsten (gemiddeld per jaar)
opbrengst kerkelijke fondsen
en eigendommen
zitplaatsenhuur
inkomsten uit begrafenissen
collekten
totaal gemiddeld per jaar
uitgaven
Onderhoud kerk- en andere gebouwen,
orgels
kosten van de erediensten
aanvulling predikantstractementen
tractementen overig personeel
(ziekenbezoekers, godsdienstonderwijzers,
kosters, voorzangers, organisten en kerkelijke
bedienden)
administratie
diverse kosten colleges
aflossing op schulden en interest
gemiddeld batig saldo
totaal
f. 5487,-
- 4343,--
- 268,-
- 1052,-
/. 11150,--
/. 2789,--
- 1445,--
- 2147,-
- 2852,--
- 573,--
540,--
544,--
260,--
/. 11150,-
81

Vergelijking van de opbrengsten van het z.g. "levend geld" in de jaren
1839/1845 en 1883/1894 (gemiddeld)
zitplaatsenhuur /. 4446,-- ƒ• 4515,—
kollekten - 1052,-- - 1121,--
hoofdelijke omslag — - 4749,--
totaal ƒ. 5498,- ƒ. 10385,-
(een verdubbeling dus van het levende geld)
N.B. De verschillen tussen 1885 en enkele jaren later (de doleantie!)
zijn nauwelijks te merken. De groep uitgetredenen was niet erg
kapitaalkrachtig. Wel is duidelijk na 1892 de toenemende onkerkelij
kheid te bespeuren van gezeten families (minder hoofdelijke
omslag en minder zitplaatsenhuur).
82

Bijlage B
Ontvangsten
JAARREKENING DIACONIE
1831 1832
t/m
half mei
Voordelig saldo uit vorig jaar /. 829,- /. 101,-
Huis-aan-huis collecte
Collecten en giften
Renten
Buitengewone ontvangsten
Vermogensontvangsten
Belegd
Uitgaven
Wekelijkse bedelingen,
verstrekkingen in natura,
geneesmiddelen
Schoolbehoeften en onderwijs
Diversen
Overschot
f.
f.
955,-
2973,-
2725,-
2846,-
- 3928,-
- 901,-
- 760,-
ƒ. 6418,-
- 121,-
ƒ. 6297,-
ƒ. 5805,-
- 67,-
- 324,-
/. 6196,-
- 101,-
/. 6297,-
- 1476,-
- 378,-
/. 1955,-
- 796,-
ƒ. 2751,-
ƒ. 2640,-
- 21,-
5,~
ƒ. 2666,-
85,-
/. 2751,-
83

Bijlage C
E
E
E
V
E
V
V
R
E
R
R
V
V
84
LIJST VAN PREDIKANTEN
die de Herv. Gemeente Zwolle gediend hebben van
1832 - 1926
Jan Samuël Wor
Gerhard Heinrich
van Senden
Hendrik Bleijenberg
Louis Vroom
Henricus Stephanus
Johannes Hugenholtz
Gerardus Laurentius
van Loon
Teunis Poortman
Johannes Gerrit
van Rijn
Henricus Brouwer
Hendrik Carel
Bervoets
Jan Vermeer
Johannes van Loenen
Martinet
Isaac van den Bergh
1832
Gorinchem
1832
Middelbert
1834
Engelbert
1839
Almelo
1853
Feldhausen (W.Dld.)
1854
Edam
1855
Leerdam
1858
Amersfoort
1863
Veendam
1865
Hattem
1868
Vlissingen
1871
West Zaandam
1881
Veendam
1871
emeritaat
1851
t
1852
1881
1855
Emmen
1893
1891
emeritaat
1863
geschorst
1884
Oirschot
1867
Utrecht.
1904
1886
Santpoort
1908
emeritaat

R
V
R
V
R
E
V
E
R
Willem Leonard
Welter
Aart Willem van
Wijk
Adolf Frederik
Adriani
Adolf Frederik Kamp
Adriaan de Haan
Nicolaas Jolles
= Vrijzinnig
= Evangelisch (middengroep)
= Rechtzinnig
1885
Heemstede
1886
Delden
1888
Renswoude
1892
Heerenveen
1894
Ophemert
1895
Smallingerland
De vetgedrukte namen zijn in dit deel min of meer uitvoerig
besproken.
1888
Arnhem
1916
emeritaat
1894
Amsterdam
1910
emeritaat
1926
emeritaat
1902
Hees
85

Archief van de Herv. Gemeente Zwolle
BRONVERMELDING
1. Handelingen en notulen van de brede, sinds mei 1852 algemene kerkeraad van
1831 - 1905.
2. Handelingen en notulen van de gewone, sinds mei 1852 bijzondere kerkeraad 1838 -
1905.
3. Ingekomen stukken van de brede, sinds mei 1852 algemene kerkeraad 1830 -1905.
4. Ingekomen stukken van de algemene en bijzondere kerkeraad 1903 - 1905.
5. Ingekomen stukken van de gewone, sinds mei 1852 bijzondere kerkeraad 1830 -
1902.
6. Notulen van de diakonie van 1824 - 1905.
7. Jaarrekening van de diakonie (wijnkas) van 1839 - 1848.
8. Acte van scheiding tussen de stad Zwolle en de Herv. Gemeente betreffende het
Gemengd Armbestuur d.d. 31 okt. 1901.
9. Jaarverslag diakonie 1909 en 1910.
10. Notulen van de kerkvoogdij van 1827 - 1905.
11. Hoofdadministratie van de kerkvoogdij van 1827 - 1905.
12. Jaarrekeningen en begroting van de kerkvoogdij van 1880 - 1887.
Archief van de gemeente Zwolle
13. Adresboek van Zwolle, de edities 1891 - 1905.
14. Alph. register op het kohier der hoofdelijke omslag 1871 - 1885.
15. Verslagen van de toestand der gemeente Zwolle 1853 - 1905.
Lektuur
16. Alg. Geschiedenis der Nederlanden, dl. 11 en 12, Haarlem 1983.
17. J.N. Bakhuizen van den Brink, Handboek der Kerkgeschiedenis den Haag, 1942.
18. F. Berkevelder, Zo was Zwolle rond 1900, z.j.
19. W.A. Elberts, Hist. wandelingen in en rondom Zwolle, herdr. 1973, Zwolle.
20. Henri A. Ett, Holland in rep en roer, Amsterdam, 1951.
21. R.B. Evenhuis, Ook dat was Amsterdam, dl. V, Baarn 1978.
22. In Memoriam ds. J. Vermeer Azn, Zwolle 1904.
23. Lexicon (Biografische) van de geschiedenis van het Nederlandse Protestantisme,
deel 1, Kampen, 1984.
24. J. de Jongh, Verhalen over radicalen, Kampen 1984.
25. J. Kuyper, Gemeenteatlas van Overijssel, herdr. 1971.
26. L.T. Oost, De afscheiding in Zwolle, scriptie april 1982.
27. G.H. van Senden, De Hervorming van den tegenwoordigen staat der Nederl.
Herv. Kerk, Zwolle, 1833.
28. ld. Iets en over J.L. Nijhof, Zwolle, 1833.
29. ld. Uren van Godsdienst, Zwolle, 1833.
30. ld. Nagelaten leerredenen, Zwolle, 1852.
31. T. Stigter, Geschiedenis onzer Vaderlandse Kerk, Wageningen 1938.
32. Van scheurmakers, onruststokers en geheime opruiers, Zwolle 1984.
33. Thom. de Vries, Geschiedenis van Zwolle, deel II, Zwolle 1984.
34. V.U. Magazine, okt. 1984, "De onbedoelde revolutie van Anthonie Brummelkamp".
35. J. Wesseling, De afscheiding van 1834, Groningen, 1984.
86

36. Zwolle en zijn Hervormde Gemeente (Uit deel IV van het handboek voor Pastorale
Psychologie), den Haag, 1957.
37. De Zwolsche Courant van 1832, 1880.
Archief van de Gereformeerde Kerk in Zwolle
38. Archief van de Nederduitsch Gereformeerde Gemeente van 1887 - 1897.
Ingekomen stukken en minuten, staten, houdende opgaaf van de tot de gemeente
behorende gezinnen, tevens instemming betuigende met de Doleantie.
87

JOODSE ONDERDUIKERS
IN P.C. HOOFTSTRAAT 18 TE ZWOLLE
door N.C. Noordhof
In de vele publikaties over de Tweede Wereldoorlog is vrijwel geen
aandacht geschonken aan de unieke verzetsdaden van het Zwolse echtpaar
Noordhof. Adriana Frederika (Atie) Bartel (6-6-1904 - 22-8-1983)
en Nicolas Corneille Noordhof (12-12-1900 - 16-11-1953) hebben in
een normale burgerwoning tot 14 Joodse landgenoten een veilig onderdak
geboden.
Over de gebeurtenissen in deze periode heeft de heer Noordhof een
verslag geschreven, waarbij hij geput heeft uit de brieven die hij 1945
aan zijn broer in Amerika schreef. In dit verslag vertelt hij o.a. summier
over de ontsnapping van vier Zwollenaren uit het kamp Westerbork.
Eén van deze mannen heeft over de ontsnapping uitgebreid geschreven
in één van de drie afleveringen van "Houdt-Moed", huiskrant
van de onderduikers ten huize van de familie Noordhof. Dit verhaal
is in deze bundel afgedrukt na het verslag van N. C Noordhof.
Het is aan de heer H.J.H. Knoester te danken dat kopieën van bovengenoemde
documenten bewaard worden in de collectie van de Gemeentelijke
Archiefdienst Zwolle.
De teksten zijn in oorspronkelijke spelling, ongewijzigd overgenomen.
De redaktie.
Onderstaande regelen vormen het grootste gedeelte van een reeks
brieven, die ik onmiddelijk na onze bevrijding in 1945 aan mijn broer,
sinds 1941 in Amerika wonende, schreef.
Het ontbranden van den tweeden wereldoorlog zal wel voor geen
enkelen Europeaan een verrassing zijn geweest. Wat evenwel wel een
verrassing was - en wel een zeer onaangename - was de verraderlijke
wijze, waarop ons land op 10 mei 1940 aangevallen werd. Nog herinner
ik me een uitlating van Hitler, welke ongeveer als volgt luidde: "Het
zou even adsurd zijn te denken, dat Duitschland de maan zou veroveren
als te gelooven, dat Duitschland Holland zou aanvallen". Het was niet
de eerste keer, dat Hitler zijn woord niet hield! Nooit zal een waarachtig
Nederlander dezen dag kunnen vergeten, die, hoe helder de zon ook
scheen, de donkerste dag van ons leven beteekende. De stemming, die
in onze omgeving heerschte, kan ik in één woord weergeven: verslagenheid.
Toen ik op mijn bureau kwam ontving men juist een telefonisch
bericht uit Enschede, waarin werd medegedeeld, dat de Duitschers En-
88

11. Duitse soldaten marcheren de Luttikestraat in, 10 mei 1940.
schede waren binnengetrokken. En spoedig daarna kwamen gelijkluidende
berichten binnen uit Hengelo, Almelo en Hellendoorn. Des middags
om drie uur arriveerden de Duitschers in onze stad Zwolle. De ontvangst
was niet hartelijk; iedereen keek somber, uitgezonderd de NSBers,
die de indringers toejuichten. Eiken dag luisterden we met een angstig
hart naar de Radio-berichten. Onze gedachten waren steeds bij
onze soldaten, die een wel zeer ongelijken strijd met den vijand moesten
aanbinden.
Des Zondags 12 Mei kregen we inkwartiering van een jongen Duitschen
soldaat, ongeveer 19 jaar oud. Uit een gesprek met hem bleek al
gauw, dat hij alleen over oorlog en wapenen kon praten en alles wat
Hitler zei domweg geloofde. Verder praten was nutteloos. Ik heb hem
echter nog wel gezegd, dat hij na den oorlog wel andere gedachten zou
hebben. Den volgenden ochtend, toen we opstonden, was hij verdwenen.
Gelukkig kwam hij niet terug. Maandagavonds laat luisterden we
nog even naar de Radio; een treurig relaas van de oorlogshandelingen,
waaruit ondanks de pogingen om de luisteraars op te beuren, wel heel
duidelijk bleek hoe slecht de zaken er voor ons voorstonden. We
voelden toen al dat de capitulatie een kwestie van uren was. Het bericht,
dat de Koningin naar Engeland vertrokken was, verblijdde ons
eigenlijk, omdat ze nu niet meer in handen kon vallen van de aanranders
van onze vrijheid. Het bombardement van Rotterdam wekte hier,
evenals elders, de woede van de bevolking op. En de stemming werd er
niet beter op, toen de Duitschers na de capitulatie van het Hollandsche
leger zingend door Zwolle's straten marcheerden.
89

Daarna volgen andere "vriendschapsbetuigingen": allerlei verbodsbepalingen
en bovendien de verplichting om alle koperen en tinnen
voorwerpen in te leveren. We vonden een veilige bergplaats voor ons
koper en tin.
Al spoedig begonnen de Duitschers ons op kinderachtige wijze te
sarren, vooral toen ze bemerkten, dat de Nederlanders niet los gemaakt
konden worden van "Oranje". Op de verjaardag van Ireentje, 5
Augustus, maakten de Duitschers jacht op hen, die op de een of andere
wijze oranje ten toon spreidden. Bij een buurtbewoner stond een tuinparasol
in den tuin, welke parasol groene en oranje banen had. De man
mocht blij zijn, dat hij er zo genadig afkwam; hij moest onmiddellijk
de parasol binnenhalen. Maar op een goeden dag liep in de hoofdstraat
van Zwolle een Duitsch officier, versierd met een oranje sjerp, die
hem, zonder dat hij het merkte, door een meisje op zijn rug was
gespeld. Het meisje stak haar daad niet onder stoelen of banken en het
gevolg hiervan was, dat ze twee dagen en nachten op het politiebureau
moest doorbrengen.
Vanzelfsprekend volgde iedereen met enorme belangstelling de
oorlogsgebeurtenissen. Er waren velen, waaronder ook wij, die wat de
uitslag van de oorlog betrof, optimistisch gestemd waren. Dat optimisme
werd later vooral gevoed door de weigering van Engeland om op
voorstel van Hitler tot overgave, in te gaan. In het dagelijksche leven
van den gewone man was in 1940 niet veel verandering gekomen, ofschoon
we ons gruwelijk ergerden aan de propaganda van de Duitschers.
Het jaar 1941 zou ons echter leeren, wat een Duitsche bezetting
beteekende.
Op 1 januari van dat jaar steunde Hitler ons in ons optimisme door
in een radiorede te beweren, dat hij ervan overtuigd was, dat het recht
zou zegevieren! Eén van de weinige keeren, dat Hitler de waarheid
sprak.
Op 26 April zou in Zwolle een zoogenaamde Winterhulpmaaltijd
gehouden worden ten bate van arme gezinnen. De geheele winterhulpactie
was in het leven geroepen door de N.S.B., zoodat iedereen er afwijzend
tegenover stond. De houding van de groote massa werd er niet
beter op, toen die edele instelling zich te buiten ging aan afpersing om
op die wijze aan de benodigde gelden te komen.
Niettemin achtte de Commissaris der Koningin het niet beneden
zijn waardigheid om ons, provinciale ambtenaren, te verzoeken die
maaltijd bij te wonen op zijn kosten. Dus liefdadigheid betrachten op
andermans kosten. Nadat wij geweigerd hadden aan zijn onredelijk
verzoek te voldoen, beval hij ons de maaltijd bij te wonen, waarbij hij
verkapte dreigementen uitsprak. Enkelen gingen, de rest was toevallig
verhinderd.
90

12. Winterhulpmaaltijden.
Langzamerhand kwamen de eerste maatregelen tegen de Joden. Ze
waren nog min of meer van onschuldigen aard, ofschoon reeds onbillijk
en tegen alle rechtsgevoel indruischend. Eén daarvan was het inleveren
van radiotoestellen. Nu hadden we een Joodschen vriend, genaamd
Arie Brandon, getrouwd met een Christenvrouw. Hij moest zijn
toestel inleveren, wat hem erg speet. Maar dat was het ergste niet. Hij
mocht ook geen radiotoestel in zijn huis aanwezig hebben, ook zelfs
niet als dat toestel het eigendom van een ander was. Die maatregel
bracht hem in groote moeilijkheden, want hij was radioreparateur en
vroeger werkzaam geweest bij Radio-Holland, waar hij ontslagen was,
omdat hij Jood was. Nu verdiende hij zijn brood met radio-toestellen
repareren. Hij vroeg aan de Duitsche autoriteiten om zijn werkzaamheden
thuis te mogen voortzetten, hetgeen hem natuurlijk geweigerd
werd. Toen vroeg hij mij het gebruik van één onzer kamers, waartegen
wij vanzelfsprekend geen bezwaar hadden. En Arie repareerde weer,
dat het een lust was! De heele dag gilden de toestellen. Alle reparaties
hadden hetzelfde doel: de toestellen geschikt maken voor ultra-korte -
golfontvangst. Aangezien in dien tijd de lange en korte golven te zeer
gestoord werden, was iedereen vezot op het bezit van een toestel geschikt
voor het ontvangen van ultra korte golven. Natuurlijk ging het
hier om de ontvangst van de Engelsche berichten.
In dien zomer hadden hier ter stede de eerste razzia's op Joden
plaats, die voor den vijand geen resultaat opleverden. Alle Joden waren
namelijk bijtijds gewaarschuwd en dus niet thuis.
Langzamerhand werden onze levensmiddelenrantsoenen kariger,
91

zoodat we er op uittrokken en een boer vonden, die bereid was ons
melk en aardappelen te leveren. Deze boer, Harm van der Stege, komt
in dit verhaal meer voor. Hij heeft een belangrijk aandeel gehad in onze
latere voedselvoorziening.
In October vonden opnieuw razzia's plaats; enkele Joden werden
gearresteerd. Dé Zwolsche politie was niet van de te houden razzia op
de hoogte geweest en had de Joden niet kunnen waarschuwen. Nu zochten
verscheidenen een veilige schuilplaats. Zoo gingen twee Joodsche
jongens uit onze buurt naar Staphorst; veertien dagen later wist heel
Staphorst waar ze zaten. Ze verhuisden dan ook spoedig. Men vroeg
ons één van de jongens in huis te nemen. Er viel niet lang over te praten:
les Danneboom kwam. Kort daarop kwam er zich nog één melden, Gerard
Caneel. We kenden hem reeds eenige jaren. Met dit tweetal deden
we onze eerste ervaringen op in het verbergen van Joden, ervaringen,
waar we later veel nut van hebben gehad. De winter trad in en bracht
veel, heel veel sneeuw. Tweemaal per week ging ik naar Harm, die 6 km
buiten Zwolle woonde, om melk te halen. Toen fietsen niet meer mogelijk
was door de hevige sneeuwval ging ik loopen met een slede achter
me. Zoo bracht ik eens 20 liter melk mee. Later werd het belangrijk
rhinder omdat er te veel klanten waren. Eens kocht ik een schaap in een
weide. Ik bekeek en betastte het dier alsof ik nooit anders gedaan had
en voor/. 65,-- was het mijn eigendom. Later bleek nota bene nog, dat
het goedkoop was geweest. Ons vleeschrantsoen was weer eenigen tijd
gegarandeerd. Veel later heb ik nog wel eens schapenvleesch gekocht bij
den slager, die toen mijn schaap geslacht had. Een week daarna werd
hij gesnapt, terwijl zijn bezoekers (koopers) tegelijkertijd gearresteerd
werden. Het geluk had me gediend en vrouwe Fortuna zou me niet meer
verlaten.
Die winter ging overigens rustig voorbij en de drie Joodjes, Arie
inbegrepen, vermaakten zich best. Arie zorgde voor het noodige lawaai
en voor rommel. Orde en vooral "de nieuwe orde" lag hem niet. Maar
deze karaktertrek werd ruimschoots vergoed door zijn hartelijkheid en
prettigen omgang. Inmiddels was het in Zwolle weer rustig geworden en
het scheen er voor de Joden weer veilig te zijn. Gerard en les besloten
overdag thuis te zijn en des nachts in ons huis door te brengen, des morgens
vroeg in het donker vertrokken ze en des avonds kwamen ze zich
weer melden. Einde April 1942 vroeg een andere Joodsche kennis me
om een tijdelijk onderdak voor haar neef, een Amsterdamsche jongen,
die uit een werkkamp te Vledder was ontsnapt. Er waren daar strengere
maatregelen aangekondigd, waarvan hij de uitvoering liever niet afwachtte.
Hij, Dries van Loggem, kwam voorloopig en bleef. De beide
anderen gingen voor goed naar huis aangezien er niet het minste gevaar
meer scheen te duchten.x
Mijn vrouw en ik hadden omtrent het lot, dat de Joden te wachten
92

stond, geen optimistische verwachtingen en we berekenden hoeveel
zonen of dochteren van het oude volk we zouden kunnen herbergen.
We kwamen tot een getal van zeven. De huisvesting baarde niet zooveel
zorgen, wel echter de voedselvoorziening. We moesten andere
maatregelen nemen. Ik huurde een volkstuin en sprak eens met Harm
over mijn plannen, wat ik vrijelijk kon doen, omdat hij in hetzelfde
schuitje zat. Hij herbergde namelijk de vader van les. Ik huurde bij
Harm een flink stuk grond en nu kon ik me aan den tuinbouw wijden.
Van het voorjaar tot het najaar was ik bijna eiken avond op mijn
akkers bezig. Behalve allerlei groenten en aardappelen verbouwde ik
dat jaar veel bruine en witte boonen om een flinke voorraad duurzame
levensmiddelen te hebben voor den kwaden dag. Het resultaat was, dat
ik tegen den winter 120 pond bruine en witte boonen had. Toen kocht
ik nog een paar mud rogge en nu konden we met een beetje vertrouwen
de toekomst tegemoet zien. Nooit heb ik zoo van mijn Zondagsrust genoten
als toen.
Een Joodsch kennisje van ons had een verloofde, die in Amsterdam
woonde. Hij wilde zich gaarne verzekeren van een adres, waar hij
ingeval van nood kon onderduiken. Ons viel de eer te beurt. Den 15en
Juli kwam hij ons verrassen; in Amsterdam werd het leven voor hem
ondragelijk. Zoo had dan nummer twee zijn intrede gedaan.
Met Dries en de nieuw aangekomene, Nol van Boele, bespraken we
onze plannen en de daarvoor te nemen maatregelen. Eén der kamers op
de bovenste verdieping moest als zitkamer ingericht worden en daar
vooral moesten de verduisteringsmaatregelen strikt nageleefd worden.
De achterburen behoefden namelijk niet te weten, dat daar eiken avond
licht brandde. Verder maakten ze op den zolder een aantal schuilplaatsen,
waar ze eventueel tegen een oppervlakkig onderzoek een veilige bescherming
zouden kunnen vinden.
Een buurtbewoner kwam me op een goeden dag vragen of ik mijn
persoonsbewijs wilde verliezen ten behoeve van een Jood, die moest
vluchten. Een vriendin van hem, mejuffrouw Bijkerman, had hem dat
gevraagd; zelf durfde hij niet. Ik kwam in contact met mej. B., die me
verzekerde, dat het verliezen in geen geval een huiszoeking tengevolge
zou hebben. Ik verloor het ding en kreeg voor/. 2,- een nieuwe.
Intusschen begonnen de razzia's op Joden opnieuw. De Zwolsche
jonge Joden werden verplicht te gaan werken in St. Johannesga in
Friesland. Gerard Caneel voelde er niets voor en meldde zich weer bij
ons, 24 augustus. Zijn broer Meier Caneel ging wel, omdat hem verteld
was, dat anders zijn oude vader gevaar zou loopen opgepakt te worden.
Maar als er in St. Johannesga gevaar zou dreigen, zou hij alsnog
trachten te ontsnappen om naar Zwolle te gaan. Zoo was de afspraak,
les Danneboom ging om dezelfde redenen naar St. Johannesga. Zijn
vader, die zooals ik vertelde bij Harm was geweest, was weer naar huis
93

teruggekeerd. Den eersten September vertrokken verscheidene
Zwolsche Joden naar St. Johannesga. Dienzelfden dag werd ik des middags
door iemand opgebeld, die me vroeg even op een adres in de
Nieuwstraat te komen. Ik ging er heen en vond daar de verloofde van
Nol van Boele (hierboven reeds genoemd) totaal overstuur. Ze was op
dat adres ondergedoken en haar gastvrouw en gastheer verwachtten om
de een of andere reden elk oogenblik een huiszoeking. Of deze verwachting
al dan niet gegrond was, kon ik niet beoordelen, maar de veiligheid
van mijn Joodsch vriendinnetje bracht mede, dat ik haar mee naar huis
nam. Zoo arriveerde dan nummer vier, Klaartje Koopman. Nu waren
er dus Dries, Nol, Gerard en Klaartje.
2 October 1942. Des middags had ik vrij genomen om te oogsten
op mijn land. Doodmoe kwam ik des avonds thuis. Er was een boodschap
voor me gekomen van Gien Koopman, een zuster van Klaartje,
die een verzoek inhield om haar even op te zoeken. Er was haast bij. Ik
trof haar in een droevige stemming. Haar man was ook naar St. Johannesga
gegaan en nu hadden de familieleden bericht gekregen, dat de Joden
uit St. Johannesga waren overgebracht naar Westerbork. Bovendien
hadden de vrouwen van de Joden uit St. Johannesga aanzegging
gekregen om zich voor vertrek naar Westerbork gereed te maken en
zich 's-avonds te melden in het Stedelijk Gymnasium. Herhaalde malen
had ik haar en haar man aangeraden onder te duiken met hun kleine
zoontje, maar steeds wisten ze niet te kiezen tusschen onderduiken of
naar Duitschland gaan. Ofschoon de politie haar dien avond voldoende
gelegenheid gaf te vluchten, ging ze niet en wenschte naar haar man te
gaan, wat ik me zeer wel kon voorstellen. "Ze krijgen mij er nooit
onder" zei ze en inderdaad was haar geest sterk genoeg om heel veel te
verdragen, 't Was een ellendige tocht, die wandeling 's-avonds in het
donker naar het Gymnasium. Overal zagen we in het duister menschen
loopen, die met dezelfde bestemming op weg waren. Overal huilende
vrouwen en kinderen. Als mijn wensch dien avond in vervulling was gegaan,
zou er nu geen Duitsch probleem meer hebben bestaan. Uren
hebben de stakkers moeten staan of op een harde bank moeten zitten.
Den volgende dag werden ze per veewagen naar Westerbork vervoerd.
Ik had mijn best gedaan. Dikwijls had ik geprobeerd hen te overreden
en hen er toe te brengen onder te duiken. Helaas konden ze den
toestand waarin ze verkeerden niet duidelijk meer zien en ze konden
zich niet voorstellen, dat er menschelijke wezens waren, die zoo wreed
konden zijn hen zonder eenige reden te verdelgen. Ik heb hen niet terug
gezien.
Het kamp in St. Johannesga werd plotseling omsingeld door de
S.S., zoodat Meier Caneel geen kans had te ontvluchten. Hij vertrok
dus ook naar Westerbork. Ik bezocht nu zijn vader en twee zusters.
94

Zijn vader had reeds een adres, waar hij kon onderduiken. Ook voor de
beide meisjes was de toestand niet zoo veilig meer, zoodat ik hen met
eenigen aandrang uitnodigde bij ons te komen. Tenslotte accepteerden
ze ons aanbod. Den 3den October kwamen ze, Froukje en Eva Caneel.
Het aantal onderduikers was dus al gegroeid tot zes.
Er ging een week voorbij, 't was Zaterdag 10 October. Des avonds
negen uur werd er gebeld. Mijn vrouw deed open; ze zag twee donkere
schimmen. Ze hoorde iemand zeggen: "Dag Atie, hier ben ik, Meier
Caneel". En meteen stapte hij binnen, gevolgd door een andere jonge
man. Maup de Leeuw, ook een Zwollenaar, ons welbekend. Ze werden
beiden uitbundig ontvangen. De verloren gewaande was terug!
Niemand van ons had verwacht, dat het Meier gelukken zou uit het
kamp in Westerbork te ontsnappen. Met z'n vieren, Meier, Maüp, en
les en Menno Denneboom hadden ze een ontvluchtingsplan beraamd.
Des Donderdagsavonds - 't was een buitengewoon donkere
regenachtige avond - hadden ze in het kamp een schop weten te bemachtigen,
waarna ze een geul onder het omringende prikkeldraad
groeven. Telkens flitsten de zoeklichten, die rondom het terrein waren
opgesteld over hun hoofden, want ze lieten zich steeds bijtijds in den
modder vallen. Als ze gezien werden, zouden de bij de zoeklichten opgestelde
mitrailleurs stellig hun moordend werk gedaan hebben. Terwijl
de regen neerplensde groeven ze bijna een uur, waarna de onder het
prikkeldraad doorkropen. Daarna passeerden ze twee Duitsche en twee
Hollandsche schildwachten en bovendien nog het huis van den Commandant,
staken de weg over en verdwenen in de duisternis. Ze zaten
onmiddellijk in drassig terrein, sjouwden door modder en slooten en
voelden langzamerhand de vrijheid naderen. Telkens keken ze achterom,
doch niemand volgde hen. Meier Had te voren ongeveer de richting
bepaald, welke ze moesten houden, in een Egyptische duisternis gelukte
het hun koers te houden en den weg naar Ruinerwold te bereiken. Dikwijls
moesten ze zich schuil houden voor passeerende auto's. Ze lieten
zich in de een of andere kuil of greppel vallen, al dan niet met water gevuld.
Het deerde het niet meer; ze waren toch al drijfnat. In de omgeving
van Ruinerwold waren ze verplicht naar een onderdak uit te zien,
want het begon te dagen. Het geluk diende hen; ze vonden een "goede"
boer. In het zuiden van Drenthe woonden namelijk veel NSB-boeren.
Den volgenden avond vervolgden ze hun tocht. Ze liepen via De Wijk -
de veiligste weg, hoewel een omweg - naar Staphorst. Eén van de vier
had z'n voet verstuikt en moest door de anderen worden gesteund.
Doodop kwamen ze in Staphorst aan, waar ze overdag onderdak genoten
bij een hun bekenden boer. 's Avonds gingen ze per autobus naar
Zwolle. Ze konden dat doen, omdat de bus toch niet verlicht was en ze
dus niet herkend konden worden. Zonder gevaar was het echter niet,
maar ze kwamen toch in veilige haven.
95

Inmiddels waren de andere twee ondergebracht op een adres, dat
een week later al weer onveilig bleek te zijn. De gastheer was een excommunist
en werd door de politie gewaarschuwd, dat een aantal communisten
gearresteerd zou worden, waarbij de Duitschers gebruik zouden
maken van tien jaar oude lijsten. De beide jongens, les en Menno
moesten dus onmiddellijk weg. Des Zaterdagsmorgens ging ik in de
vroegte naar Harm, die onmiddellijk bereid was de jongens op te nemen.
Doornat kwam ik thuis. Des middags bracht ik in den stromenden
regen hun bagage weg en kwam weer doornat thuis. En toen ik hen
des avonds naar Harm begeleidde stortregende het weer en voor de derde
keer kwam ik drijfnat thuis. Ik werd dan ook beloond met een wel
verdiende verkoudheid! Eenige weken later zei Harm me, dat hij het
beter vond, dat één van de jongens wegging, waarop in Menno naar
Ammerstol bracht, waar hij reeds eerder een tijdje was geweest. Eenige
maanden later werd het adres, waar hij met nog drie andere lieden van
Joodschen bloed vertoefde, op onverklaarbare wijze verraden. Menno
klom nog net bijtijds over een schutting en zoen een veilig heenkomen.
De andere drie werden gepakt.
Intusschen had Maup de Leeuw ons verlaten; hij was met een
vriendin naar Amsterdam vertrokken. Was hij maar bij ons gebleven!
Later hierover meer. Nu waren er dus weer zeven: het door ons
berekende maximum-aantal.
Het verkrijgen van distributiekaarten leverde ernstige moeilijkheden
op; ze moesten op de zwarte markt gekocht worden tegen hooge
prijzen. Eenige maanden lang hebben we ons met z'n tienen tevreden
moeten stellen met in totaal 5 a 6 distributiekaarten. Het gevolg was,
dat we veel aardappelen aten; elke week sleepte ik een mud piepers naar
huis, natuurlijk in 't donker, ook met het gas verbruik liep het mis. In
twee maanden tijds hadden wë ons rantsoen met 70 m 3 overschreden,
hetgeen met een klein leugentje voor die ééne keer werd goedgepraat.
-We vonden een oplossing voor het gasprobleem door aanschaffing van
een carbidgasinstallatie, welk apparaat de meisjes ontzag inboezemde,
omdat het ding bij teveel gas geven meer leek op een vlammenwerper
dan op een kooktoestel. Spoedig was er geen carbid meer te krijgen.
We namen andere maatregelen en bewaarden het carbid, dat we nog
hadden, voor andere doeleinden. De gasmeter werd nu uitgeschakeld.
De electriciteitsmeter werd door onze electricien Maaskant, een brave
kerel, zoodanig bewerkt, dat we hem elk oogenblik konden stilzetten.
Helaas heeft Maaskant de bevrijding niet mogen beleven; hij werd door
de Duitschers doodgeschoten. Aan één artikel heeft het ons nooit
ontbroken: appels. Elk jaar gelukte het me een mud of negen binnen te
smokkelen.
Op 26 November 's-avonds laat werd er gebeld; de heer Koopman,
de vader van Klaartje, kwam totaal overstuur binnenvallen, hij was
96

lijkbaar in Amsterdam, waar hij ondergedoken was, verraden en was
te elfder ure ontvlucht. Een week later, 4 December, vernam ik bij een
bezoek aan Harm, dat een reizend koopman, die niet al te best bekend
stond, les Denneboom in Harms boerderij had gezien. Er zat niets anders
op dan les mee naar huis te nemen, zoodat het onderduikers aantal
thans negen bedroeg. Den volgenden avond was het groot feest, zij
het dan ook niet luidruchtig, dat tot 3 uur in den nacht duurde. Ondanks
de donkere tijden, een gelukkig St. Nicolaasfeest.
Hoe we met den heer Van Westen in contact zijn gekomen als illegale
werker weet ik niet meer. Ik kende hem trouwens al lang. Maar nu
ontpopte hij zich als medewerker van "Vrij Nederland". Toen hij
hoorde, dat we met distributiemoeilijkneden te kampen hadden, bood
hij onmiddellijk zijn hulp aan en nu was het distributieleed gauw geleden.
Nu kregen we voldoende bonnen, die bij verschillende winkeliers
gehonoreerd moesten worden. We konden die heeren bezwaarlijk aan
de deur laten komen, zoodat mijn vrouw en haar vader eiken morgen
op pad togen om het noodige brood en alle andere artikelen, te halen.
En de Joodjes vermaakten zich met bridge-spelen, Engelsch, Fransch
en Spaansch leeren en met luisteren naar de radio. Vanzelfsprekend
volbrachten ze eerst de huishoudelijke werkzaamheden. Het wekelijks
overzicht op Vrijdagavond werd nimmer overgeslagen. Dan verzamelden
zich allen op onze slaapkamer, waar het toestel in een kast was opgeborgen
en luisterden we naar de ons zoo bekende stem van den overzichtgever.
En zoo naderden dan de Feestdagen, die erg gezellig waren, vooral
des avonds, toen we met de Joden Kerstliederen zongen. De Oudejaarsavond
kon niet zoo vol vreugde zijn, omdat juist dan meer dan anders
de gedachten uitgingen naar hen, die door de Duitschers ontvoerd
waren en voor wie we slechts bange verwachtingen hadden.
Het begin van het jaar 1943 bracht ons onrust. We hoorden van
bevriende zijde, dat Maup in Amsterdam gearresteerd was. Als Maup
"grondig" werd verhoord door de Duitschers, was het niet uitgesloten,
dat hij zijn vroegere onderduikadres zou noemen. In ieder geval
moesten we met die mogelijkheid rekening houden. Onze gasten
moesten dus tijdelijk verdwijnen. We vonden in een paar uur tij ds met
behulp van den heer Van Westen geschikte adressen. Drie dagen later
hoorden we, dat Maup op transport was gesteld. Onze gasten kwamen
onmiddellijk allen terug en waren blij weer bij elkaar te zijn.
28 April is een datum, die geen Zwollenaar vergeten zal: 's Morgens
om acht uur een ontzettende dreun alsof alles om ons heen in
elkaar viel. Honderden ruiten bezweken gelijktijdig. Een minutieschip,
op ongeveer 4 km van de stad gelegen, was beschoten door Engelsche
laag vliegende vliegtuigen. Eén vliegtuig beschoot het schip, het andere
daarachter vliegende werd tengevolge van de explosie tegen den grond
97

gesmakt. Dikke winkelruiten vlogen over de straat. In onze buurt
waren veel ruiten gebroken, maar in ons huis bleef alles heel.
Een paar dagen nadat bovenstaand feit plaats had vroeg de heer
Van Westen de jongens of ze bereid waren wat typewerk voor hem te
doen. Gaarne zegden ze hun medewerking toe. Het begon met brieven
in vijf- of zeshonderd-voud van de Hervormde Jeugdraad, gericht aan
jeugdige arbeiders in Duitschland. Maar al spoedig kwamen er andere
geschriften, welke een duidelijk illegaal karakter droegen. Nadat ik illegaal
contact had gekregen met mijn superieur Ir. Knol, evenals ik werkzaam
bij den Prov. Waterstaat kwam er nog meer type- en cyclostylewerk.
Ir. Knol was medewerker van het N.C.
De reeds eerder genoemde Arie had ons een groot aantal gramofoonplaten,
bevattende de geheele Mattheuspassion in bewaring gegeven.
Op Goeden Vrijdag hebben we de geheele Mattheuspassion gedraaid.
Vooraf had de heer Van Westen een uiteenzetting gegeven over
den inhoud van den tekst, terwijl mijn vrouw ons enkele verklaringen
gaf over de muziek van Bach. Allen hebben we dien dag genoten van
Bach's schepping. Eenige maanden later gaf Dr. Kruyt voor ons een
lezing met lichtbeelden over onze eeuwenlange strijd tegen het water.
Eén onzer was op het idee gekomen een eigen maandblaadje uit te
geven, welke idee inderdaad verwezenlijkt werd. Na drie maanden
werd de uitgifte hiervan gestaakt voornamelijk uit veiligheidsoverwegingen.
Inmiddels was gebleken, dat ons waarschuwingssysteem binnenshuis
te wenschen overliet. Wanneer we namelijk bezoek kregen van
vrienden, die ons van buiten in de woonkamers konden zien zitten,
konden we de onderduikers die zich vaak door het hele huis - met uitzondering
van de woonkamers beneden - verspreid hadden niet tijdig
genoeg waarschuwen. Op alle kamers werden nu electrische zoemers
aangelegd en achter het kapstokkleed bij de voordeur een drukknop,
zoodat we elk oogenblik een waarschuwingssein op alle kamers konden
laten hooren.
Op zekeren dag kregen we plotseling bezoek van een zuster van
me, een brave ziel met het hart op de tong. Twee nachten en een dag
bleef ze en met veel inspanning gelukte het ons haar niets te doen merken.
Ondanks het feit, dat ik onze heele familie had wijsgemaakt, dat
mijn vrouw zenuwziek was en volstrekt geen bezoek mocht hebben, had
een nichtje van ons de brutaliteit haar bezoek telegrafisch aan te kondigen.
Toen we het telegram ontvingen, was ze al op weg! Mijn vrouw
ging gauw op bed liggen en had weer zoo'n "enorme inzinking". Het
nichtje had veel medelijden met haar en verdween nog denzelfden
avond. Gelukkig bood ze niet aan ons te helpen. Een tijdje later, terwijl
tante een bezoek van eenige uren bracht, kwam de dokter voor één
van de onderduikers. Mijn vrouw speelde weer voor patiënte en verwij-
98

13. Het huis van de heer en mevrouw Noordhof, P.C. Hooftstraat 18.
derde zich met de dokter naar boven. Toen de tante vroeg, wat de dokter
van haar toestand vond, antwoordde ik, dat naar mijn meening het
einde van de oorlog de beterschap zou brengen! We moesten dus steeds
99

op onze hoede zijn om het aantal "insiders" zoo klein mogelijk te houden.
Op 10 juli deed nummer tien zijn intrede in ons huis: Jan Hendrik
van Steensel, alias Maurits Israël, in de wandeling genaamd Jan Hendrik,
die behalve onderwijzer, grapholoog was en die zich moeilijk in
dat groote gezelschap kon schikken. Overigens een fijn, gevoelig
mensch.
Eind Juli vonden in onze omtrek razzia's van de Grüne Polizei
plaats, hetgeen ons weer nieuwe zorgen baarde. Door bijzondere maatregelen
wisten we te bereiken, dat in 1 Vi minuut alle bedden opgeborgen
en de Joden in hun schuilplaatsen verdwenen waren, gelukkig verdween
de Grüne spoedig uit onze omgeving.,
Op 4 November vertrok Jan Hendrik naar Friesland en reeds op 6
November kwam er weer een ander voor in de plaats; Fred (Bernard
Diamant), die onmiddellijk alle harten won. Een vriendelijke goede
zestiger uit Amsterdam, een enthousiast rooker, die voor geen surrogaattabak
terugdeinsde. Eens heeft hij het bestaan onbruikbare gedroogde
boerenkool en zelfs bladeren van een stokroos te rooken.
In October of ongeveer dien tijd kregen we bericht, dat de zuster
van Dries op haar onderduikadres door de Duitschers gepakt was, en
dat ze met vele anderen in een trein gestopt was in Amsterdam. Op het
moment dat de trein zou vertrekken, werd het portier opengerukt en
werd ze door vrienden meegevoerd. Ze werd bij haar ouders gebracht,
die op een boerderij waren ondergedoken. Helaas bleek korten tijd
daarna dit adres te zijn verraden en werden zij en haar ouders, benevens
vele anderen gearresteerd en weggevoerd naar Duitschland, vanwaar ze
nooit terugkeerden. We zagen er erg tegenop deze boodschap aan Dries
over te brengen, maar konden het ook niet over ons hart verkrijgen
hem onkundig te laten van dit voor hem zoo verschrikkelijk nieuws.
Dagenlang was er een zeer gedrukte stemming in ons huis.
Zoo naderde dan weer het einde van het jaar. De gebeurtenissen in
Rusland gaven ons hoop voor het volgende jaar. De gevechten aan de
fronten werden nauwkeurig gevolgd en op verschillende aan de wand
geplakte kaarten met vlaggetjes aangeduid.
In het begin van het nieuwe jaar (1944) werden alle provinciale
ambtenaren bij den nieuwen Commissaris van onze provincie, de NSBer
De Rijke geroepen ter kennismaking. Zijn eerste vraag luidde steeds:
'Bent U anti-Duitsch?'. Ik wenschte van mijn hart geen moordkuil te
maken en antwoordde: 'Ja'. Toen ontspon zich een gesprek, dat 1'/;
uur duurde, waarin ik er voor zorgde geen woord over de Führer
'himself' te zeggen, noch over het Jodenvraagstuk te spreken. Hij daarentegen
vroeg me plotseling of ik wel eens een avond in gezelschap van
een groot aantal Joden had doorgebracht en meteen vervolgde hij:
'Dan zou U voor Uw leven lang antisemiet zijn al was het alleen maar
wegens de stank'. Ik vertelde hem, dat ik den vorigen avond een bezoek
100

had gebracht aan onzen melkboer, die juist bezig was al zijn kleeren te
drogen bij de kachel. 'Die geur kon ik niet waarderen en de man was
toch geen Jood'. Toen lachte hij en sprak over andere dingen, waarover
we het ook niet eens waren. Bij mijn afscheid merkte hij op, dat we niet
veel nader tot elkaar waren gekomen. Met deze uitspraak was ik het
eens!
Toch is deze NSB-Commissaris erin geslaagd het provinciaal personeel
buiten Duitschland te houden. Steeds zorgde hij er voor, dat we
de noodige stempels en 'Ausweise' kregen. Niettemin behoorde hij tot
de club van landverraders, die de NSB toch eigenlijk was.
Den laatsten tijd was gebleken, dat de Zwolsche lucht voor Nol
niet goed was. Hij had last van asthma en deze kwaal werd steeds erger,
zoo erg, dat een langer verblijf in Zwolle noodlottig voor hem kon worden.
In overleg met onzen huisarts besloot hij naar Amsterdam terug te
gaan. In Februari vertrok hij tot ons aller spijt. Inderdaad herstelde hij
in Amsterdam en bleef het geluk aan zijn zijde.
Toen Nol weg was vroegen we aan onzen oudsten onderduiker,
Fred, of hij z'n vrouw graag hier wilde hebben. Zijn heele gezicht was
één en al vreugde. Zijn vrouw was in Amsterdam in pension, waar ze
het niet al te best had en veel geld moest betalen. Er werd een afspraak
met haar gemaakt en een week later vertrok mijn schoonvader om haar
te halen. Toen hij aan het pension aanbelde, kreeg hij te hooren, dat ze
juist den vorigen dag door de Duitschers meegenomen was. Weer moesten
we een droevige tijding aan één onzer onderduikers overbrengen.
De deelneming met den sympathieken Fred was algemeen en ééns te
meer werden we doordrongen van het feit, dat we ons nog steeds in gevaar
bevonden. Verraad loerde overal.
In de omgeving van Zwolle hadden de Duitschers allerlei stellingen
gemaakt. De heer Knol vroeg me hem te helpen deze in kaart te brengen.
Tenslotte ontbraken nog een paar gegevens, die me verstrekt werden
door een vriehdelijken Duitschen soldaat, met wien ik moest wacht
loopen; een aan de burgers van Zwolle opgelegde straf. Later bleken de
gegevens nutteloos te zijn geweest, omdat de operaties anders verliepen.
Arie Brandon, die naar Amsterdam gegaan was, stond opeens
voor onze neus. 't Was hem in Amsterdam te bar geworden. Hij bleef
twee maanden bij ons en ging toen weer naar zijn vrouwtje, zonder dewelke
hij niet leven kon! Eenige weken daarna was de vader van de vier
Caneel's in nood. Zijn onderduikadres was levensgevaarlijk voor hem
geworden. Er was plaats voor hem en dus kwam 'Oom Moos'. Het tiental
was weer compleet. Met ons drieën meegerekend, schenen we steeds
met ons dertienen te moeten zijn. Niemand heeft zich daar trouwens
ongerust over gemaakt.
Langzamerhand nadert een groote dag: D-day, 6 juni, de verjaardag
van m'n vrouw en van Fred. Een dubbele feestdag. Maar de arme
101

Joodjes moesten bijna den geheelen dag op zolder zitten wegens de vele
bezoeken, die mijn vrouw kreeg. Om hen op dien belangrijken dag niet
zonder nieuws te laten, schakelde ik de radio in en de luidspreker uit en
bracht een koptelefoon met lang snoer naar den zolder.
De Duitschers hadden weer wat nieuws uitgevonden om Hollanders
naar Duitschland te zenden: de Z-kaarten procedure. Alle bedrijven
moesten daarop hun personeel invullen. De eenige remedie was de
Duitsche overheid overstelpen met Z-kaarten. De invulling was een
tijdrovend karweitje, maar de Joodjes weerden zich kranig. Ongeveer
achthonderd werden er door ons opgestuurd. Later hoorde ik, dat één
derde van de in Nederland ingezonden Z-kaarten valsch was.
Nu kwam er ook nog werk bij van de L.O., waar ik eveneens contact
mee had gekregen. Aanwijzingen van de topleiding voor de
verschillende groepen; altijd spoedwerk, zoodat de jongens vaak des
nachts werkten.
Dolle Dinsdag kwam en deze dag was voor Zwolle des te doller,
omdat een knokploeg van de L.O. zich gedurende eenige minuten had
meester gemaakt van de Zwolsche Radiodistributie en voor de microfoon
eenige opwekkende en kalmeerende woorden tot de Zwolsche burgerij
had gesproken, hetgeen tot gevolg had, dat sommige mensen
meenden, dat Hilversum al in handen van de Geallieerden was! Verder
waren er nog de vluchtende Duitschers op boerenwagens, die door
Zwolle trokken, waardoor we werkelijk het idee kregen, dat het Duitsche
leger bezig was in te storten. De ontgoocheling was dan ook bitter.
Na dezen dag werd het optreden van de Duitschers vinniger. Het
was zaak zoo weinig mogelijk buiten te komen; mannen werden met of
zonder goede papieren op straat gearresteerd. Bovendien werden de
buitenwegen onveilig gemaakt door de Geallieerde vliegtuigen, die hun
dagelijksche controlevluchten maakten.
En zoo naderde langzamerhand de laatste oorlogswinter, de laatste,
maar ook de moeilijkste. Onze voedselvoorziening baarde nog geen
bijzondere zorg. Dat wil niet zeggen, dat m'n vrouw het gemakkelijk
had om de groote huishouding gaande te houden. Zij en m'n schoonvader,
een krasse oude baas van in de zeventig, trokken er iedere morgen
op uit om proviand te halen in ik weet niet hoeveel winkels. Onder geen
voorwaarde wilden we in één en dezelfde winkel meer dan een voor ons
normaal aantal bonnen inleveren. Soms dacht ik wel eens, dat de heele
binnenshuische organisatie te zwaar op m'n vrouws schouders drukte,
maar als ik er haar naar vroeg, zei ze lachend: 'O, dat kan ik best. Ik
zou er nog wel een paar Engelsche piloten bij willen hebben'. Een
tenger, maar dapper vrouwtje!
M'n buurman, een machinist, was ondergedoken. Er kwamen
nieuwe buren, waarvan we niet wisten of ze hun lippen wel stijf op elkaar
zouden houden, als ze iets merkten. Dus extra oppassen aan die
102

kant.
Onze brandstof fenvoorziening gaf ons nieuwe zorgen. Onze voorraad
was zoodanig, dat we niet voor 1 December konden stoken. Toen
de heer Van Westen weer eens op bezoek kwam, vroeg hij of we bezig
waren Spartanen te worden. Misschien wel, maar toch niet uit vrije wil.
Later, toen het werkelijk koud was konden we gelukkig behoorlijk stoken.
Ook ontstond er een tekort aan kopjes en borden. Broodschalen,
soepterrienen enz. werden als bord gebruikt. Eens had m'n vrouw het
geluk 25 glaasjes mosterd te koopen; de mosterd interesseerde ons niet,
wel de glaasjes, die als kopjes gebruikt konden worden. We konden ons
weer eenigen tijd redden. Onze afwasschers waren echter niet zoo heel
voorzichtig. Dat er nog wel eens wat gebroken werd, deerde ons niet, evenmin
als het feit, dat het huis er verveloos en uitgewoond begon uit te
zien. We hadden maar één doel voor oogen: veilig door dezen gevaarlijken
tijd heen te komen. En daarom was het waarschuwen den ganschen
dag niet van de lucht. Wij konden ons best indenken, dat onze gasten
zich bij ons veilig gevoelden, maar toch bracht het handhaven van de
veiligheid mee, dat van onzen kant den heelen dag een ssst. . . klonk.
Dit veranderde evenwel niets aan de goede verstandhouding, die er
tusschen ons bestond.
Begin December werd in onze stad de gastoevoer afgesneden. We
konden dus niet meer koken. Weer nieuwe moeilijkheden. Onze groenteleverancier
kwam ons te hulp. Hij was belast met de uitdeeling van
voedsel van de Centrale keuken. Hij slaagde er in eiken dag een drietal
emmers voedsel achter te houden, welke wij dan 's avonds in zijn winkel
konden halen.
Kort daarop werd de druk op de waterleiding verminderd, zoodat
we het water in den kelder moesten aftappen. We hadden dat al eerder
gedaan maar dan vóór den meter, om het officieele gebruik normaal te
houden. Erger was, dat de toevoer van electrischen stroom werd stopgezet,
want daardoor was tevens het luisteren naar de radio afgeloopen.
Ik nam m'n toestel mee naar mijn bureau en stelde het daar verdekt op,
zoodat we toch weer berichten hadden. Maar nog erger was, dat ons
waarschuwingssysteem was uitgevallen. Het werkte n.1. op de transformator.
Gelukkig kreeg ik al gauw de beschikking over een paar electrische
zakbatterijen, zoodat ook dat euvel weer verholpen was.
Nu bleek tevens hoe gelukkig de gedachte was geweest om reeds
meer dan een jaar geleden twee carbidlantaarns te koopen. Het halve
vat carbid hadden we nog, zoodat wij en ook anderen hiervan veel profijt
hadden. Bij vele anderen vergeleken hadden we een schitterende
verlichting: één carbidpitje beneden en één boven.
De Duitschers namen bezit van een school vlak bij ons huis. De
soldaten logeerden in de school, maar de onderofficieren werden on-
103

dergebracht in de nabij gelegen huizen. Ze liepen bijna alle huizen door
op zoek naar geschikte kamers. We hadden weer geluk, want juist het
huis van m'n buurman was het laatste huis, dat ze doorzochten. Korten
tijd daarna werden een zevental huizen tegenover ons gevorderd door
de Duitschers en de bewoners moesten er uit. Enkele dagen daarna zat
m'n vrouw in de voorkamer toen ze een tweetal Feldgendarmes zag naderen.
Ze stapten van de fiets juist voor ons huis, maar m'n vrouw
sloop al naar boven. Daar waren de Joodjes juist bezig 'Vrij Nederland',
dat in dien tijd gewestelijk verscheen, af te drukken. Ze pakten
de heele boel vlug op en verdwenen in de schuilplaatsen. Intusschen
stonden de Duitschers op de deuren te bonzen. Toen m'n vrouw beneden
kwam, stonden ze bij de buren. Hun boodschap bleek ongevaarlijk.
Ze wilden weten welke huizen aan den overkant gevorderd waren;
dit was namelijk zonder hun voorkennis gebeurd. De heeren zaten elkaar
weer eens dwars. Een paar dagen later konden onze buurtbewoners
er weer in trekken.
Nauwelijks was dit gevaar verdwenen of een ander daagde al weer
op. Door een NSB-er werd de inkwartiering van S.A.-lieden aangekondigd.
M'n vrouw deed alsof ze niet thuis was en de NSB-er verdween.
Een overbuur, die hetzelfde had gedaan, vernam later van z'n
buurman, dat hét NSB-heerschap had gezegd, dat hij er maar op
rekenen moest, dat hij ook inkwartiering kreeg. Vol spanning wachtten
we enige dagen en jawel, daar verschenen de S.A.-bandieten zingend in
onze straat. Juist voor onze deur stopten ze. Vol verwachting klopte
ons hart. Ze verspreidden zich en zochten hun kwartieren op. Overal
gingen de deuren open, behalve bij ons! Andermaal hadden we geluk
gehad.
Inmiddels hadden we in overleg met de anderen, Fred, wiens uiterlijk
zijn Joodsche afkomst niet verried, de vrijheid hergeven. Hij speelde
de rol van jeugdvriend van m'n schoonvader, die uit Den Haag geëvacueerd
was naar Zwolle. Fred werd dadelijk ingeschakeld in de boodschappendienst.
Het jaar spoedde weer ten einde en de oudejaarsavond werd
gevierd zonder oliebollen, want het kleine beetje olie, dat we kregen,
durfden we niet te gebruiken uit voorzorg voor kwade dagen. Boter,
margarine of vet kregen we allang niet meer, zoodat we het kleine stukje
brood, dat meer op klei dan op brood leek, droog opaten. Klei had
echter nog het voordeel, dat het niet stonk.
Het nieuwe jaar (1945) bracht voor ons allen al spoedig nieuwe
zorgen, zij het dan ook, dat we deze vrijwillig op ons namen. Een
Joodsch echtpaar was ondergedoken op een adres, waar de vrouw des
huizes overspannen was geworden en als gevolg daarvan dreigde ze de
onderduikers te verraden. De mogelijkheid was niet uitgesloten, dat ze
de daad bij het woord zou voegen. De heer Van Westen werd in den
104

*
L
^ l
h-
^
p
JJ
14. Fragment van een brief van de heer Noordhof aan zijn broer.
trr?
w
si
105

arm genomen en deze draafde een tiental adressen af om onderdak voor
het in gevaar zijnde echtpaar te vinden. Alle tien waren moedige mensen;
ze durfden te weigeren. Ten einde raad vroeg Van Westen ons of
wij misschien iemand wisten, die hen kon opnemen. M'n vrouw en ik
keken elkaar eens aan en we vroegen hem of hij beddegoed had. Toen
hij bevestigend antwoordde was de zaak in orde en het echtpaar Mühlfelder
(Kitty en Kürt) kwam nog denzelfden dag.
Enige weken later waren er weer twee in gevaar. Ditmaal twee
meisjes, de één 16 jaar, de ander 17 jaar oud. Ze waren ondergedoken
bij een onderwijzer in onze buurt. Laatstgenoemde had iemand, die ijverig
door de Duitschers gezocht werd, een zekere oom Henk, één dag
in huis gehad. Hiervan hadden de Duitschers lucht gekregen en toevalligerwijze
was de onderwijzer te weten gekomen, dat hij Duitsch bezoek
zou krijgen. Hij bracht de meisjes naar een kennis en wachtte rustig de
komst van de Duitschers af, wat hij later zeer betreurde, want hij en z'n
vrouw werden gearresteerd. De Duitschers doorzochten zijn geheele
huis, hetgeen de meisjes ook ter oore kwam. Ze schrokken hiervan geweldig.
En toen kwam het hoge woord er uit. Ze hadden dagboek gehouden
in een schrift, dat ze op den zolder hadden laten liggen. Hierin
waren diverse namen vermeld met bijzonderheden omtrent de betreffende
personen, o.a. hun illegale werkzaamheden. Zoo stonden daarin
ook vermeld bovengenoemde Mej. Bijkerman en de menschen, waar ze
op dat moment tijdelijk ondergebracht waren. Mej. Bijkerman vond
het toen gewenscht zelf onder te duiken en op korten termijn moest een
adres voor de meisjes gevonden worden. En weer vond men nergens gehoor!
Na eenig overleg zagen we kans deze twee er nog bij te plaatsen.
En daar kwamen ze dan. Het bleken twee meisjes te zijn, die we in 1942
al eens voor een paar dagen gehuisvest hadden. Saja en Hindle Swartenberg.
Hindle, de oudste, zette ik onmiddellijk alleen in een kamer en
vroeg haar of ze eens rustig wilde nadenken over al hetgeen ze in het
dagboek vermeld had. Voorts vroeg ik haar of ze alle adressen van de
personen, die in het dagboek genoemd waren, wilde opschrijven met
zoo mogelijk alle daarbij vermelde bijzonderheden. Hindle bleek een
goed geheugen te hebben. Vanzelfsprekend hadden we de anderen niet
op de hoogte gebracht met de door de meisjes begane fout.
De goede onderlinge verstandhouding zou daardoor in gevaar kunnen
worden gebracht, wat in die donkere tijden allerminst gewenscht was.
Den volgenden dag heb ik alle genoemde personen kunnen waarschuwen,
waarbij ik de noodige voorzichtigheid wel in acht nam.
En nu hadden we dan tweemaal zooveel onderduikers als we oorspronkelijk
gedacht hadden te kunnen huisvesten.
Het straatbeeld in Zwolle werd eiken dag triester. Honderden
hongerende menschen uit het westen van ons land kwamen door Zwolle.
Op weg naar het platteland in onze provincie om voedsel te halen.
106

Van m'n zuster in Zeist kregen we bericht, dat de voedseltoestand daar
zeer slecht was en hulp dringend gewenscht was. We scharrelden wat
vleesch, rogge en peulvruchten op. We wilden naar Zeist, maar 't ging
niet. Er lag te veel sneeuw. Er deden geruchten de ronde over sluiting
van de IJsselbrug. Dan het voedsel maar per slede brengen bij kennissen
vlak over de IJssel. De oprit naar de IJsselbrug is spiegelglad; zand
wordt er niet gestrooid. Een paar trekkers help ik de brug op; dan weer
terug anderen helpen. Ik kan helaas niet verder helpen. We moeten zelf
ook verder en nog weer terug en bijtijds thuis zijn. 't Is een ellendig gezicht,
die magere stumpers met hun zware karren, die ze onmogelijk alleen
den oprit kunnen opduwen.
Aan den anderen kant van de brug een vrouwtje naast een zwaar beladen
fiets; voetje voor voetje schuifelt ze voort. Ze heeft erg koude voeten.
Ik neem even de fiets van haar over, dan kan zij flink doorloopen
om haar voeten te warmen. Ze kan niet. Den vorigen dag heeft ze 40 km
op haar zomerschoentjes door de sneeuw geloopen. Haar voeten zijn
stuk. Morgenavond denkt de arme ziel in Utrecht aan te komen! Als ze
een plaatsje op een open vrachtauto zou krijgen, zou ze de koning te
rijk zijn. Slecht gekleed, met een leege maag, op een open vrachtauto in
een ijzig kouden wind en je dan nog gelukkig voelen! 't Kan verkeeren
zei Bredero.
Drie vrouwen loopen voor ons, hun handkar is kapot. Eén glijdt
uit en valt. Ik help haar op. Ze heeft zich bezeerd en huilt en dan gilt ze
plotseling: 'Ik wil naar mijn kinderen'. De beide anderen wordt het dan
ook te machtig. We kunnen de ellende niet langer aanzien.
Een dag of wat later gaan we met onze fietsen naar Zeist. Even de
vracht ophalen in Hattemerbroek en dan verder. We durven onderweg
onze boterham haast niet op te eten. De trekkers kijken ons het brood
uit den mond. Eerst nog langs Voorthuizen om een pak havermout af te
leveren aan een maagpatiënt, die zonder dat product niet leven kan. We
hebben te kampen met pech, lekke banden en tegenwind. We merken
dat we onze krachten kwijt zijn als gevolg van de slechte voeding. We
stranden in Scherpenzeel en kunnen alleen overnachten in een evacuatiepost
van het Roode Kruis; een in aanbouw zijnd huis, waar vele trekkers
zijn samengekomen. Ze zijn alle opgewekt, 's Avonds krijgen we
een stukje droog grijs brood, dat we aan een paar Rotterdammers geven.
Ze bedanken er voor als ware het een vorstelijke gave! We slapen
op een beetje stroo, dat uitgespreid is over de vloer. Niemand kan de
slaap vatten. Midden in den nacht hoor ik m'n vrouw met een slaperige
stem roepen, dat ze het koud heeft. Ik ga naar de vrouwenkamer; twee
meisjes nemen haar tusschen zich in om haar te warmen. Maar de
meisjes kunnen niet slapen, omdat de honger hen plaagt. Ik ga wat
brood halen. Nu is er weer rust op de vrouwenafdeeling.
's Morgens staan allen op, koud tot op het gebeente. We krijgen een
107

ord met iets dat warm is, dus is het heerlijk. Daarna vertrekken we in
een stroomenden regen naar Zeist. Een uur later zitten we bij een warme
kachel, terwijl al die anderen in den regen verder ploeteren.
1 Maart wordt de IJsselbrug definitief gesloten. Het doel is duidelijk:
het Westen moet verhongeren. We brengen den 28en Februari nog
wat etenswaren over den IJssel. We zien één lange onafgebroken file
van wagens, handkarren, bakfietsen, gewone fietsen. Drie rijen naast
elkaar. Verkeer in oostelijke richting is onmogelijk. Eén lange, droevige
optocht van ontbering, honger en ellende.
Nu de overtocht over de IJssel onmogelijk is geworden, neemt de
Inter-Kerkelijke Organisatie de jeugd in bescherming. De IKO krijgt
toestemming de jeugd naar het oosten te brengen. Ze worden in Zwolle
tijdelijk ondergebracht in scholen en worden van daaruit verder de provincie
in gezonden onder begeleiding van Zwollenaren. De heer Van
Westen heeft op zich genomen voor de nodige begeleiders te zorgen.
Hij vraagt mij ook. Ik krijg de eerste keer een transport naar Ommen.
Het vervoer van de kinderen en de bagage geschiedt per wagen van Van
Gend en Loos tot halverwege Ommen. De kinderen praten slechts over
eten; iets anders interesseert hen niet op dat oogenblik. Halverwege
worden ze overgenomen door wagens uit Ommen. Het zijn open, platte
wagens. De kinderen wikkelen zich in dekens, die ze bij zich hebben.
Een klein meisje huilt. Haar bagage is hier of daar onderweg zoek geraakt;
zij heeft dus geen dekens. Ze heeft het erg koud. Ik wikkel haar
in mijn overjas en ze lacht weer. Een andere keer ging ik naar Heino
met een kindertransport. Alle bagage met een paar kleine kinderen
gaan op een boerenwagentje; de rest moet wandelen. Eén ventje blijft
achter. Ik ga naar hem toe en vraag of hij moe is. 'Nee, meneer, maar
ik kan niet zoo hard loopen'. En dan vertelt hij, dat hij bij een relletje
in Amsterdam een schot boven in zijn been heeft gekregen. De Duitschers
schoten lukraak op een troepje menschen, waar hij langs liep.
Hij is pas uit het ziekenhuis ontslagen. Ik zet het dappere ventje, die
toch loopen wilde, op den boerenwagen.
Een paar weken gaan voorbij. Nu krijgen we bericht, dat Van
Westen moet onderduiken. De S.D. zoekt hem. Ik neem zijn werk over
en zorg nu voortaan voor de begeleiders der kindertransporten. Op
mijn bureau is niet veel werk, zoodat ik toestemming van m'n chef krijg
om te gaan en te komen wanneer ik wil. Fred werpt zich ook op als begeleider.
Hij is geweldig enthousiast; hij wordt boerenwagenronselaar.
Hij weet met zijn vriendelijke gezicht de boeren te paaien, die steeds
banger worden om zich met hun wagens op den weg te vertoonen. Ze
wenschen hun paarden geen slachtoffer te doen worden van aanvallen
van de geallieerde jagers. Eiken avond om ongeveer zeven uur komen
nieuwe kindertransporten binnen. Voor acht uur moeten de noodige
begeleiders gewaarschuwd worden, want den volgenden morgen ver-
108

trekken ze weer vroeg. Ook moet ik voor acht uur nog zorgen, dat de
met de transporten medegekomen begeleiders uit het westen voor één
nacht onderdak krijgen in Zwolle.
Als ik dan om acht uur, het tijdstip, waarop een ieder binnen moet zijn,
thuis kom, heeft Fred het eten uit de winkel gehaald en kunnen we gaan
eten. De dagen vliegen voorbij.
We kregen plotseling bericht, dat de schrijfmachine van Van Westen
gezocht werd door de S.D. Ik vroeg mevrouw Van Westen mij alle
getypte papieren, die ze thuis kon vinden ter hand te stellen, waarop ik
ze een goede bergplaats gaf. De familie Van Westen dook in haar geheel
onder, waardoor wij onze vijftiende onderduiker kregen: een klein katertje!
Een paar dagen later zochten de S.D.-ers het heele huis van Van
Westen door, vonden niets, maar namen en passant tafelzilver en een
kijker mee. Onze contactman van de L.O. moest ook het veld ruimen.
Spoedig hadden we het contact met Vrij Nederland en de L.O. hersteld.
De koerierster van de L.O. bracht geregeld werk tot de dag voor de bevrijding
zelfs!
Ongeveer drie weken voor onze bevrijding had Ir. Knol, die reeds
langen tijd alle contact met zijn hoofdkwartier kwijt was, zoowaar een
klein karweitje voor me. Bij een vriend van hem was een Hollandsche
parachutist uit een geallieerd vliegtuig neergelaten, die opdracht had in
de buurt van Heino en Raalte te werken. Ir. Knol vroeg me of ik dien
man in contact kon brengen met een illegale groep in één dezer
plaatsen. Een vriend van me, een K.P.-er, had juist dien nacht de commandant
van de K.P. uit Heino te logeeren, zoodat beide heeren den
volgenden morgen een conferentie in ons huis konden houden.
Onze nieuwsvoorziening was opnieuw spaak geloopen. Ook op
mijn bureau was de stroomvoorziening stopgezet. Goede vrienden van
ons zorgden er voor, dat we geabonneerd werden op een plaatselijk illegaal
nieuwsblaadje.
Thuis was het leven er niet gemakkelijker op geworden. Ons ondergoed
kon niet behoorlijk gewasschen worden en wijzelf moesten
maar net als onze poes doen, want zeep was er niet. Eén van de onderduiksters,
Froukje, had reeds geruimen tijd veel last van rheumatische
pijnen, die haar lichaam en geest ondermijnden. We maakten ons ernstig
ongerust over haar toestand.
Gelukkig hadden we een spoedige bevrijding in het vooruitzicht.
De laatste dagen daarvoor zaten we geweldig in spanning. Hoe zouden
we worden bevrijd? Zouden we nog moeten evacueeren?
De geallieerden rukten snel op, trokken een halve cirkel om Zwolle
heen, maar lieten ons toch nog even wachten. We hoorden de laat
De geallieerden rukten snel op, trokken een halve cirkel om Zwolle
heen, maar lieten ons toch nog even wachten. We hoorden de laatste
dagen voor de bevrijding niets dan ontploffingen; de Duitschers bliezen
109

alles op, wat maar op te blazen viel: wissels, spoorrails, locomotieven,
seinhuisjes enz. En den laatsten nacht gingen alle bruggen eraan. De
Duitsche vernielzucht vierde hoogtij! Vrijdagavond, 13 april, 8 uur,
vlogen voor het eerst granaten vlak over ons huis. Op ongeveer 100 meter
afstand sloegen ze in. Wij doken in den kelder. Froukje, de zieke,
had zelfs een ligplaats. Den volgenden morgen om zes uur weer granaatvuur.
Een poos later gejuich op straat.
Eén Canadees was gesignaleerd. Later gingen we kijken. Daar kwamen
de Canadeesche pantserwagens aanrijden, volgepropt met kinderen met
vlaggetjes in de handen. Zoo werd Zwolle veroverd. Het was n.1. bekend
geworden, dat de Duitschers zich allen teruggetrokken hadden
over den IJssel.
75. Bevrijders in de Diezerstraat.
's Middags om 3 uur was het groote oogenblik aangebroken. Het
mooiste moment uit ons leven; nooit zullen we dat vergeten.
Eindelijk dan na al die inspanning en al die gevaren mochten we dan die
gekwelde menschen hun vrijheid teruggeven. En ook wij hadden onze
vrijheid terug. Dankzij de beschermende hand van de Voorzienigheid
waren we veilig tusschen alle gevaarlijke klippen doorgezeild. De geheele
buurt stond plotseling op stelten. Onze naaste buren stonden paf;
nooit hadden ze dat kunnen denken. Den geheelen dag hadden we visite
en moesten we gelukwenschen incasseeren.
Eén omstandigheid temperde onze vreugde. Dat was de ontzettende
toestand, waarin onze landgenooten in het westen verkeerden. Maar
110

gelukkig kwam ook daaraan spoedig een einde.
Ik wil dit verhaal niet eindigen zonder onzen weigemeenden dank
te betuigen aan de dappere mannen van het verzet, die ons in staat stelden
door verstrekking van de zoo hoog noodige distributiebescheiden
ons werk tot een goed einde te brengen. Eveneens wil ik een hartelijk
woord van dank richten tot onze onderduikers, die ondanks de buitengewoon
moeilijke en zenuwsloopende omstandigheden, waaronder zij
leefden, een prettige verstandhouding, zoowel onderling als met ons,
wisten te handhaven.
Tot mijn landgenooten, die te bang waren om Joden te herbergen,
toen deze in doodsgevaar verkeerden, zou ik willen zeggen: 'Dacht U,
dat ook wij niet vaak bang geweest zijn en angsten hebben uitgestaan?'
Doch steeds hebben wij het standpunt gehuldigd, dat onze bangheid
onder geen enkele voorwaarde een reden mocht zijn om onze hoogste
plicht, de plicht der naastenliefde, te verzaken. Ik wijs er hier met nadruk
op, dat wij geen helden waren, noch zijn, maar doodgewone burgers
zonder soldatenhart.
Moge ik dit verhaal besluiten met het brengen van een eerbiedigen
groet aan onze vrienden, die in den verzetsstrijd zijn gevallen.
Uit: Houdt-Moed, nr. 2, mei 1943
Zoals ik U reeds in ons vorig
nummer medegedeeld heb, zal ik
U een overzicht geven van de gebeurtenissen
tijdens onze tocht
van Westerbork naar Zwolle.
8 Oct. 1942. Reeds zaten we al
weer 5 dagen in de hel Westerbork.
Anders kan en wil ik het niet noemen,
daar het vooral in de eerste
dagen na onze aankomst een hel
was. Massa's menschen kwamen
binnenstromen en de chaos was
geweldig. In de barakken lagen
allen door elkaar, op kribben
zonder matrassen en op de vloe-
ren. Hoe zou hierin eenige regelmaat
gebracht kunnen worden?
De geheele dag, was het loopen.
Vooral om onze bagage op te
sporen en om te zorgen dat het
kleine beetje eten, wat ons toegedacht
werd, in ons bezit kwam, al
moesten wij er ook uren voor in
de rij staan. Daarbij kwam nog
de voortdurende dreiging om
doorgezonden te worden naar
Polen, want 3 x per week
vertrok er een transport en kon
het dus ook onze beurt zijn.
les had al direct na aankomst het
plan gemaakt om te ontvluchten,
indien de kans er was. Hij had na
grondige observatie door het geheele
kamp ook reeds een geschikte
plaats gevonden. Op
Donderdagmorgen kwam hij bij
111

Alias gaat voorby
ook dit. Mei 1943. :
10 11*1.
... D»z» datum, welke met vurige ..letters In ieders geheugen g'egrift
' staat .Toert 4ns in gedachten terug naar die mooie morgen in Kei, nu . ; .
drie Jaar geleden, toen de Duitachers ondanks beloften en verdragen ". ,-•;'
.. ons land binnenvielen. '.. • . ,:. ... - -
]. ...i "''.' Drie Jaar geleden ie het, dat Zy Rotterdam bombardeerden en duïzen-
'c.den.onsohuid'igen, mannen.vrouran en kinderen vermoorden, terwyi zy:V;-t—-i
,'. hoog en veilig in hun yliegmachines zaten en net sadistische wellust'". 1 ';.!J[
rasens propten, hoe zy moeders van hun kinderen «n : .:. •.;:",
pannen van. hun vrouvren scheidien, hoe zy dagenlang hun onmen6chelyké •'...' '••'•*
'Jklopjachten organiseerden op hun gemakkelyke prooi, TOlke zich ten^..laatste
murw gemaakt door voortdurende spanning en angst, gelaten naar J
• . Polen lietaa wegvoeren. , • . . ' . : ,•'.'• i
Ket hun stomme , verdwaas*! hersens meenden zy ons "de Hleuwé •".';' .
Orde" te kunnen opdringen. Zy konden niet begrypen , dat een cultuur •' : ff
welke vrye meeningsuiting onmogelyi: mzi gmiaakt , by voorbaat'tot.,.;'• ^
•v ondergang gedoemd is. . ...-';'" '•'•
Kaar thans Is er de kentering. Hun laffe bombardementen op "'. ..
weerlooze steden krygen zy terut en neer dan dat. Afrika en Stallngrad
henben de Dultsche legers voorgoed ven hun stootkracht beroofd. Voor .
t
het Dultsche volk zyn deze namen meer dan nederlagen: Zy vormen een
symbool van dr kokende ondergang. Voor de bewoner3 der onderdrukte
landen, vormen deze namen een symbool v£in de dag der bevrydlng , dé '..;
' dag, waurop de laatste Buitsche DnyVcrlharzen zich in snelle vaart
16. Fragment uit Houdt-Moed.
mij in de barak en vroeg mij, of
ik er iets voor voelde om mee te
gaan, en ik was direct genegen
om het plan uit te voeren. Maup
en Menno zouden het gezelschap
completeeren. les en ik gingen
nog eens op die plek poolshoogte
nemen en het leek mij erg geschikt,
want bij het prikkeldraad,
112
waar we onderdoor zouden gaan,
was reeds een afwateringskanaaltje,
zoodat we hier onze kans het
beste konden nemen. We spraken
daar nog met een arbeider, welke
wij het één en ander over de omgeving
buiten het kamp vroegen
en van welke gelegenheid ik gebruik
maakte een doosje Whiston

voor de geschikte prijs van ... ƒ
25,-- (zegge vijf en twintig gulden)
op de kop te tikken. Maar ik
was er toch mee in mijn schik.
Toen we in de barak terugwaren,
spraken we af dien avond te ontvluchten,
's Middags kwam er
echter een kleine kink in de kabel,
daar we van barak moesten veranderen
en elkaar kwijtraakten.
Doch tegen den avond hadden we
elkaar weer gevonden en konden
we ons gereed maken voor de
tocht. Het was toen 8.30 uur. les
stak de schop, welke hij ergens
weggenomen had, bij zich en toen
verlieten wij de barak. Daar de
deuren gesloten waren, moesten
wij door de ramen naar buiten,
les en ik sprongen eruit, doch de
anderen bleven dralen en begonnen
terug te krabbelen en vonden
het beter een dag te wachten. Wij
voelden daar echter niet veel voor
en gingen na afscheid genomen te
hebben op pad. Het weer was
beestachtig slecht, doch uitermate
goed geschikt voor onze expeditie.
Toen we de hoofdweg bereikten,
voegden zich de anderen
toch weer bij ons en met ons vieren
gingen we verder, en bereikten
spoedig de plek welke door
les was uitgezocht. Nu kwam het
moeilijkste en gevaarlijkste werk.
Het graven onder het prikkeldraad,
terwijl elk oogenblik de
schijnwerpers der gewapende
Duitsche uitkijkposten op ons
konden worden gericht of wij bemerkt
konden worden door de op
wacht staande marechaussee's.
Ook passeerden er veel menschen
met zaklantaarns, daar onze plek
in het centrum dichtbij het registratiegebouw,
het ziekenhuis en
andere belangrijke inrichtingen,
lag. Eerst groeven les en ik,
terwijl Maup mij na een half uur
afloste. Tegen ongeveer 10 uur,
nadat we een uur gewerkt hadden,
was het gat diep genoeg en
zouden we het probeeren. Als
eerste ging les, toen Maup en
daarna ik. Wij bleven in de beschutting
van een keetje staan en
wachtten op Menno, welke echter
eenige minuten op zich liet wachten.
In die paar minuten heb ik
doodsangsten uitgestaan, want
wij zaten daar temidden van onze
vijanden. Aan onze rechterkant
stonden de barakken van de Duitsche
kampwacht, terwijl aan de
linkerkant het huis van de commandant
was. Na énkele oogenblikken
kroop Menno onder het
draad door en kon het avontuur
beginnen. Eerst moesten we het
binnenplein nog over en toen dat
gebeurd was, stapten we met ons
allen tot aan de knieën in een
sloot. Dit vonden we echter niet
zoo erg en na eruit geklauterd te
zijn kwamen we in een stuk veen
terecht. Allemaal water, waar we
ongeveer een uur doorgewaad
hebben. Achteraf bleek dit het
zwaarste gedeelte van de tocht.
Maar aan alle beproevingen komt
een einde en ook aan deze. Toen
we dit achter de rug hadden, kwamen
we aan een stuk, Hetwelk
ontgonnen werd. Niets anders
dan gaten en bulten.
Dat we daar in het donker veel
buitelingen gemaakt hebben, laat
zich begrijpen, maar Vrouwe
113

Fortuna was met ons en zoo
verliep dit ook weer zonder ongelukken
en lieten we het kamp
steeds meer en meer achter ons.
De weg ging thans verder over akkers
en weiden over prikkeldraad
e.a. hindernissen, maar werd echter
een stuk beter. Op ons goede
gesternte vertrouwende gingen we
verder en bereikten een landweg
die naar de groote weg naar Beilen
leidde. Het was inmiddels bijna
middernacht en we hadden
daar een kleine ontmoeting met
een minnend paartje. Verder hebben
we dien nacht weinig menschen
ontmoet. Wel zagen we om
plus minus half twee des nachts in
de verte de koplichten van een auto
en zochten onze dekking op
een stuk weiland. We lieten ons
languit vallen en kwamen terecht
in een flinke hoeveelheid water.
De auto was spoedig verdwenen
en verder ging het weer. De
weersomstandigheden waren erbarmelijk
slecht geworden. Hagelbuien
en slagregens; maar dat
kon ons niet veel hinderen, nu we
zoo mooi opschoten. Nu en dan
moesten we pauzeeren voor les,
welke dien dag te veel erwtensoep
uit blik had gegeten en daarvan
last had gekregen. Bij een dezer
gelegenheden, raakte hij een slip
van zijn hemd kwijt. Wij
maakten van deze gelegenheden
gebruik om een sigaretje te
rooken. 's Morgens om plus
minus 6 uur kwamen we weer een
menschelijk wezen tegen, een
meisje dat naar het land ging om
te melken. Wij informeerden bij
haar naar de omgeving en hoor-
114
den dat wij in de buurt vamRuinen
waren. Het werd langzamerhand
tijd van de groote weg te
verdwijnen, maar waar echter een
plaats te vinden? Na nog even
doorgeloopeh te hebben, stapten
we tegen 7 uur in de morgen een
boerderij binnen. De boer was
reeds op en na eenig gepraat,
stemde hij er, zeer tot onze vreugde
in toe, om ons dien dag onderdak
te verkenen en konden wij
onze vermoeide ledematen in het
stroo uitstrekken. Dat was
geweldig. Tegen tien uur v.m.
bracht onze gastheer ons een
groote pan met koffie en een
stevig ontbijt, hetwelk erin ging
als koek. Het middagmaal mochten
wij in de huiskamer nuttigen,
dit was ook oké.
Onze gastheer zou probeeren iemand
te vinden, die genegen was
om ons met een auto naar Zwolle
te brengen, maar om half tien 's
avonds bracht hij ons de
mededeeling, dat hij niet geslaagd
was. Er zat toen niet anders voor
ons op dan maar weer te gaan tippelen.
Onze gastvrouw verzorgde
voor ons een stevig pak boterhammen
en na met veel woorden
van dank afscheid te hebben genomen
bracht onze vriend ons
een eind op weg. We zouden op
zijn advies de binnenweg, die via
Koekange en de Wijk liep, nemen.
We moesten dienzelfden
nacht het volgende punt, Rouveen,
bereiken. Een moeilijke
tocht wachtte ons, maar welgemoed
gingen we op weg. Het eerste
gedeelte ging tamelijk vlot.
Toen we echter een eind buiten

Koekange waren kwamen de
moeilijkheden. We waren de weg
kwijt en er zat maar één ding op
n.l. teruggaan tot de laatste wegwijzer.
Volgens berekening hadden
we 9 km. voor niks geloopen.
Deze tegenslag deprimeerde ons
geweldig. Bij den wegwijzer sloegen
we op goed geluk een zijweg
in en kwamen echter tot onze
groote verwondering toch goed
terecht en wel in de Wijk. Nu
hadden we weer een leidraad en
vervolgden met nieuwe moed
onze weg. Alleen Maup begon
slechter te loopen, daar hij in zijn
rubberlaarzen, doorgeloopen
voeten had. Om de beurt namen
wij hem onder de arm. Onze
grootste zorg was nu Rouveen
voor den aanvang van den dag te
bereiken, waar les en Menno een
bekende landbouwer wisten. Het
loopen werd hoe langer hoe moeilijker
daar Maup bijna niet meer
mee was te krijgen en de weg leek
wel eindeloos. Echter tegen kwart
voor zeven 's morgens stoomden
we veilige haven binnen en werden
liefdevol opgenomen. We
konden onze vermoeide
ledematen in het geurige hooi uitstrekken.
Ook daar ontbrak het
ons niet aan verzorging. Nu echter
stonden we voor de vraag, hoe
Zwolle te bereiken? Maup kon
geen voet meer verzetten, dus te
voet was onmogelijk. Wij
peinsden en opperden plannen.
Doch ineens zagen wij de bus in
de richting Meppel verdwijnen en
Maup zei ineens: 'Ik ga met de
bus' en les en ik besloten ook om
dit te doen, terwijl Menno met de
fiets zou gaan. Wij zaten nog even
gezellig bij elkaar en namen
tegen 8 uur afscheid en dankten
ook hen voor alle goede zorgen
aan ons besteed. Even daarna
kwam de bus en begon de laatste
etappe. De chauffeur keek ons
wel even aan, doch zei niets. Hij
zal wel gedacht hebben: 'Wat een
stelletje schooiers'. Zonder hindernissen
kwamen we om 8.30
uur 's avonds te Zwolle aan en
stapten aan de Meppelerweg uit.
Hiermede was het einde gekomen
van onze gevaarvolle, moeilijke
reis. Wij drukten elkaar de hand
en gingen naar ons adres. Toen
wij daar binnenkwamen, heerste
er groote consternatie, want ons
hadden zij niet meer verwacht.
Een kop thee stond direct voor
ons klaar en toen kon de schoonmaak
beginnen. Het was een genot
die smerige boel uit te
trekken, ons te scheren enz.;
daarna verschenen we weer als
nette menschen in de salon. Na
een flink bord eten en nog eenige
uren te hebben gepraat, zochten
we ons bed op. Dat we goed geslapen
hebben laat zich begrijpen,
want in geen 3 dagen en 2
nachten waren we uit de kleeren
geweest.
Nu ik dit schrijf, zit ik reeds weer
meer dan 7 maanden te Zwolle en
ik hoop voor ons allemaal, dat
het einde van deze oorlog spoedig
zal komen en wij daarvan allen
getuige kunnen zijn, in goede en
gezonde toestand.
Zwolle, 20 mei 1943.
Emca
115

ILLUSTRATIE VERANTWOORDING
nr. 1, 3, 4, 5, 6, 9, 10, 13, 14, 16 J. Hagedoorn
nr. 2, 7, 8 auteurs
nr. 11, 12, 15 Gemeentelijke fotodienst/
J.P. de Koning
DE SCHRIJVERS
J. ERDTSIECK
was van 1947-1952 werkzaam als catecheet-jeugdwerkleider in
de Herv. Gemeente te Zwolle. Weer terug in Zwolle in 1972 als
bedrij fsmaatsch. werker in dienst van de burgerlijke gemeente
(in 1984 met VUT).
Vanaf 1976 ouderling in de Herv. Gemeente Zwolle (Holtenbroek).
W.FABER
was van 1945 t.e.m. 1984 werkzaam op een tweetal accountantskantoren.
Had vanaf 1958 de controle op de jaarrekeningen
van kerkelijke instellingen. Werd begin 1985 gepensioneerd.
Hij bekleedde in verschillende Hervormde Gemeenten
(Kralingen, Delfshaven, Schiedam) het ambt van notabel, diaken
en ouderling-kerkvoogd.

ZWOLSE HISTORISCHE VERENIGING
De Zwolse Historische Vereniging stelt zich ten doel de uitbreiding en
verspreiding van de kennis omtrent de geschiedenis van Zwolle te bevorderen.
Zij publiceert daartoe drie maal per jaar een Tijdschrift en
één maal per jaar een Jaarboek en organiseert lezingen. Voor leden
zijn hieraan geen kosten verbonden. Het lidmaatschap staat open voor
iedereen die zich passief of actief interesseert voor de Zwolse geschiedenis.
De contributie bedraagt ƒ 35,-- per jaar. Studenten, leden jonger
dan 21 of ouder dan 65 jaar belaten / 25,--. Aanmelding kan geschieden
schriftelijk (Postbus 1448 8001 BK Zwolle) of telefonisch
(038-539625).
Bestuur
voorzitter
secretaris
penningmeester/
ledenadministratie
leden
J. Hagedoorn
R. Salet
H. Brassien
R.T. Oost
B.H. Edel
Redactie Tijdschrift en Jaarboek
wnd. hoofdredacteur
Tijdschrift
hoofdredacteur
Jaarboek
leden
Postadres Vereniging
Tyassenbelt 28
Sellekamp 32
Brederostraat 76
Zwolle
Zwolle
Zwolle
P.C. Lindhoud Boddemate 14 Zwolle
N. Lettinck
J.H. Drentje
W.A. Huijsmans
R.T. Oost
I. Wormgoor
H.C.J. Wullink
A. van der Wurff
Postbus 1448 8001 BK Zwolle