programmaboekje - Monumenten & Landschappen

15 & 16
09 / 2007
Open
Monumentendagen
Licht en verlichting
B r u s s e l s H o o f d s t e d e l i j k G e w e s t
Europa, een gemeenschappelijk erfgoed

Informatie
Organisatie van de Open Monumentendagen in het Brussels Hoofdstedelijk
Gewest: Directie Monumenten en Landschappen van het Brussels Hoofdstedelijk
Gewest – CCN - Vooruitgangstraat 80 - 1035 BRUSSEL
Infolijn op 15 en 16 september 2007, van 10u tot 17u: 0800/40 400
fax: 02/204.15.22 - e-mail: jdp-omd@mbhg.irisnet.be
De uren die vermeld worden bij de gebouwen, verwijzen naar het openings- en sluitingsuur.
De organisatoren behouden zich het recht voor de deuren vroeger te sluiten
bij een grote toeloop, zodat ze toch op het afgesproken uur kunnen eindigen.
Het is verboden te roken tijdens het bezoek; het is mogelijk dat de verantwoordelijken
het maken van foto’s niet toestaan.
De vermelding B of BL, gevolgd door een datum aan het einde van een tekst,
wijst erop dat het gebouw waarvan sprake op die datum beschermd werd of
ingeschreven werd op de bewaarlijst.
De verwijzingen in het vet naast de nummers van de plaatsen en de adressen
van de activiteiten verwijzen naar een cartografisch plan van het Gewest. Dat
kunt u schriftelijk aanvragen bij de Directie Monumenten en Landschappen
en wordt u dan gratis toegestuurd.
De informatie over het openbaar vervoer werd ons verschaft door het MIVB.
Zij vermeldt de haltes die zich in de nabijheid bevinden van de plaatsen en vertrekpunten,
rekening houdend met de dienstregeling op zaterdag en zondag.
Opgelet: voor bepaalde activiteiten is het verplicht vooraf te reserveren (het telefoonnummer
vindt u onder de notitie over de activiteit). Er is voor deze werkwijze
gekozen om het publiek in optimale omstandigheden te kunnen ontvangen en om
voldoende gidsen te kunnen voorzien. U kunt op de dag zelf ook nog naar het vertrekpunt
van de activiteiten gaan, want afmeldingen zijn immers nooit uitgesloten.
Toegankelijkheid voor personen met beperkte mobiliteit
Dankzij de medewerking van de Nationale Vereniging voor de Huisvesting
van Personen met een Handicap (NVHPH), wordt de toegankelijkheid voor
personen met beperkte mobiliteit vermeld naast elk gebouw dat in het programma
opgenomen is. Dat is gebaseerd op de gegevens die de verantwoordelijken
van de opengestelde plaatsen hebben meegedeeld en werd
nog eens gecontroleerd door een lid van de vereniging. Locaties in de open
lucht en galerijen werden hierbij buiten beschouwing gelaten, alsook de gebouwen
waarvoor onvoldoende gegevens verstrekt werden.
De toegankelijkheid van de gebouwen is weergegeven volgens de criteria
en normen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, aan de hand van de
volgende logo’s:
k Toegankelijk: er zijn voldoende voorwaarden vervuld opdat personen in
een (al dan niet elektrische) rolstoel zich zelfstandig kunnen verplaatsen.
m Toegankelijk met hulp: de hulp van een derde is vereist om zich
gemakkelijk te kunnen verplaatsen.
l Niet toegankelijk: de minimumvoorwaarden zijn niet vervuld.
k* Accescity: voor de pictogrammen gevolgd door een asterisk is er
bijkomende informatie beschikbaar op www.accescity.be.
De criteria voor toegankelijkheid zijn enkel van toepassing voor de bezoeken
tijdens de Open Monumentendagen. Zij zijn niet noodzakelijk geldig voor de
gewone activiteiten in die gebouwen.
Voor bijkomende inlichtingen hierover kunt u contact opnemen met de
NVHPH (secretariat@anlh.be).
Gebruikte pictogrammen
a Openingsuren en data
d Metrolijnen en haltes
e Trams
f Bus
g Wandeling
h Tentoonstelling
b Fietstocht
i Enkel te bezoeken
met gids of
reserveren is verplicht
c Vertrekpunt of plaats
van activiteit
j Rondleiding
in gebarentaal
Deze brochure
wordt gratis verspreid
Wettelijk Depot:
D/2007/6860/015

Voorwoord
o p e n m o n u m e n t e n d a g e n I p. 1
Het thema van de negentiende editie van de Open Monumentendagen is Licht
en Verlichting. Zoals elk jaar wordt een ruime waaier aan mogelijkheden aangeboden
waarin u ongetwijfeld weer mooie ontdekkingen kan doen.
Licht, is van alle tijden en belangrijk in alle gebouwen, ongeacht hun functie of
architectuurstijl. De Open Monumentendagen 2007 geven u daarom de gelegenheid
om gekende en minder gekende, openbare en private bouwwerken te bekijken
vanuit een nieuwe invalshoek. Daglicht en kunstlicht, samen vormen ze de
rode draad tussen kerken, winkelgalerijen, kunstenaarsateliers, theaters, overheidsgebouwen,
private woningen, industriële gebouwen, sportcentra,… Bovendien
bevat het programma ook een aantal avondactiviteiten waarin zowel de
openbare verlichting aan bod komt als de verlichting van onze monumenten.
Dit thema benadrukt tevens hoe licht ons leven bepaalt en hoe de ontwikkeling
van kunstlicht vele aspecten van dat leven ingrijpend veranderd heeft. Het bouwkundig
erfgoed opengesteld tijdens deze Open Monumentendagen getuigt van
deze ware revolutie.
Dit programmaboekje helpt u bij het uitstippelen van uw trajecten. Kiezen wordt
echter niet makkelijk. U kan niet minder dan 84 plaatsen bezoeken en deelnemen
aan 45 activiteiten (wandelingen, tentoonstellingen, rondritten per bus, geleide
bezoeken…), waarvan enkele ook ’s avond.
Zoals elk jaar worden bepaalde gebouwen voor de eerste maal opengesteld.
Ons bouwkundig erfgoed kan daar alleen maar bij winnen: hoe beter het gekend
is, hoe beter het zal beschermd worden.
Ik wens u vele aangename bezoeken.
emir KIR
Staatssecretaris voor
Monumenten en
Landschappen

p. 2 I o p e n m o n u m e n t e n d a g e n
een informatiepunt voor al uw vragen….
Tijdens de Open Monumentendagen kan u met al
uw vragen terecht in een informatiepunt in het cen-
trum van Brussel, in de Sint-Gorikshallen, van 10u
tot 17u. U vindt er ook de volledige programmabro-
chure en de informatie over de opengestelde plaat-
sen en het naslagwerk dat tegen een voordeelprijs
te koop wordt aangeboden.
Maak gebruik van uw bezoek om de verschillende
tentoonstellingen te bezoeken:
> “Brussels by light” (zie pagina’s 36 en 37).
> “Internationaal Fotografisch Experiment met
Monumenten” (zie pagina’s 4 tot 7).
> “Het erfgoed van Kiev” (op de kelderverdieping)
Boekhandel Quartiers Latins en De Plukvogel stellen
een reeks publicaties voor die onder meer gewijd
zijn aan het Brussels erfgoed.
c Sint-Gorikshallen, Sint-Goriksplein te Brussel.
met de medewerking van patrimoine et Culture.

Inhoud
o p e n m o n u m e n t e n d a g e n I p. 3
Voorwoord. ................................................ p. 1
Internationaal Fotografisch experiment met monumenten ......... p. 4
Opengestelde plaatsen en activiteiten
Brussel ................................................... p. 8
Brussel-uitbreiding / etterbeek /
St-Lambrechts-Woluwe / St-pieters-Woluwe ................ p. 28
tentoonstelling “Brussels by light”. ........................... p. 36
Steek je licht op tijdens de open monumentendagen in Brussel ... p. 38
drie meester-glazeniers openen hun deuren. ................... p. 40
Kaart en repertorium van de opengestelde plaatsen ............. p. 43
Het Brussels Hoofdstedelijk gewest zorgt voor uw vervoer ....... p. 47
oudergem / Watermaal-Bosvoorde / elsene ................. p. 48
ukkel / Sint-gillis / Vorst. .................................. p. 56
anderlecht / Koekelberg / Sint-Jans-molenbeek
ganshoren / Jette / Brussel-Laken. ......................... p. 64
Schaerbeek / Sint-Joost-ten-node ......................... p. 74
nachtactiviteiten. .......................................... p. 82
publicaties van de directie
monumenten en Landschappen .............................. p. 86

p. 4 I o p e n m o n u m e n t e n d a g e n
Internationaal Fotografisch
Laura De Clippele
Het is belangrijk dat jongeren oog hebben voor hun omgeving en voor het
erfgoed dat hen omringt als we willen dat dit bewaard blijft. Met dat doel
worden diverse bewustmakingsacties georganiseerd. Eén daarvan, het
Internationaal Fotografisch Experiment met Monumenten, heeft met de
jaren een almaar belangrijker plaats verworven in het Brussels Hoofdstedelijk
Gewest.

o p e n m o n u m e n t e n d a g e n I p. 5
Experiment met Monumenten
Julie Fleutot Sophia Tawil – © Atomium asbl, Sabam 2007
Géraldine Scudetti
Deze fotografiewedstrijd, die ontstaan is in Catalonië
en nu in een dertigtal Europese landen wordt georganiseerd,
geeft middelbare scholieren de mogelijkheid
het rijke bouwkundige erfgoed van het Gewest
te leren kennen. Elk jaar kunnen ze kiezen uit verschillende
plaatsen die ze dan samen met hun leraar
of individueel gaan ontdekken. Het is een manier
om hun stad eens met andere ogen te bekijken.
>>>

p. 6 I o p e n m o n u m e n t e n d a g e n
Naïs De Halleux
Wendy Waseige
Cristian Heidel
Het Internationaal Fotografisch Experiment met
Monumenten staat open voor alle scholen van het
middelbaar onderwijs in het Brussels Hoofdstedelijk
Gewest.
De tiende editie van het Internationaal Fotografisch
Experiment met Monumenten in het Brussels Hoofdstedelijk
Gewest is opnieuw een succes geworden.
Bijna 500 leerlingen van een dertigtal Brusselse
scholen namen deel aan de wedstrijd. Dit leverde
kwalitatief hoogstaande foto’s op van een opmerkelijke
originaliteit.

o p e n m o n u m e n t e n d a g e n I p. 7
Internationaal Fotografisch Experiment met Monumenten
Van alle ingestuurde foto’s werden er 26 geselecteerd
voor het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. U
kunt ze komen bekijken, samen met de geselecteerde
foto’s van de andere deelnemende landen,
op de tentoonstelling in een scenografie van Frédéric
de Smedt!
Michaël Van Wiel Laetitia Rousseau
a van 6 september tot 28 oktober 2007,
elke dag van 10u tot 18u, behalve op maandag.
c Sint-Gorikshallen, Sint-Goriksplein in Brussel.
organisatie: directie monumenten en Landschappen
van het Brussels Hoofdstedelijk gewest.

BRUSSEL
Casa de asturias – voormalige drukkerij van de krant Le Peuple
9

1. Kaart Centrum m 3 k
Sint-gorikshallen
Sint-Goriksplein 1 – Brussel
A za en zo van 10u tot 18u
d lijnen 1A-1B (De Brouckère)
e 4-55-56 (Beurs)
f 46-48-95 (Beurs)
De volkswijk Sint-Goriks werd eeuwenlang
gedomineerd door het silhouet
van een kerk. Deze werd in 1798 afgebroken
en op de vrijgekomen plaats
werd een plein aangelegd. Hierop werd
een fontein met obelisk geplaatst
afkomstig van de abdij van Grimbergen.
In 1881 kreeg architect Adolphe
Vanderheggen, die reeds de overdekte
markt op de Etterbeekse Steenweg
had ontworpen, opdracht om hier een
overdekte markthal te bouwen. Hij
integreerde de fontein in een gebouw
g A c t i v i t e i t
Selection du Patron
Brukselbinnenstebuiten en Onthaal en Promotie Brussel
(OPB) helpen je om je keuze te maken uit het enorme
aanbod van opengestelde monumenten. De ‘Selection
du Patron’ bevat een selectie van een 25-tal gebouwen.
Ze vormen een illustratie van het jaarthema, worden
zelden opengesteld en hebben vermoedelijk niet te zware
wachttijden.
Deze selectie is vertaald in enkele circuits: eentje te voet,
in de binnenstad; het andere met het openbaar vervoer.
Telkens je in het circuit bij een opengesteld monument
aankomt, verwijst een nummertje naar de catalogus van
de Open Monumentendagen, met meer uitleg over het
betrokken gebouw.
Deze circuits zijn op drie manieren te verkrijgen:
> bij Brukselbinnenstebuiten, Hopstraat 47, 1000
Brussel, (bruksel@skynet.be) of bij Onthaal en Promotie
Brussel, Muntplein – Prinsenstraat 8, 1000
Brussel, (info@opbrussel.be)
> op za en zo van 10u tot 16u30 op de Brukselbinnenstebuitenstand
in de St.-Gorikshal op het St.-Goriksplein
– kaart Centrum m 3
Info: Brukselbinnenstebuiten, 02.218.38.78
opB, 0800.13.700 – www.opbrussel.be
in neo-romaanse stijl en koos voor een
overkapping uit ijzer en glas, twee
materialen die toen erg in de mode
waren. De kapconstructie wordt
geschraagd door slanke gietijzeren
kolommen. De gewelfde plafonds van
de zijgangen dragen de omlopende
galerijen op de verdieping. Een breed
glazen dak verlicht de markthal van
bovenaf. De vensters op de bovenste
verdieping versterken het zenitale lichteffect.
Tot 1973 werd hier een groen-
1
g Begeleide rally
De verlichte verlichters
BRuSSeL I p. 9
Deze interactieve rally laat de deelnemers op een praktische en
experimentele manier kennismaken met het fenomeen van het
licht op zich, evenals met de uitdagingen die gesteld worden aan
de verlichting van een interieur of de openbare ruimte.
De interactieve experimenten zijn bedoeld om de problemen
aanschouwelijk te maken die zich voordoen om verlichting te
integreren in de architectuur, het milieu of de stedelijke omgeving.
Daarbij worden zo veel mogelijk de technieken getoond
die bij de constructie worden aangewend.
Hoe wordt het licht ontbonden in het prisma? Hoe wordt een glasraam
gemaakt? Welke mogelijkheden bieden kaarsen, aardolie,
gas en elektriciteit? Welke weg hebben we door de jaren heen
afgelegd? … Al deze vragen komen tijdens de rally aan bod.
A zo om 14u, 14u20 en 14u40 (duur: 1u30)
c vertrek: Sint-Gorikshallen, Sint-Goriksplein
in Brussel – kaart Centrum m 3
d lijnen 1A-1B (De Brouckère)
e 4-55-56 (Beurs)
f 46-48-95 (Beurs)
I reservatie verplicht op het nr. 02/541.03.77 (maandag tot
vrijdag van 10u tot 17u). Maximum 25 personen per wandeling.
enkel in het Frans.
met de medewerking van Itinéraires,
sur les Sentiers de l’Histoire.
tenmarkt gehouden. De Sint-Gorikshallen
werden in 1987 als monument
beschermd en hebben sindsdien een
culturele bestemming gekregen
(B 26/01/1987)
Centraal informatiepunt voor de
open monumentendagen in het
Brussels Hoofdstedelijk gewest
(zie pagina 2).

p. 10 I BRuSSeL
2. Kaart Centrum m 2 m*
Bellonahuis (maison
du Spectacle La Bellone)
Vlaamse Steenweg 46 – Brussel
A za en zo van 10u tot 18u
e 81 (Vlaamse Poort)
f 46-88 (Vlaamse Poort)
Het Bellonahuis, vandaag omgevormd
tot ‘maison du spectacle’ op initiatief
van schilder-scenograaf Serge Creuz,
heeft op mirakuleuze wijze de eeuwen
getrotseerd. Het ontwerp van de merkwaardige
17de-eeuwse voorgevel
wordt toegeschreven aan kunstenaar
Jan Cosyn. Deze gevel, een geslaagd
compromis tussen een streng classicistische
compositie en een weelderige
Vlaamse barokstijl, bevat een allegorisch
decor van buitengewone kwaliteit.
Als bescherming tegen de luchtverontreiniging
en de zure regen,
ontwierp architect Olivier Notterman,
in samenwerking met ingenieur René
Greisch, een overkapping in glas en
roestvrije materialen die het binnen-
g Wandeling
Oasen van licht
Deze wandeling in het hart van Brussel neemt u mee langs enkele markante
gebouwen die elk op een verschillende manier interessant zijn binnen het
thema licht en verlichting. We vertrekken aan de Sint-Gorikshallen, oorspronkelijk
een overdekte markt, via het Bellonahuis met zijn indrukwekkende
koepel, het Metropolehotel en zijn glasramen, het Belgisch centrum van het
Beeldverhaal, het voormalige warenhuis Waucqez en eindigen bij de Sint-
Hubertusgalerijen, meesterwerk van architect J.P. Cluysenaer dat model
stond voor tal van andere winkelgalerijen in binnen-en buitenland.
A za en zo om 11u en 13u30 (duur 1u30)
c vertrek: Sint-Gorikshallen, Sint-Goriksplein 1,
Brussel – kaart Centrum m 3
d lijnen 1A-1B (De Brouckère)
e 4-55-56 (Beurs)
f 46-48-95 (Beurs)
met de medewerking van Culturama.
2
plein sinds eind 1995 overdekt. In dit
unieke kader vinden geregeld ontmoetingen,
colloquia en andere manifestaties
plaats, gewijd aan de podiumkunsten.
Het glazen dak laat overigens
het daglicht ongehinderd binnenstromen
zodat de rijke details van dit
meesterwerk van de barok volledig tot
hun recht komen. (B 03/08/1956)
Rondleidingen, zaterdag en
zondag om 10u30, 11u30, 12u30,
14u30, 15u30, 16u30 en 17u30.
met de medewerking van Korei.
3. Kaart Centrum m 2 m*
Koninklijke Vlaamse
Schouwburg
Lakenstraat 146 – Brussel
A za en zo van 10u tot 18u
d lijn 2 (IJzer)
f 47 (Antwerpse Poort)
In 1883 keurde de stad Brussel de
plannen goed om het vroegere Arsenaal
te verbouwen tot Vlaamse
schouwburg, op voorwaarde dat de
oorspronkelijke gevel van het entrepot
uit 1780-1781 gebouwd door architect
R. Nivoy zou worden bewaard. De
opdracht werd toevertrouwd aan
architect-decorateur Jean Baes die de
vroegere voorgevel als achtergevel
bestemde. Hij ontwierp een gebouw in
een overdadige neo-Vlaamse renaissancestijl.
De schouwburg werd tussen
2001 en 2006 ingrijpend gerenoveerd.
Er werd een nieuwe toneelzaal
gebouwd waarvan de eigentijdse stijl
sterk contrasteert met de originele
elementen. Aan de Steenhouwerskaai
werd bovendien een nieuwbouw opgetrokken.
Dit hedendaagse gebouw
bevat twee repetitieruimtes waaronder
een dansstudio, kantoren, een foyer
en een kleinere toneelzaal. De voorgevel
bevat een langgerekte vensteropening
die de toegangshellingen naar de
hogere verdiepingen verlicht en als
basis dient voor een vierkante muuropening
waarin tegels en ondoorschijnend
glas elkaar afwisselen. Langs het
beglaasde dak valt overvloedig licht
binnen in de repetitiezaal.
(B 09/09/1993)
Rondleidingen zaterdag en zondag
om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30,
15u30, 16u30 en 17u30. met de
medewerking van de Koninklijke
Vlaamse Schouwburg en Korei.
In de grote zaal wordt doorlopend
een lichtshow opgevoerd die de
bezoekers inwijdt in de geheimen
van de toneelverlichting. met de
medewerking van de Koninklijke
Vlaamse Schouwburg.

3
4
5
4. Kaart Centrum m 1 l
Reclamebureau duvalguillaume
– voormalige
Établissements Blum
Antwerpselaan 40 – Brussel
A enkel zo van 14u tot 18u
d lijn 2 (IJzer)
e 81 (IJzer)
f 47-88 (Antwerpse Poort)
In 1933 lieten de Établissements Blum
een pakhuis bouwen om hun stoffenvoorraden
op te slaan. Architect
Conard ontwierp een groot gebouw op
een perceel dat doorliep tot aan de
Antwerpselaan. In zijn ontwerp integreerde
hij de gevel en een travee van
een bestaand neoclassicistisch herenhuis.
De voorgevel, voltooid in 1934
zoals de datum op het fronton aangeeft,
is een schoolvoorbeeld van
functionalistische stijl. Elke versiering
is achterwege gelaten en het bouwschema
is streng geometrisch. Drie
centrale traveeën waarvan de pilasters
en hoge vensters over drie verdiepingen
doorlopen, onderstrepen de verticaliteit
van de opstand. Dezelfde
vensters, die lijken te steunen op de
luifel, verlichten een ruime centrale hal
waarop drie galerijen boven elkaar
uitkomen onder een koepel in beton
en glastegels. De buitenarchitectuur is
van een zeer heldere leesbaarheid en
weerspiegelt perfect de binnenindeling
van het gebouw. Het reclamebureau
Duval-Guillaume ontdekte het gebouw
in 1998 en gaf architect Jo Crepain
opdracht het te renoveren.
(B 12/03/1998)
Rondleidingen zodra zich een
groep heeft gevormd. met de
medewerking van Korei.
BRuSSeL I p. 11
5. Kaart g 6 m*
thurn en taxis
Havenlaan 86C – Brussel
A za en zo van 10u tot 18u
d lijn 2 (Ribaucourt)
e 81 (Ribaucourt)
f 14 (Thurn en Taxis)
De site van Thurn en Taxis ontstond
op het einde van de 19de eeuw als een
reusachtig complex van spoorwegen,
douanekantoren en maritiem transport.
De indrukwekkende gebouwen, waarin
de invloed van de Vlaamse renaissancestijl
merkbaar is, werden ontworpen
door de architecten Constant
Bosmans, Henri Vandeveld en Henri
Van Humbeek in samenwerking met
ingenieur Bruneel. Alle mogelijkheden
van gietijzer, gewapend beton, staal
en glas werden benut voor de pakhuizen
en structuren die tussen 1903 en
1907 werden opgetrokken op moerassig
terrein. Met de oprichting van de
Europese Gemeenschap veranderden
de douanepraktijken en opslagvoorschriften,
waardoor een deel van de
infrastructuur overbodig werd. De
gebouwen worden van bovenaf verlicht.
Het vroegere koninklijke pakhuis
bijvoorbeeld is overdekt door een reusachtig
glazen dak met metalen kapstructuur
die een vier verdiepingen
hoge ruimte overspant waarop galerijen
met balkons uitgeven. Deze indeling
vertoont opvallende raakpunten
met het uitzicht van de overdekte galerijen
uit de 19de eeuw. Het onlangs
gerestaureerde pakhuis huisvest handelszaken
en kantoren terwijl het
belendende pakhuis is ingericht voor
grote culturele manifestaties. Dankzij
de actie van Belgische en internationale
verenigingen heeft de site van
Thurn en Taxis die dreigde verloren te
gaan een nieuw leven gekregen.
Rondleidingen op zaterdag en
zondag om 10u30 en 14u (vertrek
aan het toegangshek van het
parkeerterrein, Havenlaan 86C).
met de medewerking van
La Fonderie. Reservatie verplicht
op het nr. 02/410.99.50 (maandag
tot vrijdag van 9u tot 17u).
maximum 25 personen.

p. 12 I BRuSSeL
g Wandeling
Gekregen licht, gegeven licht:
de geschiedenis van het licht
Licht fascineert. Hoewel we er dagelijks gebruik van
maken, kennen we de geschiedenis van het licht en de
evolutie van de verlichting niet goed. Deze wandeling
van de kathedraal naar de Wetstraat geeft u een boeiend
overzicht van meerdere eeuwen geschiedenis van het
licht, gaande van de toortsen uit de middeleeuwen tot
de hedendaagse straatverlichting met natriumlampen.
A za en zo om 11u en 14u (duur: 1u30)
c Vertrek: Sint-Goedelevoorplein in Brussel –
kaart Centrum n 3
d lijnen 1A-1B (Centraal Station)
f 29-38-63-65-66-71 (Centraal Station)
i reservatie verplicht op het nr. 02/537.67.77.
Maximum 25 personen per wandeling.
enkel in het Frans.
met de medewerking van arkadia.be.
6
6. Kaart Centrum n 3 m
Sint-michiel-en-Sintgoedelekathedraal
Sint-Goedelevoorplein – Brussel
A za van 8u tot 15u30
zo van 14u tot 18u
d lijnen 1A-1B (Centraal Station)
f 29-38-63-65-66-71
(Centraal Station)
De Sint-Michiel-en-Sint-Goedelekathedraal
werd in gotische stijl gebouwd
tussen het begin van de 13de eeuw en
het einde van de 15de eeuw op de
plaats van een romaanse kapittelkerk
waarvan de oorsprong opklimt tot de
11de eeuw. Het ruime koor is een van
de vroegste uitingen van de gotiek in
Brussel. Het bood eerst plaats aan
twaalf en sinds 1226 aan 22 kannuniken.
De kerk, die pas in 1961 tot de
rang van kathedraal werd verheven, is
door de lange bouwduur van meer dan
twee eeuwen een echte encyclopedie
van Brabantse gotiek. In het interieur
valt naast het beeldhouwwerk van
kunstenaars als Hiëronymus Duques-
noy en Lucas Fayd’Herbe vooral een
uitzonderlijk geheel van oude glasramen
op. De meeste glasramen in het
koor zijn vervaardigd door het atelier
van Nikolaas Rombouts en dateren uit
het begin van de 16de eeuw. Ze stellen
een aantal van de vorsten voor die over
de Nederlanden geregeerd hebben.
Andere glasramen, in het transept en
op het doksaal, werden uitgevoerd
door J. Haeck naar ontwerpen van
Bernard van Orley tussen 1528 en
1547. Een volgende reeks werd in de
17de eeuw vervaardigd door J. de
Labaer, die werkte naar kartons van
Th. van Thulden. De laatste glasramen
werden in de 19de eeuw ontworpen
voor de zijbeuken en de Maeskapel
door Jean-Baptiste Capronnier.
(B 05/03/1936)
Rondleidingen zaterdag om 10u,
11u, 12u en 14u en zondag om 14u,
15u, 16u en 17u. met de medewerking
van Culturama en Kerk en
toerisme.
orgelconcert
(zie kadertekst pagina 13).
f R o n d r i t p e r b u s
De kleuren van het licht
Glasramen doen het binnenvallende licht vibreren, maken het
mysterieus en vol schakeringen. De art nouveau, art deco en zelfs
recentere stijlen hebben de verleidingskracht van het glasraam
vaak toegepast, in privéwoningen maar natuurlijk ook in kerken:
Sint-Rochus, Sint-Suzanna, Sint-Salvator, Heilig Hart, e.a.
Deze rondrit leert u meer over de geschiedenis van het glasraam
in de vorige eeuw, geeft u inzicht in de techniek van zowel
fabricage als restauratie, en laat u vooral een aantal plaatsen
bewonderen waar glasramen de atmosfeer van het interieur
verrijken.
A za om 10u30 en 14u30 u (duur: 2u30)
c vertrek: voor het standbeeld van kardinaal Mercier,
Sint-Goedelevoorplein in Brussel – kaart Centrum n 3
d lijnen 1A-1B (Centraal Station)
f 29-38-63-65-66-71 (Centraal Station)
i reservatie verplicht op het nr. 02/673.18.35.
Maximum 45 personen per rondrit.
enkel in het Frans.
met de medewerking van de Bus Bavard.

7. Kaart Centrum n 3 m*
Lokettenzaal van
de nationale Bank
van België
(Van goethemhal)
Berlaimontlaan 3 – Brussel
A za en zo van 10u tot 18u
d lijnen 1A-1B (Centraal Station)
f 29-38-63-65-66-71
(Centraal Station)
De Nationale Bank als instelling ontstond
in 1850 en bepaalt sindsdien het
monetaire beleid van ons land. De
gebouwen waarin zij vandaag gevestigd
is werden opgetrokken tussen
1948 en 1957. Marcel van Goethem
leidde de bouwwerf vanaf 1940. Hij
koos voor een monumentale architectuur
in classicerende stijl en ontwierp
ook de ertegenover liggende drukkerij.
De structuur van het gebouw bestaat
uit gewapend beton met een natuurstenen
bekleding. Langs de voorgevel
loopt over een lengte van 200 meter
een zuilenrij in voorgespannen beton.
De afgeronde hoekpartijen zijn versierd
met de voorstellingen van 56 beroepen,
vervaardigd door Marcel Rau. De
bronzen beelden zijn het werk van
BRuSSeL I p. 13
De Brusselse orgels in het licht
In het kader van de Open Monumentendagen te Brussel nodigt de vzw Brusselse Orgels u uit op twee animatiedagen
rond de orgels van de stad. Deze manifestaties kaderen in de reeks ECHO-dagen (European Cities with Historical Organs)
die de elf steden leden van deze federatie behartigen:
o.-L.-Vrouw van Finisterraekerk,
nieuwstraat, Brussel
Peter en de wolf van Serge Prokofiev
met Xavier Deprez en Momoyo Kokubu,
orgel quatre-mains en Geert Dehaes,
recitant
A za om 10u (Franse versie) om
10u45 en om 11u30 (Brusselse
versie)
met de medewerking
van orgel op maandag.
o.-L.-Vrouw ter Kapellekerk, Kapellemarkt,
Brussel
TYLGO – The Young Listener’s Guide
to the Organ. Wereldcreatie van een
ontdekking-spektakel van het orgel op
toon van een originele compositie
getekend Paul Takahashi.
Paul Takahashi op het Schyven-orgel,
Arnaud Van de Cauter op het Jacques-
orgel, Béatrice Salmon, recitante
A za om 11u, 12u en 14u30
evenementenconcert:
Het geïllumineerd orgel
zaterdag om 20u (betalend)
met de medewerking
van Voce et organo vzw
Sint-michiels- en Sint-goedelekathedraal,
voorplein van de Sint-michiel-en-Sint-goedelekathedraal,
Brussel
Voorstelling van het groot Grenzing-orgel
en het Collon-koororgel door orgelbouwer
Pieter Van Haecke met Jozef
Sluys(orgel) en Xavier Deprez (orgel)
A za om 14u en 15u
met de medewerking
van Cultuur en toerisme vzw
7
George Grard en Charles Leplae. Het
hek dat versierd is met metalen emblemen
en reliëfs, eveneens van Marcel
Rau, geeft toegang tot de immense
lokettenzaal. Deze uitgestrekte hal, met
zuivere en uitgepuurde lijnen, maakt
indruk door zijn afmetingen en het
overvloedige licht dat langs het glazen
dak van bovenaf binnenstroomt. Dit
licht gebogen dak bestaat uit een combinatie
van beton en glasstenen, die
vrij typisch is voor die periode. Dezelfde
constructie treft men ook aan in de
nabijgelegen Ravensteingalerij.
uitleg over de Van goethemhal en
zijn functie, oorspronkelijk en vandaag,
en over de rol van de nationale
Bank van België.
tentoonstelling “marcel Van goethem,
modernisme en licht” over de
verschillende bouwfases van het
bankgebouw.
o.-L.Vrouw onbevlektkerk, Vossenplein,
Brussel
Orgel en Poëzie met Wannes Vanderhoeven,
orgel en Sara Vanderstappen,
recitante
A zo om 14u, 15u en 16u
met de medewerking
van orgelkring Brussel
o.-L.-Vrouwkerk van Laken, o.-L.-
Vrouwvoorplein, Brussel
Miniconcert en verklarend orgelbezoek
gevolgd door een bezoek aan het terras
met zicht op Brussel door de titularis,
Johann Moreau
A zo om 14u15, 15u15
en 16u15
met de medewerking van Kunst &
Cultuur – onze-Lieve-Vrouw van
Laken vzw

p. 14 I BRuSSeL
8. Kaart Centrum n 2 l
european Society
of anaesthesiology
Komediantenstraat 24 – Brussel
A za en zo van 10u tot 18u
I alleen rondleidingen (groepen van
15 personen)
f 38-63-66-71 (Storm)
Dit herenhuis in neorenaissancestijl
werd in 1898 gebouwd naar de plannen
van architect Albert Dumont, die ook
het stadhuis van Sint-Gillis ontwierp.
Het huis wijkt licht terug ten opzichte
van de rooilijn en de aldus ontstane
ruimte wordt afgesloten door een sierlijk
smeedijzeren hek. De gevel in Euvillesteen
heeft rondboogvensters en een
trapeziumvormige erker. Het zeer weelderig
gedecoreerde interieur is geordend
rond een klassiek atrium over
twee bouwlagen onder een beglaasd
dak. Hierin bevinden zich een kolonnade
en een bovenfries met gekleurde
glasramen. De eetkamer werd destijds
verlengd door een wintertuin. In 2002
kreeg de European Society of Anaesthesiology
een subsidie om de woning
te restaureren. De renovatie werd met
oog voor de kleinste details uitgevoerd
in een streven om de geest van het
gebouw te bewaren. Het huis heeft
vandaag een deel van zijn vroegere
luister herwonnen en huisvest de kantoren
van het genootschap.
(B 28/04/1994)
doorlopend rondleidingen. met de
medewerking van Bus Bavard en
pro Velo.
8
9. Kaart Centrum n 2 m*
Casa de asturias –
voormalige drukkerij
van de krant Le Peuple
Sint-Laurensstraat 36 – Brussel
A za en zo van 10u tot 18u
d lijnen 1A-1B (Centraal Station)
f 29-38-63-66-71 (Storm)
In 1905 vestigde La Presse Socialiste
de drukkerij en de redactielokalen van
de krant Le Peuple in de Sint-Laurensstraat,
in een wijk die bekend stond als
de drukkerswijk. Het gebouw in artnouveaustijl
werd ontworpen door
architect Richard Pringiers die ook de
plannen tekende voor een latere uitbreiding.
Voor de bouw van de nieuwe
drukkerij werd echter een beroep
gedaan op de architecten Ferdinand
en Maxime Brunfaut. Zij ontwierpen
een functionalistisch complex dat de
aandacht trekt door de originele voorgevel
waarin de kleurencombinatie
oranje en zwart de boventoon voert.
Op een van de hoeken verrijst als een
baken een hoog uitstekende toren
waarin een polygonale, volledig
beglaasde trapkoker is opgenomen.
Het vierkante volume naast de toren
wordt gekenmerkt door de grote muuropeningen
die de horizontaliteit van dit
gedeelte van de gevel onderstrepen.
De vensters met metalen schrijnwerk
voorzien het interieur van overvloedig
daglicht. Opmerkelijk is ook de aanwezigheid
van een lichtschacht in
beton en glastegels die tegen de toren
aanleunt. De gebouwen werden geleidelijk
verlaten en stonden een aantal
jaren leeg. Na een ingrijpende renovatie
bieden ze vandaag onderdak aan de
vertegenwoordiging van de Spaanse
regio Asturië, onder de naam Casa de
Asturias. (B 26/04/1989)
tentoonstelling van de belangrijkste
realisaties en ontwerpen van
architect oscar niemeyer.
Rondleidingen zaterdag en zondag
om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30,
15u30, 16u30 en 17u30. met de
medewerking van Klare Lijn.
9

10
10. Kaart Centrum N 2
onze-Lieve-Vrouw-
van-Finistèrekerk
Nieuwstraat 76 – Brussel
A za van 9u tot 16u
zo van 12u30 tot 17u
d lijnen 1A-1B (De Brouckère)
e 4-55-56 (De Brouckère)
f 29-38-63-66-71 (De Brouckère)
De bouw van de Onze-Lieve-Vrouwvan-Finistèrekerk
begon in 1713 onder
leiding van de architecten De Bruyne
en Verbruggen. Ze verving een oude
kapel die te klein was geworden. De
werkzaamheden duurden tot 1725
maar de gevel was pas in 1828 volledig
afgewerkt. Het interieur bevat mooi
houtsnijwerk waaronder een opmerkelijke
biechtstoel vervaardigd door
beeldhouwer Duray in 1758, lambriseringen
in de zijbeuken, inwendige toegangsdeuren
versierd met houten
draperieën en broederschapslijsten.
Op de galerij staat een orgel van H.
Loret (1848), gerestaureerd door Thomas
in 1999. Het stucwerk van het koor
trekt de aandacht net als het geheel
van glasramen dat tussen 1853 en
1870 vervaardigd werd door Pluys en
Richard Bernis. Aan de kant van de
gevel stellen ze de aanbidding van
Onze-Lieve-Vrouw van Goed Succes
voor van wie het beeld in 1625 uit
Schotland werd meegebracht en dat
nog altijd vereerd wordt in een zijkapel.
De glasramen van de zijbeuken en het
koor, waarvan sommige door aanpalende
gebouwen aan het oog onttrokken
zijn, stellen episodes uit het leven
van Christus voor. (B 24/12/1958)
orgelconcert
(zie kadertekst pagina 13).
11
11. Kaart Centrum n 2
noorddoorgang
Nieuwstraat – Brussel
d lijnen 1A-1B (De Brouckère)
e 4-55-56 (De Brouckère)
f 38-46-47-63-66-71
(De Brouckère)
Wie in Brussel is nog nooit door deze
galerij gewandeld, met haar mooie
glasoverkapping en barokke beelden?
De Noorddoorgang verbindt de Nieuwstraat
met de Adolphe Maxlaan. Samen
met de Koninklijke Sint-Hubertusgale-
BRuSSeL I p. 15
rijen en de Bortiergalerij vormt zij een
van de laatste Brusselse getuigen van
de ‘glazen straten’ die in de 19de eeuw
zowat overal in Europa werden
gebouwd. De 69 meter lange galerij
werd in 1881 gebouwd naar de plannen
van architect H. Rieck en bevat 34
winkels. Haar uitzicht is sindsdien herhaaldelijk
gewijzigd. Na amper dertig
jaar verloor de galerij reeds een aantal
van haar opvallendste architecturale
elementen zoals de koepels met balkons
die de voorgevel aan de Adolphe
Maxlaan bekroonden, en de twee zuilen
aan de ingang van de galerij. In de
loop van de 20ste eeuw werden ook
de meeste winkelpuien verbouwd.
Gelukkig heeft de Noorddoorgang een
mooi geheel van 32 kariatiden behouden,
gebeeldhouwd door J. Bertheux
en de oude verlichting bestaande uit
een reeks bronzen gekrulde lichtarmen.
Deze verlichting vult het licht aan
dat via het glazen dak binnenstroomt,
zoals gebruikelijk bij de winkelgalerijen
van die tijd
(B 13/04/1995)
activiteit “passages
en galerijen, een lumineus idee”
(zie kadertekst hieronder).
g Wandeling
Passages en galerijen: een lumineus idee
In een land waar het vaak regent is het idee om straten te overdekken met
een glazen kap bijna een evidentie. In de 19de eeuw onstonden zo de Koninklijke
Sint-Hubertusgalerijen, de Bortiergalerij, de Noorddoorgang,… In de
20ste eeuw kwamen daar de Ravensteingalerij, en de Sint Honorédoorgang
bij. Tijdens deze wandeling zullen we het onstaan en de rijke geschiedenis
van deze galerijen belichten, hun bijzonderheden, bepaalde handelszaken,
de cinema’s, theaters en andere culturele plaatsen die er waren en zijn, de
renovaties die plaatsvonden.
A za om 10u30 (duur: 1u30)
c vertrek: Aan de ingang van de Noorddoorgang (aan de zijde
van Metropolehotel) Anspachlaan te Brussel – kaart Centrum n 2
d lijnen 1A-1B (De Brouckère)
e 4-55-56
f 29-38-46- 47-63--66-71-88 (De Brouckère)
I reservatie gewenst op het nr. 02/673.18.35.
Maximum 25 personen per wandeling.
met de medewerking van Bus Bavard

p. 16 I BRuSSeL
12. Kaart Centrum n 2 m
Belga Queen
Wolvengracht 32 – Brussel
A za en zo van 10u tot 12u en van
14u30 tot 18u
d lijnen 1A-1B (De Brouckère)
e 4-55-56 (De Brouckère)
f 29-38-63-66-71 (De Brouckère)
Dit imposante 18de-eeuwse herenhuis,
huisvestte in de 19de eeuw het Hôtel
de la Poste en nadien de bank Crédit
du Nord Belge. Het gebouw is op interessante
wijze verbouwd door architect-decorateur
Antoine Pinto en biedt
vandaag onderdak aan een restaurant
dat zich opwerpt als bolwerk van neobelgitude.
Het herenhuis met dubbelhuisopstand
in Lodewijk XV-stijl, vormt
een zeldzame getuigenis van de architectuur
zoals die in onze gewesten
voorkwam in het midden van de eeuw
van de Verlichting. De voorgevel in
witsteen, met overvloedig gebruik van
hardsteen, is sterk verticaal geleed
12
door de hoekpilasters met schijnvoegen
en vooral door de centrale travee
die de horizontale lijn van de kroonlijst
doorbreekt. Deze architecturale oplossing
doet denken aan de Antwerpse
ontwerpen van Jan-Pieter van Baurscheit.
Op de plaats van de binnenkoer
en de bijgebouwen lieten de architecten
J.-B. en H. Maillard uit Tourcoing
in 1920 een uitbreiding optrekken
waaronder een ruime lokettenzaal die
vandaag, in een moderne vormgeving,
de voornaamste attractie van het restaurant
vormt. Een essentieel onderdeel
van het decor is het glazen booggewelf
met een rijkelijke decoratie van
slingers, voluten en rozetten. Dit glazen
dak zorgt voor een aangename verlichting
van deze monumentale ruimte.
Rondleidingen, zaterdag en zondag
om 10u30, 11u30, 14u30,
15u30 en 16u30. met de medewerking
van Itinéraires, sur les Sentiers
de l’Histoire.
13. Kaart Centrum m-n 3
Centrumgalerij
Kleerkopersstraat 15-17 – Brussel
d lijnen 1A-1B (De Brouckère)
e 4-55-56 (De Brouckère)
f 38-63-66-71 (De Brouckère)
De Centrumgalerij is ontstaan uit een
project van architect J.F. Collin dat in
1951-1952 werd uitgevoerd. Ze vertakt
zich tussen drie grote bouwblokken
met kantoren of appartementen op de
verdiepingen en winkelpanden met
grote ramen op de begane grond. De
hoofdingang, bekleed met een parement
van Noors kwartsiet, geeft uit in
de Kleerkopersstraat. Twee andere
ingangen bevinden zich in de Greepstraat
en de Sint-Niklaasgang De galerij
wordt verlicht door een doorlopend
betonnen booggewelf met glastegels
zoals in die jaren gebruikelijk was. Het
cirkelvormige tracé van de galerij
omsluit het centrale gedeelte waarin
winkeltjes gehuisvest zijn. De Cen-
f Rondrit per bus
Art deco en glasramen: laat het licht binnenstromen
Deze rondrit met het glasraam als rode draad, neemt u mee langs de architectuur
van de art deco en het modernisme die zich in het interbellum ontwikkelde.
De architectuur van deze periode stelt zich open voor diverse invloeden
en draagt de sporen van een wereld die volop aan het veranderen is. Haar
glaskunst ontleent motieven aan verschillende artistieke stromingen zoals
het exotisme of het kubisme. De rondrit – met enkele bezoeken aan interieurs
– geeft een mooi overzicht van de architectuur uit een tijdperk dat zich
openstelde voor andere culturen.
A za en zo om 10u, 11u, 14u en 15u (duur: 3u)
c vertrek: voor het hotel Metropole, De Brouckèreplein in Brussel – kaart
Centrum n 2
d lijnen 1A-1B (De Brouckère)
e 4-55-56 (De Brouckère)
f 29-38-46-47-63-66-71-88 (De Brouckère)
I reservatie verplicht op het nr. 02/219.33.45.
Maximum 45 personen per rondrit.
enkel in het Frans.
met de medewerking van het atelier de Recherche
et d’action urbaines (aRau).

13
trumgalerij zet in zekere zin de traditie
voort van de Brusselse galerijen die
werd ingezet met de magistrale
Koninklijke Sint-Hubertusgalerijen.
activiteit “passages en
galerijen, een lumineus idee”
(zie kadertekst pagina 15).
14. Kaart Centrum n 3
Koninklijke
Sint-Hubertusgalerijen
Grasmarkt/Schildknaapstraat – Brussel
d lijnen 1A-1B (Centraal Station)
f 29-38-63-66-71 (Storm)
Met de bouw van de Sint-Hubertusgalerijen,
nam Brussel haar plaats in onder
grote Europese steden als Milaan en
Parijs. Het ontwerp van architect Jean-
Pierre Cluysenaer, was opgevat als een
geheel van woningen, handelszaken en
wandelruimte. De architectuur en decoratie
van de 210 meter lange galerij, die
in het midden een lichte knik vertoont,
waren geïnspireerd op de Italiaanse
palazzi uit de 16de eeuw. De werken
waren bijna voltooid bij de opening in
juni 1847. Het glazen dak is een vernuftige
constructie van zelfdragende
ijzeren rondbogen. Via dit dak valt daglicht
binnen in de hoofdgalerij waar de
opeenvolging van openingen mooie
doorkijken oplevert. De ruiten van het
dak overlappen elkaar als visschubben,
wat voor een betere ventilatie zorgt en
g Wandeling
Verlichtingstoestellen in openbare gebouwen
De invoering van stadsgas in Brussel aan het begin van de 19de eeuw en
van elektriciteit op het einde ervan, zorgde voor een radicale wijziging in de
verlichting van zowel woningen als openbare gebouwen. De productie van
lantaarns, kandelabers, luchters en andere verlichtingstoestellen kende een
explosieve groei. De metaalnijverheid, die in volle expansie verkeerde, kon
de bestellingen amper bijhouden. Een van de productiefabrieken was de
Compagnie des Bronzes in Molenbeek.
Deze verlichtingstoestellen waren vaak echte kunstwerken en brachten niet
alleen licht maar ook prestige in de gebouwen die ze versierden: hotel-restaurants,
schouwburgen, stadhuizen, kerken, banken, enz. Deze wandeling
in het hart van Brussel leidt u langs een aantal opmerkelijke exemplaren.
A za om 10u (duur: 2u)
c vertrek: Koninklijke Muntschouwburg, Muntplein in Brussel, (einde van
de wandeling: Nationale Bank van België) – kaart Centrum n 2
d lijnen 1A-1B (De Brouckère)
e 4-55-56 (De Brouckère)
f 29-38-63-66-71 (De Brouckère)
I reservatie verplicht op het nr. 02/410.99.50
(maandag tot vrijdag van 9u tot 17u). Maximum 25 personen.
met de medewerking van La Fonderie.
BRuSSeL I p. 17
14
de condensatie tegengaat. Het glazen
dak van de Prinsengalerij daarentegen
heeft de vorm van een zadeldak met
centraal hoger gedeelte. Deze verlichting
van bovenaf is een vast gegeven
bij overdekte passages omdat het de
enig mogelijke lichtbron is binnen in de
huizenblokken waar ze waren ingeplant.
Het glazen dak is enkele jaren
geleden vernieuwd evenals de gaslantaarns
die de galerijen vroeger ‘s nachts
verlichtten. Vandaag zorgen lineaire
elementen met xenongaslampen, ter
hoogte van de kroonlijsten, voor een
sfeervolle verlichting. (B 19/11/1986)
Rondleidingen met toegang tot het
glazen dak, zaterdag en zondag
van 10u tot 17u, in groepen van 10
personen. afspraak voor het nummer
15 van de Koninginnegalerij.
met de medewerking van Bus
Bavard.
activiteit “passages en galerijen,
een lumineus idee” (zie kadertekst
pagina 15).

p. 18 I BRuSSeL
g Wandeling
Er is altijd nog de zon!
15
15. Kaart Centrum n 3
Bortiergalerij
Magdalenasteenweg/Sint-Jansstraat
Brussel
d lijnen 1A-1B (Centraal Station)
f 48-95 (Sint-Jan)
De Bortiergalerij verbond oorspronkelijk
de Magdalenasteenweg met de
Sint-Jansstraat, maar stond ook in
verbinding met de Magdalenamarkt via
een uitgang in de Duquesnoystraat.
Toen de stad Brussel van deze markthal
haar feestzaal maakte, werd de
galerij ingekort tot de twee armen die
vandaag nog bestaan. Aan de kant van
de Magdalenasteenweg is de ingang
ingekapseld in de mooie barokgevel
van de voormalige “Messageries de la
Poste”. De ingang in de Sint-Jansstraat
is heel wat soberder en staat dichter
bij de vormentaal van architect Jean-
Pierre Cluysenaer die de opdracht voor
de Bortiergalerij kreeg in 1847, na de
Stel u een wereld zonder licht voor. Er is natuurlijk de zon, maar die
schijnt niet even sterk overal en altijd! En dus is er elektriciteit. Deze is
uiteraard nog maar een goede honderd jaar oud terwijl de mens sinds
het begin van zijn bestaan altijd op zoek is naar middelen om zijn omgeving
te verlichten en objecten te belichten (mooie, precieuse of heilige
objecten).
Op deze wandeling vertellen we het verhaal van de vindingrijkheid van
de mens vanaf de middeleeuwen tot op heden, van het glasraam tot
LED verlichting.
A za en zo om 10u, 13u en 15u (duur: 2u)
c vertrek: Voor het stadhuis van Brussel aan het bureau voor toerisme,
Grote Markt in Brussel – kaart Centrum m-n 3
d lijnen 1A-1B (De Brouckère)
e 4-55-56 Beurs
f 48-95
I reservatie verplicht op het nr. 02/548.04.48 (van maandag tot vrijdag
van 9u tot 16u) Maximum 20 personen per groep.
met de medewerking van gidsen Brussel-België (gBB).
voltooiing van zijn meesterlijke ontwerp
voor de Koninklijke Sint-Hubertusgalerijen.
De ruimte waarin tot op heden
talrijke boekhandelaars gevestigd zijn,
bevat slechts één verdieping onder een
glazen dak die voor bovenverlichting
zorgt zoals gebruikelijk bij dit soort
overdekte passages. Het lager gelegen
gedeelte is gedecoreerd in neo-renaissancestijl
en bevat in het hoofdgestel
van elke travee een boogvormig fries
met gietijzeren panelen die een doorwrocht
decor van rankwerk bevatten.
De andere arm is eenvoudiger van stijl,
met meer neoclassicistische invloeden.
(B 26/09/1996)
activiteit “passages en galerijen,
een lumineus idee” (zie kadertekst
pagina 15).
g Wandeling
Bioscopen, stadslichten
De cinematograaf, uitgevonden door de gebroeders
Lumière, is ontstaan uit de geheimzinnige
relatie tussen licht en schaduw, die de mens van
oudsher gefascineerd heeft zoals blijkt uit allerlei
spektakels, objecten en mechanismen. U ontdekt
deze fascinatie aan de hand van fenomenen
uit de oertijd van de bioscoop, zoals optische
speeltuigen of spectaculaire panorama’s, maar
ook door de luister van projectoren en lichtreclames
van de vele bioscoopzalen die Brussel
gekend heeft en die vandaag verdwenen zijn.
A za en zo om 10u en 14u
(duur: 1u30)
c vertrek: Fontainasplein (kant Onze-Lieve-
Vrouw-van-Goede-Bijstandkerk) in
Brussel - kaart Centrum m 3
e 4-55-56 (Anneessens)
I reservering verplicht op het nr. 02/537.67.77.
Maximum 25 personen per wandeling.
enkel in het Frans.
met de medewerking van arkadia.be.

16. Kaart Centrum m 3 m*
parlement van het Brussels
Hoofdstedelijk gewest
Lombardstraat 69 – Brussel
A enkel zo van 10u tot 18u
f 48-95 (Sint-Jan)
De zetel van het Parlement van het
Brussels Hoofdstedelijk Gewest, waarin
vroeger de Provincieraad en provinciale
diensten van Brabant waren gevestigd,
heeft een oppervlakte van 12.000 m2 .
De vleugel in Beaux-Artsstijl, waarlangs
men binnenkomt, is het werk van architect
Hano, die in het begin van de 20ste
eeuw belast werd met de uitbreiding
van de provinciale gebouwen in de
Lombardstraat, een prestigieuze straat
die toen pas was verlengd. Deze vleugel
bevat vandaag de commissie- en vergaderzalen
van het Brussels Parlement,
evenals een ruime spiegelzaal waar
geregeld culturele manifestaties plaatsvinden.
Het oudste gedeelte van het
vroegere hotel Limminghe dateert uit
het begin van de 18de eeuw en geeft
17. Kaart Centrum m 4 l
onze-Lieve-Vrouwter-Kapellekerk
Kapellemarkt – Brussel
A za van 9u tot 19u,
zo van 9u tot 21u
f 27-48 (Kapelle),
95 (Grote Zavel)
De bouwgeschiedenis van de Kapellekerk
strekt zich uit van de 13de tot
de 18de eeuw. Haar opvallend silhouet
dankt ze aan de met leien
beklede klokkentoren uit 1708, een
ontwerp van architect Antoine Pastorana.
Het koor en de dwarsbeuk in
vroeggotische stijl, zijn vrij somber
en werden opgericht tussen 1250 en
1275. Het schip daterend uit de 15de
eeuw, bevat hoge ramen die overvloedig
licht in het hele gebouw binnenlaten.
Typerend voor de Brabantse
gotiek zijn de koolbladkapitelen
van de ronde pijlers. De kerk telt
eveneens twaalf zijkapellen. Het interieur
is rijkelijk voorzien van beeldhouwwerk
en schilderijen, en bevat
een opmerkelijke eikenhouten biecht-
16
uit op een vierkant binnenplein dat toegang
geeft tot de Eikstraat. Het recentste
gedeelte werd gebouwd naar het
ontwerp van het architectenbureau
A2RC dat de wedstrijd won die hiervoor
in 1995 werd uitgeschreven. Het gaat
meer bepaald om het halfrond dat op
het dak werd bijgebouwd en waar de
plenaire vergaderingen van het Brussels
Parlement en van de Franse Gemeenschapsraad
plaatsvinden. De grote
glazen schelp met zinken dak springt
stoel vervaardigd door Pieter-Denijs
Plumier en een imposant orgel van
Pierre Schyven (1890). Opmerkelijk
zijn ook de 19de-eeuwse glasramen
met voorstellingen van de Geboorte
van Christus en de Presentatie van
de Maagd in de tempel, ontworpen
door Vander Poortere, en deze in de
noordelijke dwarsbeuk en op het
BRuSSeL I p. 19
in ten opzichte van de rooilijn om de
hedendaagse ingreep beter te onderstrepen
en een duidelijke lezing van het
oude gebouw te behouden. In deze
goed verlichte ruimte is het aangenaam
vergaderen. De herstructurering van de
binnenkant van het bouwblok werd
toevertrouwd aan het bureau Art &
Build. Dit heeft een hangende tuin ontworpen
die een reeks polyvalente zalen
aan het oog onttrekt. De grote glaspartijen
zorgen voor overvloedig daglicht
en ongewone zichten op de hangende
tuin. De begroeide muren zijn het werk
van Patrick Blanc. Centraal in deze
stadstuin bevindt zich een agora, een
ruim houten platform, als natuurlijke
uitbreiding van de ontvangstzalen, dat
uitnodigt tot ontmoetingen en gesprekken.
(B 09/02/1995)
doorlopend rondleidingen.
met de medewerking van Itinéraires,
sur les Sentiers de l’Histoire.
Het parcours eindigt bij het nieuwe
ontvangstcentrum waar de bezoekers
alle informatie kunnen vinden
over de gewestelijke instellingen
en diensten.
17
doksaal, ontworpen door Dobbelaere.
(B 05/03/1936)
orgelconcert
(zie kadertekst pagina 13).

p. 20 I BRuSSeL
18. Kaart Centrum m 4 m*
Bedrijvencentrum “Les
ateliers des tanneurs”
(voormalig Wijnpaleis)
Huidevettersstraat 58-62 – Brussel
A za en zo van 10u tot 18u
f bussen 27-48 (Vossenplein)
Dit uitgestrekte geheel bestaat uit twee
met elkaar verweven complexen die
elk een aspect van de stedelijke economie
op het keerpunt van de 19de en
20ste eeuw illustreren: de Grands
Magasins Merchie-Pède, typerend
voor de grootwarenhuizen uit de belleépoquetijd,
en het Wijnpaleis, een
industriële onderneming ingebed in het
stadsweefsel. De bouw van het Wijnpaleis
door architect Fernand Symons
begon in 1909. De gevel in art-nouveaustijl
met geglazuurde baksteen,
hard-en witsteen trekt vooral de aandacht
door de kleurrijke sgraffiti van
Géo Ponchon. Achter de vijftien traveeën
brede gevel met grote raamopeningen
lagen bottelarijruimtes en
vatenhallen met tongewelven. De zinken
daken werden ondersteund door
fijn bewerkte metalen gebintes. Het
grootwarenhuis Merchie-Pède, opgericht
in 1898, heeft een eclectische
gevel en bevat aan de binnenzijde van
h A c t i v i t e i t
het bouwblok twee winkelhallen georganiseerd
rond een centrale lichtschacht
met omlopende galerijen. De
winkelruimte werd in 1909 vergroot
door architect F. Timmermans. Het
gedeelte in de Huidevettersstraat
bestaat uit brede galerijen rond een
centrale lichtschacht overdekt door
een koepelvormig glazen dak. Deze
oplossing toont de voorkeur voor zenitale
verlichting uit die periode. De
gebouwen zijn onlangs zorgvuldig
gerestaureerd op initiatief van het
OCMW van Brussel. Een van de doel-
Curiositeitenkabinet “De architectuur als spel”
18
stellingen daarbij was de verlichting
van bovenaf te herstellen als verbindend
element tussen de verschillende
niveaus. Het nieuwe complex dat Les
Ateliers des Tanneurs werd gedoopt,
bevat diverse ondernemingen zoals
een bloemenwinkel, een vinotheek,
een restaurant en een boekhandel,
evenals prestigieuze ruimtes voor evenementen.
(B 29/03/1999)
diverse activiteiten (zie kaderteksten
hieronder en hiernaast)
De architectuur als spel. Duizend-en-één manieren waarop we de architectuur en het bouwkundig erfgoed kunnen
ervaren, lezen, beschrijven, aanvoelen, begrijpen, bekijken, beleven of verbeelden.
Welke relaties kunnen er zijn tussen ruimte, kleur en licht? Waarom voelen we ons goed op bepaalde plaatsen en niet
op andere? Welke zijn de verhoudingen tussen natuur en architectuur? Welke banden kunnen er bestaan tussen ons
skelet, de structuur van een cel, een ei, een grashalm en de moderne bouwtechnieken? Blijven we op dezelfde wijze
bouwen in de loop van de tijd? Wat betekent het begrip schaal? Waarom zijn de afmetingen van het menselijk lichaam
zo belangrijk voor de architectuur? Allemaal vragen om op ludieke en actieve wijze kennis te maken met een grote
onbekende die we nochtans dagelijks ontmoeten: de architectuur.
Een experimentele ruimte van 80 m 2 bestaande uit kisten en kasten gevuld met schatten, objecten en speeltuigen om
op zoek te gaan naar de bebouwde ruimte en de kwaliteiten en functies die ze vervult …
A za en zo om 10u, 11u30, 14u, 15u30 en 17u (duur: 1u30 u)
c plaats: Ateliers des Tanneurs (voormalig Wijnpaleis), Huidevettersstraat 58-62 in Brussel – kaart Centrum m 4
f 27-48 (Vossenplein)
deze activiteit is bestemd voor kinderen vanaf 10 jaar en hun families.
met de medewerking van patrimoine à roulettes.

h A c t i v i t e i t
h A c t i v i t e i t
Verhalen over het Wijnpaleis
BRuSSeL I p. 21
De Ateliers des Tanneurs anders bekeken
In het kader van de opening van de Ateliers des Tanneurs organiseert “Patrimoine à roulettes” diverse activiteiten voor
volwassenen en kinderen met de medewerking van de gebruikers van de ateliers.
> ontdekkingsbezoek “Van coöperatieve bakkerij tot ateliers des tanneurs”
Ontdekking van een belangrijk stuk industrieel erfgoed van Brussel: verleden, heden en toekomst van het Wijnpaleis,
zijn restauratie en herbestemming.
A za en zo vanaf 10 u (laatste vertrek om 17 u)
> ontdekkingsatelier “plantaardige architectuur”
Stengels, bladeren en doornen verduidelijken de bouwprincipes van het Wijnpaleis. Realisatie van plantaardige
maquettes die gebruik maken van de stijfheid en/of buigzaamheid van plantenmaterialen.
A za en zo om 10u30, 11u30, 14u, 15u, 16u en 17u (duur: 1u)
Creatieve en explorerende workshop voor alle leeftijden vanaf 8 jaar. de ouders blijven verantwoordelijk
voor hun kinderen.
In samenwerking met de architectes floraux.
> Workshop “over licht, beweging en ruimte”
Lichaamsbeweging in een vroegere winkelruimte van de Magasins Merchie-Pède onder een prachtige glazen
overkapping.
A za en zo om 10u30, 11u30, 14u, 15u, 16u et 17u (duur 1u)
Workshop voor alle leeftijden vanaf 8 jaar. de ouders blijven verantwoordelijk voor hun kinderen.
In samenwerking met het gezelschap voor hedendaagse dans Velvet/Joanne Leighton.
c plaats: Ateliers des Tanneurs (voormalig Wijnpaleis), Huidevettersstraat 58-62 in Brussel – kaart Centrum m 4
f 27-48 (Vossenplein)
U woont in de wijk en hebt herinneringen aan wat er in of rond het Wijnpaleis gebeurde? U kunt er een of ander verhaal
over vertellen? U hebt het Wijnpaleis gekend toen het nog actief was? Uw souvenirs en anekdotes interesseren ons.
In een nieuw salon dat geïnstalleerd is op de plaats waar vroeger wijnvaten stonden, kunt u uw getuigenis brengen
en wordt u bovendien gratis gefotografeerd door een kunstfotograaf. Breng indien mogelijk ook een voorwerp mee
dat met deze plek verband houdt om uw foto compleet te maken.
A za en zo van 10u tot 18u (laatste getuigenis om 17u30)
c plaats: Ateliers des Tanneurs (voormalig Wijnpaleis), Huidevettersstraat 58-62 in Brussel – kaart Centrum m 4
f 27-48 (Vossenplein)
deze activiteit richt zich speciaal tot de wijkbewoners en al wie in het Wijnpaleis gewerkt heeft.
met de medewerking van patrimoine à roulettes en marc Stevens.

p. 22 I BRuSSeL
19. Kaart Centrum m 4 m*
Stadsarchief van Brussel
Huidevettersstraat 65 – Brussel
A za en zo van 10u tot 18u
f 27-48 (Vossenplein)
Het huidige gebouwencomplex waarin
het stadsarchief gevestigd is, werd
door de stad Brussel in 1976 aangekocht.
Voordien was hier een groothandel
in stoffen gevestigd opgericht
door Jules Waucquez in 1901. Uit die
periode zijn trouwens nog diverse elementen
bewaard gebleven zoals een
opmerkelijke “Jaspar”-lift, stevige houten
rekken, snijtafels en opbergmeu-
h Tentoonstelling
Het licht in de stad. Zicht op licht
bels die nog altijd gebruikt worden. De
neo-classicistische huizen aan de
straatkant werden door J. Waucquez
uitgebreid met bedrijfsgebouwen ontworpen
door architect Henri Van Leuven.
Zoals kenmerkend voor die tijd
werd grote aandacht besteed aan de
verlichting van de magazijnen. Elk
niveau is dan ook voorzien van grote
ramen. Een rechte trap met verschillende
hellingsgraden verbindt de verdiepingen.
Het complex kreeg nog
verschillende uitbreidingen, voor het
laatst in 1960. (B 13/12/2001)
tentoonstelling “ Het licht in de
stad. Zicht op licht “ (zie kadertekst
hieronder).
Niets zo banaal als het licht aandoen… En toch heeft dit simpele gebaar nog
niet zo lang geleden onze levensstijl grondig veranderd…
Aan de hand van de collecties van het Archief van de Stad Brussel belicht
deze tentoonstelling de evolutie van de openbare en privé-verlichting in
Brussel: van de beperkte middelen in het verleden en de feest- en krijgsverlichting
van het Ancien Régime, tot de technische ontwikkelingen vanaf het
einde van de 18de eeuw…
A za en zo van 10u tot 17u
c plaats: Archief van de Stad Brussel, Huidevettersstraat 65, Brussel –
kaart Centrum m 4
f 27 – 48 (Vossenplein)
deze tentoonstelling loopt van 7 september tot 31 december 2007,
van maandag tot vrijdag van 8u tot 16u en zaterdag van 14u en 18u.
organisatie: archief van de Stad Brussel
en association du patrimoine artistique
19
20. Kaart Centrum m 4 l*
Kerk van onze-Lieve-
Vrouw-onbevlekt
Vossenplein – Brussel
A za van 8u30 tot 16u30
zo van 8u30 tot 17u
f 27-48 (Vossenplein)
20
Deze vroegere kloosterkerk van de
kapucijnen werd verheven tot parochiekerk
in 1912. Het is een eenvoudige
zaalkerk waarvan het koor en de
eerste traveeën van het schip vanaf
1854 werden gebouwd onder leiding
van architect J. Tihon zoon. De neoromaanse
puntgevel in baksteen en witsteen,
ontworpen door architect
J. Appelmans, werd toegevoegd in
1862. Het zadeldak wordt bekroond
door een zeshoekige dakruiter met
ingesnoerde spits. Binnen wordt het
koor gedomineerd door een monumentaal
eikenhouten hoofdaltaar in
neoromaanse stijl van J. Appelmans.
De decoratieve motieven van de glasramen,
bestaande uit loofwerk en miniaturen,
zijn typisch voor het neoromaanse
en neogotische repertoire. Op
het doksaal staat een orgel van Emile
Kerkhoff uit 1917.
orgelconcert
(zie kadertekst pagina 13).

21. Kaart Centrum m 4 l
Justitiepaleis
Poelaertplein – Brussel
A za en zo van 10u tot 16u
I alleen rondleidingen
(groepen van 25 personen)
d lijn 2 (Louiza)
e 92-94-97 (Louiza)
Is dit het grootste justitiepaleis ter
wereld? Zeker is in elk geval dat architect
Joseph Poelaert dit gebouw werkelijk
gigantische afmetingen gegeven
heeft. Het Brusselse justitiepaleis
beslaat een rechthoek van 150 op 160
meter met een oppervlakte van 26.000
m2 . Zijn imposante silhouet domineert
de benedenstad en sluit het perspectief
van de Regentschapstraat op
majestueuze wijze af. De bouw begon
in 1866 op het terrein van de tuinen
van het hotel Merode-Westerloo en
deed enkele oude straten van de
Marollenwijk verdwijnen. Het ontwerp
g Wandeling
Glaskunstenaars –
Kunstenaars van licht en kleur
Op deze wandeling ontcijferen we de geheimen van de glaskunst.
Sinds de middeleeuwen hebben ambachtslui hun
vakkennis aangewend om licht in kleur om te zetten via de
techniek van het glasraam. Spiritueel of feestelijk, commercieel
of artistiek, op dit parcours maken we kennis met alle
aspecten van deze bijzondere kunstvorm.
A za om 12u en om 16u (duur: 1u30)
c vertrek: hoofdingang Onze-Lieve-Vrouw ter Zavelkerk,
Regentschapsstraat in Brussel – kaart Centrum n4
e 92 -94(Kleine Zavel)
f 27-95 (Kleine Zavel)
I reservatie verplicht op nr. 02/ 541 03 77 (van maandag
tot vrijdag van 10u tot 17u)
met de medewerking van d’Itinéraires.
Sur les sentiers de l’histoire.
21
van Poelaert, een manifest van de
eclectische architectuur, werd door de
Franse dichter Verlaine als Assyrisch-
Babylonisch gekwalificeerd, hoewel
elke ontlening aan de architectuur van
het antieke Midden-Oosten ontbreekt.
De formele vormentaal is grotendeels
geïnspireerd op het Griekenland van
Pericles en het Rome van Hadrianus.
BRuSSeL I p. 23
Alle details zijn monumentaal uitgewerkt,
zowel aan de buiten- als binnenkant.
Als bouwmaterialen zijn
vooral hardsteen en witsteen gebruikt.
De indeling van het interieur is bijzonder
complex. Door de aanleg van binnenpleinen
ontvangen de meeste
lokalen van het justiepaleis natuurlijk
licht. De grote Salle des pas perdus,
die de allure heeft van een ontwerp van
Piranesi, krijgt licht via talrijke vensters.
De omvang van het project, dat de
steun genoot van koning Leopold II,
weerspiegelt het belang dat de jonge
Belgische staat hechtte aan de uitoefening
van de rechtspraak en de goede
werking van de justitie.
(B 03/05/2001)
Rondleidingen in de Salle
des pas perdus en de trap van
de miniemen, zaterdag en zondag
om het kwartier.
met de medewerking van Korei.
g Wandeling
Licht en verlichting van het interieur:
van het spirituele naar het theatrale
Op deze wandelingen bekijken we de evolutie van de verlichting
en het licht in de gebouwen die we bezoeken.
We gaan op zoek naar de lichtbronnen, hun functie en de
manier waarop zij het gebouw valoriseren. De nadruk zal
liggen op de technische en symbolische beperkingen waarmee
de architecten geconfronteerd werden, door de eeuwen
heen, bij het ontwikkelen van de lichtwerking.
A za om 10u en om 14u (duur: 1u30)
c vertrek hoofdingang Kleine Zavel,
Regentschapsstraat in Brussel – kaart Centrum n 4
e 92-94 (Kleine Zavel)
f 27-95 (Kleine Zavel)
I reservatie verplicht op het nr. 02/541 03 77
(van maandag tot vrijdag van 10u tot 17u).
enkel in het Frans
met de medewerking van d’Itinéraires. Sur les sentiers
de l’histoire.

p. 24 I BRuSSeL
22. Kaart Centrum n 3-4 m*
muziekinstrumentenmuseum
– voormalig
warenhuis old england
Hofberg 2 – Brussel
A za en zo van 10u tot 16u45
d lijnen 1A-1B (Centraal Station)
e 92-94 (Koningsplein)
f 27-38-71-95 (Koningsplein)
De collectie van het Muziekinstrumentenmuseum
is ondergebracht in het
vroegere warenhuis Old England dat
sinds enkele jaren volledig gerestaureerd
is. Deze bekende Britse firma had
een eerste filiaal in Brussel geopend in
het vroegere hotel Spangen, met een
groot uitstalraam dat uitgaf op het
Koningsplein. Door het succes van de
zaak besloot de directie in 1898 een
nieuw gebouw op te trekken waarvan
de ruime en overvloedig verlichte ruimtes
beter zouden beantwoorden aan
de smaak van die tijd. De opdracht
werd toevertrouwd aan architect Paul
Saintenoy die hiervoor samenwerkte
met architect Jean De Becker, inge-
22
nieur E. Wyhowski en P. Desmedt die
het smeedijzerwerk verzorgde. De
combinatie van ijzer en glas, die reeds
eerder was gebruikt voor stationshallen,
was nieuw voor de architectuur
van een warenhuis. Victor Horta zou
trouwens hetzelfde concept toepassen
voor zijn ontwerp van de Innovation in
1901. Elke verdieping wordt overvloedig
verlicht via vensteropeningen die
van vloer tot plafond reiken. De metalen
structuren modelleerden ook de
binnenvolumes, de trap met sierlijke
leuning en de lift met hekken en kunstig
bewerkte liftkooi die de klanten naar
de zes verdiepingen bracht. Het
Muziekinstrumentenmuseum beschikt
over een van de rijkste collecties ter
wereld. Op de bovenste verdieping is
een restaurant gevestigd in een volledig
beglaasde ruimte van waaruit
men een schitterend uitzicht heeft over
de benedenstad. (B 30/03/1989)
toegang tot de permanente
collecties.
23
23. Kaart Centrum n 3
paleis voor Schone
Kunsten van Brussel
(BoZaR)
Ravensteinstraat 23 – Brussel
A za en zo van 10u tot 18u
d lijnen 1A-1B
(Centraal Station / Park)
e 92-94 (Park)
f 38-71 (Schone Kunsten),
29-38-65-66-71 (Centraal Station)
Het ontwerp van het Paleis voor
Schone Kunsten was zo’n krachttoer
dat Victor Horta zijn plannen zesmaal
moest herbeginnen. De ondergrond,
de sterke helling van het terrein, de
gelimiteerde hoogte om het zicht van
het Koninklijk Paleis over de stad niet
te belemmeren, de gevel die niet te
opvallend mocht zijn … al deze beperkingen
maakten het werk van de architect
bijzonder moeilijk. Horta heeft een
indrukwekkend bouwwerk ontworpen
dat meer dan een hectare beslaat en
helemaal georganiseerd is rond de
beroemde concertzaal Henry Le Bœuf
die een capaciteit van 2.200 zitplaatsen
heeft. De oriëntatie in het gebouw
wordt niet vergemakkelijkt door de hellende
vlakken, de vele trappen, schuifdeuren
en variaties in de volumes.

Horta heeft bijzonder veel aandacht
besteed aan de verlichting en dankbaar
gebruik gemaakt van de eigenschappen
van gewapend beton en staal die
op vele plaatsen zichtbaar is gebleven.
Door de sterke draagstructuur heeft hij
in de meeste zalen van het paleis grote
lichtkoepels kunnen installeren die de
concertzaal en de diverse tentoonstellingszalen
van daglicht voorzien. Het
gebouw huisvest ook het Filmmuseum,
zalen voor toneel en kamermuziek, een
studio en tal van andere multifunctionele
ruimtes. Bij recente restauratiewerken
heeft men de originele dragende
structuren blootgelegd die vaak
aan het oog onttrokken waren door
latere scheidingswanden. Het Paleis
voor Schone Kunsten is een van de
culturele brandpunten van de hoofdstad.
(B 19/04/1977)
Rondleidingen “Van Horta tot
Horta” over de geheimen van het
gebouw dat geëvolueerd is met
de tijd en het genie van architect
Victor Horta bevestigt, zaterdag en
zondag om 10u en 13u30 (afspraak
in de vestibule – maximum 15-20
personen).
tentoonstelling “a vision for Brussels”
(vrije toegang van 10u tot 18u).
24. Kaart Centrum n 3
Ravensteingalerij
24
Ravensteinstraat /
Kantersteen – Brussel
d lijnen 1A-1B (Centraal Station)
f 29-38-65-66-71
(Centraal Station)
De Ravensteingalerij, tussen de Ravensteinstraat
en Kantersteen, is een
belangrijke voetgangersverbinding
tussen de boven- en benedenstad. De
galerij, die van het Paleis voor Schone
Kunsten naar het Centraal Station leidt,
is ingebed in een groot kantoorgebouw
van vier verdiepingen hoog en bevatte
oorspronkelijk 81 winkels. De bouw, in
zogenaamde Internationale Stijl, vond
plaats tussen 1954 en 1958, naar de
plannen van de architecten Alexis en
Philippe Dumont, die o.a. ook het aanpalende
Shellgebouw ontwierpen. In
de Ravensteinstraat geeft een immens
voorportaal toegang tot een trappencomplex
onder een koepel dat het
BRuSSeL I p. 25
hoogteverschil van 10 meter tussen de
twee straten overbrugt. De galerij zet
de traditie voort van de grote overdekte
passages die zo typisch waren voor
de 19de eeuw. Ook hier valt het licht
langs boven binnen via een gedrukt
tongewelf van beton en glasstenen,
terwijl de rotonde licht ontvangt van
een indrukwekkende betonnen koepel
waarin honderden glasstenen in concentrische
cirkels zijn ingewerkt. Het
voorportaal bevat een plafondschildering
met een voorstelling van een windroos
en sterrenbeelden en op de muren
twee grote composities van A. J. Baltus
die de elementen voorstellen. In het
midden van de rotonde bevindt zich
een waterbekken met bronzen fontein
van J.-M. Strebelle, “Ontvoering van
Europa”. Op deze plaats stond destijds
de “Groote Pollepel”, een gotische
waterput uit de 15de eeuw die is overgebracht
naar het Egmontpark.
activiteit “passages en
galerijen, een lumineus idee”
(zie kadertekst pagina 15).

p. 26 I BRuSSeL
25. Kaart Centrum n 3 m*
parlement van de Franse
gemeenschap van België –
voormalig Hotel de Ligne
Koningsstraat 70-72 – Brussel
A za en zo van 11u tot 18u
d lijnen 1A-1B (Park)
e 92-94 (Park)
f 29-63-65-66 (Park)
Het ontwerp van dit herenhuis wordt
doorgaans toegeschreven aan Barnabé
Guimard, de architect aan wie de
meest opmerkelijke gebouwen rond
het park van Brussel te danken zijn. De
bouw, in opdracht van graaf de Lannoy,
begon in 1775 maar reeds in 1836
kwam het huis in handen van de prins
de Ligne waarna het in 1897 werd aangekocht
door Les Tramways bruxellois
In 1898 ten slotte werd het de zetel van
een bank. Het neo-classicistische
gebouw heeft een symmetrische
opstand met dominerende middentravee.
Deze bevat een inrijpoort, balkon
en meer uitgewerkte omlijstingen. Een
breed centraal fronton vormt een
tegenwicht voor de horizontaliteit van
het gebouw die tot uitdrukking komt
in het hoofdgestel, de kroonlijsten en
schijnvoegen van de benedenverdieping.
Het interieur onderging talrijke
veranderingen maar sommige salons
hebben nog elegante plafonds in stuc-
25
werk die bij de recente renovatie in
2001 bewaard zijn gebleven. Sindsdien
heeft het Parlement van de Franse
Gemeenschap hier zijn intrek genomen.
Het gebouw is gelegen rond twee
binnenkoeren, beide overdekt door een
glazen dak, die bedoeld zijn als circulatie-
en ontspanningsruimtes. Ook de
panoramische zalen hebben een grote
beglazing waaraan ze hun naam danken.
De architecten hebben eveneens
gezorgd voor overvloedig daglicht in
het halfrond waar de openbare vergaderingen
van het Parlement van de
Franse Gemeenshap plaatsvinden. Het
gebouw bevat ook commissie- en vergaderzalen
die zo zijn ingericht dat
publiek en pers de zittingen kan
bijwonen.
Rondleidingen zodra zich een
groep heeft gevormd. met de
medewerking van de dienst public
Relations van het parlement van
de Franse gemeenschap en van
Itinéraires, sur les Sentiers de
l’Histoire.
projectie van een film over
het parlement (bevoegdheden
en werking van de instelling).
tentoonstelling “Kokabolana”
met de afrikaanse collecties
van de universiteit van Luik.
26
26. Kaart Centrum o 3 l*
Cercle royal gaulois
artistique et littéraire
Wetstraat 5 – Brussel
A za en zo van 10u tot 18u
d lijnen 1A-1B (Park)
e 92-94 (Park)
f 29-63-65-66 (Park)
In 1782 kreeg architect Louis Montoyer
opdracht een gebouw te ontwerpen in
Lodewijk XVI-stijl dat zou bestaan uit
een schouwburg met cirkelvormig
grondplan, een rechthoekige balzaal
en een ontvangstruimte. In 1820 werd
dit complex, de zogenaamde Waux-
Hall, overgenomen door de Stad Brussel
die besloot om beide gebouwen
apart te verhuren. De Société du Concert
Noble nam het café van de Waux-
Hall en enkele aanhorigheden in concessie
en kreeg toelating om een
prestigieuze balzaal te bouwen die
werd ontworpen door architect Charles
Van der Straeten. In 1871 werd het
geheel verhuurd aan de Cercle artistique
et littéraire die sinds 1951 de Cercle
gaulois verwelkomt. Deze vereniging
heeft het gebruik van de groene
salon, de koninklijke salon, de balzaal
die intact is gebleven met zijn vier kariatiden
van beeldhouwer François
Rude, en de Lotharingenzaal die uit
1783 dateert en dus deel uitmaakte
van het oorspronkelijke gebouw. Uit
die tijd zijn de prachtige stucdecors en
pilasters in composietstijl bewaard die
verlicht worden door kroonluchters in
Muranoglas en een reeks wandlampen.
Overdag wordt deze zaal, gelegen in
het hart van het gebouw, verlicht door
een groot glazen dak. (B 19/05/1994)
Rondleidingen zodra zich een
groep van een tiental personen
heeft gevormd.

27
27. Kaart Centrum o 3 m*
academiënpaleis
Hertogstraat 1 – Brussel
A za en zo van 10u tot 18u
I alleen rondleidingen
(groepen van 20 personen)
d lijn 2 (Troon)
f 27-34-38-64-80-95 (Troon),
71 (Hertog)
Het Academiënpaleis werd gebouwd
tussen 1823 en 1826 als residentie
voor prins Willem II van Oranje, die hier
trouwens tot aan de Belgische onafhankelijkheid
in 1830 zou verblijven.
Het gebouw werd nadien gedurende
twaalf jaar onder sekwester geplaatst.
In 1842 werd het eigendom van de
Belgische Staat die het in 1853 schonk
aan kroonprins Leopold II. Hij zou er
echter nooit zijn intrek nemen. Nadien
waren er plannen om het gebouw als
museum in te richten. Uiteindelijk zouden
de Koninklijke Academie voor
Wetenschappen, Letteren en Schone
Kunsten evenals de Koninklijke Academie
voor Geneeskunde er gehuisvest
worden. Het neo-classicistische
paleis werd ontworpen door architect
Charles Van der Straeten en gedecoreerd
en ingericht door Tilman-François
Suys. Het bevat een eretrap onder een
plafond met bovenlicht, enkele mooie
salons met kostbare parketvloeren en
een monumentale balzaal. Deze zaal
op de eerste verdieping vormt het hart
van het paleis. Het huidige decor, met
de marmeren muren, de stucornamenten
en het houtwerk in wit en goud is
het resultaat van een restauratie die
tussen 1969 en 1976 werd uitgevoerd
door architect Simon Brigode naar een
ontwerp van Van der Straeten. Talrijke
wandlampen en een groot bovenlicht
zorgen voor een passende verlichting
van deze staatsiezaal die zijn prachtige
parketvloer van eik en palissander
bewaard heeft. Ook de andere salons
ontvangen overvloedig licht van de
talrijke vensters in de gevels.
(B 10/10/2001)
doorlopend rondleidingen. met de
medewerking van Korei.
g Wandeling
Wanneer de architect regisseur
wordt van een licht- en schaduwspel
BRuSSeL I p. 27
Pilasters en lintelen, friezen en beeldhouwwerk, hoog- en laagrelief, allemaal
bekende elementen uit de architectuur. Op deze wandeling zullen we hun
functie bekijken binnen de globale context van de gevel of het gebouw. U
zal merken hoe architect en beeldhouwer werken aan een heuse mise en
scene, op zoek naar het ritme van het licht en schaduwspel.
A zo om 12u en om 16u (duur: 1u30)
c vertrek: Aan de ingang van het park van Brussel (hoek Paleizenplein en
Koningsstraat):- kaart Centrum n 3-4
d lijn 1(Park)
e 92-94 (Paleis)
I reservatie verplicht op het nr. 02/541 03 77
(van maandag tot vrijdag van 10u tot 17u).
met de medewerking van d’Itinéraires. Sur les sentiers de l’histoire.

p. 28 I BRuxeLLeS
BRUSSEL-UITBREIDING / ETTERBEEK /
ST-LAmBRECHTS-WOLUWE / ST-PIETERS-WOLUWE
Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium
32

28
28. Kaart I 8 l
Bedrijfsrestaurant
van total
Guimardstraat 14
Brussel-Uitbreiding
A enkel zo van 10u tot 17u
d lijnen 1A-1B en lijn 2 (Kunst-Wet)
Dit sinds 1993 beschermde herenhuis
werd in 1851 gebouwd naar de plannen
van architect F. Derre. Het werd in 1987
aangekocht door de maatschappij
PetroFina die er haar bedrijfsrestaurant
vestigde voor haar Brusselse personeelsleden.
De salons op de eerste
verdieping dienen voor de ontvangst
van buitenlandse bezoekers terwijl de
kantoren op de tweede verdieping
ingericht zijn als opleidingsruimtes. Het
werd in 1994 verbouwd door het architectenbureau
Samyn en Partners. Een
groot glazen dak verleent het geheel,
gelegen binnen in het huizenblok,
transparantie, klaarheid en soberheid.
Een mooie tuin verhoogt nog de kwaliteit
van dit algemeen geprezen project
(B 20/07/1993)
Rondleidingen zodra zich een
groep heeft gevormd. met de
medewerking van Korei.
muzikale animatie in de namiddag.
BRuSSeL-uItBReIdIng / etteRBeeK / St-LamBReCHtS-WoLuWe / St-pIeteRS-WoLuWe I p. 29
29. Kaart H-I 8 l
atelier van marcel Hastir
Handelsstraat 51
Brussel-Uitbreiding
A za en zo van 10u tot 18u
I alleen toegankelijk voor groepen
van maximum 20 personen
d lijn 2 (Troon)
f 27-34-38-64-80-95 (Troon)
Het gebouw waar zich het atelier van
schilder Marcel Hastir bevindt, is een
stijlvolle burgerwoning in neo-classicistische
stijl uit 1860, gebouwd op een
ogenblik dat de Leopoldswijk in volle
uitbreiding verkeerde. Het nabijgelegen
Luxemburgstation was pas vijf jaar
eerder, in 1855, in gebruik genomen.
De nieuwe stadswijk van Brussel trok
vooral de gegoede burgerij aan. In de
aanbouw die omstreeks 1900 achteraan
werd toegevoegd kwamen zij de
dans-, scherm- en turnlessen volgen.
Het gebouw is sinds 1927 eigendom
van de Belgische afdeling van het
Thesofisch Genootschap, een veelbesproken
vereniging opgericht door de
Russische esoteriste Hélène Blavatsky.
In het atelier van Marcel Hastir die hier
vanaf 1935 tekende en schilderde, is
de tijd blijven stilstaan. Concerten,
29
tekenlessen en andere culturele activiteiten
maken van dit atelier echter
een levende plaats waar via de vensters
overvloedig licht binnenvalt. En
dan spreken we nog niet over het licht
van de creativiteit en grootmoedigheid
van Marcel Hastir wiens schildersschool,
opgericht in volle oorlogstijd,
een verrassende rol heeft gespeeld in
het verzet. (B 23/03/2006)
uitleg over de geschiedenis van
het gebouw van 1935 tot vandaag.
tentoonstelling met werken
van marcel Hastir.
tekenatelier met model,
op zaterdag en zondag
van 15u tot 17u.
Concert met klassieke muziek,
zaterdag en zondag om 14u
(duur: 1/2u).

p. 30 I BRuSSeL-uItBReIdIng / etteRBeeK / St-LamBReCHtS-WoLuWe / St-pIeteRS-WoLuWe
30. Kaart I 9 l*
Wiertzmuseum
Vautierstraat 62 – Elsene
A za en zo van 10u tot 17u
f 34-38-95 (Luxemburg B),
34-80 (Museum)
Het Wiertzmuseum is gewijd aan de
romantische schilder, beeldhouwer en
schrijver Antoine-Joseph Wiertz (Dinant
1806 – Brussel 1865). Wiertz was wanhopig
op zoek naar een atelier op maat
van zijn monumentale werken. Zijn
kolossale doek La révolte des Enfers
contre le Ciel (meer dan 11 meter hoog)
had hij in Luik in de leegstaande kerk
Saint-André kunnen schilderen. Later
mocht hij ook een tijdje werken in een
verlaten fabriek in de Brusselse Marollenwijk.
In 1850 bereikte hij een akkoord
met minister Charles Rogier van Binnenlandse
Zaken: hij mocht een atelier
bouwen op kosten van de Belgische
Staat, en in ruil daarvoor werd de Belgische
Staat erfgenaam van zijn werk. De
kunstenaar liet zich voor het ontwerp
van zijn toekomstige werkplaats inspireren
door de ruïne van de tempel van
Neptunus in Paestum. Dit enorme atelier
in de Leopoldwijk werd door een Koninklijk
Besluit van 10 september 1868 toegevoegd
aan de huidige Koninklijke
Musea voor Schone Kunsten van België
in Brussel. (B 23/10/1997)
Rondleidingen zaterdag om 11u30
en zondag om 15u30
(maximum 15 personen).
30
31
31. Kaart I 8 l
SYneRgRId – voormalig
Hotel Van eetvelde
Palmerstonlaan 4
Brussel-Uitbreiding
A za en zo van 14u tot 17u
I alleen rondleidingen
(groepen van 15 personen) –
Files mogelijk
f 60-63-64 (Palmerston)
Het Hotel Van Eetvelde is ongetwijfeld
een van de meest voldragen realisaties
van Victor Horta. Zjjn genie voor de
schikking van volumes, de spreiding
van het licht en het gebruik van
gekleurde materialen bereikt hier een
hoogtepunt. Het was geen toeval dat
Edmond Van Eetvelde, topdiplomaat
en adviseur van koning Leopold II, de
opdracht aan de beroemde architect
gaf. Hij wou een huis volgens een
nieuw concept dat brak met de klassieke
Franse stijl. Horta stelde hem niet
teleur. Voor de gevel opteerde hij voor
zichtbare metalen structuren die vroeger
enkel voor industriële constructies
werden gebruikt. De erker rust op ijzeren
consoles en omspant de hele
breedte van de gevel over twee bouwlagen.
In 1899-1900 voegde Horta een
tweede vleugel toe in witsteen. Binnen
werd de traditionele indeling volledig
verlaten. De kamers zijn geschikt rond
een rotonde die het trappenhuis bevat
en een bijna magisch beglaasd bovenlicht.
Slanke kolommen, die doen denken
aan plantenstelen, dragen het
generfde glazen dak waarvan het glasin-lood
het daglicht filtert en kleurt.
Deze lichtschacht met zijn bijzondere
sfeer is een essentiële bron voor de
verspreiding van het licht in het
gebouw. Horta gebruikte hetzelfde
principe in de eetkamer waar de doorschijnende
glasramen eveneens variëren
met de minste verandering van
de lichtintensiteit. Het Van Eetveldehuis
bekleedt een ereplaats in het
oeuvre van Victor Horta en verkeert in
goede staat. Het glazen dak (1988), de
gevel en de grote salon zijn mooi gerestaureerd.
(B 18/11/1976)
doorlopend rondleidingen.
met de medewerking van Korei.

32. Kaart J 8 m*
Koninklijk Instituut voor
het Kunstpatrimonium
Jubelpark 1
Brussel-Uitbreiding
A za en zo van 10u tot 17u
d lijnen 1A-1B (Merode)
e 81 (Merode)
f 27-61-80 (Merode)
Het gebouw van het Koninklijk Instituut
voor het Kunstpatrimonium, voltooid
in 1962, was het eerste ter wereld dat
speciaal ontworpen is om een interdisciplinaire
behandeling van kunstwerken
mogelijk te maken. Het modulaire
skelet in gewapend beton, dat moest
harmoniëren met de nabijgelegen neoclassicistische
gebouwen, is het werk
van architect Charles Rimanque. Aangezien
hij slechts over een beperkt
perceel beschikte, ontwikkelde hij het
gebouw in de hoogte. De verschillende
verdiepingen waar de bibliotheek, de
fototheek, de laboratoria, de restauratieateliers
en de fotostudio’s gehuis-
BRuSSeL-uItBReIdIng / etteRBeeK / St-LamBReCHtS-WoLuWe / St-pIeteRS-WoLuWe I p. 31
32
vest zijn, beschikken over een ruim
aantal lokalen die via lange gangen
toegankelijk zijn. Aan de gevelzijde
worden de verdiepingen gemarkeerd
door een ononderbroken opeenvolging
van vensters, waardoor de verschillende
lokalen optimaal verlicht worden.
De gevel, de ingang en sommige overlopen
zijn versierd met beeldhouwwerken
en eigentijdse picturale composities.
De verdiepingen staan met elkaar
in verbinding via een buitengewone
wenteltrap, een echt meesterwerk in
zijn soort, die door de overvloedige
lichtinval volledig tot zijn recht komt.
Het instituut staat ten dienste van alle
openbare en particuliere eigenaars van
kunstwerken sinds zijn oprichting in
1948. (BL 06/07/2006)
Bezoek aan de laboratoria,
de restauratieateliers,
de fototheek en de fotoateliers.
uitleg over het belang van
daglicht in dit soort gebouw
en van kunstlicht, meer bepaald
voor kunstwerken.
33. Kaart J 9
gemeentelijke
openbare Bibliotheek
Oudergemlaan 191
(ingang langs het park) – Etterbeek
A za en zo van 10u tot 18u
f 34 (Fetis), 36 (Louis Hap)
In 1905 ontwierp architect Henry Vaes
de plannen voor de bouw van vier huizen
in eclectische en art-nouveaustijl in
de Oudergemlaan. Een van deze huizen,
gebouwd in cottagestijl, is gelegen binnen
het bouwblok en bereikbaar langs
een overdekte gang onder een glazen
zadeldak die vertrekt achter de inrijpoort
van het huis in de Oudergemlaan. De
cottagewoning heeft een hoge onderbouw
in hardsteen met rustieke bossering,
pseudovakwerk in het bovengedeelte
en een beglaasde erker die
meer weg heeft van een veranda.
Opmerkelijk is een veelhoekig bijgebouw
dat toegankelijk is vanuit de vestibule.
Deze ruimte is rijkelijk gedecoreerd
met een neogotische lambrisering,
vensters met roedenverdeling en glasin-loodruitjes
evenals een centraal glasraam
met voorstellingen van heiligen en
hun attributen: de evangelisten Lukas,
Johannes, Markus en Mattheus, en
Sint-Aleidis, Sint-Cecilia, Sint-Barbara
en Sint-Catharina. Het huis in de Oudergemlaan
is opgetrokken in een geometriserende
art-nouveaustijl, terwijl de
belendende huizen eclectisch zijn met
art-nouveau-invloeden. De Gemeentelijke
Openbare Bibliotheek neemt de
volledige cottagewoning in beslag.
33

p. 32 I BRuSSeL-uItBReIdIng / etteRBeeK / St-LamBReCHtS-WoLuWe / St-pIeteRS-WoLuWe
34. Kaart J 9
RHoK – Voormalige
drukkerij phobel
34
Edouard de Thibaultlaan 2
Etterbeek
A za en zo van 10u tot 18u
e 81 (Sint-Pietersplein)
Dit industriële pand aan de Edouard de
Thibautlaan, gebouwd in 1905 naar de
plannen van architect Henri Wellens,
werd in 1920 eigendom van drukkerij
Phobel, die gespecialiseerd was in de
productie van kleurboeken en gezelschapsspelen.
De bakstenen gevels
worden verlevendigd door banden,
ontlastingsbogen en boogfriezen in
witte baksteen. Het gebouw is gelegen
rond een binnenplaats die afgesloten
wordt door een hek van Paul Hankar
afkomstig uit een afgebroken woning
in de Tervurenlaan. Het geheel werd in
1972 gerestaureerd door architect
F. Bogaert om er het Rijkscentrum
Hoger Kunstonderwijs (RHoK) in te vestigen.
Een gedeelte van de oorspronkelijke
structuur is daarbij bewaard
gebleven, meer bepaald het imposante
ijzeren gebinte van de vroegere drukkerij
waarop een glazen dak rustte dat
overvloedig daglicht binnenliet in de
zalen met de rotatiepersen, aangevuld
door vensters met roedenverdeling op
het tweede niveau. (B 02/07/1998)
tentoonstelling met werken door
leerlingen van de academie.
35. Kaart L 9 l*
megabyte – Voormalige
woning g. gombert
Tervurenlaan 333
Sint-Pieters-Woluwe
A za en zo van 10u tot 17u
I alleen in groepen van maximum
15-20 personen
e 39-44 (J. César)
f 36 (J. César)
De woning Gombert, gelegen aan de
rand van het Woluwepark vormt een
opvallende verschijning. Met haar
geometrische vormen, wit pleisterwerk
en plat dak is ze een mooi voorbeeld
van de modernistische woningbouw
in Brussel. Het is een ontwerp
van Huib Hoste en werd gebouwd in
1933-1934. Deze architect is een van
de belangrijkste vertegenwoordigers
van het modernisme in België. Hij
ontwierp onder meer de tuinwijken
van Zelzate en Kapelleveld en andere
woningen, zoals de villa Fouarge in
de Sint-Janslaan 14, eveneens in
Sint-Pieters-Woluwe. Tijdens zijn
verblijf in Nederland raakte hij vertrouwd
met de theorieën van de
35
Amsterdamse School en de beweging
De Stijl die een neerslag vonden
in zijn oeuvre. Huib Hoste besteedde
veel aandacht aan de verdeling van
de volumes en de lichtinval. Voor de
woning Gombert ging hij uit van een
grote centrale hal met verlichting van
bovenaf. De strakke vensteropeningen
met gevarieerde afmetingen ritmeren
de muren en verspreiden
overvloedig licht in het interieur.
Begin jaren 1970 werd de woning
Gombert opgesplitst in appartementen.
In 1986 nam het informaticabedrijf
Megabyte n.v., gespecialiseerd
in IT-beheer en in de implementatie
van totaaloplossingen, de benedenverdieping
van het gebouw in gebruik
als kantoorruimte. (B 16/03/1995)
Rondleidingen op zaterdag
en zondag om 10u30, 11u30,
14u30, 15u30 en 16u30. met de
medewerking van Bus Bavard.

36. Kaart m 7 l
Kerk van
de Heilige Familie
Heilige-Familieplein
Sint-Lambrechts-Woluwe
A za en zo van 12u tot 18u
f 27 (Heilige Familie),
29 (Verheyleweghen)
De kerk van de Heilige Familie werd
vlak voor de Tweede Wereldoorlog
gebouwd aan het gelijknamige plein,
niet ver van het gemeentelijk park van
Sint-Lambrechts-Woluwe. Ze is vooral
bekend om een geheel van drie glasramen
ontworpen door de expressionistische
schilder Albert Servaes. Deze
glasramen, gepresenteerd op de Internationale
Tentoonstelling van Parijs in
1937, tonen respectievelijk “De schepping
van Eva”, “Het Laatste Oordeel”
en “Adam en Eva verjaagd uit het Aards
Paradijs”. Ze werden uitgevoerd in het
atelier van Florent Colpaert, een vooraanstaand
Belgisch glaskunstenaar,
en gerestaureerd in 1998-1999 door
Jean-Marc Gdalewitch. Hun indringende
expressieve kracht wordt nog
versterkt door het koloriet dat varieert
van violet tot grisaille. Een van de eerste
orgels van Emile Kerkhoff (1900)
bezet een hoek van de galerij.
(B 02/07/1992)
BRuSSeL-uItBReIdIng / etteRBeeK / St-LamBReCHtS-WoLuWe / St-pIeteRS-WoLuWe I p. 33
36
uitleg over de kerk zaterdag om
17u en zondag om 14u30 en 16u.
met de medewerking van de
“Cercle d’Histoire et
d’architecture des Woluwe”.
uitleg over de restauratie van de
glasramen door J.-m. gdalewitch
op zondag van 13u tot 14u30.
b Fietstocht
Architectuur, licht en groene ruimtes
Het oosten van Brussel telt diverse groene ruimtes. We fietsen door deze
groene wijken en bezoeken enkele gebouwen: kerken, woningen maar ook
kantoorgebouwen.
A za en zo om 14u (duur: 4 u)
c vertrek: Woluwepark, in het verlengde van de laan van het Woluwepark
naar Sint-Pieters-Woluwe (nabij de groene wandeling) – kaart m 10
e 39-44 (Trammuseum)
f 36 (Trammuseum)
I reservatie gewenst op het nr. 02/502.73.55. Fietsverhuur mogelijk op
het vertrekpunt (7 euro voor 4u).
met de medewerking van pro Velo.

p. 34 I BRuSSeL-uItBReIdIng / etteRBeeK / St-LamBReCHtS-WoLuWe / St-pIeteRS-WoLuWe
37. Kaart o 10
Sint-aleidiskerk
Sint-Aleidisvoorplein
Sint-Pieters-Woluwe
A za van 10u tot 17u
zo van 12u tot 18u
f 36 (Sint-Aleidis)
De Sint-Aleidiskerk werd omstreeks
1949 gebouwd door Léonard Homez,
een architect die veel belang hechtte
aan de akoestiek en de verlichting in
zijn opvatting van de ruimte. Achter
een bakstenen puntgevel geflankeerd
door een klokkentoren strekt zich een
ruim schip uit dat de grote mechanische
weerstand van gewapend beton
illustreert. De gewelfbogen van de kerk
zijn gebaseerd op het principe van de
eierlijst met zeven centra, wat minder
stijf is dan een gelijkzijdige spitsboog
maar een minder nerveuze spanning
heeft. Het zadeldak, bedekt met geverniste
zwarte leistenen, werkt het geheel
mooi af. Een Walckerorgel, met een
zeer mooie orgelkast in neogotische
stijl, neemt de rechterkant van de galerij
in. De glasramen, uitgevoerd door
Jan Goris in Kokomoglas, zijn in 2001
ingewijd door kardinaal Danneels. De
vrolijke, gevarieerde en gedurfde
motieven laten op elk uur van de dag
een mooi licht binnen. Het was de
opzet van de kunstenaar dat iedereen
die de kerk binnenkomt er zich goed
voelt, zoals bij zonnestralen die door
het gebladerte priemen of de verluchting
in een boek.
uitleg over de praktische
uitvoering en de artistieke
creatie van de glasramen door
meester-glasmaker Jan goris,
zaterdag van 14u tot 17u
en zondag van 14u tot 18u.
37

BRuxeLLeS-extenSIonS / etteRBeeK / WoLuWe-St-LamBeRt / WoLuWe-St-pIeRRe I p. 35

Paul Tiétard
Christian Berthold
p. 36 I o p e n m o n u m e n t e n d a g e n
Tentoonstelling “Brussels by light”
Overdag is Brussel een onuitputtelijke bron van
ontdekkingen. ’s Nachts krijgen de stad en haar
monumenten een andere dimensie en verspreiden
ze een bijzondere atmosfeer. Door de speciale verlichting
of gewoon doordat ze andere facetten laten
zien bij het nachtelijke licht, tonen ze zich onder een
andere gedaante: voorheen onopgemerkte details
trekken de aandacht, plaatsen waaraan men anders
voorbijgaat worden plots interessant …
Een groep fotografen, zowel professionals als amateurs
en jonge afgestudeerden, nodigen u elk op
hun manier uit om Brussel bij nacht te ontdekken
via hun foto’s.
A van 16 augustus tot 28 oktober 2007, dagelijks
van 10u tot 18u behalve op maandag.
C Sint-Gorikshallen, Sint-Goriksplein, Brussel
Gratis toegang.
organisatie: directie monumenten en Landschappen
van het Brussels Hoofdstedelijk gewest
(scenografie: Coast).
Georges De Kinder

Sege Brison
Wim Robberechts
o p e n m o n u m e n t e n d a g e n I p. 37
Xavier Claes
Olivier Bruniels
Christophe Licoppe

p. 38 I o p e n m o n u m e n t e n d a g e n
Steek je licht op tijdens de Open
Met een hoogte van 145 meter is de Dexia Tower
het derde hoogste gebouw in Brussel. Het werd
ontworpen door de architectenbureaus Philippe
Samyn & Partners, M & J.M. Jaspers – J. Eyers &
Partners. De Tower bevindt zich in hartje Brussel en
valt meteen op door zijn uniek belichtingssysteem,
van de hand van landschapsarchitect Hedilight, die
onder meer tekende voor de verlichting van het Brusselse
justitiepaleis.
In totaal worden drie gevels verlicht: Brabant, Vooruitgang
en Rogier. Het gebouw telt maar liefst 6000
vensters. Achter 4200 ramen zit een lichtinstallatie
die telkens bestaat uit gemiddeld 12 lampjes. Elk
lampje heeft drie leds – een groene, rode en blauwe
– die los van elkaar bediend kunnen worden en
samen 16 miljoen verschillende kleuren kunnen
vormen. Een oneindig kleurenpalet is dus mogelijk.
De gevel kan grafische ontwerpen en geometrische
vormen weergeven met verschillende effecten.
De Tower maakt onmisbaar deel uit van het Brusselse
stadsbeeld. Met het belichtingssysteem is het
meer dan ooit de bedoeling om een echt stadsbaken
te worden, zowel op lokaal als globaal gebied.
Met dit unieke stads-, architecturaal en artistieke
belichtingssysteem is de Tower het vlaggenschip
voor toekomstige belichtingsprojecten in België.

o p e n m o n u m e n t e n d a g e n I p. 39
Monumentendagen in Brussel
Tijdens het weekend van 15 en 16 september wordt
er een speciaal lichtprogramma voorzien dat de toren
opnieuw in het middelpunt van de stad zal zetten.
Daarnaast vind je in de inkomhal een interactieve
tentoonstelling over de belichting van de Dexia
Tower. Je vindt er een ruime waaier aan informatie,
gaande van een historisch overzicht van de diverse
belichtingsprojecten tot een minutieuze uiteenzetting
van de werking van het belichtingssysteem.
Foto’s ® © Marc Vanderslagmolen (Dexia)
Architecten: Philippe Samyn & Partners, M. & J. M. Jaspers – J. Eyers & Partners
Lightning engineer: Barbara Hediger
Je kan deze tentoonstelling bezoeken
van 15 tot en met 28 september
(behalve 22 en 23 september), van 9u tot 17u.
C Dexia Toren, Rogierplein 11,
Sint-Joost-ten-Node

p. 40 I o p e n m o n u m e n t e n d a g e n
Drie meester-glazeniers openen
atelier pierre majerus
Het atelier Pierre Majerus bestaat sinds 1965. Reeds
meer dan veertig jaar maken de ambachtslui hier
glasramen die het samenspel van licht en kleur verheerlijken.
Ze werken voornamelijk voor particulieren
maar ook voor openbare monumentendiensten,
hotels, restaurants en kerken. De opdrachten betreffen
zowel restauratie als het ontwerp van nieuwe
glasramen. Die kunnen niet alleen in lood gevat zijn
maar ook in beton. Het atelier Pierre Majerus krijgt
geregeld aanvragen om glasramen te restaureren.
Dit werk vereist altijd een groot respect voor de
oorspronkelijke vormen, materialen en kleuren.
Atelier Majerus Atelier Majerus
Tijdens uw bezoek zult u in de tentoonstellingszaal
en -veranda een deel van de verzameling eigentijdse
en oude glasramen ontdekken, in diverse stijlen
waaronder art nouveau en art deco. In de ateliers
zult u demonstraties kunnen bijwonen van glassnijden,
in lood zetten van glas en de restauratie van
glasramen. Ten slotte zult u ook de glasreserve kunnen
bezoeken, waarin diverse glassoorten zitten die
vandaag bijna onvindbaar geworden zijn.
A za en zo van 10u tot 16u
c Jachtlaan 65 in Etterbeek – kaart J 9
e 81 (Acacia)
f 34-36 (De Jacht)

hun deuren
atelier Jean-marc gdalewitch
Het atelier Jean-Marc Gdalewitch werd opgericht
in 1979 en is sinds 1985 gevestigd op de benedenverdieping
van een art-decohuis in Koekelberg.
Het atelier is op vele terreinen actief. Het voert
opdrachten uit voor de bewaring en restauratie van
glasramen, vooral van Belgische herkomst uit het
einde van de 19de en begin van de 20ste eeuw, en
is gespecialiseerd in glasramen in art nouveau en art
deco (Horta, Blérot, …). Het atelier vervaardigt ook
nieuwe glasramen met traditionele of hedendaagse
technieken (fusie, thermovorming, …). Deze creaties
zijn gewoonlijk het resultaat van een nauwe samenwerking
met de klant. Ten slotte voert het atelier ook
voorstudies uit voor de restauratie van glasramen
(bv. voor de Bonifatiuskerk in Elsene, het stadhuis
van Schaarbeek en het gemeentehuis van Vorst).
o p e n m o n u m e n t e n d a g e n I p. 41
J.-M. Gdalewitch
Het bezoek aan het atelier zal u de evolutie van de
technieken laten zien en de filosofie verduidelijken
achter de bewaring, restauratie en ontwerp. Ook de
impact van eigentijdse glasramen op een art-decowoning
komt aan bod.
A enkel op za van 10u tot 12u en van 13u30 tot 18u
c Jetse Laan 3 in Koekelberg – kaart F 6
e 19 (Elizabethpark)
f 13-14-87 (Elizabethpark)

p. 42 I o p e n m o n u m e n t e n d a g e n
atelier oscar Flores
Het atelier Flores bestaat sinds 1998 toen Oscar F.
Flores Figueroa zich vestigde in de pittoreske
Matonge wijk aan de Naamse Poort. Dit kleine
ambachtelijke atelier voor creatie en decoratie legt
zich vooral toe op glasramen maar is ook actief op
het gebied van binnenhuisdecoratie, mozaïeken,
verlichtingssystemen, tiffanylampen, enz.
De eeuwenoude kunst van het glasraam blijft evolueren.
Daarom hecht Oscar Flores zeer veel aandacht
aan het respect voor de oude technieken maar
probeert hij ze tegelijk te verrijken met de laatste
innovaties van de moderne technologie. Glas wordt
bewerkt met zuren, gezandstraald, geschilderd of
gebakken om de transparantie en het kleurenspel
van het glas te verhogen. Deze creatieve zoektocht
leidt tot nieuwe ontdekkingen zoals de combinatie
van de meer decoratieve tiffanytechniek (naar de
naam van de uitvinder) met de oude, meer architecturale
techniek van het glas-in-loodraam.
Welke techniek hij ook beoefent, Oscar Flores wordt
in zijn dagelijkse werk vooral gedreven door zijn
liefde voor de glaskunst, een liefde die hij met u
zal delen.
A za en zo van 10u tot 16u
c vredestraat 16 in Elsene – kaart H 9
f 54-71 (Sint-Bonifaaswijk)
O. Flores
O. Flores

15 & 16
09 / 2007
Open
Monumentendagen
Licht en verlichting
Kaart en repertorium van de opengestelde plaatsen

Brussel
pp. 8 tot 27
Brussel-uitbreiding
etterbeek
Sint-Lambrechts-Woluwe
Sint-pieters-Woluwe
pp. 28 tot 34
oudergem
Watermaal-Bosvoorde
elsene
pp. 48 tot 55
ukkel
Sint-gillis
Vorst
pp. 56 tot 62
anderlecht
Koekelberg
Sint-Jans-molenbeek
ganshoren
Jette
Brussel-Laken
pp. 64 tot 73
Schaarbeek
Sint-Joost-ten-node
pp. 74 tot 81
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
a B C d e
ST-AGATHA-BERCHEM
ANDERLECHT
GANSHOREN
ST-JANS-MOLENBEEK
a B C d e
66
67
56 57
JETTE
68
KOEK
58
VOR
6

ELBERG
63
62
61
0
ST
59
F g H I J K L m n o
69
65
64
70
ST-GILLIS
54
53
55
5
51
52
72
71
UKKEL
50
73
45
46
49
83
84
ST-JOOST-TEN-NODE
28
BRUSSEL
29
44
74
43
81
82
78 79
47
48
75
30
80
SCHAARBEEK
31
33
ELSENE
41
42
76
32
34
ETTERBEEK
ST-LAMBRECHTS-WOLUWE
ST-PIETERS-WOLUWE
OUDERGEM
F g H I J K L m n o
EVERE
40
77
35
38
39
WATERMAAL-BOSVOORDE
2
1
18
19
36
20
4
3
16
17
10
11
12 9
8
13 14
21
15
7
6
24
23
22
25
26
27
37
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14

RepeRtoRIum Van de opengeSteLde pLaatSen peR gemeente
andeRLeCHt
60 Slachthuizen en overdekte
markten van anderlecht ..E-F 8
Ropsy-Chaudronstraat 24
59 gemeentehuis
van anderlecht. ...........F 9
Raadsplein 1
BRuSSeL
27 academiënpaleis ..........O 3
Hertogstraat 1
18 Bedrijvencentrum
“Les ateliers des tanneurs”
(voormalig Wijnpaleis). .....m 4
Huidevettersstraat 58-62
12 Belga Queen
Wolvengracht 32 . . . . . . . . . . . N 2
2 Bellonahuis (maison du
Spectacle La Bellone) ......m 2
Vlaamse Steenweg 46
15 Bortiergalerij .............N 3
Magdalenasteenweg/
Sint-Jansstraat
9 Casa de asturias – voormalige
drukkerij van de krant
Le Peuple ................N 2
Sint-Laurensstraat 36
13 Centrumgalerij. .........m-N 3
Kleerkopersstraat 15-17
26 Cercle royal gaulois
artistique et littéraire. ......O 3
Wetstraat 5
8 european Society
of anaesthesiology . .......N 2
Komediantenstraat 24
21 Justitiepaleis .............m 4
Poelaertplein
20 Kerk van onze-Lieve-
Vrouw-onbevlekt. .........m 4
Vossenplein
14 Koninklijke Sint-
Hubertusgalerijen .........N 3
Grasmarkt/Schildknaapstraat
3 Koninklijke Vlaamse
Schouwburg. .............m 2
Lakenstraat 146
7 Lokettenzaal van
de nationale Bank van België
(Van goethemhal) .........N 3
Berlaimontlaan 3
22 muziekinstrumentenmuseum –
voormalig warenhuis
old england ............N 3-4
Hofberg 2
11 noorddoorgang ..........N 2
Nieuwstraat
17 onze-Lieve-Vrouw-
ter-Kapellekerk ...........m 4
Kapellemarkt
10 onze-Lieve-Vrouw-
van-Finistèrekerk. .........N 2
Nieuwstraat 76
23 paleis voor Schone Kunsten
van Brussel (BoZaR). ......N 3
Ravensteinstraat 23
25 parlement van de Franse
gemeenschap van België –
voormalig Hotel de Ligne ...N 3
Koningsstraat 70-72
16 parlement van het Brussels
Hoofdstedelijk gewest .....m 3
Lombardstraat 69
24 Ravensteingalerij. .........N 3
Ravensteinstraat/Kantersteen
4 Reclamebureau duval-
guillaume – voormalige
Établissements Blum ..... m 1
Antwerpselaan 40
1 Sint-gorikshallen. .........m 3
Sint-Goriksplein 1
6 Sint-michiel-en-Sint-
goedelekathedraal ........N 3
Sint-Goedelevoorplein
19 Stadsarchief van Brussel . ..m 4
Huidevettersstraat 65
5 thurn en taxis ............G 6
Havenlaan 86C
BRuSSeL-LaKen
72 Kerk van onze-Lieve-
Vrouw van Laken ..........H 4
Onze-Lieve-Vrouwvoorplein
71 museum voor grafkunst –
voormalig atelier
ernest Salu. ..............H 4
Onze-Lieve-Vrouwvoorplein 16
70 Straatlantaarnmuseum .....G 4
Delvastraat
BRuSSeL-uItBReIdIng
29 atelier van marcel Hastir ..H-I 8
Handelsstraat 51
28 Bedrijfsrestaurant van total ..I 8
Guimardstraat 14
32 Koninklijk Instituut voor het
Kunstpatrimonium. ........J 8
Jubelpark 1
31 SYneRgRId –
voormalig Hotel Van eetvelde I 8
Palmerstonlaan 4
41 Villa empain . . . . . . . . . . . . . J 12
Franklin Rooseveltlaan 67
45 Hotel Wielemans .........H 10
Defacqzstraat 14
eLSene
47 Constantin
meuniermuseum..........H 11
Abdijstraat 59
48 galerie xavier Hufkens .....I 11
Sint-Jorisstraat 8
46 Heilige
drievuldigheidskerk ......H 10
Drievuldigheidsvoorplein
44 Hongaars huis – voormalig
Hotel Saintenoy ........H 9-10
Gewijde Boomstraat 123
43 Sint-Bonifatiuskerk ........H 9
Vredestraat 23
30 Wiertzmuseum. ............I 9
Vautierstraat 62
42 Woningfonds ............J 11
Zomerstraat 73
etteRBeeK
33 gemeentelijke openbare
Bibliotheek ...............J 9
Oudergemlaan 191
(ingang langs het park)
34 RHoK –
Voormalige drukkerij phobel J 9
Edouard de Thibaultlaan 2
ganSHoRen
66 Sint-martinuskerk .........E 5
Koningin Fabiolaplein
Jette
68 gemeentehuis van Jette ....E 5
Wemmelse Steenweg 100
69 Voormalig atelier van
meester-glazenier Crickx ...F 5
Lenoirstraat 96
67 Voormalige abtswoning ....E 3
van de abdij van dielegem
J.B. Tiebackxstraat 14
KoeKeLBeRg
62 gemeentehuis
van Koekelberg ...........F 6
H. Vanhuffelplein 6
61 Sportcentrum Victoria. .....F 6
Léon Autriquestraat 4
63 Stepmanhuis .............F 6
Leopold II-laan 250
oudeRgem
38 domein en kasteel
van Hertoginnedal ....... m 11
Vorstlaan 259
39 Kerk van onze-Lieve-
Vrouw van Blankedelle ... m 12
Heldenlaan 34
SCHaaRBeeK
73 Belgacomtorens ..........H 6
Albert II-laan 27
75 gemeentehuis
van Schaarbeek. .........I 5-6
Colignonplein
82 Hallen van Schaarbeek ......I 6
Koninklijke Sint-Mariastraat 22a
77 Kerk van de goddelijke
Verlosser ................K 7
Roodebeeklaan 269
74 La Lustrerie ..............H 6
Paleizenstraat 153
76 Sint-Suzannakerk .........J 6
G. Latinislaan 48
81 Voormalig atelier . ..........I 6
van geo de Vlamynck
Grondwetstraat 7
SInt-gILLIS
52 Fotoruimte Contretype
(Hannonhuis) ............G 11
Verbindingslaan 1
54 La maison du Livre –
Hoguethuis .............G 10
Romestraat 24-28
53 pelgrimshuis ............G 10
Parmastraat 69
55 Stadhuis van Sint-gillis. ...G 10
M. Van Meenenplein 39
SInt-JanS-moLenBeeK
64 Huis van Culturen
en Sociale Samenhang
van Sint-Jans-molenbeek. ..F 7
Mommaertsstraat 4
65 Sint-Remigiuskerk. ........F 6
Jubelfeestlaan/Opzichterstraat
SInt-JooSt-ten-node
79 ateliers mommen ..........I 8
Liefdadigheidsstraat 37
78 Charliermuseum ...........I 8
Kunstlaan 16
80 Jazz Station ...............I 7
Leuvense Steenweg 195
84 Kruidtuin. ................H 7
Koningsstraat 236
83 Sd WoRx –
voormalig RVS-gebouw ....H 7
Koningstraat 284
SInt-LamBReCHtS-WoLuWe
36 Kerk van de Heilige Familie .m 7
Heilige-Familieplein
SInt-pIeteRS-WoLuWe
35 megabyte –
Voormalige woning
g. gombert. ..............L 9
Tervurenlaan 333
37 Sint-aleidiskerk ..........O 10
Sint-Aleidisvoorplein
uKKeL
49 glazen Huis .............H 11
Jules Lejeunestraat 69
50 Huis grégoire Lagasse . .G-H 13
Dieweg 292
51 Zwembad Longchamp ....G 12
De Frésquare 1
VoRSt
57 gemeentehuis van Vorst. ..E 12
Pastoorstraat 2
56 Sint-denijskerk ..........E 12
Brusselse Steenweg 26
58 WIeLS ..................E 10
Van Volxemlaan 354
WateRmaaL-BoSVooRde
40 Kantoorgebouw –
vroegere hoofdzetel
van glaverbel ............K 13
Terhulpsesteenweg 166

o p e n m o n u m e n t e n d a g e n I p. 47
Het Brussels Hoofdstedelijk
Gewest zorgt voor uw vervoer
Gratis MIVB dagkaart, uitsluitend geldig op zater-
dag 15 of op zondag 16 september 2007, zijn
beschikbaar op schriftelijke aanvraag bij de Directie
Monumenten en Landschappen van het Brussels
Hoofdstedelijk Gewest,
CCN – Vooruitgangstraat 80 te 1035 Brussel
(fax: 02/204.15.22; e-mail: jdp-omd@mbhg.irisnet.be)
zolang de voorraad strekt (4.000 kaarten).
Gelieve het volgende te vermelden: “aanvraag ver-
voerskaarten” + de datum (zaterdag 15 en/of zondag
16) en het aantal gewenste kaarten!

OUDERGEm / WATERmAAL-BOSVOORDE / ELSENE
Hotel Wielemans
45

38. Kaart m 11
domein en kasteel
van Hertoginnedal
Vorstlaan 259 – Oudergem
A za van 14u tot 17u
zo van 10u tot 17u
f 42 (Hertoginnedal)
Het kasteel van Hertoginnedal, een
uitgebreid gebouwencomplex in neo-
Franse renaissancestijl uit 1780, ligt
in een uitgestrekt en heuvelachtig park
van 25 hectare dat doorsneden wordt
door de Woluwebeek. Op dit domein
stond oorspronkelijk een klooster van
de Dominicanen dat in 1262 gesticht
werd door Aleidis, weduwe van hertog
Hendrik III van Brabant. Het klooster
werd in 1567 door brand verwoest
tijdens de godsdienstoorlogen, in
1780 heropgebouwd maar reeds kort
nadien, in 1783, op bevel van keizer
Jozef II weer afgeschaft. Het kloostergebouw
werd uiteindelijk volledig
gesloopt. De enige overblijfselen zijn
de voormalige Sint-Annakapel en een
geheel van gebouwen die vandaag
dienst doen als vergaderruimte voor
de federale regering. Het bakstenen
gebouw met het halfronde binnenplein
wordt geflankeerd door een classicistisch
kasteel in natuursteen dat zich
spiegelt in een van de vijvers van het
park, een harmonische afwisseling
oudeRgem / WateRmaaL-BoSVooRde / eLSene I p. 49
38
39
van grasvelden en bosjes. Het domein
van Hertoginnedal bevat twee vijvers,
een van vijf hectare omzoomd door
een rietveld en een tweede van 75 are
omringd door wilgen.
Het kasteel van het Hertoginnedal,
toneel van de onderhandelingen over
het Verdrag van Rome plaatsvonden,
neemt een symbolische plaats in binnen
de geschiedenis van Europese
integratie. (B 29/05/1997)
Rondleidingen in het kasteel
zaterdag en zondag, om het
kwartier. met de medewerking
van arkadia.be.
tentoonstelling in de priorij
en pedagogische activiteiten op
het domein. met de medewerking
van europese Beweging -België,
in het kader van 50 jaar europa.
39. Kaart m 12 m*
Kerk van onze-Lieve-
Vrouw van Blankedelle
Heldenlaan 34 – Oudergem
A za van 10u tot 17u
zo van 12u tot 18u
f 42 (Transvaal)
Het tweede Vaticaans concilie (1962-
1965) had tot doel de katholieke kerk
aansluiting te laten vinden bij de
moderne wereld. De liturgie werd eenvoudiger
en aantrekkelijker gemaakt
om de gelovigen meer bij de vieringen
te betrekken. De religieuze architectuur
streefde naar een heldere en sobere
kerkbouw waarin de waarden van gastvrijheid
en ontmoeting voorrang kregen
op luxe en uiterlijk vertoon. De kerk van
Onze-Lieve-Vrouw van Blankedelle is
een goed voorbeeld van deze stroming.
Ze werd ontworpen door de
Brusselse architect Albert Debaeke in
samenwerking met zijn Parijse confrater
Pierre Pinsard. De architecten
besteedden speciale aandacht aan de
lichtinval, die onontbeerlijk is voor de
creatie van een gewijde sfeer. De
muren worden onderbroken door twee
dunne stroken die daglicht binnenlaten
en de architectuur lichter maken. De
breedste lichtstrook omzoomt het plafond
dat in de ruimte lijkt te zweven.
Een vierkante lichtschacht doet het
altaar baden in het licht. De sobere
bouwmaterialen tonen zich zoals ze
zijn: baksteen, ruw ontkistingsbeton
en hardstenen tegels. Hetzelfde streven
naar openheid komt ook tot uiting
in het goed zichtbare bouwschema en
het vierkante grondplan dat langs buiten
herkenbaar is.
Rondleidingen over
de architectuur van de kerk en
de geschiedenis van de parochie,
zaterdag om 11u15, 13u15
en 15u15, en zondag om 13u15
en 16u15.

p. 50 I oudeRgem / WateRmaaL-BoSVooRde / eLSene
40
40. Kaart K 13 m*
Kantoorgebouw –
vroegere hoofdzetel
van glaverbel
Terhulpsesteenweg 166
Watermaal-Bosvoorde
A enkel za van 10u tot 18u
e 94 (Renbaan van Bosvoorde)
De hoofdzetel van Glaverbel met zijn
ringvormige plattegrond is goed
bekend bij het Brusselse publiek en
wordt vaak – terecht overigens –
beschouwd als een van de meest
geslaagde gebouwen in zijn soort. Het
werd tussen 1963 en 1967 gebouwd
naar de plannen van de architecten
Renaat Braem, Pierre Guillissen, André
Jacqmain en Victor Mulpas in een
nieuwe zone die bestemd was voor de
vestiging van kantoren en zetels van
bedrijven. De architecten hebben
gekozen voor een gordijngevel die hier
bestaat uit een opeenstapeling van
betonnen ringen bekleed met lagen
hardsteen en metalen ramen zonder
horizontale geledingen. De ruwheid
van de muurvlakken contrasteert mooi
met de afwerking van de andere materialen.
Het ringvormige gebouw, prachtig
gelegen in het groen, omsluit een
beboomde patio die licht verschaft aan
de naar binnen gerichte kantoren.
Rondleidingen om 10u30, 11u30,
12u30, 14u30, 15u30, 16u30
en 17u30. met de medewerking
van Korei.
41
41. Kaart J 12 l*
Villa empain
Franklin Rooseveltlaan 67
Brussel-Uitbreiding
A za en zo van 10u tot 18u
e 25-94 (Solbosch)
In 1930 gaf baron Louis Empain de
Zwitserse architect Michel Polak
opdracht de plannen te tekenen voor
een privéwoning in de prestigieuze wijk
van de toenmalige Natieslaan. De
baron, een bewonderaar van een
moderne architectuur, nam actief deel
aan het project en vroeg de architect
een woning te ontwerpen die in de lijn
zou liggen van het werk van Otto Wagner,
Adolphe Loos en Joseph Hoffmann.
Het resultaat is een echte parel
van art-deco-architectuur. De muren
werden volledig bekleed met gepolijst
Bavenograniet. De architect maakte
overvloedig gebruik van brons, zowel
voor de ramen en de omlijstingen van
de deuropeningen als voor de details
van de rijke interieurdecoratie. In overeenstemming
met de Palladiaanse
bouwprincipes organiseerde Michel
Polak de villa rond een centrale hal met
een groot bovenlicht waardoor ze een
echte lichtschacht vormt. Deze hal is
van de ingang gescheiden door een
dubbelen glazen deur met bronzen
omlijsting vervaardigd door kunstsmid
Alfred François. In het trappenhuis is
een glasraam aangebracht ontworpen
door schilder Charles Michel. Een glazen
dak is versierd met een voorstelling
van de Melkweg, een creatie van de
Franse kunstenaars Max (meesterglazenier)
en Paule Ingrand. De tuin
wordt omheind door een sierlijk
smeedijzeren hek met ruitmotieven.
Het gebouw is onlangs aangekocht
door de Stichting Boghossian die het
in zijn vroegere luister wil herstellen om
er een centrum van dialoog van te
maken tussen de oosters en westerse
culturen. Sinds 29 maart 2007 is het
volledige eigendom als monument
beschermd. De restauratie van de Villa
Empain en de bijgebouwen is in handen
van de architecten Francis Metzger
en Philippe De Bloos.
(B 12/07/2001 en 29/ 03/2007)
Rondleidingen zaterdag en zondag
om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30,
15u30, 16u30 en 17u30. met de
medewerking van Bus Bavard.
tentoonstelling van design
en foto’s.

42. Kaart J 11 m*
Woningfonds
Zomerstraat 73 – Elsene
A za en zo van 10u tot 18u
e 23-24-25 (Etterbeek B)
f 71-95 (Kerkhof van Elsene)
Het Woningfonds van het Brussels
Hoofdstedelijk Gewest is sinds 2005
gevestigd in een vroegere rijkswachtkazerne
in de Jaargetijdenwijk van
Elsene. De renovatie werd toevertrouwd
aan architect Thierry Baneton
van het bureau Baneton-Garrino. Daarbij
is de binnenkant van het gebouw,
dat uit vier bouwlagen bestaat aan de
straatzijde, volledig hertekend om de
inrichting van kantoren en vergaderzalen
mogelijk te maken. De architect
heeft ook een nieuwe, volledig witte
eenheid toegevoegd, in glad beton en
pleisterwerk, evenwijdig met het
bestaande gebouw dat rood van kleur
is. Het nieuwe en oude gebouw liggen
rond een atrium met beglaasde overkapping
waar het publiek ontvangen
wordt in een aangename en goed verlichte
ruimte. De oorspronkelijke gevel
werd gezandstraald waardoor de rode
en witte bakstenen hun frisse kleuren
hebben herwonnen. Ook de puntgevels
zijn gerenoveerd en boven op de
dekplaat van de ondergrondse parkeergarage
heeft landschapsarchitecte
Céline Szternfeld een tuin aangelegd.
De renovatie van deze kazerne is zeer
geslaagd en een voorbeeld van succesvolle
integratie in het bestaande
stadsweefsel.
Rondleidingen met toegang tot
de 6de verdieping, zaterdag en
zondag om het half uur vanaf 10u.
presentatie van de activiteiten van
het Woningfonds aan de hand van
maquettes van het gebouw, infoborden
en een videofilm.
oudeRgem / WateRmaaL-BoSVooRde / eLSene I p. 51
42
b F i e t s t o c h t
Van art nouveau naar modernisme: architecturale
rondrit door Elsene, Ukkel en Sint-Gillis
De verstedelijking van de gemeenten van de zogenaamde eerste kroon is
pas op het einde van de 19de eeuw begonnen. Openbare en private gebouwen
wedijverden met elkaar in architecturale vernieuwing en decoratieve pracht.
Het was de tijd van het eclecticisme, neostijlen en de art nouveau. Op deze
fietstocht die ons door enkele van de mooiste wijken van Brussel voert, zullen
we ook enkele interessante voorbeelden van interbellumarchitectuur bekijken,
zowel in een meer behoudende art-decostijl als resoluut modernistisch.
A za en zo om 14u (duur: 4u)
c vertrek: aanhangwagen Pro Velo geparkeerd op de Gespanhoek (Ter
Kamerenbos) in Brussel – kaart I 12
e 25-94 (Solbosch)
f 41 (Sint-Elisabethziekenhuis)
I reservatie gewenst op het nr. 02/502.73.55.
Fietsverhuur mogelijk op het vertrekpunt (7 euro voor 4u).
met de medewerking van pro Velo.

p. 52 I oudeRgem / WateRmaaL-BoSVooRde / eLSene
43. Kaart H 9
Sint-Bonifatiuskerk
43
Vredestraat 23 – Elsene
A za en zo van 12u tot 17u30
f 54-71 (Sint-Bonifatius)
Architect Joseph-Jonas Dumont
bouwde tussen 1846 en 1849 de eerste
neogotische kerk van Brussel. Achter
een piramidale gevel in Gobertangesteen,
gedomineerd door een centrale
torenspits, strekt zich een ruim schip
uit met drie beuken van gelijke hoogte
naar het model van de hallenkerken
die vooral in Duitsland zeer verspreid
zijn. De flamboyante gotiek vormde de
inspiratiebron voor de decoratie van
zowel de buitenkant van de kerk als
van het interieur bestaande uit talrijke
beelden, een rijk houten meubilair vervaardigd
door het atelier van beeldhouwer
Jean-François Malfait, schilderijen
op doek van de Antwerpse
schilder Ernst Wante en glasramen uit
het atelier van de Gentse glazenier
Gustave Ladon. Het gaat om een mooi
geheel van een dertigtal glasramen die
taferelen voorstellen uit het leven en
de mirakels van Christus en Sint-Bonifatius.
Het orgel van Pierre Schyven
en Joseph Merklin wordt beschermd
door een kast met prachtig houtsnijwerk
in gotische stijl. (B 19/03/1999)
uitleg over de kerk en
de glasramen op zondag
tussen 14u en 17u.
44. Kaart H 9-10
Hongaars huis –
voormalig Hotel Saintenoy
Gewijde Boomstraat 123 – Elsene
A za van 10u tot 18u
zo van 10u tot 17u
f 54 (Verlaat)
Paul Saintenoy, een gedreven kunstverzamelaar
die zowel de art nouveau
als de vroegere stijlen bewonderde, liet
deze classicistische woning met zijn
brede gevel in Franse steen bouwen
in 1897. Het is ongetwijfeld op zijn initiatief
dat meester-glazenier Evaldre
en de beroemde decorateur-afficheontwerper
Privat Livemont glasramen
ontwierpen voor het trappenhuis en de
grote salon. Met hun zachte kleuren
milderen ze enigszins het decor van de
donkere lambriseringen. Het voornaamste
glasraam toont een vrouw in
profiel met gevouwen handen en loshangende
haren, die opduikt uit een
44
zee met japoniserende golven die aanrollen
in sierlijke krullen beladen met
schuimkoppen. In de kamers zijn sommige
plafonds neogotisch van stijl,
maar ook de art nouveau komt tot
uiting in bepaalde lambriseringen en
vooral in het schrijnwerk van deuren
en ramen. Andere lambriseringen zijn
klassieker en geïnspireerd op Franse
stijlen. Paul Saintenoy overleed in 1952
en liet zijn verzameling kunstwerken
na aan de Musea voor Kunst en
Geschiedenis. Zijn herenhuis huisvest
momenteel de katholieke missie van
Hongarije. (B 02/07/1992)
Rondleidingen zaterdag om
10u30, 11u30, 12u30, 14u30,
15u30, 16u30 en17u30 en zondag
om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30,
15u30 en 16u30. met de medewerking
van Itinéraires, sur les
Sentiers de l’Histoire.

F i e t s t o c h t
De behandeling van het licht
in de architectuur door de tijden heen
De bouwende mens heeft in de loop van de tijd altijd nieuwe oplossingen
gevonden om het licht te laten binnendringen in gebouwen, zoals in de hoge
kathedralen van de gotiek of de 19de-eeuwse beglaasde passages. De art
nouveau zorgde voor nieuwe structurele oplossingen en de constructies in
gewapend beton van het interbellum maakten weer andere innovaties mogelijk.
Deze fietstocht laat u de origineelste realisaties in het stadscentrum en
omgeving zien.
A za en zo om 14u (duur: 4u)
c vertrek: Fietsershuis, Londenstraat 15 in Elsene – kaart H 9
f lijn 2 (Troon/Naamse Poort)
f 34-54-64-71-80 (Naamse Poort), 27-34-38-54-64-80-95 (Troon)
I reservatie gewenst op het nr. 02/502.73.55.
Fietsverhuur mogelijk aan het vertrekpunt (7 euro voor 4 u).
met de medewerking van pro Velo.
h Tentoonstelling
Licht en architectuur
Het CIVA, Internationaal Centrum voor Stad, Architectuur en Landschap,
organiseert ter gelegenheid van de Open Monumentendagen 2007 een tentoonstelling
over licht en architectuur in Brussel. Dit gebeurt via een parcours
van een aantal recente ‘lichtinterventies’ op verschillende plaatsen in de stad,
waarover een fotoreportage is gemaakt. Deze voorbeelden illustreren een
zekere wil om de stad, zowel overdag als ‘s nachts, te verfraaien onder de
gemeenschappelijke noemer van een gevoelige en respectvolle
behandeling.
A za en zo van 11u tot 18u
c plaats: CIVA, Kluisstraat 55 in Elsene – kaart H 10
e 81-94 (Baljuw)
f 54 (Baljuw), 71 (Van Volsem)
oudeRgem / WateRmaaL-BoSVooRde / eLSene I p. 53
45
45. Kaart H 10 l
Hotel Wielemans
Defacqzstraat 14
Brussel-Uitbreiding
A za en zo van 10u tot 18u
I toegang enkel voor groepen
van 25 personen
e 81-94 (Lesbroussart)
f 54 (Lesbroussart)
Achter een massieve en vrij strenge
gevel geïnspireerd op de Spaanse
bouwstijl gaat een vrolijke en kleurrijke
interieurdecoratie schuil met wel 5.000
keramiektegels. Deze tegels, die vanuit
Spanje per stoomboot verscheept
werden, herscheppen de atmosfeer
van de Andaloesische patio’s die de
opdrachtgevers, Yvonne en Léon
Wielemans, zo na aan het hart lag. Het
gebouw werd ontworpen in de artdecostijl
van die tijd. Léon Wielemans,
zaakvoerder van de gelijknamige brouwerijen,
vertrouwde de realisatie van
zijn droom toe aan architect Adrien
Blomme, ontwerper van de eerste tuinwijk
in Winterslag en van het luxueuze
woonproject Terkamerendal. De
meeste vertrekken liggen rond een
elegante en zeer heldere patio die uitgeeft
op de tuin. De versiering van deze
patio bestaat uit een combinatie van
polychrome tegels aangevuld met
siersmeedwerk en fijn houtwerk. Het
Wielemanshuis is tegenwoordig eigendom
van de verzekeringsmaatschappij
Generali Belgium en doet dienst als
locatie voor evenementen.
(B 22/09/1994)
Rondleidingen zaterdag en zondag
om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30,
15u30, 16u30 en 17u30. met de
medewerking van Korei.

p. 54 I oudeRgem / WateRmaaL-BoSVooRde / eLSene
46. Kaart H 10 m*
Heilige
drievuldigheidskerk
Drievuldigheidsvoorplein – Elsene
A za van 10u tot 18u
zo van 14u tot 18u
e 81 (Drievuldigheid)
f 54 (Drievuldigheid)
De barokke voorgevel van de kerk werd
in 1620 ontworpen door architect
J. Francart en is afkomstig van de vroegere
Augustijnenkerk op het De Brouckèreplein.
Deze kerk, in 1814 buiten
gebruik gesteld en omgevormd tot
protestantse kapel, werd nadien achtereenvolgens
hospitaal, tentoonstellingsruimte
en postkantoor. Bij de
sloop in 1893 in opdracht van de stad
Brussel werd de voorgevel geschonken
aan de kerkfabriek van de Drievuldigheidskerk.
Twee jaar later werd hij
heropgebouwd door architect Jules-
Jacques Van Ysendijck die er een neobarok
kerkinterieur aan toevoegde. De
eerste glasramen werden tussen 1897
en 1898 geplaatst: het glasraam van
de voorgevel met de voorstelling van
de H. Drievuldigheid, de glasramen van
het schip en van de drie oculi, alle vervaardigd
in het atelier van Louis de
Contini. Hij ontwierp ook nog vier
andere glasramen voor het koor waarvan
er nog één bewaard is. In 1908
werden de twee laatste glasramen van
het schip uitgevoerd door een Antwerpse
glazenier met de naam Peyes.
In 1933 werden negen glasramen voor
het koor en het transept ontworpen en
uitgevoerd onder leiding van Louis
Crespin. De glasramen bevatten traditionele
scènes zoals de geboorte en
het doopsel van Christus, de verrijzenis
of Sint-Joris die de draak verslaat,
maar door hun decoratieve kwaliteiten
vormen ze een van de geslaagdste
gehelen van hun tijd. De talrijke wapen-
46
schilden verwijzen naar bekende Belgische
families die in de jaren 1930
verbonden waren aan de Soevereine
Orde van Malta. Een groot orgel van
Georges Haupt (1938) op de galerij,
dat 53 registers bevat verdeeld over
drie speeltafels en een voetklavier, is
momenteel gedeeltelijk aan het oog
onttrokken, maar kan bespeeld worden.
(B 10/11/1955)
uitleg over het meubilair van
het voormalige Sint-Jansgasthuis
in de Kruidtuin en de glasramen,
zaterdag om 10u, 12u, 14u30
en 16u, en zondag om 14u30,
15u30 en 16u30.
h A c t i v i t e i t
Nachtelijke verlichting in Elsene
47. Kaart H 11 m*
Constantin
meuniermuseum
Abdijstraat 59 – Elsene
A za en zo van 10u tot 17u
e 94 (Abdij)
f 38-60 (Patton)
Constantin Meunier (1831-1905) liet dit
huis met achterliggend atelier bouwen
op het einde van de 19de eeuw en
woonde er de laatste vijf jaar van zijn
leven. In 1936 kocht de Belgische Staat
het gebouw aan waar toen nog ongeveer
700 werken van de kunstenaar
werden bewaard. In 1939 ging het open
voor het publiek. Het werd toegevoegd
aan de Koninklijke Musea voor Schone
Kunsten van België in 1978. Tussen
1984 en 1986 werd de woning gerenoveerd.
Vandaag zijn er een 150-tal werken
tentoongesteld. Ze geven een volledig
overzicht van de carrière van
Constantin Meunier die vooral bekend
is als beeldhouwer maar ook schilderde
en tekende. Zoals bij de meeste kunstenaarsateliers
zorgt een groot glazen
dak voor overvloedig binnenvallend
daglicht. (B 16/10/1997)
Rondleidingen zaterdag om 15u30
en zondag om 11u30.
j
Rondleidingen in Franse
gebarentaal zaterdag en zondag
om 11u. met de medewerking
van art et Culture.
De openbare verlichting draagt bij tot de verfraaiing van het stedelijke landschap,
verhoogt de nachtelijke kwaliteit van de stad en zorgt voor een verandering
van sfeer.
Van 15 tot 22 september 2007 zal de gemeente Elsene de lampen van de
straatverlichting in de Waterleidingstraat veranderen om een staalkaart te tonen
van de tinten en kleuren waarover de ontwerpers en lichttechnici vandaag
beschikken. Dit initiatief maakt deel uit van het “lichtplan” waarmee Elsene
binnenkort van start gaat. Vlakbij zullen de glasramen van het koor van de
Heilige-Drievuldigheidskerk langs binnen verlicht worden, zodat men ze van
op straat kan bewonderen. Mooie ontdekkingen in het vooruitzicht…
met de medewerking van de diensten openbare Werken
en Cultuur van de gemeente elsene.

48. Kaart I 11
galerie xavier Hufkens
Sint-Jorisstraat 8 – Elsene
A enkel za van 12u tot 18u
e 23-24 (Legrand), 94 (Abdij)
f 38 (Patton)
De stadswoning waarin de galerie van
Xavier Hufkens sinds 1992 gevestigd is,
werd volledig verbouwd door de architecten
Paul Robbrecht, Hilde Daem en
Marie-Josée van Hee. In 1997 werd een
uitbreiding toegevoegd die vooral tot
doel had de lichtinval in de tentoonstellingsruimte
te optimaliseren, omdat dit
van essentieel belang is om de werken
volledig tot hun recht te laten komen. In
de achtergevel zijn grote raamopeningen
gemaakt terwijl een lichtschacht van
bovenaf daglicht laat binnenstromen. De
galerie brengt geregeld exposities van
internationaal befaamde kunstenaars
zoals Robert Mapplethorpe, Louise
Bourgeois, William Eggleston of Michelangelo
Pistoletto.
tentoonstelling met werken
van erwin Wurm.
oudeRgem / WateRmaaL-BoSVooRde / eLSene I p. 55
47
48

p. 56 I BRuxeLLeS
UKKEL / SINT-GILLIS / VORST
WIeLS
58

49. Kaart H 11
glazen Huis
49
Jules Lejeunestraat 69 – Ukkel
A enkel za van 10u tot 18u
I het huis is alleen langs buiten
te bezoeken
(groepen van 10 personen)
Het huis dankt zijn naam aan de grote
glaspartijen in de voorgevel. Naast de
eigenlijke ramen zitten ook nog honderden
glastegels in de gevel verwerkt
die voor een transparant lichteffect
zorgen. Dit opmerkelijke voorbeeld van
modernistische woningbouw werd in
1935 ontworpen door architect Paul
Amaury Michel die er zelf tot 1942
woonde. Hij ging hierbij uit van de vijf
grote principes van Le Corbusier,
namelijk pijlerbouw, vrij grondplan,
dakterras, vrije gevel en langwerpige
vensters. Uitzonderlijk is echter de
toepassing hiervan in een rijwoning.
De meeste modernistische gebouwen
zijn ontworpen als geïsoleerde constructies.
Een andere inspiratiebron
was waarschijnlijk het Glazen Huis dat
Pierre Chareau in Parijs ontwierp.
Architect Michel besteedde ook veel
aandacht aan de integratie in het
omringende stadsweefsel. Het huis
werd in 1998 in zijn geheel als monument
beschermd Bij de restauratie
enkele jaren geleden is het oorspronkelijke
uitzicht van de woning grotendeels
hersteld. (B 24/09/1998)
Rondleidingen om het kwartier.
met de medewerking van pro Velo
(toegang tot de tuin achter de
woning).
Infoborden over de geschiedenis
van het gebouw en de restauratie.
met de medewerking van het
architectenbureau B. Baines
en Chr. gilot.
50. Kaart g-H 13 l
Huis grégoire Lagasse
Dieweg 292 – Ukkel
A za en zo van 10u tot 18u
I alleen toegankelijk per groepen
van 15 personen
e 92 (Dieweg)
f 60 (Dieweg)
Henry van de Velde, stichter van het
Hoger Instituut voor Sierkunsten van Ter
Kameren, was een man met vele talenten.
Naast schilder, binnenhuisarchitect,
schrijver, juwelenontwerper en designer,
was hij ook een gerenommeerd architect
en de voornaamste theoreticus van de
art nouveau. In de jaren 1920 werd hij
echter een aanhanger van het modernisme.
Uit deze periode dateren het huis
Cohen en het huis Wolfers maar ook het
huis van professor Grégoire Lagasse aan
de Dieweg, gebouwd in 1933. Dit ontwerp
van Henry van de Velde sluit ongetwijfeld
het meest aan bij de Internatio-
g Wandeling
Glas door de tijden heen
uKKeL / SInt-gILLIS / VoRSt I p. 57
50
nale Stijl. Langs buiten kenmerkt de
woning zich door strakke gevels met
scherpe ribben en wit gepleisterde
muren. Binnen zijn alle vertrekken
geschikt rond een centraal trappenhuis
dat het licht in de woning verspreidt. Dit
licht stroomt volop binnen langs de grote
rechthoekige vensters die grote stukken
uit de gevels happen in een levendig spel
van volle en lege vlakken. Het huis, dat
in 1982 beschermd werd, huisvest sinds
1995 een ‘galerij-observatorium’ waar
geregeld tentoonstellingen worden georganiseerd
met werk van internationale
jonge kunstenaars. (B 23/06/1982)
Rondleidingen zaterdag en zondag
om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30,
15u30, 16u30 en 17u30. met de
medewerking van Korei.
Bij tentoonstellingen,
in de loop van het jaar, is het
huis toegankelijk voor het publiek
op zaterdagen van 14u tot 18u
(www.maisongregoire.org).
Door het spel van licht en kleur verlevendigen glasramen de perceptie van een
ruimte en vormen ze een belangrijk decoratief element. De glasraamtechniek,
die in de 19de eeuw herontdekt werd dankzij de herwaardering van de oude
kunstambachten, wordt vandaag op een inventieve manier beoefend met
gebruik van nieuwe glassoorten. Deze wandeling laat u aan de hand van een
aantal Ukkelse gevels kennismaken met de geschiedenis van het glasraam
(techniek, inspiratiebronnen, beschadigingen, restauratiemogelijkheden, …).
A za en zo om 14u30 (duur: 2u)
c vertrek: op de hoek van de Brugmannlaan en de Looflaan
(voor het Haerenshuis) in Ukkel – kaart g 13
e 38-41 (Groeselenberg)
enkel in het Frans.
met de medewerking van geRpm-SC.

p. 58 I uKKeL / SInt-gILLIS / VoRSt
51. Kaart g 12 l
Zwembad Longchamp
De Frésquare 1 – Ukkel
A za en zo van 10u tot 18u
f 38 (Beeldhouwers),
41 (Groeselenberg)
Het zwembad Longchamp, geopend
in 1971, is gebouwd aan de rand van
de vroegere Sukkelweg, de huidige De
Frésquare, op de noordelijke helling
van de Ukkelbeek die onder de De
Frélaan doorloopt. Het ontwerp is van
de architecten Charles De Meutter en
Jean Koning die het niveauverschil van
het terrein hebben opgevangen door
een gebouw te ontwerpen dat gedeeltelijk
is ingegraven. Opmerkelijk is het
dak in de vorm van een hyperbolische
paraboloïde die het zwembad, vierkant
van grondplan, over zijn hele lengte in
één vlucht overspant, zonder tussenliggend
steunpunt. Deze technische
krachttoer werd mogelijk gemaakt
dankzij de medewerking van de Franse
ingenieur Robert Sanger. De gevels zijn
volledig beglaasd en worden geritmeerd
door de afwisseling van verticale
stijlen, die driehoekig uitspringen,
en horizontale stijlen, alles in aluminium.
De grote glaspartijen verzekeren
een maximale lichtinval in het zwembad.
Binnen zorgt een fries waarvan
de auteur onbekend is voor de decoratieve
noot.
Voorstelling van het beeldhouwwerk
“L’arbre de lumière” van
glasmaker Bernard tirtiaux.
tuinverlichtingcreaties door
de leerlingen van het “Institut
communal pédagogique
horticole” (in het solarium).
tentoonstelling over het licht
op de bodem van de oceanen.
met de medewerking van de
“Ligue des amis du Kauwberg
et de la piscine Longchamp”.
h Tentoonstelling
De openbare verlichting in Ukkel
Deze tentoonstelling over de evolutie van de openbare verlichting op het
grondgebied van de gemeente Ukkel behandelt de verschillende verlichtingstechnieken
die het gemeentebestuur heeft toegepast sinds de traditionele
gaslantaarns.
Het bezoek aan deze tentoonstelling wordt aangevuld door wandelingen die
in het teken staan van de straatverlichting en die het erfgoedkundig en historisch
belang onderstrepen van het Sint-Jobplein.
A za van 14u tot 16u45 u en zo van 14u tot 18u.
Vertrek van de wandelingen op za en zo om 14u en 16u.
c vertrek: Sint-Jobkerk, Sint-Jobplein in Ukkel – kaart H 14
e 92 (Sint-Job)
f 43 (Sint-Job)
met de medewerking van de “Cercle d’histoire,
d’archéologie et de folklore d’uccle et environs”.
g Activiteit
Lichten in het Wolvendaalpark
De Ligue des Amis du Kauwberg nodigt u uit om het belang van het licht te
ontdekken op het historische tracé van het Wolvendaalpark. Na een wandeling
door deze groene ruimte in Ukkel kunt u twee lezingen bijwonen in het
Lodewijk XV-paviljoen: de eerste lezing handelt over de eeuw van de Verlichting
(zaterdag), de tweede over het Lodewijk XV-paviljoen en het licht
(zondag). De werken van schilder Pierre Thoma die bij deze gelegenheid
worden tentoongesteld vormen een aanknopingspunt om na te denken over
het belang van het licht. Op het einde van beide dagen nodigen de organisatoren
u uit op een concert van harpiste Maria Palatine.
A za en zo van 10u tot 18u (wandelingen za en zo om 14u,
lezingen za en zo om 16u en concert zondag om 18u)
c plaats: Lodewijk XV-paviljoen, Wolvendaallaan 44 in Ukkel – kaart g 13
e 92 (Wolvendaal)
met de medewerking van de Ligue des amis du Kauwberg
et du pavillon Louis xV.
51

52
52. Kaart g 11 l
Fotoruimte Contretype
(Hannonhuis)
Verbindingslaan 1 – Sint-Gillis
A za en zo van 13u tot 18u
e 4-92 (Darwin), 81-97 (Janson),
92 (Ma Campagne)
f 54 (Ma Campagne)
Edouard Hannon was ingenieur bij Solvay
en had een grote voorliefde voor de
art nouveau. In 1902 deed hij een
beroep op Jules Brunfaut om een privéwoning
te bouwen op een perceel op
de hoek van de Verbindingslaan met de
Brugmannlaan. Op zijn verzoek verruilde
de architect zijn gebruikelijke
eclecticisme voor een ontwerp dat duidelijk
schatplichtig is aan het werk van
Horta, Van Rysselberghe en Van de
Velde. Het onmiskenbare classicisme
van de gevel wordt aangevuld met een
aantal typische art-nouveau-elementen.
De zwierige lijn van de balkons vormt
een geslaagd contrapunt voor de
strengheid van de hoekpartij met een
bas-reliëf van Victor Rousseau. De uitstulpende
sokkel in Euvillesteen draagt
de smeedijzeren constructie van de
wintertuin die als een schrijn dient voor
prachtige glasramen. In tegenstelling
tot de ontwerpen van Victor Horta wordt
het trappenhuis van het Hannonhuis
niet verlicht door een lichtkoepel. Het
licht valt indirect binnen door de vensters
van de wintertuin en de deuren
van de rookkamer en de salon waarin
licht gefumeerde Amerikaanse ruiten
zitten. Voor de decoratie van het interieur
deed Edouard Hannon een beroep
op Émile Gallé en Louis Majorelle. De
gekleurde glasramen die de verschillende
kamers van de woning versieren
en het grote venster boven de wintertuin
langs de Verbindingslaan zijn het werk
van Raphaël Evaldre.
Rondleidingen op zaterdag en
zondag om 14u30, 15u30, 16u30
en 17u30. met de medewerking
van pro Velo.
j
h Tentoonstelling
Licht in de architectuur
Rondleidingen in Franse
gebarentaal zaterdag en zondag
om 13u30. met de medewerking
van art et Culture.
Vensterglas en glasramen namen op het einde van de 19de eeuw een hoge
vlucht, dankzij de snelle ontwikkeling van industrie en staalnijverheid. Ook
de opvattingen over het belang van goed verlichte en verluchte lokalen speelden
hierbij een rol. De opkomst van de art nouveau deed het glasraam ingang
vinden in privéwoningen terwijl tegelijkertijd diverse glasdecoratietechnieken
gepopulariseerd werden.
Deze tentoonstelling laat de rol van het licht in de architectuur zien aan de
hand van talrijke voorbeelden en documenten.
A za en zo van 10u tot 18u
(rondleiding op za en zo om 15u – enkel in het Frans)
c plaats: Roze Hoeve, De Frélaan 44 in Ukkel – kaart g 13
f 38-41 (Groeselenberg)
met de medewerking van de geRpm-SC.
tentoonstelling“La lumière dans le paysage”, aquarellen van geneviève
tranchant, in de Roze Hoeve. Rondleiding op zaterdag en zondag om
15u. met de medewerking van la Ligue des amis du Kauwberg.
uKKeL / SInt-gILLIS / VoRSt I p. 59
53
53. Kaart g 10 l*
pelgrimshuis
Parmastraat 69 – Sint-Gillis
A za en zo van 10u tot 18u
e 81-97 (Moris)
Dit herenhuis met stallingen en tuin is
een ontwerp van architect A. Pirenne.
Na eerst te zijn bewoond door de familie
Colson, werd het in 1927 verkocht
aan de industrieel Eugène Pelgrims
alvorens uiteindelijk in 1963 eigendom
te worden van de gemeente die er een
culturele bestemming aan gaf. Het
zwembad is gedempt, maar de rotstuin
waarin geneeskrachtige planten werden
gekweekt is ten dele bewaard met
zijn romantische ruïnes en watervlak.
Binnen in het gebouw getuigen talrijke
details nog van de zorg die aan de
decoratie werd besteed. Een bijzondere
vermelding verdienen de glasramen
en de sierlijke veranda met het
blauwe glazen dak dat op een structuur
in gewapend beton rust. Van hieruit
verspreidt zich overvloedig en aangenaam
licht in de woning.
(B 21/06/2001)
Rondleidingen zaterdag
en zondag om 10u30, 11u30,
12u30, 14u30, 15u30 en 16u30.
met de medewerking van Itinéraires,
sur les Sentiers de l’Histoire.

p. 60 I uKKeL / SInt-gILLIS / VoRSt
54. Kaart g 10 m*
La maison du Livre –
Hoguethuis
Romestraat 24-28 – Sint-Gillis
A za en zo van 10u tot 18u
e 4-23-55 (Sint-Gillisvoorplein)
f 48 (Sint-Gillisvoorplein)
De gevel van het Hoguethuis wordt
over zijn volledige opstand van vier
verdiepingen geritmeerd door gecanneleerde
pilasters. Het gebouw is een
fraai voorbeeld van een industrieel
gebouw in art-decostijl. Naast de confectieateliers
bevatte het ook de
woning van de eigenaar. Textielfabrikant
Jean Hoguet gaf hiervoor in 1929
opdracht aan G. Ligo, een architect uit
Vorst. Deze ontwierp een betonnen
dragende structuur met bakstenen
muren en een beglaasd sheddak of
zaagdak, dat vanop straat niet zichtbaar
is dankzij het fronton waarop de
naam van de firma prijkt. De eerste
verdieping wordt gekenmerkt door drie
brede erkers waarvan de borstweringen
versierd zijn met cannelures en
reliëfs. Het gebouw huisvest vandaag
de vereniging La Maison du Livre en
de gemeentelijke bibliotheek van Sint-
Gillis. De lichtinval is buitengewoon
dankzij de talrijke vensteropeningen in
de gevel en de grote centrale lichtschacht
die overdekt is door een
beglaasde overkapping.
(B 29/10/1998)
54 55
55. Kaart g 10 m*
Stadhuis van Sint-gillis
M. Van Meenenplein 39
Sint-Gillis
A za en zo van 10u tot 18u
e 4-23-55 (Horta), 81-97 (Horta)
In 1896 besloot de gemeenteraad van
Sint-Gillis een nieuw en groter gemeentehuis
te bouwen op het terrein van
een oude zandgroeve ten zuiden van
de bareel van Sint-Gillis. Na een openbare
wedstrijd tekende architect Albert
Dumont de plannen voor een gebouw
van 4.267 m2 dat in vier jaar tijd voltooid
werd. Dumont, die eerder de
stedenbouwkundige aanleg van De
Panne en van Hardelot-Plage had
gerealiseerd en talrijke villa’s aan de
kust had ontworpen, tekende een
gebouw in Franse neo-renaissancestijl
met twee gebogen vleugels die de
bezoekers als het ware omarmen. Het
gebruik van roze graniet, hardsteen,
Euvillesteen en Carraramarmer voor
de gevels zorgt voor een geslaagde
polychromie. Het decoratieve beeldhouwwerk
is van de hand van bekende
kunstenaars als Julien Dillens, Paul
Dubois en Victor Rousseau. Het interieur
kreeg een rijke decoratie die moest
bijdragen tot de luister van de gemeentelijke
instelling. De muurschilderingen
van Fernand Khnopff, Albert Ciamberlani,
Émile Fabry en Omer Dierickx
sieren de grote hal, de eretrap, de
Cereszaal, de trouwzaal, de vestibule
en de gemeenteraadzaal. In dit laatste
vertrek bevindt zich een mooi geheel
van glasramen met voorstelling van de
wapenschilden van de gemeenten van
Groot-Brussel, die deze symbolische
plaats een officieel en heraldisch
karakter verlenen. De eretrap is verfraaid
met glasramen met eikenbladeren
en de figuur van Sint-Gillis, ontworpen
door Albert Dumont zelf.
(B 08/08/1988)
Rondleidingen zaterdag
en zondag om 10u30, 11u30,
12u30, 14u30, 15u30, 16u30
en 17u30. met de medewerking
van Korei.
Fototentoonstelling met talrijke
voorbeelden die het belang van
het licht en de verlichting illustreren
voor de herwaardering van
de stadswijken (europazaal).
met de medewerking van het
gemeentebestuur van Sint-gillis.
j
Rondleidingen in Franse
gebarentaal zaterdag en zondag
om 15u30. met de medewerking
van art et Culture.

j
Rondleidingen in
Franse gebarentaal
Al verscheidene jaren organiseert
de vereniging Arts et Culture rondleidingen
in gebarentaal voor doven
en slechthorenden.
Dit jaar vinden dergelijke rondleidingen
plaats op drie adressen:
> Constantin meuniermuseum
(beschrijving 47 pagina 54)
A za en zo om 11u
> Fotoruimte Contretype
(Hannonhuis) (beschrijving
52 pagina 59)
A za en zo om 13u30
> Stadhuis van Sint-gillis
(beschrijving 55 pagina 60)
A za en zo om 15u30
met medewerking van
de vereniging arts et Culture.
56
56. Kaart e 12 m*
Sint-denijskerk
Brusselse Steenweg 26 – Vorst
A za van 10u tot 12u
en van 14u tot 18u
zo van 12u tot 17u
e 82-97 (Vorst Centrum)
f 50-54 (Vorst Centrum)
De Sint-Denijskerk van Vorst heeft het
uitzicht van een dorpskerk bewaard.
De primitieve kern is in de loop der
eeuwen vergroot met verschillende
aanbouwsels, het ene al meer geslaagd
dan het andere. Op een reeds
bestaande cultusplaats werd hier in de
12de eeuw de Sint-Alenakapel
gebouwd in romaanse stijl. Op het
einde van de 13de eeuw begon men
met de bouw van het koor en het schip
dat een eeuw later met een verdieping
werd verhoogd. De basis van de toren
en het koor van de Sint-Alenakapel
dateren uit de 15de eeuw. Ondanks de
vrij onregelmatige buitenkant is het
interieur zeer licht en uitnodigend tot
meditatie. Behalve een mooie grafsteen
uit Doornik, een retabel toegeschreven
aan Jan van Coninxloo,
enkele mooie barokaltaren en een
merkwaardig christusbeeld uit de 13de
eeuw, bezit de kerk twee zeer mooie
glasramen uit de 19de eeuw vervaardigd
door de ateliers van C. Ganton-
Defoin. Ze stellen Sint-Joris voor die
de draak verslaat en Sint-Paulus bij
Agrippa en Berenice. De levendige
kleuren steken fel af bij de andere
ramen die gevuld zijn met gewoon
vensterglas. De namen van de schenkende
families staan onderaan op de
glasramen in cartouches vermeld.
(B 21/12/1936)
Rondleidingen zaterdag
en zondag om 16u.
uKKeL / SInt-gILLIS / VoRSt I p. 61

p. 62 I uKKeL / SInt-gILLIS / VoRSt
57
57. Kaart e 12 m*
gemeentehuis van Vorst
Pastoorstraat 2 – Vorst
A za en zo van 10u tot 18u
e 82-97 (Vorst Centrum)
f 50-54 (Vorst Centrum)
Na een art-nouveauperiode werd architect
Jean-Pierre Dewin na de Eerste
Wereldoorlog aanhanger van een stijl
die onder invloed stond van zowel de
art deco als de Internationale School.
Vanaf 1925 bundelde hij zijn ideeën in
het ontwerp voor het nieuwe gemeentehuis
van Vorst. De werken hieraan
begonnen echter pas in 1934. Een 50
m hoog belfort torent uit boven een
massief gebouw in gele baksteen,
hardsteen en beton, de favoriete materialen
van die tijd. Dewin koos voor een
functionele en logische architectuur die
een zekere luxe niet in de weg stond
gelet op de exotische houtsoorten en
het gepolijste marmer die voor de
decoratie van het interieur zijn gebruikt.
Er is ook veel zorg besteed aan de
uitvoering van de glasramen die in
grote gelede vensteropeningen zitten,
meer bepaald ter hoogte van de eretrap.
Blazoenen met wapenschilden
worden omgeven door een doorwrochte
versiering van bloemenmotieven
die nog beter uitkomt door aanpalende
gedeeltes met gewoon
doorschijnend vensterglas.
(B 22/10/1992)
Rondleidingen zaterdag en zondag
om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30,
15u30, 16u30 en 17u30. met de
medewerking van Korei.
58. Kaart e 10
WIeLS
Van Volxemlaan 354 – Vorst
A za en zo van 10u tot 18u
e 82-97 (Wielemans)
f 49-50 (Wielemans)
Op de hoek van de Van Volxemlaan en
de Luttrebruglaan staat een in het oog
springend gebouw van beton dat de
stilistische aspecten van de art deco
verenigt met industrieel functionalisme.
Het gaat om de vroegere brouwzaal
van de brouwerij Wielemans-Ceuppens,
waarvan de naam trouwens op
de gevel staat. Het gebouw werd in
1930 ontworpen door architect Adrien
Blomme en was bedoeld als een echte
vitrine om de voorbijgangers de welvaart
van de onderneming te tonen.
Het maakte deel uit van een veel ruimer
industrieel complex dat zijn activiteiten
staakte in 1988. Vandaag heeft het
gebouw van Blomme een nieuwe
bestemming gekregen als centrum
voor hedendaagse kunst, WIELS. Het
58
is open sinds mei van dit jaar en
beschikt over een totaal van 1.800 m2 tentoonstellingsruimte. Een aanpalende
vleugel zal onderdak bieden aan
‘kunstenaars in residentie’ en de sociaal-artistieke
educatieve programma’s.
In de brouwzaal komt ook een boekhandel
en restaurant. Het WIELS heeft
als doel een zo breed mogelijk publiek
in contact te brengen met hedendaagse
kunst. Het programma is zeer
gevarieerd en omvat naast lezingen,
filmvoorstellingen, concerten en festivals
ook beroepsopleidingprojecten
voor kansarmen. (B 20/07/1993)
powerpointpresentatie over
de geschiedenis van de vroegere
brouwerij, het specifieke karakter
van het gebouw van Blomme
en de restauratie. met de medewerking
van het WIeLS.
Rondleidingen met nadruk op
de geschiedenis van de site,
zaterdag en zondag om 11u30,
12u30, 14u30 en 15u30. met de
medewerking van Korei.

Sous les auspices du Conseil de l’Europe
M I L I T A I R E R F G O E D
BRuxeLLeS I p. 63
Zaterdag 8 en zondag 9 september 2007
19 de editie van de Waalse Erfgoeddagen
19 es Journées du Patrimoine
en Wallonie
8 et 9 septembre 2007
Secrétariat des Journées du Patrimoine
Tel.: 085 / 278 880
Fax : 085 / 278 889
www.journeesdupatrimoine.be
Patrimoine
MILITAIRE
Éditeur responsable : Freddy Joris, Administrateur général, rue du Lombard, 79 - 5000 Namur
Photographie : Charline JORIS
Van de Prehistorie tot de 20ste eeuw heeft elke periode, soms
uitzonderlijke, sporen van zijn
militair verleden achter gelaten.
Het geheel van gebouwen en sites
die de herinnering van dit militair
leven opwekt of getuigt van de
talrijke militaire gebeurtenissen die
in onze contreien plaats hebben
gehad werd als thema gekozen
voor de editie 2007. De historische
gebouwen die een defensief of
offensief systeem vertonen of een
link hebben met nabije of lang
vervlogen gewapende conflicten
worden eveneens in het licht gezet.
De editie 2007 is ook grotendeels
gewijd aan de herdenkingsoorden
van deze conflicten, zoals de
kerkhoven, grafmonumenten en
militaire musea.
Bovendien wordt de problematiek van de reconversie van
de militaire gebouwen en sites niet opzij gezet. Dit biedt
ons de mogelijkheid om zich over de toekomst van deze
gemeenschappelijke erfenis te buigen.
Gratis toegang tot alle activiteiten en manifestaties.
Secrétariat des Journées du Patrimoine
Rue Paix-Dieu, 1 B – 4540 AMAY
Tel. : 085/ 27 88 80
Fax : 085/ 27 88 89
E-mail : info@journeesdupatrimoine.be
Website : www.journeesdupatrimoine.be

ANDERLECHT / KOEKELBERG / SINT-JANS-mOLENBEEK
GANSHOREN / JETTE / BRUSSEL-LAKEN
Sint-martinuskerk
66

andeRLeCHt / KoeKeLBeRg / SInt-JanS-moLenBeeK / ganSHoRen / Jette / BRuSSeL-LaKen I p. 65
59
59. Kaart F 9 l*
gemeentehuis
van anderlecht
Raadsplein 1 – Anderlecht
A enkel zo van 10u tot 18u
d lijn 2 (Clemenceau)
e 56 (Raad)
Het huidige gemeentehuis van Anderlecht
werd kort na 1872 gebouwd in
de nieuwe wijk Kuregem die door Victor
Besme was ontworpen. Architect
Jules-Jacques Van Ysendijck opteerde
voor een neo-Vlaamse renaissancestijl
die in die jaren erg in de mode was.
Blikvanger van het gebouw is een belfort
van 48 meter hoog dat toegankelijk
is via twee rechte trappen. De gevel in
baksteen en Euvillesteen rust op een
gebosseerde sokkel en is rijk aan
gebeeldhouwde elementen. De reliëfs
op de boogvelden van de vensteropeningen
stellen de verschillende functies
van het gemeentehuis voor. Op de
borstweringen staan de namen van de
verschillende Anderlechtse gehuchten.
De decoratie van het interieur,
bestaande uit hout, stucwerk en op
doek gemaroufleerde schilderijen,
werd in neo-renaissancestijl uitgevoerd
door Charle-Albert. Mooie glasramen
verlichten de voornaamste vertrekken
terwijl een monumentaal venster de
eretrap domineert. Het herinnert aan
de officiële opening van het gebouw
en vereeuwigt de namen van de overheden
en personen die aan de bouw
hebben meegewerkt. Het werd in 1879
ontworpen door glazenier H. Dobbelaere
en combineert decoratieve elementen
als bloemenslingers, cartouches,
linten, vazen, vogels en
blazoenen. (B 13/04/1995)
Rondleiding om 11u en 14 u.
Reservatie verplicht op
02/526.83.30 (maandag tot
vrijdag van 10u tot 16 u).
Beperkt aantal plaatsen.
g Wandeling
Het licht in de Anderlechtse art deco
Sinds de vroege middeleeuwen voorzien glasramen onze kerken van getemperd,
kleurrijk licht. Aan het eind van de 19de eeuw doet het glasraam zijn
intrede in de burgerwoningen. Op deze wandeling bekijken we enkele voorbeelden
uit de art- nouveau-architectuur, met zijn glas-in-lood-bovenlicht.
We gaan echter vooral op zoek naar de prachtige art-decoglasramen die
tussen de beide wereldoorlogen in gevels en winkelpuien werden
aangebracht.
A zo om 10u en 14u (duur: 1u)
c vertrek: ingang metro Sint-Guido, op de hoek van het Dapperheidsplein
en de Paul Jansonlaan – kaart d9
d lijn 1B (Sint-Guido)
e 56 (Sint-Guido)
f 46-49 (Sint-Guido)
met de medewerking van Klare Lijn.
g Wandeling
Vensters … de ogen van de woning
Vensters zijn als het ware de ‘ogen’ van de woning. Ze doseren het licht en
de lucht die overdag in de woning binnendringen. Ze bestaan in talloze
decoratieve varianten ontsproten aan de creativiteit van hun makers. In overeenstemming
met de materialen, het vakmanschap, modes en levensstijlen
is deze wisselwerking tussen binnen en buiten geëvolueerd. Van de vensters
met roedenverdeling en gelede glasramen uit de renaissance tot de grote
glaspartijen van het modernisme is een lange weg afgelegd. Vensterstijlen,
vensterglas, luiken en vitrages hebben onze blik op de wereld en onze relatie
met het licht veranderd. Hoe dragen vensters bij tot de schoonheid en de
stijl van de gevels, en wat vertellen ze over hun bewoners?
De gemeente Anderlecht bezit op haar grondgebied een rijke staalkaart aan
vensters uit verschillende periodes en stijlen, van de middeleeuwen tot vandaag.
Op deze wandeling kunt u ze rustig bekijken, becommentariëren,
vergelijken of tekenen. U zult ogen tekort komen!
A za en zo om 10u30 en 14u30 (duur: 1u30)
c vertrek: voorplein van de collegiale Sint-Pieter-en-Sint-Guido,
Dapperheidsplein in Anderlecht – kaart d 9
d lijn 1B (Sint-Guido)
e 56 (Sint-Guido)
f 46-49 (Sint-Guido)
I reservatie verplicht op het nr. 02/673.18.35.
Maximum 25 personen per wandeling.
enkel in het Frans.
met de medewerking van Bus Bavard.

p. 66 I andeRLeCHt / KoeKeLBeRg / SInt-JanS-moLenBeeK / ganSHoRen / Jette / BRuSSeL-LaKen
60. Kaart e-F 8
Slachthuizen en
overdekte markten
van anderlecht
Ropsy-Chaudronstraat 24
Anderlecht
A za en zo van 8u tot 17u
d lijn 2 (Clemenceau)
f 46 (Clemenceau),
20-85 (Delacroix)
Rond 1850 had bijna elke Brusselse
gemeente haar slachthuis zodat er
voortdurend vee door de straten van
de hoofdstad trok. Dit transport was,
ondanks haar schilderachtig karakter,
erg onpraktisch zodat uiteindelijk
h Tentoonstelling
Lichtputten
besloten werd het slachten te centraliseren
in één enkel slachthuis dat
gebouwd zou worden in een landelijke
zone van de gemeente Anderlecht. Na
tal van moeilijkheden werden de
slachthuizen en markten van Anderlecht
officieel geopend op 24 augustus
1890. De installaties werden in 1919
overgenomen door de gemeente. Door
gebrek aan tijdige modernisering
raakte het slachthuis zowel vanuit
techisch als hygiënisch oogpunt verouderd
en in 1983 besloot de gemeente
om de slachtactiviteiten stop te zetten.
De ondernemingen die op de site
waren gevestigd en enkele omliggende
bedrijven besloten de activiteiten voort
te zetten via een naamloze vennootschap
en de gebouwen te renoveren.
De architectuur maakt op zeer veel verschillende manieren gebruik van daglicht.
De kinderen van de vereniging SAFA fotografeerden enkele Anderlechtse
voorbeelden. Deze tentoonstelling laat u kennismaken met de spelingen van
het licht in de architectuur gezien door de ogen van kinderen.
A za en zo van 11u tot 17u
c plaats: Infor-Femmes, Clemenceaustraat 23 in Anderlecht – kaart F 8-9
d lijn 2 (Clemenceau)
f 46 (Clemenceau)
met de medewerking van Infor-Femmes.
60
Tot op vandaag is hierin 40.000.000
euro geïnvesteerd. Alleen de overdekte
markthal en de toegangspoort zijn
bewaard gebleven. Elk weekend wordt
hier een algemene markt gehouden die
meer dan 100.000 bezoekers lokt. De
gebouwen zelf werden gerenoveerd
door architect Émile Tirou. Achter de
ingang die gemarkeerd wordt door
twee pijlers met op elk daarvan een
monumentale bronzen stier, ligt de
indrukwekkende, volledig beglaasde
hal die een vierkant vormt met bijna
100 meter zijde. De metalen kapconstructie
wordt ondersteund door een
woud van kolommen. Het gaat hier om
een merkwaardig voorbeeld van industriële
architectuur uit de periode van
de ijzer-en-glasarchitectuur. Het
gebruik van glas voor bedaking en
wanden bracht het daglicht binnen in
de markthallen en zorgde tegelijk voor
bescherming tegen weer en wind.
(B 08/08/1988)
Rondleidingen zaterdag
en zondag om 14u en 15u
(afspraak aan de ingang van
de slachthuizen, Ropsy-Chaudronstraat
24). met de medewerking
van La Fonderie. Reservatie
verplicht op het nr 02/410.99.50
(maandag tot vrijdag van 9 tot
17u). maximum 25 personen.

andeRLeCHt / KoeKeLBeRg / SInt-JanS-moLenBeeK / ganSHoRen / Jette / BRuSSeL-LaKen I p. 67
61. Kaart F 6 m*
Sportcentrum Victoria
Léon Autriquestraat 4 – Koekelberg
A za en zo van 10u tot 18u
d lijn 1A (Ossegem)
f 20 (Autrique)
Niet ver van de appartementsblokken
van de gelijknamige sociale woningmaatschappij
verrijst de ultramoderne
gevel van het sportcentrum Victoria
dat op 3 december 2004 in gebruik
genomen werd. Het gebouw, ontworpen
door de architecten J.-P. Jourdain,
D. Nicaise, O. Gustot en S. Jourdain,
heeft een beglaasd trappenhuis dat
de verschillende niveaus met elkaar
verbindt. De indrukwekkende sportzaal
op de eerste verdieping, waar
onder meer de minivoetbalwedstrijden
plaatsvinden, heeft een metalen structuur
met een beglaasde gordijnmuur
die beschermd wordt door een geperforeerd
en gegolfd metaalblad. Ook in
de andere muren van het sportcomplex
zijn grote muuropeningen aangebracht
die overvloedig daglicht binnenlaten.
Op de benedenverdieping
worden de verschillende sportruimtes
gescheiden door schuifwanden met
cirkelvormige ramen.
61 62
62. Kaart F 6 m*
gemeentehuis
van Koekelberg
H. Vanhuffelplein 6 – Koekelberg
A za en zo van 10u tot 18u
f bus 20 (Vanhuffel)
Het gemeentehuis van Koekelberg werd
gebouwd in 1882 naar een ontwerp van
architect Delplace. Het werd verbouwd
in 1903 en in 1939 toen architect Jacobs
het zijn huidige uitzicht gaf. Het gemeentehuis
kreeg toen een grondige facelift
in een uitgesproken geometrische artdecostijl
met gevels in gele Dauchotbaksteen.
De decoratieve bas-reliëfs in
witsteen zijn het werk van beeldhouwer
Vandevoorde en stellen periodes uit het
dagelijkse leven voor. De eretrap achteraan
in de grote inkomhal toont de zorg
die Jacobs besteed heeft aan de decoratie
van het interieur. Dit blijkt ook uit
het zeer mooie smeedijzerwerk en de
glasramen van het grote venster. Ze
stellen een bloemenslinger voor
omzoomd door gestileerde halmen die
opklimt naar het centrale motief, namelijk
het blazoen van het voormalige
hertogdom Brabant dat in vereenvoudigde
vorm het wapenschild van België
is geworden. Enkele glasramen met
verluchte cartouches versieren de raadzaal
waaronder een met het vroegere
blazoen van Koekelberg: een sierlijke
letter K tegen een roze en groene achtergrond,
destijds de kleuren van de
gemeente. In de trouwzaal hangt het
grootzegel van het koninkrijk België
omringd door bloemenslingers.
63. Kaart F 6
Stepmanhuis
63
Leopold II-laan 250 – Koekelberg
A za en zo van 10u tot 18u
d lijn 1A et 2 (Simonis)
e 19 (Simonis)
f 13-14-15-20-87 (Simonis)
De woning van beeldhouwer-decorateur
Charles Stepman (1891-1964)
werd door de gemeente Koekelberg in
1974 aangekocht om er het gemeentelijke
cultuurhuis te vestigen. Vandaag
vinden er tal van activiteiten plaats
(tentoonstellingen, concerten, debatten,
lezingen, …) en worden er verschillende
artistieke disciplines beoefend
(muziek, toneel, dans, tekenen, schilderen,
…). Het atelier van de kunstenaar
wordt verlicht door een glazen dak
en heeft zijn oorspronkelijke uitzicht
bewaard evenals sommige vertrekken
op de benedenverdieping achteraan
waar de gebinten zichtbaar zijn. In het
atelier wordt de herinnering levendig
gehouden aan deze illustere inwoner
van Koekelberg, van wie nog diverse
werken in de gemeente te zien zijn: het
bas-reliëf van burgemeester Oscar
Bossaert in de Swartenbroeksschool,
de “dansende kinderen” in een school
in de Delcoignestraat en een bronzen
bas-reliëf in het rusthuis Jourdan.
tentoonstelling met werk
van fotograaf danny de Cock.

p. 68 I andeRLeCHt / KoeKeLBeRg / SInt-JanS-moLenBeeK / ganSHoRen / Jette / BRuSSeL-LaKen
64
64. Kaart F 7 m
Huis van Culturen
en Sociale Samenhang
van Sint-Jans-molenbeek
Mommaertsstraat 4
Sint-Jans-Molenbeek
A za en zo van 10u tot 17u
d lijn 1A (Graaf van Vlaanderen)
lijn 2 (Ribaucourt)
f 89 (Ribaucourt)
Het Huis van Culturen en Sociale
Samenhang werd iets meer dan een
jaar geleden geopend in de lokalen van
het vroegere Lycée de jeunes filles
(nadien Athénée royal Bruxelles Nord-
Ouest geworden) in de Mommaertsstraat.
Het gemeentebestuur heeft er
inderdaad voor gekozen deze in -
tregratiebevorderende instelling te
vestigen in dit grote gebouw uit 1880
waar nog twee andere belangrijke centra
van het culturele leven in Sint-Jans-
Molenbeek hun thuisbasis hebben: de
Académie de Dessin et des Arts visuels
en het gemeentemuseum. De atelierklassen,
de monumentale overdekte
speelplaats en de prachtige oude
kolenkelders van de school herbergen
vandaag meerdere tentoonstellingsruimtes,
creatieve ateliers, een muzieksalon,
cafetaria, enz.
Een overdekte gang rechts geeft toegang
tot de achteraan gelegen lokalen
van de nieuwe instelling. De centrale
patio en sommige kantoren ontvangen
licht van bovenaf. Hier vinden geregeld
tentoonstellingen en manifestaties
plaats die bedoeld zijn om de diverse
gemeenschappen dichter bij elkaar te
brengen. (B 18/07/1996)
tentoonstelling “Verborgen
schatten van molenbeek”
(zie kadertekst hiernaast).
65. Kaart F 6
Sint-Remigiuskerk
Jubelfeestlaan/Opzichterstraat
Sint-Jans-Molenbeek
A za van 10u tot 18u
zo van 14u tot 18u
d lijn 2 (Ribaucourt)
e 81 (Jubelfeest)
De eerste steen van de Sint-Remigiuskerk
werd gelegd op 20 mei
1907. Het is een imposant gebouw
in neogotische stijl met centrale klokkentoren
vooraan. Het ontwerp van
architect Veraart werd tot in de details
uitgevoerd met onder meer leisteen
van Chimay voor de daken en keramiektegels
van Jurbise voor de vloeren.
Het kerkinterieur valt op door zijn
majestueuze wijdsheid. De glasramen
zijn van een opmerkelijke kwaliteit.
Drie grote glasramen, in de
dwarsbeuk en de voorgevel, werden
h Tentoonstelling
Verborgen schatten van molenbeek
Ter gelegenheid van de Open Monumentendagen tonen het Gemeentemuseum
van Sint-Jans-Molenbeek en het Huis van Culturen en Sociale Samenhang
een deel van de opmerkelijke kunstcollectie van de gemeente.
De schilderijen en tekenen bestrijken de periode van de Vlaamse Primitieven
tot de Belgische impressionisten. Ook de Molenbeekse kunstenaar Eugène
Laermans is vertegenwoordigd. De werken zijn ingedeeld volgens drie thema’s:
portretten, licht en het dagelijks leven. Alles samen een vijftigtal werken,
onbekend bij het publiek maar beslist de moeite waard! Ook de locaties zijn
te bezoeken.
A za en zo van 10u tot 17u (rondleidingen op zaterdag
en zondag om 12u en 16u; speciale rondleiding (enkel in het Frans)
met muzikale begeleiding voor kinderen en hun ouders op zaterdag
en zondag om 11u)
c plaats: Huis van Culturen en Sociale Samenhang,
Mommaertsstraat 4 in Sint-Jans-Molenbeek – kaart F 7
d lijn 1A (Graaf van Vlaanderen) en lijn 2 (Ribaucourt)
f 89 (Ribaucourt)
de tentoonstelling loopt nog tot zaterdag 20 oktober 2007
(dinsdag tot vrijdag van 8u30 tot 17u, zaterdag van 10u tot 17u
en zondag van 12u tot 17u).
met de medewerking van het gemeentemuseum, de dienst gesubsidieerde
projecten en het Huis van Culturen en Sociale Samenhang
van Sint-Jans-molenbeek.
65

andeRLeCHt / KoeKeLBeRg / SInt-JanS-moLenBeeK / ganSHoRen / Jette / BRuSSeL-LaKen I p. 69
uitgevoerd door de gebroeders Timmermans
in de jaren 1950. De afgebeelde
taferelen tonen de kroning van
de Heilige Maagd en het Laatste
Avondmaal. De glasramen, in de
spitsboogvensters van het koor, beelden
episodes uit het leven van Christus
uit. De glasramen in de zijbeuken,
hoewel slechts in enkele gevallen
gesigneerd, zijn allemaal uitgevoerd
in de ateliers van Camille Ganton
Defoin in Gent in de jaren 1930. Ze
stellen een reeks heiligen voor: Sint-
Niklaas, Sint-Augustinus, Sint-Melanie
en Sint-Alena. Deze glasramen
werden bekostigd met giften van
enkele welstellende families uit de
gemeente. De Sint-Remigiuskerk is
ongetwijfeld een van de mooiste neogotische
kerken van Brussel.
tentoonstellingen “Sint-Remigus,
een honderdjarige kerk” en “Van
het spirituele naar het materiële”
(zie kadertekst hieronder).
h Tentoonstelling
Van het spirituele naar het materiele
Een voorstelling van verschillende openbare en religieuze
gebouwen in Sint-Jans-Molenbeek aan de hand van een
veelheid aan beeldmateriaal. De glasramen van verschillende
parochiekerken alsook de feestverlichting in de
gemeente komen aan bod. Daarnaast is er een deel gewijd
aan de Molenbeekse meester-glaskunstenaar Egide Timmermans,
die ook meewerkte aan de restauratie van de
glasramen van de kathedraal van Chartres.
A za van 10u tot 18u en zo van 14u tot 18u
c vertrek: Sint Remigiuskerk, hoek Jubelfeestlaan en
Opzichterstraat in Sint-Jans Molenbeek – kaart F6
d lijn 2 (Ribaucourt)
e 81 (Jubelfeest)
met de medewerking van de Historische
kring molenbecca.
66. Kaart e 5 m*
Sint-martinuskerk
Koningin Fabiolaplein – Ganshoren
A za van 14u tot 16u
zo van 14u tot 18u
f 84-87 (Nereus)
De Sint-Martinuskerk werd gebouwd
in 1970 naar de plannen van architect
Jean Gilson. Ze verving een neogotische
kerk die zelf de opvolger was van
een oude kapel waarvan de oorsprong
teruggaat tot 1112. De Sint-Martinuskerk
is in meer dan één opzicht een
verrassend gebouw. De hoge gevel, in
de vorm van een trapezium, is door de
architect gedacht als een onoverkomelijke
muur. Hij is bekleed met een
groot ceramisch paneel van kunstenaar
Zygmunt Dobrzycki, die de menslievendheid
voorstelt, de voornaamste
deugd van Sint-Maarten. Het schip
betreedt men via een halfduister en
laag voorportaal met twaalf kolommen
in ruw beton gedecoreerd met figuren
in bas-reliëf. Het heeft een trapeziumvormig
grondplan en vormt zo een
projectie van de gevel. Een groot nonfiguratief
bas-reliëf van Frédéric Geilfuss
bekleedt de muur van het koor,
maar het zijn vooral de glasramen van
66
meester-glasmaker Meersman die de
aandacht trekken, evenals overigens
een zeer mooi orgel van de gebroeders
Van Bever (1889). De kleine glas-inloodruitjes
van de hoge vensters zijn
uitgevoerd in grijswaarden, terwijl het
violet overheerst in de vensters van de
zijkapellen. De vijf glasramen van de
Sint-Martinuskapel zijn dan weer uitbundig
van kleur. Ze werden ontworpen
door Achiel Meersman en uitgevoerd
door Theo Meersman. De
biechtstoel uit 1634 is afkomstig van
de abdij van Dielegem. Ten slotte zijn
nog twee neogotische glasramen van
de vroegere kerk bewaard gebleven.
Ze zijn het werk van H. Heyden, meester-glasmaker
in Ganshoren.
Rondleidingen zaterdag
om 15u en zondag om 15u30.
h Tentoonstelling
Sint-Remigius, een kerk van honderd jaar
Deze tentoonstelling vestigt de aandacht op de glasramen
van de verschillende kerken van Sint-Jans-Molenbeek en
toont diverse documenten over de Sint-Remigiuskerk die
dit jaar zijn honderdste verjaardag viert. Om het uur vinden
er rondleidingen in deze kerk plaats.
A za van 10u tot 18 u en zo van 14u tot 18u
(rondleidingen om het uur)
c Sint-Remigiuskerk, op het kruispunt
van de Jubelfeestlaan en de Opzichterstraat
in Sint-Jans-Molenbeek – kaart F 6
d lijn 2 (Ribaucourt)
e 81 (Jubelfeest)
met de medewerking van het Comité
voor het eeuwfeest van de Sint-Remigiuskerk
en het gemeentemuseum van Sint-Jans-molenbeek.

p. 70 I andeRLeCHt / KoeKeLBeRg / SInt-JanS-moLenBeeK / ganSHoRen / Jette / BRuSSeL-LaKen
67. Kaart e 3 l
Voormalige abtswoning
van de abdij van dielegem
J.B. Tiebackxstraat 14 – Jette
A za en zo van 10u tot 18u
f 13-53 (Soetens), 14 (Dielegem)
De classicistische abtswoning,
gebouwd tussen 1783 en 1791 door
architect Laurent-Benoit Dewez, is het
enige overblijfsel van de abdij van Dielegem
en bezit een onmiskenbare
allure. Toch is het een mirakel dat het
nog overeind staat. Tijdens de Franse
Revolutie werden de abdijgebouwen
verkocht. Ze werden een voor een
gesloopt en de meubels, boeken en
kostbare voorwerpen werden te koop
aangeboden. Alleen de abstwoning,
omgeven door een klein park, bleef
samen met een oranjerie en enkele
bijgebouwen behouden.Toen het
gebouw in 1929 door een vastgoedmaatschappij
werd aangekocht werd
het terrein verkaveld en de abstwoning
omgevormd tot parochiekerk. Het sterk
verwaarloosde gebouw werd in 1950
door het gemeentebestuur aangekocht.
In 1991 heeft het Koninklijk
Instituut voor het Kunstpatrimonium
het stucwerk en de muurschilderingen
die de salons nog sierden zorgvuldig
gerestaureerd. Tijdens de restauratie
onder leiding van architect S. Brigode
(1959-1972) werden de ontlastingsbogen
die de koepel van de grote zaal
steunden verwijderd. Hoewel deze
ingreep misschien ingaat tegen de
bedoelingen van Dewez, heeft ze
gezorgd voor een veel betere lichtinval,
die het stucwerk van de koepel veel
mooier doet uitkomen en de grote zaal
veel aangenamer maakt. De gevels van
de abtswoning hebben hun vele hoge
vensters bewaard langswaar er ruim
daglicht binnenvalt in de meeste
salons. (B 03/02/1953)
tentoonstelling “Lichtstromen”
en diverse activiteiten
(zie kadertekst hiernaast).
g Tentoonstelling
Lichtstromen
67
Natuurlijk licht vormt een essentieel element voor het architecturale concept
en de oriëntatie van een gebouw. Het licht dat binnendringt langs vensters
of koepels varieert en doet ons het interieur op een andere manier
aanvoelen.
Kunstlicht speelt een zeer belangrijke rol in de manier waarop we de stad
waarnemen en voor de verfraaiing van het openbare en private bouwkundig
erfgoed.
Deze tentoonstelling toont een aantal gebouwen van Jette – de vroegere
abtswoning van de abdij van Dielegem, het nieuwe gemeentehuis en verschillende
kerken – in diverse gedaantes aan de hand van talrijke foto’s die
zowel overdag als ‘s nachts genomen zijn.
A za en zo van 10u tot 18u
c plaats: vroegere abtswoning van de abdij van Dielegem,
J. Tiebackxstraat 14 in Jette – kaart e 3
f 13-53 (Soetens), 14 (Dielegem)
deze tentoonstelling loopt van 1 tot 30 september 2007, dinsdag tot
vrijdag van 14u tot 17u, in het weekend van 10u tot 18u.
de leerkrachten van de muziekacademie van Jette geven twee concerten
op zondag om 14u en 16u.
ter gelegenheid van de open monumentendagen zullen verschillende
kerken te bezoeken zijn op zaterdag en zondag van 14u tot 17u:
> Sint-pieterskerk, Kardinaal mercierplein
> onze-Lieve-Vrouw van Lourdeskerk,
onze-Lieve-Vrouw van Lourdeslaan
> magdalenakerk, Jetse Laan 225
> Kerk van de onze-Lieve-Vrouw van Lourdesgrot,
Leopold I-straat 296
> Sint-Jozefkerk, Soetensstraat
een folder met een nachtelijk circuit zal eveneens ter beschikking
zijn van de bezoekers.
met de medewerking van de schepen van de Franse gemeenschap
van de gemeente Jette, het cultureel centrum van Jette
en de Culturele vereniging noordwest-Brussel.

andeRLeCHt / KoeKeLBeRg / SInt-JanS-moLenBeeK / ganSHoRen / Jette / BRuSSeL-LaKen I p. 71
68. Kaart e 5
gemeentehuis van Jette
68
Wemmelse Steenweg 100 – Jette
A za en zo van 10u tot 18u
e 19-94 (Kardinaal Mercier)
f 53 (Jette B)
Het nieuwe gemeentehuis van Jette
heeft op 13 juni 2005 zijn deuren
geopend. Hiermee kwam een eind aan
het verblijf in de vroegere tabaksfabriek
in de Werriestraat waar de gemeentelijke
diensten lange tijd waren gehuisvest.
De inwoners van Jette moeten
nu naar het vroegere Instituut Don
Bosco. Dit statige gebouw uit het begin
van de 20ste eeuw, bekend als de Villa
Saint-Antoine, werd in 1937 aangekocht
door de zusters Salesianen die
er een school van maakten. Het geheel
werd uitgebreid met een internaat. Het
gebouw stond zes jaar leeg tot het in
1999 door het gemeentebestuur werd
aangekocht. Na een grondige renovatie
van enkele jaren heeft het nu een
nieuwe bestemming gekregen. Het
interieur is modern en zeer verzorgd
ingericht, waarbij veel aandacht is
besteed aan de volumes en de
lichtinval.
69
69. Kaart F 5
Voormalig atelier van
meester-glazenier Crickx
Lenoirstraat 96 – Jette
A za en zo van 14u tot 17u
I toegang alleen per groep
van 10 personen
e 19 (Lenoir)
Vele kerken in België zijn versierd met
glasramen afkomstig uit het atelier van
meester-glazenier Fernand Crickx,
onder meer de kerken van Zaventem,
Meise, Barvaux, Sint-Truiden, Nalinnes
en Dinant. In Brussel werkte hij mee
aan sommige glasramen van de basiliek
van Koekelberg. Het voormalige
atelier en zijn woonhuis, die uit de jaren
1930 dateren, illustreren perfect de
sobere en originele architectuur van de
art deco zoals die in België werd toegepast.
In zijn woning zijn enkele
opmerkelijke glasramen bewaard
gebleven van deze kunstenaar die
gedurende vele decennia actief was.
met de medewerking
van de Culturele vereniging
van noordwest-Brussel.

p. 72 I andeRLeCHt / KoeKeLBeRg / SInt-JanS-moLenBeeK / ganSHoRen / Jette / BRuSSeL-LaKen
70. Kaart g 4
Straatlantaarnmuseum
70
Delvastraat – Brussel-Laken
e 94 (Jacobs Fontaine)
f 53-88 (Jacobs Fontaine)
De gebouwen in de Delvastraat maken
deel uit van een geheel van sociale
woningen gebouwd op initiatief van
de Lakense Haard. Meerdere architecten
werkten eraan mee en hoewel
het gedeelte dat uitgeeft op de Delvastraat
hoger is en opvalt door de
muurdecoratie, de bepleistering en de
afwijkende vensters en balkons, is het
perfect geïntegreerd in de rest van de
bebouwing. Deze appartementen vormen
het decor voor het Straatlantaarnmuseum
dat de geschiedenis
van de openbare verlichting wil reconstrueren.
Het museum toont niet
alleen vijftien modellen straatverlichting
uit verschillende periodes, maar
herschept ook via de diverse tentoongestelde
stukken een echte geschiedenis
van de lantaarnstijlen. De straatlantaarn
wordt beschouwd als een
straatbeeldhouwwerk, dat functionaliteit
koppelt aan een mooie vormgeving.
De verschillende fases van deze
geschiedenis kunnen in relatie worden
gebracht met de opeenvolgende
generaties huurders die in deze omgeving
hebben gewoond.
Wandeling “een ongewoon
openluchtmuseum”
(zie kadertekst hiernaast).
71. Kaart H 4 l
museum voor grafkunst –
voormalig atelier
ernest Salu
Onze-Lieve-Vrouwvoorplein 16
Brussel-Laken
A za en zo van 10u tot 17u
d lijn 1A (Bockstael)
e 94 (Bockstael)
f 49-53-88 (Bockstael)
In de bloeiperiode van de grafkunst in
de tweede helft van de 19de eeuw
genoten de ateliers Salu ongetwijfeld
de beste reputatie van heel Brussel.
De basis van deze familiedynastie van
grafkunstenaars werd gelegd door
Ernest Salu die zijn opleiding kreeg bij
Guillaume Geefs. Hij was reeds in 1872
actief, maar liet pas in 1881 de ateliers
bouwen die herhaaldelijk zouden worden
vergroot tot hun sluiting in 1984.
De tot museum voor grafkunst omgevormde
gebouwen bevinden zich vlak
bij het kerkhof van Laken en vormen
een uniek en perfect bewaard geheel.
De winkelpui met pilasters en gebeeldhouwd
fronton bevat een groot uitstalraam.
Binnenin waken twee arenden
over een monumentaal portaal dat
toegang geeft tot een aangename win-
71
g Wandeling
Een ongewoon openluchtmuseum
tertuin die uit 1912 dateert. Deze ruimte
ontvangt volop daglicht van een metalen
lichtkoepel die in 1947 werd afgebroken
maar in 1995 zorgvuldig gereconstrueerd.
Achteraan zijn meerdere
ateliers die baden in het licht via een
galerij in verbinding met de woning van
de beeldhouwers.
tentoonstelling: Vers l’avenir:
van fotografie naar grafkunst,
het artistieke proces aan het
licht gebracht. Het toont het
belangrijke fotoarchief dat in het
atelier Salu bewaard wordt: een
essentiële artistieke fase om het –
vaak vrouwelijke – model vast te
leggen, eerst in was en klei,
daarna in steen of brons.
Waarom een Straatlantaarnmuseum in Laken? Waarom noemt men de
straatlantaarn een beeldhouwwerk in open lucht? Wat is de plaats van de
kunst in de stad en kan een straatlantaarn overigens als een kunstwerk
worden beschouwd? Wat wordt bedoeld met “1 cultureel procent”? Hoe is
de openbare verlichting geëvolueerd in Brussel, de eerste Europese stad
met gasverlichting? Hoe zag het leven eruit van de lantaarnaansteker, het
bekende personage uit de Kleine Prins van Saint-Exupéry? De wandeling
probeert op al deze vragen een antwoord te geven.
A za en zo van 14u30 tot 16u30
c vertrek: Straatlantaarnmuseum, op de hoek van de Delvastraat
en de Fineaustraat in Laken – kaart g 4
e 94 (Jacobs Fontaine)
f 53-88 (Jacobs Fontaine)
met de medewerking van Laken op ontdekking.

andeRLeCHt / KoeKeLBeRg / SInt-JanS-moLenBeeK / ganSHoRen / Jette / BRuSSeL-LaKen I p. 73
72. Kaart H 4 l
Kerk van onze-Lieve-
Vrouw van Laken
Onze-Lieve-Vrouwvoorplein
Brussel-Laken
A za en zo van 14u tot 17u
e 94 (Prinses Clementina)
Om de wens te respecteren van zijn
overleden vrouw die in Laken begraven
wou worden, bestelde koning Leopold
I de plannen voor een nieuwe kerk
ter vervanging van de oude. Het koor
hiervan dat uit 1275 dateert, staat trouwens
nog altijd op het kerkhof. Architect
Joseph Poelaert won de
uitgeschreven wedstrijd onder een
pseudoniem en leidde de werken die
in 1854 begonnen. Al na korte tijd werd
hij bijna helemaal in beslag genomen
door de bouw van het nieuwe Jusititiepaleis
zodat hij het verdere toezicht
overliet aan andere architecten. De
nieuwe kerk werd in 1872 ingewijd
maar zou slechts in 1907 helemaal zijn
voltooid. In tegenstelling tot de buitenkant
waarvan bepaalde details enigszins
ongewoon zijn, stemt het interieur
overeen met wat men van de neogotische
stijl mag verwachten. De galerij
boven de ingang wordt ingenomen
door de drie neogotische orgelkasten
van het indrukwekkende orgel met drie
speeltafels van Schyven/Van Bever.
De kerk bevat een mooi geheel van
glasramen. Er is een reeks die put uit
het rijke decoratieve arsenaal van de
neogotiek en er zijn enkele figuratieve
72
glasramen van grote kwaliteit. De glasramen
in de dwarsbeuk, net als het
rozetvenster achteraan werden uitgevoerd
door de ateliers Dobbelaere uit
Brugge. Zij stellen taferelen voor het
uit het leven van Christus. In het linkergedeelte
van de dwarsbeuk is er een
glasraam van meester-glazenier
Jacobs dat hulde brengt aan de
Lakense soldaten die gesneuveld zijn
tijdens 1914-18. Men herkent de
gezichten van koning Albert I, koningin
Elisabeth en kardinaal Mercier.
(B 14/04/1994)
orgelconcert
(zie kadertekst pagina 13).

SCHAARBEEK / SINT-JOOST-TEN-NODE
Jazz station
80

73
73. Kaart H 6 m*
Belgacomtorens
Albert II-laan 27 – Schaarbeek
A enkel za van 10u tot 18u
e 4-25-55-56 (Noordstation)
f 14-15-61 (Noordstation)
De tweelingtorens van Belgacom, voltooid
in 1993, domineren met hun 28
verdiepingen de Noordwijk van Brussel,
het zogenaamde Brusselse Manhattan.
Ze zijn ontworpen door het architectenbureau
Michel Jaspers & Partners,
inclusief de befaamde loopbrug die als
een echte panoramische glazen kooi
de twee torens op duizelingwekkende
hoogte met elkaar verbindt. Iedere dag
komen hier 4.500 personen werken op
een oppervlakte van bijna 100.000 m2 .
De torens zijn langs alle zijden bekleed
met glasplaten die de omgeving weerspiegelen,
van de door de wind voortgejaagde
wolken tot het drukke verkeer
in de Albert II-laan. Deze ‘transparante’
muren zorgen voor een overvloedige
lichtinval in het hele gebouw, iets wat
onder meer de prestigieuze verzameling
hedendaagse kunst ten goede komt die
Belgacom de voorbije tien jaar in zijn
hoofdzetel heeft verzameld.
Vrij bezoek aan de kunstverzameling
Belgacom art.
Rondleidingen met uitleg over de
architectuur van het gebouw om
10u30, 11u30, 12u30, 14u30, 15u30,
16u30 en 17u30. met de medewerking
van de Klare Lijn.
S C H a a R B e e K / S I n t - J o o S t - t e n - n o d e I p. 75
74. Kaart H 6 l*
La Lustrerie
Paleizenstraat 153 – Schaarbeek
A za en zo van 10u tot 18u
e 25-55-56-94 (Liedts)
La Lustrerie is vandaag een gemeenschappelijk
bedrijvencentrum niet ver
van het Noordstation en biedt jonge
ondernemers onderdak in sobere en
functionele lokalen. Oorspronkelijk
huisvestten deze gebouwen een
ambachtelijke fabriek van luchters en
lampenkappen die in de jaren 1970
door brand verwoest werd. Het complex
is volledig gerenoveerd door archi-
74
tect Pierre Blondel die geopteerd heeft
voor grote beglaasde oppervlakken en
gordijnmuren, met behoud van de vele
bestaande vensteropeningen. Daardoor
genieten de bedrijven die zich in
La Lustrerie gevestigd hebben van
optimaal licht voor hun activiteiten.
Licht!
ter gelegenheid van de open
monumentendagen brengt
La Lustrerie de nieuwste lichtcreaties
voor het voetlicht van
de meest talentvolle jonge
Belgische designers.

p. 76 I S C H a a R B e e K / S I n t - J o o S t - t e n - n o d e
75. Kaart I 5-6 m*
gemeentehuis
van Schaarbeek
Colignonplein – Schaarbeek
A za en zo van 10u tot 18u
e 55-56 (Colignon)
f 58 (Colignon), 59 (Eenens)
Het oorspronkelijke gemeentehuis
werd in 1897 door Leopold II geopend.
Het was een bouwwerk van Jules-
Jacques Van Ysendijck, in Italiaans-
Vlaamse renaissancestijl, opgetrokken
temidden de landerijen. Het was helaas
geen lang leven beschoren want een
aangestoken brand legde het in 1911
volledig in de as. Het huidige gemeentehuis
werd ontworpen door Maurice
Van Ysendijck, die zich sterk baseerde
op de plannen van zijn vader en het
gebouw uitbreidde. Het werd geopend
in 1919 door koning Albert I en maakte
deel uit van een ruimer stedenbouwkundig
project. Het plein rond het
gemeentehuis werd namelijk bebouwd
met een homogeen geheel van woonhuizen
dat tot vandaag vrij goed
75
bewaard is. Aan de decoratie van het
interieur werd grote zorg besteed. In
de raadzaal en de trouwzaal vallen
naast de Mechelse wandtapijten de
vele glasramen op die een reeks allegorische
figuren uitbeelden verwijzend
naar de functies van deze plaatsen.
Overal elders bevatten de meeste vensters
glasramen versierd met gele
cartouches. Een eretrap leidt naar de
verdieping waar glasramen de geschiedenis
van het gemeentehuis illustreren
met links de bouw, in het midden de
opening en rechts de heropbouw en
uitbreiding van het gebouw. De grote
lokettenhal, een creatie in italianiserende
stijl van Maurice Van Ysendijck,
heeft een grote glazen overkapping die
gelijkenis vertoont met de architectuur
van de overdekte passages.
(B 13/04/1995)
Rondleiding zaterdag en zondag
om 10u30, 11u30, 12u30, 14u30,
15u30 en 16u30. met de medewerking
van Klare Lijn
76
76. Kaart J 6 m*
Sint-Suzannakerk
G. Latinislaan 48 – Schaarbeek
A za en zo van 10u tot 18u
e 23-24 (Heliotropen)
f 65 (Bichon), 66 (Latinis)
Deze kerk in gewapend beton werd
gebouwd tussen 1925 en 1928. De
werken werden bekostigd door de
vrouw van generaal Maes die hiermee
een monument wou oprichten voor
haar overleden dochter Suzanne.
Architect Jules Combaz inspireerde
zich voor zijn ontwerp op de Onze-
Lieve-Vrouwkerk van Raincy niet ver
van Parijs. Opvallend zijn de reusachtige
betonnen pijlers en de monumentale
glasramen die grote stukken muur
in beslag nemen. De realisatie van de
reusachtige glasoppervlakken van
48 m2 door Simon Steger en de
beroemde meester-glazenier Florent
Jaspar Colpaert duurde niet minder
dan zes jaar. Elk glasraam bestaat uit
280 stukken glas die de zonnestralen
omzetten in een bonte schakering van
kleuren. De buitengewone lichtinval
doet vergeten dat de binnendecoratie
nooit werd afgewerkt. De 49 meter
hoge klokkentoren wordt bekroond
door een kruis in gewapend beton dat
soms verlicht wordt. (B 27/03/2003)
uitleg over de kerk en de glasramen,
zaterdag om 11u en
zondag om 11u en 14u30.
met de medewerking van Kerk en
toerisme Brussel en Culturama.
Infoborden over de glasramen.

77
77. Kaart K 7 m*
Kerk van de goddelijke
Verlosser
Roodebeeklaan 269 – Schaarbeek
A enkel zo van 14u tot 18u
e 23-24-25 (Diamant)
f 29 (Levie),
12-21-28-79 (Diamant)
De imposante puntgevel van deze kerk
die uitgeeft op de Roodebeeklaan
maakt deel uit van het ontwerp van
architect Léonard Homez uit 1935. De
grote vensteropeningen laten overvloedig
licht binnenstromen in het schip.
De kerk werd in 1963 vergroot door
architect Jean Dehasse. Afgezien van
een kruisweg van kunstenaar Isidore
Van Mens is het interieur vooral opmerkelijk
door de glasramen ontworpen
door Maurits Nevens en uitgevoerd
door Herman Mortier, die zich in het
koor, het transept en de kapel bevinden.
Andere glasramen in het schip en
op het doksaal zijn ontworpen door
Pierre Majerus. De galerij wordt ingenomen
door een klassiek orgel van
André Rousseau.
Rondleidingen met de medewerking
van Klare Lijn.
S C H a a R B e e K / S I n t - J o o S t - t e n - n o d e I p. 77
g Wandeling
Licht en schaduw in de wijk van de Louis Bertrandlaan
Deze wandeling onderzoekt de verhoudingen tussen stadsaanleg, architectuur
en de aspecten licht en verlichting in de openbare en particuliere ruimte.
Ook de uitwerking van gevelopeningen en vensteroppervlakken en het repertorium
dat de kunstambachten hiervoor hebben ontwikkeld komen tijdens
deze wandeling aan bod.
A za om 14u30 u (duur: 1u30)
c vertrek: voorplein van de Sint-Servaaskerk,
Haachtse Steenweg in Schaarbeek – kaart I 6
e 92 (Sint-Servaaskerk)
enkel in het Frans.
met de medewerking van de vereniging
patrimoine de Schaerbeek (patriS).
g Wandeling
Lichten van gisteren en vandaag in het Josaphatpark
Deze wandeling in het Josaphatpark vertelt u alles over de geschiedenis van het
park en geeft meer uitleg bij de lopende restauratie. U verneemt ook meer over
het licht- en waterspel dat er vroeger plaatsvond en over de verlichtingsmast
van beeldhouwer de Lalaing, een monumentale sculptuur in brons die onlangs
is teruggeplaatst op zijn oorspronkelijke plaats aan de rand van het park.
A za om 14u en 16u en zo om 10u, 14u en 16u (duur: 2u)
c vertrek: ingang van het park, aan het kruispunt van de Azalea- en
de Eisenhowerlaan (nabij de reuzensequoia) in Schaarbeek – kaart J 6
f 66 (Azalea)
enkel in het Frans.
met de medewerking van de vereniging art et nature (aRna).
b Fietstocht
Licht en verlichting in Schaarbeek
Deze fietstocht door de gemeente Schaarbeek laat u een aantal plaatsen ontdekken
die illustratief zijn voor het belang van het licht en de evolutie van de verlichting
in de gemeente: scholen, kunstenaarsateliers en niet te vergeten de elektriciteitspaal
van de Lalaing. De rondrit staat ook in het teken van het fietsen in de stad en
besteedt aandacht aan de veiligheid en de naleving van het verkeersreglement.
A za en zo om 15u, inschrijvingen vanaf 14u (duur: 2u30)
c vertrek: Meiserplein (hoek Cambierlaan) in Schaarbeek – kaart K 7
e 23-24-25 (Meiser)
f 63 (Meiser)
I eigen fiets meebrengen. Er is geen fietsverhuur ter plaatse.
enkel in het Frans.
met de medewerking van gRaCQ –
Les Cyclistes quotidiens (lokale afdeling van Schaerbeek).

p. 78 I S C H a a R B e e K / S I n t - J o o S t - t e n - n o d e
78. Kaart I 8
Charliermuseum
Kunstlaan 16
Sint-Joost-ten-Node
A za en zo van 12u tot 18u
d lijnen 1A-1B (Kunst-Wet)
lijn 2 (Madou)
f 29-63 (Madou)
In 1890 kocht kunstliefhebber en verzamelaar
Henri Van Cutsem twee aanpalende
huizen in neoclassicistische
stijl in de huidige Kunstlaan. Het eerste
huis, vier traveeën breed, dateert uit
1844 en is intact gebleven, het tweede
daarentegen werd in 1892 gesloopt en
heropgebouwd om het geheel meer
eenheid te geven. Het perceel, dat zich
uitstrekt tot aan de Liefdadigheidsstraat,
bevatte destijds ook paardenstallen
en koetshuizen. Henri Van Cutsem
liet deze aanhorigheden afbreken
en gaf Victor Horta opdracht twee
lange galerijen met beglaasd dak te
bouwen die met elkaar verbonden zijn
door een paviljoen. De glazen daken
worden omlijst door houten kroonlijsten
op consoles. Vitrines die toegeschreven
worden aan Horta doen
dienst als scheidingswand tussen
sommige ruimtes, bijvoorbeeld tussen
de rookkamer, de schilderijengalerij en
de kleine salon. De muzieksalon waar
nog steeds concerten plaatsvinden is
eveneens voorzien van een glazen dak.
In 1904 vermaakte Van Cutsem zijn
herenhuis aan beeldhouwer Guillaume
Charlier die het in 1925 op zijn beurt
naliet aan de gemeente Sint-Joost-ten-
Node. (B 15/07/1993)
79. Kaart I 8 l*
ateliers mommen
Liefdadigheidsstraat 37
Sint-Joost-ten-Node
A za van 14u tot middernacht
zo van 14u tot 18u
d lijn 2 (Madou)
f 29-63-65-66 (Madou)
Dit gebouwencomplex dat in opeenvolgende
fases werd opgetrokken tussen
1874 en 1910, omvatte destijds
een winkel, woningen, kunstenaarsateliers
en ateliers met industriële
bestemming. De kunstenaar-meubelmaker
Felix Mommen lag aan de basis
van dit geheel dat op korte tijd de ontmoetingsplaats
bij uitstek werd voor
het Brusselse artistieke milieu. Deze
mecenas die commerciële met filantropische
activiteiten verenigde, stelde
ateliers ter beschikking van kunstenaars
onder wie de vermaarde Th. Van
Rysselberghe, H. Evenepoel, X. Mellery,
C. Meunier en P. Paulus. Het
gebouw aan de straatzijde bevatte een
winkel en een woning op de verdieping.
Daarachter lagen drie afzonderlijke
ateliers die uitgaven op de binnenplaats.
Ze stonden met het gebouw
vooraan in verbinding via een
beglaasde galerij van twee bouwlagen.
78 79
Het eerste atelier, vijf bouwlagen hoog,
diende oorspronkelijk voor de fabricage
van kleuren. Een ander atelier,
gebouwd door architect E. Hendrickx
in 1874, gaf toegang tot een derde,
lager gelegen atelier dat volledig overdekt
was door twee beglaasde daken
rustend op een smeedijzeren kapconstructie.
Door het overvloedige licht
waren deze ruimtes zeer geschikt als
kunstenaarsateliers. Wie vandaag de
rode poort openduwt en doorloopt
naar de achterliggende binnenplaats,
komt in een echt dorp met bijna 30
ateliers, sommige met woonruimte, die
tegen matige prijs verhuurd worden.
De artistieke traditie van de ateliers
Mommen wordt hiermee voortgezet.
Een wilde tuin draagt nog bij tot de
charme van deze plek.
tentoonstelling van werken
vervaardigd in of geïnspireerd
door de ateliers mommen.
projectie van videofilms,
beelden en lichteffecten op
de voornaamste gevel van
het huizenblok, zaterdag van
21u tot middernacht.

80. Kaart I 7
Jazz Station
80
Leuvense Steenweg 195
Sint-Joost-ten-Node
A za en zo van 10u tot 18u
f 29-63 (Sint-Joostplein)
De gemeente Sint-Joost-ten-Node,
organisator van een bekend jazzfestival,
kreeg in 2003 het vroegere treinstation
op de Leuvense Steenweg in
erfpacht van de NMBS en heeft dit
laten renoveren tot een permanente
ontmoetingsplaats voor alle jazzliefhebbers.
Het eclectische stationsgebouw,
een mengeling van neobarok en
neo-Vlaamse renaissance, werd in
1868 opgetrokken naar de plannen van
de ingenieurs H. Joniaux en V. Mailliet
van de dienst Bruggen en Wegen. De
recente renovatie is het werk van het
Brusselse architectenbureau PDDA
Paul Delaby, met de medewerking van
graficus Michel Moers voor het interieur.
Daarbij is vooral aandacht besteed
aan de doorstroming van het licht en
de transparantie tussen de voor- en
achterkant van het gebouw. Met dat
doel is een beglaasde galerij gebouwd
waar nu een gezellig klein restaurant
is gehuisvest. Lichtelementen in verschillende
kleuren verrassen enigszins
bij een eerste bezoek, maar vooral het
golvende plafond in houten lamellen
trekt de aandacht. Het is niet alleen
mooi om naar te kijken maar vervult
ook een akoestische functie.
(B 26/09/1996)
muziekrepetities.
S C H a a R B e e K / S I n t - J o o S t - t e n - n o d e I p. 79
81. Kaart I 6 l
Voormalig atelier
van geo de Vlamynck
Grondwetstraat 7 – Schaarbeek
A za en zo van 10u tot 12u
en van 14u tot 17u
I alleen toegankelijk voor groepen
van maximum 25 personen
e 25-94 (Lefranq), 92 (Sinte-Marie)
f 58 (Sinte-Marie)
Achter een onopvallende bakstenen
gevel gaat het oudste nog bestaande
woonhuis-atelier van Schaarbeek
schuil (1862), dat getuigt van de intense
artistieke activiteit die in Brussel
heerste tijdens de 19de eeuw. Het werd
gebouwd voor beeldhouwer Jacques-
Philippe De Haen die meewerkte aan
de decoratie van de gevels van het
stadhuis en het Beurspaleis. Hij had
onder meer de impressionistische
schilder Eugène Smits te gast. De
woonvertrekken lagen vooraan terwijl
het atelier bestond uit een grote ruimte
van bijna 5 meter hoog met zijden van
6 op 7 meter. De kunstenaars werkten
hier graag, niet in het minst door het
overvloedige licht dat binnenstroomde
via het grote venster dat op het noor-
81
den lag om een constante lichtinval te
garanderen. Schilder Geo de Vlamynck
kocht het gebouw in 1924 en ontwierp
er enkele monumentale projecten: de
fresco’s voor het paviljoen van de glaskunst
op de Wereldtentoonstelling van
1935 en de mozaïeken voor het zwembad
Neptunium.
uitleg over het atelier
en de werken van de kunstenaar
en presentatie van de verschillende
muurschildertechnieken,
zaterdag en zondag om 11u,
14u en 16u.

p. 80 I S C H a a R B e e K / S I n t - J o o S t - t e n - n o d e
82. Kaart I 6
Hallen van Schaarbeek
Koninklijke Sint-Mariastraat 22a
Schaarbeek
A enkel zo van 16u tot 20u
e 25-94 (Lefranq),
92 (Robiano/Sint-Maria)
f 58 (Sint-Maria)
Samen met de Sint-Gorikshallen behoren
de Hallen van Schaarbeek tot de
zeldzame voorbeelden van overdekte
markten die in Brussel bewaard zijn
gebleven. Ze werden in 1865 niet ver
van de Koninklijke Sinte-Mariakerk
opgetrokken naar het ontwerp van
architect Hansotte. Die werkte voor de
gelegenheid samen met aannemer
Bertaux, gespecialiseerd in ijzeren
skeletbouw. De architectuur van de
Hallen sluit dan ook aan bij de grote
industriële complexen van de tweede
helft van de 19de eeuw, maar ook bij
de grote treinstations uit die tijd die
hoofdzakelijk uit ijzer en glas werden
opgetrokken. Binnen zijn de Hallen
83
82
verdeeld in de Grote Hal, waar groenten
en vlees werden verkocht, en de
Kleine Hal, die als vismarkt dienst
deed. Een monumentale trap leidde
naar een galerij die volledig rond het
gebouw liep. Op deze galerij,
geschraagd door slanke gietijzeren
kolommen, waren textiel- en kledingwinkels
gevestigd. De centrale beglazing
van het dak gaf overvloedig licht
aan de activiteiten beneden. De Hallen
van Schaarbeek zijn vandaag eigendom
van de Franse Gemeenschap, die
ze heeft omgevormd tot een actief
centrum van culturele activiteiten.
Concert van garrett List,
Solo Works: Love and Politics.
uitnodiging aan de componist-
uitvoerder garret List. Het licht
wordt gedempt op de klank van
de stem en de trombone.
83. Kaart H 7 l
Sd WoRx –
voormalig RVS-gebouw
Koningstraat 284
Sint-Joost-ten-Node
A za en zo van 10u tot 18u
d lijn 2 (Kruidtuin)
e 92-94 (Kruidtuin)
f 61 (Kruidtuin)
Dit kantoorgebouw in functionalistische
stijl werd in opdracht van de Rotterdamsche
Verzekering Sociëteiten
(RVS) gebouwd op de plaats van een
herenhuis uit 1863, ontworpen door
architect G. Hansotte. Op de gevel
staat de naam J. Duynstee, die blijkbaar
de bouwheer was van het project
waarvoor in 1936 een bouwvergunning
werd verleend. Het oorspronkelijke
gebouw in de Sint-Franciscusstraat
werd vervolgens uitgebreid tot aan de
Koningsstraat. In 1955 voegde architect
Charles van Nueten een nieuw
kantoorgebouw toe aan het bestaande.
De gevelopstand wordt gekenmerkt
door een sierlijk spel van volumes met
brede en smalle vensteropeningen,
waarlangs het licht rijkelijk in het
gebouw binnenstroomt. Het uitspringende
hoekgedeelte onderstreept de
verticaliteit van het gebouw. Dit
beglaasde element steekt boven de
kroonlijst uit en werd vroeger bekroond
met het logo RVS. Aan de kant van de
Sint-Franciscusstraat belicht een hoge
drieledige muuropening, voorzien van
mooie art-decoglasramen met geometrische
motieven, het trappenhuis.
Daarnaast hebben de meeste vensters
bovenlichten van gezandstraald glas.
Vloermozaïeken en met keramiektegels
beklede muren vervolledigen de decoratie
van het gebouw. (B 08/08/1988)
Rondleidingen zaterdag
en zondag om 10u30, 11u30,
12u30, 14u30, 15u30,
16u30 en 17u30.
met de medewerking van Korei.

84. Kaart H 7
Kruidtuin
Koningsstraat 236
Sint-Joost-ten-Node
A za en zo van 10u tot 18u
d lijn 2 (Kruidtuin)
e 92-94 (Kruidtuin)
f 61 (Kruidtuin)
Het uitgestrekte gebouw, bedoeld om
de verzamelingen van een vorige plantentuin
in onder te brengen, werd
gebouwd tussen 1826 en 1829 onder
leiding van schilder-decorateur Pierre-
François Gineste naar de vereenvoudigde
plannen van architect Tilman-
François Suys. Deze laatste was
uitgegaan van de traditionele structuur
van een oranjerie, met een imposante
centrale rotonde met koepel, geflankeerd
door twee vleugels die uitliepen
op twee licht uitspringende paviljoenen.
De rotonde is omringd door een
zuilencolonnade die een portiek vormt.
De openingen tussen de zuilen zijn
door glaspartijen gesloten en ook het
dak van het portiek is in glas. Tegen de
zijvleugels zijn serres aangebouwd. De
oorspronkelijke functie van het gebouw
verklaart de overvloed aan beglaasde
vensteropeningen die een maximum
S C H a a R B e e K / S I n t - J o o S t - t e n - n o d e I p. 81
84
aan zonlicht moesten binnenlaten voor
de planten. De gevel was met dat doel
ook naar het zuiden gericht. De Kruidtuin
werd in 1870 door de Belgische
staat overgenomen en kende een
bewogen geschiedenis alvorens ze in
1979 werd gerenoveerd door het architectenbureau
Atelier 20. Het gebouw
heeft sinds 1983 een nieuwe bestemming
als cultureel centrum van de
Franse Gemeenschap Wallonië-
Brussel.
Wandeling “de serres
en de Kruidtuin van Brussel”
(zie kadertekst hieronder).
g Wandeling
De serres en de Kruidtuin van Brussel
Deze geleide wandeling behandelt de geschiedenis van de Kruidtuin van
Brussel, vanaf de voorloper ervan in de Regentschapstraat tot het huidige
domein in Meise. Twee elementen die hierbij aan bod komen zijn het door
de Belgische Staat bestelde beeldenpark en de serres die naar het zuiden
waren gericht om een maximum aan zonlicht te ontvangen.
A za en zo om 10u en 14u (duur: 2u30)
c vertrek: Koningsstraat 236 in Sint-Joost-ten-Node – kaart H 7
d lijn 2 (Kruidtuin)
e 92-94 (Kruidtuin)
f 61 (Kruidtuin)
enkel in het Frans.
met de medewerking van de Cercle des guides natures de Brabant

p. 82 I o p e n m o n u m e n t e n d a g e n
Nachtactiviteiten
g Wandeling
Brussel tussen
hond en wolf
Na de uren van grijze zakelijkheid wordt
de stad een caleidoscoop.
Pleinen worden aantrekkingspolen, net
zoals etalages en publiciteitspanelen
het publiek lokken om de stad te ontdekken.
Flitsende lichtreclames nodigen
uit om te komen kijken naar de
bewegende lichtbeelden in de donkere
zalen van de cinema’s. Het getemperde
daglicht van de 19de-eeuwse passages
stimuleert vandaag nog steeds de
kopers. Stadsarchitectuur en stedenbouw
voor het voetlicht!
A za en zo om 20u (duur: 2u)
c vertrek: ingang metro Rogierplein
in Brussel – kaart Centrum n2
d lijn 2 (Rogier)
e 4-25-32 (na 20u)-55-56 (Rogier)
f 58-61 (Rogier)
I reservatie verplicht op het nr.
02/ 380.22.09. Maximum 25
personen per wandeling.
met de medewerking van Korei.
Wim Robberechts
g Wandeling
Bioscopen, stadslichten
De cinematograaf, uitgevonden door
de gebroeders Lumière, is ontstaan uit
de geheimzinnige relatie tussen licht
en schaduw, die de mens van oudsher
gefascineerd heeft zoals blijkt uit allerlei
spektakels, objecten en mechanismen.
U ontdekt deze fascinatie aan de
hand van fenomenen uit de oertijd van
de bioscoop, zoals optische speeltuigen
of spectaculaire panorama’s, maar
ook door de luister van projectoren en
lichtreclames van de vele bioscoopzalen
die Brussel gekend heeft en die
vandaag verdwenen zijn.
A za om 21u (duur: 1u30)
c vertrek: Fontainasplein
(kant Onze-Lieve-Vrouw-van-
Goede-Bijstandkerk) in Brussel –
kaart Centrum m 3
e 4-55-56 (Anneessens)
I reservering verplicht op het nr.
02/537.67.77. Maximum 25
personen per wandeling.
enkel in het Frans.
met de medewerking
van arkadia.be.
g Wandeling
Gekregen licht, gegeven
licht: de geschiedenis
van het licht
Licht fascineert. Hoewel we er dagelijks
gebruik van maken, kennen we de
geschiedenis van het licht en de evolutie
van de verlichting niet goed. Deze
wandeling van de kathedraal naar de
Wetstraat geeft u een boeiend overzicht
van meerdere eeuwen geschiedenis
van het licht, gaande van de toortsen
uit de middeleeuwen tot de
hedendaagse straatverlichting met
natriumlampen.
A za om 20u30 (duur: 1u30)
c vertrek: Sint-Goedelevoorplein
in Brussel – kaart Centrum n 3
d lijnen 1A-1B (Centraal Station)
f 29-38-63-65-66-71
(Centraal Station)
I reservatie verplicht op het nr.
02/537.67.77. Maximum 25
personen per wandeling.
enkel in het Frans.
met de medewerking
van arkadia.be.
Serge Brison

f Avondlijke rondrit
Brussel, lichtstad?
Brussel wil haar imago veranderen en voortaan ook ‘s nachts schitteren! Dit
avondlijke bezoek toont u de evolutie van de openbare verlichting vanaf de
straatlantaarns van het einde van de 19de eeuw tot het hedendaagse lichtmeubilair.
U zult ook kunnen bewonderen hoe monumenten en zelfs volledige
straten dankzij nieuwe verlichtingstechnieken visueel worden geaccentueerd
en hoe privébedrijven investeren in de verlichting van hun kantoren en zo
bijdragen tot het aantrekkelijk maken van de stad. Tijdens de rondrit bespreken
we ook de lichtplannen en andere projecten om de stad van lichtbakens te
voorzien. Brussel, lichtstad? Een droom die werkelijkheid wordt …
A za om 20u (duur: 2u30)
c vertrek: voor het standbeeld van kardinaal Mercier, voorplein van de Sint-
Michiel-en-Sint-Goedelekathedraal in Brussel – kaart Centrum n 3
d lijnen 1A-1B (Centraal Station)
f 29-38-63-65-66-71 (Centraal Station)
I reservatie verplicht op het nr. 02/673.18.35.
Maximum 45 personen per rondrit.
enkel in het Frans.
met de medewerking van de Bus Bavard.
f Avondlijke rondrit
Openbare verlichting:
van straatlantaarns naar nieuwe technologieën
Deze avondlijke rondrit voert u naar diverse plaatsen die in de loop der eeuwen
in de stad ontstaan zijn: van middeleeuwse impasses naar barokke pleinen,
van klassieke symmetrie naar smalle kasseistraatjes, van grote verkeersassen
die volledig afgestemd zijn op het autoverkeer naar plaatsen die recent
opnieuw op mensenmaat zijn ingericht nadat ze in de 20ste eeuw hun leefbaarheid
hadden verloren …
Welke doelstellingen bepaalden de keuze van de verlichting? Welke aspecten
worden in de kijker geplaatst en welke worden vergeten? Wat zegt de verlichting
over het concept van de stad, de mensen en de periode die ze
belichaamt? De rondrit probeert op al deze vragen een antwoord te geven.
A zo om 20u (duur: 2 u)
c vertrek: parking Kardinaal Mercierstraat in Brussel – kaart Centrum n 3
d lijnen 1A-1B (Centraal Station)
f 29-38-63-65-66-71 (Centraal Station)
I reservatie verplicht op het nr. 02/541.03.77
(maandag tot vrijdag van 10u tot 17u). Maximum 45 personen.
enkel in het Frans.
met de medewerking van Itinéraires, sur les Sentiers de l’Histoire.
o p e n m o n u m e n t e n d a g e n I p. 83
f A v o n d l i j k e
rondrit
Erfgoed belicht
Monumentale beeldhouwwerken, triomfbogen,
opmerkelijke gevels, na zonsondergang.
Het Brussels Gewest en de 19
gemeenten hebben sinds het ontstaan van
de openbare verlichting en de elektriciteit
geïnvesteerd in het sfeervol verlichten van
het bouwkundige en artistieke erfgoed. De
keuze van de monumenten, hun ligging,
de verlichte of in het donker gelaten symbolen
vertellen een boeiend verhaal. Deze
avondlijke rondrit werpt een verhelderend
licht op de manier waarop de stad zichzelf
laat zien, tussen passie, opportunisme en
mythes.
A za om 20u (duur: 2 u)
c vertrek: parking Kardinaal Mercierstraat
in Brussel – kaart Centrum n 3
d lijnen 1A-1B (Centraal Station)
f 29-38-63-65-66-71 (Centraal Station)
I reservatie verplicht op het nr.
02/541.03.77 (maandag tot
vrijdag van 10u tot 17u).
Maximum 45 personen.
enkel in het Frans.
met de medewerking van Itinéraires,
sur les Sentiers de l’Histoire.
Paul Tiétard

Georges De Kinder
p. 84 I o p e n m o n u m e n t e n d a g e n
Nachtactiviteiten
g Avondwandeling
Saint-Gilles by night
Sinds een vijftiental jaar investeert de
gemeente Sint-Gillis veel in de herinrichting
van de openbare ruimte en de restauratie
van zijn bouwkundig erfgoed. Speciale
aandacht wordt hierbij onder andere
besteed aan de verlichting van openbare
gebouwen.
Deze avondwandeling door de straten van
Sint-Gillis zal u attent maken op de rijkdom
van de gevels en is tevens een originele
manier om de plaatsen te ontdekken die
de geschiedenis van de gemeente hebben
gemarkeerd. Van het stadhuis leidt de
wandeling naar het Pelgrimshuis waarvan
u de luchter en de koepel zult kunnen
bewonderen. Daarna gaat het door het
Pauluspark naar het Volkshuis en het Sint-
Gillisvoorplein. Via het Gemeenschapscentrum
De Pianofabriek ten slotte komen
we weer bij het stadhuis.
A za om 20u30 (duur: 1u30)
c vertrek: Stadhuis van Sint-Gillis (voor
de centrale trap), Van Meenenplein
39 in Sint-Gillis – kaart g 10
e 4-23-55 (Horta), 81-97 (Horta)
I reservatie verplicht op het nr.
02/536.02.69 (maandag tot vrijdag
van 10u tot 17u).
Maximum 30 personen.
met de medewerking van
het gemeentebestuur van Sint-gillis.
g Avondwandeling
In het spoor van de bovenlichten
in de Huart-Hamoirwijk
Deze avondlijke wandeling wordt georganiseerd in samenwerking met de
bewoners van de wijk. Zij verlichten de inkomhal en bepaalde delen van hun
woning. Zo zult u van op straat een aantal decoratieve glasramen kunnen
ontdekken die kenmerkend zijn voor deze burgerhuizen. Uit deze architecturale
elementen blijkt ook de grote diversiteit van de architectuur tussen
1900 en 1914 in Schaarbeek.
A zo om 20u (duur: 1u30)
c vertrek: voorplein van de Heilige-Familiekerk,
Rigasquare in Schaarbeek – kaart J 5
e 55 (Helmet)
enkel in het Frans.
met de medewerking van de vereniging patrimoine de Schaerbeek
(patriS).
Profiteer van een avondwandeling door de stad om de nieuwe verlichting van
de Nationale Basiliek van het Heilig Hart in Koekelberg en enkele andere gebouwen
te bewonderen.
Van het Atomium naar de VRT/RTBf toren, het fresco van Marin Kasimir aan de
Schaarbeekse Haard (binnen het bouwblok gevormd door de gebouwen aan de
Haarchtsesteenweg, de Marbotinstraat en de Landbouwstraat), de loopbrug aan
de Groene Wandeling over de Tervurenlaan of ook nog de tunnel ‘Brabantbrug’,
nieuw verlicht, in Sint-Joost-ten-Node, Brussel in avondkledij…
Olivier Bruniels

Ontdek het erfgoed
van onze buren
Thalys hernieuwt zijn verbintenis
Thalys wil dit jaar opnieuw bijdragen tot het succes van de Europese
Open Monumentendagen en een motor zijn van culturele uitwisseling.
Zij opent de deuren van Europa en nodigt de bezoekers uit om het rijke
erfgoed van hun buren te ontdekken via het Thalys-netwerk. Mogelijke
bestemmingen zijn Keulen, Aken, Amsterdam, Rotterdam of Parijs.
Eind augustus zal Thalys een rubriek over de Europese Open Monumentdagen
on-line plaatsen op haar website http://www.thalys.com.
U vindt er:
> een keuze aan favoriete bestemmingen (programma vertaald in elk
van de talen van het netwerk),
> en een speciale prijs ter gelegenheid van de Open Monumentendagen
Afspraak vanaf eind augustus op http://www.thalys.com.

p. 86 I o p e n m o n u m e n t e n d a g e n
Publicaties van de Directie Monu
BRuSSeL, Stad Van KunSt
en geSCHIedenIS
1. Het Jubelpark, zijn gebouwen en musea (NI-Fr-Sp-Eng)
2. Het kerkhof aan de Dieweg (Nl-Fr)
3. De Grote Markt van Brussel (NI-Fr-Sp-Eng)
4. De Begijnhofwijk (Nl-Fr)
5. De Heizel (NI-Fr-Sp-Eng)
6. De Louis Bertrandlaan en het Josaphatpark (Nl-Fr)
7. Drie voorbeelden van passages uit
de 19de eeuw (NI-Fr-Sp-Eng)
8. Anderlecht (Nl-Fr)
9. De Zavel (N -Fr-Sp-Eng)
10. De vijvers van Elsene en omgeving (Nl-Fr)
11. De Sint-Katelijnewijk (Nl-Fr)
12. Het Leopoldpark (NI-Fr-Sp-Eng)
13. De Squareswijk (NI-Fr-Sp-Eng)
14. De Armand Steurssquare (Nr-Fr)
15. Het Koningsplein en de Warandewijk (NI-Fr-Sp-Eng)
16. De Observatoriumwijk (Nl-Fr)
17. De Tervurenlaan (Nl-Fr)
18. Het Woluwedal (Nl-Fr)
19. De Louizalaan (NI-Fr
20. De centrale lanen (N -Fr)
21. Sint-Gillis (Nl-Fr)
22. De ringlanen (Nl-Fr)
23. De Sint-Bonifatiuswijk (Nl-Fr)
24. De Onze-lieve-Vrouw-ter-Sneeuwwijk (Nl-Fr)
25. De Brusselse kanalen (Nl-Fr)
26. De Marktplaatsen van de Vijfhoek (Nl-Fr)
27. Gangen in Brussel (Nl-Fr)
28. Ukkel, huizen en villa’s (Nl-Fr)
29. De eerste omwalling (Nl-Fr)
30. Het Ter Kamerenbos (Nl-Fr)
31. Het Justitiepaleis (Nl-Fr)
32. De Ter Kamerenabdij (Nl-Fr)
33. De Molièrelaan en de Berkendaalwijk (Nl-Fr)
34. De tuinwijken Le Logis en Floréal (Nl-Fr)
35. Geschiedenis van de Brusselse bioscopen (Nl-Fr)
36. De Wolstraat en haar historische gebouwen (Nl-Fr)
37. Koninklijk domein van Laken (Nl-Fr)
38. Kerkhoven en begraafplaatsen (Nl-Fr)
39. Geschiedenis van de Brusselse scholen (Nl-Fr)
40. De Ringlanen (Nl-Fr)
41. De abdij van Dielegem (Nl-Fr)
42. Het voormalige Coudenbergpaleis (Nl-Fr)
43. Appartementsgebouwen
uit het interbellum (Nl-Fr)
44. Het rijksadministratief Centrum (Nl-Fr)
aRCHeoLogIe In BRuSSeL
1. De Rijke Klarenwijk:
van Priemspoort tot Klooster (Nl-Fr)
2. Brouwerijen in de Sint-Katelijnewijk (Nl-Fr)
3. Middeleeuwse ambachten en stedelijk wonen (Nl-Fr)
4. Rond de eerste stadsomwalling
De Sint-Hubertusgalerijen (Nl-Fr)
geSCHIedenIS & ReStauRatIe
De Onze Lieve-Vrouw ten Zavelkerk (Nl-Fr)

1. Sint-Agatha-Berchem (Nl-Fr)
atLaS Van de aRCHeo-
LogISCHe ondeRgRond
Van Het geWeSt BRuSSeL
2. Sint-Lambrechts-Woluwe (Nl-Fr)
3. Ukkel (Nl-Fr)
4. Vorst (Nl-Fr)
5. Jette (Nl-Fr)
6. Sint-Joost-ten-Node (Nl-Fr)
7. Etterbeek (Nl-Fr)
8. Anderlecht (Nl-Fr)
9. Watermaal-Bosvoorde (Nl-Fr)
10.1 Brussel-Viifhoek-
Archeologische potentieel (Nl-Fr)
10.2 Brussel-ViJfhoek-
Archeologlsche ontdekkingen (Nl-Fr)
11. Koekelberg (Nl-Fr)
12. Brussel-Noordoostwijk (Nl-Fr)
13. Sint-Gillis (Nl-Fr)
14. Sint-Pieters-Woluwe (Nl-Fr)
15. Elsene (Fr-Nl)
16. Schaarbeek (Nl-Fr)
InVentaRIS Van Het
CuLtuuRBeZIt In BeLgIË
BRuSSeLS HooFdStedeLIJK
geWeSt
Deel I A Brussel Vijfhoek A-D (Nl-Fr)
Deel I B Brussel ViJfhoek E-M (Nl-Fr)
DeeI 1C Brussel Vijfhoek N-Z (Nl-Fr)
Deel 2 Sint-Joost-ten-Node (Nl-Fr)
Deel3 Etterbeek (Nl-Fr)
De inventarissen van het monumentale erfgoed,
gewijd aan de gemeenten Etterbeek en Sint-Gillis zijn
raadpleegbaar op internet www.irismonument.be
o p e n m o n u m e n t e n d a g e n I p. 87
menten en Landschappen
monumenten
en LandSCHappen
Deel l Brussel, beschermde monumenten (Nl-Fr)
Deel 2 Brussels Hoofstedelijk Gewest.
Gevrijwaarde monumenten
en landschappen (Nl-Fr)
Deel 3 Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Beschermde
monumenten en landschappen (Nl-Fr)
open monumentendagen
Architecturale gehelen
in het Brussels Gewest (Nl-Fr)
Plaatsen om te feesten (Nl-Fr)
Kunst en openbaar erfgoed (Nl-Fr)
Een eeuw architectuur en stedenbouw:
1900-2000 (Nl-Fr)
Erfgoed en Ambachten (Nl-Fr)
Archeologie van Neolithicum
tot industriële revolutie (Nl-Fr)
Handel (NL-Fr)
Modernisme – art deco (Nl-Fr)
Brussel, 175 jaar hoofdstad (Fr-Nl)
Lichaam en Geest (Fr-Nl)
Beschikbaar in de betere boekhandels
(Opgelet: meerdere titels zijn momenteel
niet meer in voorraad)
De Directie Monumenten en Landschappen
heeft eveneens verschillende gratis publicaties.
De lijst van deze publicaties is raadpleegbaar
op de website www.monument.irisnet.be

p. 88 I o p e n m o n u m e n t e n d a g e n
Dankwoord
De Directie Monumenten
en Landschappen wenst alle
openbare en privé-instellingen
te danken, alsook alle eigenaars
die hebben bijgedragen tot
het succes van de Brusselse
Open Monumentendagen.
De Directie dankt ook de vereniging
Patrimoine et Culture die het centraal
informatiepunt ontvangt.
op initiatief van het Brussels Hoofdstedelijk gewest
onder bescherming van de Raad van europa,
in het kader van de europese monumentendagen
Begeleidingscomité
Fabienne deFRanCe, pascale IngeLaeRe, andrea maRIuCCI,
Christine RouFFIn en Cyrille SegeRS, Kabinet van Staatssecretaris Emir KIR
organisatie
Directie Monumenten en Landschappen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest
algemene coördinatie
paula dumont en Brigitte VandeR BRuggHen
met de medewerking van Cindy de BRandt
Redactie
De teksten over de opengestelde monumenten werden geschreven
door Christophe VaCHaudeZ
Vertaling
Gitracom
Revisie en verbetering teksten
Harry LeLIÈVRe en tom VeRHoFStadt,
Directie Monumenten en Landschappen
Herkomst foto’s
De foto’s werden genomen door alfred de VILLe de goYet,
Directie Monumenten en Landschappen
behalve
marcos moRILLa (Casa de asturias) (9)
muziekinstrumentenmuseum (22)
parlement van de Franse gemeenschap (25)
Koninklijke voor Schone Kunsten van België (30 et 47)
Christine BaStIn en Jacques eVRaRd
(© Ministerie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest) (31)
Hotel Wielemans (45)
galerie xavier Hufkens (48)
Cécile SCHaaCK (53)
géraldine SCudettI (60)
pol de prins (epitaaf) (71)
aLJaC (Charliermuseum) (78)
Foto’s Paleis voor Schone Kunsten (23)
en Synergrid/ Voormalig Hotel Van Eetvelde (31) : arch. V. Horta © Sofam 2007
Belgacomtorens (73) : arch. : Jaspers-Eyers & Partners
ontwerp omslag en affiche
Kaligram, Brussel
ontwerp programma, opmaak en cartografie
Kaligram, Brussel
druk
Hoorens Printing
Verantwoordelijk uitgever
patrick CRaHaY, Directie Monumenten en Landschappen,
CCN – Vooruitgangstraat 80, 1035 Brussel
de inlichtingen in deze brochure kunnen buiten onze wil om gewijzigd worden.

Licht en verlichting
Van het subtiele kleurenspel van een glasraam tot
het torengebouw als lichtbaken in het stedelijk
weefsel, Licht en verlichting is een verhaal zo oud
als de bouwkunst zelf. Een thema met vele facetten.
We belichten er in dit boek enkele die belangrijk
zijn voor het Brussels erfgoed.
Welke impact had de ontwikkeling van het kunst-
licht op het dagelijkse leven in een stad als Brus-
sel? De werking van het licht in de architectuur
rond de eeuwwisseling. De industrie van het
licht zelf wordt onder de loep genomen, van
kaarsenmaker tot elektriciteitscentrale. Brussel
telde vroeger vele kunstenaarsateliers, wat
maakt ze bijzonder en hoe herkennen we ze in
het straatbeeld?
Verlichting als commercieel lokmiddel, een nieuw
fenomeen in het interbellum. De opkomst van het
moderne kantoorgebouw met zijn gordijngevel en
landschapsbureau.
Deze publicatie van 176 pagina’s, rijkelijk geïllus-
treerd, wordt uitgegeven door de Directie Monu-
menten en Landschappen van het Brussels
Hoofdstedelijk Gewest.
Verkrijgbaar in de boekhandel vanaf september.
Tijdens de Open Monumentendagen zal zij verkocht
worden aan een voordelig tarief op het informatiepunt
in de Sint-Gorikshallen.