De oudere zorgvrager

De oudere zorgvrager
© Plantyn
85

© Plantyn

A Wie is de oudere zorgvrager?
Doelstellingen
Als je dit thema hebt afgewerkt, verwachten we van jou dat je:
> de verschillende werkterreinen van de verzorgende kunt opnoemen;
> a.d.h.v. cijfermateriaal het verschijnsel vergrijzing kunt verklaren;
> de gevolgen van de bevolkingsveroudering kunt opnoemen en bespreken;
> de verschillen in de leefwereld van oudere en jonge mensen kunt
beschrijven;
> de verschillende fasen in de ouderdom kunt omschrijven;
> weet hoe het bestuderen van de ouder wordende mens gebeurt;
> het verschil tussen kalenderleeftijd, biologische en psychologische leeftijd
kunt aangeven;
> positieve aspecten van ouder worden kunt illustreren met voorbeelden.
1 De oudere zorgvrager in verschillende settings
Om optimale zorg te bieden, is het
belangrijk dat je een goed beeld hebt
van de oudere zorgvrager. Je kunt in
verschillende settings in contact komen
met oudere zorgvragers:
> diensten voor gezins- en bejaardenhulp
> woonzorgcentra
> dienstencentra voor bejaarden
> servicefl ats
> ziekenhuizen
Afhankelijk van de setting spreekt men over bewoner, cliënt of patiënt.
Een pasklaar beeld schetsen van de oudere zorgvrager is niet vanzelfsprekend.
Elke zorgvrager is immers verschillend. Elke persoon wordt op een
eigen, unieke manier ouder en gaat daar op een persoonlijke manier mee
om. De gezondheid en gemoedstoestand van de oudere zorgvrager kunnen
dus niet algemeen beschreven worden. Het is de taak van de verzorgende
om elke persoon op een individuele manier te benaderen en te leren kennen,
zodat hij de gepaste zorg kan bieden.
© Plantyn
87

88
2 Vergrijzing*
2.1 De bevolking veroudert
In Europa zal in 2050 de helft van de bevolking jonger zijn dan 48 jaar en de
andere helft ouder dan 48 jaar.
In 2000 waren 201 884 Belgen 80 jaar of ouder. In 2050 zal het aantal naar
schatting 1 252 507 bedragen. Opvallend is de zogenaamde ‘vergrijzing binnen
de vergrijzing’: de stijging van het aantal ouderen dat 80 jaar en ouder is.
2007 2010 2020 2030 2040 2050
80-plussers in België 4,6 % 4,9 % 5,5 % 6,5 % 8,5 % 10,1 %
Bron: Bevolkingsvooruitzichten 2007 – 2050 (Federaal Planbureau, augustus 2008)
Indien de vooruitzichten uitkomen, krijgen we in België ongeveer een
verdubbeling van het aantal 80-plussers tegen 2050.
In 2009 bedroeg de gemiddelde levensverwachting voor Belgische vrouwen
82,8 jaar en voor mannen 77,3 jaar. De levensverwachting van de Belg ligt
daarmee iets hoger dan het Europese gemiddelde.
2.2 Van drie naar vijf generaties
Bron: Demografi erapport van de Europese Commissie en Eurostat (2009)
Rond het jaar 1900 bedroeg de gemiddelde levensverwachting van de
mens ongeveer 50 jaar. In die tijd leefden dus doorgaans niet meer dan drie
generaties op hetzelfde moment. Het was toen gebruikelijk dat deze drie
generaties samenwoonden.
1900 – voorbeeld van een driegeneratie*
52 jaar Grootouder
27 jaar Ouder
2 jaar Kind
Bron: De Cock, ‘Eeuwig jong’
De tijden zijn veranderd; nu bereiken steeds meer mensen een hogere leeftijd
en is een honderdjarige geen uitzondering meer. Er ontstaan families waarin
tot vijf generaties op hetzelfde moment in leven zijn.
© Plantyn

2003 – voorbeeld van een vijfgeneratie*
102 jaar Betovergrootouder Vereist meer zorg en aandacht.
77 jaar Overgrootouder Op hoge leeftijd mogelijk belast met de zorg
voor de ouders.
52 jaar Grootouder – Geconfronteerd met de zorg voor ouders
en grootouders.
– Zelf op middelbare leeftijd.
– Geconfronteerd met kind en kleinkind.
27 jaar Ouder Oefent een beroep uit.
2 jaar Kind
Bron: De Cock, ‘Eeuwig jong’
Zoals bovenstaande cartoon illustreert, worden vijftigers vaak ‘geplet’ tussen de zorg
voor het eigen kroost en de zorg voor de ouders. Daarom spreekt men ook van de sandwichgeneratie.
©
Plantyn
89

90
2.3 Oorzaken van de vergrijzing
> Dalend geboortecijfer
Belgische vrouwen geboren in 1940 hadden gemiddeld ruim 2 kinderen
op het einde van hun vruchtbare periode. Het gemiddelde van nu is drastisch
gedaald in vergelijking met 1980.
Het aantal kinderen per vrouw per geboortejaar:
1940 1950 2001 2008
BELGIË 2,16 1,83 1,65 1,85
Bron: Eurostat, Demographic Statistics 2008
> Toenemende levensverwachting
Een tweede oorzaak van de vergrijzing is de toenemende levensverwachting.
Het aantal ouderen in Vlaanderen in 1996, 2020 en 2050:
Leeftijdsklasse 1996 2020 2050 Procentuele
stijging
60-64 329 426 419 273 339 313 +27 -20
65-69 299 569 363 604 335 319 +21 -8
70-74 257 891 316 275 315 079 +23 -0,4
75-79 145 361 220 347 299 641 +52 +36
80-84 123 741 175 431 265 119 +42 +51
85 en + 93 563 167 349 323 257 +79 +93
TOTAAL 1 249 551 1 662 279 1 877 828 +33 +3
Bron: NIS, bevolkingsvooruitzichten 1995-2020
Deze toenemende levensverwachting kan verklaard worden door ontwikkelingen
op de volgende vlakken:
> Geneeskunde: de geneeskunde heeft de laatste decennia enorme vooruitgang
geboekt.
> Hygiëne en comfort: de hygiëne is sterk vooruitgegaan. Iedereen heeft
een badkamer, een toilet binnenshuis, stromend water ...
> Voeding: onze voeding is gevarieerd en betaalbaar voor iedereen.
> Sociale voorzieningen: als iemand niet voor zichzelf kan instaan, kan hij
een beroep doen op sociale instanties.
2.4 Gevolgen van de vergrijzing
> Financiële last
Personen die niet actief zijn op de arbeidsmarkt (bv. kinderen, gepensioneerden,
zieken) kosten geld aan de actieve bevolking: via pensioenen en
verzorgingskosten krijgen zij immers een loon om te kunnen voorzien in de
levensbehoeften. Op dit moment zijn er in België per 100 actieve mensen
35 non-actieve mensen. Deze verhouding is echter aan het verschuiven.
© Plantyn

In 2025 zullen er naar schatting slechts 50 actieve mensen zijn per 35 nonactieve
mensen. Deze verschuiving is onder meer het gevolg van ...
– het stijgende aantal ouderen (de vergrijzing);
– het feit dat mensen vlugger op brugpensioen gaan;
– het stijgende werklozenaantal;
– het feit dat jongeren steeds langer studeren en pas op latere leeftijd
actief worden op de arbeidsmarkt.
Om de groeiende fi nanciële last voor het stijgende aandeel non-actieven
te kunnen dragen, gaat de regering op zoek naar oplossingen, zoals alternatieve
pensioensvormen en een aangepast werkloosheidsbeleid.
> Afname van familiale zorg
– Het aantal huisvrouwen daalt. De werkende vrouw is minder geneigd
om haar job (tijdelijk) stop te zetten voor de zorg voor het gezin.
– In de gezinnen waar beide partners uit werken gaan, worden de
taken meer gemeenschappelijk door de partners uitgevoerd. In veel
gezinnen blijft de vrouw de eindverantwoordelijkheid dragen voor
het huishouden en de opvoeding van de kinderen. Deze vrouwen
staan bloot aan een hoge druk, met stress als gevolg.
– Minder vrouwen zullen de zorg voor de eigen ouders nog kunnen/
willen dragen in de toekomst.
– Bovendien zal de buitenshuis werkende vrouw, eens ze op pensioen
is, geconfronteerd worden met twee vormen van zorg: die voor de
zorgbehoevende ouders en die voor de kleinkinderen. Dit is de sandwichgeneratie.
Het gevolg van al deze factoren is dat
de familiale zorg afneemt. Ouderen en
kleine kinderen van wie de ouders uit
werken gaan, worden dus steeds meer
afhankelijk van zorginstellingen zoals
woon- en verzorgings tehuizen en kinderopvang.
De overheid heeft al een maatregel genomen om de niet-medische kosten
van zwaar zorgbehoevenden te dekken: de zorgverzekering.
> Nood aan aangepaste woningen
Ouderen willen zo lang mogelijk zelfstandig functioneren. Daarom blijven
de meeste thuis wonen tot de hulpvraag te groot wordt.
Mogelijke aanpassingen van de woning zijn:
– toilet op gelijkvloers
– slaapkamer op gelijkvloers
– handgrepen in badkamer
– hellende vlakken i.p.v. drempels
– verbrede deuren
– domotica© Plantyn
91

92
> Nieuwe woonvormen
Servicefl at Een servicefl at is speciaal ontworpen voor ouderen.
Maaltijddienst, wasserette, winkel en schoonmaakdienst
zijn doorgaans aanwezig. Deze diensten zijn
beschikbaar maar niet verplicht en er is een permanentie
waarop men in geval van nood 24 uur op 24
een beroep kan doen.
Kangoeroewonen Kangoeroewonen is een woonformule waarbij een
oudere of een ouder echtpaar het gelijkvloers van een
woning betrekt; daarboven woont een jong gezin,
dat niet noodzakelijk familie is. Een interfoon laat toe
om noodsituaties onmiddellijk te melden en hulp
te vragen. Het jonge gezin verhoogt het gevoel van
veiligheid en kan zo nodig hulp bieden. Soms maken
kangoeroewoningen deel uit van een sociaal wooncomplex,
maar de meeste kangoeroewoningen zijn
gebouwd op initiatief van particulieren.
Duplexwonen De zorgbehoevende persoon woont in een gedeelte
van of een annex bij een bestaande woning. Vaak is
dit het resultaat van verbouwingswerken, die tot doel
hebben aan de zorgbehoevende persoon een eigen
woongedeelte te geven met een aparte toegang, en
toch in de nabijheid van de verzorgers. Maar soms
bouwen jonge mensen ook een woning die de mogelijkheid
biedt om samen en toch apart te wonen met
(een van) de ouders of een hulpbehoevend familielid.
Groepswonen De bewoners hebben een volwaardige zelfstandige
woning, daarnaast zijn er gemeenschappelijke
ruimten. Diensten zijn soms gezamenlijk geregeld,
zorg nooit. Vaak zoeken ouderen met dezelfde achtergrond
elkaar op, zoals kunstenaars of allochtonen met
hetzelfde vaderland.
Zo wordt wederzijdse hulp en ondersteuning mogelijk.
Sommige groepswoningen krijgen bovendien begeleiding
van professionele hulpverleners.
Abbeyfi eldhuizen Dit is een speciale vorm van groepswonen. Hier
beschikken de bewoners over een beschermde,
zelfstandige maar kleine wooneenheid binnen een
grotere, gemeenschappelijke woning. Een huishoudster
zorgt voor de organisatie van het gemeenschappelijk
huishouden. Vrijwilligers nemen er de hulpverlening
op zich.
Aanleunwoning De woning is speciaal ontworpen voor het comfort en
de veiligheid van de oudere personen. Een aanleunwoning
kan naast de woning van een mantelzorger,
maar ook bij een woon- en zorgcentrum worden
gebouwd. Zo is de noodzakelijke hulp steeds in de
buurt.
© Plantyn

Nood aan meer geschoold personeel voor de
verzorgingssector
Aangezien veel ouderen ervoor kiezen om
langer thuis te blijven wonen, doen zij steeds
vaker een beroep op thuishulp. Als verzorgende
in de thuishulp wordt van je verwacht dat je
je werk zelfstandig uitvoert en voldoet aan de
verwachtingen van de zorgvragers.
Doordat steeds meer ouderen heel oud worden
(90-plussers zijn geen uitzondering meer) is er
ook een stijging van het aantal zwaar hulpbehoevenden.
Ook het aantal dementerenden
neemt toe. Het takenpakket van de verzorgende
wordt dus zwaarder en complexer.
> Meer vrijetijdsbesteding voor bejaarden
Voor de generatie van rond de eerste wereldoorlog
betekende werken leven en leven
werken. Met pensioen gaan betekende dan ook
‘op rust gaan’. De huidige generatie bejaarden
heeft tijdens het beroepsleven al kunnen
genieten van vrije tijd. Kinderen opvoeden,
het huishouden doen en gaan werken zijn niet
meer de enige dagvullende bezigheden. Ook
wanneer de kinderen zich zelfstandig hebben
gevestigd en wanneer de beroepsloopbaan is
afgesloten, vallen er nog vele dingen te doen:
sport, vrijwilligerswerk, cultuur … Kortom,
ouderdom staat niet gelijk met rust; ouderdom
staat gelijk met anders-actief zijn.
Voorbeelden: Zenith: platform voor de actieve 50-plusser, Expo 60+.
> Vraag naar meer inspraak voor bejaarden
De grote groep bejaarden wil inspraak in belangrijke beslissingen. Ook
participatie aan het politieke leven, in de vorm van deelname aan het
lokale bestuur via ouderraden, staat op het programma van de oudere.
© Plantyn
93

94
3 De leefwereld van jongeren en ouderen
3.1 Beeldvorming van de oudere zorgvrager
Jongeren die geen goed contact hebben met ouderen, hebben vaak een
eerder negatief beeld van hen. Ze denken aan oudjes die voorovergebogen
lopen met een wandelstok, die een nors gezicht vol rimpels hebben en een
saai, weinig actief leven leiden. Hun houding en uitingen tegenover oudere
personen zijn dan ook vrij negatief. Jongeren met een frisse oma of opa daarentegen
hebben een veel positiever beeld van oudere mensen.
In onderstaande tabel wordt dit bevestigd:
1= percentage jongeren die regelmatig in contact komen met ouderen
2= percentage jongeren die weinig in contact komen met ouderen
1 2
Ik ervaar contact met ouderen als positief. 82,9 56,8
Ik wil meer contact met ouderen. 63,7 42,5
Ik vind ouderen lief. 81,5 60,9
Ik sta recht voor ouderen op een tram. 95,1 84,7
Ik vind dat ouderen goed omgaan met kinderen. 73,1 54,1
Ik vind ouderen saai. 4,3 19,8
Ik vind dat de meeste ouderen optimistisch zijn. 32,3 18,5
Ik vind dat er een grote afstand is tussen jongeren en
ouderen.
64,8 78,4
Ik vind het vervelend als ouderen tegen mij praten. 21,1 38,6
Ik wil graag oud worden. 22,9 14,9
Ik denk dat de meeste ouderen eenzaam zijn. 25,2 37,7
Ik denk dat 55- tot 70-jarigen vaak ziek zijn. 29,1 40,3
Ik denk dat 70-plussers vaak ziek zijn. 40,3 57,1
Ik denk dat 70-plussers vaak last hebben van geheugenverlies.
31,8 42,9
Ik denk dat 70-plussers de jeugd slecht vinden. 25,3 38,6
Bron: http://www.vub.ac.be/wetenschapswinkel/publicaties/2006-2007/thesis_
LTaelemans_CGGZ.pdf
Hoe komt het dat zo veel mensen een negatief beeld hebben van onze
oudere medemens? Dit is te wijten aan verschillende zaken. We noemen er
enkele:
> Arbeid is de dag van vandaag een heel belangrijke waarde. Wie niet
meer werkt, wordt daarom als minderwaardig gezien.
> Wie werkt maakt zich niet alleen nuttig, maar onderhoudt ook sociale
contacten en verwerft prestige. Wie niet werkt, verliest deze troeven en
wordt daardoor als minder interessant beschouwd.
© Plantyn

Bejaarden wonen soms in minder goed onderhouden of minder
moderne huizen (bv. met enkel glas). Dit wordt geassocieerd met aftakeling
en verval.
> Men stelt vast dat de oudste bejaarden hulpbehoevend zijn en breidt
dit onterecht uit naar de hele groep bejaarden.
> Het negatieve maatschappelijke beeld van ouderdom heeft tot gevolg
dat ouderen zich ernaar gaan gedragen en het verdere leven zinloos
vinden.
Als verzorgende is het belangrijk dat je stilstaat bij hoe jij over bejaarden
denkt. Is je beeld van deze bevolkingsgroep eerder negatief of positief? Wat
wil je uitstralen om een aangepaste totaalzorg te bieden aan deze mensen?
Hoe kun je dat doen? Refl ecteer regelmatig over je eigen visie, houding en
uitstraling en over welke invloed die hebben op de zorgvrager.
Om positieve beeldvorming* van de oudere medemens te bevorderen,
worden regelmatig projecten georganiseerd waarbij kleuters, kinderen of
jongeren in contact gebracht worden met bejaarden.
Enkele voorbeelden:
> Kleuters gaan op bezoek in een
bejaardentehuis om een handje
toe te steken bij het koffiemoment.
> Leerlingen kunstonderwijs gaan
een week naar een woonzorgcentrum
om de muren te beschilderen
met eigen werk.
> Kinderen uit de lagere school
organiseren een opa- en omafeest
op hun school.
© Plantyn
95

96
4 Praten over oud worden
4.1 Enkele termen
De meest gehanteerde terminologie is de volgende:
> 50-plussers: Personen die 50 en ouder zijn.
> Vijftigers: Leeftijdsgroep tussen 50 en 59 jaar. Ook de benamingen zestigers,
zeventigers, tachtigers en negentigers worden gebruikt.
> Senioren: Deze benaming omvat de leeftijdsgroep van 50 tot 80 jaar.
We onderscheiden:
– jonge senioren: 50 – 65 jaar
– oudere senioren: 65 – 80 jaar
> Bejaarden: Personen die 65 en ouder zijn.
> Hoogbejaarden: Personen die 80 en ouder zijn.
> Honderdjarigen of eeuwelingen: Personen die 100 jaar geworden zijn.
> Superhonderdjarigen: Personen die 110 jaar geworden zijn.
> Buitencategorie: De maximale levensgrens van de mens werd bij 120 jaar
gelegd. Alleen Jeanne Calment overschreed deze grens. Zij werd 122 jaar.
4.2 Studie van de ouder wordende mens
4.2.1 Gerontologie
Gerontologie* is de tak van de wetenschap die het ouder worden bestudeert,
zowel op lichamelijk, maatschappelijk als geestelijk vlak.
> Lichamelijk: bv. diabetes.
> Maatschappelijk: bv. de invloed van het overlijden van de partner.
> Geestelijk: bv. dementie.
4.2.2 Geriatrie
Geriatrie* is een medische specialiteit die gericht is op meerdere aandoeningen
tegelijkertijd. Vaak gaat het om een combinatie van lichamelijke,
psychische en sociale problemen.
Sociale geriatrie is de medische zorg voor thuiswonende ouderen. De zorg
wordt verleend door sociaal geriaters, die verbonden zijn aan een instelling
voor geestelijke gezondheid.
Klinische geriatrie is het medisch specialisme voor de kwetsbare oudere
zorgvrager in het ziekenhuis. Veel voorkomende klachten zijn incontinentieproblemen
en geheugenstoornissen.
4.2.3 Gerontagogiek
© Plantyn
Vanuit de gerontagogiek* worden er methoden aangeboden om het functioneren
van de ouderen te behouden en/of te verbeteren. Zo worden er
bijvoorbeeld hulpmiddelen aangeboden die ervoor zorgen dat de zorgvrager
zich zelfstandig kan aan- en uitkleden, koken, poetsen ...

4.3 Oud zijn of zich oud voelen?
Een leeftijd in jaren hoeft niets te zeggen over de gezondheidstoestand en
de manier van leven van een persoon. Daarom spreken we van verschillende
soorten leeftijden:
> Chronologische leeftijd*: Dit is de werkelijke leeftijd.
> Biologische leeftijd*: Hierbij houdt men rekening met de achteruitgang
van lichaamsfuncties. Bv. een gezonde vijftiger heeft een andere biologische
leeftijd dan een vijftiger met MS.
> Psychologische leeftijd*: Deze leeftijd geeft weer hoe oud de persoon
zich voelt. Bv. Maria is 80 maar ze voelt zich 60.
De biologische en de psychologische leeftijd zijn fl exibel en beïnvloedbaar.
© Plantyn
Wanneer gerontologen kijken naar aanwijzingen om het tempo van de psychologische
veroudering vast te stellen, kijken ze naar de zaken in de onderstaande
tabel. De eerste vijf factoren in beide kolommen hebben de grootste impact
op vertraging of versnelling van het proces van veroudering.
97

98
Negatieve factoren, die veroudering
versnellen
Positieve factoren, die veroudering
vertragen
depressiviteit een gelukkige relatie
het ontbreken van een dagelijkse
levensroutine
voldoening in het werk
gebrek aan voldoening in het werk een gevoel van persoonlijk geluk
onvermogen om emoties te uiten een regelmatige dagelijkse routine
gevoel van machteloosheid om zichzelf
of anderen te veranderen
het vermogen gemakkelijk te lachen
alleen wonen een bevredigend seksleven
eenzaamheid het vermogen om intieme vrienden te
maken en te houden
een werkweek die veel te vol zit ten minste eenmaal per jaar vakantie
fi nanciële lasten en schulden het gevoel het persoonlijk leven onder
controle te hebben
regelmatige zware zorgen plezierige vrijetijdsbesteding
spijt over in het verleden gebrachte het vermogen om zijn gevoelens te
offers
uiten
prikkelbaarheid optimisme over de toekomst
kritiek op zichzelf en anderen een gevoel van fi nanciële stabiliteit
Hieruit kan men besluiten dat de psychologische leeftijd afhangt van hoe
goed men zich voelt op lichamelijk, sociaal en psychisch vlak.
4.4 Positieve aspecten van het
ouder worden
> Ouder worden wil ook zeggen
‘wijzer worden’. De oudere persoon
heeft levenservaring, mensenkennis,
vakkennis ...
> Het ‘moeten werken voor de kost’ zit
erop. De oudere persoon woont in zijn
eigen huis. Nu kan hij tijd maken voor
hobby’s zoals reizen, klussen, tuinieren,
bakken, aan cultuur doen, vrijwilligerswerk
doen ...
> Men kan volop genieten van zijn familie.
Ouderen zorgen trouwens voor een
verrijking van het gezin en geven een
schat aan levenservaring en kennis door
aan hun kinderen en kleinkinderen.
© Plantyn

B Inzicht in de levensgeschiedenis
Doelstellingen
Als je dit thema hebt afgewerkt, verwachten we van jou dat je:
> het belang van de levensgeschiedenis in eigen woorden kunt weergeven;
> inziet dat elke bejaarde een uniek persoon is met een eigen levensstijl en
levensloop;
> kunt uitleggen dat kennis van de levensgeschiedenis de basis is voor een
goede relatie;
> verschillende werkvormen kunt toelichten als hulpmiddel om de levensgeschiedenis
te leren kennen.
1 Elke levensgeschiedenis* is uniek
1.1 De impact* van de levensgeschiedenis op het gedrag
Elke zorgvrager draagt zijn eigen verleden met zich mee. Dit verleden bepaalt
voor een groot deel zijn gedrag, emoties en problemen. Als je als verzorgende
inzicht hebt in dit verleden, ben je beter in staat om de gepaste zorg
te bieden. ©
Plantyn
99

100
De invloed van het verleden uit zich op verschillende manieren:
A Biologische kenmerken
De vorming van je persoonlijkheid begint bij wat je bij de geboorte als
bagage meekrijgt: een eigen geaardheid en begripsvermogen, lichamelijke
kenmerken, bepaalde omstandigheden thuis enz. Je levensloop wordt onder
meer gevormd door je erfelijke eigenschappen.
Enkele voorbeelden:
> Een opvallend talent op het gebied van sport of leervermogen kan je leven
beslissend beïnvloeden.
> Een lichamelijke of psychische handicap geeft weer andere perspectieven.
B Socio-culturele invloeden
Er zijn ook invloeden van socio-culturele* aard, zoals de waarden en normen
die op een bepaald moment gelden in de maatschappij.
Enkele voorbeelden:
> Vroeger hoorde een meisje thuis op de huishoudschool.
> Vroeger namen katholieke waarden een centrale plaats in in onze maatschappij.
Naar de kerk gaan, bidden, niet vloeken ... In de meeste gezinnen
werden deze zaken aangemoedigd en gerespecteerd door ouders en
kinderen.
C Belangrijke historische gebeurtenissen of perioden
Belangrijke historische gebeurtenissen of perioden kunnen ook een grote
invloed uitoefenen op de vorming van een persoonlijkheid.
Enkele voorbeelden:
> Wie de oorlog heeft meegemaakt, blijft de invloed daarvan voelen. Deze
generatie wordt gekenmerkt door een drang naar zuinigheid, veiligheid
en zekerheid. Deze personen zullen geen eten wegsmijten, geen water
verspillen, ervoor zorgen dat ze geld kunnen sparen voor het geval hen
iets overkomt ...
> De invloed van de jaren zestig is ook niet weg te denken. Deze woelige
periode werd gekenmerkt door een verlangen naar vrijheid en ongeremdheid
op alle vlakken: geloof, seksualiteit, politiek, cultuur ... Senioren
hebben vast heel wat te vertellen over deze periode in hun leven, al waren
zij toen al van middelbare leeftijd.
D Het eigen levensverloop
Elke persoon heeft zijn eigen levensverloop. Dit is een verhaal van slagen en
mislukken, van vreugde en verdriet. Trouwen, kinderen krijgen, het overlijden
van ouders, kind of partner meemaken, zijn gebeurtenissen die ingrijpende
gevolgen hebben. Dit verhaal bepaalt hoe de zorgvrager zich nu gedraagt.
© Plantyn

1.2 Belang van inzicht in de levensgeschiedenis
Er wordt vanzelfsprekend veel waarde gehecht aan persoonlijke contacten
in de zorgrelatie. Van de verzorgende wordt verwacht dat hij de zorgvrager
benadert met respect en begrip. Een goede verstandhouding, waarbij de
verzorgende regelmatig tijd maakt voor een persoonlijk gesprek, draagt bij
tot het algemene welzijn van de zorgvrager.
Taak van de verzorgende
Een correcte benadering houdt in: een vriendelijk en respectvol
contact, waarbij de eigenheid van de zorgvrager gerespecteerd
wordt.
Bv. Oswald praat heel graag over zijn boerderij: de koeien, de kalfjes, de
boerenstiel … De verzorgende luistert steeds met veel interesse.
Dit vraagt van de verzorgende dat hij zich verplaatst in de belevingswereld
van de zorgvrager. Een correcte benadering schept een sfeer van wederzijds
vertrouwen. Vooral het eerste contact is vaak bepalend voor het verdere
verloop van de zorgrelatie.
In een sfeer van vertrouwen zal de zorgvrager veel vlotter over zijn verleden
praten. Door het maken van een persoonlijke anamnese* zul je de zorgvrager
sneller leren kennen en kun je hem de zorg bieden waar hij recht op heeft. Je
kunt hem iets aanbieden dat afgestemd is op zijn persoonlijke verleden.
© Plantyn
101

102
Hierbij kun je gebruikmaken van reminiscentie*. Dit is een techniek waarbij
mensen vanuit een positief gestemde attitude ertoe worden gestimuleerd om
zich gebeurtenissen, belevenissen en belevingen uit hun levensloop te herinneren
en ze te delen met anderen.
Herinneringen ophalen is goed om twee redenen:
> Enerzijds zijn er hartverwarmende gebeurtenissen die deugd doen voor
zowel de zorgvrager als de verzorgende. Ga daarom vooral op zoek naar
positieve herinneringen.
> Anderzijds zorgt het er ook voor dat het hoofd fi t blijft. Door herinneringen
op te halen worden mentale processen gestimuleerd.
Voorbeeld:
In woonzorgcentrum Avondlicht hebben de bewoners tijdens een namiddagactiviteit
gepokerd. Als Evy bewoonster Christa (81) naar haar kamer begeleidt
na de activiteit, begint Christa honderduit te vertellen over haar jonge
jaren, waarin zij met vrienden regelmatig afsprak om samen te pokeren. Als
ze op de kamer aankomen, gaat Evy nog even zitten om verder te luisteren
naar de enthousiaste verhalen van Christa. Ze hebben een fi jn gesprek en als
Christa zich de week nadien even niet zo goed voelt, begint Evy nog eens
over de pokernamiddag. Het humeur van Christa klaart dan meteen op.
1.3 De tijdsgeest van de zorgvrager
Bejaarden zijn opgegroeid in een heel andere tijdsgeest. Het gezins- en
sociale leven was helemaal anders. De invloed van de katholieke kerk mag
hierbij niet onderschat worden.
Elke zorgvrager heeft zijn eigen levensloop, maar er is sprake van een
gemeenschappelijk verleden. De rustoordbewoners zijn van dezelfde generatie.
Zij zijn tijdgenoten. Ze hebben dezelfde maatschappelijke ontwikkelingen
meegemaakt.
© Plantyn

Geboren vóór 1945
‘Wij werden geboren vóór de televisie, de penicilline, de polioprikken,
het diepvriesvoedsel, de fotokopie, het plastiek, en … dé pil.
Wij werden geboren vóór de radar, de creditcards, de atoomsplitsing,
de laserstralen, de ballpoints, de panty’s, de afwasmachines, de droogzwierders,
de elektrische dekens, de airconditioning, en voor de mens
op de maan wandelde.
Wij trouwden eerst en woonden dan samen!
Hoe ouderwets tegenwoordig ...
Wij werden geboren toen er nog huisvrouwen en geen huismannen
waren.
Vóór de computerspelletjes, computerhuwelijken, duobanen.
Vóór er kinderdagverblijven, onthaalmoeders, groepstherapie en
speciale verpleeghuizen waren.
In onze jeugd waren kevers een soort insecten en geen auto’s.
Een muis was een klein knaagdiertje in plaats van een computeronderdeel,
en een ontsteking had niets te maken met elektronica maar
meestal met een pijnlijk oor, tandvlees of iets dergelijks.
Wij hadden nog nooit gehoord van tl-lampen, cd’s, FM, VHF, gsm’s,
video’s, tapedecks, magnetrons, toetsenborden, faxen, kunstharten,
kunstnieren, tekstverwerkers, printers, draadloze telefoons, booreilanden,
gezondheidswinkels en jongens met oorringen, hippies,
junkies, Hells Angels, vips en bomvrouwen.
Wij waren er vóór de btw, de MUG, het ecosysteem, VTM, IJsboerke en
Bobbejaanland.
In die tijd betekende ‘made in Japan’ gewoonweg rommel.
Wij hadden nog nooit gehoord van pizza’s, McDonald’s, hotdogs en
BBQ.
Een nieuwe auto kostte niet zo veel, maar niemand kon er een kopen.
In die tijd stond sigaretten roken chic en interessant.
‘Pot’, dat was iets om in te koken, ‘gras’ betekende gras en ‘aids’ was
Engels voor helpers.
Een relatie had te maken met zakendoen en niet met een bed,
Latrelaties kenden we niet.
De roze kleur had iets te maken met baby’s en homo betekende ‘mens’.
We waren er niet voordat het onderscheid tussen de seksen werd
ontdekt maar wel vóór het kunnen veranderen van die seksen.
Wij zijn de laatste generatie die nog dacht dat je een man moest
hebben om een baby te kunnen krijgen.
Zo zijn er nog talloze, voor ons onbekende zaken.
Te veel om op te noemen.
Geen wonder dat wij soms in de war zijn en dat er een generatiekloof is.’
© Plantyn
Bron: www.animators.be
103

104
Zoals je kunt lezen in de tekst ‘Geboren vóór 1945’ zijn de normen en waarden
gewijzigd tegenover vroeger.
Enkele voorbeelden:
> Samenwonen mocht alleen als je trouwde.
> De vrouw bleef thuis en zorgde voor het gezin.
> Kinderen kwamen binnen het huwelijk.
Taak van de verzorgende
In het werk als verzorgende is het belangrijk dat je de waarden en
normen van anderen respecteert en dat je er rekening mee houdt dat
ze door de levensgeschiedenis vaak afwijken van jouw waarden en
normen.
1.4 De levensgeschiedenis leren kennen
Om een optimale zorg te bieden, is het belangrijk dat de zorgvrager zo veel
mogelijk de kans krijgt om zijn eigen levensstijl verder te zetten. Dit kan alleen
als we voldoende informatie over de zorgvrager hebben. Iedere hulpverlener
zou hem moeten beschouwen als een persoon met een unieke levensloop, een
vertegenwoordiger van levenswaarden en een auteur van een levensverhaal.
Mogelijke werkvormen:
> Levensloopfi che*
Een levensloopfi che is een informatiefi che die bestaat uit allerlei vragen.
De vragen hebben betrekking op het fysisch, psychisch, sociaal en zingevend
vlak.
Deze vragenlijst kan bij de opname ingevuld worden. Dit noemt men een
intakegesprek. ©
Plantyn

Ook al zijn we bereid om de levensgeschiedenis te leren kennen bij de
opname, sommige situaties bemoeilijken het verzamelen van gegevens.
Enkele voorbeelden:
– De zorgvrager is dement.
– De nieuwe bewoner wil de omgeving beter leren kennen alvorens zijn
verhaal te doen.
– De zorgvrager heeft tijd nodig om het personeel te vertrouwen.
> Vertelvorm
De zorgvrager vertelt over zijn verleden. Dit kan zowel individueel als in
groep.
Hierbij wordt een specifi ek onderwerp besproken: de schooltijd, het huwelijk
...
> Discussievorm
Vanuit de vertelvorm kun je dieper ingaan op elkaars verhalen en commentaar
geven op de gedeelde ervaringen.
> Ontspanningsvorm
Bv. samen naar een fi lm of oude foto’s kijken.
> Levensloopspel*
Aan de hand van een spel worden er vragen over verschillende thema’s
gesteld, zoals school, werken of ouderlijk huis.
> Levensboeken*
Een levensboek bevat foto’s, teksten en afbeeldingen over gebeurtenissen
en voorvallen uit iemands leven. Levensboeken geven ouderen de kans
om alleen of met anderen terug te kijken op hun leven.
© Plantyn
105

106
C Fysieke veranderingen
Doelstellingen
Als je dit thema hebt afgewerkt, verwachten we van jou dat je:
> de lichamelijke veranderingen bij het ouder worden beknopt kunt
omschrijven;
> de kenmerken van de ouderdomsmotoriek kunt omschrijven;
> de oorzaken van de ouderdomsmotoriek kunt omschrijven;
> de gevolgen van de ouderdomsmotoriek kunt omschrijven;
> de voordelen van regelmatig bewegen kunt toelichten;
> tips kunt opnoemen om de zorgvrager te stimuleren om te bewegen;
> je kunt inleven in de belangrijkste gezichtsproblemen van de zorgvrager;
> kunt omschrijven hoe je blinden en slechtzienden aangepast begeleidt;
> je kunt inleven in slechthorigheid en doofheid;
> aandachtspunten kunt formuleren in het omgaan met slechthorenden en
doven;
> kunt omschrijven hoe je slechthorende of dove zorgvragers aangepast
begeleidt bij dagelijkse activiteiten;
> hulpmiddelen kunt opnoemen voor slechthorenden en doven;
> de gevaren van een verminderde werking van de tast-, smaak- en reukzin
kunt aanduiden;
> de vicieuze cirkel waarin het bewegen van ouderen terechtkomt, kunt
uitleggen;
> de vicieuze cirkel aan de hand van voorbeelden kunt illustreren.
Fit oud worden, voor velen is dit een droom. Door gezond te leven
en ons lichaam goed te verzorgen, hopen we op latere leeftijd nog
vitaal en fi t voor de dag te komen. Dankzij de stijgende welvaart
en de grotere aandacht voor gezondheid en verzorging wordt deze
droom voor een deel werkelijkheid. De levensverwachting stijgt en
heel wat mensen kunnen langer genieten van een gezonde oude
dag. Toch ontsnapt niemand aan de fysieke veranderingen die
gepaard gaan met het ouder worden. De uiterlijke verschijning verandert,
het lichaam wordt minder soepel en de zintuigen gaan onvermijdelijk
achteruit. Bovendien vergroot de kans op typische ouderdomskwaaltjes
en -aandoeningen bij het stijgen van de leeftijd.
©
Voor de verzorgende is er een belangrijke taak weggelegd om
ouderen die hulpbehoevend zijn op te vangen. Daarbij is het belangrijk
om goed in te schatten welke impact fysieke veranderingen
hebben op het functioneren van ouderen. In dit hoofdstuk overlopen
we typische fysieke veranderingen die voorkomen bij het ouder
worden.
Plantyn

1 Lichamelijke veranderingen
Bij het ouder worden verandert het lichamelijk functioneren:
1.1 Lichamelijk functioneren
Bij het ouder worden, treden er uiterlijke veranderingen op die bij iedereen
vroeg of laat waarneembaar zijn. Enkele voorbeelden:
> Het haar wordt dunner.
> De lichaamsbeharing wordt grijs.
> Er verschijnen rimpels en pigmentvlekken in de huid.
> Er is een toename van haargroei in de neus en oren.
> Het tandvlees wijkt wat terug, zodat de tanden minder zichtbaar worden
In onze westerse cultuur wordt veel
belang gehecht aan een verzorgd en
jeugdig uiterlijk. Daarom besteden
heel wat oudere mensen veel
aandacht aan het wegwerken van
ouderdomsverschijnselen. Ze willen
er jong blijven uitzien en hebben
daar veel voor over.
© Plantyn
Als verzorgende kun je zorgvragers
een groot plezier doen door hen een complimentje te geven over hun uiterlijk.
Dit maakt soms hun hele dag goed. Doe dit wel met mate, zodat het
geloofwaardig blijft.
107

108
Als verzorgende sta je oudere zorgvragers bij in de zorg voor hun uiterlijk.
Bekijk hiervoor de verzorgingsfi ches in Naslagwerk verzorgingstechnieken.
De algemene weerstand vermindert langzaam en alle organen gaan trager
werken. Dit geldt ook voor de stofwisseling en uitscheidingsorganen. Het
lichaam kan steeds moeilijker zijn afvalstoffen kwijt, waardoor een opeenhoping
ontstaat. Dit verklaart waarom sommige ziekten bij senioren vaker voorkomen.
Reumatische klachten bijvoorbeeld zijn een rechtstreeks gevolg van
een opeenhoping van urinezuur.
Je vindt hierover meer informatie in Naslagwerk aandoeningen observeren
en herkennen.
1.2 Lichaamsbouw en -houding
De lichaamsbouw van oudere mensen verandert: de lengte neemt tussen je
dertigste en tachtigste met ongeveer 10 cm af. Het gewicht neemt bij het
ouder worden gewoonlijk ook wat af.
Ook de lichaamshouding van oudere mensen verandert: ze krijgen de neiging
om meer voorover gebogen te lopen. Dit vergroot de kans op vallen. Uit
verschillende studies over thuiswonende ouderen blijkt dat in de leeftijdscategorie
boven de 65 jaar ongeveer 33 % minstens eenmaal gevallen is in
het afgelopen jaar. Bij personen boven 80 jaar loopt dit cijfer op tot 50 %.
Daarom is het noodzakelijk dat je als verzorgende weet hoe je valpartijen
kunt voorkomen.
© Plantyn

2 Motorische veranderingen*
Sporten, dansen, fi etsen ... Voor de meeste jongeren is het evident dat ze dit
kunnen. Maar hoe zou jij je voelen als je dit niet meer goed kon? Of erger
nog, wat zou je doen als je bijvoorbeeld helemaal niet meer kon stappen?
Bij het ouder worden treden er veranderingen op motorisch vlak op. Zowel
de fi jne motoriek als de grove motoriek gaan achteruit.
2.1 Kenmerken van de ouderdomsmotoriek*
A Verminderde spierkracht
De spiermassa vermindert door het afnemen van de spiervezels. Daardoor
vermindert ook de spierkracht. De oudere gaat gebogen lopen.
Bv. Maria kan haar voeten minder opheffen. Als er een oneffenheid is, struikelt
ze gemakkelijk.
B Minder soepele gewrichten
Er treedt artrose op, waardoor de gewrichten verstijven en vervormen.
Artrose kan erg pijnlijk zijn en de beweging heel sterk beperken en zelfs
onmogelijk maken.
Bv. Louisa kan haar arm niet meer omhoog doen om haar haar te kammen.
C Minder gevoel voor evenwicht
> Oudere mensen hebben meer tijd nodig om hun evenwicht te vinden,
nadat ze van lichaamshouding veranderd zijn.
> Het valpatroon verandert met het ouder worden.
a
b
Bron: Geriatrie dagelijkse praktijk Pfi zer
© Plantyn
109

110
Wanneer men traag stapt (b), heeft men meer kans om achteruit op de heup
te vallen dan bij een snelle stap (a). Ouderen vallen dus achteruit.
D Verminderde combinatiemotoriek
Ouderen kunnen moeilijk twee handelingen tegelijkertijd doen.
Bv. Tegelijk wandelen en praten verloopt moeilijk.
2.2 Gevolgen van de ouderdomsmotoriek
A De oudere zorgvrager beweegt moeilijker
> Ouderen hebben vaak de neiging om voorover te buigen. Dit is zeker
het geval bij personen met osteoporose, bij wie de kromming van de rug
toeneemt.
> Er is een versterkte buiging van de knieën en de ellebogen. De bejaarde
beweegt stapje voor stapje. Het staptempo en de lengte van de passen
nemen af.
B De bejaarde krijgt een ander bewegingspatroon
a b
Bron: Geriatrie dagelijkse praktijk Pfi zer
De karakteristieke veranderingen in het gangpatroon bij ouderen:
> De stappen worden kleiner (b). Daarmee verkleint het steunvlak.
> Onze handen helpen ons om ons evenwicht te houden (a). Bij ouderen zijn
de handen dicht bij het lichaam, waardoor ze sneller uit evenwicht raken (b)
> Het bovenlichaam buigt naar voren, wat een verminderd evenwicht geeft (b)
C De bewegingen worden eenvormiger
De bewegingen zullen steeds hetzelfde patroon hebben.
Bv. Een bejaarde loopt niet meer naar de telefoon, maar beweegt zich er
trager en rustiger naartoe.
D De bejaarde beweegt minder
Bv. Vroeger ging Delphine zelf naar het winkeltje van het rustoord. Het duurde
een half uur voor ze terug was. Daarna moest ze een uur rusten. Zo moe was
ze hiervan. Nu vraagt ze het aan haar kleindochter.
© Plantyn

2.3 Omgaan met motorische veranderingen
Wie fi t en lenig is, kan een val beter voorkomen of opvangen. Bewegen is
daarom een belangrijke manier om een val te voorkomen.
Heel wat personen ondervinden op hoge leeftijd beperkingen op het vlak
van hun mobiliteit. Door aandoeningen zoals osteoporose, artrose en spieratrofi
e wordt bewegen pijnlijk. Toch is lichaamsbeweging noodzakelijk om fi t
te blijven, zowel lichamelijk als geestelijk. Wie de hele dag stilzit of ligt, zal
naast van de reeds bestaande klachten ook last krijgen van spiercontracties,
doorligwonden, verveling en eenzaamheid.
De overheid dringt erop aan om voldoende
bewegingsanimatie voor de bewoners van rustoorden
te organiseren. Zorgverstrekkers moeten
zich ervan bewust zijn dat een vriendelijk aangeboden
rolstoel minstens even vaak een straf is als
een zegen.
Beweging kan ingebouwd worden in de dagelijkse
activiteiten (bv. korte wandeling naar de
winkel of met de hond). Ouderen kunnen ook
deelnemen aan georganiseerde bewegingsactiviteiten
in groepsverband en onder begeleiding.
Op die manier wordt ook het sociaal contact
gestimuleerd.
Voordelen van regelmatig bewegen:
> grotere spierkracht doordat de spiermassa behouden blijft (valpreventie);
> meer soepelheid in de spieren en pezen;
> minder stramme en minder pijnlijke gewrichten;
> verbeterde coördinatie, waardoor de stabiliteit verhoogt en je minder
valt;
> groter uithoudingsvermogen, betere conditie;
> betere toestand van hart- en bloedvaten: geen cholesterol en geen
daling van elasticiteit. De hartslag blijft lager;
> lagere bloeddruk;
> betere controle van het gewicht;
> sterkere botten, doordat beweging de aanmaak van calcium in de
beenderen stimuleert;
> beter evenwicht;
> minder kans op ziekte;
> beter psychosociaal welzijn:
– het zelfbeeld verbetert
– het zelfvertrouwen neemt toe
– de kans op depressie vermindert
– men voelt zich goed
– men heeft meer plezier in het leven
© Plantyn
111

112
Tips om de oudere zorgvrager te stimuleren om meer te bewegen:
> Neem de tijd om nu en dan korte afstanden te stappen met de zorgvrager.
Voer ondertussen een gesprekje en maak er een ontspannend
moment van.
> Geef de zorgvrager een doel om te bewegen. Laat hem bijvoorbeeld
zelf iets halen waar hij zin in heeft.
> Zoek samen met de zorgvrager hoe hij zich kan aanpassen aan de
verminderde mogelijkheden. Bespreek mogelijke oplossingen voor
zijn beperkingen.
> Stel voor om te bewegen in groepsverband. Het sociale aspect maakt
de activiteit aantrekkelijker en is goed voor de geestelijke gezondheid.
© Plantyn

3 Sensorische veranderingen*
3.1 Het gezichtsvermogen
A Achteruitgang van het gezichtsvermogen
Bij de meeste mensen gaat het gezichtsvermogen* bij het ouder worden
enigszins achteruit. Personen die voordien al verziend waren, slagen er steeds
minder goed in om nabijgelegen objecten scherp te zien. Enkele oogaandoeningen
die typisch zijn voor het verouderingsproces zijn cataract en glaucoom.
B Signalen die wijzen op problemen met betrekking tot het gezichtsvermogen:
> Voorwerpen zien er vervormd uit.
> Er is meer licht nodig om te lezen.
> De zorgvrager heeft problemen om woorden te herkennen bij het lezen.
> De zorgvrager krijgt vlekken voor de ogen.
DOE ZELF DE TEST
> Houd het rooster op 30 cm van je gezicht (met je bril of lenzen als je
er draagt).
> Bedek een van je ogen met je hand.
> Kijk met het andere oog strak naar het middelpunt van het rooster.
> Herhaal de test met het andere oog.
© Plantyn
113

114
vervormingen van rechte lijnen vlekken in het centrale gezichtsveld
C Omgaan met blinden/slechtzienden
> Hulp aanbieden
– Als je hulp wilt bieden aan een
blinde of slechtziende, vraag
dan eerst of hij wel hulp nodig
heeft en hoe je hem het best kunt
helpen.
– Als je een blinde of slechtziende
de weg wilt wijzen, vraag dan hoe
je hem het best kunt helpen: is
het bijvoorbeeld genoeg om aan
de persoon te vertellen welke
kant hij uit moet of kun je beter
meelopen? Op welke manier kun
je de persoon begeleiden?
– Vermijd nietszeggende woorden
zoals ‘hier’ en ‘daar’ en vermijd
wijzen en ander gebruik van
lichaamstaal.
– Als een visueel gehandicapte
persoon je aanbod om te helpen
afslaat, dring dan niet aan.
> Begeleiden
– De meest gebruikte techniek van begeleiden, is wanneer de blinde
of slechtziende jouw elleboog met de hand vastneemt, zodat hij iets
achter je loopt. Zo kan hij je goed volgen.
– Als je een blinde of slechtziende begeleidt en jullie moeten een trap
op of af, sta dan even stil voordat je de trap op- of afgaat.
– Zeg liever niet hoeveel treden de trap heeft (je kunt namelijk verkeerd
tellen). In plaats daarvan waarschuw je het best even als je aan het
einde van de trap komt.
– Als je aan een blinde of slechtziende wilt duidelijk maken waar een
deurknop, stoel of ander voorwerp zich bevindt, leg je het best zijn
hand even op het voorwerp. Het is niet nodig en vaak irritant om hem
in de stoel te duwen; de persoon kan prima zelf gaan zitten.
© Plantyn

Een gesprek voeren
– Spreek de persoon rechtstreeks aan. Het komt neerbuigend over als
je via iemand met hem praat.
– Noem de blinde of slechtziende bij naam als je hem of haar aanspreekt.
Zo weet de persoon dat je het tegen hem hebt.
– Stel jezelf voor als je een gesprek met een blinde of slechtziende
begint. Ga er niet automatisch van uit dat hij je stem zal herkennen.
– Het is volstrekt onnodig om extra luid tegen een visueel gehandicapte
te spreken. Hij heeft meestal geen gehoorprobleem.
– Gebruik gerust woorden zoals ‘zien’ en ‘kijken’ zoals je die bij
normaal zienden ook zou gebruiken. Deze begrippen behoren tot de
normale taal en een blinde begrijpt waarover je het hebt.
– Reageer met woorden, niet alleen door te knikken of nee te schudden
of iets dergelijks. De kans is groot dat de blinde of slechtziende persoon
je lichaamstaal niet opmerkt.
– Sommige blinden en slechtzienden willen liever niet over hun handicap
praten, terwijl andere het geen probleem vinden om vragen te beantwoorden.
Het is beleefd om de betreffende persoon te vragen of hij
het erg vindt als je vragen over zijn blindheid stelt.
– Zeg het duidelijk als je weggaat, zodat de blinde of slechtziende
persoon niet verder praat tegen de lucht, alsof je nog aanwezig bent.
> Eten en drinken
– Sommige blinden en slechtzienden willen graag dat je vertelt wat er
op hun bord ligt. Vaak wordt gedaan alsof het bord een klok is: bv.
aardappels op 9 uur (= helemaal aan de linkerkant van het bord) en
groente op 6 uur.
– Als je een glas drank of iets dergelijks aanbiedt, zeg dan waar je het
neerzet of raak met de onderkant van het glas even de hand van de
blinde persoon aan, zodat hij het glas kan aannemen.
– Als je uit eten bent, is het beleefd om aan te bieden om de menukaart
voor te lezen.
> Andere tips
– Laat deuren en ramen helemaal open of helemaal dicht; halfopen
ramen en deuren worden niet altijd met een blindenstok gevoeld en
de slechtziende kan ze waarschijnlijk niet zien.
– Leg spullen terug op hun plaats nadat je ze gebruikt hebt. Veel
blinden en slechtzienden geven dingen namelijk een vaste plek,
zodat ze ze makkelijker kunnen terugvinden.
– Sommige slechtzienden lezen of schrijven langzamer dan goedzienden.
Houd daar rekening mee.
– Aai geen blindengeleidehonden of geef hen geen speciale aandacht.
Deze honden zijn aan het werk en beschermen de veiligheid van de
baas.
© Plantyn
Meer tips? Surf naar www.kimbols.be.
115

116
D Taak van de verzorgende
Als verzorgende is het belangrijk om respectvol om te gaan met de zorgvrager.
Stimuleer hem om zo veel mogelijk zelf te doen, maar forceer hem in
geen geval. Je zult versteld staan van wat de zorgvrager nog allemaal zelf kan.
E Hulpmiddelen en voorzieningen voor blinden en slechtzienden
Het belangrijkste hulpmiddel is een bril. Voor personen die ook met bril
niet goed kunnen zien, zijn er andere hulpmiddelen. Het uitzoeken van het
geschikte hulpmiddel kan het best gebeuren in samenspraak met de oogarts
of opticien. Bij ouderen wordt het succes van het hulpmiddel voor een groot
deel bepaald door persoonlijke motivatie, doorzettingsvermogen en het
vermogen om zich aan te passen aan de beperkingen die elk hulpmiddel
stelt.
Enkele voorbeelden van hulpmiddelen en voorzieningen voor blinden en
slechtzienden:
> boeken of tijdschriften in brailleschrift;
> groteletterboeken;
> gesproken boek: een geluidsopname van een voorgelezen boek;
> telefoonring: extra vet gedrukte cijfers die los op de telefoon geplaatst
kunnen worden;
> speciale speelkaarten met reliëf of grote letters;
> dominostenen met dikke punten en dobbelstenen met uithollingen;
> witte stok voor blinden, gele stok voor slechtzienden;
> braillehorloge, waarop men kan voelen hoe laat het is;
> sprekende wekker of klok: met een druk op de toets wordt het uur gezegd;
> kousensamenhouder: dit dient om de kousen samen te houden tijdens de
was, zodat de blinde of slechtziende gelijke sokken achteraf samen kan
opbergen;
> braille-etiket: dit etiket wordt in de kleren genaaid. Er staat in braille in
geborduurd welke kleur het kledingstuk heeft.
Surf eens op http://www.integra-belgium.com/. Hier vind je vele hulpmiddelen
die zowel door jonge als oudere zorgvragers gebruikt kunnen worden.
© Plantyn

3.2 Het gehoor
A Achteruitgang van het gehoor*
Het vermogen om hoge tonen te horen neemt af bij het
ouder worden. Als iemand niet meer in staat is om een
normaal gesprek te volgen of als hij het geluid van de
radio of televisie zo hard zet dat anderen erover klagen,
dan is het aanbevolen een arts te raadplegen.
B Omgaan met doven en slechthorenden
> Kijk de slechthorende altijd aan
Zorg dat je gezicht en mond goed zichtbaar zijn. Probeer licht op je gezicht
te laten vallen in plaats van met je rug naar het licht te gaan staan of zitten.
Spreek altijd in de richting van de slechthorende (vooral in gezelschap),
zodat hij van je gezicht en mond kan afl ezen (liplezen) wat je zegt. Het
is niet nodig om overdreven bewegingen te maken met de mond. Trek
indien nodig eerst de aandacht als je begint te spreken. Houd je hand niet
voor je mond als je spreekt en eet en rook niet terwijl je een slechthorende
aanspreekt.
> Ga gerust wat dichter staan
Spreek een slechthorende of dove niet toe van op een grote afstand.
Je spreekt beter wat stiller en van op een kleine afstand (ongeveer een
meter). Let er wel op dat je gezicht altijd zichtbaar blijft.
> Gebruik intonantie en leg accenten
Spreek rustig, maar behoud je natuurlijke spreekritme. Leg de nodige
accenten en pauzes. Iemand die lipleest, haalt veel informatie uit het ritme,
de toon, de melodie en de accenten. Als je te traag spreekt, wordt het
voor de slechthorende eentonig en moeilijk om het ritme en de melodie
te horen. Articuleer duidelijk maar overdrijf niet. Als je te grote mondbewegingen
maakt, kan een slechthorende niet meer liplezen.
> Herhaal met andere woorden
Heb geduld en blijf kalm als je een zin verschillende keren moet herhalen.
Herhaal de zin eens met andere, betere begrijpbare woorden.
> Schreeuw nooit tegen een slechthorende
Hard roepen is voor mensen met een hoortoestel geen oplossing en kan
zelfs storingen veroorzaken.
> Vermijd omgevingslawaai
Zet de radio of het geluid van de televisie uit. Voor hardhorenden is een
dergelijk achtergrondgeluid erg storend. Praat ook niet met twee door
elkaar.
© Plantyn
117

118
> Toon respect voor de slechthorende
Heb respect als een slechthorende te moe is om een gesprek te blijven
volgen. Actief luisteren en liplezen vergen namelijk heel wat concentratie.
Zorg dat een slechthorende ook in gezelschap kan mee lachen. Lach een
slechthorende niet uit als hij blundert.
> Schrijf belangrijke informatie op
Doe dit niet constant en enkel als je hiermee misverstanden kunt vermijden.
C Hulpmiddelen voor doven of slechthorenden
> telefoons waarvan het volume aangepast kan worden aan de behoefte van
de zorgvrager;
> waarschuwingssystemen wanneer er problemen zijn bij het horen van de
deurbel, telefoon, rookmelder of babyfoon: bij een slechthorende kan
men het geluid versterken, bij doven kan men gebruikmaken van een lichtsignaleringssysteem;
> een gehoorapparaat.
Surf ook eens naar www.gehoor.be.
3.3 De tastzin
A Achteruitgang van de tastzin*
Er zitten heel wat verschillende soorten zenuwuiteinden vlak onder de huid.
Via die zenuwuiteinden worden verschillende signalen opgevangen en naar
de hersenen gestuurd. Zo merken we het verschil op tussen warmte en
koude, kunnen we aanrakingen en pijn voelen, voelen we wat zacht en hard
is, voelen we drukverschillen ... Bij het ouder worden is er een achteruitgang
van deze signaalfunctie van de huid.
Oudere zorgvragers zijn minder gevoelig voor koude en warme temperaturen
en pijn. Enkele gevolgen hiervan zijn:
> Ze verbranden zich makkelijker (bv. door badwater, fornuis).
> Ze kwetsen zich sneller (bv. door snijwonden) en merken het minder snel
op.
> Ze hebben minder gevoel in de voetzolen (en soms in de handen). Daardoor
voelen ze minder goed hoe ze precies op de grond staan en verliezen
ze sneller hun evenwicht.
> Er treden soms tintelingen op in voeten en handen.
> Diabetespatiënten hebben een verminderde tastzin aan de voeten.
Enkele voorbeelden:
> Je ziet dat het been van Maria bloedt. Wanneer je vraagt hoe dit komt,
schrikt ze op. Ze weet helemaal niet dat ze zich bezeerd heeft.
> Aan het bad van Paul heb je een thermostatische kraan laten installeren.
Paul voelt zelf niet goed aan of het water te koud of te warm is.
© Plantyn

B Taak van de verzorgende
De verzorgende ziet toe op de veiligheid
van de zorgvrager. Enkele hulpmiddelen
en technieken zijn:
> thermostatische kraan;
> comfortabele schoenen;
> vuur met knop die oplicht zolang
het warm is;
> goede voetverzorging (door pedicure);
> de zorgvrager wijzen op mogelijke
gevaren.
3.4 De reuk- en smaakzin
A Achteruitgang van reuk- en smaakzin
Ook de smaak- en reukzin* van de oudere zorgvrager gaan achteruit. Deze
zintuigen werken samen. De tong is bedekt met duizenden kleine smaakpapillen,
die de smaken van voedsel en drank opnemen. De neus zit vol met
dunne haartjes en zenuwen. De haartjes vangen geuren op en de zenuwen
sturen boodschappen over de reuk naar je hersenen. Als je in een appel bijt,
ruikt je neus dus de geur en proeft je tong het lekkers.
Doordat er een verminderde signaalfunctie van deze zintuigen is, neemt de
zorgvrager minder smaken en geuren waar (hij merkt bijvoorbeeld niet op dat
voedsel bedorven is).
B Taak van de verzorgende
De verzorgende ziet toe op de veiligheid van de zorgvrager. Enkele mogelijke
technieken zijn:
> de versheidsdatum nakijken;
> eten op de eetbare temperatuur opdienen;
> hete dranken vooraf afkoelen;
> de zorgvrager wijzen op mogelijke gevaren.
© Plantyn
119

120
4 Sensomotorische veranderingen
Ouderdom komt met gebreken. Er is zowel op sensorisch vlak als op motorisch
vlak achteruitgang merkbaar. De achteruitgang van de zintuigen en
het stroever worden van de spieren en gewrichten hebben tot gevolg dat
ouderen trager worden in hun lichamelijke reacties. Soms reageren ze te
traag, wat de kans op vallen vergroot.
Voorbeeld:
Lena (83) kijkt strak naar de grond als ze over straat wandelt. Ze is bang dat ze
over iets zal struikelen en kijkt dus goed waar ze stapt. Gisteren kwam een
spelend jongetje van opzij op haar afgelopen. Lena had hem door haar
gehoorprobleem niet gehoord en ze had hem ook niet gezien, doordat ze
naar haar voeten aan het kijken was. Toen de jongen tegen haar aanliep,
schrok ze zo dat ze achteruitdeinsde en haar evenwicht verloor. Zo is ze
achteruit op straat gevallen. Ze had geluk dat de val niet te ernstig was, maar
een volgende keer kan het minder goed afl open ...
Heel wat ouderen worden met dit soort
problemen geconfronteerd. Ze reageren langzamer
en hun houdingen zijn minder stabiel.
Incidenten zoals dat met Lena leiden tot een
grote onzekerheid. Het gevolg is dat heel wat
ouderen schrik krijgen om buiten te komen en
liever in hun veilige omgeving thuis of in het
WZC blijven. De sensomotorische achteruitgang
kan dus leiden tot een negatieve vicieuze
cirkel. Doordat de zorgvragers minder
bewegen, worden de spieren en gewrichten
steeds stroever, waardoor bewegen nog moeilijker
wordt. Zo kunnen de bewegingsmogelijkheden
op korte tijd sterk achteruitgaan.
Voorbeeld:
Lena vertelt de volgende dag aan haar thuisverzorgster dat ze niet meer te
voet naar de winkel durft, omdat ze bang is om nog eens te vallen. Ze vraagt
of de verzorgster haar boodschappen wil doen. Ze vindt het veiliger om
voortaan binnen te blijven.
© Plantyn

In schema stellen we dit proces als volgt voor:
stroeve gewrichten en
stijve spieren
bewegen wordt moeilijker achteruitgang zintuigen
minder bewegen
Taken van de verzorgende:
> Zowel in de thuiszorg als in een WZC is het
belangrijk om de zorgvrager te stimuleren
om aan lichaamsbeweging te doen.
> Praat met de zorgvrager over zijn angsten
en probeer hem stap voor stap te overtuigen
om weer handelingen zelf uit te
voeren.
> Bied ondersteuning als de zorgvrager te
onzeker is om een handeling uit te voeren.
Zo zal het zelfvertrouwen groeien en zal er
vooruitgang mogelijk zijn.
> Neem zeker niet alles uit handen van de
zorgvrager. Zorgvragers die in zekere mate
zelfredzaam zijn, voelen zich doorgaans
gelukkiger dan zorgvragers die voor alles
afhankelijk zijn van anderen.
© Plantyn
121

122
D Psychische veranderingen bij het ouder
worden
Doelstellingen
Als je dit thema hebt afgewerkt, verwachten we van jou dat je:
> de verschillende stappen in het verwerken van informatie kunt weergeven;
> problemen op gebied van de waarneming kunt herkennen;
> problemen op gebied van de waarneming kunt benoemen;
> de taak van de verzorgende in de begeleiding van zorgvragers tijdens
dagelijkse activiteiten kunt omschrijven;
> de werking van het geheugen kunt omschrijven;
> kunt omschrijven op welke manier het geheugen van ouderen achteruitgaat;
> tips kunt opnoemen om het geheugen te oefenen;
> het geheugen kunt stimuleren in het dagelijks gebeuren;
> de kenmerken van het denken van oudere mensen kunt omschrijven;
> kunt beschrijven hoe je het denken van ouderen kunt stimuleren;
> kenmerken van het taalgebruik van ouderen kunt beschrijven;
> het taalgebruik kunt stimuleren;
> kunt omschrijven wat leren bevordert bij oudere mensen;
> kunt omschrijven wat leren bemoeilijkt bij oudere mensen;
> kunt omschrijven hoe je het leren kunt stimuleren;
> voorbeelden kunt geven van wisselende stemmingen;
> de vervlakking van het gevoelsleven kunt verklaren;
> kunt opnoemen op welke wijze de zorgvrager aan rolverlies kan lijden;
> de taak van de verzorgende i.v.m. rolverlies kunt omschrijven;
> de signalen van eenzaamheid kunt omschrijven;
> concrete tips kunt geven om de eenzaamheid van bejaarden te voorkomen
of te doorbreken;
> het onderscheid kunt aanduiden tussen afhankelijk zijn en zich afhankelijk
gedragen;
> kunt omschrijven wat een positieve omgangshouding ten aanzien van
afhankelijk gedrag inhoudt;
> de seksualiteit in zijn verschillende aspecten kunt omschrijven;
> een gepaste houding ten aanzien van seksualiteit bij ouderen kunt benoemen;
> de taken van de verzorgende i.v.m. seksualiteit kunt verduidelijken.
Bij ouderen gaan de cognitieve vermogens achteruit. De cognitieve
vermogens hebben te maken met het waarnemen, het denken, het
geheugen, de taal, de spraak, het bewustzijn en de creativiteit. Daarnaast
verandert er ook veel op emotioneel vlak. Ouderen worden op
verschillende domeinen geconfronteerd met rolverlies. Verlieservaringen,
eenzaamheid en het gevoel van afhankelijkheid grijpen in op de emotionele
beleving van oudere mensen.
Geestelijke activiteit is de beste manier om het proces van achteruitgang
zo beperkt mogelijk te houden of te vertragen.
© Plantyn

1 Cognitieve aspecten van het ouder worden
1.1 De verwerking van informatie
Het informatieverwerkingsproces verloopt als volgt:
A Informatie verzamelen
In de eerste fase vangen de zintuigen informatie uit de omgeving op. Deze
fase speelt zich af in het zintuiglijk geheugen.
Je hoort bepaalde klanken.
B Informatie onthouden
In een tweede fase komt deze informatie in het kortetermijngeheugen*(KTG).
Hier moet de keuze gemaakt worden: ofwel niets doen met de informatie en
deze verloren laten gaan, ofwel de informatie behouden en in het geheugen
vastleggen. Wanneer je voor dit laatste kiest, moet de informatie van het
kortetermijngeheugen (KTG) naar het langetermijngeheugen* (LTG) worden
overgebracht.
Je vormt met de klanken een telefoonnummer. Je kan het voldoende lang
onthouden om er een nummer mee te vormen.
C Informatie combineren = denken
In een derde fase wordt de overgebrachte informatie opgeslagen in het
langetermijngeheugen (LTG) om daar duurzaam en in principe levenslang te
worden bewaard. Wanneer we de vastgelegde informatie willen oproepen,
wordt die uit het langetermijngeheugen (LTG) gehaald en weer overgebracht
naar het kortetermijngeheugen (KTG).
Als je het telefoonnummer wilt onthouden, zal je het regelmatig moeten
herhalen.
D Informatie uiten
We moeten de informatie kunnen overbrengen. Dit gebeurt via de taal.
Bv. Je neemt je gsm en belt naar je vriendin.
1.2 De waarneming
De zintuigen (gezicht, gehoor, smaak, tast en reuk) vangen informatie uit de
omgeving op. Deze informatie wordt door de hersenen omgezet in herkenbare
gegevens. Men spreekt hier over het zintuiglijk geheugen.
Bv. Je voelt dat de kookplaat warm is en je trekt je hand weg.
Zintuigen vangen
informatie
op
© Plantyn
Info wordt
omgezet in de
hersenen
Herkenbare
tekens
123

124
1.2.1 Kenmerken van de waarneming* bij ouderen
> Achteruitgang van de zintuigen
In het hoofdstuk over fysieke veranderingen
hebben we gezien dat de
zintuigen achteruitgaan bij het ouder
worden. Heel wat ouderen hebben
bijvoorbeeld een bril nodig of zijn
afhankelijk van een gehoorapparaat.
Door de verminderde werking van de
zintuigen komt het opnemen van informatie
en daarmee ook het vastleggen
ervan in het geheugen in het gedrang.
Ouderen proberen de achteruitgang
van een zintuig te compenseren door
meer informatie op te vangen met
andere zintuigen.
Bv. Als de slechtziende Harry over straat loopt, staat zijn gehoor voortdurend
op scherp: hij vangt constant geluiden op van voorbijkomende voertuigen
en voetgangers en probeert zo in te schatten waar hij wel en niet
kan lopen.
> Minder snelle reacties
Bejaarden reageren minder snel. Ze hebben meer tijd nodig om de prikkels
die via de zintuigen binnenkomen te verwerken. Daarom zullen ze
selectiever te werk gaan. Geluiden die aansluiten bij hun belevingswereld
zullen ze vlugger opmerken dan andere geluiden.
Bv. Oudere zorgvragers spitsen de oren als er gepraat wordt over het
verleden. Ze hebben minder interesse in gesprekken die gaan over het
hier en nu.
Verder zien we ook dat het waarnemingspatroon bij ouderen vooral gericht
is op zichzelf en minder op wat er in de directe omgeving gebeurt.
Bv. Elza lost een kruiswoordpuzzel op. Ze is heel geconcentreerd bezig en
merkt niet dat de verzorgster haar kamer is binnengekomen om de avondmaaltijd
te brengen. Als de verzorgster het plateau op tafel schuift, schrikt
ze zich een hoedje.
> Beperkte waarnemingen
In de thuiszorg kunnen we geconfronteerd worden met zorgvragers die
chronisch ziek zijn en daardoor gebonden zijn aan huis. Er zijn minder
sociale en omgevingsstimuli dan gewoonlijk. Zij dreigen daardoor te
vereenzamen en depressief te worden. Hun waarnemingen zijn beperkt en
©
het oordeel over de eigen situatie kan vertekend zijn door het gemis aan
juiste informatie.
Bv. Marleen durft niet meer alleen de straat op. De laatste keer dat ze naar
buiten was gegaan om boodschappen te doen in de buurtwinkel, werd ze
omvergelopen door enkele jongeren. Nu is ze ervan overtuigd dat haar
straat onveilig is en dat het een groot gevaar is om alleen de straat op te
gaan. Daarom blijft ze binnen en laat ze haar boodschappen doen door de
verzorgende.
Plantyn

Verminderde aandacht en concentratie
Dit komt doordat ouderen vlugger vermoeid zijn.
Bv. Dries kan geen fi lm meer volgen: hij vindt de plot altijd te complex en
slaat de personages door elkaar.
> Moeite met ingewikkelde of nieuwe
situaties
Doordat de waarneming en verwerking
van informatie achteruitgaan, hebben
ouderen moeite om ingewikkelde en
nieuwe situaties te overzien. Hierdoor
voelen ze zich onzeker en proberen ze
deze situaties te vermijden, waardoor ze
minder actief worden.
Bv. Maria’s kinderen kwamen altijd Nieuwjaar bij haar vieren. Ze maakte
ieder jaar een lekker menu. Dit jaar ziet ze het niet meer zitten om voor
een warme maaltijd te zorgen.
> Snel afl eidbaar
Ouderen zijn verhoogd afl eidbaar: ze reageren sneller op geluiden van
buitenaf.
Bv. In de fi lm rinkelt een telefoon. Maria denkt dat het haar telefoon is en
veert op.
1.2.2 Taken van de verzorgende bij dagelijkse activiteiten
> Zorg voor aangepaste hulpmiddelen. Bv. aangepaste bril, hoorapparaat …
> Stimuleer het gebruik van alle zintuigen. Hoe meer zintuigen je gebruikt
om iets waar te nemen, hoe beter je die informatie zult onthouden.
– Tijdens de dagelijkse verzorging.
Bv. ‘Is het eten niet te zout?’
– In de omgang.
Bv. ‘Je hebt mooie bloemen gekregen. Wat ruiken ze lekker, vind je ook
niet?’
– Bij groepsactiviteiten.
Bv. Activiteit rond vergeten groenten, waarbij de zorgvragers mogen
proeven.
© Plantyn
125

126
> Werk belevingsgericht. De activiteiten moeten aansluiten bij de leefwereld
van de zorgvrager.
Bv. Muziek van toen laten horen.
> Wees geduldig en duidelijk. Zeg concreet wat je van de bejaarde verwacht.
Houd daarbij rekening met de veranderingen in het waarnemen.
Bv. Zeg tijdens een wandeling klaar en duidelijk dat er een opstapje is.
1.2.3 Het geheugen
Nadat de informatie via het zintuiglijk geheugen is gepasseerd, komt ze aan
in het kortetermijngeheugen (KTG) of werkgeheugen*. Hier wordt de informatie
bewerkt vooraleer ze permanent wordt opgeslagen in het langetermijngeheugen.
Het langetermijngeheugen beschikt over een onbeperkte opslagruimte
waarin de informatie bijna eindeloos wordt bewaard. Het raakt dus nooit
vol, hoe oud men ook wordt, en de informatie wordt ook niet uitgewist. Het
langetermijngeheugen kun je vergelijken met een boekenkast. Per tien jaar
‘schrijft’ men een boek. Alleen de belangrijkste en nuttigste feiten komen
hierin. Deze gegevens kun je terug oproepen. Dit noemt men reproduceren.
Bv. De meeste ouderen weten nog perfect wanneer ze getrouwd zijn en hoe
het trouwfeest verlopen is.
A Kenmerken van het geheugen bij ouderen
> Een verminderde waarneming leidt ertoe dat er minder informatie opgeslagen
wordt.
> Bij het ouder worden krimpt de beschikbare ruimte in het werkgeheugen.
Het langetermijngeheugen daarentegen blijft behouden.
Bv. Leon (87 jaar) weet niet meer wat hij gisteren gegeten heeft, maar
over het menu dat hij op zijn twintigste verjaardag op restaurant
gekregen heeft, kan hij uitvoerig vertellen.
> Lichamelijke aandoeningen (hoge bloeddruk, schildklieraandoeningen,
hart- en vaatziekten), geneesmiddelen en alcohol kunnen ook de oorzaak
zijn van het slecht functioneren van de hersenen. Hierdoor zal de oudere
de informatie ook minder snel registreren en dus vlugger iets vergeten.
> Er is minder ruimtelijk inzicht.
Bv. Erna (79 jaar) gaat elke zondag op bezoek bij haar dochter. Haar
dochter komt haar halen met de auto. Door een wegomlegging moeten
ze vandaag een andere weg nemen. Erna kan zich helemaal niet oriënteren
en weet niet waar ze is.
> Bij het ouder worden is vergeten normaal. Vooral het kortetermijngeheugen
werkt minder goed. Ouderen zijn erg bedachtzaam op tekenen
van vergeten. Men heeft schrik dat dit de eerste tekenen van dementie
zijn. Niet elke vorm van vergeten is alarmerend. Je kunt bejaarden steunen
en geruststellen door ze aanwijzingen te geven, zodat ze zich bepaalde
zaken weer herinneren.
Bv. Ouderen hoor je vaak letterlijk aan anderen vragen: ‘Toe, help me,
mijn geheugen laat me weer in de steek, hoe begon dat ook alweer?’
> Psychische problemen (depressie en spanning) kunnen ook de oorzaak zijn
van vergeetachtigheid.
© Plantyn

Het waarnemings- en/of concentratievermogen
verminderen.
Bv. Lea doet mee aan de knutselnamiddag.
De bejaarden gaan wenskaarten
maken. De ergotherapeute toont hoe
ze de stukjes papier moeten knippen.
Lea heeft het wel gehoord, maar op
het moment dat ze zelf begint, weet ze
het niet meer. Ze vraagt aan de ergotherapeute
om het haar nog eens uit te
leggen.
> Nieuwe indrukken worden moeilijker vastgehouden
= ‘ inprentingsstoornissen’.
Bv. Suzanne heeft een nieuwe telefoon.
Haar zoon heeft haar duidelijk uitgelegd
hoe ze het toestel moet gebruiken. Ze wil
bellen maar ze weet niet meer hoe het
moet.
B Taken van de verzorgende bij dagelijkse activiteiten
> Zoek samen met de zorgvrager wat de problemen juist zijn. Sta open voor
zijn angsten en onzekerheden. Wanneer mensen angstig zijn voor tekenen
van geheugenachteruitgang, laat ze dan vertellen, veeg hun angst niet van
tafel, maar vraag eens wat ze vergeten zijn en wanneer.
> Zoek samen met de zorgvrager naar oplossingen voor het probleem. Bied
geheugensteuntjes aan:
– Kalender of agenda gebruiken.
– Dingen die je meteen kunt doen, ook meteen uitvoeren.
– Vaste gewoontes aanhouden.
– Vaste dag- en weekindeling handhaven.
– Fotoalbum van familie bijhouden, met namen bij de foto’s
geschreven.
– Iets wat men niet mag vergeten op een speciale plaats leggen.
> Oefen het geheugen:
– door samen de dagelijkse informatie
te bespreken;
– door mensen te laten vertellen over
vroeger en dit te helpen situeren in
de tijd;
– door geheugenspelletjes te spelen.
> Het is van groot belang steunpunten in de
realiteit aan te brengen die aansluiten bij
de leefwereld van de bewoner. Alles wat
duidelijk herkenbaar is, vormt een steun
voor het nog aanwezige coördinatievermogen.
Bv. borden, richtingsaanwijzers, kleuren.
© Plantyn
127

128
1.3 Het denken
1.3.1 Kenmerken van het denken bij ouderen
> Het denken verloopt langzamer. Ouderen hebben meer moeite om de
draad van het verhaal weer op te nemen.
Bv. Zinnen worden niet afgemaakt, waardoor het verhaal moeilijk te
begrijpen is.
> Er is minder belangstelling voor zaken waar de oudere geen persoonlijk
belang bij heeft. Het denken van de oudere persoon is meer op zichzelf
gericht.
Bv. Sociale vraagstukken of politieke kwesties houden de bejaarde niet
bezig.
> De oudere kan moeilijker een
gesprek volgen, zeker over een
nieuw onderwerp.
Bv. Tijdens het familiefeest
heeft Lucien (85 jaar) het moeilijk
om de gesprekken aan tafel
te volgen. Hij zit erbij en knikt
een beetje. Als hij even later kan
vertellen over zijn ervaringen
tijdens de oorlog, bloeit hij helemaal
open.
> De bejaarde kan zich moeilijker concentreren. Hij heeft het moeilijk om van
het ene naar het andere onderwerp over te schakelen.
Bv. Het is moeilijk voor een bejaarde om aan een gesprek met verschillende
personen deel te nemen, omdat er dan te vaak van onderwerp
veranderd wordt.
> Er is een groot verschil tussen ouderen.
Bv. Een vroegere onderwijzeres zal meer interesse tonen in het schoolleven
van de stagiaires dan anderen.
1.3.2 Taken van de verzorgende bij de dagelijkse activiteiten
> Zorg dat de bejaarde betrokken wordt bij het gesprek.
Bv. De kleindochter van Frans vertelt over haar reis naar Kenia. Ze vraagt
aan haar opa: ‘Ben jij vroeger op reis geweest?’
> Schakel niet te vlug over op een ander onderwerp.
Bv. Gebruik een tussenzin zoals ‘ik moet nog wat vertellen’ om aan te
kondigen dat je het over iets anders gaat hebben.
> Houd rekening met de interesses van de ouderen.
Bv. Als de bejaarde geen interesse toont voor politiek, kun je beter over
iets anders beginnen.
> Stimuleer het denken.
– In het dagdagelijkse leven.
Bv. ‘Wanneer komt de kapper?’
– Door puzzels en taalspelletjes.
– Met groepsactiviteiten.
Bv. levensloopspel.
© Plantyn

2 Taal en leren
2.1 De taal
‘Bejaarden horen liever dialect’
Taal op de werkvloer
‘In mijn job moet ik geregeld omschakelen van dialect naar omgangstaal
en terug’, vertelt Lieve Van Houtven, stafmedewerker van het
Cultuurcentrum in Lier. ‘Onder collega’s spreken we omgangstaal met
stukjes dialect uit Antwerpen, de Kempen en West-Vlaanderen. Aan
de telefoon spreek ik Standaardnederlands en dat doe ik ook als ik op
het podium sta om een stuk of een concert in te leiden. Tenzij de zaal
vol bejaarden zit. Dan komen die me achteraf zeggen: ‘Je hebt dat
goed gedaan, maar kon dat niet in gewone taal?’ Dialect, bedoelen ze
dan. Ook aan de telefoon willen de meeste bejaarden liever in dialect
converseren. En ja, dat doe ik dan maar.’
Bron: www.taaluniversum.org
2.1.1 Kenmerken van het taalgebruik bij ouderen
> Heel wat ouderen hebben nooit geleerd om Standaardnederlands te
spreken. Zij praten hun eigen streektaal.
Bv. bijval = toespijs, zocht = gaar.
> Ouderen gebruiken veel Franse woorden.
Bv. een cache pot, een crayon.
> Oudere mensen zijn conservatiever in hun taalgebruik. Ze hebben een
afkeer van nieuwe woorden.
Bv. Verschillende bejaarden hebben een gsm maar ze praten over hun
telefoon.
2.1.2 Taken van de verzorgende bij de dagelijkse activiteiten
> Tracht de streektaal van de oudere zorgvrager te begrijpen. Vraag eventueel
om verduidelijking.
> Vermijd jongerentaal.
Bv. Mevrouw Elza vraagt aan verzorgende Katrien: ‘Wat ga je vanavond
doen?’ Katrien antwoordt: ‘Eerst wat chatten, en daarna een beetje chillen
in de zetel.’ Beter kan ze zeggen: ‘Eerst ga ik met de computer werken en
daarna rustig in de zetel zitten.’
> Stimuleer het taalgebruik.
Bv. Stel voor om nu en dan een taalspelletje te spelen.
© Plantyn
129

130
2.2 Het leren
Leren is een middel om waarneming, geheugen, denken en taal uit te
bouwen.
De huidige jonge en aankomende senioren zijn meer geschoold. Van
sommige senioren die nog lang hun job hebben uitgeoefend, werd de laatste
jaren steeds meer bijscholing en soms herscholing geëist. Hooggeschoolde
senioren blijven gewoonlijk vrij lang doorgaan met hun interesse voor hun
eigen vakgebied, ook na hun pensioen.
In het voorgaande heb je gezien dat alle factoren een achteruitgang kennen
bij het ouder worden. Het is logisch dat deze achteruitgang ook een invloed
heeft op het leren.
2.2.1 Factoren die het leren beïnvloeden
A Wat remt het leren?
> De oudere heeft schrik voor nieuwe dingen
Oudere mensen nemen vaak nogal een afwachtende of zelfs afwijzende
houding aan tegenover alles wat nieuw is.
Bv. Mevrouw Liza krijgt van haar zoon een gsm voor haar verjaardag. ‘Ik ga
dit nooit kunnen’, zegt ze, ‘met al die knopjes en kleurtjes.’
> De inprenting verloopt trager
Zelfs al is de bejaarde bereid om iets nieuws te leren, toch gaat het moeilijker
dan vroeger. Stimuleer de zorgvrager in de nieuwe zaken die hij wil
leren. Het zal wat langer duren, maar de bejaarde zal het even goed leren.
Er is gewoon meer oefening en herhaling nodig.
Bv. Mevrouw Virginie heeft een nieuwe wasmachine gekocht. Lore, van thuiszorg,
toont telkens hoe ze de machine op het juiste programma moet instellen.
> De oudere moet oude gewoonten afl eren
Bv. Mevrouw Julie hoort heel graag muziek. Zij had nog een platenspeler,
maar die is nu stuk. Zo’n platenspeler kun je niet meer kopen. Alle liedjes
staan nu op cd. Haar zoon koopt een cd-speler voor haar. Karen, de verzorgende,
heeft de verschillende stappen op een blad genoteerd. De eerste
keren zetten ze samen de cd op.
B Wat stimuleert het leren?
> Vroegere ervaringen
Bv. Jan heeft altijd een elektrozaak gehad. Hierdoor
zal het gebruik van een nieuwe cd-speler
voor hem veel gemakkelijker zijn.
© Plantyn
> Interesse
Wanneer ouderen absoluut iets willen leren, is de
kans op succes groter. Ze leggen zich erop toe,
terwijl ze de rest even opzijzetten.

Bv. Marie heeft altijd met veel plezier in de keuken gestaan. Ze heeft zelf
een receptenboekje aangelegd met haar favoriete menu’s. Nu probeert ze
nog altijd graag nieuwe dingen uit.
> Aandacht en tijd
– Als je ergens je aandacht op richt, ben je bezig met informatie te
verwerken. Informatie waaraan je veel aandacht geeft of gebeurtenissen
die veel aandacht hebben getrokken, worden beter opgeslagen
in het geheugen. De aandacht en concentratie nemen bij het
verouderen af. Dit kan het gevolg zijn van het verouderingsproces
op zich, maar ook factoren zoals medicijn- en alcoholgebruik spelen
hierbij een rol.
– Als je meer tijd aan iets besteedt, heb je er meer aandacht voor. Je
kunt het leren beter over verschillende dagen verspreiden, dan alles
op één dag te proberen in je geheugen te stampen.
2.2.2 Taken van de verzorgende tijdens de dagelijkse activiteiten
> Als verzorgende kun je de zorgvrager stimuleren om iets nieuws te leren.
Leg iets traag en duidelijk uit. Herhaal indien nodig en heb aandacht voor
vorderingen.
> Heb geduld: nieuwe dingen moet je regelmatig herhalen.
> Stimuleer het leren zowel in de dagelijkse activiteiten als bij groepsactiviteiten.
Bv. Stel voor om een nieuw kaartspel uit te proberen.
© Plantyn
131

132
3 Emotionele* aspecten van het ouder worden
3.1 Veel voorkomende emotionele kenmerken
3.1.1 Veel voorkomende emotionele kenmerken
> Wisselende stemmingen
Veel ouderen hebben last van wisselende
stemmingen. Ze hebben hun
gevoelens niet altijd even goed
onder controle. Ze gaan bijvoorbeeld
van huilen over in lachen of
omgekeerd,of worden plots boos.
> Vervlakking van het gevoelsleven
Sommige ouderen worden juist
minder snel door iets ontroerd. Gebeurtenissen spreken hen minder snel
aan. Deze vervlakking heeft te maken met het kleiner worden van de leefwereld
van de bejaarde. Hierdoor is hij steeds meer met zichzelf bezig en
wordt hij steeds egocentrischer.
> Zelfbeeld
– Ouder worden brengt heel wat veranderingen met zich mee. Dit kan
het gevoel dat mensen over zichzelf hebben ook behoorlijk veranderen.
– Sommige ouderen voelen zich minderwaardig of nutteloos. Ze
hebben moeite om te aanvaarden dat ze geen job meer hebben en
zich niet meer nuttig maken in de maatschappij.
> Relaties met anderen
– Sommige ouderen hechten zich erg aan hun familie. Hun dag is goed
als ze bezoek hebben gekregen van kinderen of kleinkinderen. Op
andere dagen zitten ze weg te kwijnen op hun kamer.
– Heel wat ouderen hebben er moeite mee dat ze afhankelijk zijn van
de hulp van anderen. Soms uiten ze dit door zich te verzetten en alles
zelf te willen doen, ook al levert dit problemen op.
– Ouderen zijn vaak egocentrisch: ze kunnen zich moeilijk verplaatsen
in het standpunt van anderen.
> Houding t.a.v. het leven
– Ouderen praten
©
makkelijker over de dood dan jonge mensen. Ze
beseffen dat er een tijd komt dat ze er niet meer zullen zijn. Dat idee
houdt hen bezig en daarom brengen ze het vaak ter sprake.
– Het toekomstperspectief is veranderd: bejaarden maken voornamelijk
plannen op korte termijn en denken minder na over hun leven op lange
termijn. Hierdoor geven ze soms de indruk niet gemotiveerd te zijn.
– Ouderen worden geconfronteerd met een innerlijke strijd. Ze gaan
aan zichzelf twijfelen bij de vraag of ze het wel goed gedaan hebben
in hun leven.
Plantyn

Rolverlies
De ouder wordende mens wordt geconfronteerd met rolverlies*. Mogelijke
oorzaken zijn:
Verlies
van zelfstandigheid
Relaties
Overlijden
Zin van
het leven
• Het einde van de uitoefening van het
beroep met pensionering gevolg.
• Mogelijkheden worden beperkter door
lichamelijke en congnitieve achteruitgang.
• Het verlies van de eigen woning door verhuis
naar een WZC.
• De kinderen zijn het huis uit en een
belangrijke taak, het opvoeden, valt weg.
De man en vrouw zijn weer alleen, zonder
kinderen en vaak zonder taak. Deze periode
noemt men 'empty nest' of 'legenestfase'.
• Ervaren van achteruitgang bij de partner
(bv. de ene partner kan nog thuisblijven,
terwijl de andere opgenomen moet worden
in het rustoord.)
• Overlijden van de partner.
• Overlijden van een ander geliefd persoon.
• Overlijden van kinderen.
• Ervaren van eigen eindigheid. Ouderen
beseffen dat het rustoord hun laatste verblijfplaats
is. Sterven is niet ver weg meer.
• De confrontatie met niet vervulde wensen:
'Had ik dit nog maar gedaan!', 'Had ik dat
nog mogen meemaken!'
Wanneer de oudere hulpbehoevend en afhankelijk wordt, zien we ineens
een rolomkering*: de oudere wordt afhankelijk van zijn kinderen. Hij is zelf
niet meer degene die steun biedt en praktische hulp geeft. Ook wanneer
de partner de rol van zorgverlener op zich moet nemen, is de balans uit
evenwicht en hebben beide partijen vaak moeite met deze rolomkering.
3.1.2 Taken van de verzorgende bij dagelijkse activiteiten
> Heb oog voor tekenen van verdriet. Als je
de zorgvrager goed kent, zul je de signalen
beter opvangen en kun je er sneller op
inspelen. Doe dit door in te gaan op
bepaalde uitspraken of afwijkend gedrag.
Vraag wat er scheelt en probeer over de
gevoelens te praten. Sommige zorgvragers
zullen dit sneller doen dan andere.
© Plantyn
133

134
> Vooral bij verlieservaringen is emotionele ondersteuning noodzakelijk.
Negeer het verdriet van de zorgvrager niet, maar praat erover.
> Oudere mensen moeten proberen andere hechte relaties en interesses te
zoeken en vinden. Help de bejaarde zoeken naar een nieuwe interesse,
een nieuwe hobby, nieuwe vrienden.
Bv. Opvallend is dat veel alleenstaanden andere alleenstaanden opzoeken.
> Doe een beroep op het sociale netwerk. Spreek de kinderen en medebewoners
aan om de zorgvrager te steunen.
3.2 Eenzaamheid
Eenzaamheid is een gevoel dat een
persoon ervaart op een bepaald
moment. Dit gevoel kan veranderen.
Dit kan heel snel gaan maar het kan
ook heel langzaam gebeuren. Heel wat
gebeurtenissen hebben een ingrijpende
invloed op de ervaring van eenzaamheid
en het al dan niet veranderen van
deze ervaring.
Eenzaamheid gaat gepaard met negatieve, bedrukkende gevoelens. Iemand
is pas eenzaam wanneer hij dat zelf zo aanvoelt.
3.2.1 Oorzaken van eenzaamheid
> Te weinig sociale contacten
De oudere mens verliest vrienden om zich heen, niet alleen door de dood,
maar ook door bijvoorbeeld opnamen in een rusthuis of dementie. Dergelijke
verliezen maken de kring van sociale contacten kleiner. De oudere
mens wordt meer en meer aangewezen op dezelfde mensen en zichzelf.
> Beperkte mobiliteit
Voor zorgvragers met beperkte mobiliteit is het moeilijk om sociale
contacten te onderhouden. Ze zijn afhankelijk van de bezoeken van
anderen.
> Depressie
Een aanhoudende periode van bedroefdheid en pessimisme wakkert het
gevoel van eenzaamheid bij ouderen aan.
3.2.2 Eenzaamheid herkennen
©
Ouderen zullen zelden openlijk zeggen dat ze eenzaam zijn. Het is vaak door
veranderingen in het gedrag dat anderen opmerken dat er iets mis is. Hieraan
merk je nog eens hoe belangrijk het is dat je de zorgvrager goed kent. Vroegtijdig
signalen herkennen is belangrijk om eenzaamheid te voorkomen. Want
eenmaal de zorgvrager in deze spiraal terechtkomt, is het moeilijk om er
terug uit te geraken.
Plantyn

Volgende factoren kunnen op eenzaamheid duiden:
> Fysieke problemen: hoofdpijn, maagpijn, ademhalingsproblemen,
slaapstoornissen, spierspanningen in de rug, de schouders en de
nekwervels.
> Een verhoogd gebruik van geneesmiddelen.
> Vermijdingsdrang: de bejaarde mijdt nieuwe contacten uit schrik
voor ontgoochelingen.
> Sociale onhandigheid: geen oogcontact maken of de gesprekspartner
aanstaren.
> Claimgedrag*: de oudere klampt zich aan je vast en eist je op voor
zichzelf.
> Zelfverwaarlozing: de bejaarde komt zijn bed niet meer uit, verzorgt
zich niet, eet onvoldoende of propt zich vol.
> Verstarde lichaamshouding: er is geen contact met de anderen.
> Typische mimiek: het gezicht vertoont een lichte frons, de ogen zijn
soms wat toegeknepen, staan dof en verdrietig. De pupil is klein. De
stem verandert en de intonatie is minder levendig.
> Leven in het verleden: men praat over het verleden alsof het gisteren
was.
3.2.3 Taken van de verzorgende bij dagelijkse activiteiten
> Aandacht en acceptatie: zorg dat er echt contact is, dat voor beide partijen
leuk is.
> Help de zorgvrager om contact te leggen met anderen.
Bv. Je vraagt aan Irma om deel te nemen aan de bingonamiddag.
Sommige zorgvragers zijn met geen stok te bewegen om iets te doen.
Heb hier dan ook begrip voor. Vraag aan deze bewoners wat ze wel graag
zouden doen. Soms blijkt dat we te veel onze eigen ideeën volgen in
plaats van naar de zorgvragers te luisteren.
> Probeer de mogelijkheid te geven om vroegere hobby’s verder uit te
voeren.
Bv. Karel had vroeger een moestuin. In het
WZC krijgt hij een stukje grond dat hij naar
hartenlust mag beplanten.
> Creëer een warme, huiselijke sfeer. Heb extra
aandacht voor nieuwe zorgvragers. Maak een
praatje met hen en pols eens of ze zich thuis
voelen in hun nieuwe omgeving.
> Heb oog
©
voor problemen. Observeer goed,
voer regelmatig gesprekken en probeer attent
te zijn. Op die manier zul je sneller problemen
opmerken.
> Ga samen met de zorgvrager op zoek naar
oplossingen. Soms moet je deskundige hulp
inroepen.
Plantyn
135

136
Om signalen van eenzaamheid op te pikken is het belangrijk dat je de
zorgvrager kent, zodat je opmerkt dat hij zich anders gedraagt dan
normaal. Sla daarom regelmatig een praatje en toon interesse voor de
leefwereld van de zorgvrager.
3.3 Afhankelijkheid
Iedereen wil zijn zelfstandigheid liefst zo lang
mogelijk behouden. De mate waarin dit kan,
wordt onder meer bepaald door iemands zelfredzaamheid.
Hoe minder iemand zelf nog kan,
hoe meer hij afhankelijk wordt van anderen.
In de relatie zorgvrager/verzorgende is er
sprake van een wederzijdse afhankelijkheid:
> De zorgvragers zijn (gedeeltelijk) afhankelijk
van de verzorgenden: zij nemen taken
van de zorgvragers over en helpen hen om
hun primaire behoeften te vervullen: eten,
drinken, wassen, toiletgang.
> Verzorgenden zijn ook voor een deel afhankelijk
van de zorgvragers: voor hun levensonderhoud,
hun arbeidsplezier en hun zelfverwezenlijking.
Normaal is deze wederzijdse afhankelijkheid in evenwicht. Het evenwicht in
de afhankelijkheidsrelatie is echter wankel en kan snel verstoord worden.
3.3.1 Afhankelijk zijn*
De kans dat ouderen de toenemende afhankelijkheid niet of moeilijk kunnen
accepteren, is betrekkelijk groot. Dit kan zich uiten op verschillende manieren:
> Zorgvragers gedragen zich eisend en agressief.
Bv. Lea belt en is kwaad op de verzorgende als ze pas na een tweetal
minuutjes kan komen.
> Zorgvragers willen niemand tot last zijn.
Bv. Marie krijgt haar puddinkje niet open. Ze wil de verzorgende niet
opbellen om om hulp te vragen en laat de pudding dan maar staan.
> Zorgvragers trekken zich terug en voelen zich depressief.
Bv. Marie voelt dat ze naar het toilet moet. Ze belt niet. Ze plast in haar
luier.
3.3.2 Zich afhankelijk gedragen* = claimen
© Plantyn
Zorgvragers die claimgedrag vertonen eisen voortdurend de aandacht
op van de verzorgenden.

Claimen wordt veroorzaakt door somberheid
of angst. Veel ouderen maken zich
zorgen over de achteruitgang van hun lichamelijk
functioneren. Als die bezorgdheid
extreem is, kan dit zich uiten door voortdurend
klagen over allerlei ongemakken en
door steeds bepaalde mensen hierover aan
te klampen. Dit wordt door anderen al snel
ervaren als claimen.
Claimen is vaak een teken dat iemand
moeite heeft om weer controle over het
leven te krijgen na grote veranderingen.
> Hoe herken je claimgedrag?
– te pas en te onpas roepen
– vaak bellen
– steeds een gesprek met de verantwoordelijke willen
– familieleden van andere bewoners steeds aanspreken
> Taken van de verzorgende bij claimgedrag
– Probeer de oorzaak van het claimgedrag te achterhalen. Wat heeft
ervoor gezorgd dat deze bewoner begon te claimen?
Bv. Jef stelt zich de laatste week heel eisend op ten opzichte van de
verzorgenden: hij wil zijn maaltijden stipt op tijd krijgen, trekt bij het
minste aan de bel en is zelden tevreden over het werk van de verzorgenden.
Vandaag maak je even tijd om bij hem te zitten en te praten.
Al snel ontdek je dat zijn zoon met zijn gezin voor drie weken op reis
is en dat Jef het daar moeilijk mee heeft. Je licht het andere personeel
hierover in, zodat ze het nodige begrip kunnen tonen voor zijn situatie.
– Stimuleer de zelfzorg. Bekijk hoe je iemand meer controle over zijn
leven kunt geven door hem zelf dingen te laten beslissen of te laten
doen. Als iemand het gevoel heeft dat hij meer vat krijgt op zijn
leven, zal het claimen afnemen.
– Voor sommigen is claimen de enige manier om aandacht te vragen.
Probeer dit signaal juist te interpreteren en ga op zoek naar
manieren om de zorgvrager te helpen.
Bv. Virginie verblijft sinds enkele maanden in
WZC De wassende maan. Ze heeft hier snel
haar draai gevonden en stelt zich open en
sociaal op. De laatste dagen is niets meer te
merken van haar vrolijke karakter: ze vraagt
bij alles om hulp, vit over details en kan
het niet verdragen als de verzorgende haar
kamer wil verlaten. Je praat met haar en
stelt vast dat ze haar dagelijkse wandeling
door de tuin mist, nu het kouder begint te
worden. Je stelt haar voor om deel te nemen
aan de wekelijks cursus bloemschikken en
neemt haar op zachtere dagen toch eens
mee naar buiten. Stilaan komt het vrolijke
humeur van Virginie terug.
© Plantyn
137

138
– Probeer het zelfvertrouwen van de claimer te stimuleren door zijn
positieve kanten te benadrukken.
Bv. ‘Ik vind het tof dat je je tafel al afgeruimd hebt.’
– Stel duidelijke grenzen. Het kan zijn dat je op een bepaald moment
geen tijd hebt om op de vraag van de bewoner in te gaan. Dit mag
je gerust zeggen. Spreek onmiddellijk een ander moment met de
bewoner af.
© Plantyn

4 Seksualiteit* en intimiteit*
Veel mensen staan er niet bij stil dat ook ouderen behoefte hebben aan
seksualiteit en liefde. Erover praten is voor velen een taboe.
Je kunt je gemakkelijk voorstellen dat twee energieke jonge mensen met
gezonde mooie lichamen op elkaar verliefd worden, van elkaar houden en
de liefde bedrijven. Maar dat ook oude mensen seksueel actief willen en
kunnen zijn, is voor veel jonge mensen moeilijk te begrijpen. Ze vinden het
niet passend dat opa of oma een nieuwe relatie begint en seksueel actief is.
De behoefte aan lichamelijk contact en intimiteit, en seksuele gevoelens zijn
bij ouderen echter niet minder geworden of verdwenen.
De beleving van seksualiteit kan wel anders geworden zijn. Ouderen hebben
meestal minder seksueel contact, maar de intensiteit is vaak hoger. Veel
ouderen gaan op een andere manier met seksualiteit om. Er kunnen medische
redenen zijn waardoor seksualiteit minder voorkomt, maar de gevoelens
zijn er wel degelijk.
Bv. Marie en Jan hebben elkaar leren kennen in het rustoord. Na een tijdje
trekken ze meer en meer met elkaar op. Uiteindelijk stellen ze aan de verantwoordelijke
de vraag of ze samen een kamer mogen delen. In het teamoverleg
wordt dit druk besproken. Sommige verzorgenden zijn absoluut tegen zo’n
‘losbandig’ gedrag, andere vinden het mooi dat twee mensen op leeftijd
elkaar nog in de liefde vinden. Een derde groep vindt de hele probleemstelling
overroepen en stelt dat bejaarden genoeg hebben aan een gezellig
samenzijn; die gemeenschappelijke kamer lijkt hen overbodig.
4.1 Factoren die de seksualiteitsbeleving bij ouderen
veranderen
> Veel bejaarden zijn alleenstaand.
> De gezondheid en fysieke kracht nemen af.
> Velen hebben last van ziekten, zoals de ziekte van Parkinson of artritis.
> De sociale controle houdt hen tegen: in een rustoord ziet iedereen alles
van iedereen.© Plantyn
139

140
> Ze kunnen angst hebben voor afwijzing en om belachelijk over te komen.
> De intensiteit van de meeste gevoelens wordt minder hevig: zowel de
negatieve als de positieve gevoelens worden minder sterk.
> De nawerking van gevoelens duurt langer en het herstel van grote emotionele
tegenslagen duurt steeds langer.
4.2 Hoe reageert de omgeving op seksualiteit bij ouderen?
> Personeel
Bv. Leo heeft bij het ochtendtoilet een erectie. ‘Oei, oei’, zegt hij, ‘hier
is ook al leven!’ Deze situatie heeft weinig met seksualiteit te maken.
De ochtenderectie is een fysiologisch gegeven waarover de bewoner
weinig controle heeft. De prikkel van een volle blaas bij het ontwaken is
al voldoende om die reactie uit te lokken. De reactie van Leo komt eerder
voort uit een gevoel van schaamte en is niet bedoeld om de verzorgende
te verleiden. Als verzorgende kun je aan de bewoner uitleggen dat dit een
normale fysiologische situatie is.
Bv. Maria is twee maanden geleden opgenomen in het rustoord. Zij
verblijft op een tweepersoonskamer. Haar man komt dagelijks op bezoek.
Dit koppel kun je de kans op intimiteit/seksualiteit geven, door ...
– tijdens het bezoekuur niet op de kamer te komen;
– een knuffelkamer in te richten;
– de partner te betrekken bij de verzorging.
> Medebewoners
De plaats die intimiteit en seksualiteit
in de persoonlijke en relationele
leefsfeer hebben gehad, is bepalend
voor de reacties van de medebewoners.
Vaak wordt er toch met een
negatieve ondertoon gepraat over
seksualiteit en intimiteit. Bewoners
zitten vast aan hun eigen idee. Ze
zijn moeilijk op andere gedachten te
brengen. Ze zijn bang om geassocieerd
te worden met het gedrag van het koppel.
> Familie
De kinderen reageren vaak onwennig en afwijzend. Soms ervaren ze
een soort rouwproces wanneer ze hun ouder naar het rustoord brengen.
Kinderen die dan in contact komen met de nieuwe relatie van de ouder,
reageren hier vaak emotioneel op. Bovendien zijn de kinderen soms, als
ze zelf al bejaard zijn, in een tijd opgevoed waarin seksualiteit nog een
taboe was.
© Plantyn

4.3 Taken van de verzorgende met betrekking tot seksualiteit
en intimiteit bij ouderen
Voer met de bewoners, familie en teamleden open gesprekken over dit
onderwerp. Een eerste aanzet kan bijvoorbeeld gegeven worden door een
groepsactiviteit te organiseren rond het huwelijk en het seksuele leven van
vroeger, Valentijn … Je zult verrast zijn hoe ouderen hierover kunnen praten.
Bv. Nele komt bij Jan, een alleenstaande man van 74 jaar, thuis als verzorgende.
Ze merkt dat hij veel behoefte heeft om te praten. Soms maakt hij
dubbelzinnige opmerkingen: ‘Ik ben maar een oude kerel en jij bent een
jonge meid.’ Wat bedoelt de zorgvrager nu precies? Wil hij praten over zijn
behoefte aan intimiteit of heeft hij behoefte aan intimiteit met haar, omdat
zij toevallig in de buurt is? Ze kan van deze opmerkingen schrikken en dichtklappen.
Door erop te reageren en een gesprek aan te gaan, kan ze te weten komen
wat de bedoeling is. Als hij behoefte heeft aan intimiteit met haar, kan ze
duidelijk uitleggen dat zij niet de persoon is die hem dit kan geven. Als ze
merkt dat het zijn bedoeling is om over dit onderwerp te praten omdat het
hem hoog zit, dan kan ze het gesprek gerust aangaan.
© Plantyn
141

142
E Sociale veranderingen
Doelstellingen
Als je dit thema hebt afgewerkt, verwachten we van jou dat je:
> het legenestsyndroom kunt uitleggen;
> de kenmerken van het legenestsyndroom kunt opnoemen;
> tips ter voorkoming van het legenestsyndroom kunt opnoemen;
> de houding t.o.v. pensionering kunt verduidelijken;
> tips voor het invullen van de vrijgekomen tijd kunt opnoemen;
> veranderingen in de relatie met de partner kunt opsommen;
> de invloed van gezondheidsproblemen op sociale contacten kunt
benoemen;
> de impact van een zorgbehoevende thuis kunt verklaren;
> de relatie met de kinderen en kleinkinderen kunt uitleggen;
> de redenen waarom een bewoner naar het woonzorgcentrum komt, kunt
opnoemen;
> de gevoelens die een opname teweegbrengt, kunt verduidelijken;
> de gevoelens die de opnamedag bij de zorgvrager teweegbrengt, kunt
uitleggen;
> de gevoelens die de familie heeft bij de opname kunt verduidelijken;
> de taak van de verzorgende bij een opname kunt uitleggen;
> de aanpassingen in het leef- en woongebeuren kunt uitleggen;
> de taak van de verzorgende i.v.m. deze aanpassingen kunt verklaren;
> de veranderingen in de relaties kunt uitleggen;
> de voordelen van werken met aandachtspersonen kunt opnoemen;
> de taken van de aandachtsverzorgende kunt opnoemen;
> de valkuilen van werken met aandachtspersonen kunt opnoemen.
Bij het ouder worden verandert er niet alleen heel wat op fysiek
en psychisch vlak, het ouder worden brengt ook heel wat veranderingen
op sociaal vlak mee. De kinderen gaan het huis uit, de kleinkinderen
worden geboren en groeien op, de loopbaan zit erop ...
De zogenaamde derde leeftijd, vanaf het vijftigste levensjaar, beslaat
een groot deel van het leven. Het is een periode met zijn eigen
fysieke en psychosociale kenmerken. Sommige zijn lastig, zoals
lichamelijke ongemakken en kwalen, andere plezierig, zoals meer
vrije tijd en minder noodzaak om mee te doen aan het gejaag in
deze maatschappij. Net als elke nieuwe fase gaat de derde levensfase
gepaard met een heroriëntatie op het leven.
Elke oudere beleeft het ouder worden anders. Dat is onder meer
afhankelijk van het geslacht, de persoonlijkheid, de levensloop, de
maatschappelijke en materiële positie en de gezondheidstoestand.
Veel senioren gaan op zoek naar een nieuwe zingeving.
© Plantyn

1 Het legenestsyndroom
Het opvoeden en begeleiden van de kinderen is voor de meeste mensen
een zware maar voldoeninggevende taak. Zo’n twintig jaar lang draaide het
grootste deel van hun tijd om de zorg voor de kinderen en het huis. Daaraan
is ineens een einde gekomen. Geen chipskruimels meer op de bank, geen
drukte aan tafel, zelfs geen studenten meer die tijdens het weekend naar huis
komen met hun verhalen (en vuile was). Er is opeens geen kind meer om voor
te zorgen en mee te praten. Vooral als men geen baan heeft, kan men opeens
het gevoel krijgen dat het leven nutteloos geworden is. Vrouwen hebben hier
meestal meer last van dan mannen, maar ook mannen kunnen er problemen
van ondervinden.
1.1 Kenmerken van het legenestsyndroom
De klachten die bij het legenestsyndroom een rol spelen, kunnen voor
iedereen anders zijn. Veel voorkomende klachten zijn:
> Fysiek gemis
Gemis van de aanwezigheid van de kinderen, hun verhalen aan tafel, de
gezelligheid van hun vriendenkring.
> Doelloosheid, lusteloosheid
Het kan moeilijk zijn om de zeeën van tijd te vullen die voorheen aan de
kinderen besteed werden; van het rijden naar de sporttraining tot helpen
met huiswerk. Het huis wordt minder vuil en er is minder was.
> Spanningen met de partner
– Bij sommige paren ontstaan relatieproblemen als de kinderen het
huis uit gaan. De kinderen waren jarenlang het onderwerp van
gesprek en nu blijft er eigenlijk weinig over wat het paar bindt. Er
kunnen ook spanningen ontstaan omdat de vrouw eindelijk haar
handen
©
vrij heeft en samen leuke dingen wil doen, terwijl de man nog
hard moet werken.
– Nu de kinderen er niet meer zijn, gaan sommigen meer dan vroeger
hun eigen weg. Sommige ouders wachten zelfs tot de kinderen het
huis uit zijn om de jarenlange relatie met de partner te verbreken.
– Relatiecrisissen zijn in deze periode dus niet ongewoon.
– Anderen ervaren echter wat ze al die jaren aan elkaar hebben gehad
en wat ze samen hebben bereikt. De affectie wordt bij hen juist
groter.
Plantyn
143

144
> Eenzaamheid
Sommige ouderen kunnen hun draai niet meer vinden thuis. Ze hebben de
kracht niet meer om een nieuwe invulling te zoeken voor hun tijd, waardoor
ze zich steeds meer afzonderen.
> Depressie
Sommige ouderen hebben het zo moeilijk, dat alles nutteloos en uitzichtloos
lijkt. Zij hebben de kracht niet meer om zelf uit deze put te geraken.
Ze hebben professionele hulp nodig.
1.2 Wat kun je doen tegen het legenestsyndroom?
> Nieuwe dingen ondernemen
Sommige personen gebruiken de extra tijd om nieuwe cursussen te volgen
of handvaardigheden te leren.
> Een job zoeken
Men kan terug aan de slag gaan.
> Vrijwilligerswerk doen
In woonzorgcentra, ziekenhuizen ...
> Sociale contacten onderhouden
Ouderen kunnen zich bijvoorbeeld aansluiten bij een club: sporten,
borduren, schilderen, wandelen in groepsverband …
> Bij blijvende lusteloosheid een dokter raadplegen
Een recenter verschijnsel is het opnieuw vollopen van het lege nest. Steeds
meer kinderen scheiden en keren vooral in de eerste fase na de scheiding
naar huis terug, al dan niet met kleinkinderen.
© Plantyn

2 Pensionering
Arbeid neemt in onze maatschappij een belangrijke rol in. Wie werkt, telt
mee in de maatschappij. Met de pensionering verliest men zijn arbeidsrol in
de maatschappij.
2.1 Pensioenleeftijd*
De pensioenleeftijd in België is 65 jaar. Toch zijn er velen die door een
bepaald stelsel al na hun vijftigste deeltijds gaan werken of vervroegd op
pensioen gaan.
2.2 Houding tegenover pensionering
Hoe men de pensionering beleeft, hangt af van verschillende factoren:
> Financieel aspect
Personen die weten dat ze kunnen rondkomen met hun pensioen, hebben
een zorg minder. Zelfstandigen of beoefenaars van een vrij beroep krijgen
minder pensioen. Wanneer pensionering gepaard gaat met een duidelijk
fi nancieel verlies, is men minder geneigd om te stoppen.
Bv. Mevrouw Martens heeft steeds bij de overheid gewerkt. Ze heeft recht
op een pensioen van 1500 euro per maand. Meneer Vervloekt is landbouwer
geweest. Wanneer hij op pensioen gaat, krijgt hij 600 euro.
> Maatschappelijke positie*
Er zijn maar weinig mensen die reikhalzend uitzien naar de tijd na hun vijftigste.
Jong zijn is de norm, ouderen zijn maatschappelijk niet in trek. Op
het werk worden ze vaak verdrongen door de jongere generatie. En al
komt hierin de laatste jaren verandering, toch worden oudere mensen nog
vaak in beeld gebracht als ‘zielige hulpvragers’ in plaats van als zelfstandige
mensen met levenservaring.
> Gezondheidstoestand
Mensen met een minder goede gezondheidstoestand zien gewoonlijk
weinig op tegen het pensioen.
Bv. Meneer Willems heeft reeds enkele jaren last van artrose. Hij is blij dat
hij op pensioen kan, zodat zijn gewrichten eindelijk wat rust krijgen.
> Aard van beroep
Het soort werk dat iemand verricht, bepaalt mee de houding ten opzichte
van pensionering. Mensen kijken dikwijls verlangend uit naar de laatste
werkdag bij een belastende job. Mensen die genieten van een hoge status
door hun beroep zijn minder geneigd om dit op te geven.
Bv. Heel wat ministers werken tot 70 jaar en ouder.
© Plantyn
145

146
> Arbeidssituatie
Jarenlange confl icten met werkgever of collega’s nodigen meestal niet uit
om langer te werken. Vroeger werd er naar de oudere werknemers opgekeken
als wijze, deskundige personen. Vaak moeten ouderen nu plaats
maken voor jongeren, die minder kosten en meer op de hoogte zijn van
de laatste technologieën.
> Gezinssituatie
Voor sommigen is het werk een vlucht uit een onbevredigende gezinssituatie
of uit de leegte van het alleen-zijn. Koppels met een goede relatie zijn
vaker tevreden met hun pensionering.
2.3 Invullen van vrijgekomen tijd
Het is belangrijk om vooraf doelen te stellen. Wat wil men nog bereiken?
Enkele voorbeelden:
> reizen
> nieuwe hobby’s
> meer tijd doorbrengen met de kinderen/kleinkinderen
> vrijwilligerswerk
© Plantyn

3 Sociale contacten
Mensen zijn sociale wezens. De meeste mensen hebben behoefte aan
contacten met anderen. Zowel gezins- en familieleden als vrienden zijn waardevolle
schakels in het sociale netwerk*.
Dat netwerk is niet alleen belangrijk omdat het ondersteuning kan bieden,
het is ook een buffer tegen eenzaamheid en hulpeloosheid. Over het algemeen
hebben ouderen een sociaal netwerk van vijf tot vijftien personen.
3.1 Relatie met de partner
Met het ouder worden, treden er veranderingen
op en vallen er doelen weg: de kinderen verlaten
het huis of de professionele activiteit loopt ten
einde. Zoals je in het deel over het legenestsyndroom
kunt lezen, kan de confrontatie met elkaar
en de veranderde situatie irritatie opwekken.
Belangrijk is dat beide partners dit bespreken en
samen naar een oplossing zoeken.
Enkele tips om de relatie te verbeteren:
> Elkaar ruimte geven door elk voldoende tijd te besteden aan eigen activiteiten.
> Elkaars keuzes respecteren en verschillen aanvaarden.
> Samen tijd maken om leuke, ontspannende dingen te doen.
3.2 Relaties bij gezondheidsproblemen
3.2.1 Mogelijke impact op sociale contacten
> Naarmate mensen ouder worden, wordt
de kans groter dat een van de partners
ziek wordt. Het lichaam wil niet meer
mee of de geest laat hen in de steek.
Bv. De partner begint te dementeren
of wordt getroffen door een CVA. De
taakverdeling die vooraf door beiden
gedragen werd, komt nu op de schouders
van één partner terecht. Daarbij
komt ook nog de zorg voor de zieke.
> Ziekte van een van de partners heeft ook vaak tot gevolg dat het moeilijker
wordt om het sociale netwerk te onderhouden. Uitstapjes worden
moeilijker, bezoek ontvangen is soms te vermoeiend ... Dit kan leiden tot
vereenzaming.
© Plantyn
> Wanneer een van beide partners ziek of gehandicapt wordt, kan het evenwicht
in de relatie grondig verstoord worden. De zieke partner wordt
geconfronteerd met zijn afhankelijkheid en reageert frustraties soms af op
147

148
de partner. Hij heeft het gevoel dat de gezonde partner niet begrijpt wat
hij doormaakt. De gezonde partner richt zijn eigen leven in naar de noden
en behoeften van de ander. Eigen wensen, verlangens en verwachtingen
worden daardoor genegeerd of uitgesteld.
3.2.2 Impact op thuisverzorging
In Vlaanderen zorgen naar schatting meer dan 290.000 gezinnen voor een
ziek, gehandicapt of zorgbehoevend familielid. Veel families zijn vandaag dus
nog steeds bereid om voor thuiszorg in te staan. De impact van deze keuze is
echter niet te onderschatten:
> Moeheid
De thuisverzorger is niet alleen moe van de intense zorgverlening of het
regelmatig opstaan ’s nachts. Thuisverzorgers zijn ook moe omdat ze
steeds maar weer moeten bewijzen dat hun zorgverlening kwaliteitsvol is,
en moeten motiveren waarom ze het willen blijven doen.
> Gevoelens van angst en machteloosheid
Heel wat thuisverzorgers ervaren een gevoel van angst en machteloosheid
met betrekking tot de reactie van de omgeving. Ze zijn bang dat men zal
verhinderen dat de zorgbehoevende persoon mee naar huis gaat of dat ze
hun bedoelingen niet zullen kunnen waarmaken.
> Ongerustheid over de zieke
Er is onzekerheid, onrust en bezorgdheid met betrekking tot de zorgbehoevende
persoon zelf. Wat zal er met hem gebeuren? Hoe zal de ziekte
evolueren? Zal de pijn draaglijk zijn? Zal hij nog gelukkig zijn?
Ook praktische problemen baren zorgen. Zullen we de thuiszorg wel
aankunnen? Is het haalbaar? Hoe zullen we dit praktisch organiseren?
> Veeleisendheid
Thuisverzorgers zijn in hun zorg vaak erg veeleisend. Enkel de beste zorg
is goed genoeg. Anderzijds zullen ze andere aspecten in hun leven makkelijker
relativeren dan niet-thuisverzorgers.
Bv. Fons, zelf gepensioneerd, zorgt voor zijn dementerende vrouw en zegt:
‘Ik heb liever te zeggen dat het me niet gelukt is, dan dat ik het niet heb
geprobeerd.’
> Gevoel van onmacht
Thuisverzorgers voelen onmacht omdat ze vrezen dat de zorgvrager de
aftakeling niet aankan, lichamelijk of geestelijk, en omdat normale communicatie
niet altijd meer mogelijk is.
©
> Schuldgevoelens
Thuisverzorgers voelen in de eerste plaats schuldgevoelens tegenover
de zorgbehoevende persoon, bijvoorbeeld omdat ze uit onwetendheid
verkeerde handelingen hebben gesteld of omdat ze hun geduld wel eens
verloren.
Plantyn

Ook tegenover de eigen gezinsleden voelen ze zich soms schuldig: wanneer
bijvoorbeeld een van de ouders komt inwonen, vraagt dit veel tijd en
aandacht. Worden de partner of de kinderen dan niet te veel benadeeld?
Ten slotte zien we ook schuldgevoelens bovenkomen bij een opname
in een instelling. Veel thuisverzorgers hebben dan het gevoel dat ze zelf
tekortschoten. Deze schuldgevoelens kunnen tot lang na het overlijden
van de zorgbehoevende persoon blijven bestaan: ‘Had ik maar ...’
> Vereenzaming*
Wie zich aan thuiszorg wijdt, spendeert vaak heel wat tijd in de woning van
de zorgbehoevende persoon. Dit kan leiden tot vereenzaming of gevoelens
van geïsoleerd-zijn. De thuisverzorger heeft geen tijd meer voor
sociale contacten, de communicatiemogelijkheden met de zorgbehoevende
persoon zijn soms erg beperkt, vrienden en kennissen blijven weg.
> Leegtegevoel
Bij het overlijden van de zorgbehoevende persoon blijft de thuisverzorger
met een intens leegtegevoel achter. Men is moe en leeg van al die jaren
zorg. Reacties van buitenaf, die dikwijls goed bedoeld zijn maar zeer pijnlijk
overkomen, kunnen het leegtegevoel nog versterken. ‘Wees blij dat je
nu weer tijd hebt voor jezelf’ of ‘t Is toch beter zo. Hij besefte toch niets
meer’ zijn daar enkele voorbeelden van.
Alle hulpverleners die misschien jarenlang aan huis kwamen, vallen van
de ene dag op de andere weg. Soms had men met hen meer en beter
contact dan met vrienden of kennissen. Ook zij laten een enorme leegte
achter. De nazorg is dan ook erg belangrijk. Thuisverzorgers waarderen
het wanneer hulpverleners ook na het overlijden nog eens binnenspringen
of wanneer ze de begrafenis bijwonen.
3.3 Relatie met kinderen en kleinkinderen
Kinderen verlaten het huis. Voor sommige
ouderen is dit moeilijk te accepteren, omdat
zijzelf vroeger (in het driegeneratiegezin) dicht
bij hun ouders en grootouders bleven wonen,
om voor hen te zorgen. Nu ontstaat ongerustheid
over wie voor hen zal zorgen als het
nodig is.
De contacten tussen de ouders en de kinderen worden voor een groot deel
bepaald door de vroegere verstandhouding.
Bv. Jan en Ria hadden met hun dochter een goede, stabiele en bevredigende
relatie. Zij respecteerden de partnerkeuze van hun dochter. Dat ze alleen ging
wonen, was de normale gang van zaken.
Bv. De ouders van Fiona hebben het steeds moeilijk gehad om haar los
te laten. Ze eisten dat ze haar kinderen zou opvoeden zoals zij dit gedaan
hadden. Dit leidde vaak tot confl icten met Fiona en haar partner. Het gevolg
van deze wankele relatie is dat Fiona steeds minder bij haar ouders langskomt.
© Plantyn
149

150
Vaak ziet men dat de relatie met kinderen en kleinkinderen beter wordt,
omdat men meer tijd krijgt voor hen. Men kan op de kleinkinderen passen en
heeft veel tijd om leuke dingen met ze te doen, zoals naar de dierentuin gaan
en pretparken bezoeken.
Een groot probleem in onze maatschappij vormen de ouderen die kinderloos
gebleven zijn. Op hoge leeftijd raken zij geïsoleerd, doordat hun vrienden en
familieleden zelf ook zorgbehoevend zijn geworden of overleden zijn. Er zijn
geen jongere generaties waarop ze een beroep kunnen doen.
3.4 Verlies van vrienden, kennissen en partner
Naarmate mensen ouder worden, neemt de kans toe dat ze met het verlies
van een levenspartner, familieleden of vrienden te maken krijgen. Door deze
verliezen krimpt hun sociale netwerk in. Omdat vrouwen gemiddeld genomen
ouder worden dan mannen, hebben ze een aanzienlijke kans een aantal jaren
als weduwe door het leven te gaan.
Sommige ouderen gaan na het overlijden van hun partner nog een nieuwe
relatie aan. Dit is niet voor elke oudere vanzelfsprekend. Het verloop van
een nieuwe relatie kan door meerdere factoren al dan niet positief beïnvloed
worden:
> De mate van de fl exibiliteit van de oudere.
Wanneer men al verschillende jaren alleen is, is het niet evident om zich
aan te passen aan de nieuwe situatie met twee. Leven met twee betekent
dat men bepaalde routines, gewoonten moet opgeven. De mate waarin
de oudere hiertoe bereid is, hangt af van zijn soepelheid.
> Zijn communicatieve vaardigheden.
Vaak durven ouderen anderen niet aanspreken uit schrik om een ‘neen’ te
krijgen en ontgoocheld te worden.
Een andere factor die niet verwaarloosd mag worden, zijn de meningen en
gevoelens van de kinderen. Voor hen is zo’n nieuwe relatie niet altijd vanzelfsprekend.
Een goed gesprek tussen alle partijen kan nuttig zijn om meer
duidelijkheid te scheppen en begrip voor elkaar op te brengen.
3.5 Gevolgen van een verhuis door verminderde
zelfredzaamheid
De voorbije decennia zijn er heel wat inspanningen geleverd om een goede
thuiszorg uit te bouwen. Er wordt niet alleen professionele zorg aangeboden,
er is ook een uitgebreid netwerk van vrijwilligers.
Toch is dit niet altijd voldoende. Als de oudere thuis niet meer opgevangen
kan worden, is een verhuis naar dagopvang of naar een servicefl at of WZC
vaak de enige oplossing. Het gevolg is vaak dat deze ouderen verder van hun
kennissenkring wonen. Door deze verliezen en veranderingen in hun sociale
omstandigheden kunnen ouderen vereenzamen.
© Plantyn

4 Wonen in een instelling
4.1 De situatie in België
In België verblijft gemiddeld 8 % van de 65-plussers en 42 % van de 85-plussers
in een voorziening.
21 % van de 80-plussers woont in een voorziening. Een meerderheid van de
80-plussers verblijft dus nog thuis, soms met behulp van diensten voor thuishulp
en gezinszorg.
Het is opvallend dat de laatste tien jaar het totaal aantal bejaarden die in
een woonzorgcentrum verblijven, niet zo sterk is gestegen. Volgens cijfers
van het Riziv: 109 392 in 1999 en 122 857 in 2007, wat een stijging van 12 %
betekent. Daarnaast is de samenstelling gewijzigd: de gemiddelde leeftijd is
gestegen, er zijn meer 85-plussers dan vroeger.
Het profi el van de bejaarden die in een woonzorgcentrum verblijven, is gewijzigd.
De huidige bewoners hebben meer nood aan zorg, ze zijn meer afhankelijk
en hebben vaak meerdere gezondheidsproblemen.
4.2 De opname
Het moment waarop familie en dienstverlening
niet langer voldoende steun kunnen
bieden, komt steeds dichterbij. De keuze
om het eigen huis te verlaten en zich te laten
opnemen in een woonzorgcentrum is niet
evident. Dit mag dan ook niet onvoorbereid
gebeuren en het is aan te raden om verschillende
centra te bezoeken.
4.2.1 De manier van opname
Het feit of de bejaarde vrijwillig of gedwongen wordt opgenomen, speelt een
rol in zijn aanpassings- en verwerkingsproces.
> Geheel vrijwillige verhuizing*
De oudere kiest volledig zelfstandig, zonder enige dwang of druk van
buitenaf, om naar een woonzorgcentrum te verhuizen.
Bv. Leon kan zijn tuin en zijn huis niet meer zelf onderhouden. Hij neemt de
beslissing om te verhuizen. Hij ziet er namelijk tegenop om in de toekomst
anderen in te schakelen voor het onderhoud van zijn tuin en huis.
> Gedeeltelijk vrijwillige verhuizing*
Er zijn ongewenste omstandigheden die de beslissing om te verhuizen in
de hand werken.
Bv. Mevrouw Windels heeft moeite om nog zelf boodschappen te doen.
De winkel ligt een aantal kilometer verderop en ze kan geen gebruik meer
maken van de fi ets, waardoor ze een beroep moet doen op anderen. Haar
dochter springt regelmatig in, maar mevrouw Windels beseft dat dit een
zware belasting voor haar is. Daarom beslist ze om te verhuizen naar een
WZC, al ziet ze er wel tegenop om haar huis te verlaten.
© Plantyn
151

152
> Gedeeltelijk gedwongen verhuizing*
Iemand wordt door een bepaalde situatie gedwongen om zijn huis te
verlaten. De persoon in kwestie begrijpt wel dat het de beste oplossing
is, maar het gebeurt uiteindelijk toch buiten de eigen wil om. De persoon
heeft wel de nodige inspraak bij de verhuizing.
Bv. Mevrouw Van Der Linden krijgt het steeds moeilijker om zelfstandig te
wonen. Ze is niet meer goed te been en is voor veel zaken afhankelijk van
hulp van anderen. De hulp die thuiszorg biedt, blijkt onvoldoende, want
tussendoor merkt mevrouw Van Der Linden steeds meer dat ze zich hulpeloos
voelt in haar eigen huis. Na lange gesprekken met de verzorgenden
van de thuiszorgdienst en haar kinderen, ziet ze in dat er geen andere
oplossing is dan te verhuizen naar een WZC.
> Geheel gedwongen verhuizing*
Er valt niets te betwisten en de oudere moet dringend worden opgenomen.
De situatie is dikwijls onhoudbaar en de familieleden en thuiszorgdiensten
kunnen de zorg niet meer aan. De oudere beslist niet zelf om te
verhuizen, maar anderen doen dat in zijn plaats.
Bv. Robert heeft een hersenbloeding gehad. Hij verblijft reeds vijf weken
in het ziekenhuis. Sindsdien kan hij zichzelf niet meer behelpen. Hij wordt
in bed gewassen en aangekleed. Stappen kan hij nauwelijks. Naar huis
gaan lukt niet meer, volgens zijn kinderen. Hij moet naar een zorgcentrum.
4.2.2 Gevoelens bij een opname
Een opname in het woonzorgcentrum gaat gepaard met verschillende
gevoelens:
> Afscheid nemen van het leven thuis
– Er wordt afscheid genomen van
het huis waar men zo hard voor
heeft moeten werken, waar zo
veel herinneringen aan vastzitten,
waar de kinderen zijn grootgebracht,
waar het geliefde huisdier
rondloopt … Maar men moet ook
afscheid nemen van de gekende
omgeving en de sociale contacten die hieraan vastzitten. Voor de
oudere is de verhuis naar een woonzorgcentrum een nieuw hoofdstuk
in zijn leven.
– Voor de familie kan het afscheid net zo emotioneel zijn als voor de
oudere. Ook voor hen had het huis een sentimentele waarde. Zo
kunnen er ook voor hen herinneringen verbonden zijn aan het huis en
verliezen ze een plek waar ze zich thuis voelden.
– Bij het afscheid nemen van het huis is het belangrijk dat iedereen iets
te doen heeft.
Bv. nog één keer de trap opgaan, in het lege huis rondstappen …
© Plantyn

– Vaak zijn deze laatste momenten de momenten die het krachtigste
zijn en die veel betekenis hebben voor de oudere en zijn familie. Zo
horen we ook vaak ouderen in het woonzorgcentrum herinneringen
ophalen van hun vroegere huis. Het is zeer belangrijk om te blijven
praten over de verhuis, zowel voor de oudere als voor de familie. Het
is zo dat ze hun gevoelens kunnen ventileren.
– Hoe men dit verlies ervaart, is afhankelijk van hoe sterk een persoon
in het verleden met verandering omging. Vaak is dit niet het eerste
verlies dat de oudere en zijn familie meemaken.
> Verlies van zelfstandigheid
– Hierdoor voelt men zich afhankelijk van anderen. Emotioneel kan dit
heel zwaar zijn. Iemand die zijn hele leven zelfstandig heeft geleefd
en opeens afhankelijk is van anderen, kan dit ervaren als verlies.
– Hoewel de meeste ouderen hun familie en verzorgende dankbaar zijn
voor de steun die ze krijgen, blijft het emotioneel zeer zwaar en kan
de oudere het soms moeilijk plaatsen. Het verlies van zelfstandigheid
is permanent. Er is geen weg meer terug. Eenmaal afhankelijk als
oudere, altijd afhankelijk.
> Verlies van materiële zaken
Wanneer een zorgvrager naar het woonzorgcentrum gaat, moet hij
alles achterlaten. De eetkamer die hij gekregen heeft bij de trouw, de
mooie vaas, schilderijen, beeldjes … Ze kunnen slechts enkele spulletjes
meenemen naar hun kamer in het WZC.
> Verlies van zelfvertrouwen
Ouderen voelen zich soms waardeloos omdat ze afhankelijk zijn van
anderen.
Hoe iemand op het verlies van zelfstandigheid reageert, is afhankelijk van
hoe hij op vroegere verlieservaringen heeft gereageerd. Het verwerken
van verlies is geen eenvoudige opdracht, ook niet voor ouderen. Vaak
denken we dat ouderen al veel hebben meegemaakt en hierdoor het
verlies van hun zelfstandigheid, hun thuis … sneller kunnen verwerken.
Niets is minder waar. Elk nieuw verlies is pijnlijk en emotioneel, zowel voor
jong als oud.
> Aanpassing aan het leven in groep
De oudere heeft waarschijnlijk zijn leven lang met een partner en eventueel
met kinderen gewoond. Het kan ook zijn dat de oudere zijn leven
als alleenstaande heeft doorgebracht. Wanneer de oudere in een woonzorgcentrum
verblijft, moet hij zich aanpassen aan het leven in groep, wat
een hele verandering voor hem is. Hij is het immers gewoon dat hij op een
zelfstandige wijze door het leven gaat en dit is nu niet meer mogelijk.
© Plantyn
> Een gevoel van in de steek te worden gelaten
Als de oudere niet zelf beslist om naar een woonzorgcentrum te gaan,
voelt hij zich in de steek gelaten door zijn familie en vrienden. Zij hebben
immers de beslissing in zijn plaats genomen. Het valt hem dan ook enorm
zwaar om de stap naar het woonzorgcentrum te zetten.
153

154
> Aanpassing aan de leefomgeving
De oudere moet zich aanpassen aan zijn nieuwe leefomgeving. Voor
sommige zorgvragers is dit een pijnlijk en moeizaam proces. Ze vinden hun
draai niet, missen de ruimte van hun huis, missen de kennissen, vrienden
en buren.
> Financiële zorgen
Aan het wonen in een woonzorgcentrum is ook een prijskaartje verbonden.
De prijs van het woonzorgcentrum wordt uitgedrukt in een dagprijs. Deze
dagprijs is opgenomen in de overeenkomst tussen de bejaarde en de
instelling. De dagprijs dient om de zogenaamde hotelkosten in het woonzorgcentrum
te betalen, zoals de kamer, de maaltijden, het onderhoud en
de administratie.
De gemiddelde prijs van een zorgcentrum in Vlaanderen bedraagt 1326
euro/maand. Het gemiddeld pensioen bedraagt 850 tot 900 euro. Je ziet
dat vele bewoners moeten bijleggen van hun spaarcenten.
De familie speelt vaak een belangrijke
rol in de beslissing tot opname. Ook
voor hen is deze beslissing geen gemakkelijke
opgave. Het zijn vaak zij die vaststellen
dat de oudere niet meer in staat is
om zelfstandig te wonen en die op zoek
gaan naar een geschikt WZC. Zo hoor je
de familie weleens zeggen: ‘Het kan niet
meer zo, het is onverantwoordelijk’. Voor
de oudere kunnen deze woorden als een bedreiging klinken, terwijl de familie
de opname overweegt uit bezorgdheid voor de oudere. Ze willen dat de
oudere goed verzorgd wordt en op hulp kan rekenen als er iets zou gebeuren.
4.2.3 Het begin van een nieuw leven:
de opnamedag
Het afscheid van het huis is nog maar net
genomen, of de oudere wordt alweer
verwelkomd in een nieuwe omgeving.
De opnamedag is vaak een ingrijpende
gebeurtenis voor de oudere en zijn familie.
Voor de nieuwe bewoner is deze dag een
nieuwe mijlpaal in zijn Plantyn
leven. Hij heeft
voorgoed afscheid genomen van zijn
vertrouwde omgeving en is klaar voor
een nieuw begin en een nieuw leven. De
opnamedag is voor de oudere een zeer
emotionele gebeurtenis.©

A Positieve ervaringen van de zorgvrager
> Opluchting en blijheid omdat ze in het woonzorgcentrum mogen intrekken.
> Een gevoel van veiligheid. Ze weten dat ze op elk moment van de dag de
hulp kunnen krijgen die ze nodig hebben.
> Een nieuw gevoel van zelfstandigheid: ze zijn niet meer afhankelijk van
familie, vrienden, kennissen, buren voor de noodzakelijke zorg. Ze hebben
het gevoel dat ze deze mensen niet meer tot last zijn.
B Negatieve ervaringen van de zorgvrager
> De zorgvrager heeft nog geen streep kunnen trekken achter het afscheid
van zijn thuis.
> De zorgvrager met partner heeft het moeilijk om de partner achter te laten.
Wanneer een echtpaar naar een woonzorgcentrum verhuist, voelen ze zich
niet zo alleen en zal de aanpassing aan de nieuwe omgeving ook gemakkelijker
verlopen.
Als een koppel samen kiest voor een opname in een woonzorgcentrum,
kunnen ze deze stap op hun eigen tempo voorbereiden en moeten ze
geen overhaaste beslissingen nemen. Ze hebben de tijd om aan dat idee
te wennen en het is voor hen dan ook de ideale situatie.
> Een gevoel van angst: het woonzorgcentrum is voor hen een onbekende
plaats en er gelden nieuwe gewoontes.
C Ervaringen van de familie
Vaak heeft de familie een dubbel gevoel:
> Opluchting
De dagelijkse zorg wordt overgenomen. Hierdoor moeten ze zich niet
meer druk maken over de huishoudelijke taken en is het gedaan met ’s
avonds te piekeren over het feit dat vader of moeder alleen is.
> Schuld
De familie heeft vaak het gevoel dat ze de rug naar hun ouder toekeren en
ze de zorg overlaten aan verpleegkundigen en verzorgenden die ze nog
niet eens kennen. Voor hen is het heel belangrijk om zich bij de dagelijkse
zorg van de ouder te betrekken.
De opnamedag kan ook een invloed hebben op de rollen binnen de familie.
Die kunnen een drastische verandering ondergaan.
Bv. Wie gaat de verantwoordelijkheid nemen over de zorg van de moeder,
die alleen achterblijft thuis? Wie gaat wanneer op bezoek bij vader?
Deze vragen kunnen binnen een familie aanleiding geven tot confl icten.
Andere families hebben hier geen probleem mee. Hoe een familie hierop
reageert, is afhankelijk van de banden die de familieleden onderling hebben.
© Plantyn
155

156
4.2.4 Taken van de verzorgende
De relatie met de bewoner start vanaf de
kennismakingsgesprekken en/of de voorafgaande
opnames of het voorafgaand
kortverblijf. Toch blijft het zeer belangrijk
om die eerste dagen op de afdeling
extra aandacht te geven aan de nieuwe
bewoner.
> Zorg ervoor dat de opname gebeurt door een persoon die de bewoner al
ontmoet heeft, bv. de dienstverantwoordelijke.
> Maak tijd voor de vragen en zorgen van de nieuwe bewoner.
> Laat via een kleine attentie merken dat je de bewoner verwacht, bv. hang
een kaartje met ‘welkom’ op de deur.
> Overlaad de bewoner niet met bergen informatie. Probeer te doseren:
geef eerst de informatie die echt noodzakelijk is en breng hem pas later
op de hoogte van zaken die minder belangrijk zijn.
Zorg dat de zorgvrager zelf informatie kan opzoeken als het nodig is.
Bv. Zorg voor een informatiebord met daarop de foto’s en namen van alle
mensen die beroepshalve met de afdeling te maken hebben.
Vaak durven nieuwe bewoners zelf niet om deze informatie te vragen,
omdat ze weten dat het al verschillende keren gezegd is. Als je ouder
wordt, onthoud je echter niet meer zo snel. Het zijn kleine inspanningen,
maar voor de bewoners kunnen ze een groot verschil maken.
> Herhaal de eerste dagen de belangrijkste informatie.
> Toon begrip voor de gevoelens van verdriet die aanwezig zijn bij de zorgvrager.
> Begeleid de kennismaking met de andere bewoners. Stel de nieuwe
bewoner bijvoorbeeld voor tijdens het koffi emoment.
> Vergezel de bewoner naar activiteiten. De aanwezigheid van iemand
vertrouwd geeft meer moed om nieuwe uitdagingen aan te gaan. Vaak is
de nieuwe bewoner al die drukte niet meer gewoon, omdat hij al lang niet
meer buiten kwam.
> Plan een aantal werkzaamheden samen met de nieuwe bewoner.
Bv. Samen zijn naam toevoegen aan het bord met bewoners.
4.3 Aanpassingen aan de nieuwe situatie
Wanneer men in een woonzorgcentrum gaat wonen, komt men in een heel
andere omgeving terecht. Zowel privacy als autonomie* zullen door bepaalde
factoren bedreigd worden.
4.3.1 Het verlies van privacy
© Plantyn
Het verlies van privacy is merkbaar op drie verschillende domeinen: de
persoonlijke ruimte, de persoonlijke tijd en de persoonlijke levenssfeer.

A Persoonlijke ruimte
Een opmerkelijk verlies is dat van de persoonlijke ruimte*. Dit is een plaats
waar je even jezelf kunt zijn, waar je op adem kunt komen en waar je nieuwe
energie kunt opdoen. Iedereen heeft graag een stek waar hij kan doen en
laten wat hij wil, zonder dat er elk moment iemand kan binnenkomen. Dit is
in het woonzorgcentrum moeilijker, vooral als de bewoner op een tweepersoonskamer
ligt. Deze bewoners beschikken over geen enkele ruimte waar ze
eens tot zichzelf kunnen komen en alleen kunnen zijn. Maar ook de bejaarde
die een kamer alleen heeft, moet rekening houden met het feit dat op er
ieder moment iemand kan binnenkomen. Zo kan de bejaarde moeilijk iets
doen waarvoor hij zich schaamt of wat hij liever voor zichzelf houdt en niet
met anderen wil delen, zoals een persoonlijk gesprek voeren.
B Persoonlijke tijd
De persoonlijke tijd* bestaat uit de momenten die men voor zichzelf houdt,
wanneer men even kan rusten, zonder dat men gestoord wordt door
anderen. De persoonlijke ruimte is de meest geschikte plek om persoonlijke
tijd in door te brengen. Persoonlijke tijd in de persoonlijke ruimte is echter
niet vanzelfsprekend, omdat de persoonlijke ruimte vaak betreden wordt. De
praktijk toont echter aan dat bewoners van een woonzorgcentrum er ook in
slagen persoonlijke tijd door te brengen in gemeenschappelijke ruimten. De
beleving van de persoonlijke tijd vormt bijgevolg geen echt probleem in het
woonzorgcentrum.
C Persoonlijke levenssfeer
Als je eens kijkt naar het dagelijks leven in het woonzorgcentrum, zie je dat de
verschillende personeelsleden veel te weten kunnen komen over de bewoner
en de familie, gewild of ongewild.
Bv. Katrien, de poetsvrouw, ziet een brief liggen over de problematische
fi nanciële situatie van een bewoner.
Personeelsleden moeten deze informatie steeds voor zich houden. Ze moeten
het beroepsgeheim steeds naleven.
D Taken van de verzorgende met betrekking tot de privacy van de zorgvrager
> Heb aandacht voor de privacy van de bewoner.
Dit kun je doen door te kloppen voor je de kamer betreedt en door
toestemming te vragen bij bepaalde taken (bv. linnen in de kleerkast
leggen, tafel afruimen ...).
> Respecteer persoonlijke bezittingen van de bewoner.
Snuffel niet in papieren of foto’s die op tafel liggen, leg zaken die je
verplaatst hebt bij het opruimen op de juiste plaats terug.
> Respecteer de privacy van de bewoner tijdens gesprekken.
Vraag bijvoorbeeld niet door over onderwerpen waar de zorgvrager zich
ongemakkelijk bij voelt. Als hij weinig uitleg geeft bij bepaalde zaken,
begin je beter over iets anders.
© Plantyn
157

158
4.3.2 Het verlies van autonomie
Wanneer mensen naar het woonzorgcentrum gaan, verliezen ze een stuk van
hun autonomie*.
A Vormen van autonomie
> Uitvoeringsautonomie*
Dit heeft betrekking op het zelf beslissen wat
je gaat doen en dit zelfstandig uitvoeren. Dit
veronderstelt een mate van zelfredzaamheid
en vrijheid.
Bv. Louise staat ’s morgens om 10 uur op. Ze
beslist om niet naar het ontbijt te gaan. Ze
wast zich en gaat naar de wekelijkse markt,
dicht bij het woonzorgcentrum. Louise beslist
zelf om deze dingen te doen en ze voert ze
op eigen houtje uit. Ze is zelfredzaam: ze kan
zichzelf nog wassen en aankleden en kan nog
naar de markt gaan.
> Beslissingsautonomie*
Sommige bewoners zijn niet zelfredzaam genoeg om zelfstandig bepaalde
handelingen uit te voeren. Ze kunnen wel nog zelfstandig beslissen wat ze
willen doen.
Bv. Anna beslist bij het opstaan dat ze naar de markt wil. Ze kan dit niet
meer zelfstandig doen, want ze is niet meer goed te been. Een verzorgende
moet haar helpen om op te staan en de animator gaat even naar
de markt met haar in de rolstoel.
Het is belangrijk dat de personeelsleden de bewoners zo veel mogelijk
keuzes laten. Zorgverleners mogen ook niet zwart-wit denken. Het is dus
niet zo dat ofwel de bewoner beslist, ofwel de zorgverlener. De zorgverlener
kan immers ook vragen wat de bewoner wenst of hij kan enkele voorstellen
aandragen.
Bv. De animator vraagt aan Anna of ze naar de markt wil gaan of liever in
het woonzorgcentrum blijft.
> Gedelegeerde autonomie*
Als de bewoner niet meer in staat is om zelf te beslissen of handelingen
zelfstandig uit te voeren, zal het personeel van het WZC veel beslissingen
en taken overnemen.
Bv. Aimé is zwaar dementerend. Bij het opstaan heeft hij het plan opgevat
om de trein te nemen naar Zuid-Frankrijk om er zijn vader te bezoeken.
Zijn vader is echter al twintig jaar geleden gestorven. De verzorgende stelt
voor om naar het ontbijt te gaan en daarna samen met enkele andere
bewoners en personeelsleden naar de markt te gaan. Tijdens het bezoek
aan de markt houdt het personeel Aimé goed in de gaten en regelen ze
ook de betaling van enkele producten die hij wil kopen.
© Plantyn

B Verlies van autonomie
> Bij een opname is de zorgvrager onzeker
Als de zorgvrager pas in het woonzorgcentrum is, voelt hij zich vaak kwetsbaar.
Je hebt al gezien dat de bejaarde alles heeft moeten achterlaten en
zich onzeker voelt bij de nieuwe woonvorm. De nieuwe bewoner zal bijgevolg
makkelijker doen wat er van hem gevraagd wordt.
Bv. Hubert kan zich nog zelf wassen. Toch laat hij dit door de verzorgende
doen als zij dit voorstelt.
> Afhankelijke zorgvrager
De bewoner wordt op die manier in de rol van afhankelijke zorgvrager
geduwd. Er komt bijgevolg geen reactie meer als de zorgverlener de
bewoner helpt en de bewoner komt vast te zitten in een vaststaand
patroon. De verschillende activiteiten die de bejaarde vroeger nog wel
uitoefende, voert hij nu niet meer zelfstandig uit en hij zal ze na verloop
van tijd verleren. Uiteindelijk moet de bewoner toegeven dat hij nog maar
weinig kan. Vanuit die kwetsbaarheid en onzekerheid zal de bejaarde
vlugger doen wat er van hem gevraagd wordt. Dit proces is een vicieuze
cirkel waar de bewoner moeilijk uit geraakt.
> Onderschatte mogelijkheden
De mogelijkheden van de residenten worden vaak onderschat. Het beeld
dat men heeft over ouderen is negatief. Ze worden gezien als afhankelijk,
passief, als personen met sterk verminderde mogelijkheden. Dit beeld
wordt nog versterkt door de dagelijkse confrontatie met verschillende
ouderen die zorgbehoevend zijn. Het gevaar is dat bepaalde handelingen,
hoe simpel ze ook mogen zijn voor de bewoner, overgenomen worden
door de verzorgenden. De zorgverleners handelen te vaak vanuit hun
eigen overtuiging en niet vanuit de behoefte van de bejaarde.
Bv. Het openen van een pakje boter, het kammen van het haar …
> De zorg wordt georganiseerd
Alle zorg wordt gepland volgens een welomschreven schema. Dit heeft tot
gevolg dat alle bewoners op dezelfde manier behandeld worden, ongeacht
hun mogelijkheden en beperkingen. Alles moet vlug gebeuren – door
de tijdsdruk – en de zorgverstrekkers nemen daarbij zonder na te denken
heel wat taken van de zorgvrager over die hij nog perfect zelf kan uitvoeren.
C Taken van de verzorgende met betrekking tot de autonomie van de zorgvrager
> Geef de zorgvrager inspraak.
Als de zorgvrager inspraak krijgt, zal hij het gevoel hebben dat hij controle
heeft over het eigen leven en dit zal het welbevinden verhogen.
> Laat de zorgvrager, indien mogelijk, zelf keuzes maken.
De bewoners moeten het gevoel krijgen dat ze zelf keuzes kunnen maken.
Bv. Louis is slecht te been. Daardoor geraakt hij moeilijk bij zijn buur. Maar
als hij het aan Frederik, de verzorgende, vraagt, brengt die hem wel tot
daar. ©
Plantyn
159

160
> Bespreek welke mogelijkheden de bewoner heeft om eigen gebruiken
verder te zetten binnen de muren van het rustoord.
Bv. Mevrouw Willens is het gewoon om vroeg op te staan. Daarom wordt
haar ontbijt al om 7 uur gebracht.
> Laat de bewoner nog zo veel mogelijk zelf doen.
Bv. Mevrouw Laurys maakt elke dag zelf haar bed op.
> Laat bewoners indien zij dit wensen huishoudelijke taken vervullen op
de afdeling.
Bv. Elke namiddag komt mevrouw Van Elzen de tassen in de gemeenschappelijke
keuken afwassen. Dit doet haar denken aan thuis en dankzij
deze kleine taak kan ze zich nog altijd nuttig maken.
> Betrek de bewoners bij het decoreren van de afdeling.
Sommige bewoners zijn nog actief en creatief, andere vinden het gewoon
fi jn om aanwezig te zijn bij de activiteiten.
Bv. Miekes vingers zijn krom door de reuma. Er is niet veel dat ze nog
kan met haar handen. Toch is ze elke donderdag aanwezig bij de creanamiddag.
De gezellige sfeer, de vlotte babbels en het geplaag van de
animatoren zijn dingen waar ze elke keer weer naar uitkijkt.
> Informeer de bewoner over de werking van het rustoord.
Bewoners worden graag op de hoogte gebracht van allerlei wijzigingen bij
directie, verbouwingen en personeelswissels.
Bv. Er wordt een nieuw toilet geplaatst. Dit zorgt voor heel wat lawaaihinder.
> Als de dagelijkse routine door omstandigheden verstoord wordt, dan
is het wenselijk om de bewoners te verwittigen.
Bv. Er was een elektriciteitspanne, waardoor men in de keuken niet kon
starten met de bereiding van het middagmaal. Alle bewoners werden
persoonlijk verwittigd.
4.4 Veranderingen in de relaties
4.4.1 Levensloopgebonden relaties*
Deze relaties heeft de bewoner al een hele tijd. Hij heeft ze opgebouwd voor
hij naar het woonzorgcentrum kwam.
A Vriendschapsrelaties
Hechte vriendschappen vallen bij een
opname niet weg, maar ze krijgen wel een
andere invulling.
Bv. Leona ging toen ze thuis was geregeld
op stap met haar buurvrouw Marie-Claire.
Ze gingen samen naar de tearoom, op
zondag naar de markt, naar het park om te
© Plantyn

wandelen ... Nu ze in het woonzorgcentrum verblijft, kunnen ze deze uitjes
nog moeilijk samen delen. Wanneer Marie-Claire op bezoek komt, mag ze op
Leona haar kamer. Aan de deur hangt Leona het bordje ‘Ik heb bezoek’. De
verzorgenden komen dan niet binnen. Zo krijgt Leona voldoende privacy.
Vriendschapsrelaties zijn vooral gericht op persoonlijke betrokkenheid en
vertrouwen. Ze hebben een positief effect op het zelfwaardegevoel van de
bewoner.
B Familierelaties
Voor familieleden treedt er vaak een serieuze taakverschuiving op. Ze komen
niet naar het woonzorgcentrum om de oudere te verzorgen, zoals ze deden
toen de oudere nog thuis woonde, maar om hem een bezoekje te brengen.
Voor de oudere is dit contact zeer belangrijk. De familie speelt een belangrijke
rol bij de emotionele ondersteuning van de oudere als hij een moeilijk
moment heeft.
C Andere informele relaties
Daarnaast zijn er nog andere relaties van vroeger, bijvoorbeeld kennissen of
buren. Deze personen zullen in het begin redelijk veel op bezoek komen.
Na verloop van tijd zullen deze bezoeken echter verminderen. Sommige
contacten die kenmerkend waren voor de vroegere leefsituatie, zullen
verdwijnen.
Bv. Wanneer mevrouw Bauwens nog thuis woonde, maakte ze elke morgen
een praatje met de postbode.
D Taak van de verzorgende
In woonzorgcentra wordt het contact met familie, vrienden en kennissen
gestimuleerd, omdat het bijdraagt tot het welbevinden van de bewoner.
Zo zijn er in veel woonzorgcentra cafetaria’s, waar men terechtkan met de
familie, medebewoners en vrienden om gezellig iets te drinken. Ook worden
er verschillende activiteiten georganiseerd waaraan bezoekers kunnen deelnemen,
zodat ze ook andere bewoners leren kennen. Vaak zijn er in woonzorgcentra
geen bezoekuren zoals in ziekenhuizen. Dit maakt de stap om op
bezoek te gaan bij de oudere een stuk kleiner.
Als verzorgende besteed je ook aandacht aan de contacten met bezoekers.
Je maakt regelmatig een praatje met hen en probeert hen te betrekken bij de
activiteiten die georganiseerd worden. Dit verbetert het persoonlijk contact
met de bewoner en zijn omgeving.
4.4.2 Woonzorggebonden relaties*
A Relaties met het personeel van het woonzorgcentrum
© Plantyn
Het personeel bouwt een bepaalde band op met de bewoners. Daarbij
gelden twee aspecten:
161

162
> Een goede band verbetert het welbevinden
Een goede relatie tussen het personeel en de bewoner werpt zijn vruchten
af. De bewoner voelt zich beter in zijn omgeving. Dit is ook logisch, omdat
het personeel elke dag met de bewoners in contact komt.
> Voldoende afstand is noodzakelijk
De relatie moet niet uitgroeien tot een diepere band, het kan louter functioneel
blijven. Het is belangrijk dat het personeel een bepaalde afstand
houdt van de bewoner. Als er te nauwe contacten zijn, komt dit de hulpverlening
niet altijd ten goede.
De band die er kan ontstaan, is zowel afhankelijk van de bewoner als van het
personeel:
> Bewoners die een gesloten karakter hebben en niet zo sociaal ingesteld
zijn, zullen het in het woonzorgcentrum moeilijker hebben om een goede
relatie op te bouwen met het personeel. Hierdoor zal de verzorgende
minder snel inzicht krijgen in de behoeften van de bewoner. Het contact
verloopt oppervlakkiger en de zorg is beperkt tot de lichamelijke noden.
> Je ziet dat er op de afdeling soms bewoners zijn die zich extreem afhankelijk
opstellen. Door ziekte of tegenslag ontstaat het gevoel dat ze zelf
niets meer kunnen. Deze bewoners doen geen inspanningen meer om
hun eigen welbevinden te verbeteren en steunen voor alles op de verzorgenden.
Dit weegt zwaar op de relatie met het personeel.
Tips voor de verzorgende:
> Geef bewoners met een gesloten karakter meer aandacht, want ook zij
hebben nood aan een omgeving waarin ze zich thuis voelen.
> Als bewoners zich extreem afhankelijk opstellen, geef je niet toe aan hun
claimgedrag. Probeer op een vlotte, vriendelijke manier de bewoner ertoe
te brengen een aantal taken zelf terug op te nemen.
> De personeelsleden laten dikwijls kansen liggen om een beter contact
met de bewoner op te bouwen, doordat ze zich voornamelijk concentreren
op het verzorgend aspect. Als je voor langere tijd de zorgen voor
een bepaalde bewoner uitvoert, kun je tijdens de fysieke verzorging
ook werken aan een dieper contact. In sommige instellingen maakt men
gebruik van aandachtspersonen: zie 4.5 Werken met aandachtspersonen.
B Relaties met vrijwilligers
De vrijwilligers kunnen helpen bij grote feesten, bij animatieactiviteiten, in de
keuken en de cafetaria, op de afdelingen, bij de maaltijden. Ze komen dus
regelmatig in contact met de bewoners en kunnen een belangrijke bijdrage
leveren aan het welbevinden van de bewoners. Ze geven de bewoners een
extra kans om sociale contacten te leggen.
© Plantyn

C Relaties tussen de bewoners
Sommige bejaarden zien in de verhuis naar het woonzorgcentrum een nieuwe
kans om sociale contacten aan te gaan. Onderzoek heeft echter uitgewezen
dat meer dan de helft van de bewoners weinig sociale contacten onderhoudt
met medebewoners. Meer zelfs: hoe langer men in een woonzorgcentrum
verblijft, hoe minder contacten men doorgaans heeft met medebewoners.
Redenen waarom bejaarden geen contact (meer) zoeken met andere bewoners:
> Minder sociale vaardigheden
Ouderen hebben steeds geleerd om te luisteren en te zwijgen. Hun
mening was vaak ondergeschikt aan die van anderen. Dit maakt dat ze hun
mening minder vlug kwijt willen. Het is voor hen zo altijd geweest. Soms
kan er zelfs angst optreden om hun mening te geven.
> Angst om hechte contacten weer te verliezen
Sommige ouderen hebben angst om duurzame relaties aan te gaan,
omdat ze zich ervan bewust zijn dat de dood voor velen nadert. Ze investeren
liever niet in nieuwe contacten, omdat ze vrezen dat deze contacten
snel weer kunnen wegvallen en zij zullen achterblijven met verdriet.
> Fysieke beperkingen
De beperkingen op het vlak van gehoor, zicht, spraak en mobiliteit brengen
heel wat drempels met zich mee om een gesprek te beginnen met een
andere bewoner. Die andere bewoner kampt bovendien met gelijkaardige
problemen. Bewoners die nog mobiel zijn, gaan sneller een praatje maken
met medebewoners.
> Tegenzin om zich aan te sluiten bij andere bejaarden
Sommige mensen hebben een negatief beeld over ouderen. De oude dag
wordt gezien als een tijd van ziekte en achteruitgang. Maar ook bij de
ouderen leeft dit beeld, terwijl ze zelf bejaard zijn. In een woonzorgcentrum
wordt dit beeld nog eens versterkt. De bejaarde wil niet in die groep
van ouderen gaan zitten, hij wil niet tot die groep behoren en wil niet
inzien dat hij ook oud is. De bewoner ziet niet in dat hij ook zorgbehoevend
en bejaard is. Hij zoekt liever contact met personen buiten het woonzorgcentrum.
Het kan zelfs zover gaan dat bepaalde bewoners een betuttelende
houding aannemen tegenover hun medebewoners, wat uiteraard
een hechte en affectieve relatie in de weg staat.
© Plantyn
163

164
Taken van de verzorgende:
> Geef minder mobiele bewoners de kans om ook regelmatig
‘op bezoek’ te gaan bij medebewoners.
> Stel bewoners aan elkaar voor. Doe dit zeker met
nieuwe bewoners.
> Het woonzorgcentrum organiseert gemeenschappelijke
activiteiten voor de bewoners. Probeer meer
teruggetrokken bewoners te overtuigen om daaraan
deel te nemen.
4.5 Werken met aandachtspersonen
Werken met aandachtspersonen* betekent dat de bewoner een vertrouwenspersoon
krijgt toegewezen. Dit kan elke persoon zijn die iets te
maken heeft met de zorg voor de oudere. Tot deze categorie behoren:
verpleegkundigen, verzorgenden, ergotherapeuten, animatoren, kinesisten
...
Elk personeelslid krijgt enkele (twee tot vier) personen toegewezen voor wie
hij extra zorg moet dragen. Er blijft uiteraard een verantwoordelijkheid voor
alle bewoners van de afdeling, maar het betrokken personeelslid volgt enkele
bewoners van dichterbij op.
Het werken met aandachtspersonen vraagt een persoonlijk engagement van
beide partijen. Elke bewoner kiest de verzorgende bij wie hij zich het best
voelt. Op zijn beurt heeft de verzorgende de opdracht om speciale aandacht
te schenken aan de bewoners die aan hem zijn toegewezen. Dit zijn zijn
aandachtspersonen. Het gaat erom een warme, menselijke relatie tot stand te
brengen en de menselijkheid in het rusthuis te vergroten.
4.5.1 Taken van de aandachtsverzorgende
> Op vlak van relaties
– Contact met de oudere
Bv. Regelmatig eens binnenspringen bij
de oudere, tijd vrijmaken voor een babbel,
troost bieden, nabijheid tonen, informatie
verlenen, bereid zijn om te luisteren, zich
inleven, aandacht hebben voor onrust,
aandacht hebben voor verdriet, haalbare wensen inwilligen, aandacht
hebben voor de behoeften en wensen van de oudere, delen in vreugdevolle
momenten …
© Plantyn
– Contact met de familie
De vertrouwenspersoon is naast de hoofdverpleegkundige een
aanspreekpunt voor de familie. Dit betekent dat informatie of onge-

noegen via de vertrouwenspersoon kan worden doorgegeven. Dit wil
niet zeggen dat de aandachtsverzorgende het probleem zelf moet
oplossen.
Een gesprek met de familie om te informeren naar de levensloop en
gewoontes van de oudere kan heel zinvol en verhelderend zijn.
Voor de familie kan het ook een blijk van steun zijn als de aandachtsverzorgende
aanwezig is op de begrafenis van de oudere.
> Op vlak van lichamelijke zorg
– De aandachtsverzorgende heeft aandacht voor wat de oudere zelfstandig
kan en communiceert hierover met collega’s.
– In overleg met de collega’s kan men ervoor zorgen dat de vertrouwenspersoon
zijn aandachtspersonen kan helpen bij het ochtendtoilet
en de maaltijd.
– De aandachtsverzorgende signaleert problemen van zijn aandachtspersonen
aan de hoofdverpleegkundige en in het team.
– De aandachtsverzorgende heeft aandacht voor het comfort van de
aandachtspersoon, bv. door te zorgen voor aangename zit- en lighoudingen
door middel van kussens.
– Als het nodig is, voorziet de aandachtsverzorgende hulpmiddelen
voor de zorgvrager.
– Er gaat speciale aandacht naar de algemene lichamelijke verzorging,
zoals kapsel, sieraden, make-up, kledij, bril, hoorapparaat ...
> Op vlak van het dagelijks leven
– De aandachtsverzorgende stimuleert de zelfredzaamheid en houdt
rekening met de mogelijkheden en beperkingen van de zorgvrager.
– Hij schenkt aandacht aan de persoonlijke voorkeuren en wensen van
de oudere.
– Hij kan eventueel wat extraatjes trachten in te lassen in het werkprogramma,
zoals een wandeling of een praatje maken, de krant voorlezen,
de actualiteit samen bespreken, de kasten samen op orde brengen ...
– De aandachtsverzorgende helpt de contacten met de buitenwereld
onderhouden.
– Hij helpt feestdagen, verjaardagen, familiegebeurtenissen ... bijhouden.
– Hij spoort interesses op en geeft informatie door aan het team.
> Op vlak van informatie en administratie
– De aandachtsverzorgende houdt het zorgplan bij en heeft specifi eke
aandacht voor de aandachtspunten van zijn aandachtspersonen.
– Het diensthoofd wordt steeds betrokken bij beslissingen, zodat hij op
de hoogte blijft van wat er gebeurt.
– De aandachtsverzorgende houdt de verslaggeving rond anamnese*
over zijn aandachtspersonen bij.
– Als hij na enkele dagen verlof weer op de dienst komt, heeft de
aandachtsverzorgende specifi ek even aandacht voor die informatie
die er over de aandachtspersonen is genoteerd.
© Plantyn
165

166
4.5.2 Voordelen van het werken met aandachtspersonen
> Voordelen voor de aandachtspersoon
– De bewoner zal zich open opstellen ten opzichte van de verzorgende
die hij heeft uitgekozen. Hij kan met zijn problemen, verhalen
of wensen bij één iemand terecht. Dit is beter dan telkens opnieuw
zomaar iemand aan te spreken, want dan is er niemand die een
totaalbeeld heeft van de zorgvrager en gaat zijn verhaal snel verloren.
Bovendien vertellen we in ons dagelijks leven toch ook niet zomaar
alles aan iedereen, dus waarom zouden we dit van de bewoners in
een rusthuis wel verwachten?
Bv. Mevrouw Dubois heeft problemen met haar dochter. Gelukkig heeft
ze Lucia, de aandachtsverzorgende, bij wie ze af en toe haar hart kan
luchten.
– Er ontstaat een vertrouwensrelatie met een personeelslid, waarin
geborgenheid, waardering en veiligheid vooropstaan. Een zorgverlener
die aandacht heeft voor het verdriet van mensen betekent
doorgaans meer voor hen dan hij zelf denkt. In moeilijke situaties
hebben mensen immers vooral een luisterend oor nodig. Ze hebben
nood aan iemand bij wie zij zich begrepen voelen en aan wie ze
kunnen vertellen wat er precies in hen omgaat.
– Er wordt meer ingespeeld op de individuele behoeften van de zorgvrager
en de aanpak is persoonlijker. Daardoor voelt de bewoner zich
sneller thuis en is hij minder eenzaam.
– Er wordt aandacht geschonken aan het lichamelijke, materiële,
psychologische, sociale en geestelijke welbevinden.
– Er is ook aandacht voor zorgvragers die minder sociaal zijn en moeilijker
contacten leggen.
© Plantyn

Voordelen voor de verzorgende
– De verzorgende voelt zich meer betrokken. Er ontstaat een vertrouwensrelatie
met de zorgvrager.
– Er ontstaat een beter contact met de familie, met wie de verzorgende
ook contact opneemt.
– De verzorgende wordt sterker betrokken bij zijn werk en creëert zo
een meer kwaliteitsvolle totaalzorg.
– De zorgverlener haalt voldoening uit deze manier van werken en de
verantwoordelijkheden die hij krijgt.
Bv. Rosita is verzorgster en heeft drie aandachtspersonen. Zij vertelt
hierover: ‘Ik ken Marie, Louise en Roger nu veel beter dan vroeger. Ik
weet wat ze fi jn vinden. Roger heeft heel graag dat ik hard wrijf als ik
zijn rug was. Louise fl eurt op als ik haar uitgebreide kroost bewonder.
Zij geniet ook erg van een extra voetbadje tussendoor. Marie is eerder
somber van aard en de meeste verzorgenden vinden haar een grote
zaag. Ik begrijp nu veel beter dan vroeger dat ze nog altijd veel verdriet
heeft om haar zoon, die op 25-jarige leeftijd overleden is. Ze heeft
zijn plotse dood niet kunnen verwerken. Ik moet mijn collega’s daar af
en toe aan herinneren. Wat ik een grote verbetering vind, is dat ik zo
veel mogelijk mijn aandachtspersonen mag verzorgen ’s morgens. De
verantwoordelijke houdt er rekening mee bij de werkverdeling. Ik vind
het in elk geval veel leuker werken dan vroeger, elke dag ontdek je
weer nieuwe dingen die je dichter bij de zorgvragers brengen.’
> Voordelen voor de instelling
– Er kan bewonersgericht gewerkt worden. Dit wil zeggen dat er maximaal
kan worden ingespeeld op de individuele noden, rekening
houdend met de wensen van de zorgvrager en de mogelijkheden
binnen de voorziening.
– Er is meer arbeidsvreugde. Het personeel presteert beter en heeft
meer zin in het werk.
– De instelling krijgt een beter imago.
– Door kennis en inzicht in de levensgeschiedenis kan er continuïteit
in het levenspatroon van de oudere zorgvrager nagestreefd worden.
Daarvoor is het belangrijk dat de zorgverlener zo veel mogelijk gegevens
van de bewoner verzamelt.
– Het bevordert de samenwerking tussen collega’s. Tijdens overlegmomenten
bespreekt elke zorgverlener zijn zorgvragers. Tussendoor
kunnen collega’s bij elkaar terecht met vragen over elkaars aandachtspersonen.
4.5.3 Valkuilen bij het werken met aandachtspersonen
© Plantyn
> Valkuilen voor de aandachtsverzorgende
– Afschuiven van verantwoordelijkheid
Bv. De familie van mevrouw Verbeek komt bij Elien, een personeelslid.
Mevrouw Verbeek mist weer een jurk. Elien antwoordt: ‘Sandy is
167

168
haar aandachtsverzorgende. Zij is nu niet aanwezig. Volgende week
maandag is ze terug. Geef het aan haar door’.
– Alleen oog hebben voor de eigen aandachtspersoon
Bv. Els investeert al haar tijd en energie in haar drie aandachtspersonen.
Daardoor heeft ze steeds minder tijd om een praatje te maken met
andere zorgvragers, die haar onvriendelijk en nors noemen.
– Begrenzing van het takenpakket
De zorg/aandacht moet voor elke aandachtspersoon dezelfde zijn.
Bv. Evelyne heeft schuimwijn en taart meegebracht om de verjaardag
van Leon, een van haar aandachtspersonen, te vieren. Ze vraagt aan
collega’s om die namiddag enkele taken van haar over te nemen, zodat
ze er een gezellig moment van kan maken met Leon. De hoofdverzorgende
tikt haar op de vingers en laat weten dat het organiseren van dit
soort feestjes niet tot haar takenpakket behoort.
– Concurrentie onder de verzorgenden
Het is niet de bedoeling dat er een concurrentiestrijd ontstaat tussen
het personeel om de beste aandachtsverzorgende te zijn. Iedereen
zorgt vanuit zijn eigen persoonlijkheid, maar binnen het afgelijnde
takenpakket, voor de hem toegewezen aandachtspersonen.
> Valkuilen voor de bewoners
– Jaloersheid
Bv. Rita vertelt: ‘Vera, mijn aandachtsverzorgende, komt slechts twee
keer per week langs. Ik merk dat andere aandachtsverzorgenden meer
tijd doorbrengen met hun aandachtspersoon. Ik zou daarom graag
veranderen van aandachtsverzorgende.’
© Plantyn
– Opeisen van de aandachtsverzorgende
Bv. Maria moet naar het toilet. Sandra komt haar helpen. Maria zegt:
‘Neen, Rosita, mijn aandachtsverzorgende, moet komen. Zij alleen weet
hoe ik geholpen moet worden.’

F Omgaan met de oudere zorgvrager
Doelstellingen
Als je dit thema hebt afgewerkt, verwachten we van jou dat je:
> de driehoek van welbevinden kunt uitleggen;
> tips voor het omgaan met de zorgvrager in de thuissituatie kunt geven;
> animatieve grondhouding kunt uitleggen;
> algemene regels i.v.m. een groepsactiviteit kunt opnoemen;
> groepsactiviteiten kunt illustreren met voorbeelden;
> het stappenplan voor een activiteit kunt geven;
> algemene tips in het omgaan met chronische zieken kunt verwoorden;
> dementie kunt defi niëren;
> het verschil tussen ouderdomsvergeetachtigheid en dementie kunt formuleren;
> de verschillende fasen in dementie kunt beschrijven;
> de verschillende symptomen van dementie kunt opnoemen;
> tips in het omgaan met de dementerende zorgvrager kunt opnoemen;
> aandachtspunten bij het aanbieden van activiteiten aan dementerenden
kunt opnoemen;
> reminiscentie kunt verklaren;
> snoezelen kunt uitleggen;
> ROT kunt uitleggen;
> aromatherapie kunt uitleggen;
> geheugentraining kunt uitleggen;
> validation kunt verklaren;
> de structuur van een slechtnieuwsgesprek kunt geven;
> tips voor het omgaan met agressieve reacties tijdens een slechtnieuwsgesprek
kunt opnoemen;
> de vier rouwtaken kunt defi niëren;
> de taak van de verzorgende t.o.v. de rouwenden kunt uitleggen;
> de reacties bij rouw kunt uitleggen;
> palliatieve zorg kunt verklaren;
> de houding van de verzorgende tegenover de terminale zorgvrager kunt
uitleggen;
> tips voor het omgaan met agressie kunt opnoemen;
> tips voor het omgaan met vrees en angst kunt opnoemen;
> tips voor het omgaan met depressie kunt opnoemen;
> tips voor het omgaan met achterdocht kunt opnoemen;
> tips voor het omgaan mat afasie kunt opnoemen;
> tips voor het omgaan met agnosie kunt opnoemen;
> tips voor het omgaan met apraxie kunt opnoemen;
> kenmerken van de allochtone oudere kunt opnoemen;
> tips voor het omgaan met taalproblemen bij de allochtone oudere kunt
opnoemen.© Plantyn
169

170
1 De driehoek van welbevinden
Hulpverlening kan worden gezien als een continue interactie tussen drie
partijen: de zorgvrager, de familie en de hulpverleners. De kwaliteit van deze
interacties heeft een grote invloed op het welbevinden van de betrokken
partijen. Men noemt dit de driehoek van welbevinden.
Dit kan men schematisch als volgt voorstellen:
Zorgvrager
Familie Hulpverlener
Voorbeeld:
Leona is 76 jaar en woont nog alleen. Zij is nog mobiel,
maar een beginnende dementering brengt haar zelfstandigheid
in gedrang. Haar jongste zoon besluit om
zijn moeder in huis in te nemen.
Leona komt soms agressief uit de hoek. Dit zorgt
voor spanningen in het gezin. De 15-jarige kleindochter
heeft het moeilijk met de situatie. Zij kan zich
niet meer concentreren op haar studies. Haar slechte
rapport gaf dan ook weer de nodige strubbelingen
thuis. Deze confl icten hebben dan weer een invloed
op Leona.
Voor de hulpverlener – de zoon – is zowel het welzijn
van zijn moeder als dat van zijn dochter van belang.
Goede zorg is alleen mogelijk als de drie betrokken partijen het eens
zijn over wat goede zorg voor deze oudere zorgvrager is en over hoe
deze zorg aangeboden kan worden.
Om te kunnen begrijpen wat er zich afspeelt in de driehoek ‘zorgvrager –
familie – hulpverlener’ is het aangewezen om zicht te krijgen op de geschiedenis
van de betrokken familie. In deze geschiedenis zijn er gebeurtenissen
of perioden aan te duiden die belangrijk zijn om de evolutie van de familie en
de huidige toestand (beslissingen, confl icten, knelpunten enz.) te begrijpen.
© Plantyn

2 Omgaan met de individuele zorgvrager
2.1 In de thuissituatie
Vaak hebben thuisverzorgers en
zorgbehoevende personen al een
lange weg afgelegd wanneer een
hulpverlener of vrijwilliger bij hen
aan huis komt. Ze hebben zelf al
naar oplossingen gezocht voor
hun moeilijkheden en ze hebben
geleerd met vallen en opstaan. Als
je als zorgverlener in een thuissituatie
terechtkomt, is het dan ook
belangrijk dat je respect toont
voor de inspanningen die de thuisverzorgers al geleverd hebben. Als je
als hulpverlener zoekt naar oplossingen voor bepaalde problemen, mag je
daarbij de ervaring van de thuisverzorger ook zeker niet negeren.
> Gun de zorgbehoevende persoon, de mantelzorger en het gezin
voldoende tijd om je te leren kennen en omgekeerd. Durf uitleg te vragen.
> Behandel de zorgvrager en de mantelzorger als volwaardige personen met
hun eigen mogelijkheden en beperkingen.
> Betrek de zorgvrager en de mantelzorger in het gesprek en in de dagelijkse
activiteiten.
> Elk gezin is verschillend, heeft een eigen verleden, eigen normen en
waarden. Respecteer dit en wees je tegelijk bewust van je eigen geschiedenis
en levensvisie.
> Baken duidelijk de grenzen van je hulp af. Overschat jezelf niet, maak
goede en duidelijke afspraken.
> Besef dat de centrale thuisverzorger de eindverantwoordelijke is en blijft.
Erken dan ook zijn ervaringsdeskundigheid en betrek hem steeds bij je
activiteiten. Hij kent de zorgbehoevende persoon het best. Breng suggesties
enkel in vragende zin aan.
> Heb steeds oog voor het geheel van de zorg.
> Respecteer het loyaliteitsgevoel binnen het gezin.
> Durf overleg te plegen en feedback te vragen aan het gezin.
2.2 In het woonzorgcentrum
In het woonzorgcentrum hanteer je dezelfde omgangsvormen. Je benadert
de zorgvrager vanuit een holistische* mensvisie. Dit kun je doen door een
animatieve grondhouding aan te nemen.
2.2.1 Animatieve grondhouding
A Wat is animatie?
© Plantyn
Animatie helpt de ouderen om zich thuis te voelen in een voorziening, zich
aangesproken te voelen en zin te hebben in het dagelijkse leven.
171

172
Animatie gaat verder dan enkele geïsoleerde activiteiten. In principe spelen
de hulpverleners continu in op de gebeurtenissen in het WZC. Ze hebben
hierbij oog voor een evenwicht tussen enerzijds een groepsgerichte en anderzijds
een individuele benadering.
B Doelstellingen van animatie
> Bewoners begeleiden in hun nieuwe woon- en leefomgeving, waarbij
interesse en respect getoond wordt voor de persoonlijke voorkeur en het
levensverhaal.
> De vrijwilligers als een meerwaarde optimaal integreren binnen de werking
van het WZC.
> De drempel van en naar de buitenwereld verkleinen.
C Enkele praktische richtlijnen
> Door middel van een goede programmatie en organisatie moeten individuele
en collectieve activiteiten op maat van de bewoners worden aangeboden.
> Het animatieteam en het afdelingsteam moeten in samenspraak een
animatief plan opstellen.
> Men moet werken met kleinere groepen, binnen een welomschreven
afdeling.
> De bewoners en medewerkers moeten de werking systematisch evalueren.
D Animatieve grondhouding
Een animatieve grondhouding* is
het scheppen van een thuisklimaat
waarin de bewoner zijn levensverhaal
verder kan ‘be-leven’. Dit tracht men
te bereiken door:
> Het erkennen en respecteren van
de organisatie als de ‘leef-omgeving’
van de bewoner. Een open
visie op ouderen en zorg kan je
hierbij helpen.
> In elk contact de bewoner als uniek te beschouwen, met respect voor
zijn eigenheid, wensen en ideeën, mogelijkheden en kwetsbaarheden,
morele, politieke, religieuze en existentiële waarden, levensloop en
levensverhaal.
> Via een open en geïnteresseerde omgang met familie en het stimuleren
van hun actieve inbreng, hen te erkennen als een volwaardige partner in
zorg.
> Elkaar positief te stimuleren, in een enthousiaste en respectvolle samenwerking.
Deze houding is fundamenteel aanwezig in de omgang van alle
medewerkers met de bewoners, hun familie en collega-medewerkers.
© Plantyn

Deze visie op zorgverlening betekent een omslag in het denken van alle partners
in het zorgproces:
Voor de oudere Patiënt → bewoner
Object → subject
Voor de familie en de omgeving Bezoeker → partner in de samenwerking
Voor de zorgverleners Zorgverlener/expert → luisterende
zorgverlener
Voor de voorziening Aanbod → vraaggerichte* voorziening
Op deze manier is animatie een opdracht van alle medewerkers en gebeurt
animatie tijdens het ochtendtoilet, het ontbijt, de namiddagactiviteit, het
bezoek van kinderen en kleinkinderen, de bedeling van de avondmedicatie ...
© Plantyn
173

174
3 Omgaan met bewoners
3.1 Groepsactiviteiten
3.1.1 Enkele richtlijnen
> Organiseer activiteiten die de bewoners leuk vinden, niet jij.
> Laat de bewoner vrij in de keuze of hij wel of niet aan de activiteit wil deelnemen.
> Duur: afhankelijk van de doelgroep, van 30 minuten tot 1 uur.
Het concentratievermogen van de bewoners neemt na een half uur meestal
af. Langdurige activiteiten zijn voor de bewoners vaak te belastend.
> Zorg voor een goed verlichte en verluchte ruimte.
> Zorg voor voldoende ruimte.
> Zorg voor afwisseling. Let bij de keuze van de activiteiten op het afwisselen
van spanning en ontspanning. Wissel af tussen actieve en minder
actieve activiteiten en activiteiten die meer gericht zijn op het lichaam of
meer op de geest.
> Zorg dat het in je activiteit niet alleen om winnen en verliezen gaat. Er
kunnen ook meerdere winnaars zijn.
3.1.2 Doelstellingen
Probeer de bewoner op een natuurlijke manier zo veel mogelijk te stimuleren
om deel te nemen aan een activiteit. Door middel van activiteiten kun je
bepaalde doelstellingen bereiken, zoals:
> Het sociaal contact bevorderen: zowel met een individuele activiteit (eenop-eenrelatie)
als met een groepsactiviteit (interactie met medebewoners).
> Het zelfwaardegevoel van de bewoner verbeteren: doordat ze het gevoel
hebben nuttig bezig te zijn en iets te kunnen, stijgt hun zelfvertrouwen.
> Onrust doen afnemen: activiteiten kunnen afl eiding bieden voor de
bewoner, waardoor mogelijke onrust afneemt. Bovendien zorgt het stereotiepe
karakter van een aantal activiteiten (zoals de was plooien) ervoor dat
de bewoner opnieuw rust vindt.
3.1.3 Tips bij de begeleiding
> Spreek traag en duidelijk.
> Doe de oefening voor.
> Stimuleer de zorgvragers positief (zie wat je zorgvrager kan en zeg het
hem ook).
> Wees creatief met je materiaal. Wat kun je allemaal gebruiken?
> Plaats de zorgvragers in kringvorm op een stoel.
© Plantyn

3.1.4 Enkele suggesties
A Beweging
> bewegingsoefeningen met de bal: gooien,
voetballen, doorgeven …
> (ochtend)gymnastiek: oefeningen uitvoeren
die de begeleider toont
> wandelen
> stoelgymnastiek: dit is een vorm van turnen
op en rond een stoel. De stoel maakt de
oefeningen minder belastend. De mobielere
zorgvrager kan op de stoel leunen en hem
gebruiken voor rustpauzes. De immobiele
zorgvrager kan de oefeningen al zittend doen.
> bewegen op muziek
– dansen in de rolstoel, de rolstoelgebruiker
kan zelf nog actief of gedeeltelijk
de rolstoel gebruiken
– dansen in een rolstoel met codanser (staande partner)
– dansen met een rollator
– dansen zittend op een stoel, of stilstaand in een rolstoel
> relaxatieoefeningen
B Volksspelen en gezelschapsspelen
> sjoelbakken
> eggeschieten
> kegelspel
> prentenlotto
> lotto-abc
> kaartspelen
> vijfantwoordenspel
> vier op een rij
C Huishoudelijke activiteiten
> afwassen en afdrogen
> groenten snijden
> fruitsla maken
> koper poetsen
> koffi e malen/maken
> bakken/koken
> couverts maken
> bloemen planten
D Zingeving
© Plantyn
Eucharistievieringen op maat van de bewoners.
De misvieringen worden georganiseerd ter
gelegenheid van feestdagen (zoals Kerstmis,
Allerzielen en Pasen), maar kunnen ook tijdens
het jaar plaatsvinden.
175

176
E Reminiscentie
Aan de hand van foto’s, voorwerpen,
verhalen of fi lms worden er samen met
de bewoners herinneringen opgehaald
aan de ‘goeie ouwe tijd’. Meestal wordt
reminiscentie aan een klein groepje
bewoners gegeven. Dit geeft de bewoners
een geborgen, veilig gevoel,
zodat ze niet bang zijn om te vertellen.
De reminiscentieactiviteiten worden
in een apart deeltje van de leefruimte
gehouden, waar er geen stoorzenders
zijn zoals radio of televisie.
F Crea-activiteiten
> schilderen
> tekenen
> bloemschikken
> werken met papier-maché
> werken met papier (knippen, kleven)
> seizoensdecoratie maken
G Andere activiteiten
> verjaardagsviering
> optredens
> verwennamiddag
> fi lmnamiddag
> voorlezen uit boek/krant
> samen fotoalbums bekijken
> modeshow
> seniorenweek
> dag van de rusthuisbewoner
> bezoek van de sint
3.1.5 Stappenplan
A Wat?
> Welke mogelijkheden wil je oefenen?
> Welke mogelijkheden heeft de zorgvrager?
> Welke voorkeur heeft de zorgvrager?
B Wanneer?
Welk tijdstip is het meest geschikt?
C Waar?
Welke eisen stel je aan het lokaal?
D Wie?
Welke doelgroep?
© Plantyn

4 Omgaan met chronisch zieken
A Neem niet alles uit handen
Iemand met een chronische ziekte* is in veel gevallen aangewezen op
anderen, maar therapieën en trainingen kunnen de zelfredzaamheid van de
patiënt verhogen. Daarom is hulp, hoe goedbedoeld ook, niet altijd welkom
bij een chronisch zieke zorgvrager. Zolang mensen zichzelf kunnen behelpen,
grijp je als verzorgende beter niet in. Bespreek met de zorgvrager waar je het
best wel en niet bij helpt.
B Houd rekening met het verwerkingsproces van de zorgvrager
Als iemand verneemt dat hij een chronische ziekte heeft, zal dit aankomen
als een zware klap. Het betekent immers een streep door de toekomst, het
afzien van gemaakte plannen, het einde van een carrière, de overgang van
een actief naar een receptief* leven. De persoon gaat door een soort rouwproces.
Als verzorgende is het belangrijk om begrip te tonen.
Enkele chronische ziekten zijn MS (multiple sclerose), aids, dementie, COPD
(chronische obstructieve longziekte), CVA (cerebrovasculair accident).
4.1 Dementie
4.1.1 Wat is dementie?
Dementie is een syndroom* waarbij de verwerking van informatie in de
hersenen is verstoord.
A Situatie in Vlaanderen
Op dit moment, in 2012, leven in Vlaanderen naar schatting 100 000
mensen met dementie. De meeste (70 %) verblijven thuis, veelal verzorgd
door de partner, soms door de kinderen, bijgestaan door thuishulp. Een
minderheid verblijft in een WZC dat al dan niet is aangepast aan de bijzondere
noden. Omwille van de vergrijzing zal het aantal dementerende
ouderen sterk toenemen: tegen 2020 voorspelt men een toename van
30 % t.o.v. 2012.
B Oorzaken
De belangrijkste oorzaak van dementie is de ziekte van Alzheimer (65 %),
maar er zijn ook andere oorzaken, zoals aderverkalking van bloedvaten in de
hersenen, jarenlang alcoholmisbruik of een aantasting van de voorste hersenkwab.
Mensen met alzheimerdementie (de grootste groep) leven gemiddeld
nog zeven jaar vanaf het begin van de ziekte.
C Syndroom
© Plantyn
Men spreekt van een syndroom. Dit wil zeggen dat er steeds een aantal
symptomen tegelijk aanwezig zijn:
177

178
> Geheugenstoornissen
In het hoofdstuk over psychische veranderingen bij het ouder worden, lees
je hoe het geheugen werkt. Bij dementerenden is deze werking verstoord.
> Cognitieve stoornissen
Een of meer van de volgende cognitieve stoornissen: afasie, apraxie,
agnosie, stoornis in het denken. Deze termen worden later in dit hoofdstuk
uitgelegd.
> Belemmeringen
Belemmering in het sociaal en beroepsmatig functioneren: er is een duidelijke
beperking ten opzichte van het functioneren vroeger.
D Dementie ≠ ouderdomsvergeetachtigheid
Ouderdomsvergeetachtigheid Dementie
overkomt bijna iedereen 5-7 % van alle mensen boven 65 jaar
gezond, niet abnormaal ziekte, wel abnormaal
is lastig, maar maakt niet hulpbehoevend maakt hulpbehoevend
alleen geheugen meer dan alleen geheugen
details van gebeurtenissen kwijt gebeurtenis zelf kwijt
komt achteraf wel terug echt kwijt in het geheugen
probleem is het terugzoeken probleem is het opslaan
4.1.2 Fasen in dementie
Bron: Ponds & Verhey, ‘Zorgwijzer geheugen’
Het verloop van dementie kunnen we schetsen in drie fasen:
A Beginnende dementie* of ‘het bedreigde ik’
©
> De persoon beseft zelf dat zijn geheugen hem in de steek laat. Hij weet dat
er iets fout is en probeert dit zo goed mogelijk te verbergen voor anderen.
> De persoon ervaart inwendige spanningen, wat ervoor kan zorgen dat hij
bijvoorbeeld angstig, depressief of agressief wordt. Elke persoon reageert
anders.
Plantyn

Beginnende dementerenden hebben te maken met verlieservaringen: ze
verliezen herinneringen en worden geconfronteerd met geheugenstoornissen
en mentale achteruitgang. Ze maken dus een rouwproces door.
> Ze hebben vooral nood aan troost en steun door familie, vrienden en hulpverleners.
B Matige dementie* of ‘het verdwaalde ik’
> De typische kenmerken van dementie zijn steeds duidelijker aanwezig.
> Matig dementerende ouderen verliezen de herinnering aan de laatste
fasen uit hun leven.
> Ze hebben de situaties niet meer door en verliezen dus de controle. Niets
is meer voorspelbaar. Dat geeft een groot gevoel van onzekerheid: ‘wat
gaat er nu gebeuren?’ Er ontstaat een toenemende angst.
> Het is belangrijk om de wereld van de dementerende voorspelbaar te
maken. Ze hebben houvast nodig op vlak van personen, situaties, rituelen
en voorwerpen. Een vast dagschema kan bijvoorbeeld de nodige structuur
geven.
C Ernstige dementie* of ‘het verzonken ik’
> De lichamelijke toestand gaat achteruit. Alles draait rond het vervullen
van de basisbehoeften: eten, drinken, rusten, geborgenheid, veiligheid en
warmte.
> Ernstig dementerende ouderen raken het contact met hun omgeving en
met zichzelf kwijt.
> In deze fase is de taal bijna verdwenen. Er zijn haast uitsluitend repeterende
handelingen en woorden.
> Vaak zie je in deze fase roepgedrag van de dementerende. Door dit
gedrag kan hij zichzelf nog ervaren.
> Het is belangrijk om contact te maken op het gebied van het affectief
lichamelijke. Werk met zintuiglijke prikkels.
4.1.3 Symptomen van dementie
A Stoornissen die steeds aanwezig zijn bij dementie:
> Stoornissen in het kortetermijngeheugen
De dementerende persoon kan zich feiten uit het recente verleden niet
meer herinneren. Door deze uitval hangt zijn gesprek vaak met horten en
stoten aan elkaar.
Bv. Louis weet niet meer wat hij deze middag gegeten heeft.
> Stoornissen in het langetermijngeheugen
Naarmate het dementieproces vordert, begint de persoon met dementie
ook gebeurtenissen uit een verder verleden te vergeten.
Bv. Hélène is haar trouwdatum vergeten en kon vorige week niet op de
naam van haar jongste kleindochter komen.
Ouderen kunnen dit goed verdoezelen. De stoornis lijkt de ene keer
ernstiger dan de andere keer. Opvallend is wel dat de zorgvrager steeds
meer vergeet.© Plantyn
179

180
Voorbeeld:
Phil is 78 jaar wanneer er bij hem dementie wordt vastgesteld. Gedurende
zijn volledige leven heeft hij herinneringen opgebouwd, jaar na jaar, dag
na dag. De lades van de kast zijn als het ware gevuld met herinneringen.
Door het dementieproces raken de lades van de kast stilaan allemaal leeg.
Eerst wordt de lade met de herinneringen van zijn 77ste levensjaar geledigd.
Deze herinneringen is hij kwijt. Daarna worden ook de lades van
zijn 76ste, 75ste, 74ste … geledigd. Hierdoor raakt hij stilaan alle herinneringen
kwijt. Hij keert als het ware terug in de tijd. Na een bepaalde
periode heeft hij enkel nog de herinneringen uit zijn kindertijd. In deze
periode zal Phil vaak vragen om zijn vader of moeder. In de laatste fase
heeft hij enkel nog zijn vroegkinderlijke ervaringen (kleutertijd, peutertijd).
Op dat moment is hij volledig in zichzelf gekeerd. De taal bestaat dan
meestal slechts uit het uiten van klanken of brabbelwoorden.
> Desoriëntatie in tijd en ruimte
De persoon weet niet meer welk
moment van de dag het is. Dit hangt
sterk samen met het verlies van het
kortetermijngeheugen.
Bv. Robert weet niet meer dat hij net
heeft ontbeten, bijgevolg weet hij
niet dat het ochtend is. Voor hem kan
het evengoed middag of avond zijn.
De persoon heeft ook steeds meer moeite om zich te oriënteren en raakt
snel de weg kwijt, ook in vertrouwde omgevingen. Wanneer de persoon
met dementie wordt opgenomen in het woonzorgcentrum, is het belangrijk
om aan de hand van foto’s of pictogrammen duidelijk te maken waar
bijvoorbeeld het toilet zich bevindt of waar zijn kamer is.
Bv. Lea vindt het toilet niet meer terug in haar eigen woning.
> Desoriëntatie in persoon
De persoon met dementie herkent
bepaalde personen niet meer. Soms
herkent hij de persoon nog wel,
maar weet hij niet meer welke rol die
persoon in zijn leven speelt.
Bv. Caroline, de buurvrouw van
Leonard, komt op bezoek. Leonard
denkt dat het zijn vrouw is en doet erg
familiair.
Meestal weet de persoon met
dementie wel goed wie voor hem
zorgt, zonder dat hij echt weet wie
het is. In een later stadium herkent de
persoon zichzelf niet meer. Wanneer
hij zichzelf in de spiegel ziet, denkt hij
dat het iemand anders is. Wanneer de
spiegel zich in het toilet bevindt, zal de
bewoner bijgevolg niet naar binnen
willen aangezien het al ‘bezet’ is.
© Plantyn

Afasie*
Dit is een stoornis in het taalcentrum in de hersenen, waardoor zorgvragers
moeite hebben om voorwerpen te benoemen, terwijl ze wel weten
waarvoor die voorwerpen dienen.
Bv. Berta ziet een telefoon, weet hoe ze moet bellen, maar zegt i.p.v.
telefoon ‘koelkast’.
> Apraxie*
De zorgvrager kan eenvoudige, dagdagelijkse handelingen niet meer
uitvoeren.
Bv. Marie weet niet meer hoe ze haar tanden moet poetsen. Ze weet helemaal
niet hoe ze hieraan moet beginnen of in welke stappen de activiteit verloopt.
> Agnosie*
De zorgvrager herkent een bepaald voorwerp, een bepaalde geur …
niet meer. Bijgevolg weet men niet wat men ermee kan doen of hoe men
moet reageren. Doordat men het niet herkent, kan men het meestal niet
benoemen.
Bv. Gilbert ziet een afstandsbediening en denkt dat het een telefoon is. Hij
probeert met de afstandsbediening te telefoneren.
Agnosie kan vooral in thuissituaties gevaarlijk zijn. Zo kan een persoon gas
ruiken maar de geur niet herkennen, waardoor hij geen acties onderneemt.
> Stoornissen in de uitvoerende functies
De persoon kan geen complexe handelingen meer uitvoeren. Hij kan niet
meer plannen of organiseren.
Bv. Yvonne kan geen soep meer maken. Deze activiteit is te complex
geworden.
B Secundaire symptomen of symptomen die daarnaast kunnen voorkomen
> Confabulaties*
Het verzinnen van verhalen om de gaten in het geheugen op te vullen.
Bv. Je vraagt aan Clement: ‘Wat heb je gisteren gedaan?’ Hij antwoordt:
‘Ik ben naar de markt geweest’, terwijl je zeker weet dat hij de volledige
dag is thuisgebleven.
> Preserveren*
Constant hetzelfde vragen, zeggen of doen. Bijvoorbeeld constant
hetzelfde woord herhalen of over de tafel wrijven.
> Decorumverlies*
Het verlies van fatsoen.
Bv. Lisette doet haar kledij uit in het openbaar.
> Persoonlijkheidsveranderingen
Bepaalde karaktertrekken kunnen worden versterkt of er worden nieuwe
karaktertrekken zichtbaar. Zo kan iemand die vroeger heel gesloten was
opeens heel open worden.
Bv. Simonne was een heel voorname dame. Nu ze dement is, vloekt ze
steeds en gebruikt ze scheldwoorden tegen de verzorgenden.
© Plantyn
181

182
> Stemmingswisselingen
Personen met dementie worden vaak overspoeld door emoties, waardoor
hun stemming erg kan schommelen.
Bv. Marcella is eerst heel blij en begint daarna onophoudelijk te huilen.
> Gevoelens
De persoon met dementie ervaart heel wat gevoelens, zoals angst, ontreddering,
agressie en moedeloosheid. Deze gevoelens zijn het gevolg van
het rouwproces waarmee de persoon wordt geconfronteerd na de diagnose
van dementie.
> Veranderingen in het gedrag
Typische uitingen zijn: plotse verzamelwoede, het krijgen van tics, hallucineren,
interesseverlies.
Voorbeelden:
– Jef neemt overal dessertlepels mee.
– Roland wrijft steeds over de tafel.
– Annette wordt soms overvallen door een hevige schrik, omdat ze
denkt dat het oorlog is en er bommen vallen.
Het is belangrijk te weten dat elke persoon met dementie anders is. Er zijn
ook verschillende soorten dementie, elk met hun typische kenmerken. Dit
is slechts een opsomming van mogelijk herkenbare eigenschappen.
4.1.4 Omgaan met dementerenden
A Communiceren met dementerende bejaarden
> Zorg dat het gesprek niet hoeft
te concurreren met achtergrondgeluiden,
zoals van een radio of
tv. Het kost de dementerende
oudere extra moeite om zich te
concentreren op het gesprek.
> Sta zelf niet onder tijdsdruk of
spanning. Zorg ervoor dat je
de dementerende persoon alle
aandacht kunt geven.
> Vermijd om te fl uisteren tegen de dementerende persoon.
> Houd het eenvoudig in de communicatie. Gebruik geen lange of complexe
mededelingen en gebruik geen dubbelekeuzemogelijkheden in een vraag.
– Vraag iets net voor het tijdstip dat het gedaan moet worden zodat de
persoon niet vergeet dat hij het moet doen.
– Vraag iets in de omgeving of situatie waarin het gewenste gedrag
plaats moet vinden.
– Ga na of de dementerende oudere de boodschap, de vraag of het
verzoek begrepen heeft.
– Toon steeds wat je bedoelt of wat de dementerende persoon dient te
doen.
– Vermijd ja/neen-discussies zo veel mogelijk en maak je niet druk om
zaken die er niet echt toe doen.
© Plantyn

– Vermijd testsituaties, bv. ‘Hoe oud ben je?’. De dementerende wordt
hier onzeker van.
– Corrigeer de dementerende persoon zo onopvallend mogelijk
wanneer dit nodig blijkt en doe dit met het nodige respect en tact.
– Vermijd vragen over zaken die pas gebeurd zijn. Wil je toch een gesprek
hierover beginnen, zeg dan zelf de belangrijkste informatie voor.
– Vertel wat je zelf hebt meegemaakt. Ook al zullen ze niet alles
begrijpen, dementerende ouderen kunnen genieten van de lichaamstaal
en intonatie die gebruikt worden.
– Spreek op een rustige en vriendelijke toon.
– Houd zo veel mogelijk oogcontact en zit met het lichaam naar de
dementerende oudere gericht.
– Blijf binnen hun gezichtsveld wanneer je hen toespreekt.
– Leg steeds uit wat er gebeurt.
– Praat over zaken die de dementerende oudere tegelijkertijd kan
horen, ruiken, zien, voelen of smaken.
– Sluit gesprekken aan bij vroegere gewoontes, interesses, voorkeuren en
ervaringen van de dementerende oudere.
– Neem hun gevoelens serieus. Bv. Als een zorgvrager verdrietig is, ga
erop in. Probeer hem nadien af te leiden.
– De dementerende houdt van vaste structuren. Houd alles op zijn
vaste plaats.
B Omgaan met emoties
> In het beginstadium is de dementerende
mens soms paniekerig, achterdochtig,
beschuldigend en soms zelfs
gewelddadig, omdat hij zich realiseert
dat er iets mis is met hem. Nachtelijke
onrust komt daardoor vaak voor.
– Blijf kalm en tracht de precieze
oorzaak te achterhalen. Spreek
erover met de huisarts.
– Probeer de bewoner te bedaren door zachte aanrakingen, een vriendelijke
gelaatsuitdrukking en gepaste gebaren. Geef veiligheid als hij
angstig is en troost als hij verdrietig is.
– Bedenk dat het vaak de mensen zijn die het dichtst bij de bejaarde
staan die de volle lading krijgen.
– Bv. Wanneer Valerie bij Simon, haar dementerende man, op bezoek
komt, roept hij haar verwijten toe: ‘Dief, wat kom je hier doen! Maak
dat je weg bent!’
> In gezelschap durft de dementerende soms onfatsoenlijk gedrag te
vertonen. Dit komt gewoon doordat hij niet meer weet wat er gepast is en
wat niet. Reageer niet te fel en steek onopvallend een handje toe.
> In zijn chaotische wereld schuift de dementerende soms de schuld door
naar zijn omgeving. Verzorgers en familieleden worden beschuldigd. De
dementerende mens probeert gewoon een verklaring te vinden. Probeer
het onderliggende gevoel van angst of onrust onder woorden te brengen.
Hierdoor voelt de dementerende persoon zich begrepen.
© Plantyn
183

184
> Uit schroom of praktisch ongemak worden dementerende mensen vaak
thuis (in het rusthuis) gelaten. Contact houden met de buitenwereld is
belangrijk. Geef de dementerende persoon de kans om herinneringen op
te halen en van gezelschap te genieten zonder woorden.
> De dementerende mens is heel gevoelig voor lichaamscontact en nabijheid.
Durf hem eens vast te nemen en te knuffelen. Houd oogcontact.
C Omgaan met de verschillende familieleden
> Het dementeringsproces kent een grillig verloop, waardoor de familieleden
op verschillende tijdstippen een ander beeld krijgen en hier ook
verschillend op reageren.
> Elke familie heeft eigen gewoonten. Niet iedereen zal zijn erkenning voor
je werk als verzorgende uitspreken, maar dat wil niet zeggen dat die er niet
is. Let op de lichaamstaal van de familie, daaruit kun je heel wat afl eiden.
4.1.5 Aandachtspunten bij het aanbieden van activiteiten aan
dementerende ouderen
Verschillende factoren kunnen een belangrijke rol spelen bij het al of niet
slagen van een activiteit die gegeven wordt aan een dementerende oudere:
> Het is belangrijk dat de hulpverlener zelf het initiatief neemt om een activiteit
te organiseren. Vaak kan de dementerende oudere dit zelf niet meer.
> Activiteiten worden het best gepland op dat moment van de dag waarop
de dementerende oudere de meeste energie heeft en er zelf ook voor
openstaat.
> Concentreer je enkel op datgene wat de dementerende oudere ook nog
zelf kan. Anders bestaat het risico dat hij te veel geconfronteerd wordt met
zijn beperkingen.
> Verminder het aantal geluiden rondom de dementerende oudere of zorg
ervoor dat er zich geen andere afl eidende factoren bevinden in de leefruimte.
De dementerende heeft vaak aandachts- en concentratiestoornissen.
Die kunnen op deze manier verminderd worden.
> Kies activiteiten die geschikt zijn voor volwassenen, omdat de dementerende
oudere zich anders beledigd of beschaamd kan voelen.
> Wanneer een activiteit onrust veroorzaakt bij de dementerende oudere, is
het belangrijk om de activiteit direct te staken.
> Werk voornamelijk activiteiten uit die de dementerende oudere vroeger al
graag deed.
> Bied hulp aan bij een activiteit, maar neem deze niet over. Anders krijgt de
dementerende oudere het gevoel dat hij het zelf niet meer kan en wordt
hij opnieuw met zijn verminderde cognitieve vermogens geconfronteerd.
> Deel activiteiten op in kleinere deelstappen. De dementerende oudere
heeft namelijk moeite met complexe handelingen, maar kan wel vaak nog
één bepaalde deelstap uit de gehele handeling op zich uitvoeren.
> Houd altijd toezicht wanneer de dementerende oudere werkt met scharen,
naalden, verf … Sommige herkennen deze voorwerpen niet en kunnen ze
bijvoorbeeld in hun mond steken.
© Plantyn

Onderneem verschillende korte activiteiten. De dementerende oudere kan
zijn aandacht vaak niet lang vasthouden.
> Vermijd activiteiten waarbij beslissingen genomen moeten worden. Deze
veroorzaken vaak stress bij de dementerende oudere.
Reminiscentie bij dementerenden
Wat is reminiscentie?
Reminiscentie* is een manier om
bewust en gestructureerd herinneringen
van vroeger op te halen.
Dat gebeurt aan de hand van oude
muziek, foto’s, voorwerpen of gerichte
vragen die verband houden met het
leven van vroeger. De dementerende
oudere kan opnieuw aangenaam in
het verleden vertoeven door op een
gevoelsmatige wijze stil te staan bij
zijn verleden..
Doel van reminiscentie
Reminisceren is een methode om (on)verwerkte herinneringen op te
halen, met als belangrijkste doelstellingen:
> Het langetermijngeheugen stimuleren.
> Opnieuw communiceren en in contact komen met de dementerende
oudere.
> Aansluiting vinden op en op de hoogte blijven van de belevingswereld
van de dementerende oudere.
> Het gevoel van eigenwaarde bij de dementerende oudere vergroten.
> De kans geven om mogelijk onopgeloste problemen en/of confl icten
uit het verleden te verwerken.
> Een gevoel van welzijn creëren bij de dementerende persoon.
> Een zinvolle, ontspannende activiteit aanbieden.
> De oudere stimuleren tot het leggen van sociaal contact.
> Een beeld krijgen over hoe de oudere vroeger was.
Personen met dementie kunnen geen nieuwe informatie meer opslaan,
maar ze hebben wel nog hun herinneringen van vroeger. Ze vinden het
dan ook fi jn om hierover te kunnen vertellen.
Welke activiteiten zijn mogelijk?
> Fotoalbum doorbladeren.
> Praten rond een specifi ek onderwerp van vroeger, door hier gerichte
vragen over te stellen: doop, plechtige communie, huwelijk, oorlog …
> Liedjes of liedjesteksten van vroeger laten beluisteren en deze laten
meezingen.
> Foto’s of voorwerpen tonen die herinneringen aan vroeger kunnen
oproepen en van daaruit een groepsgesprek starten.
© Plantyn
185

186
Snoezelen of zintuigactivering
Wat is snoezelen of zintuigactivering?
Snoezelen* is een samentrekking van de woorden snuffelen, snoezen
en doezen. Het is een methode waarbij de zintuigen geprikkeld worden
door gebruik te maken van verschillende materialen, in een rustige en
geluidsarme omgeving.
Door de zintuigen te prikkelen wordt het mogelijk om in contact te komen
met dementerende ouderen die zich in het laatste stadium van dementie
bevinden. Hun verbaal en cognitief functioneren is vaak zodanig sterk
verminderd dat het onmogelijk is geworden om nog andere activiteiten
aan te bieden. Vaak hebben ze enkel nog baat bij lichamelijk contact.
Wat is het doel van snoezelen?
Snoezelen zorgt ervoor dat er een band kan ontstaan tussen de hulpverlener/omgeving
en de dementerende oudere. Door deze benaderingsvorm
kan de sfeer van veiligheid en geborgenheid gecreëerd worden
waar dementerende ouderen zo veel nood aan hebben.
Andere belangrijke doelstellingen zijn:
> Gevoel van geborgenheid en veiligheid creëren bij diep dementerende
ouderen.
> Gevoel van eigenwaarde verhogen.
> Onrust en probleemgedrag bij de dementerende oudere voorkomen,
door hen te laten ontspannen en tot rust te laten komen.
> Wisselwerking tussen de dementerende oudere en de omgeving
herstellen.
> Prettig moment aanbieden en de leefwereld waarin de dementerende
oudere zich prettig kan voelen verruimen.
> Prikkels die aangeboden worden beter leren plaatsen en verwerken.
Voor wie is snoezelen bedoeld?
Snoezelen is voornamelijk bedoeld
voor personen met een ernstige tot
diepe dementie. Bij beginnend of
matig dementerende ouderen kan
het negatieve reacties uitlokken,
omdat ze dit als kinderachtig of
bedreigend kunnen ervaren.
Hoe kan snoezelen toegepast
worden?
Snoezelen kan zowel individueel
als groepsgewijs aangeboden
worden. Door mee te gaan in de
beleving van de dementerende
oudere kan er een band ontstaan
met de hulpverlener/omgeving,
waarin wederzijds vertrouwen
aanwezig is. Op deze manier kan
een gevoel van geborgenheid en
veiligheid gecreëerd worden bij de
diep dementerende oudere.
© Plantyn

Daarnaast kan een snoezelruimte ingericht worden, met een rustige
en gedempte atmosfeer. Deze wordt bereikt met lichteffecten, kleuren
en rustgevende muziek. Verder zijn er ook materialen aanwezig die het
prikkelen van de zintuigen kunnen stimuleren:
> Reuk: parfums, bloemen, wierook, fruit …
> Smaak: koekjes, verschillende soorten drankjes, snoepgoed …
> Zicht: lampen met verschillende lichteffecten, spiegels, glinsterende
of gekleurde voorwerpen …
> Tast: voelkussens, knuffels, poppen, zand …
> Gehoor: rustgevende of natuurmuziek, de stem van een vertrouwd
iemand …
Realiteitsoriëntatietraining (ROT-training)
Wat is realiteitsoriëntatietraining?
Realiteitsoriëntatietraining (ROT)* richt zich op het verminderen en
vertragen van de desoriëntatie in tijd, plaats of persoon die vaak bij
dementerende ouderen voorkomt.
Dit wordt gedaan door voortdurend en herhaaldelijk juiste informatie
aan te bieden, verkeerde uitspraken en/of handelingen systematisch te
verbeteren en de dementerende oudere te stimuleren tot zelfstandig
gedrag en zelforiëntatie. Dezelfde basisinformatie wordt regelmatig
aangeboden, waarna er herhaaldelijk beroep op gedaan wordt. De
dementerende oudere wordt dus zo veel mogelijk met de realiteit
geconfronteerd.
Realiteitsoriëntatietraining kan worden toegepast in groepsverband en
individueel (= 24-uurs-ROT). Bij groeps-ROT worden de deelnemers in
kleine, vaste groepen getraind in het verbeteren van hun oriëntatie en
het heraanleren van vaardigheden. Bij 24-uurs-ROT wordt de training
uitgebreid tot volledige dagen. De dementerende krijgt daarbij gedurende
de hele dag informatie in verband met tijd, persoon en plaats.
Doelstellingen
> De dementerende oudere helpen met reïntegratie in de dagelijkse
realiteit.
> Zelfredzaamheid van de dementerende oudere stimuleren.
> Angst verminderen.
> Het zelfvertrouwen vergroten.
> De dementerende persoon stimuleren en activeren om zijn verloren
contact met de werkelijkheid terug te vinden.
> De dementerende oudere stimuleren om de mogelijkheden die hij
nog heeft zo veel mogelijk te blijven gebruiken.
> Verdere sociale achteruitgang beperken door groepsgericht te
werken.
© Plantyn
Voor wie is realiteitsoriëntatietraining bedoeld?
Realiteitsoriëntatietraining kan nuttig zijn bij personen die zich nog in
het beginstadium van hun dementie bevinden.
187

188
Voorwaarden
> Het kan enkel toegepast worden bij dementerende ouderen die
niet in paniek raken wanneer er een beroep gedaan wordt op hun
vermogen om zich bepaalde informatie te herinneren.
> Iedereen dient het consequent toe te passen op elk moment van de
dag, omdat het anders geen nut heeft.
> Men moet werken met wat de dementerende oudere nog kan, en
niet méér van hem verwachten.
> Anders kan hij minder zelfvertrouwen krijgen of zelfs depressief
worden.
> De beleving van de dementerende persoon dient continu in het oog te
worden gehouden:
> Is de beleving positief: ROT verder toepassen.
> Is de beleving negatief: stoppen met ROT en een andere benaderingswijze
zoeken.
Mogelijke werkwijzen in realiteitsoriëntatietraining
> Aanpassingen in de omgeving:
– Een grote klok ophangen.
– Een duidelijke en zichtbare kalender ophangen.
– Etiketten plaatsen op deuren of op kasten waarin bepaalde
spullen opgeborgen zijn.
– Foto’s neerzetten van bepaalde personen, waaronder hun naam
staat
– Zorgen voor een herkenbare omgeving waarin zo weinig mogelijk
veranderd wordt.
– ROT-borden ophangen waarop de dag, de datum, het jaargetijde
en/of andere bijzonderheden vermeld staan
– Spiegels ophangen.
– Zorgen voor een vast dag- en weekprogramma.
– De omgeving zodanig organiseren dat de oudere zichzelf kan
oriënteren, zoals door het plaatsen van wegwijzers.
– De oudere regelmatig wijzen op de wegwijzers, zodat hij ze na
verloop van tijd herkent.
– Het leven in de instelling zo veel mogelijk laten lijken op het
leven buiten de instelling.
> Gerichte activiteiten aanbieden:
– Thema’s zoeken in activiteiten rond het seizoen van dat moment
of rond bepaalde feestdagen.
– Geheugenspelen: memory.
– Gesprekken: zorgvrager zo onopvallend mogelijk verbeteren
wanneer hij iets fout zegt.
– ...
© Plantyn

Aromatherapie
Wat is aromatherapie*?
Dit is een holistische therapievorm
waarbij gebruik gemaakt wordt van
etherische of essentiële geuroliën.
Deze oliën kunnen een versterkend
effect hebben op de geest en het
lichaam. Hierdoor kan de dementerende
persoon zich lichamelijk
en geestelijk rustiger voelen. Door
het ruiken van bepaalde geuren is
het ook mogelijk dat ze associaties
leggen met gebeurtenissen of
voorwerpen uit hun verleden.
Hoe kan aromatherapie toegepast worden?
> bij massages
> tijdens de lichaamsverzorging
> bij het baden
> in een geurige snoezelruimte
Muziektherapie
Wat is muziektherapie?
Muziektherapie is een positieve en prettige
manier om aan de hand van muzikale middelen
de nog aanwezige vaardigheden van een
dementerende oudere in stand te houden.
Door het structurerende aspect van muziek,
kunnen dementerende ouderen opnieuw hun
aandacht leren richten en hun concentratie
beter vasthouden. Muziek kan ervoor zorgen
dat er herinneringen en emoties van vroeger
terugkomen. Zo kan een therapeutische relatie
opgebouwd worden tussen de hulpverlener en/
of de omgeving en de dementerende oudere.
Muzikale middelen
Er kunnen muzikale elementen gebruikt worden, zoals maat, ritme,
melodie, harmonie en klank. Verder kunnen muziekinstrumenten en de
menselijke stem ook gebruikt worden in muziektherapie.
Welke muziekactiviteiten zijn mogelijk?
> Muziek van nu en vroeger beluisteren en/of meezingen.
> Percussiesessies.
> Dansen op muziek.
> Muziekinstrumenten gebruiken en bespelen tijdens het beluisteren
van liederen.
© Plantyn
189

190
Geheugentraining
Wat is geheugentraining?
Geheugentraining doet beroep op de
nog aanwezige geheugen- en inprentingsvaardigheden
van de dementerende
oudere. Het geheugen van de dementerende
oudere kan hiermee niet verbeterd
worden en het dementeringsproces kan
niet afgeremd worden.
Geheugentraining verschilt sterk van
reminiscentie. Tijdens reminiscentie
wordt specifi ek gewerkt aan het stimuleren
van het langetermijngeheugen,
om dit nog zo lang mogelijk in stand
te houden. Bij geheugentraining is het
echter niet de bedoeling om het kortetermijngeheugen
te verbeteren, maar
wel om de ouderen om te leren gaan met hun geheugenproblemen en
hen aangepaste activiteiten op maat aan te bieden. Op deze manier
ervaren ze het gevoel dat ze wel degelijk nog iets kunnen.
Eenvoudige oefeningen kunnen zijn:
> de dagen van de week opnoemen
> belangrijke feestdagen opnoemen
> dieren/planten/steden opnoemen
> voorwerpen/gezichten/… herkennen
> memory spelen
> een aangepaste quiz doen
> puzzels maken
Nut van geheugentraining
Door middel van een individuele geheugentraining is het mogelijk om
het geheugen van de dementerende oudere te blijven stimuleren en
gericht te werken aan de problemen die hij zelf ervaart.
Validation
Wat betekent validation?
Validation* betekent letterlijk bevestiging/waardering. Naomi Feil, grondlegster
van Validation, heeft deze term gekozen voor een benadering
gericht op de beleving van dementerende ouderen. In plaats van hen
te corrigeren en te proberen hen terug te halen in onze werkelijkheid, is
validation erop gericht de belevings- en gevoelswereld van de dementerende
oudere te bevestigen. Met behulp van validation kun je contact
maken met de oudere waar hij zich ook bevindt, in het hier en nu of in
zijn eigen innerlijke wereld. In plaats van ruzie over feiten kan een goed
gevoelsmatig contact ontstaan.
© Plantyn

Zelfs voor mensen met wie op het eerste gezicht geen contact meer
mogelijk lijkt te zijn, biedt validation een ingang voor mooie momenten
van nabijheid. Validation biedt concrete handvatten waarmee verzorgenden
in contact kunnen komen met dementerende ouderen. De
dementerende voelt zich begrepen en erkend in een wereld van onbegrip
en angst.
© Plantyn
191

192
5 Omgaan met het levenseinde
5.1 Omgaan met verlies en rouw
Als wij in ons taalgebruik het woord ‘rouw’ hanteren, denken wij direct aan
het verlies van iemand die ons dierbaar is. Maar rouwen heeft ook te maken
met verdriet en afscheid bij handicap, pensioen, werkloosheid, minder goede
gezondheid, scheiding ... Al deze situaties hebben hun eigen problematiek.
Maar toch zit er ook iets gemeenschappelijks in, namelijk verdriet en verlies
van iets dat mensen in hun leven belangrijk vinden.
Als verzorgende kom je zeer dikwijls in contact met mensen die op een of
andere manier in hun leven al met rouwen en verlies te maken hebben gehad.
5.1.1 Slechtnieuwsgesprek
Het brengen van slecht nieuws is geen prettige
bezigheid, ook al is niet alle nieuws even ernstig.
Je krijgt te maken met teleurstellingen, verdriet,
opstandigheid, boosheid en andere gevoelens.
Bv. Je moet Robert ervan op de hoogte brengen
dat het onderzoek vandaag niet doorgaat.
Bv. Je moet de familie van Virginie ervan op de
hoogte brengen dat het slecht gaat met hun
moeder.
> Structuur van het slechtnieuwsgesprek
1. Korte introductie
– Aanspreking, vragen hoe het gaat.
2. Klap uitdelen
– Je brengt het slechte nieuws.
– Het slechte nieuws wordt gevolgd door een korte motivering. Doe
dit in expliciete, concrete bewoordingen.
3. Opvangen van emoties
– Help de ontvanger om stoom af te blazen.
– Maak nu en dan een samenvatting van hoe je denkt (ziet) dat de
ontvanger zich voelt.
4. Eventuele argumenten toelichten
– Wees niet te lang aan het woord.
– Kijk en luister goed hoe de ontvanger reageert.
– Ga niet in discussie.
5. Hoe verder?
– Je kunt meedenken over mogelijke oplossingen (als die er zijn).
– Ga zelf niet snel en ijverig oplossingen bedenken en aandragen.
Zorg dat de ontvanger zelf gaat zoeken naar verdere mogelijkheden.
– Stel vooral open vragen.
© Plantyn

Omgaan met agressieve reacties tijdens het slechtnieuwsgesprek
Dit doe je beter niet:
– Argumenteren: argumenteren met iemand die boos is, is olie op het
vuur gooien. Er wordt niets opgelost en vaak neemt de boosheid toe.
– De ander vertellen hoe hij moet denken, voelen of zijn. Niemand vindt
het leuk om ‘doe eens rustig’ te horen, vooral als men boos is. Vermijd
uitspraken zoals ‘je moet dat zo niet zien’ of ‘doe niet zo onredelijk’.
Door zulke opmerkingen hoort iemand je zeggen dat wat hij is en
denkt en voelt, fout is.
– Ongevraagd advies geven of een oplossing voorstellen.
– Neigen naar een veroordeling. ‘Je had het toch wel kunnen weten?’
kan je een onschuldige opmerking lijken, maar het kan nog meer
kwaadheid oproepen.
– Reageren op dezelfde manier. Als je zelf kwaad reageert, zal de situatie
escaleren.
Dit kun je wel doen:
– Blijf kalm.
– Neem emotioneel afstand van de spanning van de agressie. Besef dat
dit niet voor jou persoonlijk bedoeld is.
– Laat de ander stoom afblazen.
– Onderbreek hem niet om commentaar te geven op wat hij zegt.
– Laat de ander aan het woord om uit te leggen hoe hij zich voelt. Hoe
meer je zelf praat, hoe minder de ander de kans krijgt om zijn hart te
luchten.
– Erken de situatie. Gebruik opmerkingen als: ‘Ik kan zien hoe frustrerend
dat is’.
– Toon medeleven en begrip voor de emotie, maar toon geen instemming
met agressief gedrag.
– Toon luisterbereidheid door vragen te stellen bij wat de ander zegt.
– Stel vragen over hoe en wat en wacht op het antwoord. De stilte van
het wachten werkt kalmerend.
– Stel grenzen vast. Soms zal de persoon kalmeren als hij ziet dat je luistert
en hem begrijpt.
Maar soms ook niet. Soms worden er echt grenzen overschreden en
dan is het nodig dat je duidelijk stelt wat wel en niet kan. Benoem in dat
geval het onaanvaardbare gedrag.
Bv. Armand begint na het horen van het slechte nieuws hard op tafel
te slaan en luid te roepen. Je zegt: ‘Stop daarmee, Armand. Ik wil wel
luisteren naar wat je te zeggen hebt, maar probeer rustig te blijven en ik
wil niet dat je zo hard op tafel slaat.’
5.1.2 Rouwtaken
© Plantyn
Rouwen is een proces, maar het is geen passief proces. Het is niet iets
wat men ondergaat en wat vanzelf overgaat. Rouwen vergt inspanningen
en dit valt niet te onderschatten. Men spreekt over rouwtaken*: taken die
193

194
de rouwende moet volbrengen. Alhoewel de taken elkaar niet noodzakelijk
opvolgen in tijd, maar door elkaar lopen, is er toch een zekere logische volgorde
in aan te brengen.
Deze rouwtaken herken je in elke vorm van verlies:
> Eerste taak: de realiteit van het verlies ervaren
Na de eerste schok leeft men vaak in een toestand van onwerkelijkheid.
Men heeft de neiging om de feiten te ontkennen. Men houdt vast aan
vroegere gewoonten, ook al hebben die geen zin meer.
Bv. De vrouw van Julien is vorige maand overleden aan kanker, na een
langdurig verblijf in het ziekenhuis. Julien gaat nu nog elke dag naar het
ziekenhuis om er iets te drinken in de cafetaria of een praatje te maken
met de verpleegsters. Het lijkt alsof hij hoopt dat zijn vrouw er op een dag
weer zal zijn.
> Tweede taak: de pijn van het verdriet ervaren
De meeste mensen willen de pijn en het verdriet dat het verlies veroorzaakt
heeft zo veel mogelijk vermijden. Toch moet men er doorheen: men
kan niet rouwen zonder pijn en verdriet. Als de rouwende de pijn en het
verdriet begint toe te laten, heeft hij een grote stap gezet in het verwerkingsproces.
Bv. Amandine heeft de harde diagnose gekregen dat ze terminaal ziek is. In
het begin laat ze deze gedachte niet toe: ze maakt nog volop plannen om
uitstapjes en reisjes te maken met haar man. Op een ochtend zit ze echter
met rode ogen door het raam naar buiten te staren. Voor het eerst sinds
ze het slechte nieuws gekregen heeft, laat ze toe dat haar man haar troost.
> Derde taak: zich aanpassen aan de nieuwe situatie
Deze taak staat vooral na enkele weken tot maanden centraal. De
rouwende moet de draad weer oppikken en leren functioneren in de
nieuwe situatie. Dit is vaak een heel zware opdracht. Er moeten nieuwe
vaardigheden aangeleerd worden en de rouwende moet soms een nieuwe
rol opnemen. Dit is vaak een moeizaam en langdurig proces. Met vallen en
opstaan, slaagt de rouwende erin zich te schikken naar de nieuwe situatie.
Bv. Paula heeft jarenlang thuis voor haar dementerende man gezorgd. Ze
deed dit met veel liefde en overgave en haalde veel voldoening uit de hulp
die ze bood. Enkele maanden geleden is ze gevallen in de douche, met
een heupfractuur tot gevolg. Sindsdien volgt ze een moeizame revalidatie
in een revalidatiecentrum. Haar dochter heeft de zorgen voor haar man
overgenomen. Paula moet aanvaarden dat ze de zorgende rol voor haar
man niet langer kan uitoefenen en moet zich concentreren op haar eigen
herstel. Dit is heel zwaar voor haar: ze is de voldoening die ze uit haar
zorgende rol haalde kwijt en kampt daardoor met depressiegevoelens.
© Plantyn
> Vierde taak: opnieuw investeren in andere relaties
Eens men het verlies en de nieuwe situatie aanvaard heeft, kan men
beginnen te investeren in nieuwe relaties. Voor iemand die een partner
heeft verloren, is dit vaak een heel moeilijke taak, omdat de persoon zich

schuldig voelt ten opzichte van de overledene. Vaak is er veel tijd nodig
vooraleer de rouwende deze vierde taak kan aangaan.
Bv. De vrouw van Michel is twee jaar geleden gestorven. Michel kwam
sinds die dag nauwelijks nog buiten. Hij haalde geen of weinig plezier
uit de uitstapjes die hij maakte na lang aandringen van zijn familie en
vrienden. De laatste maanden begint het stilaan beter te gaan en keert zijn
levensvreugde beetje bij beetje terug. Hij heeft zich aangesloten bij een
seniorenclub en komt weer wat vaker buiten. Stilaan beginnen de nieuwe
contacten hem weer te interesseren.
Als deze taken vervuld zijn, is het rouwproces voltooid. Nu kan de persoon
weer nadenken over zijn verlies zonder (hevige) pijn. Op bepaalde momenten
(bv. de verjaardag van een overleden persoon) kan het verdriet opnieuw hevig
opfl akkeren. Het verdriet zal altijd sluimerend aanwezig blijven.
5.1.3 Emotionele en mentale reacties bij rouw
Het rouwproces gaat gepaard met gevoelens van verdriet. De gevoelens en
reacties gaan echter verder dan dat: we merken een hele waaier aan gevoelens
op bij een rouwende. Hieronder worden de meest voorkomende opgesomd.
> Schuldgevoelens
Schuld omdat men niet meer heeft kunnen doen, maar soms ook schuld
omdat men opluchting of andere positieve gevoelens gewaarwordt na het
verlies.
> Verdriet
Er zijn verschillende soorten verdriet. Het verdriet waarbij de hele dag
tranen vloeien, het vastgesnoerde verdriet dat de keel dichtknijpt, het
opgekropte verdriet dat niet geuit wordt maar wel aanwezig is.
> Angst, paniek
Angst voor de nieuwe situatie waarin men terechtkomt, voor de taken die
de overledene vroeger deed en nu door de rouwende zelf moet gedaan
worden.
> Woede, kwaadheid
Dit is een gevoel dat vaak bij rouwenden voorkomt en waar rouwenden
en hun omgeving het vaak moeilijk mee hebben. Men kan boos zijn op de
omgeving, omdat iedereen gewoon verder leeft. De rouwende kan boos
zijn op artsen, op het gerecht, op de maatschappij ...
> Eenzaamheid
Een rouwende voelt zich vaak alleen op de wereld. Het gemis van de overledene
krijgt veel meer aandacht dan de mensen die rond de rouwende staan.
© Plantyn
195

196
> Verlangen
Verlangen naar een persoon die er niet meer is of naar de situatie van
vroeger.
> Schaamte
Wanneer een rouwende schaamte voelt, dan gebeurt dit meestal op
momenten dat de rouwende aan het genieten is, bv. van een wandeling.
De rouwende vraagt zich dan af hoe de anderen zouden reageren op het
feit dat hij eventjes aan genieten is.
> Seksuele gevoelens
Een rouwende kan sterke seksuele gevoelens ervaren voor de overleden
partner.
> Opluchting
Dit wordt vaak gevoeld bij nabestaanden van een palliatieve patiënt. Ze
voelen zich opgelucht omdat deze moeilijke situatie eindelijk voorbij is.
Dit gevoel gaat meestal gepaard met schuld en schaamte.
5.1.4 Taken van de verzorgende
> Zorg dat je er bent voor de rouwende
Dit betekent dat de rouwende op
je steun en hulp kan rekenen, dat je
bereid bent om naar hem te luisteren
en om problemen waarmee hij geconfronteerd
wordt te accepteren.
> Luister op een accepterende manier
Probeer om de rouwende niet te veroordelen voor de emoties die hij voelt.
Verder is het ook belangrijk om te blijven luisteren, ook al vertelt men je
voor de zoveelste keer hetzelfde verhaal. Dit is de manier om hetgeen
gebeurd is te kunnen vatten.
> Ga het praten over de overledene niet uit de weg
Vaak is het zo dat je als hulpverlener niet goed weet of de rouwende wel
over de overledene wil praten. Maar doe het toch, noem de overledene bij
zijn naam en vraag iets over hem. Het is juist het stilzwijgen van anderen
dat de rouwverwerking moeilijk kan maken.
> Laat de nabestaande herinneringen delen
Het is niet zo dat de herinneringen vergeten moeten worden opdat het
rouwproces beter zou verlopen. Integendeel, de herinneringen ophalen
en erover praten, kan het proces juist stimuleren. Let wel dat er niet enkel
over goede momenten hoeft gepraat te worden.
© Plantyn
> Accepteer momenten van stilte
Als een rouwende enkele momenten zwijgzaam blijft, laat die stilte dan
even hangen. Dit zijn momenten waarop de rouwende nadenkt en zijn
emoties kan voelen. Dit is belangrijk voor verwerking van het verdriet.

Betrek de boosheid van de rouwende niet op jezelf
Vaak ben je als verzorgende de persoon die het vaakst met de zorgvrager
spreekt. Het is dan ook erg logisch dat diepe emoties zoals boosheid naar
jou geuit zullen worden. Neem dit niet persoonlijk en ga een gesprek aan
met de zorgvrager.
> Besef dat iedereen op zijn eigen manier rouwt
De manier waarop iemand rouwt, kan sterk verschillen van wat jij onder
rouwen verstaat. Dit betekent niet dat de persoon op een ‘slechte’ manier
rouwt. Wees ook niet ongerust over zeer sterke reacties kort na het overlijden:
meestal moet er een tijd overgaan vooraleer een rouwende weer
een beetje op zijn plooi komt. Pas na enkele maanden of zelfs jaren kan
men uitspraak doen over het afwijken van een normaal rouwproces.
Even belangrijk zijn de dingen die je juist NIET moet doen bij rouwenden,
hoewel ze goedbedoeld zijn:
> Advies geven
De goedbedoelde raad die je soms wilt geven, kan een heel verkeerd
effect hebben. De rouwende heeft er geen nood aan en krijgt het gevoel
dat je niet bereid bent te luisteren.
> Aanmoedigen tot herstel
Dit laat vaak een gevoel van onbegrip na bij de rouwende. Het lijkt dan
alsof hij niet mag rouwen. Soms gaat de rouwende op deze aanmoedigingen
in en probeert zijn gevoelens en verdriet te onderdrukken. Dit is
echter niet bevorderlijk voor het rouwproces.
> Verwachtingen scheppen die niet inlosbaar zijn
Dit omvat de raadgevingen in de zin van ‘Als je dit doet, dan zal het
allemaal wel beter gaan’. Dit zijn verwachtingen die soms niet ingelost
worden. Hierdoor ervaart de rouwende extra verdriet, eenzaamheid en
gevoelens van teleurstelling.
> De gevoelens minimaliseren
Het risico bestaat dat de rouwende zijn eigen gevoelens probeert weg te
cijferen in plaats van ze een plaatsje te geven.
> Vergelijken
Ergere of veel minder erge verhalen gaan opdissen, geeft de indruk dat
het ene verlies veel pijnlijker is dan het andere en dit kan heel kwetsend
zijn. Voor verdriet bestaat er immers geen weegschaal of meetlat.
> Denken en voelen in plaats van de rouwende
Hier heeft de rouwende echt geen boodschap aan. Hij kan agressief
reageren in de zin van ‘Wat weet jij er nou van hoe ik mij voel?’
© Plantyn
197

198
5.2 Omgaan met de terminaal zieken
Wanneer de curatieve (genezende) behandeling niet meer helpt, gaat men
over naar de ‘palliatieve zorg’.
5.2.1 Wat is palliatieve zorg?
Palliatieve zorg* is gespecialiseerde zorg voor
mensen die terminaal* ziek zijn. In de fase waarin
palliatieve zorg wordt verleend, is het bekend
dat er geen kans op genezing meer is. Die fase
kan nog weken, maanden, misschien zelfs jaren
duren, maar het heeft geen zin meer om nieuwe
therapieën te starten, onderzoeken te doen of
operaties te ondergaan, in de hoop dat de zorgvrager
daardoor zal genezen. Er worden wel
onderzoeken gedaan en eventuele palliatieve
chirurgische ingrepen om pijn te bestrijden.
5.2.2 Houding van de verzorgende
Als hulpverlener zijn er drie basishoudingen die naar de zorgvrager toe erg
belangrijk zijn. Dit zijn: empathie, echtheid en onvoorwaardelijk respect.
> Empathie
Het is belangrijk dat je je als verzorgende kunt inleven in de situatie van de
zorgvrager. Zo kun je zijn gedrag en uitspraken beter begrijpen. Als je de
zorgvrager begrijpt, kun je de gevoelens ook benoemen. Daardoor zal de
zorgvrager zich beter begrepen voelen.
> Echtheid
Dit wil zeggen dat je jezelf bent en dat je openstaat voor je eigen gevoelens
en houdingen. Door jezelf te zijn, wordt de afstand tussen jou en de
zorgvrager kleiner.
> Onvoorwaardelijk respect
Als verzorgende respecteer je elke beleving van de zorgvrager. Dit betekent
absoluut niet dat je ook elk gedrag moet accepteren. Een patiënt kan
bijvoorbeeld agressief reageren, dit gedrag mag je niet accepteren. Het is
beter dat je nadenkt over waarom hij zich zo gedraagt. Die reden kun je
meestal wel respecteren.
Daarnaast houd je als verzorgende het best ook rekening met volgende
zaken:
© Plantyn
> Begrijp de nood aan extra aandacht
In de palliatieve zorg is herstel uitgesloten en dit is voor de zorgvrager een
pijnlijk gegeven. De verzorgende moet nu nog aandachtiger luisteren naar
de zorgvrager en zijn omgeving. Stel je open en probeer je in te beelden
wat de situatie betekent voor de zorgvrager en zijn omgeving.

Maak tijd om te praten
Iemand die stervende is, heeft er nood aan om te praten over zijn situatie.
Zorgdragers mogen deze signalen niet negeren. Praten maakt rustig.
Luister zo veel mogelijk naar de wensen, verwachtingen en angsten die
de zorgbehoevende persoon omtrent zijn overlijden uit. Vind je het zelf te
pijnlijk om over het naderend overlijden te praten, geef de stervende dan
de kans om het aan anderen te vertellen.
Als de zorgbehoevende persoon zelf niet wil praten over zijn situatie,
respecteer dit dan en forceer hem niet.
> Neem klachten serieus
De waardigheid van de zorgvragers is belangrijk, ook op het einde van het
leven. Signaleer en rapporteer dus alle klachten.
> Betrek familie of vrienden
Het verdriet van familie of vrienden van de zorgvrager kan zo groot zijn,
dat ze niet in staat zijn om de zorgvrager te helpen in de palliatieve fase.
Als verzorgende kun je een bijdrage leveren door deze mensen een gelegenheid
te geven om hun verdriet te uiten. Ook kun je de belangrijkste
betrokkenen regelmatig uitnodigen voor een gesprek. Op deze manier
betrek je de naasten van de patiënt bij de zorg en ontstaat er duidelijkheid
over het verloop van de ziekte en de mogelijke verwachtingen.
De familie wil vaak graag iets actiefs doen voor de zorgvrager. Betrek hen zo
veel mogelijk bij de zorgen. De mond of het gezicht verfrissen, zijn handelingen
die de familie het gevoel geven iets te betekenen voor hun familielid.
> Laat de zorgvrager beslissen
Als hulpverlener neem jij de beslissingen niet in de plaats van de palliatieve
persoon. Voor zover een palliatieve persoon hiertoe nog in staat is,
neemt hij zelf beslissingen op basis van de informatie die hij kreeg van de
arts, verpleegkundigen of andere begeleiders.
> Durf moeilijke gesprekken aan te gaan
Stel moeilijke gesprekken niet uit. Soms leidt uitstel tot afstel. Wanneer
de zorgbehoevende persoon overleden is, blijven de familieleden te vaak
met een schuldgevoel achter: ‘Had ik maar ...’ of ‘Ik had nog willen zeggen
dat ...’. Maak tijd voor elkaar en besteed de weinige tijd die jou en de
zorgvrager nog rest op een zinvolle manier.
> Durf het afscheid te beleven
Afscheid nemen gebeurt bij velen geleidelijk, stap voor stap. Bij elke
stap achteruit neemt de zorgbehoevende persoon wat afscheid van zijn
bekwaamheid tot zelfzorg en van het leven. Wees je daarvan bewust. Durf
dit afscheid stap voor stap mee te beleven.
> Denk aan praktische zaken
Ten slotte moeten er een aantal praktische zaken geregeld worden. Geef
de zorgbehoevende persoon de kans om fi nanciële regelingen te treffen.
Misschien wenst hij ook een aantal praktische zaken, zoals zijn begrafenis,
te regelen. Wuif dit niet weg: het zou een gemiste kans zijn om aan de
laatste wens van de zorgvrager tegemoet te komen.
© Plantyn
199

200
6 Omgaan met afwijkend gedrag
6.1 Agressie
We spreken van agressie* wanneer iemand de grenzen van een ander
overschrijdt, bewust schade berokkent of met woede probeert iets te
bereiken.
Bij het omgaan met agressieve mensen
is de manier van communiceren van
belang, omdat jouw gedrag een reactie
uitlokt bij de ander. Door je eigen manier
van communiceren goed te kennen (en
te kiezen), kun je beter omgaan met
agressieve mensen.
Het is belangrijk dat je duidelijk communiceert,
zodat je boodschap correct
begrepen wordt. Let op de volgende
dingen:
> Sta rechtop en stevig op twee voeten.
Vermijd te veel beweging.
> Houd oogcontact.
> Praat duidelijk, maar zonder stemverheffi ng.
> Zend geen dubbele boodschap uit: liever niet glimlachen dan ‘gemaakt’
glimlachen.
Interesse tonen zorgt ervoor dat de ander zich gehoord voelt. Interesse tonen
doe je verbaal, maar ook non-verbaal:
> Neem een actieve houding aan, zit niet onderuitgezakt of achterovergeleund.
> Luister goed en knik af en toe bevestigend.
> Wees geduldig en niet kortaf.
> Doe geen andere dingen (op een computerscherm kijken, opstaan om
koffi e te pakken).
> Blijf rustig.
> Blijf beleefd.
> Behandel de ander met respect.
> Ga niet in discussie, maar zeg dat je ziet dat de ander boos is.
> Stel een grens aan het gedrag, zonder de persoon aan te vallen.
> Roep indien nodig hulp in van de verantwoordelijke.
6.2 Angst en vrees
© Plantyn
> Angst
Angst* is een onaangenaam gevoel, een gevoel van dreiging bij een
bepaalde situatie. Het is niet duidelijk waar de dreiging vandaan komt.
Angst neemt vaak toe in voor de persoon spannende situaties.

Vrees
Vrees* is een gevoel van angst met een duidelijk aanwijsbare oorsprong.
Zoek met de zorgvrager welke prikkel hem angstig maakt en probeer er iets
aan te doen, zoals:
– Bied iets te drinken aan.
– Bied een stoel aan.
– Verwijder personen die met angst geassocieerd worden.
– Blijf zelf rustig, kalm en vriendelijk.
– Leid de aandacht af.
– Controleer de ademhaling (laat de zorgvrager langzaam in- en
uitademen met de hand op de buik, dit voorkomt hyperventilatie).
– Probeer een veilige en vertrouwde omgeving te creëren. Op het moment
dat je merkt dat de zorgvrager angstig is, kun je proberen hem gerust te
stellen.
6.3 Depressie
> Symptomen
– Aanhoudende somberheid.
– Interesseverlies.
– Slechte eetlust en gewichtsverlies.
– Slapeloosheid, overmatig slapen en moeheid.
– Gering gevoel van eigenwaarde.
– Aandachts- en concentratiestoornissen en geheugenproblemen.
– Besluiteloosheid en piekeren.
– Doodsverlangens.
– Soms rusteloosheid, boosheid en snel geïrriteerd raken.
– Soms wanen en psychotische verschijnselen.
– ’s Morgens hebben de zorgvragers het vaak moeilijk, in de namiddag
lukt het beter.
Bij ouderen staat vermoeidheid vaak voorop. De problemen met denken en
zich concentreren hebben vaak vergeetachtigheid tot gevolg. Hierdoor wordt
soms eerder aan dementie dan aan depressie gedacht. Bij een beginnende
dementie kan ook een depressie voorkomen. Depressiviteit bij ouderen kan
zich ook uiten in lichamelijke klachten, zoals buikklachten of pijn.
> Advies voor de verzorgende
– Belangrijk is dat je aanwezig bent en luistert.
– Zorg ervoor dat de zorgvrager de richtlijnen
van de arts opvolgt (bv. i.v.m. medicatie).
– Geef geen raad, want dit valt meestal niet in
goede aarde.
– Praat over aangename gebeurtenissen van
vroeger.
– Moedig de zorgvrager aan om een activiteit
te doen, bv. een wandeling.
© Plantyn
201

202
– Indien de zorgvrager spreekt over zelfmoord, vat dit dan niet te licht
op. Verwittig desnoods je verantwoordelijke.
– Overbescherm de zorgvrager niet.
– Moedig de zorgvrager bij elke vooruitgang aan.
6.4 Achterdocht
> Omschrijving
Achterdocht komt veel voor bij dementerende zorgvragers. Als de
dementie voortschrijdt, verliest de zorgvrager steeds meer zijn greep op
de werkelijkheid en op het leven. Hij vergeet dingen en kan bepaalde
dingen niet meer. Hij kan situaties niet meer goed inschatten en kan
gedesoriënteerd raken omdat hij de omgeving en de mensen niet meer
herkent. Het wordt een onzekere wereld waar niets meer vertrouwd is. Dit
leidt vaak tot achterdocht. Soms was iemand al enigszins achterdochtig en
verergert dit door de dementie. Soms is het ook iets dat geheel nieuw is.
> Hoe uit dit zich?
– De zorgvrager beschuldigt mensen ervan dat ze iets van hem
gestolen zouden hebben.
– De zorgvrager verbergt spullen omdat hij bang is dat anderen ze
zouden afpakken. Als iemand daarbij ook slecht ziet en/of hoort, kan
dit de achterdocht nog erger maken.
> Advies voor de verzorgende
– Straf de zorgvrager niet voor het verliezen van voorwerpen of het
verbergen van spullen.
– Probeer erachter te komen wat de favoriete verbergplaats is. Probeer,
indien mogelijk, een tweede exemplaar achter de hand te hebben van
dingen die vaak kwijtraken, bijvoorbeeld sleutels, brillen, portemonnees,
hoorapparaten.
– Probeer begrip op te brengen voor de achterdochtige zorgvrager. Soms
kun je iets niet met je verstand begrijpen; probeer het dan met je hart
te begrijpen. Realiseer je dat het gedrag niet voor niets is ontstaan.
Moeilijk gedrag heeft vaak te maken met vroegere pijnlijke ervaringen
waarvan de zorgvrager zich misschien zelf niet meer bewust is.
– Wees eerlijk en duidelijk over alles wat je doet met betrekking tot de
zorgvrager en zijn bezittingen; doe niets op zijn kamer zonder dat
hij erbij is. Tel samen de was en stop pas iets in de kast nadat de
zorgvrager het heeft gezien. Vertel wat je doet, ook al denk je dat de
ander dat nu toch wel weet.
– Probeer vertrouwen op te bouwen. Vertrouwen kan ontstaan als de zorgvrager
het gevoel heeft dat hij op je kan rekenen. Dus kom je afspraken
na en als dat een keer niet lukt, geef dan een duidelijke uitleg.
– Als je beschuldigd wordt van diefstal, laat dan merken dat je het voor
de zorgvrager heel vervelend vindt dat er iets weg is. Je bent op zo’n
moment geneigd om met jezelf bezig te zijn en de zorgvrager er vooral
van te overtuigen dat jij zoiets niet doet. Probeer dat achterwege te
laten en je zo neutraal mogelijk op te stellen naar de ander toe.
© Plantyn

– Je mag best zeggen dat je het niet leuk vindt dat de zorgvrager geen
vertrouwen in je heeft of dat je er boos of verdrietig van wordt, maar
je hoeft hem niet te overtuigen van je gelijk.
– Bied aan te helpen zoeken en ga dan samen zoeken. Als de zorgvrager
je hulp niet wil, vraag dan wie hem of haar wel mag helpen,
zodat je je goede wil toont en je hem ook het gevoel geeft dat hij niet
in de steek gelaten wordt.
– Zoek als je beschuldigd bent steun bij collega’s en praat over je
gevoelens met de anderen. Vraag aan hen hoe zij met deze zorgvrager
omgaan, misschien hebben zij nog tips voor jou.
– Als een collega van jou beschuldigd wordt, neem dan eenzelfde soort
neutrale houding aan. Laat de zorgvrager merken dat je het vervelend
vindt dat er iets weg is, maar dat je niet gelooft dat jouw collega
steelt. Je kunt wel vragen wat er gebeurd is waardoor de verdenking
op de collega kwam te liggen.
– Realiseer je dat een woonzorgcentrum bij uitstek een plek is om je
onveilig in te voelen en om achterdochtig te worden. Bedenk maar
wat je allemaal zou kunnen doen als je niet van goede wil was.
– Realiseer je dat achterdochtig gedrag ook kan ontstaan doordat er
lichamelijk iets aan de hand is. Dus luister goed naar wat de ander zelf
zegt over zijn lichamelijk beleven.
© Plantyn
203

204
7 Omgaan met zorgvragers met cognitieve
stoornissen
7.1 Afasie
7.1.1 Wat is afasie?
Afasie is een verworven taalstoornis die veroorzaakt wordt door een
hersenletsel. Er treden stoornissen op bij het spreken, begrijpen, lezen
en/of schrijven.
> De stoornis is verworven. Dat wil zeggen dat mensen met afasie vóór
het hersenletsel geen problemen hadden met taal. Ze communiceerden
vroeger zonder enig probleem. Afasie is dus niet iets waarmee je geboren
wordt.
> Afasie is een taalstoornis en geen spraakstoornis of dementie. De articulatie
van woorden en de algemene intelligentie zijn normaal. Dit geeft
vaak aanleiding tot grote frustratie bij de getroffene.
> De problemen ontstaan na een hersenletsel. Dit is in twee derde van de
gevallen een beroerte (hersenbloeding of herseninfarct) in de linkerhersenhelft.
Maar je kunt afasie ook oplopen op jonge leeftijd, zoals na een
verkeersaccident of bij een hersentumor.
7.1.2 Soorten afasie
Praten Begrijpen
Motorische afasie – niet vloeiend
– woorden worden anders
gevormd
Sensorische afasie – vloeiend
– zinsbouw is afwijkend
Globale afasie – heel beperkt
– steeds terugkerende
woorden of losse lettergrepen
Amnestische afasie – vindt het juiste woord niet
– vloeiende uitspraak
– vrij goed
– persoon is zich zeer
goed bewust van de
moeilijkheden
– zwaar gestoord
– persoon heeft weinig
besef van zijn taalprobleem
– zeer slecht
– intact
© Plantyn

7.1.3 Advies voor de verzorgende in de omgang met
afasiepatiënten
Om correct te communiceren met de zorgvrager is het belangrijk om de zorgvrager
te kennen en te weten wat de oorzaken en de gevolgen van zijn afasie
zijn.
> Algemene richtlijnen
– Spreek de zorgvrager aan als een volwassene, maar gebruik eenvoudige
taal.
– Richt de aandacht op de persoon vooraleer je begint te praten.
– Voer het gesprek in een rustige omgeving.
– Ga niet roepen of harder praten.
– Praat over concrete zaken.
– Neem de tijd voor een gesprek.
– Overleg met de logopedist welke communicatiewijzen het meest
geschikt zijn. Houd de gelaatsuitdrukking van de zorgvrager goed in
de gaten.
– Vertel aan de zorgvrager dat het moeilijk onthouden van namen en
woorden bij dit ziektebeeld hoort.
– Humor is erg belangrijk.
– Gedragsveranderingen kunnen voorkomen.
> Tips om het begrijpen te stimuleren
– Spreek in korte zinnen en benadruk de trefwoorden. Bv. ‘De dokter
komt om 10 uur.’
– Breng slechts één idee per zin aan.
– Plaats de belangrijkste woorden aan het einde van de zin.
– Gebruik pauzes (verdeel een langere zin in verschillende ideeën,
pauzeer tussen de zinnen in).
– Gebruik gebaren of beeld iets uit.
– Gebruik geschreven taal/prenten/tekeningen, bv. zakwoordenboek,
communicatiebord.
– Verander niet te snel van onderwerp.
– Houd rekening met het dialect van de persoon.
– Maak gebruik van eenvoudige en enkelvoudige ja/neen-vragen.
– Wacht telkens op de reactie van de persoon.
– Herhaal eventueel de zin.
– Zorg dat er maar één persoon praat.
> Tips om het spreken te stimuleren
– Dwing de persoon niet om te praten.
– Laat vragen beantwoorden met ja/neen.
– Laat zaken aanwijzen/uitbeelden.
– Laat de persoon tekenen of schrijven.
– Herhaal wat je denkt te hebben verstaan.
– Verbeter de persoon niet. Spreek niet in zijn plaats.
– Zorg dat de persoon niet te vermoeid is: vermoeidheid heeft een
negatieve invloed op het begrijpen en spreken.
© Plantyn
205

206
7.2 Agnosie
7.2.1 Wat is agnosie?
Bij agnosie zijn er herkennings -
stoornissen. Iemand neemt
wel waar dát er iets is maar
herkent niet wát het is. Het
probleem zit in dit geval
niet in de zintuigen, maar in
de verwerking van de waarneming
door de hersenen.
Deze verwerking is verstoord,
bijvoorbeeld door een CVA.
Meestal betreft het slechts
één zintuigsysteem, bijvoorbeeld
het zicht, het gehoor of
de tast.
7.2.2 Soorten agnosie
> Visuele agnosie
De zorgvrager herkent de voorwerpen die hij ziet niet.
Bv. Iemand ziet een gekleurd papiertje maar herkent dit niet als bankbiljet.
> Auditieve agnosie
De zorgvrager kan geen geluiden correct interpreteren.
Bv. Iemand hoort achter zijn rug een geluid maar herkent dit niet als de
telefoon.
> Tactiele agnosie
De zorgvrager heeft moeite met het herkennen van lichamelijke sensaties.
Bv. Iemand ziet een appel en is niet in staat te zeggen dat hij rood is of om
te herkennen dat het een appel is.
> Heb begrip voor de frustraties van de zorgvrager: hij voelt zich machteloos
Plantyn
en ervaart dat hij minder grip heeft op de wereld.
> Agnosie kan depressie veroorzaken. Wees alert voor mogelijke symptomen
(zie depressie).
> Leer de zorgvrager omgaan met het verlies aan kennis.
> Reik instrumenten aan die gebruikt kunnen worden voor expressie en
communicatie.
> Heb geduld met de zorgvrager.
> onopvallend.©
Help hem
7.2.3 Advies voor de verzorgende in de omgang met
agnosiepatiënten

7.3 Apraxie
7.3.1 Wat is apraxie?
Apraxie is een probleem in het plannen van handelingen. De persoon
kan de handeling vaak wel nog spontaan uitvoeren, maar ondervindt
problemen als hij dezelfde handeling op vraag moet uitvoeren. Zowel
mond-, tong- en gelaatsbewegingen als bewegingen van ledematen
kunnen hierdoor moeilijk zijn. De meest voorkomende oorzaak van
apraxie is een CVA.
7.3.2 Soorten apraxie
Er bestaan verschillende vormen van apraxie, maar de twee belangrijkste zijn
verbale en orale apraxie.
> Verbale apraxie
– De belangrijkste kenmerken zijn het niet-consequent herhalen,
verlengen, vervangen en toevoegen van klanken.
– De zorgvrager met apraxie kan bijvoorbeeld de t-klank wel produceren
in het woord ‘tafel’ en niet in het woord ‘thee’. Een tijd later
kan het zijn dat hij het woord ‘tafel’ ook niet meer correct kan produceren.
De fouten zijn dus niet consequent.
– Als er meerdere medeklinkers op elkaar volgen, worden meer fouten
gemaakt (bv. school, trap, fi ets).
– De zorgvrager maakt meer fouten bij langere woorden (bv. vakantiepark,
krantenwinkel) en bij klanken die minder vaak voorkomen.
– Vaak kunnen woorden of klanken onbewust beter geuit worden dan op
vraag. Automatische reeksen zoals cijferreeksen, liedjes, dagen van de
week, versjes … zullen daarom vaak beter uitgesproken worden.
– De spreker is zich bewust van zijn fouten, maar is niet in staat om
erop te anticiperen of ze te corrigeren.
– De zorgvrager moet zoeken om lippen en tong in de juiste positie te
brengen om een klank te vormen.
– De zorgvrager spreekt soms trager, zonder klemtonen en/of intonatie.
> Orale apraxie
– Orale apraxie komt vaak samen met verbale apraxie voor.
– De persoon kan op verzoek geen mond-, tong- en/of gelaatsbewegingen
maken. Men kan op bevel niet fl uiten, hoesten, blazen, de tong
uitsteken ... Als men bijvoorbeeld aan de zorgvrager met orale apraxie
vraagt om te blazen, weet hij niet hoe dit moet. Maar zonder dat men
iets vraagt, blaast hij even later zonder problemen een kaars uit.
© Plantyn
207

208
7.3.3 Advies voor de verzorgende in de omgang met
apraxiepatiënten
– Toon begrip voor de gevoelens en de moeilijkheden die de zorgvrager
ondervindt. Laat duidelijk merken dat je hem tracht te
begrijpen en dat je hem steunt.
– Breng orde en regelmaat in de omgeving en bezigheden aan, zodat
de zorgvrager een gevoel van veiligheid en zekerheid krijgt.
– Neem tijd voor een gesprek. Ga zitten en maak oogcontact.
– Blijf de zorgvrager behandelen als een volwassene en praat ook niet
over zijn hoofd.
– Wees eerlijk en zeg het openlijk als je de boodschap niet begrepen
hebt.
– Vraag om herhaling.
– Zeg aan de zorgvrager wat je denkt te hebben verstaan. Controleer
of dit klopt.
– Als je de boodschap niet hebt begrepen, stel dan ja/neen-vragen.
– Vraag aan de persoon om de boodschap op te schrijven, een gebaar
te maken (dit zal vaak ook moeilijk zijn), te wijzen, traag te praten ...
Houd rekening met zijn persoonlijke mogelijkheden.
– Geef de zorgvrager voldoende tijd om te antwoorden.
– Houd rekening met vermoeidheid. Als de zorgvrager moe is, zal het
praten moeilijker zijn.
– Herhaal het gedeelte van de boodschap dat je wel begrepen hebt,
zodat de zorgvrager niet de hele boodschap moet herhalen.
– Indien aangewezen zal de logopedist al dan niet tijdelijk een ondersteunend
communicatiemiddel, zoals een letterkaart, introduceren.
© Plantyn

8 Omgaan met allochtone zorgvragers
Oudere allochtonen vormen een belangrijk deel van
de grote groep ouderen in onze maatschappij en hun
aantal zal in de komende jaren nog toenemen.
De meerderheid van de 60-plussers van buitenlandse
herkomst is via arbeidsmigratie vanuit Zuid-Europa
(Italië, Spanje, Griekenland en Portugal), Turkije en
Noord-Afrika (Marokko, Algerije en Tunesië) naar
België gekomen. Naast deze groep zijn er ook de
ouderen afkomstig uit de vroegere Belgische kolonies
(o.a. Congo) en ouderen die in het kader van gezinshereniging
op latere leeftijd naar België zijn gekomen.
Er verblijven verbazend weinig allochtonen in onze woonzorgcentra. Minder
dan 1 op 200 WZC-bedden wordt ingenomen door een allochtoon. Er zijn
verschillende redenen waarom deze ouderen moeilijk hun weg vinden naar
het bestaande aanbod aan gezondheidsdiensten.
8.1 Kenmerken van de oudere allochtoon
A Het aantal allochtone ouderen stijgt snel
In 1970 telde men in België 35 322 ouderen van allochtone afkomst. In 2007
waren dat er 106 567. Het aandeel ouderen onder de allochtone bevolking is
gestegen van 5,7 % in 1970 naar 11,8 % in 2007.
B De impact van ouderdom laat zich op een jongere leeftijd voelen
Vele allochtone ouderen vertonen rond hun vijftigste al aandoeningen
waarmee ouderen van Belgische herkomst pas tien jaar later geconfronteerd
worden. De reden daarvan is vaak te zoeken bij de stress die voortkomt uit
het migratieverleden, het oud worden in een vreemd land en de lage sociaaleconomische
positie. Voor de mannen speelt daarnaast een moeilijk arbeidsverleden
vaak een rol.
Veel vrouwen zouden in hun land van herkomst meer fysieke taken hebben
uitgevoerd. In België worden ze geconfronteerd met beduidend minder veeleisend
fysiek werk. Een gebrek aan dit soort lichaamsbeweging, gecombineerd
met het behoud van traditionele voedingspatronen, kan ertoe leiden
dat men op latere leeftijd te maken krijgt met ernstige gezondheidproblemen.
C Allochtonen hebben een groter risico op armoede
De meerderheid van de allochtone ouderen, en dan voornamelijk de ouderen
die in het kader van arbeidsmigratie naar België kwamen, heeft lage pensioenen
door de laaggeschoolde arbeid en onvolledige carrières.
© Plantyn
D Ze geloven in een mythe van integrale zorg door familieleden
In sommige culturen maakt men weinig gebruik van professionele hulp. De
zorg voor ouderen wordt er gedragen door de kinderen en de grootfamilie.
209

210
Het is voor hen echter niet altijd vanzelfsprekend om alle zorgtaken voor de
(groot)ouders op te nemen. Zeker wanneer langdurige zorg nodig is, wordt dit
model van familiale zorg moeilijk toepasbaar. De jongere generaties moeten
de zorg voor hun ouderen dus aanpassen. De meesten verlenen nog wel veel
mantelzorg, maar zijn minder beschikbaar om alle zorgtaken op te nemen. De
integrale zorg door familieleden wordt zo steeds vaker een mythe.
Het probleem is dat deze mythe ook in stand wordt gehouden door de
familie zelf, aangezien dit onderwerp zich in een taboesfeer situeert: kinderen
schamen zich ervoor dat ze niet voor hun ouders kunnen zorgen en de
ouderen schamen zich dat ze niet door hun kinderen worden geholpen.
E Allochtonen kampen soms met een terugkeerdilemma
De vroegere arbeidsmigranten hadden nooit de bedoeling om zich hier
permanent te vestigen. Zij wilden geld verdienen om dan naar huis terug te
keren. De realiteit is echter dat de meerderheid in België is gebleven. Men
spreekt in dit verband weleens van het ‘terugkeerdilemma’ van deze ouderen.
Enerzijds hebben ze gevoelens van heimwee en koesteren ze de hoop of de
verwachting om ooit naar hun land van herkomst terug te keren. Anderzijds
kunnen ze om emotionele, familiale en praktische redenen België moeilijk
verlaten.
Oudere immigranten hebben bovendien ook een relatief statisch beeld van
hun thuisland. Ze kennen hun dorp zoals het destijds was, toen zij het verlaten
hebben. Zij willen niet alleen terugkeren ‘naar ginder’, maar ook ‘naar toen’.
Tegelijkertijd weten zij dat hun kinderen en kleinkinderen zo’n terugkeer
veelal niet zien zitten. Terugkeren zou voor de eerste generatie ook de familie
achterlaten betekenen.
F De kennis van de landstaal is vaak beperkt
De meerderheid van de allochtone ouderen spreekt alleen de eigen moedertaal,
ook al woont men hier sinds vele jaren. Hiervoor zijn verschillende verklaringen.
Het feit dat ze onmiddellijk werden ingeschakeld op de arbeidsmarkt,
zonder onthaalbeleid, is een eerste oorzaak. Taallessen voor laaggeschoolde
anderstaligen bestaan immers pas sinds begin jaren negentig. Bovendien
zijn sommigen zelfs analfabeet in eigen taal. Het is zeker voor hen bijzonder
moeilijk om een nieuwe taal te leren. Ook werden ze beschouwdals tijdelijke
gasten (‘gastarbeiders’) en beschouwden ze zichzelf zo. Waarom zouden ze
dan moeite doen om de taal te leren? Tot slot verleerden sommige allochtone
ouderen die de landstaal leerden deze bij het ouder worden, bijvoorbeeld
omdat ze na hun pensioen weinig de gelegenheid hadden om deze
te spreken en te onderhouden. Een taal die men op latere leeftijd leert,
vergeet men immers gemakkelijker met het ouder worden of door ziekte.
Ook veel ouderen van Belgische afkomst vergeten met de leeftijd vaak hun
tweede taal.
G Het aanbod en de werking van diensten zijn nauwelijks bekend
© Plantyn
Heel wat burgers zijn niet op de hoogte van de mogelijkheden van de dienstverlening
en zijn moeilijk bereikbaar via traditionele informatiecampagnes.
Het grote verschil tussen allochtonen en autochtonen, is dat wanneer deze
laatsten met een hulpvraag geconfronteerd worden, ze al vrij snel iemand

in hun omgeving vinden die zich in het verleden in een gelijkaardige situatie
bevond. Zo bekomen ze de nodige informatie en raad over waar ze met
problemen terechtkunnen. Ook zien kinderen van Belgische afkomst hoe hun
ouders omgaan met de hulpvraag van hun grootouders. Allochtonen hebben
deze voordelen niet. De eerste generatie immigranten vervult daarom een
pioniersrol in het ouder worden.
H Ze hebben vooroordelen en wantrouwen tegenover professionele zorg- en
dienstverlening
Sommige migranten hebben een specifi eke opvatting over de manier waarop
Belgen omgaan met veroudering in de samenleving. Men veronderstelt
foutief dat kinderen van Belgische afkomst niet meer voor de ouders zorgen
zodra ze het ouderlijk huis hebben verlaten, of dat zorgbehoevende ouderen
automatisch in een woon- en zorgcentrum worden geplaatst.
Mede hierdoor heeft men vooroordelen over de professionele dienst- en
zorgverlening, waardoor men zo weinig mogelijk beroep doet op deze voorzieningen.
Door een dergelijk zwart-wit beeld beseft men onvoldoende dat professionele
zorg geen alternatief is voor mantelzorg, maar net een aanvulling
daarop. De rol van de mantelzorgers blijft daarbij van wezenlijk belang. In
deze zorgformule blijven de kinderen en de familie op de eerste plaats staan
en rechtstreeks betrokken.
I Ze bevinden zich tussen de afbrokkelende mantelzorg en een onaangepast
zorgaanbod
De vooroordelen ten opzichte van de bestaande voorzieningen, de afbrokkelende
mantelzorg en het onvoldoende aangepast en bekend zorgaanbod
verhogen het risico dat allochtone ouderen in een leemte vallen. Bovendien:
waar geen vraag is, bestaat geen aanbod. Er is een moeilijk te doorbreken
vicieuze cirkel van wederzijdse onbekendheid. De ouderen kennen
het aanbod van de dienst- en zorgvoorzieningen niet of onvoldoende, en de
voorzieningen op hun beurt kennen de noden en behoeften van de allochtone
ouderen te weinig. Er is dus nood aan een meer toegankelijk aanbod,
dat ingaat tegen de terughoudendheid van de ouderen en dat meer inspeelt
op hun behoeften.
8.2 Omgaan met allochtone zorgvragers
> Houd rekening met hun levensgeschiedenis.
Religieuze achtergronden
zijn heel belangrijk
voor hen.
> Heb eerbied voor hun opvattingen
en overtuigingen.
> Stel je op de hoogte van hun
tradities en gewoontes en geef
indien mogelijk de ruimte om ze
te laten toepassen in het WZC.
© Plantyn
211

212
Omgaan met taalproblemen:
> Stel open vragen, bijvoorbeeld: ‘Wat hebben we afgesproken?’ in plaats
van: ‘Hebt u het begrepen?’
> Controleer of het antwoord op een vraag aansluit bij de vraag van de zorgvrager.
Ga ook na of het antwoord voldoende informatie geeft.
> Geef niet te veel informatie in een keer.
> Laat de zorgvrager af en toe informatie herhalen, om duidelijkheid te
krijgen of de informatie begrepen wordt.
> Gebruik geen moeilijke woorden en zinsconstructies.
> Blijf zelf correct Nederlands spreken, spreek langzaam en articuleer goed.
> Ga na of de allochtone zorgvrager analfabeet is.
> Maak gebruik van visuele middelen en voorbeelden ter ondersteuning van
de mondelinge uitleg.
© Plantyn

Verklarende woordenlijst
Het jonge kind
Actief taalgebruik Praten, zich kunnen uitdrukken met taal.
Allemansvriend Wanneer de baby 6 weken oud is, zal hij beginnen
te glimlachen. Hij glimlacht naar iedereen die
hij leuk vindt en in elke situatie die hij als prettig
ervaart.
Animistisch denken Voor de peuter kan alles leven en hebben alle
objecten menselijke kenmerken.
Bewegingsspel Een spelvorm waarbij de motorische vaardigheden
worden gestimuleerd.
Bilschuiven Sommige baby’s schuiven over de grond op hun
achterwerk of op een bil. Dit is niet schadelijk voor
de gezondheid of de lichamelijke ontwikkeling.
Brabbelen Rond 7 – 8 maanden zal de baby voor de klinkers
die hij oefende bij het vocaliseren, een medeklinker
plaatsen. Bijvoorbeeld: ‘baaaaa’, ‘maaaa’.
CE-label Speelgoed met een CE-label voldoet aan een
aantal normen, die te maken hebben met gezondheid,
milieu en consumentenbescherming.
Cognitieve ontwikkeling De ontwikkeling van het geheugen en het denken.
Conservatieproef Een proef die Piaget deed om te bewijzen dat kleuters
nog niet denken als schoolkinderen. Je doet in
twee identieke glazen evenveel limonade. Kleuters
zullen het met je eens zijn dat er evenveel limonade
in beide glazen zit. Je giet voor de ogen van de
kleuters een van de twee glazen over in een derde
glas, dat breder, maar minder is. Het is opmerkelijk
dat de kleuters vinden dat er in het hoge smalle
glas meer limonade zit.
Constructiespel Bij deze spelvorm staat ‘bouwen’ centraal. Dit kan
gaan van een knutselactiviteit tot het maken van
een huisje of een kamp.
Denken in het hier en nu Een peuter kan moeilijk vooruitdenken. Hij experimenteert,
probeert en kan de toekomst, noch de
gevolgen inschatten.
Driftbuien Het uiten van frustraties of boosheid door zich op
de grond te laten vallen, in het rond te stampen,
te huilen en te schreeuwen.
Eenwoordzinnen Door middel van intonatie en één woord probeert
de peuter zich uit te drukken.
Eerste vraagperiode ‘Wat is dat?’ De peuter is geïnteresseerd in de
betekenis van verschillende voorwerpen.
© Plantyn
213

214
Egocentrisme Vanaf 6 maanden denkt een kind dat hij het middelpunt
van de wereld is. Het kan zich dus nog
niet inleven in de gevoelens en het denken van
anderen.
De peuter is ervan overtuigd dat de ander alles
weet, ziet, hoort wat hij zelf weet, ziet en hoort.
Hij is niet in staat om zich in het standpunt van
iemand anders te verplaatsen.
Ook de kleuter is egocentrisch ingesteld.
Embryo Van bij de eerste celdeling van de bevruchte eicel,
tot 12 weken na de bevruchting, spreken we van
een embryo.
Emotionele ontwikkeling De ontwikkeling van gevoelens. Het gaat hier
zowel om het bewust ervaren van emoties als om
het benoemen ervan en er grip op krijgen.
Exploratief spel Door middel van spel de wereld om zich heen verkennen.
Ook het verkennen van de eigen mogelijkheden,
voorkeuren en nieuwe materialen horen
bij deze spelvorm.
Exploreren Op verkenning gaan, speelgoed uittesten, kasten
en deuren opentrekken ... Dit gedrag is typisch
voor de nieuwsgierige kleuter.
Fijne motoriek Beweeglijkheid van het lichaam op het vlak van
kleine bewegingen: bv. tekenen, knippen, kralen
rijgen.
Foetus Vanaf de 12de week na de bevruchting spreken we
van een foetus. Vanaf nu ontwikkelt de foetus zich
snel en worden de organen steeds functioneler.
Foetushouding De baby ligt opgerold, met zijn beentjes tegen
zijn buik, zoals hij in de baarmoeder lag.
Fysieke ontwikkeling De ontwikkeling van het lichaam. Hieronder verstaan
we ook de ontwikkeling van de motoriek.
Gehechtheidsgedrag De hechte band tussen de vaste verzorgers (ouders)
en de baby, zorgt ervoor dat de baby steeds
meer gedrag vertoont dat de aandacht van de
verzorger vraagt.
Grijpreflex Als je een vinger in de handpalm van de baby
legt, dan sluit de baby zijn hand.
Grove motoriek Beweeglijkheid van het lichaam op het vlak van
grote bewegingen: bv. kruipen, stappen, zwaaien,
springen.
Identificatie De kleuter identificeert zich met de ouder en
andere volwassenen van hetzelfde geslacht. Hij
imiteert de anderen. Niet één kenmerk, maar de
gehele persoon. Daardoor kan de eigenheid van
de kleuter worden afgezet tegen het eigen en het
andere geslacht. De identificatie draagt dus bij tot
de persoonlijkheidsontwikkeling van de kleuter.
© Plantyn

Imiteren Nabootsen.
Jaloezie Angst om iets of iemand te verliezen en terwijl de
drang om dat object of die persoon te behouden.
Kijk-voelkind De baby van 0 – 3 maanden. De pasgeborene kan
nog niet veel. Vooral het zicht en de tastzin van
de baby ontwikkelen zich volop. Vandaar de term
kijk-voelkind.
Kopvoeter Een tekening van een menselijke figuur waarbij de
romp ontbreekt en de voeten (soms ook handen)
rechtstreeks aan het hoofd worden getekend.
Kruiper De baby van 6 tot 12 maanden wordt mobieler.
Hij kan zich zelfstandig verplaatsen door te kruipen,
zich voort te slepen of te rollen.
Lichamelijke ontwikkeling Hieronder vallen de groei, uiterlijke veranderingen
en rijpheid van het lichaam.
Magisch denken De peuter kent nog geen onderscheid tussen
fantasie en werkelijkheid. De verklaringen die hij
verzint voor nieuwe dingen, zijn vaak heel fantasierijk.
Meerwoordzinnen Zinnen die opgebouwd zijn uit een koppeling van
drie tot vijf woorden.
Morele ontwikkeling Begrijpen wat goed of slecht is, wat mag of niet
mag.
Motorische ontwikkeling De ontwikkeling van bewegingen. Hier kunnen
we een onderverdeling maken in fijne motoriek
(bewegingen met de vingers of de pols), grove
motoriek (grotere bewegingen) en sensomotoriek
(de samenwerking tussen de zintuigen en de
bewegingen).
Objectpermanentie Het vermogen om een beeld in het geheugen
vast te houden, zonder het te zien. Dit ontwikkelt
een baby tussen 6 en 12 maanden.
Ontwikkeling Het geheel van veranderingen die de mens
doormaakt van de bevruchting tot de dood. Voor
het kind betekent dit het verwerven van nieuwe
mogelijkheden. Voor de bejaarde betekent dit het
verliezen van bepaalde functies of vaardigheden.
Oog-handcoördinatie Met de ogen kijken we naar wat we met de handen
zullen vastnemen.
Parallelspel De kruiper speelt meestal naast een ander kind,
terwijl ze al dan niet dezelfde activiteit uitvoeren.
Kruipers kunnen nog niet samenspelen met andere
kinderen.
Passief taalgebruik Het begrijpen van de taal.
© Plantyn
215

216
Persoonlijkheidsontwikkeling
De vorming en het leren kennen van het eigen ik.
Dit gaat over de eigen wil, de morele ontwikkeling
(wat is goed? wat is slecht?) en de seksuele ontwikkeling.
Peuterangsten Doordat de peuter experimenteert, op ontdekking
gaat en een grote fantasie heeft, kan hij soms
angstig worden. Bijvoorbeeld: angst voor vreemden,
angst voor vernietiging, angst voor afzondering,
angst voor verandering, angst voor van alles
en nog wat.
Pincetgreep De greep waarmee de baby een voorwerp tussen
wijsvinger en duim vastneemt. Ook ‘schaargreep’
genoemd.
Prenatale fase De ontwikkelingsfase waarbij de foetus zich ontwikkelt
in de baarmoeder.
Protowoorden Woorden die het kind zelf uitvindt en gebruikt om
iets uit te drukken.
Psychische ontwikkeling De ontwikkeling van het bewustzijn en het denken.
Hieronder verstaan we de verstandelijke
ontwikkeling, de taalontwikkeling, de emotionele
ontwikkeling, de psychomotorische ontwikkeling
en de persoonlijkheidsontwikkeling.
Psychomotorische
ontwikkeling
De ontwikkeling van alle bewegingen die bewust
door de hersenen gestuurd worden.
Receptief spel Spel waarbij men geniet van de indrukken uit de
omgeving. Hier is geen sprake van een geleid
spel.
Reflex Een ongecontroleerde, automatische beweging.
Reminiscentie Aan de hand van voorwerpen, foto’s etc. probeert
men herinneringen aan vroegere gebeurtenissen
boven te halen. Het is een voorbeeld van een
receptief spel, dat vooral wordt toegepast bij (dementerende)
bejaarden.
Rollenspel Een spelvorm waarbij het kind anderen of situaties
nabootst. Dit noemen we ook fantasiespel: de
fantasie speelt een belangrijke rol.
Scheidingsangst Angst van de baby dat de persoon aan wie hij
gehecht is, niet meer zal terugkomen.
Schoolrijpheid Wanneer de kleuter klaar is om naar de lagere
school te gaan. Hierbij moet hij aan enkele voorwaarden
voldoen, waaronder kunnen samenwerken,
zich kunnen concentreren en de taal beheersen.
Schroefbeweging De draaibeweging die we gebruiken om een deur
op slot te doen of een fles te openen.
Sensitief en responsief
reageren
© Plantyn
Op een gevoelige manier en meteen reageren op
het gedrag van het kind.

Sensomotorische
ontwikkeling
De ontwikkeling van het vermogen om zintuiglijke
prikkels en bewegingen op elkaar af te stellen.
Bijvoorbeeld: een bal in een doel schoppen.
Sensorische ontwikkeling De ontwikkeling van de zintuigen (horen, zien,
proeven, voelen, ruiken).
Slimme fantasie Kleuters gebruiken fantasie om een verklaring te
geven aan zaken die ze niet begrijpen.
Snoezelen Men gebruikt de zintuigen om van de omgeving
te genieten. Dit is een voorbeeld van een receptief
spel. Bijvoorbeeld: verschillende geuren, zachte
en harde materialen, muziek (maken), liggen op
de mat en kijken naar de lichtjes op het plafond.
Sociaal brabbelen Vanaf de tiende maand ongeveer begint de kruiper
taal te gebruiken.
Sociaal spel Bij deze spelvorm spelen kinderen of volwassenen
samen.
Sociale ontwikkeling Het leren omgaan met anderen. Hierbij leert men
sociale vaardigheden, zoals beleefd zijn, delen,
zijn beurt afwachten, respect hebben voor elkaar,
mekaar geen pijn doen.
Solitair spel Het kind speelt alleen.
Tweede vraagperiode Wanneer het kind zo’n vier jaar oud is, stelt hij
geregeld ‘waarom-vragen’.
Tweewoordzinnen Zinnen van twee woorden: het zelfstandig naamwoord
wordt gevolgd door een ander woord, bv.
een werkwoord.
Vocaliseren Het herhalen van langgerekte klinkers. Het zijn als
het ware geluidjes die de baby produceert.
Voel-grijp-mondkind De baby van 4 – 6 maanden grijpt naar alles wat
binnen zijn handbereik ligt. Hij zal ook alles in
zijn mondje steken, want het mondje is zijn beste
onderzoeksinstrument.
Vreemdenangst De baby krijgt angst voor vreemde mensen. Hij
heeft schrik om de veiligheid die zijn ouders geven,
te verliezen.
Zelfbeeld De kleuter leert wie hij is door wat anderen tegen
hem zeggen en hoe anderen zich tegen hem
gedragen.
Zelfredzaamheid Het kind wil en kan bepaalde handelingen zelfstandig
uitvoeren.
Zindelijkheid De peuter krijgt controle over zijn blaas en sluitspier,
waardoor hij op het potje of de wc zijn
behoeften kan doen.
Zuigreflex Wanneer iets de lippen van de baby raakt, begint
hij te zuigen.
© Plantyn
217

218
De oudere zorgvrager
Aandachtspersoon Persoon die toegewezen is aan een personeelslid.
Aandachtsverzorgende Personeelslid dat speciale aandacht geeft aan
bepaalde zorgvragers.
Afasie Stoornis waarbij patiënten voorwerpen niet meer
kunnen benoemen of niet weten waarvoor ze
dienen.
Afhankelijk gedrag Gedrag waarbij een persoon herhaaldelijk probeert
de ander zover te krijgen dat hij iets voor
hem doet, zelfs al kan hij dit zelf.
Afhankelijk zijn Door afnemende zelfredzaamheid steeds meer
afhangen van de zorg van anderen.
Agnosie Stoornis waarbij de patiënt bepaalde voorwerpen
of geuren niet meer herkent.
Agressie De grenzen van een ander overschrijden, bewust
schade berokkenen of met woede iets proberen
te bereiken.
Anamnese Wat de patiënt kan vertellen over de voorgeschiedenis
van een ziekte of aandoening.
Angst Vaag onbehaaglijk, onprettig gevoel, zonder duidelijke
reden.
Animatieve grondhouding Het scheppen van een thuisklimaat waarin de
zorgvrager zijn levensverhaal verder kan beleven.
Apraxie Stoornis waarbij de patiënt eenvoudige, dagdagelijkse
handelingen niet meer kan uitvoeren.
Aromatherapie Therapie waarbij men gebruikmaakt van etherische
of essentiële oliën.
Autonomie Zelfstandigheid.
Beeldvorming Het bewust of onbewust vormen van een beeld
over een persoon.
Beginnende dementie De eerste fase van de dementie, waarbij de persoon
beseft dat het geheugen hem in de steek
laat.
Beslissingsautonomie De zorgvrager kan zelf beslissingen nemen maar
is afhankelijk van anderen om ze uit te voeren.
Biologische leeftijd Inwendige gezondheid, de gezondheidssituatie
op die leeftijd.
BLEG’s Belangrijke levensgebeurtenissen.
Chronische ziekten Alle ziekten die bij de huidige stand van de wetenschap
niet (volledig) te genezen zijn. Ze zijn
onomkeerbaar, zonder uitzicht op volledig herstel
en hebben een gemiddeld lange ziekteduur.
Chronologische leeftijd De werkelijke leeftijd.
© Plantyn

Claimen Zich extreem afhankelijk gedragen, de aandacht
van de verzorgende voortdurend opeisen.
Confabulaties Het verzinnen van verhalen om de gaten in het
geheugen op te vullen.
Decorumverlies Het verlies van fatsoen.
Driegeneratie Drie generaties kennen elkaar: kind, ouders,
grootouders.
Emotioneel Met betrekking tot het gevoelsleven.
Ernstige dementie Fase van dementie waarbij de lichamelijke toestand
achteruit gaat. Er is geen contact meer met
de omgeving.
Gedeeltelijk gedwongen
verhuizing
Gedeeltelijk vrijwillige
verhuizing
Door omstandigheden is de zorgvrager verplicht
om naar het woonzorgcentrum te gaan.
De zorgvrager beslist zelf om te verhuizen naar
het woonzorgcentrum, maar er zijn ongewenste
omstandigheden.
Gedelegeerde autonomie Het woonzorgcentrum neemt taken over.
Geheel gedwongen
verhuizing
Geheel vrijwillige
verhuizing
De familie of omgeving van een zorgvrager beslist
over een opname.
De zorgvrager beslist zelfstandig om te verhuizen
naar een woonzorgcentrum.
Gehoor Het vermogen om te horen.
Geriatrie Medische specialiteit voor de behandeling van
bejaarden.
Gerontagogiek Het ontwikkelen van methoden om het functioneren
van ouderen te behouden en/of te verbeteren.
Gerontologie Wetenschap die het ouder worden bestudeert.
Gezichtsvermogen De mogelijkheden die de zorgvrager heeft op het
vlak van zien.
Hallucineren Dingen zien of horen die er niet zijn.
Holistisch Rekening houdend met zowel lichamelijke, psychische,
sociale als zingevende aspecten.
Impact Invloed, effect.
Intimiteit Grote vertrouwdheid die zich uit in knuffelen,
aanraken.
Kalenderleeftijd Werkelijke leeftijd.
Kortetermijngeheugen Geheugen dat de informatie voor een korte tijd
vasthoudt.
Langetermijngeheugen Als je informatie wilt behouden, moet ze opgeslagen
worden in het langetermijngeheugen.
Legenestsyndroom Gevoelens nadat het laatste kind het huis verlaten
heeft.
© Plantyn
219

220
Levensboeken Boeken die foto’s, teksten en afbeeldingen over
gebeurtenissen uit iemands leven bevatten.
Levensgeschiedenis De prettige en minder prettige gebeurtenissen die
de zorgvrager tijdens zijn leven heeft meegemaakt.
Levensloopfiche Informatiefiche over de totale zorgvrager.
Levensloopgebonden Relaties die men al sinds lang heeft.
relaties
Levensloopspel Spel waarin je vragen stelt aan de bewoners over
verschillende thema’s, zoals school, huwelijk ...
Maatschappelijke positie Manier waarop iemand een bijdrage levert aan de
maatschappij.
Matige dementie De kenmerken van dementie zijn steeds duidelijker.
De persoon verliest controle.
Motorische veranderingen Veranderingen op het vlak van fijne en grove
motoriek.
Negatieve vicieuze cirkel Door de verminderde beweeglijkheid en het
verminderd gezichts- en gehoorvermogen, gaat
de zorgvrager nog minder bewegen, waardoor de
spieren nog stijver worden.
Ouderdomsmotoriek Typische kenmerken van het bewegen bij het
ouder worden.
Palliatieve zorg Gespecialiseerde zorg voor personen die terminaal
ziek zijn.
Pensioenleeftijd Leeftijd waarop men officieel op pensioen mag
gaan.
Persoonlijke ruimte Plaats waar men zich kan terugtrekken.
Persoonlijke tijd Momenten die men voor zichzelf heeft.
Preserveren Constant hetzelfde vragen, zeggen of doen.
Psychologische leeftijd De leeftijd hoe iemand zich voelt.
Receptief Ontvankelijk (passief).
Reminiscentie Techniek waarbij je herinneringen uit het verleden
oproept.
Rolomkering De oudere zorgt niet meer voor zijn kinderen,
maar hij wordt afhankelijk van zijn kinderen.
Rolverlies Verschillende rollen die de zorgvrager uitoefende
(echtgenoot, moeder/vader, werknemer …) vallen
weg.
ROT Realiteitsoriëntatietraining.
Rouwtaken Stappen die een rouwende moet doorlopen om
een verlies te verwerken.
Seksualiteit bij ouderen Omvat hand vasthouden, zoenen, knuffelen, vrijen
...
© Plantyn

Sensorische veranderin- Veranderingen van de zintuigen.
gen
Smaak- en reukzin Het vermogen om te smaken en te ruiken.
Snoezelen Een methode waarbij de zintuigen geprikkeld
worden door gebruik te maken van verschillende
materialen, in een rustige en geluidsarme omgeving.
Het woord is een samentrekking van de
woorden snuffelen, snoezen en doezen.
Sociaal netwerk Geheel van de sociale contacten: partner, kinderen,
kleinkinderen, familie, kennissen, buren ...
Socio-culturele invloeden Invloeden door waarden en normen van die tijd.
Syndroom Een aantal symptomen zijn die zich tegelijkertijd
manifesteren.
Tastzin Het vermogen om te voelen.
Terminaal In het eindstadium: heeft te maken met het levenseinde.
Uitvoeringsautonomie De zorgvrager kan zelf uitvoeren wat hij wil doen.
Validation Methode van omgaan met dementerenden waarbij
men hun belevings- en gevoelswereld bevestigt.
Vereenzaming Eenzaam worden.
Vergrijzing De groep bejaarden wordt steeds groter. Dit komt
enerzijds door het dalend geboortecijfer, anderzijds
door de toenemende levensverwachting.
Vijfgeneratie Vijf generaties kennen elkaar: kind, ouders, grootouders,
overgrootouders en betovergrootouders.
Vraaggericht Men vertrekt vanuit de vraag van de zorgvrager.
Vrees Gevoel van angst met een aanwijsbare oorsprong.
Waarneming Opvangen van signalen met de zintuigen.
Werkgeheugen Kortetermijngeheugen.
Woonzorggebonden Relaties in het woonzorgcentrum.
relaties
© Plantyn
221

222
Bronnen
Boeken
Bogemans, M., Despiegelaere, K. & Janssens, S. (2010). De oudere zorgvrager.
Mechelen: Plantyn.
Bogemans, M., Despiegelaere, K. & Janssens, S. (2010). Ontwikkeling van het
jonge kind. Mechelen: Plantyn.
Cooreman, S. (2007). Individueel activiteitenaanbod voor matig en diep dementerende
ouderen in een dagverzorgingscentrum vertrekkend vanuit een
belevingsgerichte benadering, eindwerk.
De Cock, L. (2003). Eeuwig jong. s.l.
De psychische ontwikkeling van baby en peuter. VVKSO - LICAP.
Gaens, K. (s.d.) De stap naar het woonzorgcentrum: Onderzoek naar het integratieproces
van de oudere, eindwerk.
Het grote kinderopvangboek, Kind en Gezin. (2006).
Struyven, K. et.al. (2003). Groot worden: de ontwikkeling van baby tot adolescent.
Handboek voor leerkrachten en opvoeders. Heverlee-Leuven: Lannoo Campus.
Tassoni, P. & Beith, K. (2006). De ontwikkeling van kinderen. Amsterdam: Uitgeverij
SWP.
Tassoni, P., Weterings, A. & Batelaan, S. (2006). Het spel van kinderen voor
professionals. Amsterdam: Uitgeverij SWP.
Thomas, C. (s.d.) Hoe breng ik slecht nieuws met zorg?. Zorg-Saam.
Valcke, A., Vanhoecke, P. & Vanovermeire, P. (2010). Sowieso GO!. Mechelen:
Plantyn.
Van Liempd, I. & Hoekstra, E. (2011). Ruimte maken voor nul tot vier jaar. Over
het inrichten van kinderdagverblijven en peuterspeelzalen. Amsterdam:
Uitgeverij SWP.
Werkgroep Thuisverzorgers. (2005). Gids in de thuiszorg. s.l.
Artikels
Actiever dan je denkt. (2006). Brieven aan jonge ouders, 24.
Eurostat, Demographic Statistics 2008.
NIS, bevolkingsvooruitzichten 1995-2020.
Internetbronnen
wvg.vlaanderen.be/60plusgids/60plusgids2011_pdf/60plus2011_h3_1.pdf
www.afasie.be
www.dementia.nl
www.dreamland.be
©
www.gehoor.be
www.geriater-lambrecht.be
www.integra-belgium.com
www.kbs-frb.be
www.kimbols.be
www.kindengezin.be
Plantyn

www.onthoumens.be
www.ouderenhart.be
www.reminiscentie.nl
www.seniorennet.be
www.taaluniversum.org
www.uzleuven.be
www.vspf.org
www.vub.ac.be/wetenschapswinkel/publicaties/2006-2007/thesis_LTaelemans_
CGGZ.pdf
www.wzcpassendale.be
© Plantyn
223