Graansorghum Cover - Pannar Seed

INHOUDSOPGAWE
Pannar Saad (Edms.) Bpk.
Produksiehandleidingreeks
Graansorghum
A) INLEIDING ................................................................................................................ 1
B) AANPASBAARHEID ............................................................................................. 1
1. Klimaatsvereistes ............................................................................................. 2
2. Grondvereistes ................................................................................................. 3
C) VERBOUINGSPRAKTYKE .................................................................................. 4
1. Grondvoorbereiding ......................................................................................... 4
2. Planttyd ............................................................................................................ 4
3. Plantbevolking .................................................................................................. 5
4. Kultivars ........................................................................................................... 5
5. Saad benodigdhede ......................................................................................... 6
6. Plantdiepte en Planttoestande ......................................................................... 6
7. Bemesting ........................................................................................................ 6
8. Onkruidbeheer ............................................................................................... 10
9. Insekbeheer ................................................................................................... 11
10. Siektebeheer .................................................................................................. 13
D) OESINSAMELING ................................................................................................ 17
E) GRADERING EN BEMARKING ....................................................................... 17
F) OPBRENGSTE ...................................................................................................... 18

A) INLEIDING
-1-
Graansorghum is naas mielies, koring, sonneblom en sojabone die 5 de
belangrikste graangewas in Suid-Afrika. Na raming word meer as 80 000 ha
jaarliks onder die gewas verbou.
Aangesien die plaaslike moutmark redelik beperk is, ding graansorghum direk
met mielies as graangewas mee. Van weë die beter graankwaliteit van
mielies in vergelyking met die meeste graansorghumkultivars, bestaan daar
tans ʼn groter aanvraag vir mielies as graansorghum. Graansorghum speel
egter ʼn belangrike rol as ʼn stabiliserende faktor in die somergraan
produksiegebiede. As gevolg van sy beter droogteverdraagsaamheid, kan
beter ekonomiese resultate van graansorghum, in vergelyking met mielies
verwag word, op marginale en swaar kleigronde. Onder hierdie
omstandighede is dit ʼn goeie alternatiewe kontantgewas vir mielies.
B) AANPASBAARHEID
Die beter droogteverdraagsaamheid van graansorghum in vergelyking met die
meeste ander gewasse, veral mielies, kan aan die volgende faktore toegeskryf
word:
a) Graansorghum besit die vermoë om gedurende ʼn droogtestremming in ʼn
sogenaamde “groeistilstand” fase oor te gaan. Op hierdie wyse word
vogverbruik baie ingekort en die fisiologiese ontwikkeling vertraag. Na
goeie reëns herstel die gewas vinnig met of sonder die vorming van
aardraende spruite.
b) Die stamme en blare van sorghum is bleek met ʼn wasagtige lagie en
besit ʼn kurkagtige opperhuid wat uitdroging en verwelking help teenwerk.
c) Blare besit die vermoë om inwaarts te rol en sodoende die transpirasietempo
te vertraag.
d) Die sorghumplant het ʼn sterk en effektiewe wortelstelsel wat die grond
beter kan binnedring en gestoorde grondvog op swaar kleigronde meer
effektief kan benut as, byvoorbeeld, mielies op swaar kleigronde.
e) Die sorghumplant het ʼn kleiner blaaroppervlakte as die mielieplant en kan
dus gedurende tye van sterk en warm winde transpirasie beter beheer.
Daarby is die vogbehoefte van sorghum minder kritiek net voor, met en
na blom. Skade as gevolg van droogte in dié periode is aansienlik
minder.
f) Gedurende bestuiwing word graansorghum nie so erg soos mielies deur
stremming geaffekteer nie. Die sinkronisasie tussen stempel- en
stuifmeel ontwikkeling is baie beter en bestuiwing vind selfs onder redelik
ongunstige toestande doeltreffend plaas.
Sorghum produksiehandleidingreeks Kopiereg 8 Pannar Saad (Edms.) Bpk.

-2g)
Graansorghum besit die vermoë om baie goed te kompenseer deur
aardraende spruite te vorm indien die plante te yl geplant word of yl
opkom, of waar die hoofaar in die aktiewe groeiperiode beskadig is.
1. KLIMAATSVEREISTES
a) Graansorghum is goed aangepas in gebiede met ʼn somerreënval van
400 tot 700 mm en hoër. Hoë humiditeit mag egter in sekere seisoene
saadvorming skaad.
b) Die gewas is baie gevoelig vir ryp en die meeste kultivars moet derhalwe
± 130-140 rypvrye dae in hul groeiseisoen hê. Die groeiseisoen van die
kultivar sal hier bepalend wees.
c) Ontkieming geskied stadig by grondtemperature laer as 18ºC. Dit is
meer gevoelig vir lae grondtemperature as mielies, wat nog goed by 10-
12ºC kan ontkiem.
d) Die ideale groeitemperature is 25-30ºC, met ʼn minimum van 15ºC.
Graansorghum kan egter hoë temperature beter weerstaan as die
meeste ander gewasse. Dit is egter gevoelig vir baie hoë temperature
gedurende blomvorming.
LAE TEMPERATURE GEDURENDE VLAGBLAAR- TOT BLOMSTADIUM
a) Invloed op bestuiwing:
Tydens die vlagblaarstadium, net voor die aar verskyn, is die
sorghumplant ook baie sensitief vir lae temperature. Dit is dié stadium
net voor die ontwikkeling van stuifmeelkorrels. Studies wat in die
verband gedoen is, het bevind dat by temperature van 10ºC,
stuifmeelontwikkeling tot so ʼn mate benadeel kan word, dat steriele
stuifmeel geproduseer word. Dit is ook verder gevind dat so min as slegs
twee ure by sekere kritiese lae temperature nodig is, om die manlike
steriliteit te veroorsaak, terwyl die vroulike gedeelte van die aar (blom) nie
deur die lae temperature benadeel word nie.
Die laaste paar jaar is groot vordering gemaak met die ontwikkeling van
kultivars met goeie koue verdraagsaamheid. ʼn Eienskap wat groot
voorkeur by kultivarkeuse moet kry in koeler produksiegebiede.
b) Invloed op siektes:
Die siekte wat moontlik van die grootste ekonomiese belang vir die boer
is, is die gevreesde Ergotsiekte. Koel en nat klimaatstoestande bevorder
besmetting en ontwikkeling van die siekte. In die geval word die
saadknoppe (vroulike gedeelte van die blom) met die Ergotswam net voor
bestuiwing, besmet. Bestuiwing vind nie plaas waar saadknoppe besmet
is nie. Tipiese simptome in die geval, is die taai gomagtige afskeidings
wat deur die saadknoppe afgeskei word. Oesskade in die geval sal
afhang van die graad van besmetting en kan tot algehele oesverliese lei.
Sorghum produksiehandleidingreeks Kopiereg 8 Pannar Saad (Edms.) Bpk.

-3-
Weereens kom die siekte meer in die hoë reënval en koeler
produksiegebiede voor.
LAE TEMPERATURE MET GRAANVULPERIODE
Opbrengspotensiaal
Vir optimale graanproduksie vereis die sorghumplant maksimum daaglikse
temperature van 25-30ºC. Laer temperature lei tot swakker opbrengste,
gevolglik moet die plantdatums so gekies word om die beste voordeel uit
klimaattoestande te verkry. Te laat aanplantings kan dus die opbrengs
nadelig beïnvloed. Die sorghumplant is ook baie gevoelig vir ryp en dus moet
die plante volwassenheid bereik voor die eerste voorkoms van ryp.
LIGINTENSITEIT
Die tweede belangrikste aspek wat oesopbrengste benadeel en dikwels uit
die oog verloor word, is die aantal sonligure (ligintensiteit) wat gedurende die
groeistadium voorkom.
In die opsig is die volgende twee groeistadiums van belang:
a) Kelkblaar- tot volledige Aaruitstootstadiums
Die periode is ongeveer twee weke voor die 50 persent blomperiode. In
die geval kan minder sonligure minder sade per aar tot gevolg hê, wat op
sy beurt weer die opbrengs nadelig beïnvloed.
b) Melk- tot Sagtedeegstadium
Gedurende die periode is voldoende sonligure noodsaaklik vir ʼn goeie
skepelmassa van die graan. Baie bewolkte dae in die periode, kan graan
met ʼn swak skepelmassa tot gevolg hê. Dit is onder dié toestande dat
opbrengste swakker is as wat normaalweg verwag word. Die oes kan
baie belowend lyk, maar resultate mag uiteindelik teleurstellend wees.
2. GRONDVEREISTES
a) Die beste resultate word verkry op diep, goed gedreineerde, vrugbare,
sanderige klei-leemgronde met ʼn pH van ongeveer 5.0 (KCl).
Graansorghum is egter aangepas by ʼn wye reeks grondtipes mits die
grondvrugbaarheid op ʼn redelike vlak is. Die gewas produseer ook goed
in gronde met ʼn pH (KCl) van 4.5 tot 7.5 en kan ʼn mate van brak
weerstaan.
b) Graansorghum kan met meer sukses as mielies verbou word op minder
vrugbare grond, vlak grond en swaar turfgrond.
c) Swaar gronde lewer die beste opbrengste in goeie seisoene, maar
gedurende droogtetoestande is sanderige koel gronde beter.
Graansorghum sal egter gedurende ʼn normale droogte nog bevredigende
Sorghum produksiehandleidingreeks Kopiereg 8 Pannar Saad (Edms.) Bpk.

-4opbrengste
lewer op swaar gronde met meer as 50 persent klei, terwyl
mielies onder sodanige toestande weinig graan sal produseer.
d) Graansorghum is meer gevoelig vir aluminiumvergiftiging as mielies en
moet nie op gronde met ʼn hoë suurversadigingsinhoud geplant word nie.
Die persentasie suurversadiging behoort minder as 15% te wees.
e) Gronde wat swaar met rooiblom besmet is, moet ook vermy word,
aangesien sorghum straf deur die parasietplant geaffekteer word.
C) VERBOUINGSPRAKTYKE
1. GRONDVOORBEREIDING
Net soos vir mielies, maar aangesien graansorghumsaad baie kleiner is, moet:
a) Die saadbed, veral op swaar gronde, fyner wees om goeie ontkieming te
verseker.
b) Die grondkors wat na planttyd mag ontwikkel gebreek word, sodat die
jong plantjies nie voor opkoms stik nie.
Goeie grondvoorbereiding kan opbrengste met 25-30 persent verhoog. Op
gronde wat geneig is om te waai moet windbestrydingsvore getrek of
strookbewerking toegepas word.
2. PLANTTYD
Aanplanting kan begin wanneer die grondtemperature minstens 18ºC is en die
grondvog voldoende is vir ontkieming. In die meeste gebiede behoort
aanplantings dus gedurende laat Oktober en November plaas te vind.
Aanduidings in die oostelike gebiede is dat hoe vroeër geplant kan word, hoe
beter. Graansorghum kan egter nog suksesvol tot in Januarie in die warm
gebiede geplant word, afhangende van die klimaatstoestande, asook die
groeiseisoen van die kultivar.
In die westelike gebiede is die beste planttyd ongeveer middel November.
BEPLAN U PLANTDATUM
Wat ʼn besonderse groeiseisoen se klimaatstoestande gaan oplewer is
onmoontlik om vooraf te bepaal. Kies egter die plantdatum sodat die
langtermyn klimaatstoestande die beste by die gewas se behoefte inpas.
Moontlike koel toestande tydens planttyd en later in blomstadium moet, waar
moontlik, vermy word. Versprei verder u risiko met ʼn redelike lang
plantperiode. Plant verder meer as een baster om die risiko nog meer te
versprei.
Sorghum produksiehandleidingreeks Kopiereg 8 Pannar Saad (Edms.) Bpk.

3. PLANTBEVOLKING
-5-
Graansorghum is nie minder gevoelig vir plantbevolking as die meeste ander
droëlandgewasse. Met ʼn lae plantbevolking kompenseer die gewas ruim met
aardraende spruite, met die gevolg dat, sover dit die uiteindelike aartellings in
die praktyk betref, selde ʼn groot verskil gevind word tussen ʼn redelike lae en ʼn
hoë plantbevolking. Daar moet egter teen ʼn te lae plantbevolking gewaak
word, dit wil sê minder as 90 000/ha, aangesien ʼn swak skadu-effek op vroeë
onkruide tot ʼn onkruidprobleem kan lei.
Plantbevolkings van 100 000 tot 160 000 plante/ha word normaalweg
aanbeveel. Die hoër plantbevolking moet veral gehandhaaf word waar
onkruidmededinging baie straf is.
4. KULTIVARS
Verskeie faktore moet in aanmerking geneem word voordat ʼn geskikte
graansorghumkultivar vir ʼn bepaalde gebied gekies kan word:
a) Die opbrengspotensiaal van die kultivar.
b) Die aanpasbaarheid van die kultivar vir die grond- en klimaatsituasie van
die gebied.
c) Die lengte van die groeiseisoen in die betrokke gebied.
d) Die belangrike agronomiese eienskappe van die kultivars soos:
Staanvermoë
Groeiseisoen lengte
Planthoogte en egaligheid
Dorsbaarheid
Kompaktheid van die are
Voëlbestandheid
Mouteienskappe
Weerstand teen siektes en plae
Voereienskappe
Aaruitstoot onder stremming
Koue verdraagsaamheid
e) Die moutklas waarin die kultivar bemark word, asook die aanvraag vir en
prys van die klas.
Aangesien die bestaande kultivars van tyd tot tyd deur nuwe, verbeterde
kultivars vervang word, word aanbeveel dat die jongste Pannar brosjure
of die plaaslike Pannar verteenwoordiger of landboukundige geraadpleeg
word vir inligting oor die jongste verwikkelinge en aanbevelings per
produksiegebied.
Sorghum produksiehandleidingreeks Kopiereg 8 Pannar Saad (Edms.) Bpk.

5. SAAD BENODIGDHEDE
-6-
Spasiëring tussen rye Spasiëring in rye Saad benodigdhede
.9 m (3’) 5 -7 cm (2-3”) 5-9 kg
0.9 m x 2.3 m (3’ x 7.6”)
of
1.5 m (5’)
5-7 cm (2-3”) 4-6 kg
2.3 m (7’6”) 5-7 cm (2-3”) 3-4 kg
Die spasiëring tussen die rye sal afhang van die opbrengspotensiaal van die
betrokke gebied. In die hoë-potensiaal, veral oostelike gebiede, word 0.9 m
rye aanbeveel, terwyl ondermarginale toestande, wye rye of treinspore verkies
word.
6. PLANTDIEPTE EN PLANTTOESTANDE
Graansorghum moet vlak geplant word, veral op swaar gronde, maar die saad
moet in vogtige grond geplaas word, anders is die ontkieming swak. Die
plantdiepte wissel tussen 3-5 cm. Korsvorming moet ten alle tye voorkom
word.
7. BEMESTING
Die bemestingsbehoeftes van graansorghum stem baie ooreen met dié van
mielies, en min of meer dieselfde hoeveelhede N, P en K word deur hierdie
twee gewasse uit die grond verwyder. Die gewas kan egter beter van
grondvoedingstowwe gebruik maak as mielies. Die aanbevelings vir mielies
kan dus, behalwe vir ʼn klein aanpassing onder sekere toestande, net so
aanvaar word.
Soos in die geval van ander gewasse, moet die bemestingsprogram gebaseer
word op die voorgestelde opbrengsmikpunte en ʼn betroubare ontleding van die
grond
RIGLYNE VIR DIE TOEDIENING VAN MAKRO-VOEDINGSELEMENTE
a) Kalk
Kalk word aanbeveel waar die pH (KCl) van die grond laer as 4.6 is,
(d.w.s. pH (H2O) 5.6 of waar suurversadiging hoër as 15% is. Die
doeltreffendheid van kunsmis verhoog namate die grond minder suur
word. Die keuse tussen kolomietiese en kalsietiese kalk sal afhang van
die Mg-inhoud van die grond. Bekalking van gronde met ʼn
aluminiumprobleem is noodsaaklik indien graansorghum suksesvol
verbou wil word.
Die kalk moet egalig uitgestrooi en deeglik met die grond gemeng word,
verkieslik ongeveer 2 maande voor planttyd.
Sorghum produksiehandleidingreeks Kopiereg 8 Pannar Saad (Edms.) Bpk.

) Stikstof
-7-
Aanbevelings vir stikstof word gebaseer op opbrengspotensiaal.
Volgens die resultate van ʼn groot aantal wyd verspreide proewe, is tabel
1 as riglyn vir stikstof vir die westelike- en oostelike gebied opgestel. Die
laagste waarde in elke opbrengsklas is die onderste 50%
betroubaarheidsband, die middelste waarde die regressiewaarde en die
hoogste waarde die boonste 50% betroubaarheidsband. Die
betroubaarheidsband sluit die spanwydte van berekende N-optima in
50% van die gevalle in. Hierdie variasie in N-optima word deur verskeie
faktore beïnvloed.
Tabel 1: Reeks van waardes vir stikstoftoediening volgens
opbrengspotensiaal en streke (Figuur 1):
Beplanningsopbrengs
(ton/ha -1 N- toediening
)
(kg/ha -1 )
*Wes Oos
2 0-15-30 0 -20-40
3 5-25-40 20-40-60
4 10-35-60 40-60-80
5 40-65-90 60-80-100
6 75-95-120 80-100-120
7 100-120-140
8 120-140-160
Vir sandgronde (

d) Fosfor
-8-
Grondontledings word as basis gebruik vir die bepaling van die P-status
van ʼn grond. Fosforbemestingsriglyne word gegee waar grond P-status
bepaal is volgens die gestandaardiseerde Bray 1-ekstra-heringsmetode.
Ander metodes word ook gebruik. Hoewel daar nie ʼn eenvoudige vaste
verwantskap tussen metodes is wat vir alle gronde geld nie, kan die
vergelykende ontledings in Tabel 2 vir die meeste gronde gebruik word.
Uitsonderings wat in ag geneem behoort te word, is swaar kleigronde,
alkaliese gronde (pH [KCl] > 6) en veral gronde wat vry kalk bevat. Tabel
2 is ook nie geldig wanneer rotsfosfaat toegedien is nie.
Tabel 2: Vergelykende P-waardes vir verskillend Pekstraksiemetodes:
Bray I Bray II Ambic I Olsen
7 9 5 4
10 13 8 6
13 18 11 9
16 22 13 11
19 26 15 13
23 31 18 15
27 36 21 17
30 40 24 19
33 45 27 22
Toedieningspraktyke
Die algemene praktyk is dat P-bemesting gewoonlik gebandplaas word
tensy die hoeveelheid om praktiese redes nie in die misstofmengsel
gegee kan word nie.
Die optimum fosforkonsentrasie onder omstandighede waar tussen 5 en
11 kg P ha -1 in die band met plant toegedien is, is op 17 mg P kg -1 oor
alle streke vasgestel.
Die hoeveelheid fosfor wat per hektaar toegedien moet word om die
grondkonsentrasie met 1 mg P kg -1 (Bray I) te verhoog, ook bekend as
die P-behoeftefaktor, is 5, 7 en 9 kg P ha -1 vir tekstuurklasse van

-9ton
graan geproduseer. Konsentrasies wat laer as die optimum is, kan
met inagneming van die finansiële implikasies vir die produsent oor ʼn
aantal jare opgebou word.
Die volgende voorbeelde vir die toepassing van P-riglyne word
aangebied:
Voorbeeld 1
Beplanningsopbrengs : 3 ton ha -1
Grondtekstuur : sand (8% klei)
Grond-P-optimum : 17 mg kg -1
Grond-P-behoeftefaktor : 5 kg ha -1
Grond-P-ontleding : 7 mg kg -1
P-benodig : (17 – 7) x 5 = 50 kg ha -1
P-instandhouding per jaar : 3 x 4 = 12 kg ha -1
Die produsent neem risiko’s in ag en besluit om die grond-P-konsentrasie
binne vier jaar tot die optimum vlak op te bou) m.a.w. 50 kg ha -1 ÷ 4 =
12.5 kg ha -1 ).
Die P-bemestingsprogram (kg P ha -1 ) is dus soos volg:
Jaar 1 Jaar 2 Jaar 3 Jaar 4 Jaar 5
Basiese toediening 12.5 12.5 12.5 12.5 -
Onderhoud 12 *8 *16 *8 *20
Totaal 24.5 20.5 28.5 20.5 20
*Gedurende jaar 1, 2, 3 en 4 is onderskeidelik 2, 4, 2 en 5 ton ha -1
gerealiseer en daarom is die hoeveelhede in die opvolgende jaar
dienooreenkomstig aangepas.
e) Kalium
Grondontledings word as basis gebruik om die K-status van ʼn grond te
bepaal.
Bevindinge dui daarop dat daar min verskil is tussen die hoeveelhede
kalium wat volgens die Ambic, of ammoniumasestaatmetode in grond
bepaal word. In Tabel 3 word dus na grondkalium verwys sonder
verdere vermelding van die ontledingsmetode.
Riglyne
Riglyne vir K-bemesting word in Tabel 3 gegee.
Sorghum produksiehandleidingreeks Kopiereg 8 Pannar Saad (Edms.) Bpk.

-10-
Tabel 3: Kaliumtoediening vir verskillende bogrondse Kkonsentrasies:
Grondkonsentrasie
(mg K kg -1 Aanbeveling
)
(kg K ha -1 )
80 0
Kaliumbehoeftes vir ligte-tekstuurgronde (

-11b)
Meganiese onkruidbeheer van net voor opkoms tot net voor pypstadium,
deur gebruik te maak van ʼn roltandeg. ʼn Rolskoffel en ʼn tandskoffel met
tande of swawelsterte, is gewoonlik doeltreffend, maar soms kan die
gebruik van die roltandeg voor die 5-8 cm stadium van die plante tot ʼn
standvermindering lei, aangesien die saad vlak geplant en dus maklik
beskadig kan word. Die tandskoffel kan wortelbeskadiging veroorsaak
indien dit te naby aan die planter ry gebruik word, veral in die latere
stadiums van ontwikkeling.
c) Verskeie chemiese onkruiddoders gee doeltreffende onkruidbeheer in
graansorghum.
Dit is uiters belangrik dat die vervaardigers se instruksies i.v.m. die
gebruik van onkruiddoders noukeurig gevolg word, aangesien
graansorghum (onder sekere toestande) baie gevoelig is vir
onkruiddoders soos 2-4 D en Atrazine.
9. INSEKBEHEER
a) Snywurm
Beheer net soos in die geval van mielies. Snywurms is egter nie so ʼn
groot probleem by graansorghum nie.
b) Mieliestamrusper en Graansorghumstamrusper
Beide hierdie plae kan graansorghum aanval en ernstige skade aanrig.
Mieliestamrusper (Busseolaf fusca) kom normaalweg oor die hele land
voor, terwyl die graansorghumstamrusper (Chilo partellus) tradisioneel
meer bepaald in die laerliggende gebied van Limpopo en die
Springbokvlakte voorkom. Tans word dit egter meer verspreid in meeste
produksiegebiede gevind. Die larwes verskil in dié opsig van die
mieliestamrusper dat hulle effens kleiner en bleekwit van kleur met
pigmentvlekke is.
Die beheermaatreëls van beide is baie dieselfde, alhoewel dit wil
voorkom asof die graansorghumstamrusper moeiliker is om te bestry.
Hul lewensiklusse kom ook grootliks ooreen, maar die
graansorghumstamrusper kan meer siklusse per jaar voltooi as die
mieliestamrusper.
In beide gevalle is vroeë Oktober en laat Desember/Januarie
aanplantings die meeste onderhewig aan besmetting. Veral in laat
aanplantings kan strawwe besmettings verwag word wat die oes feitlik
totaal kan vernietig. Chemiese beheermaatreëls is absoluut noodsaaklik
vir die vroegtydige bestryding van beide plae.
c) Plantluise
Graansorghum word hoofsaaklik deur drie tipes plantluise aangeval,
waarvan die heuningdouluis by verre die belangrikste is. Die ander twee
luistipes staan bekend as die koringluis en mielieluis.
Sorghum produksiehandleidingreeks Kopiereg 8 Pannar Saad (Edms.) Bpk.

-12-
Die kringloop van plantluise is sodanig dat hul getalle geleidelik in die
vroeë somermaande begin opbou totdat ʼn bevolkingsontploffing in
Desember en Januarie plaasvind. Die stadium val saam met die pyp- en
blomstadium van die graansorghum, wat ʼn baie gevoelige stadium is en
indien die plantluise nie effektief beheer word nie, dit kan tot groot
oesverliese lei.
Kenmerkend van die heuningdouluis is dat ʼn volwasse luis ʼn
lewensverwagting van ongeveer 30 dae het, en in dié tyd kan een luis tot
100 kleintjies voortbring wat op hul beurt weer binne 6 dae
volwassenheid bereik. By plantluise word die verskynsel aangetref waar
alle luise kleintjies kan voortbring en staan bekend as partenogenese
(ongeslagtelike voortplanting).
Die plantluis voed hoofsaaklik op die onderkant van die blaar, waar hulle
op die sorghumplantsappe lewe. Die luis voed veral op die proteïene en
stikstofgedeelte van die plantsap en skei die oortollige suikers uit wat ʼn
taai, gomagtige afskeiding is en bekend staan as heuningdou. ʼn
Swartroetswam groei op die heuningdou, wat die kenmerkende swart
kleur aan besmette plante gee.
Chemiese beheer moet toegepas word sodra plante kol-kol begin
heuningdou afskeidings toon. Kultivars met ʼn natuurlike weerstand teen
luise, kan ook oorweeg word.
d) Swartmieliekewer
Die Swartmieliekewer word hoofsaaklik in oostelike Hoëveld en Oos-
Vrystaat aangetref. Dit het baie dieselfde voorkoms as ʼn miskruier. Die
kleur is pikswart en die kewer is ongeveer 1 cm lank. Hul larwes lyk net
soos miswurms en word baie met dié inseklarwes verwar. Kewers kom
dwarsdeur die jaar voor met getaltoenames in Oktober en Maart.
Kenmerkende skadesimptome is dat die kewer aan jong plante naby die
grondoppervlakte begin vreet en, óf die plant laat vrek, óf die groeipunt
beskadig. Gevrete plante wat herstel se are word hoofsaaklik op spruite
gevorm.
Die insek kan chemies beheer word en verskeie geskikte chemikalieë is
in die handel daarvoor verkrygbaar.
e) Amerikaanse Bolwurm
Eiers van die Amerikaanse Bolwurm word enkeld op die plant gelê en die
larwes voed op die are. Gewoonlik vind besmetting kort na die
blomstadium plaas. Die kleur van die larwes varieer van byna swart,
bruinerige tot groen en selfs pienk, maar kan maklik herken word aan die
vuilwit streep aan beide sye waarop die asemhalingsopeninge duidelik
sigbaar is. Hulle skuil gewoonlik binne-in die aar en die vernietiging van
saadkorrels mag aanhou totdat die graan hard is.
Sorghum produksiehandleidingreeks Kopiereg 8 Pannar Saad (Edms.) Bpk.

-13-
Chemiese bespuiting word aanbeveel sodra die plaag opgemerk word.
By kultivars met baie kompakte are is bespuiting dikwels nie so
doeltreffend nie, aangesien die gif moeilik die aar indring.
f) Sorghummuggie
Hierdie plaag voed op die vrugbeginsels van die blomme en het swak
korrelontwikkeling tot gevolg.
Geen chemiese bestryding word aanbeveel nie, maar waar die
sorghummuggie ʼn probleem is, moet vroeg geplant word.
g) Bontmieliekewer
Hierdie geel en swart kewers val sorghums soms aan en voed op die are,
terwyl die graan nog in die melkstadium is.
Bespuiting word aanbeveel sodra die kewers ernstige afmetings
aanneem.
10. SIEKTEBEHEER
a) Voor- en Na-opkoms Verwelksiekte en Saailingskroeisiekte
Dié siektekompleks word deur ʼn groot groep skadelike swamme
veroorsaak. Die simptome word gekenmerk deur ontkiemende saailinge
wat vrek, voordat hulle uit die grond kan kom, terwyl dié wat wel opkom,
verwelk en ook gewoonlik vrek.
Die saailinge wat geaffekteer is, vertoon ʼn persagtige kleur en toon ʼn
baie vertraagde groei. Die swamme affekteer die mesokotiel en primêre
wortelstelsel. Die wortels vrot en ontwikkeling van die sekondêre
wortelstelsel word vertraag. Sodra laasgenoemde wortels ontwikkel,
herstel die plante redelik vinnig.
Die siekte kom veral straf voor in vroeë aanplantings en waar swaar
reëns net na planttyd voorkom. Alhoewel die siekte kan veroorsaak dat
die meeste plante op die land vrek, gebeur dit egter selde, omdat die
siekte gewoonlik gelokaliseerd is in sekere dele in die land, veral waar
water in die plantvore gestaan het.
Oordrag onkruiddoders soos Atrazien kan die voorkoms van die siekte
vererger, terwyl swambehandelde saad, ʼn beperkte voorkomende effek
op die siekte het.
b) Graansorghumblaarvlek (verskeie organismes)
Graansorhumblaarvlek kom veral in nat jare voor en word veroorsaak
deur ʼn verskeidenheid organismes, wat as ʼn siekte kompleks op die
blare optree. Hierdie organismekompleks word deur saad gedra en kan
onder gunstige ontwikkelingstoestande heelwat skade aanrig.
Sorghum produksiehandleidingreeks Kopiereg 8 Pannar Saad (Edms.) Bpk.

-14-
Simptome van hierdie siekte varieer van liggroen kolletjies tot groot
rooipers verkleurings en van klein ronde, effens langwerpige ligbruin
nekrotiese vlekke tot groot nekrose dele, wanneer die vlekke inmekaar
vloei. Blaarvlekke begin gewoonlik op die onderste blare en beweeg later
na die boonste blare. Op die blaar self begin die vlekke op die punte en
beweeg terug op die blaarrand. Die siekte kan ook die jong graankorrels
affekteer en het klein, verkrimpte korrels tot gevolg.
Graankorrelbesmetting is veral van groot belang in die geval van
saadproduksie.
Op hierdie stadium is nog geen doeltreffende saadbehandeling teen
graansorghumblaarvlek geregistreer nie. Die gebruik van
weerstandbiedende kultivars bied tans dus die enigste doeltreffende
beheermaatreël.
c) Bakteriese Streepsiekte (Xanthomonas holicicola)
Hierdie siekte staan ook bekend as “rooidood”. Nat of hoë
humiditeitstoestande bevorder die verskyning en ontwikkeling daarvan en
oesverliese in nat jare kan aansienlik wees.
Simptome kan reeds in die 2-blaarstadium waargeneem word. Dun, ligte
rooipers strepies ontwikkel tussen die blaarnerwe en kan van 2 mm tot 25
mm lank wees. Die strepies word groter en breër soos die siekte
ontwikkel en vorm naderhand dooie, nekrotiese dele omring deur ʼn dun
donker rand. Erg besmette plante bly dwergagtig en vorm gewoonlik
geen graankorrels nie.
Min is bekend van die oordraagbaarheid en bestryding van Bakteriese
Streepsiekte. Saadoordraagbaarheid word egter nie as ʼn belangrike bron
van besmetting beskou nie en aanduidings is dat die siekte maklik bestry
kan word deur die verbouing van weerstandbiedende kultivars.
d) Exclorilium Blaarskroei (Exclorilium turcicum)
Soos by mielies, waar dit ook bekend staan as noordelike blaarskroei,
kom hierdie siekte gewoonlik net in die natter, oostelike produksiegebiede
voor. Onder gunstige toestande kom dit ook in die westelike dele voor.
Strawwe bemesting voor blomtyd kan aansienlike oesverliese
veroorsaak, maar oesverliese is minimaal indien besmetting matig is of
laat voorkom.
Hierdie siekte begin deur klein, rooi of wit kolletjies op die blare te vorm
wat vinnig ontwikkel en later ovaalvormige vlekke met skerp punte en ʼn
rooipers rand word. Soos die vlekke groter word, vloei hulle inmekaar en
kan sodoende groot dele van die blare beskadig. Die siekte begin op die
onderste blare en versprei later na die boonste blare.
Die enigste doeltreffende beheermaatreël is die gebruik van
weerstandbiedende kultivars.
Sorghum produksiehandleidingreeks Kopiereg 8 Pannar Saad (Edms.) Bpk.

-15-
e) Antraknose (Collectorichum graminicola)
Antraknose is ʼn swamsiekte wat die blare asook die stamme van
graansorghum aantas. As net die blom besmet is, word die plante tot ʼn
mate verswak, maar die effek hiervan op die opbrengs is selde baie
ernstig. Wanneer die siekte egter ook die stamme, veral net onder die
aar, besmet, kan dit ernstige gevolge hê. Afgesien van die
opbrengsverlies, knak en val die plante om wat meganiese oes uiters
bemoeilik.
Die swamme wat Antraknose veroorsaak dring die blare in die jong
stadium binne. Rooibruin, rooi of pers kolle verskyn op die
blaaroppervlakte. Die deursneë van die kolle is gewoonlik ongeveer 3
mm maar kan tot 25 mm wees. Besmette stamme word ook rooi of pers
en wanneer hulle oopgesny word, sal die weefsel binne-in die stam ook
verkleurd wees.
Die enigste doeltreffende beheermaatreël is die gebruik van
weerstandbiedende kultivars. Wisselbou kan die siekte binne perke hou,
aangesien die spore in die plant oorwinter.
f) Bruinroes (Puccinia purpurea)
Bruinroes ontwikkel gewoonlik eers gedurende die rypwordingstadium en
het selde ʼn groot invloed op die opbrengs. Bruin en bruinrooi kolle
verskyn op die blare. Hierdie kolle bars later oop en die tipiese bruinrooi
spore word vrygestel, wat maklik van die blare afvryf.
Beheermaatreëls is selde nodig.
g) Ergot (Sphacelia sorghi)
Ergot is ʼn swamsiekte en staan bekend as “Sugary disease”. Koel, nat
klimaatstoestande bevorder besmetting en ontwikkeling daarvan.
Blomme op die sorghumaar is vatbaar vir besmetting van net voor
bestuiwing, tot met bevrugting van die vrugbeginsel.
Die swam groei binne die vrugbeginsel en vorm dan ʼn massa
swamdrade. Met rypwording van die swam word miljoene spore
vrygestel. Dit is gedurende die stadium dat die sogenaamde (sugary)
afskeisel sy verskyning maak. Dit tap vrylik van die are af en vertoon
spierwit op die grondoppervlakke onder die are. Dikwels skep dit ʼn ideale
medium vir die ontwikkeling van sekondêre organismes.
Sekondêre besmetting van die siekte word deur middel van spore wat in
die taai, gomagtige wit tot pienkerige afskeiding teenwoordig is, versprei.
Verspreiding van blom tot blom word veroorsaak deur wind, insekte en
reën. Soos die are ryp word, ontwikkel hulle ʼn swart massa spore en
vertoon feitlik heeltemal swart. Onder goeie ontwikkelingstoestande vorm
spore in die saadknoppe, die harde grysagtige sogenaamde “ergot”, die
oorwinteringsliggaam van die betrokke swam.
Sorghum produksiehandleidingreeks Kopiereg 8 Pannar Saad (Edms.) Bpk.

-16-
Alle sorghums en veral voersorghums is vatbaar vir hierdie siekte, Ergot
is die belangrikste sorghumsiekte en gaan veral gepaard met laat
aanplantings. Sekere kultivars toon weerstand teen die siekte.
h) Aarbrand (Sphacilotheca reiliana)
Dieselfde swamspesie, maar ʼn ander ras wat Kop- en Pluimbrand in
mielies veroorsaak, kan ook graansorghum besmet. Die siekte staan
bekend as Kopbrand en die hele aar word vernietig. Aanvanklik is die
spore met ʼn dun, wit vlies bedek. Die vlies bars naderhand oop en
miljoene swart spore word vrygestel. Die gebruik van
weerstandbiedende kultivars bied die enigste doeltreffende
beheermaatreël.
i) Fisiologiese Blaarverkleuring
Dikwels word ʼn rooi tot pers verkleuring van die blare van sorghums
waargeneem, wat baie lyk soos die simptome van sekere siektes soos,
onder andere, Antraknose. Hierdie verkleuring is te wyte aan die
chemiese stof Antocyanin, wat gewoonlik in die blare van sorghums
voorkom.
Fisiologiese blaarverkleuring kan deur die volgende faktore veroorsaak
word:
Koue
Sorghums is vatbaar vir koue, veral in die saailingstadium. Die
groeitempo van die plante word onder hierdie toestande vertraag en
die blare word rooi tot pers. Soos die toestande warmer word, herstel
die plante en ontwikkel weer normaal.
Chemiese Bespuiting
Sekere kultivars is meer gevoelig vir die sogenaamde “chemiese
brand” as ander. Die weerstoestande voor en met bespuiting kan ook
die reaksie van die plant beïnvloed. ʼn Algemene pers verkleuring van
die blare vind plaas en is gewoonlik beperk tot die boonste oppervlakte
van die boonste blare. Partykeer kan die verkleuring ook in die vorm
van klein rooipers kolle waargeneem word. Die sorghumplant is die
vatbaarste vir chemiese brand tydens blomstadium.
Fisiese Skade
Fisiese skade deur bewerking of insekte kan ook die verkleuring van
die blare tot gevolg hê.
Oor die algemeen gesproke veroorsaak fisiologiese blaarverkleuring
selde enige oesverliese. Kenners meen dat die sorghumplant tot 50
persent van sy blaaroppervlakte kan verloor sonder dat dit ʼn uitwerking
op die opbrengs het.
Sorghum produksiehandleidingreeks Kopiereg 8 Pannar Saad (Edms.) Bpk.

D) OESINSAMELING
-17-
Word hoofsaaklik gedoen met behulp van meganiese stropers.
E) GRADERING EN BEMARKING
Graansorghum word volgens hul mout, voer en looisuurgehalte (tannieninhoud)
gegradeer en teen verskillende pryse bemark.
In die volgende tabel word die klasindeling weergee:
Gradering
Klas Beskrywing
GM Voerklas (Goed mout)
GL 1 Voerklas (Swak mout)
GL 2 Voerklas (Swak mout / graan defekte)
GH 1 Hoë tannien (Moutklas)
GH 2 Hoë tannien (Swak moutklas)
Faktore van belang by verskillende klasse van graansorghums:
a. Kultivars wat ʼn donkerbruin onderhuidlaag het, het ʼn bitter smaak, en is
gevolglik meer voëlbestand. Die bitter smaak word deur tannien
(pollifenole) veroorsaak en het ook ʼn lae voedingswaarde vir
enkelmaagdiere tot gevolg. Sommige van die kultivars met ʼn donker
onderhuidlaag beskik oor ʼn goeie moutgehalte, mits die tannien deur die
behandeling met formaldehied, geneutraliseer word. Tannien het ʼn
invloed op die opname van proteïene deur enkelmaagdiere, soos varke
en pluimvee, vandaar die swakker voedingswaarde.
b. Kultivars wat oor goeie moutkwaliteite beskik, word gekenmerk deur die
volgende:
Die sorghumgraan het ʼn rooi kleur en meelagtige endosperm. In die
moutproses word ensieme gevorm wat die stysel na suikers afbreek.
Hierdie kultivars beskik oor ʼn goeie diastase waarde.
c. ʼn Verdere aspek van graankwaliteit wat in die toekoms moontlik meer
aandag by basterontwikkeling gaan geniet, is ʼn goed ontwikkelde geel
endosperm. Geel endosperms verskaf nie alleenlik vitamien A aan
diere nie, maar verskaf ook ʼn geel vet en donker eiergeel en is gevolglik
baie gewild in die pluimveebedryf.
Graansorghum beskik oor die algemeen oor min of meer dieselfde
voedingswaarde, vir alle tipe plaasdiere, as mielies. Die enigste uitsondering
is die sorghumtipes met ʼn bruin onderhuidlaag (voëlbestande bittertipe).
Laasgenoemde tipes is nie geskik as veevoer vir enkelmaag diere nie.
Sorghum produksiehandleidingreeks Kopiereg 8 Pannar Saad (Edms.) Bpk.

-18-
Voordele wat mielies tans bo graansorghum het, is beter smaaklikheid asook ʼn
hoër vitamien A inhoud (in die geval van geelmielies). Daarteenoor is
graansorghum in normale produksieseisoene ongeveer 10 persent goedkoper
as mielies.
F) OPBRENGSTE
Graansorghum vergelyk baie goed met mielies in alle produksiegebiede:
a) In marginale gebiede en op swaar turfgronde kan nog ekonomiese
opbrengste verkry word, wat normaalweg nie die geval met mielies is nie.
Opbrengste van 2.5 tot 4 ton/ha kan hier behaal word, afhangende van
klimaat- en vrugbaarheidstoestande.
b) In suurgronde met ʼn lae pH (KCl) 4.4 sal mielies oor die algemeen beter
presteer. Sorghum is meer gevoelig vir aluminiumvergiftiging.
c) In hoër potensiaalgebiede kan sorghum soortgelyke opbrengste as
mielies lewer, naamlik 4-8 t/ha, afhangende van klimaat- en
grondtoestande. In hierdie areas word tans groter klem op
mielieverbouing gelê, weens makliker bestuurspraktyke en beter pryse.
d) Onder besproeiingstoestande kan ook net soos by mielies 8-12 t/ha
behaal word. 75 cm rye word hier aanbeveel. By die hoër opbrengste
moet ongeveer 10 persent meer stikstof vir elke ton opbrengsmikpunt as
wat vir mielies nodig is, toegedien word.
Neem asseblief kennis dat hierdie dokument alleenlik as ʼn riglyn dien en die inligting word in goeder
trou gegee. Aangesien toestande mag wissel van plaas tot plaas, en selfs van land tot land binne elke
gebied, kan aanpassings gebaseer op plaaslike toestande of vir enige spesifieke voorkeure, nodig
wees.
Sorghum produksiehandleidingreeks Kopiereg 8 Pannar Saad (Edms.) Bpk.