Assesserings- voorbeelde vir Lewens- wetenskappe - e-Schools' Network
Assesserings- voorbeelde vir Lewens- wetenskappe - e-Schools' Network
Assesserings- voorbeelde vir Lewens- wetenskappe - e-Schools' Network
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
DIREKTORAAT: KURRIKULUMONTWIKKELING<br />
<strong>Assesserings</strong>-<br />
<strong>voorbeelde</strong><br />
<strong>vir</strong><br />
<strong>Lewens</strong>-<br />
<strong>wetenskappe</strong><br />
VOO-Band<br />
Graad 10<br />
Januarie 2009<br />
1
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
Inhoud<br />
Inleiding 3<br />
Kontroletoets (Kwartaal 1): Biosfeer tot Ekosisteme 9<br />
Memorandum van Kontroletoets: Biosfeer tot Ekosisteme 15<br />
Voorbeeld van ‘n Navorsingsprojek (Kwartaal 2):<br />
Massa-uitwissing 19<br />
Onderwyserriglyne 19<br />
Leerder navorsingstaak 21<br />
<strong>Assesserings</strong>rubrieke 22<br />
Die Sesde Uitwissing geskryf deur Niles Eldridge 24<br />
Voorbeeld van ‘n Praktiese Taak (Kwartaal 3):<br />
Dierweefsel 27<br />
Onderwyserriglyne 27<br />
Praktiese werkkaart <strong>vir</strong> leerders 30<br />
<strong>Assesserings</strong>rubrieke 32<br />
Kontroletoets (Kwartaal 3): Molekules tot organe 34<br />
Memorandum van Kontroletoets: Molekules tot organe 43<br />
Voorbeeld van ‘n Praktiese Taak (Kwartaal 4):<br />
Anaerobiese respirasie 47<br />
Onderwyserriglyne 47<br />
Praktiese werkkaart <strong>vir</strong> leerders 50<br />
2
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
Inleiding<br />
Hierdie brosjure bevat <strong>voorbeelde</strong> van ‘n <strong>Assesserings</strong>program <strong>vir</strong> <strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong><br />
Graad 10, soos beskryf in die nuwe Inhoudsdokument (Januarie<br />
2009).<br />
Die <strong>voorbeelde</strong> is gerangskik in die volgorde wat hul moontlik deur die jaar<br />
gebruik sal word. Ons het sekere aannames gemaak met die volgorde bepaling.<br />
Eerstens het ons aangeneem dat die jaarplan <strong>vir</strong> elke graad gevolg word soos<br />
uiteengesit in die nuwe Inhoudsdokument.<br />
Tweedens het ons aangeneem dat die twee kontroletoetse in Maart en<br />
September afgelê word en dus die inhoud van onderskeidelik kwartaal een en<br />
drie dek terwyl die praktiese take met die inhoud van die derde en vierde<br />
kwartale korreleer. Die navorsingstaak brei uit op inhoud gedek in die tweede<br />
kwartaal.<br />
Die <strong>voorbeelde</strong> is deur die Skole Ontwikkelingseenheid (SDU) by die Universiteit<br />
van Kaapstad voorberei <strong>vir</strong> die Wes-Kaapse Onderwysdepartement. Die<br />
eenheid ondersteun skole in die effektiewe oordrag van die kurrikulum deur<br />
middel van materiaalontwikkeling, kursusse, skoolgebaseerde werk en navorsing<br />
in taal-, lewensvaardighede-, wiskunde- en wetenskaponderrig.<br />
This book is also available in English.<br />
Die assesseringsdoelstellings van hierdie <strong>voorbeelde</strong><br />
Die assesseringsriglyne is baie uitdruklik in hul beskrywing van die doel van die<br />
assesseringstake. Die <strong>voorbeelde</strong> kan almal <strong>vir</strong> deurlopende evaluering gebruik<br />
word, m.a.w. assessering tydens die leerproses.<br />
Die toetse is summatief en memorandums word verskaf. Totale behaal sal<br />
onderwysers en leerders ‘n aanduiding gee van die mate waartoe die werk<br />
bemeester is (LU2) . Die punte van sommige items meet die bemeestering van<br />
wetenskaplike prosesvaardighede soos die formulering van hipoteses,<br />
interpretasie van grafieke en die maak van afleidings en gevolgtrekkings (LU1).<br />
Sekere vrae meet leerderbetrokkenheid by wetenskap en die gemeenskap<br />
(LU3).<br />
3
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
Die toetse is gebalanseerd ten opsigte van die gebruik van kognitiewe vlakke<br />
(bv. Bloom se taksonomie), Leeruitkomste en <strong>Assesserings</strong>standaarde.<br />
Vraagnommer Kognetiewe vlakke Leeruitkomste<br />
A B C D LU1 LU2 LU3<br />
Werklike<br />
totaal van<br />
punte<br />
Standaard % 20 40 30 10 40 40 20<br />
Standaard<br />
punte<br />
Kognetiewe vlakke:<br />
A Kennis<br />
B Begrip<br />
C Toepassing<br />
D Hoëvlak vaardighede insluitend Analise, Sintese en Evaluering<br />
Die praktiese take strek van basiese vaardighede tot ondersoeke ter<br />
ondersteuning van LU1 en LU2. Kriteria-assessering van groepe is gewoonlik<br />
deur middel van ‘n rubriek, alhoewel antwoorde op vrae ook kan tel. Assessering<br />
van praktiese werk kan meer formatief of meer summatief wees, afhangende van<br />
die plasing van die prakties in die leerprogram relatief tot die studie van die<br />
teoretiese aspekte van die onderwerp.<br />
Die navorsingprojek word geasseseer met behulp van die kriteria verskaf in die<br />
rubriek, met klem op Leeruitkomste 2 en 3. Alhoewel dit veronderstel is om<br />
summatief te wees, kan die assessering van hierdie take meer formatief<br />
gemaak word deur terugvoering te verskaf oor die beplanning en rofwerk. Waar<br />
leerders in groepe werk, kan van die leerders verwag word om elkeen se bydrae<br />
te bepaal en die punte dienooreenkomstig toe te ken. Daar behoort vele kanse<br />
gedurende die projek te wees om leerders se werk formatief te assesseer.<br />
Onderwysers kan rubrieke ontwerp <strong>vir</strong> Proses, Aanbieding, Kriteria, Navorsing,<br />
Spanwerk, Oortuigingsvermoë en Analise, en aan die leerders verskaf.<br />
Rubrieke help om verwagtinge duidelik te maak <strong>vir</strong> leerders. Dit help ook die<br />
onderwyser om ‘n verskeidenheid kwaliteite en optredes duidelik te definiëer of<br />
om die vlakke van ‘n vaardigheid van hoog na laag te beskryf.<br />
4
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
Voorbereiding <strong>vir</strong> Navorsingsprojek voorbeeld<br />
1. Algemene voorbereiding<br />
• Skakel met jul skool-/gemeenskapsbibliotekaris <strong>vir</strong> hulp met die opsporing<br />
van relevante hulpbronne, skedulering en enige ander projekhulp benodig.<br />
• Versamel boeke en ander hulpbronne wat deur die leerders gebruik kan<br />
word <strong>vir</strong> hul navorsingsaktiwiteite.<br />
• Gaan alle internetskakels na voor met die projek begin word. Laai<br />
relevante hulpbronne af en stel dit aan die leerders beskikbaar. Leerders<br />
wat internettoegang het kan self na die webtuiste gaan om die navorsing<br />
te doen.<br />
• Stel ‘n kontrolelys op om leerdervordering en die voltooiing van<br />
projekelemente te monitor. Sien voorbeeld hieronder:<br />
Groepnaam Notabladsy Besluitbladsy Prosesrubriek<br />
Groep 1<br />
Groep 2<br />
2. Ontwerpstandaarde<br />
‘n Paar punte om in gedagte te hou wanneer projekte beplan word.<br />
• Fokus op groot idees.<br />
• Bou die idee rondom ‘n kernvraag wat die leerders uitdaag of hul aandag<br />
behou.<br />
• Gebruik geldige, betroubare en voldoende metings van die verlangde<br />
resultate of uitkomste.<br />
• Kies ‘n effektiewe probleem of onderwerp wat die leerders betrokke maak.<br />
• Verseker dat uitkomste, assessering en aktiwiteite samehangend is.<br />
3. Denkstrategieë<br />
Sluit die volgende denkstrategieë in as deel van die lesse:<br />
.<br />
• Hoe om te soek <strong>vir</strong> sleutelwoorde<br />
• Hoe om die belangrikheid van inligting te bepaal<br />
• Hoe om te bepaal in watter kategorie die inligting val.<br />
• Definieer die nodige woordeskat<br />
• Gee aandag aan items soos opskrifte, onderafdelings, inhoudsopgawe,<br />
bibliografie, indeks en woordelys.<br />
• Analise, interpretasie, sintese van inligting en idees<br />
5
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
4. Tegnologie Wenke<br />
Werk nou saam met die inligtingstegnologie onderwyser tydens hierdie<br />
navorsingsprojek. Hy/sy kan tyd skeduleer <strong>vir</strong> die leerders om in die<br />
rekenaarlaboratorium aan hul projekte te werk.<br />
Vaardighede: leerders sal modellering, <strong>voorbeelde</strong> en ondersteuning benodig om<br />
die inligting te versamel. Hulle sal moet weet hoe om:<br />
• die “task bar” onderaan die skerm te gebruik<br />
• skerms te minimeer<br />
• binne ‘n webwerf te navigeer<br />
• op die bladsy af te beweeg<br />
• frases en sleutelwoorde te kopiëer en plak (beklemtoon die reëls<br />
oor verwysings en plagiaat vooraf)<br />
Stoor van werk: leerders mag versoek word om hul werk te stoor op Notepad of<br />
ander geskikte projekformaat.<br />
Samewerking met die IT onderwyser moet plaasvind voor die projek begin, om<br />
‘n plan te formuleer oor waar leerderwerk gestoor moet word. Daar mag dalk ‘n<br />
lêervouer op ‘n gedeelde skyf geskep moet word waar groeplede kan stoor en<br />
toegang kan verkry tot hul lêers gedurende die projek. Demonstreer dit aan die<br />
leerders.<br />
Klaskamerbestuur<br />
Die praktiese aktiwiteit is opgestel <strong>vir</strong> groep- of paarwerk. Die meeste van die<br />
leerwerk vereis bespreking en ons is bewus daarvan dat baie skole nie oor<br />
genoeg apparaat en ander hulpbronne beskik om die groepe klein te hou nie.<br />
Voorstelle <strong>vir</strong> geïmproviseerde apparaat kan gebruik word om die situasie te<br />
verbeter.<br />
Sommige aktiwiteite leen hulself daartoe dat leerders spesifieke rolle toegeken<br />
word binne die groep. Ons was egter nie voorskrywend in hierdie verband nie<br />
aangesien verskillende onderwysers verskillende maniere ontwikkel om<br />
groepwerk in hul klasse toe te pas.<br />
Ken 2-4 lede aan elke groep toe. Stel riglyne <strong>vir</strong> groepwerk met behulp van<br />
bespreking van die volgende:<br />
• Besluit watter take gedoen moet word. (opspoor van webtuistes, hardop<br />
lees van hulpbronne, tikwerk en die stoor van dokumente)<br />
• Besluit hoe om take te deel (beurte maak, hoe lank neem ‘n beurt?, het<br />
elkeen ‘n taak?)<br />
• Watter vaardighede is nodig om suksesvol te wees? (goeie luisteraar,<br />
geduld, ondersteun ander, hoe om te help sonder om iemand anders se<br />
werk te doen)<br />
• Hoe kom die groep tot ‘n verstandhouding? Moet almal saamstem?<br />
• Wie moet die groepe raadpleeg as hulle probleme het om saam te werk of<br />
inligting te vind?<br />
6
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
Koöperatiewe leerwyse se rolverdeling van funksies <strong>vir</strong> groeptake<br />
1. Hoof Ondersoeker (Inisiëerder)<br />
Bestuur die taak binne die aktiwiteit.<br />
Verseker dat al die groeplede die doel en inhoud van die taak of aktiwiteit<br />
verstaan.<br />
Lees die instruksies en prosedures.<br />
Gaan die resultate na.<br />
Vra vrae aan die onderwyser om take of punte op te klaar.<br />
Dien as fasiliteerder tydens groepbesprekings<br />
2. Materiaal/middele bestuurder<br />
Verantwoordelik <strong>vir</strong> die versameling, opstel en verspreiding van materiaal en<br />
apparaat soos benodig.<br />
Verantwoordelik <strong>vir</strong> die opstel en hantering van apparaat, asook die nagaan<br />
van resultate van die aktiwiteit.<br />
Voer die ondersoek uit of stel lede van die groep aan om prosedures uit te<br />
voer.<br />
Verantwoordelik om te verseker dat alle apparaat skoongemaak word en te<br />
verseker dat alles op hul oorspronklike plekke teruggeplaas word.<br />
3 Dataversamelaar (Evalueerder)<br />
Maak seker die groep is gefokus op die taak.<br />
Verantwoordelik <strong>vir</strong> die versameling, aanteken en organisering van data.<br />
Skep tabelle en grafieke soos benodig.<br />
Verifiëer data tussen groeplede.<br />
Rapporteer die resultate van ‘n aktiwiteit op skrif of mondelings aan die klas<br />
of onderwyser.<br />
4 Vredemaker/tydhouer<br />
Verantwoordelik om tred te hou met die tyd, veiligheid en die kontrole van<br />
geraasvlakke.<br />
Neem waar en teken die groep se sosiale interaksies aan.<br />
Moedig groeplede aan om saam te werk en die aktiwiteit te bespreek.<br />
Gaan die resultate na.<br />
7
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
Erkennings<br />
Outeur: Andrew Petersen<br />
Konsultant: Dr Neil Teubes<br />
Leser: Nomvuyo Mgoqi<br />
Redakteur: Susan Brundrit<br />
Vertaler: Pauline Hanekom<br />
Kunswerk: Natalie en Tamsin Henrichson<br />
Navrae aan:<br />
Schools Development Unit<br />
School of Education<br />
Universiteit van Kaapstad<br />
Privaatsak<br />
7700 Rondebosch<br />
www.sdu.uct.ac.za<br />
Tel.: 021-650-3368/3276<br />
Faks: 021-650-5330<br />
Januarie 2009<br />
8
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
INSTRUKSIES EN INLIGTING<br />
KONTROLETOETS – GRAAD 10<br />
LEWENSWETENSKAPPE<br />
LEERAREA<br />
BIOSFEER TOT EKOSISTEME<br />
Totaal: 60 punte<br />
Tyd: 1 uur<br />
Lees die volgende instruksies versigtig voor jy die vrae beantwoord.<br />
1. Beantwoord AL die vrae in hierdie kontroletoets deur die antwoorde<br />
te skryf op die papier daarvoor voorsien.<br />
2. Nommer die antwoorde korrek volgens die nommersisteem wat in<br />
die vraestel gebruik word.<br />
3. Jy sal punte verloor indien antwoorde nie volgens die instruksies<br />
weergegee word nie.<br />
4. Alle tekeninge moet in potlood, en byskrifte in blou of swart ink<br />
gedoen word.<br />
5. Teken slegs diagramme of vloeidiagramme wanneer jy gevra word<br />
om dit te doen.<br />
6 Die diagramme in hierdie vraestel is NIE noodwendig volgens skaal<br />
geteken nie.<br />
7. Nie-programmeerbare sakrekenaars, gradeboë en passers MAG<br />
gebruik word.<br />
9
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
DEEL A<br />
VRAAG 1<br />
1.1 Verskeie moontlike antwoorde op die volgende vrae word verskaf.<br />
Kies die korrekte antwoord en skryf slegs die letter (A – D) langs die<br />
vraag (1.1.1 – 1.1.5) neer, byvoorbeeld 1.1.5 D.<br />
1.1.1 Die basiese funksionele eenheid van die omgewing is die…<br />
A. biosfeer.<br />
B. ekosisteem.<br />
C. populasie.<br />
D. litosfeer.<br />
1.1.2 Alle organismes regoor die wêreld wat in dieselfde klimaat woon, deel<br />
dieselfde…<br />
A. populasie.<br />
B. ekosisteem.<br />
C. bioom.<br />
D. gemeenskap.<br />
1.1.3 Watter van die volgende prosesse vind plaas tydens die stikstofkringloop?<br />
(i) Verbruik van plant proteïene deur herbivore.<br />
(ii) Die verrotting van dooie organismes deur ontbinders.<br />
(iii) Die omskakeling van nitrate na nitriete deur bakterieë.<br />
(iv) Die opname van nitrate deur plante<br />
A. (i), (ii) en (iii)<br />
B. (ii), (iii) en (iv)<br />
C. (i), en (iv)<br />
D. (i), (ii) en (iv)<br />
1.1.4 Wanneer ‘n jakkals ‘n haas doodmaak en eet, is die jakkals die…<br />
A Produsent.<br />
B Prooi.<br />
C Roofdier.<br />
D Saprofiet.<br />
1.1.5 Watter een van die volgende is nie ‘n abiotiese faktor nie?<br />
A. Hoogte bo seevlak.<br />
B. Suurstof in die atmosfeer.<br />
C. Waterdamp in die atmosfeer.<br />
D. Bakterieë in die grond. (2 x 5) (10)<br />
10
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
1.2 Elk van die volgende stellings kan deur ‘n biologiese term vervang<br />
word. Skryf slegs die term langs die ooreenstemmende nommer op<br />
die antwoordblad neer.<br />
1.2.1 Die plek waar ‘n organisme lewe.<br />
1.2.2 Spesies wat nie inheems is aan ‘n area nie.<br />
1.2.3 Faktore wat insluit ligging, helling en hoogte.<br />
1.2.4 Die tipe interaksie tussen twee of meer organismes <strong>vir</strong> beperkte hulpbronne.<br />
1.2.5 Die verskeidenheid van lewende organismes van verskeie soorte spesies<br />
op aarde. (1 X 5) (5)<br />
1.3 Kies ‘n item uit KOLOM B wat pas by ‘n beskrywing in KOLOM A.<br />
Skryf slegs die letter (A – L) langs die vraagnommer (1.3.1 – 1.3.10)<br />
neer, byvoorbeeld 1.3.6 J.<br />
KOLOM A KOLOM B<br />
1.3.1 Hersirkuleer voedingstowwe <strong>vir</strong> ‘n gemeenskap<br />
1.3.2 Humus, pH en waterkapasiteit.<br />
1.3.3 ‘n Produk wat suurreën veroorsaak.<br />
1.3.4 Spesies wat nie langer bestaan nie.<br />
1.3.5 Plante aangepas om in water te leef.<br />
1.3.6 Die gas wat tydens die verbranding van<br />
fossielbrandstowwe vrygestel word.<br />
1.3.7 Stygende koolstofdioksied vlakke.<br />
1.3.8 Verwyder koolstofdioksied uit die atmosfeer.<br />
1.3.9 Vervang stikstof in die atmosfeer.<br />
1.3.10 ‘n Byproduk van fotosintese.<br />
11<br />
A. aardverwarming<br />
B. fotosintese<br />
C. edafiese faktore<br />
D. ontbinders<br />
E. koolstofdioksied<br />
F. protosoë<br />
G. ontbinding<br />
H. suurstof<br />
I. uitgestorwe<br />
J. hidrofiete<br />
K. swaeldioksied<br />
L. denitrifiserende bakterieë<br />
(1 X 10) (10)<br />
[25]
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
DEEL B<br />
VRAAG 2<br />
2.1 Bestudeer die kaart hieronder wat die biome van Suid-Afrika aandui en<br />
beantwoord die vrae wat volg:<br />
2.1.1 Verduidelik die verskil tussen die terme Biosfeer en Bioom. (2)<br />
2.1.2 Jy is opdrag gegee om ‘n 5-dag Ekotoer <strong>vir</strong> buitelandse besoekers te<br />
beplan. Hulle wil graag vyf verskillende biome op hul reis besoek. Jy<br />
moet hulle van inligting in tabelvorm voorsien rakende die klimaat en flora<br />
(plantegroei) van vyf verskillende biome. Skep die tabel wat jy aan jou<br />
besoekers sal gee met hul aankoms.<br />
Klimaat = (1 X 5) (5)<br />
Flora = (1 X 5) (5)<br />
[12]<br />
12
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
VRAAG 3<br />
3.1 Bestudeer die diagram hieronder en beantwoord die vrae wat volg:<br />
3.1.1 Verduidelik die verskil tussen ‘n voedselketting en ‘n voedselweb. (2)<br />
3.1.2 In ‘n piramiede van getalle, is daar ‘n toename in getalle na die basis van<br />
die piramiede. Verduidelik die biologiese belangrikheid van hierdie<br />
konsep. (2)<br />
3.1.3 Verduidelik die impak van die verwydering van alle slange uit hierdie<br />
voedselweb. (2)<br />
[6]<br />
13
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
VRAAG 4<br />
4.1 Lees die volgende uittreksel uit ‘n gevallestudie oor die krities bedreigde<br />
Bloukraanvoëlspesie en beantwoord die vrae wat volg:<br />
Die Bloukraanvoël woon in droë berg graslande. Hulle maak hul neste op die<br />
grond. Hulle eet sade, takkies en diere soos insekte en reptiele, paddas en vis wat<br />
naby graslande gevind word. In die winter, beweeg hulle van die berge na die<br />
graslande by laer hoogtes waar dit warmer is. Graslande is belangrike<br />
landbougrond en word gereeld vervang met gewasse, weiding of boomplantasies.<br />
Graslande is ook gewild <strong>vir</strong> die ontwikkeling van klein plase. Die Bloukraanvoël<br />
kan nie langer leef en broei in die areas waar menslike aktiwiteite hul habitat<br />
verwyder het nie.<br />
(www.ewt.org.za/cranes/)<br />
4.1.1 Wat is die belangrikste deel van die Bloukraanvoël se habitat? (1)<br />
4.1.2 Verduidelik jou antwoord in VRAAG 4.1.1. (1)<br />
4.1.3 Lys drie maniere waarvolgens die Bloukraanvoël se habitat verlore raak of<br />
verminder word. (3)<br />
4.1.4 Hoekom is die Bloukraanvoël gelys as ‘n krities bedreigde spesie? (1)<br />
4.1.5 Verduidelik hoe die verlies van habitat en die vermindering in die aantal<br />
Bloukraanvoëls die energievloei en energie verwantskappe in die<br />
ekosisteem kan verander. (3)<br />
4.1.6 Jy is opdrag gegee om vorendag te kom met ‘n strategie om die<br />
Bloukraanvoël te beskerm teen uitwissing. Beskryf kortliks twee van jou<br />
idees. (2)<br />
4.1.7 Skryf ‘n kort opstel rondom DRIE redes waarom ons biodiversiteit in Suid-<br />
Afrika moet bewaar. (6)<br />
[17]<br />
TOTAAL 60 PUNTE<br />
14
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
Vraag 1.1<br />
1.1.1 B√<br />
1.1.2 C√<br />
1.1.3 D√<br />
1.1.4 C√<br />
1.1.5 D√<br />
Vraag 1.2<br />
1.2.1 Habitat√<br />
1.2.2 Indringer / eksotiese plante√<br />
1.2.3 Fisiografies / Abioties√<br />
1.2.4 Kompetisie√<br />
KONTROLETOETS – GRAAD 10<br />
LEWENSWETENSKAPPE<br />
LEERAREA<br />
BIOSFEER TOT EKOSISTEME<br />
Totaal: 60 punte<br />
Tyd: 1 uur<br />
MEMO<br />
15<br />
(2 X 5 = 10)<br />
1.2.5 Biodiversiteit√ (1 X 5 = 5)
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
Vraag 1.3<br />
1.3.1 D√<br />
1.3.2 C√<br />
1.3.3 K√<br />
1.3.4 I√<br />
1.3.5 J√<br />
1.3.6 E√<br />
1.3.7 A√<br />
1.3.8 B√<br />
1.3.9 L√<br />
1.3.10 H√ (1 X 10 = 10)<br />
[25]<br />
DEEL B<br />
Vraag 2<br />
2.1 Biosfeer = die aarde se relatief dun laag lug, grond en water wat in staat is<br />
om lewe te onderhou en wat strek van ongeveer 10 km in die atmosfeer<br />
tot by die diepste punt in die oseaan. √<br />
Bioom = area wat gekarakteriseer word deur sy plantlewe waarvan die<br />
tipe bepaal word deur sy ligging se klimaatstoestande, breedtegraad en<br />
hoogte bo seespieël. √<br />
16<br />
(2)
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
2.2<br />
KLIMAAT FLORA (PLANTE)<br />
WOUDE Winter reënvalstreek. Koel,<br />
vogtige omgewing, goeie<br />
reënval. Hoë<br />
transpirasietempo.<br />
Mikroklimate bestaan. √<br />
GRASLANDE Somer reënvalstreek .<br />
Haelstorms en winterryp.<br />
Reënval hoër as Savanne en<br />
laer transpirasietempo lei tot<br />
SAVANNE<br />
(Grasvlakte)<br />
hoër voginhoud. √<br />
Droër gedeelte – Kalahari.<br />
Vogtige oostelike gedeelte.<br />
Somer reënvalstreek.√<br />
FYNBOS Winter reënval, somers is<br />
droog met sterk winde en<br />
winters koud met baie reën<br />
SUKKULENTE<br />
KAROO<br />
en sneeu. √<br />
Winter reënval, maar skaars.<br />
Warm, droë klimaat. √<br />
17<br />
Laagvorming van verskeie<br />
bome, insluitende geelhout<br />
en stinkhout. Verskeie<br />
varingspesies op<br />
grondvlak. √<br />
Verskeidenheid<br />
grasspesies. Skaarsheid<br />
aan boomspesies. Ryp<br />
beperk groei van bome.√<br />
Doringbome en Kremetart.<br />
√<br />
Erikoïde (heide-agtige<br />
struike), Restoïde<br />
(rietspesies) en Proteoïde<br />
(proteaspesies). √<br />
Akasiabome,<br />
Namakwaland<br />
lenteblomme. Klein<br />
vetplantagtige bome, Nama<br />
Karooplante. √<br />
NAMA Dor Geharde bossies en<br />
KAROO<br />
grassoorte.<br />
RUIGTE Lae reënval, voorheen Lae ondeurdringbare woud<br />
Vraag 3<br />
beboste gebied.<br />
van immergroen,<br />
vetplantagtige en stekelrige<br />
bome.<br />
(10)<br />
[12]<br />
3.1.1 Voedselketting = Dui slegs op ‘n gedeelte van ‘n voedselweb en<br />
beklemtoon slegs een voorbeeld by elke voedingsvlak. √<br />
Voedselweb = ‘n Reeks ineengeskakelde voedselkettings wat die<br />
interkonneksies aandui. √ (2)<br />
3.1.2 Energie gaan verlore soos ‘n mens met die piramiede opbeweeg. √ Die<br />
voedingsvlak onder moet groot genoeg wees om die vlak bo dit te<br />
onderhou. √ (2)<br />
3.1.3 Die primêre verbruikersgetalle (herbivore) sal toeneem, wat op sy beurt<br />
sal lei tot oorbenutting van die primêre vervaardigers (m.a.w. die plante<br />
sal uitgewis word). √ Die tersiêre verbruikersgetalle mag verminder soos<br />
‘n voedselbron verwyder word. √ (2)<br />
[6]
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
Vraag 4<br />
4.1.1 Graslande√ (1)<br />
4.1.2 Hulle bly in beide die winter en somer in graslande. √ (1)<br />
4.1.3 Vir landbougrond, √ vervang deur gewasse, √ weiding / boomplantasies√,<br />
ontwikkeling van klein plase. √ (enige drie) (3)<br />
4.1.4 Slegs ‘n klein aantal bly oor. √ (1)<br />
4.1.5 Insekte, reptiele, paddas en vis word deur die Bloukraanvoël geëet.√ Hul<br />
getalle sal dus toeneem √ aangesien daar minder Bloukraanvoëls is wat<br />
hulle eet. √ (3)<br />
4.1.6 Plaas hulle in ‘n beskermde omgewing waar hulle toegelaat word om te<br />
broei. √<br />
Beklemtoon die verknorsing van die Bloukraanvoël deur ‘n openbare<br />
bewusmakingsveldtog. √ (2)<br />
4.1.7 Onderhoud van ekologiese prosesse: √ suurstof wat ons inasem, die<br />
voedsel wat ons eet, ontbinding, hersirkulering van voedingstowwe wat ons<br />
verkry van die biodiversiteit in gebalanseerde ekosisteme. √<br />
Mediese hulpbronne: √ mediese navorsers ontdek gereeld nuwe<br />
plantbronne om siektes te genees. √<br />
Ekonomiese hulpbronne: √ maak van produkte <strong>vir</strong> die toeristemark, soos<br />
grasmatte, mandjies, skulpe, hout, ensovoorts. √<br />
of<br />
Etiese redes: √ het ons die reg om te oorbenut tot op die punt van<br />
uitwissing?<br />
Mense, met hul groter breinkapasiteit, word beskou as die bewaarders van<br />
die oorblywende lewende organismes. √ (6)<br />
[17]<br />
TOTAAL 60 PUNTE<br />
18
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
Leeruitkomste en assesseringstandaarde<br />
LU1: AS2, AS3; LU2: AS1, AS2 & AS3; LU3: AS1, AS2 & AS3<br />
Doel<br />
Die doel van die navorsingsprojek is <strong>vir</strong> leerders om massa-uitwissing<br />
gebeurtenisse en die geskiedenis van lewe op Aarde, te ondersoek.<br />
Voorafkennis<br />
Dit sal van hulp wees indien leerders reeds bekend gestel is aan die geskiedenis<br />
van lewe op Aarde en die vernaamste eras oor die afgelope 4.5 biljoen jaar.<br />
Instruksies <strong>vir</strong> onderwysers<br />
Leerders moet die artikel op hul eie lees. Elke leerder sal ook ‘n kopie van die<br />
vrae en rubrieke benodig. Al die take is geskik <strong>vir</strong> groepwerk, maar Taak 3 moet<br />
individueel voltooi word na afloop van ‘n groepbespreking. Die groep of individu<br />
se taakwerk moet in die vorm van ‘n projek voorgelê word. Van groepe word<br />
verder vereis om hul werk in die vorm van ‘n PowerPoint voorlegging aan die<br />
klas voor te dra.<br />
Artikel bron: http://www.actionbioscience.org/newfrontiers/eldredge2.html<br />
Onderrigbepalings<br />
Hierdie aktiwiteit is geskik <strong>vir</strong> individue of groepe van 2 tot 3 leerders.<br />
Taalleer tydens onderrig<br />
GRAAD 10 <strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong><br />
Navorsingsprojek Voorbeeld<br />
Onderwerp: Massa-uitwissing<br />
Onderwyserriglyne<br />
Deur die aktiwiteite in hierdie taak sal leerders die volgende terme verstaan,<br />
gebruik en korrek spel: spesies; uitwissings; bioties; dinosourusse en soogdiere;<br />
fossielrekord; geologiese tydskaal en boliede impak.<br />
19
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
Hulpbronne en leergeleenthede buite die skool<br />
Kontak jou skool of gemeenskap se bibliotekaris <strong>vir</strong> hulp om die nodige<br />
hulpbronne op te spoor. Werk met die informasietegnologie onderwyser saam<br />
om tyd te skeduleer <strong>vir</strong> die leerders om in die rekenaarlaboratorium hul projek te<br />
voltooi. Gaan internetskakels na voor die projek begin word, laai relevante<br />
hulpbronne af en stel dit aan die leerders beskikbaar.<br />
Projek Assessering<br />
Die projek sal volgens die rubrieke aan die einde van die leerderwerkkaart<br />
beoordeel word. Dit sal nuttig wees om ‘n tydlyn op te stel met spertye <strong>vir</strong><br />
voltooiing van verskillende fases van die projek.<br />
20
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
Doel: Die doel van die navorsingstaak is om massa-uitwissing te ondersoek en<br />
die getuienis wat <strong>vir</strong> die verskillende hipotesis oor die oorsake van die massauitwissing<br />
gebeurtenisse aangebied word, te evalueer.<br />
Taak 1 Uitwissingstabel<br />
Niles Eldredge beskryf die vyf vernaamste uitwissing gebeurtenisse van die<br />
verlede in sy artikel getiteld “Die Sesde Uitwissing”. Skep ‘n visuele voorstelling<br />
soos ‘n tabel, geheuekaart of leerdiagram om die inligting in die artikel te<br />
verteenwoordig. Maak van ‘n geologiese tydskaal gebruik.<br />
Taak 2 ‘n Nader ondersoek<br />
Leerder Navorsingstaak<br />
Kies een van die vyf vernaamste uitwissing gebeurtenisse van die verlede en<br />
beskryf die voorgestelde oorsake en getuienis wat wetenskaplikes daaroor<br />
versamel het.<br />
Taak 3 Inhoudsvrae wat in jou navorsingsprojek behandel moet word<br />
1. Beskryf die patroon van oorsake <strong>vir</strong> vroeëre massa-uitwissings.<br />
2. Watter massa-uitwissing het die meeste verwoesting aangerig?<br />
3. Watter massa-uitwissing is die bekendste en hoekom?<br />
4. Wat is die moontlike oorsaak van die uitwissing van die dinosourusse?<br />
6. Hoekom is die huidige uitwissing anders as die ander vername uitwissings?<br />
7. Hoe het die mensdom veroorsaak dat groot diere uitgesterf het?<br />
Jou finale voorlegging moet in die vorm van ‘n PowerPoint voorlegging<br />
wees en moet die antwoorde op bogenoemde take insluit.<br />
21
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
1. Navorsingsprojek rubriek<br />
<strong>Assesserings</strong>rubrieke<br />
Die projek word geassesseer volgens die onderstaande kriteria en punte word as<br />
volg toegeken:<br />
2 punte word toegeken indien die kriteria ten volle nagekom word.<br />
1 punt word toegeken <strong>vir</strong> gedeeltelike nakoming.<br />
0 punte word toegeken indien kriteria nie nagekom word nie.<br />
Kriteria <strong>vir</strong> projek-evaluering Punte<br />
toegeken<br />
2 1 0<br />
Titelblad en organisasie<br />
1 Projek is goed georganiseer met korrekte opskrifte.<br />
Projektitel en name van die outeurs, sowel as ‘n<br />
inhoudsopgaweblad, is verskaf.<br />
Inleiding<br />
2. Die inleiding sluit ‘n ondersoekende vraag of stelling in wat<br />
die doel van die navorsing duidelik maak. Agtergrond word<br />
ook verskaf.<br />
Aanbieding<br />
3. ‘n Gedetailleerde tydlyn met die vyf uitwissing gebeurtenisse<br />
duidelik daarop aangetoon, word verskaf.<br />
4. Projek beskryf een van die uitwissings in detail.<br />
5. Inhoudsvrae is beantwoord<br />
Navorsing en skryf van verslag<br />
6. Getuienis van navorsing<br />
7. Demonstreer duidelike, logiese denke en is insiggewend.<br />
8. Projek is geskryf in duidelike leesbare sinne en sluit ‘n<br />
geldige gevolgtrekking in.<br />
9. Daar is bewyse dat die outeur moeite gedoen het en insig<br />
getoon het met die skryf van die projek. Die projek is betyds<br />
ingehandig.<br />
Bibliografie<br />
10. Is daar getuienis van ‘n literatuursoektog?<br />
Opmerkings :<br />
________________________________________________________________<br />
22
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
2. Aanbiedingsrubriek<br />
Organisasie<br />
Oorredingsvermoë<br />
Spanwerk<br />
Gebruik van<br />
tegnologie<br />
1<br />
Aanbieding is<br />
nie<br />
georganiseerd<br />
nie<br />
Aanbieding<br />
nie oorredend<br />
nie.<br />
Werk nie<br />
saam om<br />
aanbieding te<br />
skep nie.<br />
Gebruik nie<br />
die tegnologie<br />
effektief om<br />
die boodskap<br />
oor te dra nie.<br />
23<br />
2<br />
Bied<br />
bevindinge<br />
en gevolgtrekkings<br />
met min<br />
organisasie<br />
aan.<br />
Toon<br />
weining<br />
oorredingsvermoë.<br />
Werk saam<br />
om<br />
aanbieding<br />
te skep.<br />
Meer klem<br />
op grafika<br />
en<br />
animasie<br />
as op die<br />
oordrag<br />
van die<br />
boodskap.<br />
3<br />
Bied<br />
bevindinge en<br />
gevolgtrekkings<br />
op ‘n<br />
georganiseerde<br />
wyse aan.<br />
Argument toon<br />
gedeeltelike<br />
oorredingsvermoë.<br />
Werk as ‘n<br />
groep om<br />
aanbieding te<br />
skep.<br />
Gebruik van<br />
tegnologie dra<br />
by tot die<br />
oordrag van die<br />
boodskap.<br />
4<br />
Addisionele<br />
navorsing<br />
word<br />
gebruik om<br />
bevindinge<br />
en gevolgtrekkings<br />
oortuigend<br />
aan te bied.<br />
Maak ‘n<br />
dramatiese<br />
en<br />
oortuigende<br />
argument.<br />
Werk as<br />
eenheid<br />
saam om<br />
aanbieding<br />
te skep.<br />
Gebruik<br />
tegnologie<br />
hoogs<br />
effektief.<br />
Grafika<br />
versterk ‘n<br />
kragtige<br />
boodskap.
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
Die Sesde Uitwissing<br />
Gebaseer op die artikel deur Niles Eldredge<br />
Daar bestaan min twyfel by professionele bioloë dat die Aarde tans ‘n<br />
toenemende verlies van spesies ondervind wat dreig om die vyf groot uitwissings<br />
van die geologiese verlede te ewenaar. In 1993 is beraam dat die Aarde tans<br />
ongeveer 30,000 spesies per jaar verloor. Sommige bioloë glo nou dat hierdie<br />
biodiversiteitskrisis, hierdie “Sesde Uitwissing,” selfs ernstiger is.<br />
Uitwissing in die verlede<br />
Die vernaamste globale uitwissings is almal deur fisiese gebeurtenisse<br />
veroorsaak wat buite die normale klimaats- en ander fisiese versteurings wat<br />
spesies en volledige ekosisteme ondervind en oorleef, val. Wat het hulle<br />
veroorsaak?<br />
Die vorige massa-uitwissings was as gevolg van natuurlike oorsake.<br />
• Eerste vername uitwissing (c. 440 mjg): Klimaatsverandering (relatief<br />
ernstige en skielike globale verkoeling) blyk die oorsaak te gewees het van die<br />
eerste uitwissing, die Laat-Ordovisiese massa-uitwissing wat ‘n merkbare<br />
verandering in mariene lewe veroorsaak het (min of geen lewe het op daardie<br />
stadium op land voorgekom). 25% van families is uitgewis (‘n familie kan<br />
bestaan uit ‘n paar tot ‘n paar duisend spesies).<br />
• Tweede vername uitwissing (c. 370 mjg): Die volgende soortgelyke<br />
gebeurtenis naby aan die einde van die Devoniese Tydperk, kon moontlik of<br />
moontlik nie die gevolg van globale klimaatsverandering gewees het. 19% van<br />
families is uitgewis.<br />
• Derde vername uitwissing (c. 245 mjg): Scenarios wat verduidelik wat<br />
aan die einde van die Permiese Tydperk tydens die grootste massa-uitwissing<br />
van almal (tot dusver) gebeur het, is komplekse samevoegings van<br />
klimaatsverandering wat moontlik ‘n oorsprong in plaat tektonika het.<br />
Onlangse getuienis dui egter daarop dat ‘n boliede impak soortgelyk aan die<br />
Laat-Kryttydperk gebeurtenis die oorsaak kon wees. 54% van families is<br />
uitgewis.<br />
• Vierde vername uitwissing (c. 210 mjg): Dit bly moeilik om die oorsake<br />
van die gebeurtenis aan die einde van die Triassiese Tydperk, kort nadat die<br />
dinosourusse en soogdiere die eerste keer ontstaan het, vas te pen. 23% van<br />
families is uitgewis.<br />
24
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
• Vyfde vername uitwissing (c. 65 mjg): Die bekendste van hierdie<br />
gebeurtenisse is die mees onlangse een aan die einde van die Laat-<br />
Kryttydperk. Dit het die oorblywende land-gebaseerde dinosourusse en<br />
mariene ammoniete uitgewis, sowel as baie ander spesies (regoor die<br />
filogenetiese spektrum en in alle habitatte wat in die fossielrekord ondersoek<br />
word). Konsensus is in die afgelope dekade bereik dat hierdie gebeurtenis deur<br />
een of meer botsings tussen die Aarde en ‘n buite-ruimtelike boliede<br />
(waarskynlik komeetagtig) veroorsaak is. Sommige geoloë wys egter na ‘n<br />
groot vulkaniese gebeurtenis. 17% van families is uitgewis.<br />
Hoe is die Sesde Uitwissing verskillend van vorige<br />
gebeurtenisse?<br />
Met die eerste oogopslag lyk dit of die uitwissing gebeurtenisse van die verlede<br />
met hul fisiese oorsake, min of niks <strong>vir</strong> ons vertel nie van die huidige Sesde<br />
Uitwissing, wat duidelik deur menslike aktiwiteite soos hieronder genoem<br />
veroorsaak word.<br />
• verandering van die landskap<br />
• oorbenutting van spesies<br />
• besoedeling<br />
• die toevoeging van indringer spesies<br />
Die oorsake van hierdie aktiwiteite gaan omvangryke fisiese veranderinge <strong>vir</strong> die<br />
planeet tot gevolg hê, net soos met die ander uitwissings.<br />
Slegs 10% van die wêreld se spesies het die derde massa-uitwissing<br />
oorleef. Sal enige spesies hierdie een oorleef?<br />
Wat is die Sesde Uitwissing?<br />
Ons kan die Sesde Uitwissing verdeel in twee afsonderlike fases:<br />
• Fase Een het begin met die moderne mens se uitbeweeg uit Afrika na<br />
verskillende dele van die wêreld ongeveer 100,000 jaar gelede.<br />
• Fase Twee het ongeveer 10,000 jaar gelede begin nadat mense na<br />
landbou oorgeskakel het.<br />
Oraloor, kortliks nadat die moderne mens gearriveer het, is baie inheemse<br />
spesies uitgewis. Die fossielrekord getuig van die menslike verwoesting van<br />
ekosisteme.<br />
25
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
Hoekom gaan die Sesde Uitwissing voort?<br />
Die ontstaan van landbou het die tempo van die Sesde Uitwissing versnel.<br />
Landbou verteenwoordig die enkel mees omvattende ekologiese verandering in<br />
die hele 3.5 biljoen jaar geskiedenis van lewe. Met die ontstaan daarvan:<br />
• het mense nie interaksie met ander spesies nodig gehad <strong>vir</strong> hul<br />
oorlewing nie en het hulle geleer om ander spesies te manipuleer <strong>vir</strong> hul<br />
eie gebruik.<br />
• het mense nie nodig gehad om te voldoen aan die ekosisteem se<br />
dravermoë nie en hulle kon dus oorbevolk.<br />
Mense leef nie saam met die natuur nie, maar buite dit.<br />
Daar is nou meer as 6 biljoen mense op Aarde. Die getal neem eksponensiëel<br />
toe, sodat daar teen 2020 meer as 8 biljoen mense sal wees.<br />
Oorbevolking, indringer spesies en oorbenutting dryf die uitwissing aan.<br />
Hierdie ontploffing in die menslike populasie, tesame met die ongelyke<br />
verdeling en verbruik van rykdom op die planeet, is die onderliggende oorsaak<br />
van die Sesde Uitwissing.<br />
© 2005, American Institute of Biological Sciences. Onderwysers het<br />
toestemming om te herdruk <strong>vir</strong> klaskamergebruik.<br />
26
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
GRAAD 10 <strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong><br />
Voorbeeld van ‘n Praktiese Taak<br />
Onderwerp : Dierweefsel<br />
Onderwyserriglyne<br />
Leeruitkomste en assesseringstandaarde<br />
Aktiwiteit 1: Disseksie van ‘n hoendervlerk (LU1: AS1; AS2; AS3)<br />
Aktiwiteit 2: Identifiseer en verskaf byskrifte <strong>vir</strong> die verskillende spiere van die<br />
voorste ledemate van ‘n hoender (LU1: AS2, AS3; LU2: AS1,<br />
AS2 & AS3).<br />
Verrykingsaktiwiteit: Ondersoek die onderwerp Salmoneliose (LU2: AS1, AS2<br />
& AS3; LU3: AS1, AS2 & AS3)<br />
Voorafkennis<br />
Dit sal van hulp wees indien leerders:<br />
1. die voorste ledemate kan herken en byskrifte kan verskaf.<br />
2. die verskillende weefseltipes kan herken.<br />
3. oor ‘n basiese agtergrond van mikro-organismes en siektes beskik.<br />
Veiligheidsmaatreëls<br />
Risikobepalings word vereis <strong>vir</strong> enige potensiëel gevaarlike aktiwiteit. In hierdie<br />
prakties dissekteer en ondersoek leerders die vlerke van ‘n hoender.<br />
• Waarsku leerders om versigtig te werk wanneer hulle ‘n skalpel of skerp mes<br />
gebruik en wanneer hulle rou pluimvee hanteer.<br />
• Verseker dat toepaslike skoonmaakmiddels voorsien word waarmee<br />
skoongemaak kan word, insluitend papierhanddoeke, plastieksakke,<br />
ontsmettingsmiddel en weggooibare handskoene.<br />
• Skoonmaakpersoneel moet in kennis gestel word van die tipe afvalmateriaal<br />
wat in die vullisblik geplaas is en die belangrikheid van toepaslike opruiming.<br />
• ‘n Noodhulpkissie behoort geredelik beskikbaar te wees.<br />
Onderrigbepalings<br />
Hierdie aktiwiteit is geskik <strong>vir</strong> groepwerk of as demonstrasie. Verwys na die<br />
riglyne in verband met koöperatiewe leerwyses en klaskamerbestuur.<br />
27
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
Taalleer tydens onderrig<br />
Die aktiwiteite in hierdie taak sal leerders in staat stel om:<br />
• Verskillende weefseltipes, insluitend spiere en bindweefsel (wat vetweefsel,<br />
kraakbeen, been, tendons en ligamente insluit), senuweeweefsel en<br />
bloedvate, sowel as hul funksies, te identifiseer en te beskryf.<br />
• Siekteveroorsakende mikrobes te bespreek.<br />
Hulpbronne<br />
• Sekondêre bronne wat data oor verskillende weefseltipes verskaf (bv. ‘n tabel<br />
wat die verskillende weefseltipes en hul samestellende dele aantoon).<br />
• Koerante en ander artikels oor salmoneliose.<br />
• Die volgende webtuistes kan van hulp wees:<br />
http://www.cdc.gov/nczved/dfbmd/disease_listing/salmonellosis_gi.html<br />
http://www.capetown.gov.za/en/CityHealth/En<strong>vir</strong>oHealth/<br />
Verrykingsaktiwiteit<br />
Leerders kan pamflette, koerante, boeke en die internet gebruik om meer uit te<br />
vind omtrent Salmonella voedselvergiftiging en ander siektes.<br />
Antwoorde op vrae en bykomende inligting <strong>vir</strong> die onderwyser<br />
Aktiwiteit 1:<br />
Wanneer aan die trisep spiergroep getrek word, sprei die vlerk oop. Wanneer<br />
aan die biseps getrek word, buig die vlerk. Tendons bestaan uit baie sterk, maar<br />
buigbare bindweefsel en heg spier aan been. Tendons kan nie rek nie.<br />
Ligamente is meer elasties as tendons en kan rek.<br />
Nota: Klem moet geplaas word op die strukturele geskiktheid van die skeletale<br />
komponent <strong>vir</strong> die funksie wat dit moet uitvoer.<br />
Memorandum <strong>vir</strong> Aktiwiteit 2:<br />
Ken punte toe <strong>vir</strong> netheid en byskrifte. Die tekening behoort die invoeging van die<br />
bisep- en triseptendons op die humerus, radius en/of ulna en skouer duidelik aan<br />
te toon.<br />
28
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
Figuur 1: Spiere van die voorste ledemate<br />
Memorandum <strong>vir</strong> Verrykingsaktiwiteit: Verwys na die webtuiste:<br />
http://www.cdc.gov/nczved/dfbmd/disease_listing/salmonellosis_gi.html<br />
29
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
Praktiese Werkkaart <strong>vir</strong> Leerders<br />
Aktiwiteit 1: Disseksie van ‘n hoendervlerk<br />
Doel: Die doel van hierdie aktiwiteit is om ‘n hoendervlerk te dissekteer en die<br />
eksterne en interne weefselstruktuur te ondersoek.<br />
Benodighede<br />
Papierbord<br />
Skerp mes of 1 klein skêrtjie<br />
1 hoendervlerk<br />
Weggooibare handskoene<br />
Veiligheidsmaatreëls<br />
Volg asseblief die laboratoriumreëls en wees versigtig wanneer ‘n skerp mes of<br />
skêr gebruik word.<br />
Onderrigbepalings<br />
Indien julle in groepe werk, sal julle take toegeken word na aanleiding van jul rol<br />
in die groep. Julle moet egter elkeen die werkkaart onafhanklik in jul boeke<br />
voltooi.<br />
Instruksies<br />
2 Verwys na die diagram hieronder om sekere bene en spiere op te spoor.<br />
2. Trek beskermende handskoene aan indien moontlik.<br />
3. Jou onderwyser sal <strong>vir</strong> jou ‘n hoendervlerk gee. Spoel dit goed af met koel<br />
water, droog dit af met papierhanddoek en plaas dit in ‘n disseksieskinkbord.<br />
30
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
4. Strek die vlerk versigtig uit om uit te vind hoeveel hoofdele dit het. Gebruik die<br />
skêr om die vel van die vlerkpunt tot by die skouergewrig te knip. Probeer om<br />
nie deur die spiere onder die vel te knip nie. Prik die vel en gly dan die skêr<br />
tussen die vellaag en die spiere in. WAARSKUWING: Sny weg van jou liggaam<br />
en klasmaats af.<br />
5. Trek die vel stadig terug sodat die onderliggende weefsel nie beskadig word<br />
nie. Die dun membraan wat die spiere bymekaar hou is die areolêre (los)<br />
bindweefsel.<br />
6. Soek na geel weefsel wat saam gebondel is onder die vel. Die weefsel voel<br />
vetterig en is vetweefsel wat opgemaak is uit vetselle.<br />
7. Bestudeer die pienk skeletale spierweefselbondels om die bene. Vind die<br />
twee spiergroepe in die bo-arm. Druk die arm by die skouer afwaarts en trek<br />
afwisselend aan elke spiergroep. Neem waar wat gebeur.<br />
Wys die onderwyser dat jy dit gedoen het. Onderwyser voorletters: __________<br />
8. Vind die twee spiergroepe by die elmboog en trek afwisselend aan elke<br />
spiergroep. Druk die arm by die elmboog afwaarts en trek afwisselend aan elke<br />
spiergroep.<br />
9. Vind die tendons - blink, wit weefsel by die entpunte van die spiere. Neem<br />
waar watter dele verbind word deur die tendons. Trek liggies aan ‘n tendon. Kan<br />
jy dit uitrek?<br />
Wys die onderwyser dat jy dit gedoen het. Onderwyser voorletters: ___________<br />
10. Verwyder die spiere en tendons. Vind die ligamente, die witterige<br />
lintvormige strukture tussen bene by die gewrig van die vlerk. Hulle is sterk, wit<br />
bindweefselbande wat bene verbind. Trek liggies aan die ligament. Rek dit?<br />
11. Soek kraakbeen. Dit is wit van kleur en word aan die punte van langbene<br />
gevind. Beskryf hoe die kraakbeen voel. Is dit buigbaar?<br />
12. Sny die membraan (bindweefsel) om die spier weg. Die spier bestaan uit<br />
baie spierveselbondels. Gebruik die punt van jou skêr of ‘n naald om die<br />
veselbondels van mekaar te skei.<br />
13. Soek die senuwees (baie dun, wit draadjies). Hulle word gewoonlik langs<br />
bloedvate gevind, maar kan moeilik wees om raak te sien.<br />
OPRUIMING: Gooi die hoenderdele weg volgens jou onderwyser se instruksies.<br />
Was julle hande en instrumente goed met seep en water om salmonella<br />
kontaminering te verhoed.<br />
31
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
Aktiwiteit 2:<br />
Teken en verskaf byskrifte <strong>vir</strong> die bisep- en trisepspiere. Toon waar hulle met die<br />
tendons aan die been geheg is. Teken tendons rooi en spiere grys.<br />
Verrykingsaktiwiteit buite die skool: Navorsingsprojek oor Salmoneliose<br />
Gebruik inligting uit pamflette, koerante, boeke en die internet om die volgende<br />
inligting te bekom: Wat is salmoneliose?; Hoe doen persone Salmoneliose op?;<br />
Wat kan ‘n persoon doen om te verhoed dat hulle hierdie siekte opdoen?<br />
<strong>Assesserings</strong>rubrieke<br />
Aktiwiteit 1: <strong>Assesserings</strong>rubriek <strong>vir</strong> groepwerk<br />
KRITERIA PRESTASIEVLAKKE<br />
0 1 2 OPMERK-<br />
1. Vermoë om<br />
instruksies te<br />
volg<br />
2. Vermoë om<br />
veiligheidsmaat<br />
-reëls na te kom<br />
Onvermoë om<br />
instruksies te<br />
volg, selfs<br />
met hulp.<br />
Veiligheidsma<br />
at-reëls meer<br />
as twee keer<br />
nie nagekom<br />
nie.<br />
3. Groepwerk Kon nie as<br />
groep<br />
saamwerk<br />
nie.<br />
4. Vermoë om<br />
netjies en<br />
georganiseerd<br />
te werk en tyd<br />
effektief te<br />
gebruik<br />
TOTAAL: 10<br />
Aktiwiteit<br />
misluk as<br />
gevolg van<br />
disorganisasi<br />
e.<br />
Instruksies<br />
gevolg met<br />
gereelde toesig.<br />
Veiligheidsmaat<br />
-reëls nagekom,<br />
maar een fout<br />
begaan.<br />
Het probeer om<br />
as groep saam<br />
te werk, maar<br />
kon nie konflik<br />
hanteer nie<br />
en/of het nie<br />
take in die<br />
groep verdeel<br />
nie.<br />
Werk soms<br />
netjies /<br />
georganiseerd,<br />
maar disseksie<br />
afgejaag.<br />
32<br />
Kan totaal<br />
onafhanklik<br />
funksioneer.<br />
Volg<br />
veiligheidsma<br />
at-reëls<br />
volkome.<br />
Goed<br />
saamgewerk<br />
in<br />
groepverband<br />
– elke lid van<br />
die groep ken<br />
hul rol.<br />
Werk<br />
deurgaans<br />
netjies en<br />
georganiseerd<br />
en voltooi taak<br />
voortydig.<br />
INGS
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
Aktiwiteit 2: <strong>Assesserings</strong>rubriek <strong>vir</strong> tekening<br />
KRITERIA PRESTASIEVLAKKE<br />
0 1 2 OPMERKING<br />
1. Uitleg Geen opskrif<br />
voorsien en<br />
tekening te<br />
klein.<br />
2. Akkuraatheid Onakkurate<br />
tekening.<br />
3. Byskrifte Geen<br />
byskrifte<br />
voorsien nie.<br />
4. Lyngebruik Tekening<br />
onnet.<br />
TOTAAL: 10<br />
Opskrif<br />
verskaf,<br />
maar nie boaan<br />
bladsy<br />
nie en/of<br />
tekening te<br />
klein.<br />
Gedeeltelik<br />
korrek, maar<br />
ontbreek<br />
detail.<br />
Byskrifte<br />
onnet en<br />
sommige<br />
byskrifte<br />
verkeerd.<br />
Goeie<br />
weergawe<br />
van werklike<br />
struktuur,<br />
maar stomp<br />
potlood en/of<br />
oormatige<br />
skakering<br />
gebruik.<br />
33<br />
Tekening<br />
voorsien van ‘n<br />
duidelike,<br />
netjiese<br />
opskrif.<br />
Tekening vul<br />
ten minste een<br />
derde van die<br />
bladsy.<br />
‘n<br />
Gedetailleerde,<br />
akkurate<br />
biologiese<br />
tekening.<br />
Byskrifte<br />
korrek en<br />
byskriflyne is<br />
eweredig<br />
versprei,<br />
duidelik getrek<br />
en kruis nie.<br />
Gebruik ‘n<br />
skerp potlood<br />
en skakeer<br />
matig.<br />
S
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
INSTRUKSIES EN INLIGTING<br />
KONTROLETOETS – GRAAD 10<br />
LEWENSWETENSKAPPE<br />
LEERAREA<br />
MOLEKULES TOT ORGANE<br />
Totaal: 60 punte<br />
Tyd: 1 uur<br />
Lees die volgende instruksies versigtig voor jy die vrae beantwoord.<br />
1. Beantwoord AL die vrae in hierdie kontroletoets deur die antwoorde<br />
te skryf op die papier daarvoor voorsien.<br />
2. Nommer die antwoorde korrek volgens die nommersisteem wat in<br />
die vraestel gebruik word.<br />
3. Jy sal punte verloor indien antwoorde nie volgens die instruksies<br />
weergegee word nie.<br />
4. Alle tekeninge moet in potlood, en byskrifte in blou of swart ink<br />
gedoen word.<br />
5. Teken slegs diagramme of vloeidiagramme wanneer jy gevra word<br />
om dit te doen.<br />
6 Die diagramme in hierdie vraestel is NIE noodwendig volgens skaal<br />
geteken nie.<br />
7. Nie-programmeerbare sakrekenaars, gradeboë en passers MAG<br />
gebruik word.<br />
34
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
DEEL A<br />
VRAAG 1<br />
1.1 Verskeie moontlike antwoorde op die volgende vrae word verskaf.<br />
Kies die korrekte antwoord en skryf slegs die letter (A – D) langs die<br />
vraag (1.1.1 – 1.1.5) neer, byvoorbeeld 1.1.5 D.<br />
1.1.1 Die deel van ‘n mikroskoop wat die hoeveelheid lig vanaf die ligbron<br />
beheer is die …<br />
A. diafragma.<br />
B. objektief.<br />
C. oogstuk.<br />
D. kondensor.<br />
1.1.2 Replisering van chromosome gebeur tydens …<br />
A. metafase.<br />
B. anafase.<br />
C. bevrugting.<br />
D. interfase.<br />
1.1.3 Om voedsel vanaf ‘n plant te verkry, sal ‘n plantluis in watter van die<br />
volgende weefsel indring?<br />
A. Floëem.<br />
B. Xileem.<br />
C. Sklerenchiem.<br />
D. Meristematiese weefsel.<br />
1.1.4 Watter van die volgende word nie benodig <strong>vir</strong> fotosintese om plaas te vind<br />
nie?<br />
A. Water.<br />
B. Suurstof.<br />
C. Chlorofil.<br />
D. Koolstofdioksied.<br />
1.1.5 Watter van die volgende is nie ‘n newe-produk van selrespirasie in plante<br />
nie?<br />
A. Suurstof.<br />
B. Water.<br />
C. Etanol.<br />
D. Koolstofdioksied.<br />
35<br />
(2 x 5) (10)
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
1.2 Elk van die volgende stellings kan deur ‘n biologiese term vervang<br />
word. Skryf slegs die term langs die ooreenstemmende nommer op<br />
die antwoordblad neer.<br />
1.2.1. Die monomere (boublokke) van proteïene.<br />
1.2.2. Organelle hoofsaaklik betrokke in proteïensintese.<br />
1.2.3. Die selsiklus waartydens die sitoplasma verdeel.<br />
1.2.4. Die wasagtige laag wat die blaar se epidermis bedek.<br />
1.2.5. Mikroskopiese, vingeragtige uitstulpings wat in die dunderm gevind word.<br />
1.3 Sê of die volgende stellings Waar of Onwaar is.<br />
1.3.1 Glukose wat tydens fotosintese in plante vervaardig word, word<br />
omgeskakel en geberg as stysel omdat stysel osmoties onaktief is.<br />
1.3.2 Vesel stimuleer die spysverteringskanaal om peristalse uit te voer.<br />
1.3.3 Aerobiese respirasie in plante veroorsaak alkoholiese fermentasie.<br />
36<br />
(1 x 5) (5)<br />
1.3.4 Deaminasie van oortollige aminosure, word deur die pankreas verrig.<br />
1.3.5 ‘n Blaar wat tydens ‘n styseltoets swart word, word geag ‘n positiewe<br />
aanduider van stysel te wees.<br />
(1 x 5) (5)
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
1.4 Kies ‘n beskrywing uit KOLOM B wat pas by ‘n item in KOLOM A.<br />
Skryf slegs die letter (A – P) langs die vraagnommer<br />
(1.4.1 – 1.4.10) neer, byvoorbeeld 1.4.6 J.<br />
KOLOM A KOLOM B<br />
1.4.1 Glukagon A. Vervaardig gedurende anaerobiese<br />
toestande in spiere.<br />
1.4.2 Hartsluitspier B. Afhanklik van groen plante <strong>vir</strong><br />
energiebehoeftes.<br />
1.4.3 Melksuur C. ‘n Hormoon wat glikogeen weer<br />
omskakel na glukose.<br />
1.4.4 Heterotrofiese organismes D. Die sluitspier wat die ingang na die<br />
maag beheer.<br />
1.4.5 Kambium E. Vervaardig tydens aerobiese<br />
toestande in spiere.<br />
1.4.6 Mitose F. Vervaardig organiese voedsel uit<br />
anorganiese komponente.<br />
1.4.7 Mitochondria G. Gebied met die grootste aantal<br />
chloroplaste.<br />
1.4.8 Drywende mosaïek-model H. Meristematiese weefsel wat<br />
diktegroei in stamme en wortels van<br />
plante veroorsaak.<br />
1.4.9 Disakkariedes I. Veroorsaak die vorming van twee<br />
identiese dogterselle.<br />
1.4.10 Palisade parenchiem J. Organelle verantwoordelik <strong>vir</strong><br />
selrespirasie en die vervaardiging<br />
van ATP.<br />
K. Sukrose en maltose.<br />
L. Die sluitspier wat die ingang na die<br />
dunderm beheer.<br />
M. ‘n Hormoon wat glukose omskakel<br />
na glikogeen.<br />
. N. Verduidelik die struktuur van die<br />
selmembraan.<br />
O. Veroorsaak reduksieverdeling van<br />
selle<br />
P. Glukose en fruktose.<br />
37<br />
(10)<br />
[30]
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
DEEL B<br />
VRAAG 2<br />
2.1 Bestudeer die mikrograaf hieronder en beantwoord die vrae wat volg.<br />
2.1.1 Identifiseer die biologiese proses wat in die selle plaasvind. (1)<br />
2.1.2 Noem drie redes waarom hierdie proses belangrik is <strong>vir</strong> lewende<br />
organismes. (3)<br />
2.1.3 Die beeld is met ‘n elektronmikroskoop vasgevang. Noem twee redes<br />
waarom verbeteringe in mikroskooptegnologie <strong>vir</strong> die mens tot voordeel is. (2)<br />
2.2 Verbeteringe in biotegnologie het debat oor etiese aangeleenthede<br />
rondom kloning gestimuleer. Lees die uittreksel uit ‘n artikel hieronder:<br />
Alvorens kloning as toelaatbare behandeling <strong>vir</strong> menslike infertiliteit geag kan word, moet<br />
die samelewing baie aangeleenthede oplos, insluitende:<br />
• Is kloning onnatuurlike selfontwerp?<br />
• Sal mislukkings, soos misvormde kinders aanvaarbaar wees?<br />
• Sal kloning lei tot ontwerperbabas wat ‘n vrye toekoms ontneem word?<br />
• Wie is sosiaal verantwoordelik <strong>vir</strong> gekloonde mense?<br />
• Het klone regte en beskerming onder die wet?<br />
Glenn McGee: ‘n Artikel uit ActionBioscience.org<br />
38
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
2.2.1 Verduidelik hoe kloning ‘n oplossing kan wees <strong>vir</strong> menslike infertiliteit. (1)<br />
2.2.2 ‘n Aantal vrae word in hierdie artikel geopper. Skryf ‘n paragraaf waarin jy<br />
jou EIE idees weergee rakende die vraag of kloning ‘n oplossing <strong>vir</strong><br />
menslike infertiliteit is. (3)<br />
2.3 Lees die artikel hieronder en beantwoord dan die vrae wat volg:<br />
KANKER AS GESTREMDHEID<br />
Kanker word gereeld onbeheerste selgroei genoem en ontstaan<br />
wanneer abnormale weefselgroei ‘n gewas veroorsaak. Kanker kan in alle<br />
dele van die liggaam voorkom en daar is baie vorme van kankerselle.<br />
Deesdae is daar gelukkig maniere waarop kanker behandel kan word.<br />
Indien kanker vroegtydig opgespoor word, kan dit in baie gevalle volkome<br />
genees. Indien kanker egter nie vroeg genoeg opgespoor word nie, kan dit<br />
slegs vertraag word sodat pasiënte baie langer kan leef as wat die geval sou<br />
wees sonder behandeling.<br />
Kanker is ‘n langtermyn siekte wat as ‘n ‘gestremdheid’ geag kan<br />
word. Die persoon moet gereelde behandeling ontvang en die behandelings<br />
het newe-effekte wat die pasiënte uitput en siek maak en kan veroorsaak<br />
dat hul hare uitval.<br />
Pasiënte met kanker is in baie gevalle benoud en beangs oor hul<br />
kanse om te sterf of te bly lewe. Hulle word in baie gevalle depressief.<br />
Familielede van pasiënte met kanker moet begrip toon en ondersteunend<br />
wees.<br />
Aangepas vanuit Life Sciences for all, J. de Fontaine et al.<br />
2.3.1 In jou eie woorde , verskaf jou eie definisie <strong>vir</strong> kanker. (1)<br />
2.3.2 Noem twee van die vernaamste newe-effekte van kankerbehandeling. (2)<br />
2.3.3 Kanker raak ook familielede. Verduidelik die rol wat familielede kan speel<br />
om die kankerpasiënt te help. (2)<br />
39<br />
[15]
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
VRAAG 3<br />
3.1 ‘n Navorser het ‘n eksperiment uitgevoer om die effek van<br />
koolstofdioksiedkonsentrasie op voedselproduksie te bepaal. Die navorser<br />
het dieselfde aantal boontjie saailinge in sewe verskillende kweekhuise<br />
geplant. Die saailinge was ooreenstemmend in ouderdom en grootte. Die<br />
temperatuur en tipe grond, sowel as die hoeveelheid water is<br />
gestandardiseer. Die navorser het die hoeveelheid koolstofdioksied in die<br />
lug in elke kweekhuis gevariëer. Na 30 dae is die saailinge verwyder,<br />
gedroog en geweeg. Die resultate word in die onderstaande grafiek<br />
weergegee.<br />
Droë massa (kg)<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
Grafiek van die droë massa van boontjie saailinge<br />
wat in verskillende koolstofdioksiedkonsentrasies<br />
gegroei is.<br />
5<br />
0<br />
0 0.03 0.06 0.09 0.12 0.15 0.18 0.21<br />
Persentasie koolstofdioksied in die lug (%)<br />
3.1.1 Formuleer ‘n hipotese <strong>vir</strong> die navorser se ondersoek. (1)<br />
3.1.2 Identifiseer die volgende:<br />
(a) Afhanklike veranderlike<br />
(b) Onafhanklike veranderlike (2)<br />
3.1.3 By watter konsentrasie koolstofdioksied was voedselproduksie die beste? (1)<br />
3.1.4 Hoekom het die navorser die droë massa van die boontjie saailinge<br />
gebruik? (1)<br />
3.1.5 Verduidelik met verwysing na die grafiek die verband tussen die<br />
persentasie koolstofdioksied in die lug en die droë massa van die<br />
saailinge. (2)<br />
3.1.6 Verduidelik hoe die resultate van so ‘n ondersoek van waarde is <strong>vir</strong> die<br />
samelewing. (1)<br />
3.1.7 Tegnologies gevorderde lande is in staat om meer voedsel te produseer<br />
as wat hulle nodig het. Maak ‘n voorstel oor wat om met die oortollig<br />
geproduseerde voedsel te doen. (2)<br />
40
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
3.2 Wanvoeding is ‘n wêreldwye verskynsel. Die Progress of Nations (1996) het ‘n<br />
Ligatabel <strong>vir</strong> wanvoeding gepubliseer. Bestudeer die uittreksel hieronder en<br />
beantwoord die vrae wat volg:<br />
Ligatabel <strong>vir</strong> Wanvoeding<br />
Persentasie onder-vyfs wat ondervoed is<br />
SUB-SAHARA MIDDE-OOSTE EN ASIË EN DIE STILLE AMERIKAS<br />
AFRIKA NOORD AFRIKA OSEAANGEBIED<br />
Suid-Afrika 9 Algerië 9 Mongolië 12 Chile 1<br />
Kameroen 14 Egipte 9 China 16 Paraguay 4<br />
Zimbabwe* 16 Jordanië 9 Maleisië 23 Panama 7<br />
Senegal 20 Marokko 9 Filippyne 30 Dominikeinse 10<br />
Rep.<br />
Lesotho 21 Turkeie 10 Mianmar 31 Jamaika 10<br />
Kenia 23 Irak 12 Sri Lanka 38 El Salvador 11<br />
Zambië 25 Oman 12 Kambodia 40 Peru 11<br />
Namibië 26 Sirië 12 Lao Rep. 40 Nicaragua 12<br />
Ghana* 27 Iran 16 Pakistan 40 Bolivië* 16<br />
Malawi 27 Jemen 30 Viëtnam 45 Honduras 18<br />
Ruanda 29 Soedan 34 Nepal* 49 Haïti 27<br />
Sierra Leone 29 Indië 53<br />
Tanzanië 29 Bangladesh 67<br />
Ethiopië 48<br />
Mauritanië 48<br />
41
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
3.2.1 Watter van die vier gebiede het die hoogste gemiddelde<br />
wanvoedingstatistiek? (1)<br />
3.2.2 Watter land het die hoogste persentasie onder-vyfs wat lei aan<br />
wanvoeding?<br />
3.2.3 Noem ‘n mediese toestand waaraan kleuters kan lei weens ‘n gebrek aan<br />
proteïene in hul diëet. (1)<br />
3.2.4 Stel ‘n gepaste strategie voor wat jou skool kan aanneem om ‘n sinvolle<br />
bydrae te maak in die geveg teen wanvoeding. (2)<br />
TOTAAL 60 PUNTE<br />
42<br />
(1)<br />
[15]
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
Vraag 1.1<br />
1.1.1 A√<br />
1.1.2 D√<br />
1.1.3 A√<br />
1.1.4 B√<br />
1.1.5 A√<br />
Vraag 1.2<br />
1.2.1 Aminosure√<br />
1.2.2 Ribosome√<br />
1.2.3 Sitokinese√<br />
1.2.4 Kutikula√<br />
KONTROLETOETS – GRAAD 10<br />
LEWENSWETENSKAPPE<br />
LEERAREA<br />
MOLEKULES TOT ORGANE<br />
Totaal: 60 punte<br />
Tyd: 1 uur<br />
MEMO<br />
43<br />
(2 X 5 = 10)<br />
1.2.5 Villi√ (1 X 5 = 5)<br />
Vraag 1.3<br />
1.3.1 Waar√<br />
1.3.2 Waar√<br />
1.3.3 Onwaar√<br />
1.3.4 Onwaar√<br />
1.3.5 Waar √ (1 X 5 = 5)
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
Vraag 1.4<br />
1.4.1 C√<br />
1.4.2 D√<br />
1.4.3 A√<br />
1.4.4 B√<br />
1.4.5 H√<br />
1.4.6 I√<br />
1.4.7 J√<br />
1.4.8 N√<br />
1.4.9 K√<br />
1.4.10 G√<br />
DEEL B<br />
VRAAG 2<br />
44<br />
(1 X 10 = 10)<br />
[30]<br />
2.1.1 Mitose.√ (1)<br />
2.1.2 Groei√ Herstel√ Selvervanging.√ (3)<br />
2.1.3 Monsters kan in detail ondersoek word om identifikasie moontlik te maak.<br />
‘n Verskeidenheid toepassings is moontlik gebaseer op identifikasie, bv. ‘n<br />
mediese toestand kan gediagnoseer en behandel word. √<br />
Dit maak ook werk in genetiese ingenieurswese moontlik. √ (2)<br />
2.2.1 ‘n Onvrugbare persoon kan ‘n ouer word deur die kloning van sy eie DNS.<br />
Die kind sal dus ‘n presiese replika van die ouer wees. (1)<br />
2.2.2 Dit kan geag word ‘n oplossing <strong>vir</strong> onvrugbaarheid te wees, aangesien die<br />
ouers voorheen nie in staat was om natuurlik geboorte te gee nie. √<br />
Dit maak gebruik van vooruitgang op mediese gebied en is dus<br />
progressief. √<br />
Dit maak voorsiening <strong>vir</strong> die manipulasie van beide feno- en genotipiese<br />
eienskappe. √
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
of<br />
Dit is ‘n onnatuurlike proses; dit is om ‘God’ te speel. √<br />
Dit kan lei tot die misbruik van vooruitgange op mediese gebied. √<br />
Dit kan lei tot uitbuiting deur groot mediese maatskappye. √ (3)<br />
(Gebruik jou eie diskressie en ken punte toe indien die argument goed<br />
gemotiveer is).<br />
2.3.1 Wanneer normale selverdeling onderbreek word. Die selverdeling raak<br />
onbeheersd en gee nie langer aanleiding tot duplikate van die<br />
oorspronklike moedersel nie. √ (1)<br />
2.3.2 Moegheid,√ naarheid (opgooi) √ en/of haarverlies. √ (2)<br />
2.3.3 Familielede moet ondersteunend en ingelig wees en moet insig toon. √<br />
Die familie moet empatie toon en leiding verskaf. (2)<br />
[15]<br />
VRAAG 3<br />
3.1.1 Hoe hoër die koolstofdioksiedkonsentrasie in die lug, hoe hoër die<br />
voedselproduksie / hoe laer die voedselproduksie. √<br />
of<br />
Hoe laer die koolstofdioksiedkonsentrasie in die lug, hoe laer die<br />
voedselproduksie / hoe hoër die voedselproduksie. √ (1)<br />
3.1.2 a) Droë massa van saailinge / voedselproduksie. √ (1)<br />
b) Hoeveelheid koolstofdioksied in lug van kweekhuis. √ (2)<br />
3.1.3 0.12%√ (1)<br />
3.1.4 Droë massa sluit water uit en dui gevolglik die werklike hoeveelheid kos<br />
deur die plant geproduseer aan. Dit is meer akkuraat. √ (1)<br />
3.1.5 Soos die hoeveelheid koolstofdioksied toeneem, neem die droë massa /<br />
voedselproduksie ook toe tot op ‘n punt. √<br />
Na hierdie punt, veroorsaak ‘n toename in koolstofdioksied nie ‘n verdere<br />
verhoging in voedselproduksie nie. √ (2)<br />
3.1.6 Sulke inligting is nuttig in grootskaalse gewasverbouing om opbrengs te<br />
vergroot.√ (1)<br />
3.1.7 Maak skenkings aan armer lande wat nie kan bekostig om hul bevolkings<br />
te voed nie. √<br />
Maak ander nie-bederfbare produkte, wat dus langer kan hou, daarmee. (2)<br />
3.2.1. Asië en die Stille Oseaangebied.√ (1)<br />
45
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
3.2.2. Bangladesh. √ (1)<br />
3.2.3 Kwasjiorkor√ of Marasme. √ (1)<br />
3.2.4 Ondersteun ‘n skoolvoedingsprogram in jou area. √<br />
Begin ‘n bewusmakingsveldtog waarin die nood van behoeftiges<br />
beklemtoon word.√.<br />
of<br />
Begin toebroodjie insamelingsdae by die skool met die insameling wat na<br />
‘n behoeftige skool gaan. √<br />
Skenking van snoepiewinkelprofyt kan aan ‘n voedingsprogram gaan. √ (2)<br />
(Gebruik jou eie diskressie en ken punte toe indien die argument goed<br />
gemotiveer is.)<br />
[5]<br />
TOTAAL 60 PUNTE<br />
46
GRAAD 10 <strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong><br />
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 Voorbeeld van ‘n Praktiese Taak<br />
NCS<br />
Onderwerp: Anaerobiese Respirasie<br />
Leeruitkomste en assesseringstandaarde<br />
Taak 1: Om te ondersoek hoe brood rys by verskillende temperature<br />
(LU1: AS1, AS2 & AS3)<br />
Taak 2: Die gebruik van mikro-organismes in industrie<br />
(LU2: AS1, AS2 & AS 3; LU3: AS1, AS2 & AS3)<br />
Voorafkennis<br />
Tydens aerobiese respirasie word glukose volledig afgebreek om energie vry te<br />
stel. In die afwesigheid van suurstof word glukose gedeeltelik afgebreek tot<br />
koolstofdioksied en etanol. Omdat alkohol geproduseer word, word hierdie<br />
proses ook alkoholiese fermentasie genoem. In die mens is die eindproduk van<br />
die anaerobiese respirasie proses (wat in die sitoplasma van selle plaasvind)<br />
melksuur wat gewoonlik geassosieer word met spierkrampe.<br />
Dit sal help as leerders die formule ken:<br />
C6 H12O6 2C2H5OH + 2CO2 + Energie<br />
Glukose Etanol Koolstofdioksied<br />
Leerders behoort ook vertroud te wees met die volgende idees:<br />
• Waar en hoe glukose in die sel afgebreek word.<br />
• Basiese struktuur van organiese molekules.<br />
Onderrigbepalings<br />
Hierdie aktiwiteite is geskik <strong>vir</strong> groepwerk.<br />
Taalleer tydens onderrig<br />
Onderwyserriglyne<br />
Met behulp van die aktiwiteite in hierdie taak sal leerders:<br />
• Anaerobiese respirasie as ‘n chemiese reaksie kan beskryf.<br />
• Die invloed van veranderlikes soos temperatuur en vog op ensiemwerking<br />
kan identifiseer.<br />
• Die gevolg van uiterste temperature op ensiemaktiwiteit (denaturering)<br />
kan identifiseer.<br />
47
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
Klaskamerbestuur<br />
• Leerders moet duidelike rolle binne die groepe toegeken word.<br />
• Nadat hulle die eksperiment uitgevoer het en hul resultate aangeteken<br />
het, sal elke groep tyd benodig <strong>vir</strong> bespreking en om afleidings te maak.<br />
Verrykingsaktiwiteit<br />
Leerders kan ook eksperimenteer deur die monsters in kookwater, in ‘n oond of<br />
in ‘n vrieskas te plaas.<br />
Leergeleenthede buite die skool<br />
• Voltooi die vrae om kennis te konsolideer.<br />
• Besoek webtuistes wat addisionele inligting en interaktiewe oefeninge<br />
rondom sellulêre respirasie verskaf. Hier is ‘n nuttige webtuiste:<br />
http://www.bbc.co.uk/schools/gcsebitesize/science/add_aqa/enzymes/enzymes1.<br />
shtml<br />
Taak 2: Navorsingstaak<br />
Die gebruik van mikro-organismes in industrie<br />
Ondersoek die gebruik van gis en ander organismes in industrie. Verskeie<br />
industrieë maak gebruik van die anaerobiese respirasie proses. Leerders kan<br />
die gebruik van bakterieë in die vervaardiging van jogurt en biogas ondersoek.<br />
Gis word wydverspreid aangewend in die wyn- en bier industrie en om brood en<br />
kaas te maak.<br />
Tradisionele bierbrouery<br />
Hierdie is ‘n uitstekende geleentheid om Inheemse Kennis Stelsels as deel van ‘n<br />
LU3 ondersoek in te sluit. Leerders kan die geskiedenis van tradisionele<br />
bierbrouery en hoe dit geberg word, ondersoek.<br />
Verrykingsaktiwiteit<br />
Ontwerp ‘n prakties om die effek van gis op ‘n deegmengsel te ondersoek.<br />
48
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
Taak 1: Memorandum<br />
Die volgende punte kan toegeken word <strong>vir</strong> die grafiek:<br />
• Volledige opskrif 1 punt<br />
• Korrekte afhanklike veranderlike (hoogte van deeg in mm) 2 punte<br />
• Korrekte onafhanklike veranderlike (monster A, B en C) 2 punte<br />
• Plot lyngrafieke akkuraat 2 punte<br />
Antwoorde op vrae<br />
1. Die deegmengsel wat gebruik word, die maatsilinder- of vlesgrootte.<br />
3. Gis wat in die buis teenwoordig is vervaardig koolstofdioksied wat die volume<br />
van die deeg vergroot.<br />
4. Aangesien al die ander veranderlikes konstant gehou is, is die enigste<br />
verklaring dat die warmer temperatuur die mees geskikte temperatuur is waarby<br />
gis groei.<br />
Nota : Die ensieme sal by hoë temperature denatureer (bv. kookwater by 100⁰C<br />
of ‘n oond by 180⁰C), maar slegs geïnaktiveer word by baie lae temperature (bv.<br />
in ‘n vrieskas by -15⁰C).<br />
49
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
Taak 1: Om te ondersoek hoe brood rys by verskillende temperature<br />
Benodighede <strong>vir</strong> elke eksperiment<br />
• 3 ewe groot maatsilinders of glasvlesse<br />
• merkpen<br />
• veiligheidsbrille<br />
• ‘n deegmengsel moet voorberei word: Meng 3 ½ koppies meel met 2<br />
teelepels kits aktiewe droë gis. Voeg dan 1 ¼ koppies warm water (nie<br />
kokend nie) by en knie.<br />
Metode<br />
Praktiese Werkkaart <strong>vir</strong> Leerders<br />
1. Druk gelyke hoeveelhede deeg vas in die onderkant van drie maatsilinders of<br />
glasvlesse (tot ‘n hoogte van ongeveer 5cm) en merk die houers A, B en C.<br />
2. Die hoogte van die deeg moet op die kant van elke silinder of vles gemerk<br />
word.<br />
3. Plaas silinder/vles A op ‘n koel plek, hou B by kamertemperatuur en plaas C<br />
op ‘n warm plek.<br />
4. Skryf die vlak van die deeg in elke silinder of vles onmiddelik neer asook die<br />
tyd.<br />
5. Meet die vlakke van deeg A, B en C met 5 minuut tussenposes oor die<br />
volgende 30 minute. Teken die hoogtes en tye in ‘n geskikte tabel op die<br />
resultaatblad op die volgende bladsy aan.<br />
50
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
Resultaatblad<br />
Naam:_______________________________<br />
Name van ander in groep:<br />
________________________________________________________________<br />
________________________________________________________________<br />
Resultate van eksperiment: (Teken ‘n tabel met jul resultate)<br />
Plot die data van monsters A, B en C op die rooster hieronder as drie<br />
grafieke op een stel asse.<br />
51
<strong>Lewens</strong><strong>wetenskappe</strong> /Graad 10 NCS<br />
Vrae<br />
1. Noem een veranderlike wat konstant gehou moet word. ...................................... [1]<br />
2. Gebruik jul grafiek om die grootste verskil in hoogte tussen monsters A en C te vind.<br />
..................................................................................................................................... [1]<br />
3. Vergelyk die hoogtes van deegmonsters A en B. Verduidelik waarom daar ‘n verskil<br />
is.<br />
..........................................................................................................................................<br />
..........................................................................................................................................<br />
..........................................................................................................................................<br />
..................................................................................................................................... [2]<br />
4. Vergelyk die volume van die maatsilinders van monsters A en B. Verduidelik die<br />
verskil.<br />
..........................................................................................................................................<br />
..........................................................................................................................................<br />
..........................................................................................................................................<br />
..................................................................................................................................... [2]<br />
52