Assesserings- voorbeelde vir Lewens- wetenskappe - e-Schools' Network

Lewenswetenskappe /Graad 10 NCS 

DIREKTORAAT: KURRIKULUMONTWIKKELING 

Assesserings- 

voorbeelde 

vir 

Lewens- 

wetenskappe 

VOO-Band 

Graad 10 

Januarie 2009 

1


Inhoud 

Inleiding 3 

Kontroletoets (Kwartaal 1): Biosfeer tot Ekosisteme 9 

Memorandum van Kontroletoets: Biosfeer tot Ekosisteme 15 

Voorbeeld van ‘n Navorsingsprojek (Kwartaal 2): 

Massa-uitwissing 19 

Onderwyserriglyne 19 

Leerder navorsingstaak 21 

Assesseringsrubrieke 22 

Die Sesde Uitwissing geskryf deur Niles Eldridge 24 

Voorbeeld van ‘n Praktiese Taak (Kwartaal 3): 

Dierweefsel 27 


Praktiese werkkaart vir leerders 30 

Assesseringsrubrieke 32 

Kontroletoets (Kwartaal 3): Molekules tot organe 34 

Memorandum van Kontroletoets: Molekules tot organe 43 

Voorbeeld van ‘n Praktiese Taak (Kwartaal 4): 

Anaerobiese respirasie 47 


Praktiese werkkaart vir leerders 50 

2


Inleiding 

Hierdie brosjure bevat voorbeelde van ‘n Assesseringsprogram vir Lewenswetenskappe 

Graad 10, soos beskryf in die nuwe Inhoudsdokument (Januarie 

2009). 

Die voorbeelde is gerangskik in die volgorde wat hul moontlik deur die jaar 

gebruik sal word. Ons het sekere aannames gemaak met die volgorde bepaling. 

Eerstens het ons aangeneem dat die jaarplan vir elke graad gevolg word soos 

uiteengesit in die nuwe Inhoudsdokument. 

Tweedens het ons aangeneem dat die twee kontroletoetse in Maart en 

September afgelê word en dus die inhoud van onderskeidelik kwartaal een en 

drie dek terwyl die praktiese take met die inhoud van die derde en vierde 

kwartale korreleer. Die navorsingstaak brei uit op inhoud gedek in die tweede 

kwartaal. 

Die voorbeelde is deur die Skole Ontwikkelingseenheid (SDU) by die Universiteit 

van Kaapstad voorberei vir die Wes-Kaapse Onderwysdepartement. Die 

eenheid ondersteun skole in die effektiewe oordrag van die kurrikulum deur 

middel van materiaalontwikkeling, kursusse, skoolgebaseerde werk en navorsing 

in taal-, lewensvaardighede-, wiskunde- en wetenskaponderrig. 

This book is also available in English. 

Die assesseringsdoelstellings van hierdie voorbeelde 

Die assesseringsriglyne is baie uitdruklik in hul beskrywing van die doel van die 

assesseringstake. Die voorbeelde kan almal vir deurlopende evaluering gebruik 

word, m.a.w. assessering tydens die leerproses. 

Die toetse is summatief en memorandums word verskaf. Totale behaal sal 

onderwysers en leerders ‘n aanduiding gee van die mate waartoe die werk 

bemeester is (LU2) . Die punte van sommige items meet die bemeestering van 

wetenskaplike prosesvaardighede soos die formulering van hipoteses, 

interpretasie van grafieke en die maak van afleidings en gevolgtrekkings (LU1). 

Sekere vrae meet leerderbetrokkenheid by wetenskap en die gemeenskap 

(LU3). 

3


Die toetse is gebalanseerd ten opsigte van die gebruik van kognitiewe vlakke 

(bv. Bloom se taksonomie), Leeruitkomste en Assesseringsstandaarde. 

Vraagnommer Kognetiewe vlakke Leeruitkomste 

A B C D LU1 LU2 LU3 

Werklike 

totaal van 

punte 

Standaard % 20 40 30 10 40 40 20 

Standaard 

punte 

Kognetiewe vlakke: 

A Kennis 

B Begrip 

C Toepassing 

D Hoëvlak vaardighede insluitend Analise, Sintese en Evaluering 

Die praktiese take strek van basiese vaardighede tot ondersoeke ter 

ondersteuning van LU1 en LU2. Kriteria-assessering van groepe is gewoonlik 

deur middel van ‘n rubriek, alhoewel antwoorde op vrae ook kan tel. Assessering 

van praktiese werk kan meer formatief of meer summatief wees, afhangende van 

die plasing van die prakties in die leerprogram relatief tot die studie van die 

teoretiese aspekte van die onderwerp. 

Die navorsingprojek word geasseseer met behulp van die kriteria verskaf in die 

rubriek, met klem op Leeruitkomste 2 en 3. Alhoewel dit veronderstel is om 

summatief te wees, kan die assessering van hierdie take meer formatief 

gemaak word deur terugvoering te verskaf oor die beplanning en rofwerk. Waar 

leerders in groepe werk, kan van die leerders verwag word om elkeen se bydrae 

te bepaal en die punte dienooreenkomstig toe te ken. Daar behoort vele kanse 

gedurende die projek te wees om leerders se werk formatief te assesseer. 

Onderwysers kan rubrieke ontwerp vir Proses, Aanbieding, Kriteria, Navorsing, 

Spanwerk, Oortuigingsvermoë en Analise, en aan die leerders verskaf. 

Rubrieke help om verwagtinge duidelik te maak vir leerders. Dit help ook die 

onderwyser om ‘n verskeidenheid kwaliteite en optredes duidelik te definiëer of 

om die vlakke van ‘n vaardigheid van hoog na laag te beskryf. 

4


Voorbereiding vir Navorsingsprojek voorbeeld 

1. Algemene voorbereiding 

• Skakel met jul skool-/gemeenskapsbibliotekaris vir hulp met die opsporing 

van relevante hulpbronne, skedulering en enige ander projekhulp benodig. 

• Versamel boeke en ander hulpbronne wat deur die leerders gebruik kan 

word vir hul navorsingsaktiwiteite. 

• Gaan alle internetskakels na voor met die projek begin word. Laai 

relevante hulpbronne af en stel dit aan die leerders beskikbaar. Leerders 

wat internettoegang het kan self na die webtuiste gaan om die navorsing 

te doen. 

• Stel ‘n kontrolelys op om leerdervordering en die voltooiing van 

projekelemente te monitor. Sien voorbeeld hieronder: 

Groepnaam Notabladsy Besluitbladsy Prosesrubriek 

Groep 1 

Groep 2 

2. Ontwerpstandaarde 

‘n Paar punte om in gedagte te hou wanneer projekte beplan word. 

• Fokus op groot idees. 

• Bou die idee rondom ‘n kernvraag wat die leerders uitdaag of hul aandag 

behou. 

• Gebruik geldige, betroubare en voldoende metings van die verlangde 

resultate of uitkomste. 

• Kies ‘n effektiewe probleem of onderwerp wat die leerders betrokke maak. 

• Verseker dat uitkomste, assessering en aktiwiteite samehangend is. 

3. Denkstrategieë 

Sluit die volgende denkstrategieë in as deel van die lesse: 

. 

• Hoe om te soek vir sleutelwoorde 

• Hoe om die belangrikheid van inligting te bepaal 

• Hoe om te bepaal in watter kategorie die inligting val. 

• Definieer die nodige woordeskat 

• Gee aandag aan items soos opskrifte, onderafdelings, inhoudsopgawe, 

bibliografie, indeks en woordelys. 

• Analise, interpretasie, sintese van inligting en idees 

5


4. Tegnologie Wenke 

Werk nou saam met die inligtingstegnologie onderwyser tydens hierdie 

navorsingsprojek. Hy/sy kan tyd skeduleer vir die leerders om in die 

rekenaarlaboratorium aan hul projekte te werk. 

Vaardighede: leerders sal modellering, voorbeelde en ondersteuning benodig om 

die inligting te versamel. Hulle sal moet weet hoe om: 

• die “task bar” onderaan die skerm te gebruik 

• skerms te minimeer 

• binne ‘n webwerf te navigeer 

• op die bladsy af te beweeg 

• frases en sleutelwoorde te kopiëer en plak (beklemtoon die reëls 

oor verwysings en plagiaat vooraf) 

Stoor van werk: leerders mag versoek word om hul werk te stoor op Notepad of 

ander geskikte projekformaat. 

Samewerking met die IT onderwyser moet plaasvind voor die projek begin, om 

‘n plan te formuleer oor waar leerderwerk gestoor moet word. Daar mag dalk ‘n 

lêervouer op ‘n gedeelde skyf geskep moet word waar groeplede kan stoor en 

toegang kan verkry tot hul lêers gedurende die projek. Demonstreer dit aan die 

leerders. 

Klaskamerbestuur 

Die praktiese aktiwiteit is opgestel vir groep- of paarwerk. Die meeste van die 

leerwerk vereis bespreking en ons is bewus daarvan dat baie skole nie oor 

genoeg apparaat en ander hulpbronne beskik om die groepe klein te hou nie. 

Voorstelle vir geïmproviseerde apparaat kan gebruik word om die situasie te 

verbeter. 

Sommige aktiwiteite leen hulself daartoe dat leerders spesifieke rolle toegeken 

word binne die groep. Ons was egter nie voorskrywend in hierdie verband nie 

aangesien verskillende onderwysers verskillende maniere ontwikkel om 

groepwerk in hul klasse toe te pas. 

Ken 2-4 lede aan elke groep toe. Stel riglyne vir groepwerk met behulp van 

bespreking van die volgende: 

• Besluit watter take gedoen moet word. (opspoor van webtuistes, hardop 

lees van hulpbronne, tikwerk en die stoor van dokumente) 

• Besluit hoe om take te deel (beurte maak, hoe lank neem ‘n beurt?, het 

elkeen ‘n taak?) 

• Watter vaardighede is nodig om suksesvol te wees? (goeie luisteraar, 

geduld, ondersteun ander, hoe om te help sonder om iemand anders se 

werk te doen) 

• Hoe kom die groep tot ‘n verstandhouding? Moet almal saamstem? 

• Wie moet die groepe raadpleeg as hulle probleme het om saam te werk of 

inligting te vind? 

6


Koöperatiewe leerwyse se rolverdeling van funksies vir groeptake 

1. Hoof Ondersoeker (Inisiëerder) 

Bestuur die taak binne die aktiwiteit. 

Verseker dat al die groeplede die doel en inhoud van die taak of aktiwiteit 

verstaan. 

Lees die instruksies en prosedures. 

Gaan die resultate na. 

Vra vrae aan die onderwyser om take of punte op te klaar. 

Dien as fasiliteerder tydens groepbesprekings 

2. Materiaal/middele bestuurder 

Verantwoordelik vir die versameling, opstel en verspreiding van materiaal en 

apparaat soos benodig. 

Verantwoordelik vir die opstel en hantering van apparaat, asook die nagaan 

van resultate van die aktiwiteit. 

Voer die ondersoek uit of stel lede van die groep aan om prosedures uit te 

voer. 

Verantwoordelik om te verseker dat alle apparaat skoongemaak word en te 

verseker dat alles op hul oorspronklike plekke teruggeplaas word. 

3 Dataversamelaar (Evalueerder) 

Maak seker die groep is gefokus op die taak. 

Verantwoordelik vir die versameling, aanteken en organisering van data. 

Skep tabelle en grafieke soos benodig. 

Verifiëer data tussen groeplede. 

Rapporteer die resultate van ‘n aktiwiteit op skrif of mondelings aan die klas 

of onderwyser. 

4 Vredemaker/tydhouer 

Verantwoordelik om tred te hou met die tyd, veiligheid en die kontrole van 

geraasvlakke. 

Neem waar en teken die groep se sosiale interaksies aan. 

Moedig groeplede aan om saam te werk en die aktiwiteit te bespreek. 

Gaan die resultate na. 

7


Erkennings 

Outeur: Andrew Petersen 

Konsultant: Dr Neil Teubes 

Leser: Nomvuyo Mgoqi 

Redakteur: Susan Brundrit 

Vertaler: Pauline Hanekom 

Kunswerk: Natalie en Tamsin Henrichson 

Navrae aan: 

Schools Development Unit 

School of Education 

Universiteit van Kaapstad 

Privaatsak 

7700 Rondebosch 

www.sdu.uct.ac.za 

Tel.: 021-650-3368/3276 

Faks: 021-650-5330 

Januarie 2009 

8


INSTRUKSIES EN INLIGTING 

KONTROLETOETS – GRAAD 10 

LEWENSWETENSKAPPE 

LEERAREA 

BIOSFEER TOT EKOSISTEME 

Totaal: 60 punte 

Tyd: 1 uur 

Lees die volgende instruksies versigtig voor jy die vrae beantwoord. 

1. Beantwoord AL die vrae in hierdie kontroletoets deur die antwoorde 

te skryf op die papier daarvoor voorsien. 

2. Nommer die antwoorde korrek volgens die nommersisteem wat in 

die vraestel gebruik word. 

3. Jy sal punte verloor indien antwoorde nie volgens die instruksies 

weergegee word nie. 

4. Alle tekeninge moet in potlood, en byskrifte in blou of swart ink 

gedoen word. 

5. Teken slegs diagramme of vloeidiagramme wanneer jy gevra word 

om dit te doen. 

6 Die diagramme in hierdie vraestel is NIE noodwendig volgens skaal 

geteken nie. 

7. Nie-programmeerbare sakrekenaars, gradeboë en passers MAG 

gebruik word. 

9


DEEL A 

VRAAG 1 

1.1 Verskeie moontlike antwoorde op die volgende vrae word verskaf. 

Kies die korrekte antwoord en skryf slegs die letter (A – D) langs die 

vraag (1.1.1 – 1.1.5) neer, byvoorbeeld 1.1.5 D. 

1.1.1 Die basiese funksionele eenheid van die omgewing is die… 

A. biosfeer. 

B. ekosisteem. 

C. populasie. 

D. litosfeer. 

1.1.2 Alle organismes regoor die wêreld wat in dieselfde klimaat woon, deel 

dieselfde… 

A. populasie. 

B. ekosisteem. 

C. bioom. 

D. gemeenskap. 

1.1.3 Watter van die volgende prosesse vind plaas tydens die stikstofkringloop? 

(i) Verbruik van plant proteïene deur herbivore. 

(ii) Die verrotting van dooie organismes deur ontbinders. 

(iii) Die omskakeling van nitrate na nitriete deur bakterieë. 

(iv) Die opname van nitrate deur plante 

A. (i), (ii) en (iii) 

B. (ii), (iii) en (iv) 

C. (i), en (iv) 

D. (i), (ii) en (iv) 

1.1.4 Wanneer ‘n jakkals ‘n haas doodmaak en eet, is die jakkals die… 

A Produsent. 

B Prooi. 

C Roofdier. 

D Saprofiet. 

1.1.5 Watter een van die volgende is nie ‘n abiotiese faktor nie? 

A. Hoogte bo seevlak. 

B. Suurstof in die atmosfeer. 

C. Waterdamp in die atmosfeer. 

D. Bakterieë in die grond. (2 x 5) (10) 

10


1.2 Elk van die volgende stellings kan deur ‘n biologiese term vervang 

word. Skryf slegs die term langs die ooreenstemmende nommer op 

die antwoordblad neer. 

1.2.1 Die plek waar ‘n organisme lewe. 

1.2.2 Spesies wat nie inheems is aan ‘n area nie. 

1.2.3 Faktore wat insluit ligging, helling en hoogte. 

1.2.4 Die tipe interaksie tussen twee of meer organismes vir beperkte hulpbronne. 

1.2.5 Die verskeidenheid van lewende organismes van verskeie soorte spesies 

op aarde. (1 X 5) (5) 

1.3 Kies ‘n item uit KOLOM B wat pas by ‘n beskrywing in KOLOM A. 

Skryf slegs die letter (A – L) langs die vraagnommer (1.3.1 – 1.3.10) 

neer, byvoorbeeld 1.3.6 J. 

KOLOM A KOLOM B 

1.3.1 Hersirkuleer voedingstowwe vir ‘n gemeenskap 

1.3.2 Humus, pH en waterkapasiteit. 

1.3.3 ‘n Produk wat suurreën veroorsaak. 

1.3.4 Spesies wat nie langer bestaan nie. 

1.3.5 Plante aangepas om in water te leef. 

1.3.6 Die gas wat tydens die verbranding van 

fossielbrandstowwe vrygestel word. 

1.3.7 Stygende koolstofdioksied vlakke. 

1.3.8 Verwyder koolstofdioksied uit die atmosfeer. 

1.3.9 Vervang stikstof in die atmosfeer. 

1.3.10 ‘n Byproduk van fotosintese. 

11 

A. aardverwarming 

B. fotosintese 

C. edafiese faktore 

D. ontbinders 

E. koolstofdioksied 

F. protosoë 

G. ontbinding 

H. suurstof 

I. uitgestorwe 

J. hidrofiete 

K. swaeldioksied 

L. denitrifiserende bakterieë 

(1 X 10) (10) 

[25]


DEEL B 

VRAAG 2 

2.1 Bestudeer die kaart hieronder wat die biome van Suid-Afrika aandui en 

beantwoord die vrae wat volg: 

2.1.1 Verduidelik die verskil tussen die terme Biosfeer en Bioom. (2) 

2.1.2 Jy is opdrag gegee om ‘n 5-dag Ekotoer vir buitelandse besoekers te 

beplan. Hulle wil graag vyf verskillende biome op hul reis besoek. Jy 

moet hulle van inligting in tabelvorm voorsien rakende die klimaat en flora 

(plantegroei) van vyf verskillende biome. Skep die tabel wat jy aan jou 

besoekers sal gee met hul aankoms. 

Klimaat = (1 X 5) (5) 

Flora = (1 X 5) (5) 

[12] 

12


VRAAG 3 

3.1 Bestudeer die diagram hieronder en beantwoord die vrae wat volg: 

3.1.1 Verduidelik die verskil tussen ‘n voedselketting en ‘n voedselweb. (2) 

3.1.2 In ‘n piramiede van getalle, is daar ‘n toename in getalle na die basis van 

die piramiede. Verduidelik die biologiese belangrikheid van hierdie 

konsep. (2) 

3.1.3 Verduidelik die impak van die verwydering van alle slange uit hierdie 

voedselweb. (2) 

[6] 

13


VRAAG 4 

4.1 Lees die volgende uittreksel uit ‘n gevallestudie oor die krities bedreigde 

Bloukraanvoëlspesie en beantwoord die vrae wat volg: 

Die Bloukraanvoël woon in droë berg graslande. Hulle maak hul neste op die 

grond. Hulle eet sade, takkies en diere soos insekte en reptiele, paddas en vis wat 

naby graslande gevind word. In die winter, beweeg hulle van die berge na die 

graslande by laer hoogtes waar dit warmer is. Graslande is belangrike 

landbougrond en word gereeld vervang met gewasse, weiding of boomplantasies. 

Graslande is ook gewild vir die ontwikkeling van klein plase. Die Bloukraanvoël 

kan nie langer leef en broei in die areas waar menslike aktiwiteite hul habitat 

verwyder het nie. 

(www.ewt.org.za/cranes/) 

4.1.1 Wat is die belangrikste deel van die Bloukraanvoël se habitat? (1) 

4.1.2 Verduidelik jou antwoord in VRAAG 4.1.1. (1) 

4.1.3 Lys drie maniere waarvolgens die Bloukraanvoël se habitat verlore raak of 

verminder word. (3) 

4.1.4 Hoekom is die Bloukraanvoël gelys as ‘n krities bedreigde spesie? (1) 

4.1.5 Verduidelik hoe die verlies van habitat en die vermindering in die aantal 

Bloukraanvoëls die energievloei en energie verwantskappe in die 

ekosisteem kan verander. (3) 

4.1.6 Jy is opdrag gegee om vorendag te kom met ‘n strategie om die 

Bloukraanvoël te beskerm teen uitwissing. Beskryf kortliks twee van jou 

idees. (2) 

4.1.7 Skryf ‘n kort opstel rondom DRIE redes waarom ons biodiversiteit in Suid- 

Afrika moet bewaar. (6) 

[17] 

TOTAAL 60 PUNTE 

14


Vraag 1.1 

1.1.1 B√ 

1.1.2 C√ 

1.1.3 D√ 

1.1.4 C√ 

1.1.5 D√ 

Vraag 1.2 

1.2.1 Habitat√ 

1.2.2 Indringer / eksotiese plante√ 

1.2.3 Fisiografies / Abioties√ 

1.2.4 Kompetisie√ 



LEERAREA 

BIOSFEER TOT EKOSISTEME 


Tyd: 1 uur 

MEMO 

15 

(2 X 5 = 10) 

1.2.5 Biodiversiteit√ (1 X 5 = 5)


Vraag 1.3 

1.3.1 D√ 

1.3.2 C√ 

1.3.3 K√ 

1.3.4 I√ 

1.3.5 J√ 

1.3.6 E√ 

1.3.7 A√ 

1.3.8 B√ 

1.3.9 L√ 

1.3.10 H√ (1 X 10 = 10) 

[25] 

DEEL B 

Vraag 2 

2.1 Biosfeer = die aarde se relatief dun laag lug, grond en water wat in staat is 

om lewe te onderhou en wat strek van ongeveer 10 km in die atmosfeer 

tot by die diepste punt in die oseaan. √ 

Bioom = area wat gekarakteriseer word deur sy plantlewe waarvan die 

tipe bepaal word deur sy ligging se klimaatstoestande, breedtegraad en 

hoogte bo seespieël. √ 

16 

(2)


2.2 

KLIMAAT FLORA (PLANTE) 

WOUDE Winter reënvalstreek. Koel, 

vogtige omgewing, goeie 

reënval. Hoë 

transpirasietempo. 

Mikroklimate bestaan. √ 

GRASLANDE Somer reënvalstreek . 

Haelstorms en winterryp. 

Reënval hoër as Savanne en 

laer transpirasietempo lei tot 

SAVANNE 

(Grasvlakte) 

hoër voginhoud. √ 

Droër gedeelte – Kalahari. 

Vogtige oostelike gedeelte. 

Somer reënvalstreek.√ 

FYNBOS Winter reënval, somers is 

droog met sterk winde en 

winters koud met baie reën 

SUKKULENTE 

KAROO 

en sneeu. √ 

Winter reënval, maar skaars. 

Warm, droë klimaat. √ 

17 

Laagvorming van verskeie 

bome, insluitende geelhout 

en stinkhout. Verskeie 

varingspesies op 

grondvlak. √ 

Verskeidenheid 

grasspesies. Skaarsheid 

aan boomspesies. Ryp 

beperk groei van bome.√ 

Doringbome en Kremetart. 

√ 

Erikoïde (heide-agtige 

struike), Restoïde 

(rietspesies) en Proteoïde 

(proteaspesies). √ 

Akasiabome, 

Namakwaland 

lenteblomme. Klein 

vetplantagtige bome, Nama 

Karooplante. √ 

NAMA Dor Geharde bossies en 

KAROO 

grassoorte. 

RUIGTE Lae reënval, voorheen Lae ondeurdringbare woud 

Vraag 3 

beboste gebied. 

van immergroen, 

vetplantagtige en stekelrige 

bome. 

(10) 

[12] 

3.1.1 Voedselketting = Dui slegs op ‘n gedeelte van ‘n voedselweb en 

beklemtoon slegs een voorbeeld by elke voedingsvlak. √ 

Voedselweb = ‘n Reeks ineengeskakelde voedselkettings wat die 

interkonneksies aandui. √ (2) 

3.1.2 Energie gaan verlore soos ‘n mens met die piramiede opbeweeg. √ Die 

voedingsvlak onder moet groot genoeg wees om die vlak bo dit te 

onderhou. √ (2) 

3.1.3 Die primêre verbruikersgetalle (herbivore) sal toeneem, wat op sy beurt 

sal lei tot oorbenutting van die primêre vervaardigers (m.a.w. die plante 

sal uitgewis word). √ Die tersiêre verbruikersgetalle mag verminder soos 

‘n voedselbron verwyder word. √ (2) 

[6]


Vraag 4 

4.1.1 Graslande√ (1) 

4.1.2 Hulle bly in beide die winter en somer in graslande. √ (1) 

4.1.3 Vir landbougrond, √ vervang deur gewasse, √ weiding / boomplantasies√, 

ontwikkeling van klein plase. √ (enige drie) (3) 

4.1.4 Slegs ‘n klein aantal bly oor. √ (1) 

4.1.5 Insekte, reptiele, paddas en vis word deur die Bloukraanvoël geëet.√ Hul 

getalle sal dus toeneem √ aangesien daar minder Bloukraanvoëls is wat 

hulle eet. √ (3) 

4.1.6 Plaas hulle in ‘n beskermde omgewing waar hulle toegelaat word om te 

broei. √ 

Beklemtoon die verknorsing van die Bloukraanvoël deur ‘n openbare 

bewusmakingsveldtog. √ (2) 

4.1.7 Onderhoud van ekologiese prosesse: √ suurstof wat ons inasem, die 

voedsel wat ons eet, ontbinding, hersirkulering van voedingstowwe wat ons 

verkry van die biodiversiteit in gebalanseerde ekosisteme. √ 

Mediese hulpbronne: √ mediese navorsers ontdek gereeld nuwe 

plantbronne om siektes te genees. √ 

Ekonomiese hulpbronne: √ maak van produkte vir die toeristemark, soos 

grasmatte, mandjies, skulpe, hout, ensovoorts. √ 

of 

Etiese redes: √ het ons die reg om te oorbenut tot op die punt van 

uitwissing? 

Mense, met hul groter breinkapasiteit, word beskou as die bewaarders van 

die oorblywende lewende organismes. √ (6) 

[17] 


18


Leeruitkomste en assesseringstandaarde 

LU1: AS2, AS3; LU2: AS1, AS2 & AS3; LU3: AS1, AS2 & AS3 

Doel 

Die doel van die navorsingsprojek is vir leerders om massa-uitwissing 

gebeurtenisse en die geskiedenis van lewe op Aarde, te ondersoek. 

Voorafkennis 

Dit sal van hulp wees indien leerders reeds bekend gestel is aan die geskiedenis 

van lewe op Aarde en die vernaamste eras oor die afgelope 4.5 biljoen jaar. 

Instruksies vir onderwysers 

Leerders moet die artikel op hul eie lees. Elke leerder sal ook ‘n kopie van die 

vrae en rubrieke benodig. Al die take is geskik vir groepwerk, maar Taak 3 moet 

individueel voltooi word na afloop van ‘n groepbespreking. Die groep of individu 

se taakwerk moet in die vorm van ‘n projek voorgelê word. Van groepe word 

verder vereis om hul werk in die vorm van ‘n PowerPoint voorlegging aan die 

klas voor te dra. 

Artikel bron: http://www.actionbioscience.org/newfrontiers/eldredge2.html 

Onderrigbepalings 

Hierdie aktiwiteit is geskik vir individue of groepe van 2 tot 3 leerders. 

Taalleer tydens onderrig 

GRAAD 10 Lewenswetenskappe 

Navorsingsprojek Voorbeeld 

Onderwerp: Massa-uitwissing 

Onderwyserriglyne 

Deur die aktiwiteite in hierdie taak sal leerders die volgende terme verstaan, 

gebruik en korrek spel: spesies; uitwissings; bioties; dinosourusse en soogdiere; 

fossielrekord; geologiese tydskaal en boliede impak. 

19


Hulpbronne en leergeleenthede buite die skool 

Kontak jou skool of gemeenskap se bibliotekaris vir hulp om die nodige 

hulpbronne op te spoor. Werk met die informasietegnologie onderwyser saam 

om tyd te skeduleer vir die leerders om in die rekenaarlaboratorium hul projek te 

voltooi. Gaan internetskakels na voor die projek begin word, laai relevante 

hulpbronne af en stel dit aan die leerders beskikbaar. 

Projek Assessering 

Die projek sal volgens die rubrieke aan die einde van die leerderwerkkaart 

beoordeel word. Dit sal nuttig wees om ‘n tydlyn op te stel met spertye vir 

voltooiing van verskillende fases van die projek. 

20


Doel: Die doel van die navorsingstaak is om massa-uitwissing te ondersoek en 

die getuienis wat vir die verskillende hipotesis oor die oorsake van die massauitwissing 

gebeurtenisse aangebied word, te evalueer. 

Taak 1 Uitwissingstabel 

Niles Eldredge beskryf die vyf vernaamste uitwissing gebeurtenisse van die 

verlede in sy artikel getiteld “Die Sesde Uitwissing”. Skep ‘n visuele voorstelling 

soos ‘n tabel, geheuekaart of leerdiagram om die inligting in die artikel te 

verteenwoordig. Maak van ‘n geologiese tydskaal gebruik. 

Taak 2 ‘n Nader ondersoek 

Leerder Navorsingstaak 

Kies een van die vyf vernaamste uitwissing gebeurtenisse van die verlede en 

beskryf die voorgestelde oorsake en getuienis wat wetenskaplikes daaroor 

versamel het. 

Taak 3 Inhoudsvrae wat in jou navorsingsprojek behandel moet word 

1. Beskryf die patroon van oorsake vir vroeëre massa-uitwissings. 

2. Watter massa-uitwissing het die meeste verwoesting aangerig? 

3. Watter massa-uitwissing is die bekendste en hoekom? 

4. Wat is die moontlike oorsaak van die uitwissing van die dinosourusse? 

6. Hoekom is die huidige uitwissing anders as die ander vername uitwissings? 

7. Hoe het die mensdom veroorsaak dat groot diere uitgesterf het? 

Jou finale voorlegging moet in die vorm van ‘n PowerPoint voorlegging 

wees en moet die antwoorde op bogenoemde take insluit. 

21


1. Navorsingsprojek rubriek 

Assesseringsrubrieke 

Die projek word geassesseer volgens die onderstaande kriteria en punte word as 

volg toegeken: 

2 punte word toegeken indien die kriteria ten volle nagekom word. 

1 punt word toegeken vir gedeeltelike nakoming. 

0 punte word toegeken indien kriteria nie nagekom word nie. 

Kriteria vir projek-evaluering Punte 

toegeken 

2 1 0 

Titelblad en organisasie 

1 Projek is goed georganiseer met korrekte opskrifte. 

Projektitel en name van die outeurs, sowel as ‘n 

inhoudsopgaweblad, is verskaf. 

Inleiding 

2. Die inleiding sluit ‘n ondersoekende vraag of stelling in wat 

die doel van die navorsing duidelik maak. Agtergrond word 

ook verskaf. 

Aanbieding 

3. ‘n Gedetailleerde tydlyn met die vyf uitwissing gebeurtenisse 

duidelik daarop aangetoon, word verskaf. 

4. Projek beskryf een van die uitwissings in detail. 

5. Inhoudsvrae is beantwoord 

Navorsing en skryf van verslag 

6. Getuienis van navorsing 

7. Demonstreer duidelike, logiese denke en is insiggewend. 

8. Projek is geskryf in duidelike leesbare sinne en sluit ‘n 

geldige gevolgtrekking in. 

9. Daar is bewyse dat die outeur moeite gedoen het en insig 

getoon het met die skryf van die projek. Die projek is betyds 

ingehandig. 

Bibliografie 

10. Is daar getuienis van ‘n literatuursoektog? 

Opmerkings : 

________________________________________________________________ 

22


2. Aanbiedingsrubriek 

Organisasie 

Oorredingsvermoë 

Spanwerk 

Gebruik van 

tegnologie 

1 

Aanbieding is 

nie 

georganiseerd 

nie 

Aanbieding 

nie oorredend 

nie. 

Werk nie 

saam om 

aanbieding te 

skep nie. 

Gebruik nie 

die tegnologie 

effektief om 

die boodskap 

oor te dra nie. 

23 

2 

Bied 

bevindinge 

en gevolgtrekkings 

met min 

organisasie 

aan. 

Toon 

weining 

oorredingsvermoë. 

Werk saam 

om 

aanbieding 

te skep. 

Meer klem 

op grafika 

en 

animasie 

as op die 

oordrag 

van die 

boodskap. 

3 

Bied 

bevindinge en 

gevolgtrekkings 

op ‘n 

georganiseerde 

wyse aan. 

Argument toon 

gedeeltelike 

oorredingsvermoë. 

Werk as ‘n 

groep om 

aanbieding te 

skep. 

Gebruik van 

tegnologie dra 

by tot die 

oordrag van die 

boodskap. 

4 

Addisionele 

navorsing 

word 

gebruik om 

bevindinge 

en gevolgtrekkings 

oortuigend 

aan te bied. 

Maak ‘n 

dramatiese 

en 

oortuigende 

argument. 

Werk as 

eenheid 

saam om 

aanbieding 

te skep. 

Gebruik 

tegnologie 

hoogs 

effektief. 

Grafika 

versterk ‘n 

kragtige 

boodskap.


Die Sesde Uitwissing 

Gebaseer op die artikel deur Niles Eldredge 

Daar bestaan min twyfel by professionele bioloë dat die Aarde tans ‘n 

toenemende verlies van spesies ondervind wat dreig om die vyf groot uitwissings 

van die geologiese verlede te ewenaar. In 1993 is beraam dat die Aarde tans 

ongeveer 30,000 spesies per jaar verloor. Sommige bioloë glo nou dat hierdie 

biodiversiteitskrisis, hierdie “Sesde Uitwissing,” selfs ernstiger is. 

Uitwissing in die verlede 

Die vernaamste globale uitwissings is almal deur fisiese gebeurtenisse 

veroorsaak wat buite die normale klimaats- en ander fisiese versteurings wat 

spesies en volledige ekosisteme ondervind en oorleef, val. Wat het hulle 

veroorsaak? 

Die vorige massa-uitwissings was as gevolg van natuurlike oorsake. 

• Eerste vername uitwissing (c. 440 mjg): Klimaatsverandering (relatief 

ernstige en skielike globale verkoeling) blyk die oorsaak te gewees het van die 

eerste uitwissing, die Laat-Ordovisiese massa-uitwissing wat ‘n merkbare 

verandering in mariene lewe veroorsaak het (min of geen lewe het op daardie 

stadium op land voorgekom). 25% van families is uitgewis (‘n familie kan 

bestaan uit ‘n paar tot ‘n paar duisend spesies). 

• Tweede vername uitwissing (c. 370 mjg): Die volgende soortgelyke 

gebeurtenis naby aan die einde van die Devoniese Tydperk, kon moontlik of 

moontlik nie die gevolg van globale klimaatsverandering gewees het. 19% van 

families is uitgewis. 

• Derde vername uitwissing (c. 245 mjg): Scenarios wat verduidelik wat 

aan die einde van die Permiese Tydperk tydens die grootste massa-uitwissing 

van almal (tot dusver) gebeur het, is komplekse samevoegings van 

klimaatsverandering wat moontlik ‘n oorsprong in plaat tektonika het. 

Onlangse getuienis dui egter daarop dat ‘n boliede impak soortgelyk aan die 

Laat-Kryttydperk gebeurtenis die oorsaak kon wees. 54% van families is 

uitgewis. 

• Vierde vername uitwissing (c. 210 mjg): Dit bly moeilik om die oorsake 

van die gebeurtenis aan die einde van die Triassiese Tydperk, kort nadat die 

dinosourusse en soogdiere die eerste keer ontstaan het, vas te pen. 23% van 

families is uitgewis. 

24


• Vyfde vername uitwissing (c. 65 mjg): Die bekendste van hierdie 

gebeurtenisse is die mees onlangse een aan die einde van die Laat- 

Kryttydperk. Dit het die oorblywende land-gebaseerde dinosourusse en 

mariene ammoniete uitgewis, sowel as baie ander spesies (regoor die 

filogenetiese spektrum en in alle habitatte wat in die fossielrekord ondersoek 

word). Konsensus is in die afgelope dekade bereik dat hierdie gebeurtenis deur 

een of meer botsings tussen die Aarde en ‘n buite-ruimtelike boliede 

(waarskynlik komeetagtig) veroorsaak is. Sommige geoloë wys egter na ‘n 

groot vulkaniese gebeurtenis. 17% van families is uitgewis. 

Hoe is die Sesde Uitwissing verskillend van vorige 

gebeurtenisse? 

Met die eerste oogopslag lyk dit of die uitwissing gebeurtenisse van die verlede 

met hul fisiese oorsake, min of niks vir ons vertel nie van die huidige Sesde 

Uitwissing, wat duidelik deur menslike aktiwiteite soos hieronder genoem 

veroorsaak word. 

• verandering van die landskap 

• oorbenutting van spesies 

• besoedeling 

• die toevoeging van indringer spesies 

Die oorsake van hierdie aktiwiteite gaan omvangryke fisiese veranderinge vir die 

planeet tot gevolg hê, net soos met die ander uitwissings. 

Slegs 10% van die wêreld se spesies het die derde massa-uitwissing 

oorleef. Sal enige spesies hierdie een oorleef? 

Wat is die Sesde Uitwissing? 

Ons kan die Sesde Uitwissing verdeel in twee afsonderlike fases: 

• Fase Een het begin met die moderne mens se uitbeweeg uit Afrika na 

verskillende dele van die wêreld ongeveer 100,000 jaar gelede. 

• Fase Twee het ongeveer 10,000 jaar gelede begin nadat mense na 

landbou oorgeskakel het. 

Oraloor, kortliks nadat die moderne mens gearriveer het, is baie inheemse 

spesies uitgewis. Die fossielrekord getuig van die menslike verwoesting van 

ekosisteme. 

25


Hoekom gaan die Sesde Uitwissing voort? 

Die ontstaan van landbou het die tempo van die Sesde Uitwissing versnel. 

Landbou verteenwoordig die enkel mees omvattende ekologiese verandering in 

die hele 3.5 biljoen jaar geskiedenis van lewe. Met die ontstaan daarvan: 

• het mense nie interaksie met ander spesies nodig gehad vir hul 

oorlewing nie en het hulle geleer om ander spesies te manipuleer vir hul 

eie gebruik. 

• het mense nie nodig gehad om te voldoen aan die ekosisteem se 

dravermoë nie en hulle kon dus oorbevolk. 

Mense leef nie saam met die natuur nie, maar buite dit. 

Daar is nou meer as 6 biljoen mense op Aarde. Die getal neem eksponensiëel 

toe, sodat daar teen 2020 meer as 8 biljoen mense sal wees. 

Oorbevolking, indringer spesies en oorbenutting dryf die uitwissing aan. 

Hierdie ontploffing in die menslike populasie, tesame met die ongelyke 

verdeling en verbruik van rykdom op die planeet, is die onderliggende oorsaak 

van die Sesde Uitwissing. 

© 2005, American Institute of Biological Sciences. Onderwysers het 

toestemming om te herdruk vir klaskamergebruik. 

26



Voorbeeld van ‘n Praktiese Taak 

Onderwerp : Dierweefsel 



Aktiwiteit 1: Disseksie van ‘n hoendervlerk (LU1: AS1; AS2; AS3) 

Aktiwiteit 2: Identifiseer en verskaf byskrifte vir die verskillende spiere van die 

voorste ledemate van ‘n hoender (LU1: AS2, AS3; LU2: AS1, 

AS2 & AS3). 

Verrykingsaktiwiteit: Ondersoek die onderwerp Salmoneliose (LU2: AS1, AS2 

& AS3; LU3: AS1, AS2 & AS3) 

Voorafkennis 

Dit sal van hulp wees indien leerders: 

1. die voorste ledemate kan herken en byskrifte kan verskaf. 

2. die verskillende weefseltipes kan herken. 

3. oor ‘n basiese agtergrond van mikro-organismes en siektes beskik. 

Veiligheidsmaatreëls 

Risikobepalings word vereis vir enige potensiëel gevaarlike aktiwiteit. In hierdie 

prakties dissekteer en ondersoek leerders die vlerke van ‘n hoender. 

• Waarsku leerders om versigtig te werk wanneer hulle ‘n skalpel of skerp mes 

gebruik en wanneer hulle rou pluimvee hanteer. 

• Verseker dat toepaslike skoonmaakmiddels voorsien word waarmee 

skoongemaak kan word, insluitend papierhanddoeke, plastieksakke, 

ontsmettingsmiddel en weggooibare handskoene. 

• Skoonmaakpersoneel moet in kennis gestel word van die tipe afvalmateriaal 

wat in die vullisblik geplaas is en die belangrikheid van toepaslike opruiming. 

• ‘n Noodhulpkissie behoort geredelik beskikbaar te wees. 


Hierdie aktiwiteit is geskik vir groepwerk of as demonstrasie. Verwys na die 

riglyne in verband met koöperatiewe leerwyses en klaskamerbestuur. 

27



Die aktiwiteite in hierdie taak sal leerders in staat stel om: 

• Verskillende weefseltipes, insluitend spiere en bindweefsel (wat vetweefsel, 

kraakbeen, been, tendons en ligamente insluit), senuweeweefsel en 

bloedvate, sowel as hul funksies, te identifiseer en te beskryf. 

• Siekteveroorsakende mikrobes te bespreek. 

Hulpbronne 

• Sekondêre bronne wat data oor verskillende weefseltipes verskaf (bv. ‘n tabel 

wat die verskillende weefseltipes en hul samestellende dele aantoon). 

• Koerante en ander artikels oor salmoneliose. 

• Die volgende webtuistes kan van hulp wees: 

http://www.cdc.gov/nczved/dfbmd/disease_listing/salmonellosis_gi.html 

http://www.capetown.gov.za/en/CityHealth/EnviroHealth/ 

Verrykingsaktiwiteit 

Leerders kan pamflette, koerante, boeke en die internet gebruik om meer uit te 

vind omtrent Salmonella voedselvergiftiging en ander siektes. 

Antwoorde op vrae en bykomende inligting vir die onderwyser 

Aktiwiteit 1: 

Wanneer aan die trisep spiergroep getrek word, sprei die vlerk oop. Wanneer 

aan die biseps getrek word, buig die vlerk. Tendons bestaan uit baie sterk, maar 

buigbare bindweefsel en heg spier aan been. Tendons kan nie rek nie. 

Ligamente is meer elasties as tendons en kan rek. 

Nota: Klem moet geplaas word op die strukturele geskiktheid van die skeletale 

komponent vir die funksie wat dit moet uitvoer. 

Memorandum vir Aktiwiteit 2: 

Ken punte toe vir netheid en byskrifte. Die tekening behoort die invoeging van die 

bisep- en triseptendons op die humerus, radius en/of ulna en skouer duidelik aan 

te toon. 

28


Figuur 1: Spiere van die voorste ledemate 

Memorandum vir Verrykingsaktiwiteit: Verwys na die webtuiste: 

http://www.cdc.gov/nczved/dfbmd/disease_listing/salmonellosis_gi.html 

29


Praktiese Werkkaart vir Leerders 

Aktiwiteit 1: Disseksie van ‘n hoendervlerk 

Doel: Die doel van hierdie aktiwiteit is om ‘n hoendervlerk te dissekteer en die 

eksterne en interne weefselstruktuur te ondersoek. 

Benodighede 

Papierbord 

Skerp mes of 1 klein skêrtjie 

1 hoendervlerk 

Weggooibare handskoene 

Veiligheidsmaatreëls 

Volg asseblief die laboratoriumreëls en wees versigtig wanneer ‘n skerp mes of 

skêr gebruik word. 


Indien julle in groepe werk, sal julle take toegeken word na aanleiding van jul rol 

in die groep. Julle moet egter elkeen die werkkaart onafhanklik in jul boeke 

voltooi. 

Instruksies 

2 Verwys na die diagram hieronder om sekere bene en spiere op te spoor. 

2. Trek beskermende handskoene aan indien moontlik. 

3. Jou onderwyser sal vir jou ‘n hoendervlerk gee. Spoel dit goed af met koel 

water, droog dit af met papierhanddoek en plaas dit in ‘n disseksieskinkbord. 

30


4. Strek die vlerk versigtig uit om uit te vind hoeveel hoofdele dit het. Gebruik die 

skêr om die vel van die vlerkpunt tot by die skouergewrig te knip. Probeer om 

nie deur die spiere onder die vel te knip nie. Prik die vel en gly dan die skêr 

tussen die vellaag en die spiere in. WAARSKUWING: Sny weg van jou liggaam 

en klasmaats af. 

5. Trek die vel stadig terug sodat die onderliggende weefsel nie beskadig word 

nie. Die dun membraan wat die spiere bymekaar hou is die areolêre (los) 

bindweefsel. 

6. Soek na geel weefsel wat saam gebondel is onder die vel. Die weefsel voel 

vetterig en is vetweefsel wat opgemaak is uit vetselle. 

7. Bestudeer die pienk skeletale spierweefselbondels om die bene. Vind die 

twee spiergroepe in die bo-arm. Druk die arm by die skouer afwaarts en trek 

afwisselend aan elke spiergroep. Neem waar wat gebeur. 

Wys die onderwyser dat jy dit gedoen het. Onderwyser voorletters: __________ 

8. Vind die twee spiergroepe by die elmboog en trek afwisselend aan elke 

spiergroep. Druk die arm by die elmboog afwaarts en trek afwisselend aan elke 

spiergroep. 

9. Vind die tendons - blink, wit weefsel by die entpunte van die spiere. Neem 

waar watter dele verbind word deur die tendons. Trek liggies aan ‘n tendon. Kan 

jy dit uitrek? 

Wys die onderwyser dat jy dit gedoen het. Onderwyser voorletters: ___________ 

10. Verwyder die spiere en tendons. Vind die ligamente, die witterige 

lintvormige strukture tussen bene by die gewrig van die vlerk. Hulle is sterk, wit 

bindweefselbande wat bene verbind. Trek liggies aan die ligament. Rek dit? 

11. Soek kraakbeen. Dit is wit van kleur en word aan die punte van langbene 

gevind. Beskryf hoe die kraakbeen voel. Is dit buigbaar? 

12. Sny die membraan (bindweefsel) om die spier weg. Die spier bestaan uit 

baie spierveselbondels. Gebruik die punt van jou skêr of ‘n naald om die 

veselbondels van mekaar te skei. 

13. Soek die senuwees (baie dun, wit draadjies). Hulle word gewoonlik langs 

bloedvate gevind, maar kan moeilik wees om raak te sien. 

OPRUIMING: Gooi die hoenderdele weg volgens jou onderwyser se instruksies. 

Was julle hande en instrumente goed met seep en water om salmonella 

kontaminering te verhoed. 

31


Aktiwiteit 2: 

Teken en verskaf byskrifte vir die bisep- en trisepspiere. Toon waar hulle met die 

tendons aan die been geheg is. Teken tendons rooi en spiere grys. 

Verrykingsaktiwiteit buite die skool: Navorsingsprojek oor Salmoneliose 

Gebruik inligting uit pamflette, koerante, boeke en die internet om die volgende 

inligting te bekom: Wat is salmoneliose?; Hoe doen persone Salmoneliose op?; 

Wat kan ‘n persoon doen om te verhoed dat hulle hierdie siekte opdoen? 

Assesseringsrubrieke 

Aktiwiteit 1: Assesseringsrubriek vir groepwerk 

KRITERIA PRESTASIEVLAKKE 

0 1 2 OPMERK- 

1. Vermoë om 

instruksies te 

volg 

2. Vermoë om 

veiligheidsmaat 

-reëls na te kom 

Onvermoë om 

instruksies te 

volg, selfs 

met hulp. 

Veiligheidsma 

at-reëls meer 

as twee keer 

nie nagekom 

nie. 

3. Groepwerk Kon nie as 

groep 

saamwerk 

nie. 

4. Vermoë om 

netjies en 

georganiseerd 

te werk en tyd 

effektief te 

gebruik 

TOTAAL: 10 

Aktiwiteit 

misluk as 

gevolg van 

disorganisasi 

e. 

Instruksies 

gevolg met 

gereelde toesig. 

Veiligheidsmaat 

-reëls nagekom, 

maar een fout 

begaan. 

Het probeer om 

as groep saam 

te werk, maar 

kon nie konflik 

hanteer nie 

en/of het nie 

take in die 

groep verdeel 

nie. 

Werk soms 

netjies / 

georganiseerd, 

maar disseksie 

afgejaag. 

32 

Kan totaal 

onafhanklik 

funksioneer. 

Volg 

veiligheidsma 

at-reëls 

volkome. 

Goed 

saamgewerk 

in 

groepverband 

– elke lid van 

die groep ken 

hul rol. 

Werk 

deurgaans 

netjies en 

georganiseerd 

en voltooi taak 

voortydig. 

INGS


Aktiwiteit 2: Assesseringsrubriek vir tekening 

KRITERIA PRESTASIEVLAKKE 

0 1 2 OPMERKING 

1. Uitleg Geen opskrif 

voorsien en 

tekening te 

klein. 

2. Akkuraatheid Onakkurate 

tekening. 

3. Byskrifte Geen 

byskrifte 

voorsien nie. 

4. Lyngebruik Tekening 

onnet. 

TOTAAL: 10 

Opskrif 

verskaf, 

maar nie boaan 

bladsy 

nie en/of 

tekening te 

klein. 

Gedeeltelik 

korrek, maar 

ontbreek 

detail. 

Byskrifte 

onnet en 

sommige 

byskrifte 

verkeerd. 

Goeie 

weergawe 

van werklike 

struktuur, 

maar stomp 

potlood en/of 

oormatige 

skakering 

gebruik. 

33 

Tekening 

voorsien van ‘n 

duidelike, 

netjiese 

opskrif. 

Tekening vul 

ten minste een 

derde van die 

bladsy. 

‘n 

Gedetailleerde, 

akkurate 

biologiese 

tekening. 

Byskrifte 

korrek en 

byskriflyne is 

eweredig 

versprei, 

duidelik getrek 

en kruis nie. 

Gebruik ‘n 

skerp potlood 

en skakeer 

matig. 

S


INSTRUKSIES EN INLIGTING 



LEERAREA 

MOLEKULES TOT ORGANE 


Tyd: 1 uur 

Lees die volgende instruksies versigtig voor jy die vrae beantwoord. 

1. Beantwoord AL die vrae in hierdie kontroletoets deur die antwoorde 

te skryf op die papier daarvoor voorsien. 

2. Nommer die antwoorde korrek volgens die nommersisteem wat in 

die vraestel gebruik word. 

3. Jy sal punte verloor indien antwoorde nie volgens die instruksies 

weergegee word nie. 

4. Alle tekeninge moet in potlood, en byskrifte in blou of swart ink 

gedoen word. 

5. Teken slegs diagramme of vloeidiagramme wanneer jy gevra word 

om dit te doen. 

6 Die diagramme in hierdie vraestel is NIE noodwendig volgens skaal 

geteken nie. 

7. Nie-programmeerbare sakrekenaars, gradeboë en passers MAG 

gebruik word. 

34


DEEL A 

VRAAG 1 

1.1 Verskeie moontlike antwoorde op die volgende vrae word verskaf. 

Kies die korrekte antwoord en skryf slegs die letter (A – D) langs die 

vraag (1.1.1 – 1.1.5) neer, byvoorbeeld 1.1.5 D. 

1.1.1 Die deel van ‘n mikroskoop wat die hoeveelheid lig vanaf die ligbron 

beheer is die … 

A. diafragma. 

B. objektief. 

C. oogstuk. 

D. kondensor. 

1.1.2 Replisering van chromosome gebeur tydens … 

A. metafase. 

B. anafase. 

C. bevrugting. 

D. interfase. 

1.1.3 Om voedsel vanaf ‘n plant te verkry, sal ‘n plantluis in watter van die 

volgende weefsel indring? 

A. Floëem. 

B. Xileem. 

C. Sklerenchiem. 

D. Meristematiese weefsel. 

1.1.4 Watter van die volgende word nie benodig vir fotosintese om plaas te vind 

nie? 

A. Water. 

B. Suurstof. 

C. Chlorofil. 

D. Koolstofdioksied. 

1.1.5 Watter van die volgende is nie ‘n newe-produk van selrespirasie in plante 

nie? 

A. Suurstof. 

B. Water. 

C. Etanol. 

D. Koolstofdioksied. 

35 

(2 x 5) (10)


1.2 Elk van die volgende stellings kan deur ‘n biologiese term vervang 

word. Skryf slegs die term langs die ooreenstemmende nommer op 

die antwoordblad neer. 

1.2.1. Die monomere (boublokke) van proteïene. 

1.2.2. Organelle hoofsaaklik betrokke in proteïensintese. 

1.2.3. Die selsiklus waartydens die sitoplasma verdeel. 

1.2.4. Die wasagtige laag wat die blaar se epidermis bedek. 

1.2.5. Mikroskopiese, vingeragtige uitstulpings wat in die dunderm gevind word. 

1.3 Sê of die volgende stellings Waar of Onwaar is. 

1.3.1 Glukose wat tydens fotosintese in plante vervaardig word, word 

omgeskakel en geberg as stysel omdat stysel osmoties onaktief is. 

1.3.2 Vesel stimuleer die spysverteringskanaal om peristalse uit te voer. 

1.3.3 Aerobiese respirasie in plante veroorsaak alkoholiese fermentasie. 

36 

(1 x 5) (5) 

1.3.4 Deaminasie van oortollige aminosure, word deur die pankreas verrig. 

1.3.5 ‘n Blaar wat tydens ‘n styseltoets swart word, word geag ‘n positiewe 

aanduider van stysel te wees. 

(1 x 5) (5)


1.4 Kies ‘n beskrywing uit KOLOM B wat pas by ‘n item in KOLOM A. 

Skryf slegs die letter (A – P) langs die vraagnommer 

(1.4.1 – 1.4.10) neer, byvoorbeeld 1.4.6 J. 

KOLOM A KOLOM B 

1.4.1 Glukagon A. Vervaardig gedurende anaerobiese 

toestande in spiere. 

1.4.2 Hartsluitspier B. Afhanklik van groen plante vir 

energiebehoeftes. 

1.4.3 Melksuur C. ‘n Hormoon wat glikogeen weer 

omskakel na glukose. 

1.4.4 Heterotrofiese organismes D. Die sluitspier wat die ingang na die 

maag beheer. 

1.4.5 Kambium E. Vervaardig tydens aerobiese 

toestande in spiere. 

1.4.6 Mitose F. Vervaardig organiese voedsel uit 

anorganiese komponente. 

1.4.7 Mitochondria G. Gebied met die grootste aantal 

chloroplaste. 

1.4.8 Drywende mosaïek-model H. Meristematiese weefsel wat 

diktegroei in stamme en wortels van 

plante veroorsaak. 

1.4.9 Disakkariedes I. Veroorsaak die vorming van twee 

identiese dogterselle. 

1.4.10 Palisade parenchiem J. Organelle verantwoordelik vir 

selrespirasie en die vervaardiging 

van ATP. 

K. Sukrose en maltose. 

L. Die sluitspier wat die ingang na die 

dunderm beheer. 

M. ‘n Hormoon wat glukose omskakel 

na glikogeen. 

. N. Verduidelik die struktuur van die 

selmembraan. 

O. Veroorsaak reduksieverdeling van 

selle 

P. Glukose en fruktose. 

37 

(10) 

[30]


DEEL B 

VRAAG 2 

2.1 Bestudeer die mikrograaf hieronder en beantwoord die vrae wat volg. 

2.1.1 Identifiseer die biologiese proses wat in die selle plaasvind. (1) 

2.1.2 Noem drie redes waarom hierdie proses belangrik is vir lewende 

organismes. (3) 

2.1.3 Die beeld is met ‘n elektronmikroskoop vasgevang. Noem twee redes 

waarom verbeteringe in mikroskooptegnologie vir die mens tot voordeel is. (2) 

2.2 Verbeteringe in biotegnologie het debat oor etiese aangeleenthede 

rondom kloning gestimuleer. Lees die uittreksel uit ‘n artikel hieronder: 

Alvorens kloning as toelaatbare behandeling vir menslike infertiliteit geag kan word, moet 

die samelewing baie aangeleenthede oplos, insluitende: 

• Is kloning onnatuurlike selfontwerp? 

• Sal mislukkings, soos misvormde kinders aanvaarbaar wees? 

• Sal kloning lei tot ontwerperbabas wat ‘n vrye toekoms ontneem word? 

• Wie is sosiaal verantwoordelik vir gekloonde mense? 

• Het klone regte en beskerming onder die wet? 

Glenn McGee: ‘n Artikel uit ActionBioscience.org 

38


2.2.1 Verduidelik hoe kloning ‘n oplossing kan wees vir menslike infertiliteit. (1) 

2.2.2 ‘n Aantal vrae word in hierdie artikel geopper. Skryf ‘n paragraaf waarin jy 

jou EIE idees weergee rakende die vraag of kloning ‘n oplossing vir 

menslike infertiliteit is. (3) 

2.3 Lees die artikel hieronder en beantwoord dan die vrae wat volg: 

KANKER AS GESTREMDHEID 

Kanker word gereeld onbeheerste selgroei genoem en ontstaan 

wanneer abnormale weefselgroei ‘n gewas veroorsaak. Kanker kan in alle 

dele van die liggaam voorkom en daar is baie vorme van kankerselle. 

Deesdae is daar gelukkig maniere waarop kanker behandel kan word. 

Indien kanker vroegtydig opgespoor word, kan dit in baie gevalle volkome 

genees. Indien kanker egter nie vroeg genoeg opgespoor word nie, kan dit 

slegs vertraag word sodat pasiënte baie langer kan leef as wat die geval sou 

wees sonder behandeling. 

Kanker is ‘n langtermyn siekte wat as ‘n ‘gestremdheid’ geag kan 

word. Die persoon moet gereelde behandeling ontvang en die behandelings 

het newe-effekte wat die pasiënte uitput en siek maak en kan veroorsaak 

dat hul hare uitval. 

Pasiënte met kanker is in baie gevalle benoud en beangs oor hul 

kanse om te sterf of te bly lewe. Hulle word in baie gevalle depressief. 

Familielede van pasiënte met kanker moet begrip toon en ondersteunend 

wees. 

Aangepas vanuit Life Sciences for all, J. de Fontaine et al. 

2.3.1 In jou eie woorde , verskaf jou eie definisie vir kanker. (1) 

2.3.2 Noem twee van die vernaamste newe-effekte van kankerbehandeling. (2) 

2.3.3 Kanker raak ook familielede. Verduidelik die rol wat familielede kan speel 

om die kankerpasiënt te help. (2) 

39 

[15]


VRAAG 3 

3.1 ‘n Navorser het ‘n eksperiment uitgevoer om die effek van 

koolstofdioksiedkonsentrasie op voedselproduksie te bepaal. Die navorser 

het dieselfde aantal boontjie saailinge in sewe verskillende kweekhuise 

geplant. Die saailinge was ooreenstemmend in ouderdom en grootte. Die 

temperatuur en tipe grond, sowel as die hoeveelheid water is 

gestandardiseer. Die navorser het die hoeveelheid koolstofdioksied in die 

lug in elke kweekhuis gevariëer. Na 30 dae is die saailinge verwyder, 

gedroog en geweeg. Die resultate word in die onderstaande grafiek 

weergegee. 

Droë massa (kg) 

25 

20 

15 

10 

Grafiek van die droë massa van boontjie saailinge 

wat in verskillende koolstofdioksiedkonsentrasies 

gegroei is. 

5 

0 

0 0.03 0.06 0.09 0.12 0.15 0.18 0.21 

Persentasie koolstofdioksied in die lug (%) 

3.1.1 Formuleer ‘n hipotese vir die navorser se ondersoek. (1) 

3.1.2 Identifiseer die volgende: 

(a) Afhanklike veranderlike 

(b) Onafhanklike veranderlike (2) 

3.1.3 By watter konsentrasie koolstofdioksied was voedselproduksie die beste? (1) 

3.1.4 Hoekom het die navorser die droë massa van die boontjie saailinge 

gebruik? (1) 

3.1.5 Verduidelik met verwysing na die grafiek die verband tussen die 

persentasie koolstofdioksied in die lug en die droë massa van die 

saailinge. (2) 

3.1.6 Verduidelik hoe die resultate van so ‘n ondersoek van waarde is vir die 

samelewing. (1) 

3.1.7 Tegnologies gevorderde lande is in staat om meer voedsel te produseer 

as wat hulle nodig het. Maak ‘n voorstel oor wat om met die oortollig 

geproduseerde voedsel te doen. (2) 

40


3.2 Wanvoeding is ‘n wêreldwye verskynsel. Die Progress of Nations (1996) het ‘n 

Ligatabel vir wanvoeding gepubliseer. Bestudeer die uittreksel hieronder en 

beantwoord die vrae wat volg: 

Ligatabel vir Wanvoeding 

Persentasie onder-vyfs wat ondervoed is 

SUB-SAHARA MIDDE-OOSTE EN ASIË EN DIE STILLE AMERIKAS 

AFRIKA NOORD AFRIKA OSEAANGEBIED 

Suid-Afrika 9 Algerië 9 Mongolië 12 Chile 1 

Kameroen 14 Egipte 9 China 16 Paraguay 4 

Zimbabwe* 16 Jordanië 9 Maleisië 23 Panama 7 

Senegal 20 Marokko 9 Filippyne 30 Dominikeinse 10 

Rep. 

Lesotho 21 Turkeie 10 Mianmar 31 Jamaika 10 

Kenia 23 Irak 12 Sri Lanka 38 El Salvador 11 

Zambië 25 Oman 12 Kambodia 40 Peru 11 

Namibië 26 Sirië 12 Lao Rep. 40 Nicaragua 12 

Ghana* 27 Iran 16 Pakistan 40 Bolivië* 16 

Malawi 27 Jemen 30 Viëtnam 45 Honduras 18 

Ruanda 29 Soedan 34 Nepal* 49 Haïti 27 

Sierra Leone 29 Indië 53 

Tanzanië 29 Bangladesh 67 

Ethiopië 48 

Mauritanië 48 

41


3.2.1 Watter van die vier gebiede het die hoogste gemiddelde 

wanvoedingstatistiek? (1) 

3.2.2 Watter land het die hoogste persentasie onder-vyfs wat lei aan 

wanvoeding? 

3.2.3 Noem ‘n mediese toestand waaraan kleuters kan lei weens ‘n gebrek aan 

proteïene in hul diëet. (1) 

3.2.4 Stel ‘n gepaste strategie voor wat jou skool kan aanneem om ‘n sinvolle 

bydrae te maak in die geveg teen wanvoeding. (2) 


42 

(1) 

[15]


Vraag 1.1 

1.1.1 A√ 

1.1.2 D√ 

1.1.3 A√ 

1.1.4 B√ 

1.1.5 A√ 

Vraag 1.2 

1.2.1 Aminosure√ 

1.2.2 Ribosome√ 

1.2.3 Sitokinese√ 

1.2.4 Kutikula√ 



LEERAREA 

MOLEKULES TOT ORGANE 


Tyd: 1 uur 

MEMO 

43 

(2 X 5 = 10) 

1.2.5 Villi√ (1 X 5 = 5) 

Vraag 1.3 

1.3.1 Waar√ 

1.3.2 Waar√ 

1.3.3 Onwaar√ 

1.3.4 Onwaar√ 

1.3.5 Waar √ (1 X 5 = 5)


Vraag 1.4 

1.4.1 C√ 

1.4.2 D√ 

1.4.3 A√ 

1.4.4 B√ 

1.4.5 H√ 

1.4.6 I√ 

1.4.7 J√ 

1.4.8 N√ 

1.4.9 K√ 

1.4.10 G√ 

DEEL B 

VRAAG 2 

44 

(1 X 10 = 10) 

[30] 

2.1.1 Mitose.√ (1) 

2.1.2 Groei√ Herstel√ Selvervanging.√ (3) 

2.1.3 Monsters kan in detail ondersoek word om identifikasie moontlik te maak. 

‘n Verskeidenheid toepassings is moontlik gebaseer op identifikasie, bv. ‘n 

mediese toestand kan gediagnoseer en behandel word. √ 

Dit maak ook werk in genetiese ingenieurswese moontlik. √ (2) 

2.2.1 ‘n Onvrugbare persoon kan ‘n ouer word deur die kloning van sy eie DNS. 

Die kind sal dus ‘n presiese replika van die ouer wees. (1) 

2.2.2 Dit kan geag word ‘n oplossing vir onvrugbaarheid te wees, aangesien die 

ouers voorheen nie in staat was om natuurlik geboorte te gee nie. √ 

Dit maak gebruik van vooruitgang op mediese gebied en is dus 

progressief. √ 

Dit maak voorsiening vir die manipulasie van beide feno- en genotipiese 

eienskappe. √


of 

Dit is ‘n onnatuurlike proses; dit is om ‘God’ te speel. √ 

Dit kan lei tot die misbruik van vooruitgange op mediese gebied. √ 

Dit kan lei tot uitbuiting deur groot mediese maatskappye. √ (3) 

(Gebruik jou eie diskressie en ken punte toe indien die argument goed 

gemotiveer is). 

2.3.1 Wanneer normale selverdeling onderbreek word. Die selverdeling raak 

onbeheersd en gee nie langer aanleiding tot duplikate van die 

oorspronklike moedersel nie. √ (1) 

2.3.2 Moegheid,√ naarheid (opgooi) √ en/of haarverlies. √ (2) 

2.3.3 Familielede moet ondersteunend en ingelig wees en moet insig toon. √ 

Die familie moet empatie toon en leiding verskaf. (2) 

[15] 

VRAAG 3 

3.1.1 Hoe hoër die koolstofdioksiedkonsentrasie in die lug, hoe hoër die 

voedselproduksie / hoe laer die voedselproduksie. √ 

of 

Hoe laer die koolstofdioksiedkonsentrasie in die lug, hoe laer die 

voedselproduksie / hoe hoër die voedselproduksie. √ (1) 

3.1.2 a) Droë massa van saailinge / voedselproduksie. √ (1) 

b) Hoeveelheid koolstofdioksied in lug van kweekhuis. √ (2) 

3.1.3 0.12%√ (1) 

3.1.4 Droë massa sluit water uit en dui gevolglik die werklike hoeveelheid kos 

deur die plant geproduseer aan. Dit is meer akkuraat. √ (1) 

3.1.5 Soos die hoeveelheid koolstofdioksied toeneem, neem die droë massa / 

voedselproduksie ook toe tot op ‘n punt. √ 

Na hierdie punt, veroorsaak ‘n toename in koolstofdioksied nie ‘n verdere 

verhoging in voedselproduksie nie. √ (2) 

3.1.6 Sulke inligting is nuttig in grootskaalse gewasverbouing om opbrengs te 

vergroot.√ (1) 

3.1.7 Maak skenkings aan armer lande wat nie kan bekostig om hul bevolkings 

te voed nie. √ 

Maak ander nie-bederfbare produkte, wat dus langer kan hou, daarmee. (2) 

3.2.1. Asië en die Stille Oseaangebied.√ (1) 

45


3.2.2. Bangladesh. √ (1) 

3.2.3 Kwasjiorkor√ of Marasme. √ (1) 

3.2.4 Ondersteun ‘n skoolvoedingsprogram in jou area. √ 

Begin ‘n bewusmakingsveldtog waarin die nood van behoeftiges 

beklemtoon word.√. 

of 

Begin toebroodjie insamelingsdae by die skool met die insameling wat na 

‘n behoeftige skool gaan. √ 

Skenking van snoepiewinkelprofyt kan aan ‘n voedingsprogram gaan. √ (2) 

(Gebruik jou eie diskressie en ken punte toe indien die argument goed 

gemotiveer is.) 

[5] 


46


Lewenswetenskappe /Graad 10 Voorbeeld van ‘n Praktiese Taak 

NCS 

Onderwerp: Anaerobiese Respirasie 


Taak 1: Om te ondersoek hoe brood rys by verskillende temperature 

(LU1: AS1, AS2 & AS3) 

Taak 2: Die gebruik van mikro-organismes in industrie 

(LU2: AS1, AS2 & AS 3; LU3: AS1, AS2 & AS3) 

Voorafkennis 

Tydens aerobiese respirasie word glukose volledig afgebreek om energie vry te 

stel. In die afwesigheid van suurstof word glukose gedeeltelik afgebreek tot 

koolstofdioksied en etanol. Omdat alkohol geproduseer word, word hierdie 

proses ook alkoholiese fermentasie genoem. In die mens is die eindproduk van 

die anaerobiese respirasie proses (wat in die sitoplasma van selle plaasvind) 

melksuur wat gewoonlik geassosieer word met spierkrampe. 

Dit sal help as leerders die formule ken: 

C6 H12O6 2C2H5OH + 2CO2 + Energie 

Glukose Etanol Koolstofdioksied 

Leerders behoort ook vertroud te wees met die volgende idees: 

• Waar en hoe glukose in die sel afgebreek word. 

• Basiese struktuur van organiese molekules. 


Hierdie aktiwiteite is geskik vir groepwerk. 



Met behulp van die aktiwiteite in hierdie taak sal leerders: 

• Anaerobiese respirasie as ‘n chemiese reaksie kan beskryf. 

• Die invloed van veranderlikes soos temperatuur en vog op ensiemwerking 

kan identifiseer. 

• Die gevolg van uiterste temperature op ensiemaktiwiteit (denaturering) 

kan identifiseer. 

47


Klaskamerbestuur 

• Leerders moet duidelike rolle binne die groepe toegeken word. 

• Nadat hulle die eksperiment uitgevoer het en hul resultate aangeteken 

het, sal elke groep tyd benodig vir bespreking en om afleidings te maak. 


Leerders kan ook eksperimenteer deur die monsters in kookwater, in ‘n oond of 

in ‘n vrieskas te plaas. 

Leergeleenthede buite die skool 

• Voltooi die vrae om kennis te konsolideer. 

• Besoek webtuistes wat addisionele inligting en interaktiewe oefeninge 

rondom sellulêre respirasie verskaf. Hier is ‘n nuttige webtuiste: 

http://www.bbc.co.uk/schools/gcsebitesize/science/add_aqa/enzymes/enzymes1. 

shtml 

Taak 2: Navorsingstaak 

Die gebruik van mikro-organismes in industrie 

Ondersoek die gebruik van gis en ander organismes in industrie. Verskeie 

industrieë maak gebruik van die anaerobiese respirasie proses. Leerders kan 

die gebruik van bakterieë in die vervaardiging van jogurt en biogas ondersoek. 

Gis word wydverspreid aangewend in die wyn- en bier industrie en om brood en 

kaas te maak. 

Tradisionele bierbrouery 

Hierdie is ‘n uitstekende geleentheid om Inheemse Kennis Stelsels as deel van ‘n 

LU3 ondersoek in te sluit. Leerders kan die geskiedenis van tradisionele 

bierbrouery en hoe dit geberg word, ondersoek. 


Ontwerp ‘n prakties om die effek van gis op ‘n deegmengsel te ondersoek. 

48


Taak 1: Memorandum 

Die volgende punte kan toegeken word vir die grafiek: 

• Volledige opskrif 1 punt 

• Korrekte afhanklike veranderlike (hoogte van deeg in mm) 2 punte 

• Korrekte onafhanklike veranderlike (monster A, B en C) 2 punte 

• Plot lyngrafieke akkuraat 2 punte 

Antwoorde op vrae 

1. Die deegmengsel wat gebruik word, die maatsilinder- of vlesgrootte. 

3. Gis wat in die buis teenwoordig is vervaardig koolstofdioksied wat die volume 

van die deeg vergroot. 

4. Aangesien al die ander veranderlikes konstant gehou is, is die enigste 

verklaring dat die warmer temperatuur die mees geskikte temperatuur is waarby 

gis groei. 

Nota : Die ensieme sal by hoë temperature denatureer (bv. kookwater by 100⁰C 

of ‘n oond by 180⁰C), maar slegs geïnaktiveer word by baie lae temperature (bv. 

in ‘n vrieskas by -15⁰C). 

49


Taak 1: Om te ondersoek hoe brood rys by verskillende temperature 

Benodighede vir elke eksperiment 

• 3 ewe groot maatsilinders of glasvlesse 

• merkpen 

• veiligheidsbrille 

• ‘n deegmengsel moet voorberei word: Meng 3 ½ koppies meel met 2 

teelepels kits aktiewe droë gis. Voeg dan 1 ¼ koppies warm water (nie 

kokend nie) by en knie. 

Metode 

Praktiese Werkkaart vir Leerders 

1. Druk gelyke hoeveelhede deeg vas in die onderkant van drie maatsilinders of 

glasvlesse (tot ‘n hoogte van ongeveer 5cm) en merk die houers A, B en C. 

2. Die hoogte van die deeg moet op die kant van elke silinder of vles gemerk 

word. 

3. Plaas silinder/vles A op ‘n koel plek, hou B by kamertemperatuur en plaas C 

op ‘n warm plek. 

4. Skryf die vlak van die deeg in elke silinder of vles onmiddelik neer asook die 

tyd. 

5. Meet die vlakke van deeg A, B en C met 5 minuut tussenposes oor die 

volgende 30 minute. Teken die hoogtes en tye in ‘n geskikte tabel op die 

resultaatblad op die volgende bladsy aan. 

50


Resultaatblad 

Naam:_______________________________ 

Name van ander in groep: 

________________________________________________________________ 

________________________________________________________________ 

Resultate van eksperiment: (Teken ‘n tabel met jul resultate) 

Plot die data van monsters A, B en C op die rooster hieronder as drie 

grafieke op een stel asse. 

51


Vrae 

1. Noem een veranderlike wat konstant gehou moet word. ...................................... [1] 

2. Gebruik jul grafiek om die grootste verskil in hoogte tussen monsters A en C te vind. 

..................................................................................................................................... [1] 

3. Vergelyk die hoogtes van deegmonsters A en B. Verduidelik waarom daar ‘n verskil 

is. 

.......................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................... 

..................................................................................................................................... [2] 

4. Vergelyk die volume van die maatsilinders van monsters A en B. Verduidelik die 

verskil. 

.......................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................... 

..................................................................................................................................... [2] 

52

Assesserings- voorbeelde vir Lewens- wetenskappe - e-Schools' Network

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?