€ 5,- - Gemeente Schiedam

AUGUSTUS 2012, JAARGANG 18 NO. 7, CULTUREEL MAANDBLAD SCHIEDAM/VLAARDINGEN
e 5,-

Zorgen voor de stad
Dat doen we graag samen met u. Op straat en
in de wijk. Wij verzorgen het onderhoud van de
openbare ruimte en halen uw huis-, tuin- en
grof afval op. Zo houden we samen onze stad
schoon en leefbaar.
Schoon
is wel zo
gezellig
Tips of vragen?
Bel 010-262 1000 of kijk op www.irado.nl
Samen houden we Schiedam schoon
ALLES IN DE
BOEKHANDEL
Boekhandel J.S. van Leeuwen
Broersvest 85
3111 ED Schiedam
Boekhandel Post Scriptum
Hof van Spaland 31
3121 CA Schiedam
MAAR OOK
COMPLEET OP
INTERNET
www.boekhandelvanleeuwen.nl
www.postscriptum.nl

3 Musis
MUSIS augustus 2012
jaargang 18
no 7
ISSN 1568.9751
Musis verschijnt 11 maal per jaar
en informeert en opinieert
onafhankelijk op het brede terrein
van cultuur en samenleving.
Musis is toegelaten als
Algemeen Nut Beogende Instelling (ANBI)
8049 60 057
Uitgever : Stichting Musis
Bestuur :
Jan Franken, Dick Jansen, Loe Koppejan – voorzitter,
Jos Poolman, Karin Visser
Redactie en administratie :
Broersvest 75-77
3111 ED Schiedam
Telefoon :010 473 55 18
E-mail : redactie@musis.info
Hoofdredacteur : Hans van der Sloot
Redactie :
Jeroen ter Brugge, Theo van Giezen,
Sjef Henderickx, Jack Tsang, Rikkert Wijk
Maarten Bijl ( voorzitter )
Tekstredactie : Laurens Priester
Eindredactie : Laurens Priester
Abonnement : minimaal e 35,jaarabonnement
2012
(een hogere bijdrage wordt zeer op prijs gesteld)
op rekeningnummer 81.33.79.555 Fortis
MUSIS ONLINE OP
http://archief.schiedam.nl/
Van januari 2009 tot de maand voorafgaand aan
het laatste nummer (juni/juli 2012) is Musis volledig
leesbaar op de website van het Gemeentearchief
Schiedam / publicaties.
Het Musisarchief is volledig doorzoekbaar.
Het onderwijs en educatieve instellingen kunnen
op Musis een beroep doen bij het geschikt maken
van onderwerpen voor lessen en projecten
Druk : BGS Grafisch, Schiedam
Alle auteursrechten en datarecht berusten
bij Stichting Musis en de auteurs.
Omslag :
Modeontwerpster Annicke van der Giessen.
Foto Sjaak van Beek
Inhoudsopgave
4 Een Leven Met Kunst
8 Kleding met historische meerwaarde
10 Max Bouten: Een Schiedammer van betekenis
15 Nog pas gisteren
16 Hans Visser: De Sfeer
19 Robert Collette: De Beweging
22 H.K. van Minnen: Alle Dag
27 Lenie Coster
30 Museumvondsten
De jaren 1960
De fotografie neemt in het zomernummer een
bijzondere plaats in. Aanleiding waren de vele reacties
binnen en buiten de redactie op Hans Vissers foto
bij het artikel van Janneke Martens. In de collecties
van respectievelijk het Gemeentearchief Schiedam
en het Stadsarchief Vlaardingen bevinden zich drie
complete verzamelingen van foto’s en negatieven van
drie fotografen die de sfeer, de gebeurtenissen en het
stadsbeeld in de jaren 1960 hebben vastgelegd.
Uit deze verzamelingen koos Wim Henkes een aantal
foto’s die hem het meest aanspraken. Als dertiger
en geen Schiedammer of Vlaardinger van geboorte
selecteerde hij, los van de gebeurtenis die aanleiding
was tot het maken van de opname, de foto’s op
zeggingskracht en kwaliteit. Het werd een kleine,
maar opmerkelijk keuze waarin – toeval? – ook tot
uitdrukking komt hoe sterk Vlaardingen in die tijd nog
van Schiedam verschilde. In Schiedam geen verbazing
bij het draaiorgel op straat. Maar in Schiedam ook
geen schitterend beeld van scheepsbouw in het hart
van de stad. Voor Schiedammers en Vlaardingers zijn
de foto’s een terugblik, in Vlaardingen kortgeleden
samengebracht in het fotoboek ‘Vlaardingen op het
keerpunt’, in Schiedam misschien aanleiding om nog
‘ns goed te kijken naar de fotografische nalatenschap
van Robert Collette en Hans Visser.

EEN LEVEN
MET KUNST
tekst: Hans van der Sloot
Het zal geen vraag zijn hoe Schiedam
en Nederland zich Piet en Ida Sanders
zullen blijven herinneren. Met de
schenking van meer dan zeshonderd
kunstwerken aan Nederlandse musea
hebben zij een belangrijke bijdrage
geleverd aan het openbaar kunstbezit.
Het Stedelijk Museum Schiedam
toont tot oktober 2012 een selectie
van kunstwerken uit hun particuliere
collectie. Het is een wonderschone
tentoonstelling met werken
van tientallen van de bekendste
internationale kunstenaars.
Kunst vormt een rode draad in het leven van Piet en
Ida Sanders en hun gezin. Reeds ver voor de Tweede
Wereldoorlog organiseerde de nu bijna honderdjarige
Sanders als student een fototentoonstelling in
Lakenhal in Leiden. In het Brusselse het Paleis van
Schone Kunsten bezocht hij een tentoonstelling van
het werk van internationale fotografen. Het lukte hem
om hiervan een selectie te maken en deze ondanks
de bezwaren van de directie van het Leidse museum
tentoon te stellen. Fotografie gold in die dagen niet als
een autonome kunstvorm. De burgemeester kwam
eraan te pas om de expositie er door te drukken,
waarmee de eerste internationale fototentoonstelling
een feit was.
Voor wie het voorrecht heeft genoten om veelvuldige
gesprekken te hebben gevoerd met Piet en Ida
Sanders is de tentoonstelling een kralensnoer
van soms anekdotische en altijd zeer persoonlijke
herinneringen. En in meerderheid verwijzen de
kunstwerken naar latere schenkingen of bemoeienis
Max Ernst, Le roi, la reine et le fou, 1929-30, brons, 16 x 30 x 9,5 cm, collectie Piet en Ida Sanders, foto: Christie’s Amsterdam B.V.
Musis 4

met de realisering van kunst in de openbare ruimte,
waarvan Schiedam enkele mooie voorbeelden kent. Een
kleine, zeer zorgvuldig uitgevoerde gouache in één der
benedenzalen is het schetsontwerp voor de messing
sculptuur ‘Was er water’ van Marc Ruijgrok die – aan
Schiedam geschonken door Piet Sanders - een sieraad
is voor het zorgvuldig gerestaureerde binnenplein
achter de Heenvlietsestraat.
Ook de Amerikaanse beeldhouwer George Rickey
is met enkele kleine modellen vertegenwoordigd.
Aan Rickey bewaart Sanders warme herinneringen,
zoals trouwens aan de meeste kunstenaars die op de
tentoonstelling vertegenwoordigd zijn. Persoonlijke
interesse in de kunstenaar zelf, diens belevingswereld
en artisticiteit zijn voor Ida en Piet Sanders altijd
belangrijke drijfveren geweest. Nooit heeft het echtpaar
een veiling bezocht. Steeds ging aan het verwerven
van de kunstwerken een persoonlijke ontmoeting
vooraf en niet zelden uitmondend in een langdurige
vriendschap. De tentoonstelling kan het niet laten zien,
maar verschillende kunstwerken gaan met de signatuur
vergezeld van een persoonlijke wens aan Ida en Piet,
zoals het intrigerende kleine houten sculptuurtje van
Shapiro dat de kunstenaar speciaal voor het echtpaar
vervaardigde.
Karel Appel
In de Sanders-verzameling is George Rickey met zijn
kinetische door wind en warmte bewogen sculpturen
relatief rijk vertegenwoordigd. Zowel in de tuin, als in
Salvo, Zonder titel, 1984, olieverf op doek, 69 x 100 cm, collectie Piet en Ida Sanders, foto: Christie’s Amsterdam B.V.
5 Musis
de huiskamer en het kantoor van Sanders bevinden
zich werken van de Amerikaanse kunstenaar en de stad
Schiedam mag zich gelukkig prijzen met twee Rickey”s
– van vader en zoon - sculpturen in de openbare
ruimte, waarom Schiedam in Wikipedia in elk geval
in één reeks wordt genoemd met München, Berlijn,
Chicago, Rotterdam en San Francisco.
Een Nederlands kunstenaar waarmee het echtpaar
Sanders gedurende tot op het einde bevriend is
gebleven, is Karel Appel. Nog altijd vertelt Piet Sanders
met veel plezier over de talrijke ontmoetingen in
Amsterdam, Schiedam, Parijs en New York. De eerste
kennismaking was in 1937 waar Sanders, net beëdigd
als advocaat, de van schilderen bezeten Appel van geld
voorzag om verf te kunnen kopen in plaats van her
en der bijeen te stelen. Tien jaar later verhuisde Appel
naar Parijs waar hij op de bovenverdieping van een
stinkende leerlooierij in de Rue Santeuil het inmiddels
beroemde atelier betrok. Ook Corneille en Lotti van
der Gaag werkten daar. Sanders: ‘Daar zag ik bij Karel
twee prachtige gipssculpturen, een grote en een kleine
waarvan hij zei dat ik ze gerust mocht meenemen als
ikzelf maar voor het transport zorgde’. Beide sculpturen
zijn inmiddels geschonken aan het Stedelijk Museum
Schiedam.
Ook in het verwerven van een collectie vroege
schilderijen en gouaches van Karel Appel door het
Stedelijk Museum had Sanders de hand. Deze collectie
vormt één van de kernen van de CoBrA-collectie van
het museum. Bij zijn verhuizing van Amsterdam naar
Parijs ‘stalde’ Appel zijn werk in het museumdepot.

ALLES IN DE
BOEKHANDEL
Van een overdracht of bruikleen was geen sprake.
Niettemin ging directeur Pierre Janssen onmiddellijk over
tot het registreren van al het in bewaring gegeven werk.
Daarbij zette hij zesentwintig werken apart die hij graag
voor het museum wilde kopen. Het geld ontbrak echter
en kwam ook niet op tafel na lange gesprekken in de
commissie en met het Schiedamse stadsbestuur. De
waardering Boekhandel voor het werk J.S. van van Karel Leeuwen
Appel moest nog
komen. Broersvest Ook Rotterdam 85 zag er niets in en liet na afloop
van de tentoonstelling E55 een grote muurschildering
van 3111 Karel ED Appel Schiedam
verwijderen omdat de wand nodig
was voor aankondiging van sportwedstrijden. Sanders;
‘Uiteindelijk, tijdens een etentje bij ons thuis wilde
Appel Boekhandel graag weten ‘wat Post hij kon Scriptum
krijgen voor die hele
handel’. Meer dan het hele aankoopbudget van dat jaar,
Hof van Spaland 31
zo’n zesduizend gulden, kon ik hem niet bieden, maar
als 3121 goede vriend CA Schiedam
accepteerde hij het bod en kocht het
museum voor nog geen tweehonderdvijftig gulden per
stuk de hele door Janssen gemaakte selectie’.
MAAR OOK
COMPLEET OP
INTERNET
Waar moet dat heen?
De cultuur in Schiedam is Piet Sanders meer
verschuldigd. Mede aan zijn steun is het te danken dat
de leden van de jonge sociëteit Quosque Tandem? (In
goed Nederlands vertaald tot, ‘waar gaat het heen?’),
echter in het Schiedamse hardnekkig uitgelegd als ‘waar
moet dat heen?) hun ideaal konden verwezenlijken en
www.boekhandelvanleeuwen.nl
www.postscriptum.nl
Schiedam
Lange Haven 54-56
Tel. 010-4732751
Rotterdam-Centrum
Delftsevaart 26
Tel. 010-2132993
Rotterdam-H'berg
Bergse Dorpsstraat 25
Tel. 010-2180067
www.debontekoe.nl
Musis 16
Persoonlijke interesse in
de kunstenaar zelf, diens
belevingswereld en artisticiteit
zijn voor Ida en Piet Sanders
altijd belangrijke drijfveren
geweest. Nooit heeft het
echtpaar een veiling bezocht.
Steeds ging aan het verwerven
van de kunstwerken een
persoonlijke ontmoeting vooraf
en niet zelden uitmondend in
een langdurige vriendschap.
Marino Marini, Cavaliere, 1950, brons met beschildering, 25
x 9 x 18,5 cm, collectie Piet en Ida Sanders, foto: Christie’s
Amsterdam B.V.
Musis 6

achter de voormalige diaconie aan de Nieuwstraat hun
Zoldertheater In de Teerstoof konden stichten. Hij was
het ook die samen met de directeur van de Hollandse
Algemene Verzekeringsbank (HAV-bank) de beroemde
en bevriende architect Jaap Bakema wist te inspireren
tot de bouw van de Opstandingskerk.
Met Bakema hadden Ida en Piet Sanders overigens al
veel langer contact. Zelf zoon van een architect had
en heeft de architectuur Sanders grote belangstelling.
Al in zijn Amsterdamse tijd was hij bevriend met
de vooraanstaande architect Koen Limperg. Deze
onderscheidde zich door zijn functionalisme en de
betrokken wijze waarop hij een aandeel leverde
aan het ‘Nieuwe Bouwen’. In zijn ontwerpen liet
hij zich leiden door zijn uitgesproken moderne
ideeën over standaardisatie en efficientie, akoestiek
en toepassing van isolatie. Limperg was lid van
7 Musis
de architectuurbeweging ‘De Acht’ die een zwaar
stempel zou drukken op de ontwikkeling van de
wederopbouwarchitectuur en stedenbouw van na de
Tweede Wereldoorlog. In de oorlog werd Limperg een
actief lid van de verzetsgroep rond Gerrit van der Veen
en Willem Arondeus en werd, gearresteerd in 1943, na
zware mishandelingen uiteindelijk in juli van dat jaar
gefusilleerd. Het toiletmeubel dat Limperg speciaal
voor Ida Sanders had ontworpen heeft zij tot het laatst
gebruikt.
Architectuur
De belangstelling voor architectuur die Sanders al
voor de Tweede Wereldoorlog in contact bracht met
‘De Acht’, kreeg na de oorlog een vervolg toen deze
architectuurstroming in de wederopbouw zich met de
‘definities voor een nieuw Nederland’ onderscheidde.
Uit die tijd dateert het contact met Jaap Bakema, in
1950 de bedenker van het revolutionaire concept
voor bebouwing van de Lijnbaan. Bakema vereerde
Schiedam in de Opstandingskerk met één van de
mooiste voorbeelden van het ‘brutalisme’ – het bouwen
met ruwe, ongepolijste materialen - in Nederland.
In recente uitgaven van Musis is uitgebreid stil gestaan
bij de schenkingen van kunst in de openbare ruimte
en het indrukwekkende ontwerp voor het auditorium
en crematorium Beukenhof dat wacht op realisering
en waarvan de maquettes tot die tijd topstukken
zijn in de modellenverzameling van het Nederlands
Architectuur instituut in Rotterdam. Eén van de eerste
grote sculpturen die door Sanders’ toedoen een plaats
in Schiedam hebben, is het kinetische kunstwerk van
George Rickey in de grote vijver van het Beatrixpark.
Terzijde daarvan staat een stenen sculptuur van Rickeys
zoon Philip. Een tweede schenking betrof het kunstwerk
van Lon Pennock in de Plantage, gevolgd door de
messing fontein ‘Was er water’ van Marc Ruijgrok
en de leeuwen van Tom Claassen in het Julianapark.
Sanders; ‘Eigenlijk wilde Claassen het laten bij de
beelden van de grote leeuwen, maar liet zich door
Ida overhalen om er nog een kleintje bij te doen, een
welpje, dat momenteel een blinkend speelobject is voor
de kinderen in het park. Een laatste schenking is de gele
vaas van Albert Verkade die daarmee zo’n sterk accent
aanbracht dat het mooie stadspark feitelijk vraagt om
een verdere toekomst als beeldentuin.
De tentoonstelling in het Stedelijk Museum geeft
tientallen verwijzingen naar de vele schenkingen die
het echtpaar Sanders aan de Nederlandse samenleving
en met name de musea hebben gedaan. Hun leven met
kunst wilden ze maar al te graag met anderen delen.
Het steunen en uitdragen van de cultuur heeft daarbij
altijd voorop gestaan. In het tentoonstellingsontwerp
is Diana Wind van het gegeven uitgegaan dat de
eigen collectie van Ida en Piet Sanders, die zoveel
verwijzingen naar schenkingen en stromingen
bevat, juist gepresenteerd moest worden vanuit de
intimiteit die een persoonlijk collectie eigen is. Een
wonderschone tentoonstelling is daarvan het resultaat.
Karel Appel, Moeder en kind, 1951, olieverf en krijt op gips,
collectie Piet en Ida Sanders, foto: Christie’s Amsterdam B.V.

Kleding met historische
meerwaarde
tekst: Peter de Lange
foto’s: Sjaak van Beek
Modeontwerpster Annicke Shireen van der Giessen is
een van de jonge kunstenaars die een atelier hebben in
een voormalige verffabriek aan de Schie, op de grens
van Schiedam en Overschie. Haar werkruimte kijkt uit
op het nog maar zelden door de beroepsvaart gebruikte
riviertje met zijn groene, dichtbegroeide oevers. De
klinkerbestrating langs het water vertoont op sommige
plaatsen roestbruine plekken, de laatste sporen van een
vroegere industriële bedrijvigheid.
Het is een geschikte plek voor een modiste van wie
veel ontwerpen teruggaan op het verleden. Zoals
Annicke met de naam van haar bedrijfje Folktailor
al aangeeft, verwijst haar werk naar periodes in de
geschiedenis toen mensen samenleefden in kleine
agrarische gemeenschappen en de sociale omgang
werd bepaald door feodale verhoudingen. Veel van
Annickes kledingstukken zijn geïnspireerd op drachten
uit periodes als de IJzertijd, de late Middeleeuwen en de
Gouden Eeuw.
Annicke, afkomstig uit Hoek van Holland, studeerde
fashion design aan de Hogeschool voor de Kunsten
in Utrecht. Haar afstudeerscriptie ging over identiteit
en de maakbaarheid daarvan. Een vraagstuk dat haar
bijzonder bezighoudt is, onder welke omstandigheden
de authenticiteit van mensen het best tot uitdrukking
komt in hun kleding.
In ieder geval niet in het huidige postindustriële tijdperk,
daarvan lijkt zij overtuigd. ,,Kleding werd vroeger met
de hand gemaakt. Daardoor alleen al is het authentieker
dan de producten van de weggooicultuur van
tegenwoordig. In de hedendaagse kleding telt het imago
meer dan de functionaliteit. Kleding uit vorige eeuwen
heeft naar mijn smaak meer waarde en zeggingskracht.
Het is heel lang gebruik geweest dat kleding overging
van moeder op dochter. Jurken werden versteld en
aangepast aan leeftijd en levensomstandigheden.
Kleding nam vroeger een heel andere plaats in het
leven in, kleren hadden te maken met je afkomst, ze
maakten deel uit van je wezen.’’
Industrialisering en globalisering hebben korte metten
gemaakt met zulke gebruiken. De laatste culturen die
er eigen gebruiken en eigen kenmerken op na houden
dreigen te verdwijnen. Eenvormigheid is troef; grote
modeketens verkopen overal ter wereld dezelfde
producten, vaak gemaakt van goedkope stoffen door
goedkope arbeidskrachten in verre landen ,,Een T-shirt
reist de hele wereldbol over voor je het koopt,’’ zegt
Annicke.
Ideaal zou zijn, betoogt de jonge modiste, als kleding
weer zoals in vroeger dagen lokaal zou worden
gemaakt, van mooi, duurzaam materiaal. Dat zou
niet alleen het milieu ten goede komen, maar ook
Annicke Shireen van der Giessen
Musis 8

de diversiteit. Er ontstaan dan weer opmerkelijke,
plaatsgebonden verschillen in de manier waarop
mensen zich kleden. ,,Met plaatselijk gemaakte kleding
zou je je beter bewust worden waar je vandaan komt.’’
Terug naar de klederdrachten en de slow fashion? Wie
zou dergelijke mode willen dragen? Wie zou het kunnen
betalen? ,,Het is natuurlijk een utopie,’’ geeft Annicke
toe. ,,Maar wel een interessante utopie.’’
Voor haar eigen productie blijft de handgemaakte
kleding uit voorgaande eeuwen niettemin
een belangrijke inspiratiebron. Ze werkt met
kwaliteitsstoffen en dan graag met linnen. ,,Dat wordt
mooier naarmate het ouder wordt, het is een echt
natuurproduct.’’ Maar ze houdt ook van synthetisch
materiaal, vooral lycra. ,,Katoen vind ik minder
prettig, dat is heel slecht voor het milieu. Katoen is het
meest vervuilende en grondrovende materiaal in de
textielindustrie. Katoen verven is bijzonder slecht voor
het milieu.’’
De creaties van Annicke van der Giessen vallen op
door de gedetailleerde afwerking. ,,Wat ik maak kan in
de loop der tijd worden aangepast. De drager kan het
heel lang blijven gebruiken. Zo kunnen het doorleefde
kledingstukken worden met specifieke kenmerken en
een heel eigen karakter.’’
Folktailor is gespecialiseerd in duurzaam maatwerk
voor speciale gelegenheden. Annicke werkt
voornamelijk voor particuliere klanten uit de
entertainmentsector. Het zijn vooral mannen die haar
atelier binnenlopen voor een bestelling. ,,Mannen
willen duurzame kleren, geen bloesje dat ze na één
seizoen moeten wegdoen.’’
In de gayscene heeft haar naam een bekende klank.
Daarnaast ontwerpt zij kleding voor beurzen, feesten en
partijen en voor historische evenementen. Met de markt
voor re-enacters en live role play gaat ze behoedzaam
9 Musis
om. ,,Ik hou niet zo van die dikke fantasysausjes. Ik hou
meer van subtiliteit. De spanning kan in een klein detail
zitten.’’
Omdat zij hoge eisen stelt aan haar werk en haar stijl,
moet er wel een klik zijn met de klant. Zij schuwt
haastwerk en oppervlakkigheid. Ieder stuk wordt met de
grootst mogelijke zorg en aandacht ontworpen en van
het beste materiaal vervaardigd. ,,Ik had laatst iemand
die een musketierspak voor een feestwinkelprijs zocht.
Dat werd natuurlijk niks.’’
Annicke van der Giessen komt uit een creatieve familie.
Haar moeder was altijd bezig met goudsmeden en
pottenbakken, haar zus is meubelmaakster. Onder haar
voorouders komen verschillende kleermakers voor.
,,Mijn moeders oma was een heel bekwame coupeuse.
Voor haar kinderen haalde ze kleding in een dure luxe
winkel. Die haalde ze thuis voorzichtig uit elkaar en
tekende de patronen na. Daarna naaide ze de kleren
weer in elkaar en bracht ze met een smoes terug naar
de winkel. Waarna ze thuis haar eigen stel in elkaar
zette.’’ Ook Annickes moeder is een behendig naaister.
Op drukke momenten komt ze helpen in het atelier.
Annicke heeft nog geen vastomlijnde toekomstplannen.
Om Folktailor te financieren, blijft ze voorlopig
drie dagen per week in dienst bij ProRail als
stationsomroepster. Het is ook voor haar een open
vraag in welke richting haar creatieve werk zich zal
ontwikkelen. Ze studeerde af op high fashion met
avondjurken van lycra en badpakkenstof en misschien
is dat de stijl waarnaar ze uiteindelijk terug wil. ,,Ik
zou misschien iets meer mainstream willen. Maar wat
het ook wordt, het is nog een hele reis. Ik wil eerst
meer achtergrond opbouwen en andere mogelijkheden
verkennen. Ik wil mezelf niet voorbij lopen en de tijd
en de rust nemen om mezelf te ontwikkelen. Ik ben
wel ambitieus, maar ik hoef niet op stel en sprong een
bepaald doel te bereiken.’’

Max Bouten (1955 – 2012)
Een Schiedammer
van betekenis
In de vroegste uren van zondag 14 juli 2012 kwam er
een eind aan de worsteling van Max. Rond drie uur zag
iemand hem drijven in de Lange Haven, op zijn buik met
het gezicht in het water, de rugzak nog om. Reanimatie
door zijn oude makkers van de ambulancedienst leek
aanvankelijk succesvol maar diezelfde nacht nog overleed
Max in het Erasmus Medisch Centrum vlakbij zijn oude
werkplek.
Jarenlang was Max een bekende figuur in de
Schiedamse binnenstad. Rusteloos zwierf hij van
kroeg tot kroeg, waarbij rockcafé ’t Stappertje op de
Hoogstraat een soort plechtanker werd. Max was
een overtuigde motorrijder en in zijn uitdossingen
spiegelde hij zich aan de hell’s angels. Hij droeg graag
camouflagebroeken met bijbehorende laarzen. Hij leek
soms op een commando en in zijn laatste weken liep
hij er bij als piraat, compleet met een om zijn hoofd
geknoopte sjaal. Max accentueerde dat door nu en dan
uit wandelen te gaan met zijn nieuwste aanwinst op de
schouder: de kaketoe Snowy.
Flitsende vuist
Max praatte veel. Hij hield lange betogen tegen
iedereen die het horen wilde en ook tegen wie het niet
horen wilde. Wie hem te weinig aandacht schonk, kon
met een boze Max te maken krijgen.
Als hij meende een onrechtvaardigheid aan te moeten
pakken, kon die woede heel ver gaan. Max had een
afgetraind lichaam en een flitsende vuist. Hij heeft
daarvoor verschillende malen gezeten, eenmaal zelfs
bijna een jaar. Ze noemden hem achter zijn rug niet
voor niets “Mad Max”.
Aan diezelfde Max danken duizenden slachtoffers
van een hartinfarct in heel de wereld hun leven.
Het kwam door zijn onderzoek dat zij tijdig konden
worden behandeld. Max, de rusteloze zwerver in
het Schiedamse stadshart, was ooit een briljant arts
en onderzoeker voor wie specialisatie, roem en een
professoraat in het verschiet lagen .
Max Bouten (1955 – 2012) groeide op in een deftig
katholiek gezin. Zijn vader was advocaat die in
Oosterhout een praktijk opbouwde. Max deed er
eindexamen gymnasium beta. Hij wilde aanvankelijk
elektrotechniek gaan studeren, maar koos toch voor
geneeskunde nadat hij met een schoolvriend een
voorlichtingsdag had bezocht van de medische faculteit
in Utrecht. Zo kwam Max aan de Erasmus Universiteit
terecht waar hij als een speer door de studie schoot.
Het viel zijn medestudenten op dat hij nooit zoals
zij zwaar hoefde te blokken. De belangstelling van
Max ging veel verder dan medicijnen alleen. Hij las
op een breed front en wist ongebruikelijk veel van
geschiedenis, kunst en literatuur. Hij begaf zich in
de subcultuur van de heavy metal, maar tegelijkertijd
bezat hij thuis honderden cd’s met klassieke muziek
en opera. Ook speelde hij meer dan verdienstelijk
basgitaar in een rockband.
Max’ belangstelling voor de techniek verflauwde
evenmin. Hij ontwikkelde een grote liefde voor de
motorfiets. Na zijn afstuderen zou hij regelmatig
optreden als baanarts op crosses. Max reed niet
alleen, hij was ook een zeer bekwaam sleutelaar. Een
nerd kon je Max niet noemen. Hij had de keurige kledij
van zijn nette Oosterhoutse familie al lang afgezworen
en liep er zo informeel mogelijk bij, al ontbrak het
excentrieke van zijn latere jaren.
Iets van eenzaamheid
Zijn kennissenkring was breed geschakeerd en
strekte zich uit tot ver buiten het studentenwereldje.
Hij zocht graag gezelschap, maar toch hing er iets
van eenzaamheid om hem heen, alsof hij altijd op
zoek was naar de volgende omdat hij de ware of de
waarheid nog niet gevonden had. Deze eigenschappen
kwamen hem bij zijn omgang met patiënten zeer
te stade. Iedereen roemde zijn betrokkenheid
in de spreekkamer. Ambulancemedewerkers,
brandweerlieden, politieagenten, verpleegsters en
andere professionals waarmee hij als dokter te maken
kreeg, droegen hem op handen.
Het was geen wonder dat Max na zijn afstuderen
werd aangenomen als artsonderzoeker op de
universiteit. Professor Maarten Simoons, de befaamde
hartspecialist, wist een onderwerp waarvoor hij
geknipt was: hoe kon je hartinfarcten al bestrijden
voordat de patiënt het ziekenhuis had bereikt, zodat
grote schade kon worden voorkomen?
Bloedtoevoer
tekst: Han van der Horst
Een hartinfarct is het afsterven van een deel van de
hartspier, omdat de bloedtoevoer stokt. Dat gebeurt
door een verstopping van de kransslagaders door
een stolselachtige substantie. De patiënt is reddeloos
tenzij de bloedtoevoer acuut wordt hersteld. In de
jaren 1980 waren tromboytica ontdekt, middelen die
verstoppingen oplosten. De toediening geschiedde
met een infuuspomp. Dat moest wel op de juiste
plek en op de juiste manier gebeuren en daarvoor
was een elektrocardiogram nodig. Een fout kon
bijvoorbeeld leiden tot een hersenbloeding. Conclusie:
een tromboliticum kon alleen maar door een
Musis 10

gekwalificeerd arts geschieden, die getraind was in
de omgang met de gecompliceerde randapparatuur.
Onderzoek had uitgewezen dat er gemiddeld 52
minuten lagen tussen het eerste 112-alarm en de
aankomst van de patiënt met gillende sirenes en blauwe
zwaailichten in het ziekenhuis. “Kon dat moment van
behandeling worden vervroegd?” vroeg Simoons.
Max meende van wel. Nu kwam zijn veelzijdige
belangstelling in het spel. Samen met het
elektronicaconcern Siemens ontwikkelde hij een
speciaal rubberen matje met contactpunten. Als dat
op de borst van de patiënt gelegd werd, kon een goed
elektrocardiogram worden gemaakt. Je hoefde geen arts
te zijn om een bruikbaar resultaat te boeken. Bovendien
schreef hij een algoritme, een computerprogramma
waarmee kon worden bepaald, of een tromboliticum
moest worden toegediend, hoeveel en van welk type.
Met deze apparatuur konden ook verpleegkundigen
– Nederlandse ambulancebroeders hebben een
verpleegkundige achtergrond – de behandeling starten
in de ziekenwagen zelf. Zo werd de schade aan de
hartspier geminimaliseerd.
Max zelf nam de training van de ambulancemedewerkers
voor zijn rekening. Door zijn innemende
optreden en zijn grote onderwijskundige talenten wist
hij alle bezwaren te overwinnen. Sindsdien beschouwen
de mensen van de ambulance in de Rijnmond Max als
een der hunnen, wat er ook in de afgelopen jaren is
gebeurd.
11 Musis
Max schreef vele artikelen voor medische tijdschriften.
Het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde riep
hem uit tot de beste jonge onderzoeker van het jaar.
Hartspecialisten uit de hele wereld liepen de Erasmus
Universiteit plat om het wonder met eigen ogen te
aanschouwen.
Gedurende zijn hele onderzoek werkte Max nauw
samen met Jan Hartman – ook Schiedammer, toen
hoofd ambulancedienst bij de Rotterdamse GGD. Max
reisde de wereld rond om op medische congressen
kond te doen van de nieuwe aanpak. Vaak nam hij
Hartman mee. Dan kwam een belangrijke karaktertrek
tot uiting. Max haatte het als mensen alle eer voor
zichzelf opeisten. Hij belichtte altijd de prestaties van
zijn medewerkers en liet hen vaak genoeg op het
spreekgestoelte zelf delen in het applaus. Iets anders
zou onrecht betekend hebben en Max kon niet tegen
onrecht.
Tatoeages
De methode van Max is in de jaren 1990 geleidelijk
aan in heel Nederland ingevoerd. Veel andere landen
namen haar over. Sinds pakweg 2005 is dotteren het
meest gegeven antwoord op een hartinfarct. Dat is
het schoonvegen van kransslagaders met een soort
ballonnetje. Een tromboliticum is nog wel belangrijk
daar waar er grote afstanden moeten worden afgelegd

De nieuwste collecti es
merkbrillen zijn binnen
Prada, Trussardi, Tom Ford en
alle andere topmerken!
* Bij inruil van uw oude bril ontvangt u € 75,- korti ng bij multi focale glazen en € 35,- korti ng bij enkelvoudige glazen. Geldig bij aankoop van een bril uit de
nieuwste collecti es i.c.m. de nieuwste generati e glazen. Vraag in de winkel naar de voorwaarden. Tempel Opti ek verzorgt uw declarati e bij alle bekende
zorgverzekeraars. Deze acti e geldt tot 31 maart 2012.
Schiedam
Hoogstraat 2
3111 HH Schiedam
tel. (010) - 473 59 19
Handling | Drukwerk | Mailing | Postbezorging
| Houtindustrie | Groen- en
Milieuservices | Bedrijfsinformatie
Detachering | Enquêtes
Arbeidsintegratie
Tel. (010) 204 10 00
BERCKENRODE GROEP SCHIEDAM
www.bgs-schiedam.nl
www.tempelopti ek.nl
€ € € € € € € € € 75,- 75,- 75,- 75,- 75,75,75,- 75,- 75,-
kor ti ng * kor kor korkorkor ti ti ti ti ti ng ng ng ng ng
Bij inruil van uw
oude bril
Musis 12

naar het dichtstbijzijnde ziekenhuis. Jan Hartman
merkte al in die dagen van succes dat Max’ onrust
steeds opvallender vormen aannam. Hij vermoedt
dat professor Simoons hem daarom geen plek wilde
geven op de opleiding tot hartspecialist. Max vond een
toevlucht als bedrijfs- en keuringsarts bij de GGD. Toen
hij daar vanwege zijn gedrag niet te handhaven bleek, is
hij nog een jaar of wat politiearts geweest en forensisch
geneeskundige. Op de motor daverde hij naar plekken
des onheils om daar zijn medische bijdrage aan het
politieonderzoek te leveren. Hij werd in die tijd ook
een vaste bezoeker van de tatoeageshop: op zijn
armen verschenen in fors formaat de emblemen van
de diensten waarmee hij samenwerkte: de politie, de
ambulance, de brandweer.
Max trok zich steeds minder aan van de manier waarop
de meeste mensen willen leven. Een vriendin verbrak
de relatie, toen zij na het werk op de keukentafel
een motorblok aantrof, druipend van de olie.
Uiteindelijk kwamen er langdurige opnames van in
een psychiatrische kliniek. Toen hij daar uit kwam, was
hij de Mad Max zoals de meeste Schiedammers hem
kennen.
De filosoof Friedrich Nietzsche probeerde zijn hele
wetenschappelijke carrière lang een verzoening
tot stand te brengen tussen het apollinische en het
dionysische element in het denken. Dat zijn allebei
vormen van creatieve geestesactiviteit. De apollinische
kant is die van het rustig redeneren, van het
13 Musis
Samen met het
elektronicaconcern Siemens
ontwikkelde hij een
speciaal rubberen matje
met contactpunten. Als dat
op de borst van de patiënt
gelegd werd, kon een goed
elektrocardiogram worden
gemaakt. Je hoefde geen
arts te zijn om een bruikbaar
resultaat te boeken. Bovendien
schreef hij een algoritme, een
computerprogramma waarmee
kon worden bepaald, of een
tromboliticum moest worden
toegediend, hoeveel en van
welk type.
weloverwogen scheppen en bouwen, het dionysische
is de woeste emotie, de vervoering, de ingeving, wat
de Engelsen flash of genius noemen, de grens van de
razernij. Dat mislukte en Nietzsche eindigde in een
inrichting maar zijn werk legt getuigenis af van de
noodlottige worsteling die hem uiteindelijk zou nekken.
“Dicht neben dem Wehe der Welt, und oft auf seinem
vulkanischen Boden, hat der Mensch seine kleinen
Gärten des Glücks angelegt”. “Tegen de weeën der
wereld aan en vaak op zijn vulkanische bodem heeft de
mens zijn kleine tuintje met geluk aangelegd”. Op zo’n
plek is dat geen blijvende aangelegenheid.
Uiteindelijk kon Max zijn heftig stromende geest niet
meer in bedwang houden. De dijken van de rede
braken door. Daardoor werd de zoektocht van zijn
leven een dwaaltocht. Niemand weet wie of wat hem
in die noodlottige nacht tegen het lijf liep en hoe hij
in het water van de Lange Haven is geraakt . Maar
een ding weten we wel: Max was een koning en een
Schiedammer van betekenis.
Met dank aan Jan Hartman voor veel
achtergrondinformatie
Deze is voor mijn vriend Max
Nu je eindelijk je kop houdt
Zou ik kunnen zeggen dat ik van je houd.
Maar ach, dat wist je allang!
Nu je nooit meer hysterisch druk bent,
Hoef ik geen boodschappen te verzinnen voor een
uurtje rust.
Maar ach: “Je deed ‘toch nooit goed”.
Nu je niet meer de PR voor ’t Stappertje doet,
Trekken we vast meer “gewone” klanten.
Maar ach, wie zit daar nou op te wachten?
Nu de “Ralph-Moons” alleen een goed idee blijft,
Zal niemand de band ooit horen spelen.
Maar ach, dat is misschien maar beter zo.
Nu je geen extreme outfits meer komt showen,
Zie ik de impact die je op zoveel mensen hebt.
Maar ach, dat is logisch met een hart van goud.
Nu we bij het laatste afscheid zijn gekomen,
Wil ik ZO NIET dat je weggaat.
Maar ach, dat zijn nou eenmaal de regels.
En nu ik eindelijk Tom Petty voor je draai,
Is ’t niet eens je favoriete nummer.
Maar ach, deze past gewoon ’t best bij jou.
NUF SAID
Tom Petty and the Heartbreakers
“I won’t back down”
Monique Moret- Heuver
Monique Moret-Heuver bezit samen met haar man
Ralph het Schiedamse rockcafé ’t Stappertje. Zij droeg
dit gedicht voor op een herdenking van Max in zijn
stamcafé.

Musis 14

‘Waarom’ vroeg volgens zeggen Musisredacteur Rikkert
Wijk zich in één der laatste vergaderingen hardop af,
‘worden tegenwoordig niet meer zulke indringende
foto’s gemaakt als pakweg vijftig jaar geleden?’. Hij
stelde zichzelf en de anderen die vraag bij het zien van
Hans Vissers foto van het verzetsmonument van Van
Luijn onder de kritische blikken van twee passerende
oudere vrouwen in de Musis van mei 2012.
Helemaal gelijk had Wijk echter niet. Ook de portret- en
parlementaire fotografie van Vincent Mentzel uit de
jaren 1980 en ’90 levert – bij voorkeur in zwart-wit –
treffende beelden op, evenals de voetbalfoto’s waarmee
Robert Colette in de jaren 1980 zijn zilveren camera
won, of de huidige foto’s van Hans Visser.
Beide laatsten fotografeerden hun Schiedam in de jaren
1960, voordat Visser zich definitief in Italië vestigde en
Robert Collette een grote toekomst tegemoet ging als
de onbetwiste voetbalfotograaf van Nederland.
Met name Hans Visser liet zich in zijn ‘Schiedamse tijd’
inspireren door de grote fotografen van Magnum en
het Amerikaanse Life. Beiden werkten ook voor het
maandblad van de Schiedamse Gemeenschap en nog
altijd bezitten hun foto’s voor dat blad een actualiteit
waarop de tijd geen vat heeft gekregen.
De fotografie uit de jaren 1950 tot en met 1970 mag
zich verheugen in een toenemende belangstelling
van een groot publiek. Daarin had Rikkert Wijk zeker
gelijk. Met nostalgie heeft dit weinig te maken. Want
slechts een deel van de kijkers van nu en kopers
15 Musis
NOG PAS
GISTEREN
tekst: Wim Henkes
foto’s: Robert Collette, H.K. van Minnen en
Hans Visser
van de talrijke fotoboeken van beroemde zwartwitfotografen
die momenteel het licht zien, zullen
de beelden van bijvoorbeeld Henry Cartier Bresson,
David Seymour, Robert Capa of de Nederlanders Cas
Oorthuys, Ed van der Elsken en Johan van der Keuken
kunnen verbinden met persoonlijke herinneringen
aan de tijd waarin hun foto’s verschenen. Dat gold
zeker ook voor de tentoonstelling ‘Gebeurde in
Rotterdam’ waarmee Fotogalerie Cokkie Snoei in
2004 een serie foto’s van Jan Schaper presenteerde.
Deze fotoserie was vervaardigd tussen 1952 en 1955
en toonde de jeugd van de havenstad in tijdens de
eerste jaren van de wederopbouw en in een stad
die aan de jeugd nauwelijks een mogelijkheid tot
vermaak bood.. Niettemin trok de tentoonstelling
vooral een jong publiek dat, zoals ik, slechts uit de
krant van vroeger weet van ‘de Turk’, ‘de Mandril’ ,
Ansje van Brandenburghs ‘’t Roefje’ of ‘Rutecks op het

Stadhuisplein’. Het is vooral de haarzuiver getroffen
sfeer, de extra geladenheid door het gebrek aan kleur
die de fotografie van toen zo interessant maakt. Met
de ogen van nu kijk je in de werkelijk van toen. In het
geval van Jan Schaper in de Rotterdamse kopie van het
Parijse existentialisme van Sartre op op muziek van
Miles Davis, met Cas Oorthuys in de hongerogen van
Den Haag in de winter van 1944-1945.
Jan Schaper werkte in Schiedam samen zowel de nu
78-jarige Hans Visser en de in 2004 overleden Robert
Collette. Beiden fotografeerden tot het begin van
de jaren 1970 voor het maandblad ‘De Schiedamse
Gemeenschap’. Hun werk is in kwaliteit en visie
een tijdsbeeld. In Vlaardingen kreeg dit beeld in
zekere zin een pendant in de foto’s van de voormalig
wethouder H.K. van Minnen. De complete collecties
van Visser, Collette en Van Minnen bevinden zich
in het Gemeentearchief Schiedam en Stadsarchief
Vlaardingen.
Aad Wagenaar, van 1964 tot 1969 eindredacteur van
de Schiedamse Gemeenschap, herinnert zich bijna
veertig jaar na dato nog met smaak hoe het werken
met Hans Visser en Robert Collette in de praktijk
uitpakte. Met diens aanstelling sloeg de Schiedamse
Gemeenschap een weg in die het blad tot op de dag
van vandaag tot een belangrijke bron voor plaatselijke
geschiedschrijving maakt. Wagenaar, zelf een gedreven
en bekwaam journalist, stelde hoge eisen aan de
medewerkers en de fotografie. Babbelrubrieken als
‘Wietje Kwetter’ en ‘Van Dam tot Dam’ ruimde hij
rigoureus op. In de plaats daarvan kwamen diepte-
HANS VISSER:
DE SFEER
interviews. Bij die humor vertelt hij hoe hij bij die
aanpak gesteund werd door Hans Visser, die nog meer
pretenties had dan Wagenaar zelf. Om de eindredacteur
te overtuigen, had Vissers altoos stapels foto’s bij zich
die hij elders in Europa had gemaakt en bladen die hem
als voorbeeld diende.
Visser wist in zijn fotografie als weinig anderen een
sfeer te treffen die de foto’s uit tilde boven niveau van
de tot dan gewone doorsnee-illustratie bij het artikel.
Visser vertelde in z’n foto’s een eigen verhaal, ongeacht
of hij het werk versloeg van de beveiligingsdienst in
de toen nog druk bezochte Schiedamse zeehavens, de
romantiek van de Oude Sluis of de bijeenkomsten van
bejaarden rond het biljart in de rokerige zaal van de
bejaardensociëteit achter het Blauwhuis. Het werken
met Hans Visser was lang niet altijd even gemakkelijk,
herinnert Wagenaars opvolger Hans van der Sloot
zich, hoewel daardoor soms des te vermakelijker. Bijna
vanzelfsprekend werd Hans Visser in 1966 gevraagd om
het laatste ‘staatsieportret’ te maken van de scheidende
Musis 16

17 Musis
burgemeester Jan Willem Peek. Peek stond bekend als
ijdel en wilde zich slechts laten portretteren tegen een
neutrale achtergrond. Hans Visser daarentegen die
kort daarvoor enkele prachtige portretten had gemaakt
van archivaris Piet Kuyer en de politieke zwaargewicht
M.M. van Kinderen weigerde daarentegen om gebruik
te maken van een studio. De foto moest worden
genomen in de burgemeesterskamer met het natuurlijk
invallend licht. Een compromis werd bereikt door
de burgemeester languit en plat op het tapijt van zijn
werkkamer te leggen en hem aldus te fotograferen.
Wie dus langs de galerij van burgemeestersportretten
loopt, weet voortaan dat de streng kijkende Peek in
werkelijkheid op de vloer ligt, met zijn voeten onder z’n
bureau.
Hans Visser was allerminst een fotojournalist. De
actualiteit en zeker de lokale actualiteit interesseerde
hem maar matig. Bepalend was of de opdracht
hem interesseerde en de mensen met wie hij moest
samenwerken hem aanstonden. Visser was er niet
voor de gebeurtenissen, hoe graag de auteurs en
eindredacteur hem daarvoor ook wilden strikken. Het
resultaat is slechts een klein oeuvre, maar wel met de
prachtige sfeerbeelden die hij schoot rond de afbraak
van het oude station en de portretten van gewone en
niet zo gewone Schiedammers.
Foto’s van Hans Visser voor het maandblad De Schiedamse
Gemeenschap bij artikelen over het nieuwe station, de
zomerfeesten, sfeervol Schiedam, de bejaardensociëteit en
ingebruikname Opstandingskerk.

Musis 18

In zijn herinneringen aan de samenwerking met Hans
Visser en Robert Collette, haalt Aad Wagenaar ook
graag op hoe de samenwerking met Robert Collette
in 1967 een aanvang nam. ‘Robert Collette’, schreef
Wagenaar acht jaar geleden alweer, ‘was een stuk
jonger maar al net zo begaafd en pretentieus. Ook
had hij met Hans Visser een grote zeurderigheid
gemeen. Die niet te ontwijken eigenschap was
Visser zowel als Collette bijgebracht door Jan
Schaper, een charismatische, bij geen enkele muze
helemaal uit de verf komende doch zeer rap van
de tongriem gesneden, zelfverklaarde kunstenaar,
die eens bij de geïntimideerde stadsbestuurders het
Zakkendragershuisje had losgekletst en daar al enkele
jaren een soort sekte leidde.
Robert Collette had niet zoveel humor als zijn
voorganger en zijn buien van ware of gespeelde
hypochondrie misten Vissers ironische toets. Ik ervoer
Collette vaak meer als zendeling dan als fotograaf
wanneer ik met hem op een interview of reportage
voor ons maandblad afging. Loodzwaar waren ook
steeds zijn overwegingen ten aanzien van het aantal
kolommen dat een bepaald onderwerp waard mocht
zijn, of de foto’s liggend of staand moesten, en hoe de
toon van de geschreven woorden hoorde te luiden.
Maar bij dit alles zorgde Robert Collette, bedrukt
gemoed of niet, voor de prachtigste foto’s in ons blad’.
Heel anders dan Hans Visser had Robert Collette een
sterk gevoel voor de actualiteit en het juiste moment.
Waar Hans Visser het liefst zelfstandig werkte en los
van het artikel dat moest worden geschreven, opereerde
Collette het liefst als team. Een voortdurend strijdpunt
was daarbij waar het werk van de journalist ophield en
de fotograaf moest gaan beginnen. Met graagte zette
waar mogelijk het hele interview naar zijn hand.
Ambitieus was hij zeker. Vandaar het plan om van het
Schiedam aan het eind van de jaren 1960 een fotoboek
19 Musis
ROBERT COLLETTE:
DE BEWEGING
Voor wat later het boek ‘Schiedam Nu’ zou
worden trok Collette een vol jaar uit. Dat
betekende dat de fotograaf en auteur twee of
drie dagen per week van ‘s morgens zes uur
tot in de avond samen over straat zwierven,
in alle vroegte een glas dronken met de
koetsiers die met hun paarden om acht uur
voor een rouwdienst voor de kerk werden
verwacht, meeliepen met de arbeiders op
weg naar Gusto of Wilton Fijenoord, dagen
doorbrachten op het woonwagenkamp,
de openbare verkopingen bijwoonden in
Veilinghuis de Eendracht, aan boord gingen
met de sleepboten in de haven en de roeiers
volgden bij hun levensgevaarlijke toeren om de
scheepstrossen op de bolders in de walkant of
op de boeien te leggen en feesten bijwoonden
die geen feesten waren.

Musis 20

Foto’s van Robert Collette voor Schiedam Nu: kinderen op de
kaalslag in het centrum en voor de Schiedamse Gemeenschap
bij artikelen over het woonwagenkamp, de sloop van de
Frankelandkerk en openbare verkoping in Veilinghuis Eendracht.
te maken: een ongehoord idee waarin op dat moment
niemand behalve de uitgever vertrouwen had en dus
geen cent voor beschikbaar was. Collettes idee was
echter welomlijnd: het moest een boek worden waarin
stad en samenleving zo compleet mogelijk in beeld
moest worden gebracht. Een welgevallige fotografie
van de havens en andere aantrekkelijkheden stond
hem niet voor ogen. Het moesten de kroegen worden,
de bedrijven, de afbraak van het laatste restje van de
Brandersbuurt, de Parallelweg, de in zijn ogen sfeerloze
uitbreidingen van de stad, de kinderen op straat, de
bejaarden, de straatventers en de werven.
Ook in zijn fotografie voor de Schiedamse
Gemeenschap zette hij een andere, geheel nieuwe koers
in. De kwaliteit van de artikelen bleef op gelijke hoogte.
De dynamiek van de fotografie van Robert maakte
echter dan de toon van de verhalen en de keuze van
onderwerpen veranderde. Er kwam ook ruimte voor het
verhaal van een vrijetijdsfokker die de lezer omstandig
uitlegde hoe een konijn geslacht moest worden. En
voor Jilles de fruitkoning die voor de fotograaf op
21 Musis
tafel klom en voor Aad Wagenaar als standwerker zijn
levensverhaal uit de doeken te doen.
Voor wat later het boek ‘Schiedam Nu’ zou worden trok
Collette een vol jaar uit. Dat betekende dat de fotograaf
en auteur twee of drie dagen per week van ‘s morgens
zes uur tot in de avond samen over straat zwierven,
in alle vroegte een glas dronken met de koetsiers die
met hun paarden om acht uur voor een rouwdienst
voor de kerk werden verwacht, meeliepen met de
arbeiders op weg naar Gusto of Wilton Fijenoord, dagen
doorbrachten op het woonwagenkamp, de openbare
verkopingen bijwoonden in Veilinghuis de Eendracht,
aan boord gingen met de sleepboten in de haven en
de roeiers volgden bij hun levensgevaarlijke toeren om
de scheepstrossen op de bolders in de walkant of op
de boeien te leggen en feesten bijwoonden die geen
feesten waren.
Robert Collette was onvermoeibaar in het weergeven
van de dagelijkse werkelijkheid en er een meester in om
die werkelijk geen geweld aan te doen. Deze kwaliteit
zou hem, nadat hij in vaste dienst was getreden van
Voetbal International maken tot de beste en meest
onderscheiden voetbalfotograaf ooit. Van hem bewaart
het Gemeentearchief enkele duizenden negatieven en
vrijwel allemaal nog relevant voor wie het heest over
Schiedam in de jaren zestig en als foto vrijwel allemaal
de moeite maar dan waard.

H.K. VAN MINNEN:
ALLE DAG
Anders dan Hans Visser en Robert Collette in Schiedam
was de Vlaardingse oud-wethouder H.K. van Minnen
geen beroepsfotograaf. Maar wel nam hij het op zich
om het stadsbeeld van Vlaardingen integraal vast
te leggen op het moment dat in zich in deze stad
ingrijpende veranderingen voltrokken. Pretenties als
fotograaf had Van Minnen niet. Maar hij kende zijn stad
op zijn duimpje, was eigenlijk medeverantwoordelijk
voor grote ingrepen van stadsvernieuwing als aanleg
van het Liesveld, de bouw van de Westwijk en het
slopen van grote delen van de oude binnenstad. Hij wist
dus als geen ander hoe Vlaardingen in korte tijd zou
veranderen.
In de foto’s van Van Minnen wordt gedeeltelijk duidelijk
waarin ‘m de animositeit schuilt die Vlaardingen tot op
Musis 22

de dag van vandaag van Schiedam verwijderd houdt.
Beide steden hebben zich na de Tweede Wereldoorlog
ontwikkeld tot middelgrote industriesteden met
een diversiteit aan bedrijven en dienstverlening.
En beide steden hebben ongeveer tegelijkertijd hun
traditionele en karakteristieke nijverheid ter ziele
zien gaan. Vlaardingen zag de visserij vertrekken en
al wat daarmee verband houdt, Schiedam verloor
de distilleerderij en de laatste grote branderijen. Wie
de redevoeringen van de burgemeesters van beide
steden in de laatste helft van de twintigste eeuw naast
elkaar legt, kan bijna niet anders dan concluderen
dat Schiedam en Vlaardingen als zustersteden gelijke
belangen hebben en op dezelfde manier naar hun
toekomst kijken.
23 Musis
De foto’s van H.K. van Minnen laten echter een
heel andere stad zien. Kleiner, met sterke landelijke
invloeden en belangrijke resten van zeevisserij,
scheepsbouw en rederij. Fotograferen was al lang een
hobby van de rechtlijnige CHU-bestuurder die na 35 jaar
vanwege een pijnlijk geschil van mening uit het college
werd gezet en opstapte als lokaal politicus.
Van Minnen zocht troost in zijn speurtocht naar
het karakter van Vlaardingen. Maar toonde zich
daarin echter ook nog steeds de lokale bestuurder
wiens interesse uitging naar de stad als geheel. Als
nostalgie en hang naar het verleden zijn uitgangspunt
waren geweest, dan had hij nooit die veelheid van
onderwerpen vastgelegd die nu de collectie Van Minnen
vormen.. Natuurlijk zijn er foto’s van hoe agrarisch het

Musis 24

karakter van de binnenstad van Vlaardingen nog was in
de jaren 1960 en hoe landelijk en mooi nog de directe
omgeving van de stad. Maar ook volgde hij als fotograaf
de ambtenaren die in de binnenstad met een bus en
een personenauto een gelegenheidsonderzoek deden
naar de loop van het verkeer, fotografeerde hij de bouw
van het Liesveld en het Veerplein en legde hij de aanleg
van het aardgasnet vast. Eveneens tekende hij de sfeer
op van het kerkelijk Vlaardingen op zondagmorgen,
fotografeerde hij de stegen en de arbeidershuisjes die
op de nominatie stonden om gesloopt te worden en
werd hij gefascineerd door de scheepswerven aan het
buizengat. De fotografie van Van Minnen, enkele jaren
geleden terecht door Mari den Draak bijeengebracht
in ‘Vlaardingen op het keerpunt’ vormt in z’n
verscheidenheid en veelheid van onderwerpen één
geheel dat juist door z’n pretentieloze weergave van
de dingen van alle dag zo’n indringend beeld geeft van
het Vlaardingen van toen en mede verklaart waarom
Vlaardingers zo anders over hun eigen stad denken dan
Schiedammers dat doen.
Helling aan de Kortedijk, Holyweg, het woonhuis van weduwe
Oosthoek, Draaiorgel ‘De Waterpoorter’ aan de Gedempte
Biersloot, 2e Bierslootsteeg, gezien vanuit de Gedempte
Biersloot.
25 Musis
De fotografie van Van Minnen,
enkele jaren geleden terecht door
Mari den Draak bijeengebracht
in ‘Vlaardingen op het keerpunt’
vormt in z’n verscheidenheid
en veelheid van onderwerpen
één geheel dat juist door z’n
pretentieloze weergave van
de dingen van alle dag zo’n
indringend beeld geeft van het
Vlaardingen van toen en mede
verklaart waarom Vlaardingers
zo anders over hun eigen stad
denken dan Schiedammers dat
doen.

Musis 26

27 Musis
LENIE
COSTER
De emanciperende rol
van biljartvereniging
De Vrije Keus
Peter de Lange spreekt met Schiedammers en
Vlaardingers voor wie hun liefhebberij een manier
van leven is geworden. In deze Musis Lenie Coster in
Schiedam
tekst: Peter de Lange
foto’s: Sjaak van Beek
Biljarten was in Schiedam altijd een mannending. Tot 24
jaar geleden, toen Lenie Coster de keu ter hand nam en
de veteranen van het groene laken links en rechts om de
oren sloeg met indrukwekkende caramboles. De senioren
in dienstencentrum De Vier Molens keken de ogen uit. En
stonden op hun achterste benen.
,,Het was even wennen voor de heren,’’ blikt Lenie
terug. Een understatement: haar aanwezigheid
lokte in het begin menig pesterijtje uit. Door haar
pionierswerk zijn dames aan het biljart tegenwoordig
een geaccepteerd en zelfs gewaardeerd verschijnsel.
,,Sinds de vrouwen meedoen is het een stuk gezelliger
geworden, dat vindt iedereen,’’ verklaart echtgenoot
Cor, een geroutineerd speler bij verenigingen als Krijt op
Tijd en OVA (Onze Vrije Avond).
Met haar liefde voor het biljartspel heeft Lenie grote
faam verworven. Ze krijgt vaak opmerkingen over
haar kapsel, een compositie van geblondeerde haren
en een aantal houten stokjes. ,,Het lijken wel kleine
biljartkeutjes,’’ wordt er dan gezegd. En, klopt dat? Ze
schudt het hoofd: nee hoor, het zijn Japanse eetstokjes.
,,Die zijn gewoon het handigst om mijn kapsel in model
te houden. Anders sliert m’n haar alle kanten op.
Iedereen vindt het een leuke vondst. Ik krijg regelmatig
nieuwe stokjes aangeboden. Laatst vond ik er nog twee
in de brievenbus, zonder afzender.’’
Lenie is ondanks haar 77 jaar geen katje om zonder
handschoenen aan te pakken. Als meisje dwong ze
al respect af onder de jongens door onbevreesd over
de buizen te lopen die vanaf de Rotterdamsedijk tot
aan het opspuitingsterrein bij de Parallelweg hoog
boven de straat zand en blubber transporteerden. Ze
is gewend voor zichzelf op te komen. Haar vader, een
amateurbokskampioen, leerde Lenie zwemmen door
haar, vastgebonden aan een touw, in de haven te
laten zakken. Pas als ze dreigde te zinken, trok hij zijn
dochter omhoog. Maar ze zonk niet, ze spartelde net zo
lang tot ze zwom. Ze had lef.
Voor de biljartsport moet ze al sinds haar vroege jeugd
een sluimerend talent hebben gehad. Misschien van
haar vader geërfd. Hij was een begenadigd speler.
Met bewondering sloeg ze zijn verrichtingen aan het
kamerbiljart in het ouderlijk huis gade. Op dat biljart
maakte ze haar eerste punten, in wedstrijdjes met
vader, moeder en haar zus. Echtgenoot Cor leerde als
knaap van een jaar of tien biljarten bij het patronaat in
de Heilig Hartkerk.
Voor een jongen was de overstap naar de biljarttafel
in het café een logisch vervolg. Voor vrouwen lag
cafébezoek gevoeliger in de publieke opinie. Bij Lenie
keerde pas op latere leeftijd de belangstelling voor het
biljartspel terug. Wanneer ze als toeschouwer aan de
kant zat bij toernooien waar Cor in uitkwam, voelde
ze weleens de kriebels uit haar jeugd omhoog kruipen.
Vage sentimenten die ze negeerde omdat ze er toch
niets mee kon.
Het keerpunt kwam toen op een dag een van de
spelers vroeg of zij misschien bereid was de score
bij te houden. Dat deed ze bekwaam en met groot
enthousiasme. Na afloop werd ze aangesproken door
een oud mannetje, een mannetje met een sikje.
Lenie: ,,Hij zei dat ik er kijk op had en vroeg of ik niet
zou willen leren biljarten. Ik zei: ‘Dat wil ik wel, maar ik
denk dat ’t niet mag’.’’ ,,Niet mag?’’ ’t Mannetje haalde
de schouders op – wat zou zij zich aantrekken van wat
die heren allemaal wel niet vonden?
Inderdaad, dacht Lenie, wat kan mij het eigenlijk
bommen.
Diezelfde middag nog verklaarde zij dat zij lid van de
vereniging wilde worden. Er brak een waar oproer uit.
,,Geen denken aan! Vrouwen horen thuis te zitten en de
spruiten schoon te maken!’’ werd er geroepen.
,,Dat doe ik wel na het biljarten!’’ antwoordde Lenie
vinnig. Het mocht niet baten.
,,Als er zulke zwaarwegende bezwaren zijn, begin ik
toch mijn eigen biljartvereniging?’’ zei ze gekwetst.
Ze hield woord. ,,Het bleek dat ik lang niet de enige
vrouw was die graag wilde biljarten. In een zucht van
een tijd had ik twaalf dames bij elkaar.’’ Samen richtten
zij de vereniging De Vrije Keus op. Lenie Coster werd
voorzitter.
Jan Gijs en Ben Heeze, twee clubleden die de
antidamessentimenten niet deelden met de rest
van de spelers, verklaarden zich bereid de nieuwe
vereniging te willen coachen. ,,Zij hebben ons op de
maandagmiddagen tussen twee en vier uur biljarten
geleerd,’’ vertelt Lenie. Ze is de beide heren er nog
steeds dankbaar voor.
En Cor? Wat deed hij om zijn vrouw te steunen? Had hij
de dames niet met praktische adviezen terzijde moeten
staan?

Lenie Coster
Lenies 78-jarige echtgenoot schudt het kalende hoofd.
,,Van mij wil zij niets leren,’’ verklaart hij met een
begripvol glimlachje.
,,Ik ben een beetje eigenwijs,’’ zegt Lenie
verontschuldigend.
Cor had er geen enkel bezwaar tegen dat zijn vrouw
wilde biljarten. Hoe meer zielen, hoe meer vreugd.
Toch kon hij voor de tegenstanders wel een zeker
begrip opbrengen. ,,We hebben het over senioren.
Gepensioneerden. Mensen die weinig meer hebben om
naar uit te kijken dan eens per week een biljartmiddag.
Daar moeten ze dan een uur of langer wachten tot
ze eens een stootje mogen maken. En dan willen er
ook nog eens vrouwen komen spelen, waardoor de
wachttijd nog langer oploopt. Daar hadden ze moeite
mee.’’
Hij is trots dat zijn vrouw voet bij stuk heeft gehouden.
,,Ze heeft gevoel voor het spel. Veel mannen kunnen
nog wat van haar leren.’’
Dat mag dan tegenwoordig worden onderkend, indertijd
noemden de heren biljarters Lenie Coster onomwonden
een haaibaai, een onruststookster die de gevestigde
orde overhoop haalde. Veel mannen waren zelfs
een beetje bang van haar. Verzet werd in het geniep
gevoerd. Lenie: ,,Je zou het niet verwachten van kerels
van zeventig, maar die kunnen heel gemeen zijn.’’
Op het schoolbord in De Vier Molens waar de
biljartspelers hun naam op schreven, werd op een
middag de naam van Lenies tegenstander stiekem
uitgewist. Tegen een vrouw spelen gold in de ogen van
de dader kennelijk als verraad.
Lenie was woedend. Ze zocht uit wie haar die streek
had geleverd en stapte direct op hem af. ,,Ik heb hem
een klein klapje gegeven. Het was meteen over.’’
Haar daad maakte diepe indruk, met treiterijen als
stiekem haar keu vernielen was het in één klap gedaan.
En met de man die altijd het lelijkst tegen haar deed, is
zij sindsdien de beste vrienden.
Ook nadat ze als volwaardig speler was geaccepteerd,
zorgde ze nog regelmatig voor opwinding. Zoals die
Hoewel het ook weer niet te
spannend moet worden… Een
tijdlang stak de puntentelling
zo in elkaar, dat minder goed
presterende spelers al na een paar
weken voor de rest van het seizoen
naar de kant konden worden
gedirigeerd. Dat leidde tot veel
stress. Sommigen stonden met
onvaste benen aan het biljart met
een keu die ze van de zenuwen
bijna niet recht konden houden.
Musis 28

keer dat ze, om de versleten lakens te vervangen,
geen groene, maar blauwe lakens bestelde. ,,Van
die wedstrijdlakens, zoals je op tv ziet.’’ Het was een
revolutionaire daad waar menigeen even bij moest
slikken. ,,Een echt succes was het niet, op blauwe
lakens zie je ieder stofje. Toen ze aan vervanging toe
waren, hebben we er vesten van gemaakt. Dat blauwe
vest werd, samen met de zwarte broek en het witte
overhemd, de vaste dracht van onze damesvereniging.’’
De verbouwing van De Vier Molens luidde een nieuwe
nieuwe fase in de emancipatieguerilla in. Van de vijf
biljarts resteerden er na de renovatie nog maar twee,
te weinig om alle spelers te accommoderen. De clubs,
inclusief De Vrije Keus, verhuisden noodgedwongen
naar de katholieke ouderensociëteit St. Jozef in de
Lange Nieuwstraat. Het bestuur van St. Jozef had echter
ernstige bedenkingen: zoveel nieuwe gebruikers tegelijk
erbij, zou dat niet ten koste gaan van de vertrouwde
structuren? En biljartspelende dames waren helemaal
niet welkom. Vrouwen gingen gemakkelijk door het
laken, was de algemene vrees. Cor wordt nog nijdig
bij de herinnering: ,,Door ’t laken… door ’t laken… Ik
heb in dertig jaar nog nooit iemand door het laken
zien gaan. Je moet het wel heel bont maken, wil je dat
voor elkaar krijgen. Bovendien is een goede vereniging
daarvoor verzekerd!’’
De uit De Vier Molens afkomstige clubs hadden het
geluk dat St. Jozef in een pand van de gemeente
Schiedam speelde. Niet het verenigingsbestuur,
maar de gemeente bepaalde wie er van het pand
gebruik mochten maken. Door tussenkomst van een
gemeenteraadslid kwam, na lang geredetwist, alles
tenslotte toch nog op z’n pootjes terecht. De clubs
uit De Vier Molens gingen voortaan ’s avonds spelen,
dan stond het gebouw van St. Jozef toch leeg, de oude
gebruikers handhaafden hun middagbijeenkomsten. Zo
had niemand last van elkaar.
,,Maar dames van zestig, zeventig, tachtig jaar gaan
niet graag ’s avonds laat over straat,’’ ondervond Lenie.
,,Openbaar vervoer is er op die tijd nauwelijks meer.
En op de fiets was het voor velen niet te doen.’’ Om
aan deze bezwaren tegemoet te komen werd besloten
dan toch maar weer ’s middags te gaan spelen . Niet
alle leden gingen daarmee akkoord, zodat voor de
middagploeg een aparte vereniging werd opgericht. Als
naam vond Lenie ‘’Goud van Oud’’ wel geschikt.
In Schiedam ebde de consternatie om vrouwelijke
biljarters langzamerhand weg. Maar bij verenigingen
in de regio die het fenomeen Lenie Coster nog niet
kenden, werden steevast de wenkbrauwen gefronst
als een troepje dames aanstalten maakte de keu uit te
pakken.
,,Nee maar, jij kan biljarten!’’ zei zo’n man dan wel eens
verbluft tegen Lenie.
,,Wat dacht je dan, dat ik kwam om te knikkeren?’’
bitste ze dan terug.
Dergelijke opmerkingen hoort ze nog maar zelden.
Hoewel er nog steeds heren zijn die soms blijk geven
van hun twijfels.
,,Mannen denken altijd beter te weten dan een vrouw
hoe je een bal moet spelen,’’ zegt Lenie. ,,Ze moeten
altijd aanwijzingen geven. En als je ‘m dan speelt op
jouw manier, en je maakt die punt, dan zeggen ze: ja,
zo kan het natuurlijk ook.’’
Een man die beter denkt te weten hoe een carambole
gemaakt moet worden dan de speler die staat te
29 Musis
Ook nadat ze als volwaardig speler was
geaccepteerd, zorgde ze nog regelmatig
voor opwinding. Zoals die keer dat ze, om
de versleten lakens te vervangen, geen
groene, maar blauwe lakens bestelde. ,,Van
die wedstrijdlakens, zoals je op tv ziet.’’ Het
was een revolutionaire daad waar menigeen
even bij moest slikken. ,,Een echt succes was
het niet, op blauwe lakens zie je ieder stofje.
Toen ze aan vervanging toe waren, hebben
we er vesten van gemaakt. Dat blauwe vest
werd, samen met de zwarte broek en het
witte overhemd, de vaste dracht van onze
damesvereniging.’’
bepeinzen hoe hij de drie ballen op het laken aan zijn
wil kan doen gehoorzamen, begrijpt niets van het
biljartspel.
,,Het mooie aan deze sport is nou juist dat jij de baas
bent. Dat jij uitkient waar je die ballen wilt hebben
en dat jij en niemand anders afweegt of je hard of
zacht zult stoten, zodat je nog iets overhoudt om een
volgende punt te kunnen maken,’’ legt Cor uit.
Lenie heeft wel eens spijt dat ze niet veel eerder is
begonnen met biljarten.
,,Dan was je te jong geweest voor de ouderensoos
en in het café terechtgekomen,’’ reageert Cor
hoofdschuddend. Met cafés is niets mis, voegt hij eraan
toe, maar voor biljarters is het niet de beste plek. ,,Je
kunt je er niet concentreren. Te veel herrie. Op de soos
staat ook muziek op, maar wij zullen nooit hard praten
of een mop vertellen en dan luid gaan staan lachen.’’
,,Je bent gauw afgeleid in een café,’’ beaamt Lenie.
,,Andere cafébezoekers zetten gewoon hun glas op het
biljart. Probeer dan nog maar eens een punt te maken.’’
De biljartsport heeft Lenie en Cor al menige plezierige
winter bezorgd. Het seizoen begint in september en
eindigt in april. Buiten het seizoen kijken ze soms naar
wedstrijden op tv. Maar dat haalt het niet bij zelf spelen.
Alleen als je zelf speelt, ervaar je de ware spanning.
Hoewel het ook weer niet te spannend moet worden…
Een tijdlang stak de puntentelling zo in elkaar, dat
minder goed presterende spelers al na een paar
weken voor de rest van het seizoen naar de kant
konden worden gedirigeerd. Dat leidde tot veel stress.
Sommigen stonden met onvaste benen aan het biljart
met een keu die ze van de zenuwen bijna niet recht
konden houden.
,,Ik heb wel eens een man gereanimeerd die uit vrees
voor een slechte score een hartaanval kreeg,’’ vertelt
Lenie, die het EHBO-diploma bezit. ,,Het was één dag
na zijn pensionering. Eerst liet hij zijn krijtje vallen,
even later lag hij zelf ook op de vloer. Ik weet niet
of hij het heeft gehaald, hij werd afgevoerd met een
ambulance en we hebben hem nooit meer teruggezien.’’
Cor: ,,We hebben twee doden gehad. Alleen vanwege
de puntentelling. Ze zakten aan het biljart opeens in
elkaar. ’’ Deze tragische incidenten waren aanleiding
het reglement te wijzigen. De score wordt nu pas aan
het einde van het seizoen opgeteld. Niemand kan
tussentijds meer uitvallen.

Museumvondsten
We beginnen deze Museumvondst in 1889 op
Scheveningen. Met het daar gereedgekomen
stoomgemaal, hoopte men een einde te maken aan de
stank die het dode Haagse grachtwater veroorzaakte.
De Residentie had er diep voor in de buidel getast.
Niet alleen voor de eigen bevolking, maar vooral ook
om de badgasten tijdens het zomerseizoen gastvrij te
kunnen onthalen. Het beheer werd in handen van het
Hoogheemraadschap van Delfland gegeven, die hiermee
ook overtollig boezemwater kon spuien.
Het gemaal deed dienst, maar soms ging het toch
mis en daarmee keren we terug naar Schiedam en
Vlaardingen: ‘Nu er aan de Vijfsluizen flink gespuid
wordt, begint het grachtwater binnen deze stad allengs
te verbeteren. De onaangename reuk in de vorige
week was het gevolg van het in werking brengen
der herstelde sluiswerken…’ (De Tijd, 18 mei 1898).
De waterkwaliteit, waar de monden begin 21e eeuw
vol van zijn, leverde ruim 100 jaar eerder dus ook al
kopzorg op. Het probleem was dat het waterbeheer
verschillende doelen diende (bescherming, handhaven
waterpeil, doorspoeling) en in letterlijke zin een
kwestie van communicerende vaten was (en is). In
1898 kwam de verversing van het water even op de
tweede plaats. In 1896 had het Hoogheemraadschap
besloten de oude en bouwvallige sluis van de Vijfsluizen
te vervangen door een nieuw exemplaar. Een enorme
operatie die niet alleen een kostbare investering was
maar ook de infrastructuur danig in de war schopte.
Naast het wegvervoer, dat over de sluis de Poldervaart
kon passeren, leverde de blokkade ook problemen op
voor het waterbeheer. Tijdens de inwerkingstelling van
de begin 1898 gereedgekomen nieuwe sluis werd de
waterdoorvoer tijdelijk geheel afgesloten met als gevolg
dat het boezemwater ‘opgesloten’ zat. Het nabijgelegen
stoomgemaal Van der Goes, in 1863 in gebruik genomen,
tekst : Jeroen ter Brugge
©Arie Wapenaar
Een nieuwe sluis
Reproductie
kon immers geen dienst doen om het vuile water aan
de boezem te onttrekken en de met de verstedelijking
toegenomen vervuiling kon niet meer door het
openzetten van de traditionele uitwateringssluizen
worden gecompenseerd. Tijdens en kort na de
werkzaamheden vervaardigde de Haagse fotograaf A.M.
Visser van Weeren (1857-1936) een serie foto’s op groot
formaat van het complex. Niet alleen de grootte van de
foto’s verraadt dat hier iets bijzonders werd verricht, ook
het feit dat deze op een van een tekst voorzien karton
werden gemonteerd (hier niet afgebeeld), toont de
gepaste trots van Delfland. Het moment is goed gekozen:
‘Het metselwerk van de sluismuren, den vloer en van
de vleugelmuren, is gereed.‘ Het strakke metselwerk
spat dan ook van de voorstelling af, geaccentueerd door
de natuurstenen blokken op de hoeken en bovenop de
muren. De sluis had uiteraard de functie het achterland
te beschermen tegen stormvloeden en regulier
hoogwater maar diende ook om vers water in te laten.
Hiertoe waren twee ‘riolen’ (de toogvormige openingen)
opgenomen die konden worden afgesloten. Daarnaast
bevonden zich in de twee sluisdeuren acht ‘tolkleppen’
die desgewenst opengezet werden. Op de voorgrond
ligt één van de deuren klaar om geplaatst te worden.
Waar de uitdrukking ‘een plaat voor je kop zo dik als
een sluisdeur’ vandaan komt, is meteen duidelijk. Ook
het stortbed was klaar: duizenden elzenhouten paaltjes
waren pal naast elkaar geheid om te voorkomen dat door
de stroming de grond zou uitschuren (‘onderloopsheid’)
waardoor de sluis aangetast kon raken. Opvallend detail
is de gedenksteen recht boven de deursponning aan de
linker (Schiedamse) zijde. Dit zandstenen monument
(1587) was uit de gesloopte sluis verwijderd en kreeg
een plaatsje in de nieuwe sluis. Na de sloop van het
sluiscomplex in 1965 werd de steen in het Schiegemaal
even verderop aan de dijk ingemetseld.
Musis 30

31 Musis
Iedere Musis worden twee museale objecten uit niet-Schiedamse en niet-Vlaardingse collecties
gepresenteerd, soms onbekende stukken, soms in de vergetelheid geraakte.
Gemeentelijke grenzen verraden zich vaak door
verschillen in de ruimtelijke ordening. Een klinkerweg
die plotsklaps overgaat op asfalt, de aan- of afwezigheid
van straatverlichting maar ook de staat van onderhoud
van weg en berm. Een ander fenomeen dat zich
soms voordoet, is de aanwezigheid van een soort
niemandsland, een strook land zonder duidelijke functie
of inrichting. Aan het eigen lot overgelaten, alsof de
bestuurders er geen raad mee weten.
Het kenmerkendste voorbeeld daarvan in onze regio is
het gebied rondom het oude sluiscomplex Vijfsluizen.
Het dient gezegd dat de aanleg van de Beneluxtunnel
het er niet makkelijker op heeft gemaakt. Deze
verkeersslagader sneed bij de aanleg midden jaren 1960
rakelings langs de oude sluis en bezegelde het lot van
de uitwatering van de Poldervaart. Een herstructurering
van de wegen was nodig met als gevolg dat de Maasdijk
gedeeltelijk werd geslecht en dat de sluis, het gehuchtje
dat erbij lag en de twee gemalen onder de sloophamer
vielen. Wie nu tussen Vlaardingen en Schiedam onder
het viaduct van rijksweg A4 rijdt, passeert de plaats
waar deze historische plek zo’n 50 jaar geleden werd
uitgewist. Het enige dat nog herinnert aan de Vijfsluizen
is de naam van het bedrijventerrein, het op apegapen
liggende sportcomplex, de verlande Vijfsluizerhaven
en de fundamenten van het stoomgemaal Van der
Goes. De tand des tijds lijkt op de robuuste muren
van de laatste geen grip te hebben en de plek lijkt aan
sloopgrage stadplanners ontsnapt. Ooit vormde de
Vijfsluizen echter één van de belangrijkste pionnen
in de waterhuishouding van het Hoogheemraadschap
van Delfland. De in de late 13e-vroege 14e eeuw
gegraven Poldervaart zorgde voor de afwatering
van overtollig boezemwater en bij lage waterstand
voor de inlaat van vers water. Oorspronkelijk lagen
er vijf sluizen gebroederlijk naast elkaar. Voor ieder
©Arie Wapenaar
Vijfsluizer gevelsteen
‘oostambacht’ één: Pijnacker, Berkel, Kethel, Vrijenban
en Hof van Delft. In 1587, toen twee sluizen al in
het ongerede waren geraakt, werd alles gesloopt en
vervangen door één nieuwe sluis, die de oude naam
Vijfsluizen bleef dragen. De sluis werd bediend door
een sluiswachter van Delfland, die in het bijbehorende
sluiswachterhuis woonde. Een op de parkeerplaats van
het Hoogheemraadschap in Delft opgestelde gevelsteen
is uit dit huis afkomstig. Deze onthult iets van de
geschiedenis van de plek: zo woei het oorspronkelijke
sluishuis in 1622 om en werd het vervangende
exemplaar op zijn beurt in 1842 gebouwd (te zien
op de foto hiernaast). De reden van nieuwbouw in
laatstgenoemd jaar kon wel eens verband houden met
een brand op 31 mei 1837. Diverse kranten maakten
hiervan melding: ‘Men verneemt van de Vijfsluizen,
nabij Vlaardingen, dat de bliksem Woensdag avond
in het gebouw van den sluiswachter W. Koppen, is
ingeslagen en diens dochter, een meisje van zestien
jaren, aan haars vaders zijde doodelijk heeft getroffen;
de brand, in het huis ontstaan werd echter spoedig
gebluscht.’ Het bericht doet denken aan een bolbliksem,
die in Cornelia Koppen zijn ontlading vond. Hoewel
de brand geblust werd, zal deze ongetwijfeld schade
hebben gemaakt en mogelijk nieuwbouw vereist
hebben. Wouter Koppen (1788-1861) bleef hier tot zijn
dood wonen en werken. Tot het bebouwingscluster
behoorde ook het zogenaamde ‘tolhuis’. Vanaf begin
19e eeuw moest iedereen die de weg passeerde, een
zwanenhals tussen de beide steden, tol betalen. Met de
opbrengst kon de weg en het dijklichaam onderhouden
worden, maar de tol stuitte in de jaren 1920 en ‘30 op
groot maatschappelijk verzet. Met resultaat: op 1 januari
1931 werd de tol opgeheven. Schiedam en Vlaardingen
sloten een overeenkomst over het onderhoud, met een
forse subsidie van de rijks- en provinciale overheid.

DE UITGAVE VAN MUSIS WORDT MEDE MOGELIJK GEMAAKT DOOR:
HERMAN JANSEN BEVERAGES B.V., SCHIEDAM
DE UITGAVE VAN MUSIS WORDT MEDE MOGELIJK GEMAAKT DOOR:
BASTIAANS & VAN RIET ACCOUNTANTS, SCHIEDAM
BOKX VASTGOED BGS GRAFISCH, ONTWIKKELING SCHIEDAM B.V., ROTTERDAM
BASTIAANS & VAN RIET ACCOUNTANTS, SCHIEDAM
FACILICOM BEDRIJFSDIENSTEN, SCHIEDAM
BOKX VASTGOED ONTWIKKELING B.V., ROTTERDAM
FONTIJNE BEHEER B.V., VLAARDINGEN
FACILICOM BEDRIJFSDIENSTEN, SCHIEDAM
HATENBOER WATER FONTIJNE – DRINKWATERBEHANDELING, BEHEER B.V., VLAARDINGEN SCHIEDAM
IRADO, HATENBOER AFVAL, WATER REINIGING – DRINKWATERBEHANDELING, EN DIENSTVERLENING, SCHIEDAM
IRADO, AFVAL, NICOVERKEN REINIGING HOLLAND EN DIENSTVERLENING, B.V., SCHIEDAM SCHIEDAM
NICOVERKEN SNELWEG TRANSPORT, HOLLAND B.V., SCHIEDAM
SNELWEG TRANSPORT, SCHIEDAM