klop006nede08_01.pdf

... ......... .... .................................„,„ .•••••• •••
i
4
.. ...,..,:. . .1,1.:,......„,......,.:•::1:::..... ,......„ . ,
...:• „ .......
.:,,,. .. , .,.. :,,....:...1.:::::,:. g..,,........ f, ::.::::, :• • • -.1 :.. ...• ...s...:.,.
'.".".' — .t.-1:-''''.1.'''' ''''' ‘" ''''''. ' 1:' i . ' ''''
.::.:k:::,..,..:.,:...,..::,,,;:-...„:„.„.2„.:,.„„;:g„..:.,,,,:10......,.\ ..'.... ,.. ... ..,:.-:.:
....;‘::::::.!7,11;',::.:::Airi-:4V.:::i.:OP,...:1E.:::':::::::..!;i1.:6iWz.-ii!......,:i.:Y:'..::'11,:'::::::.s..::.,:..::::::::;i'.,::'...:....:;..:i.,.......-.
,.:!:::0:i:::::.,::;:::.:,?:,.:i,..::::ii....:.:::...,...'...::::1';',0....,:;i:4:::,...:.:1:..!,....:;',...q.;.i.1:... .;:::?:.::.a,:...:4.4'E'...:::1.....:'......:.:...,:.,::::::!.,......
..:.'::::::::::::4;:::::......::::.i.....,..,......:::....1:::::.::::......:.....::::..::::.-
'..:,. ..:.::::::::......i.:::::::::.:::;::::..;:,,-;:::„::i:,....::u.:1,..„....::::ii:::.:!:;::.,:,::!...:;.:.....':'.
:',.:;:,...,...f:...,',...::::::.:',:..i..::!:,:.i.::,',./... .::::::-..,:-::,:.:.::::. ... ...................................................................... .,,:::::::..:...,....:.::,:!::.::::,.‘.::::,.:.::,..........
:',,:.....:,:::::::::::.4..:::.;:f.::::;:.,:...:::::,:::::;.:,..:::::":::::::'.‘:;:,:::::,..::,,,:,...:...',.s.,::::.:.:........„:'.....: . ..:.:,,:..::::.'.....;:,.:.:.:,:.:......::.:..:. s:....,..:::.,.:.....
.....,.....:..:..'
:::::::','::'...R.:4.:..ii.s......'....".:....:,......::1::.:.::.:.::.....,::,'......z..::::'...:k.;.i...:‘:',....................................::::::.:'?i:::::......,::::::.:::.:s.:.,:.‘
...;..:).'.:.':...:...:.,...;:.::....:::::....'...::::.,,i..i: ..... :::::::'..,...;:i:::::::..:: :::,:i':'.!':;:::::‘:':i'::::::::.N.7....:.:0:::'4::::::',::.,..:'.;:::...;::,::::''...:::::':':::::'.::i..:;:::::::.....
$
:,:ile,Leit:::;:e4r,;[...„,-;',..:::oftriff....,-,
.::::„:::.::::...:.:,....,:.:....::::.:.::::.:.....,:,:::::::..„...:, .s.,::::::::::::.:i....,...,„.::,....:..:,...:.„:;::::::..::,:.:.;1....:::::,......:::::::::::,.:::.::.,,„:,::::.......:::::.,:.,...,,,

NEDERLAND EN ORANJE
IN
BEELD EN SCHRIFT.

NEDERLAND EN ORANJE
IN
BEELD EN SCHRIFT.
DE GESCHIEDENIS VAN ONS VADERLAND AAN NEERLAND'S
VOLK VERHAALD
DOOR
P. J. KLOPPERS.
.A.C1-1'1'S'I'M DMEI.a-
Deze Uitgave ward vereerd met de inteekening van H.H. N.M. de Koningin en de
Koningin-Moeder der Nederlanden.
--------
AMSTERDAM,
D. LOS.

HOOFDSTUK I.
HET APRIL-MINISTERIE.
De circulaire, door de Utrechtsche vereeniging Koning
en V a d er I and in het licht gegeven, werd in alle, ook zelfs
de kleinste gemeenten van het land verspreid en, vooral door de
krachtige hulp der predikanten, was er nauwelijks een district
of eene stad, waarin niet eene kiesvereeniging gesticht werd,
die het program van de Utrechtsche vereeniging tot het hare
maakte. In elke hoofdplaats van het kiesdistrict werd eene vereeniging
gevormd van gelijkgezinden, die zich ten doel stelde,
de verkiezingen in Protestantschen geest te leiden of zich aan
te sluiten bij reeds bestaande vereenigingen, welke hetzelfde
doel beoogden. De Anti-liberalen op het platte land voegden
zich daarbij of trachtten zich althans met die uit de hoofdplaats
van het district te verstaan, ten einde versnippering van
stemmen en daardoor mislukking van het doel, dat men zich
voor oogen gesteld had, te voorkomen. Zoodra men het Bens
geworden was over den man zijner keuze, werd diens naam
gepubliceerd en hij door de hoofdvereeniging en hare vertakkingen
herhaaldelijk en met den meesten aandrang aanbevolen,
terwijl zooveel mogelijk in overleg en met goedkeuring van de
hoofdleiders gehandeld werd. Bij voorkeur koos men Protestanten
en liefst dezulken, die zich in de Kamer reeds hadden
doen kennen als bestrijders van Rome's invloed.
Natuurlijk werd er van beide zijden hard gewerkt, en
de gevolgen waren te voorzien. Behalve in die gewesten, waar
de Thorbeckianen beslist de meerderheid vormden, of wel daar,

6 DE VERKIEZINGEN.
waar men geheel onder invloed van den priester stond, was de
invloed van de werking der vereeniging K o n i n g en V a d e rland
dan ook zeer voelbaar, en toen het straks in eenige districten
op herstemming aankwam, daalden de goede kansen
der geavanceerd Liberalen nog meer. Mochten ook Maastricht,
Rotterdam en Breda, en voorts Roermond de afgetreden ministers
Thorbecke, Van Bosse en Strens andermaal in het poiitiek
zadel beuren, uit hunne medestanders moesten velen hun
zetel in de Kamer voor hunne tegenstanders ruimen. Zoo vielen
o. a. J. Heemskerk Bz. te Amsterdam, Duller te Zutfen,
Van der Linden en Metman te Gouda, Van Nierop te Hoorn,
terwijl daarentegen de Anti-revolutionairen een negental zetels
wonnen en zich thans op een twaalftal zetels in de Kamer
konden beroemen. ook Groen van Prinsterer nam in de nieuwe
Kamer zijne plaats weder in.
Nauwelijks was de Natie bekomen van de agitatie, door
de April-beweging, de crisis, de ontbinding der AKamer en de
daaropvolgende verkiezingen verwekt, of men zag alweér met
spanning naar de opening der Kamers uit en vooral hield de
vraag, wat de Koning in de gebruikelijke Troonrede wel zou
verklaren, naar aanleiding van de jongste gebeurtenissen, de belangstelling
des yolks gaande. Den Wen Juni verscheen Z. M.
dan ook zelf in de Vereenigde Kamer om de zitting te openen
en sprak het volgende :
„Mijne heeren !
1k ben levendig getroffen geworden, toen onlangs duizenden
rnijner beminde onderdanen, geschokt in hun nationaal
gevoel en verontrust over hunne teederste belangen, zich tot
mij wendden en van mij voorziening tegen het voorwerp hunner
bekommering verlangden.
Doordrongen van mijne verplichting om aller belangen en
rechten te beschermen, heb ik gemeend, mij niet te moeten
vereenigen met den raad, welke mij door de Raadslieden der
Kroon werd gegeven. 1k begreep, dat opvolgen daarvan' de
hoog gestegen bekommering niet opheffen en de onmiskenbare
spanning der gemoederen niet bedaren kon.

DE TROONREDE. 7
Op het alstoen geopenbaard verlangen der ministers, heb
ik aan sommigen hunner ontslag verleend en hen vervangen
door mannen, die mijn vertrouwen bezitten. Ik heb mij verplicht
geacht, in verband daarmede een deel der Vertegenwoordiging
te ontbinden en de kiezers in de gelegenheid te stollen
om te doen blijken van hunne waardeering der omstandigheden.
Thans zie ik mij met genoegen op nieuw omringd door de
beide Kamers der Staten-Generaal, en het is mij een behoefte
geweest, mijne heeren, in persoon uwe vergadering te openen.
Het verheugt mij, dit te kunnen doen onder verblijdende
uitzichten. Gewenschte goede verstandhouding naar buiten, toenemende
ontwikkeling en welvaart naar binnen, zijn de voorteekenen,
waaronder de Wetgevende Macht hare werkzaamheden
mag- hervatten.
Het bezwaar intusschen, waarop ik bij den aanhef het oog
had, is, tot mijn leedwezen, nog niet uit den weg geruimd.
Ik heb hierin getracht te voorzien, zoowel door ophelderingen
uit te lokken daar, vanwaar de wonde, onwillekeurig,
gelijk ik veronderstel, was toegebracht, als door maatregelen
te beramen, in eigen boezem te nemen.
De overtuiging heeft zich bij de Regeering gevestigd, dat
aan vele moeilijkheden alleen door eene wet is tegemoet te
komen.
Het zesde hoofdstuk der Grondwet verzekert rechten aan
de kerkgenootschappen, maar het legt ook aan de Regeering
plichten op, bij welker volbrenging het gezag der wet niet
kan worden gemist.
Het is mijn oogmerk, hiertoe uwe medewerking in te
roepen.
Ik zal dit met te meer vertrouwen doen, naarmate ik verzekerd
ben, dat de geest van gematigdheid en bedaard onderzoek,
aan onzen landaard zoo zeer eigen, bij uwe overwegingen
zal voorzitten, en dat het uwe ernstige zucht zal zijn, gelijk
het de mijne is, het beginsel van godsdienstige verdraagzaamheid,
op onzen bodem sinds lang inheemsch, met kracht

DE INDRUIC.
te handhaven en alles te vermijden, wat verdeeldheid en scheuring
tusschen de zonen van hetzelfde Vaderland zou kunnen
doen ontstaan.
Op die wijze zal het mogelijk zij n, een toestand te doen
geboren worden, waarin door den Staat aan alle kerkgenootschappen
eene gelijke bescherming kan worden verleend, en
waarin zij, in gemeenschappelijke onderwerping aan dezelfde
billijke en onpartijdige wet, waarborgen vinden voor hunne
onderlinge vrijheid en zelfstandigheid.
Het is overigens mijn voornemen in deze zitting alleen die
ontwerpen van wet aan Uwe beraadslagingen aan te bieden,
welke onderwerpen betreffen, die eene spoedige voorziening
eischen.
Ik verklaar alsnu deze vergadering geopend en ik besluit
met den wensch, dat de wijsheid, die van boven is, ook ons
moge opwekken en besturen, opdat onze pogingen ten nutte
van het dierbaar Vaderland zich kenmerken door orde, vredelievendheid
en recht."
Over het algemeen mocht de indruk, welke de Troonrede
maakte op de Natie, niet gunstig genoemd worden. Haar vorm
was te koud en te gematigd, dan dat zij ook maar eenigermate
zou beantwoord hebben aan de hoog gestelde verwachtingen,
die de beide partijen in den lande gekoesterd hadden :
geen hunner vond daarin een weérklank van de wenschen
zijner partij of ook maar eenige overeenstemming met de
koortsachtige opgewondenheid, welke de omstandigheden hadden
veroorzaakt. En wat den inhoud betreft, deze was zoo
dubbelzinnig, dat iedere partij zich met de hoop streelde,
straks hare eigene uitlegging daarvan verwezenlijkt te zien en
daardoor juist aanleiding vond om de tegenpartij te tarten,
welke op hare beurt weder te weinig zekerheid vond om den
aanval of te weren.
Doch niet alleen teleurgestelde verwachtingen deden zich
gelden : de vreeze, dat het anders mocht uitvallen dan men
meende uit 's Konings woorden in optimistische oogenblikken
te kunnen lezen, hield de gemoederen gespannen en onvoldaan,

HET ANTWOORD. 9
Wij erkennen, dat de Regeering inderdaad voor eene moeilijke
taak stond, en willen haar niet beoordeelen, doch alleen
constateeren, dat het haar niet gelukken mocht, eene der partijen
te voldoen. De Roomschen vreesden maar al te zeer,
dat de Regeering met de in uitzicht gestelde wet op de kerkgenootschappen
niets minder bedoelde dan de aan hunne kerk
toekomende constitutioneele vrijheid te beperken en de leiders
der April-beweging duchtten juist, dat de Regeering het voornemen
had, door toegeven en inschikkelijkheid jegens de Roomschen,
de zaak te bemiddelen en achtten de toezegging weinig
in overeenstemming met de taal, door Z. M. bij de aanbieding
van het Amsterdamsche adres geuit. Het adres van antwoord,
door de Eerste Kamer voorgedragen, vond heftige bestrijding
van de zijde van den heer Van Dam van Isselt, terwij1
van Anti-revolutionairen kant scherp protest ingediend werd
door Groen van Prinsterer en Van der Brugghen. Inderdaad,
het antwoord der Kamer op de Troonrede was dan ook zoo
zoetsappig mogelijk, alsof Kamer en Natie niets met elkaar
gemeen hadden en de eerste volstrekt niet mede gevoelde, wat
de laatste in spanning hield. Het was inderdaad weinig meer
dan een echo op de woorden des Konings en geenszins er op
berekend, de Natie te bevredigen door het bewustzijn, dat ze
nu aithans waardig en inderdaad bij de Regeering vertegenwoordigd
werd. Wel werden de adressen van antwoord in beide
Kamers met groote meerderheid aangenomen en ging men
tot de orde van den dag over, oordeelende, dat het overige
behandeld worden kon, als de toegezegde wet op de kerkgenootschappen
straks door de Regeering zou worden ingediend ;
maar ook zelfs tijdelijk kon men den storm niet bezweren.
In het vorige hoofdstuk deelden wij mede, dat het ministerie
Thorbecke, onmiddellijk nadat de inhoud van de Pauselijke
Breve en Allocutie hier bekend geworden was, den Nederlandschen
gezant bij het Roomsche Hof gelast had te vertrekken,
ten einde een openlijk bewijs van de ontevredenheid der
Regeering over de handeling van den Pauselijken Stoel te geven
en daardoor, kon het zijn, het nationaal gevoel te bevredi-

TO DE LIEDEKERCKE.
gen. Nauwelijks was echter het nieu we Ministerie opgetreden, of
de graaf De Liedekercke ontving machtiging van de Regeering
om op zijn post te biijven, aangezien men de gespannen verhouding
tegenover den Pauselijken Stoel niet wilde doen voortduren
en de moeilijkheden niet verzwaren wilde. Men , stond
nu eenmaal voor een voldongen feit en waartoe zou men den
Anti-liberalen en Roomschen nog daarenboven tegen de Regeering
meer in het harnas jagen, dan door den loop der zaken
reeds was geschied ? Integendeel, men dacht er ernstig over om
de onderhandelingen met den Roomschen Stoel te hervatten en
ook Z. M., getuige de ministerieele verklaringen in de Tweede
Kamer, wenschte niets liever. Geen wonder, dat nu de partij
van het gevallen Ministerie luide genoeg uitsprak, dat men
van den godsdienstigen zin der Natie gebruik gemaakt had als
het onfeilbare middel om het ministerie Thorbecke te doen
vallen. Hoe het zij, op last van de Regeering knoopte de graaf
De Liedekercke weder onderhandeling aan met 't hof te Rome
en zond den ioden Mei een nota aan kardinaal Antonelli. Hierin
gaf de gezant uiting aan de smartelijke gewaarwordingen,
die de Pauselijke stukken en de geheele organisatie in Nederland
gewekt hadden en verklaarde hij, dat, ofschoon de Grondwet
aan den Paus het recht toekende, de inwendige regeling
der Roomsche kerk ook hier te lande vast te stellen, diezelfde
Grondwet ook den Koning de verplichting oplegde, de rust des
lands te beschermen en te waken, dat de eene godsdienstige
gezindheid zich geen invloed veroverde ten koste der rechten
van andersdenkenden. In bijzonderheden tredende, vraagde de
gezant, namens de Regeering, den inhoud te mogen kennen van
den eed, welke de Bisschoppen zouden behooren af te leggen
bij hunne aanstelling, en tevens gaf hij den Paus in overweging,
of het ook deze zelf niet oorbaar en nuttig zou voorkomen
om eenige verandering in de organisatie te brengen, met
name vooral tot de keuze der steden Utrecht en Haarlem,
voor de oprichting van een aartsbisdom en een bisdom. Men
erkende, dat de Pauselijke Stoel de historische, herinneringen
rechtens vooroordeelen zou noemen, doch deze vooroordeelen.

DE NOTA 'S. II
waren zoo diep ingeworteld, dat men ze niet buiten rekening
houden kon, zonder de Natie te kwetsen, en daarenboven mocht
de keuze van twee plaatsen, waar zoo weinig Roomschen woonden,
zeker niet gelukkig genoemd worden. De gezant verklaarde,
dat ook de uitdrukking : „herstel der bisdommen in Holland en
Brabant," zooals die in de Pauselijke Allocutie voorkwam, zeer
veel aanstoot gewekt had, daar het wel scheen, als waren de
uitdrukkingen en woorden er op aangelegd om de Natie in
hare historische ontwikkeling te kwetsen, terwijl hij er eindelijk
op wees hoe zij, die de April-beweging in het leven geroepen
hadden, vooral tot het wekken van een schrikbeeld voor het
yolk, gewezen hadden op den inhoud van den bisschoppelijken
eed, zooals die tot heden luidde en waarin de aangestelden
zich verbonden om „ketters en scheurmakers naar hun vermogen
te vervolgen." Daardoor had men aanleiding gevonden naar
de dagen van voorheen te verwijzen, toen inquisitie en brandstapel
de nakoming schenen te zijn van den bisschoppelijken eed.
Den 'sten Juni zond de Kardinaal zijn antwoord in. Wat
de uitdrukking „in Holland en Brabant" betrof, deze was eenvoudig
door de vertaling — de Allocutie en de Breve waren in
het Latijn gesteld — in de Pauselijke stukken geslopen. Het
formulier van den eed werd gewijzigd in dier voege, dat men
daaraan geen aanstoot nemen kon. Met hand en tand echter
handhaafde de Kardinaal het recht des Pausen tot de organisatie
en de vrijheid der Nederlandsche Katholieken om hun
eigen Kerk te regelen naar hunne eigene inzichten, vooral wijl
uit die regeling geenerlei schade voor andere gezindheden voortvloeien
kon. De Paus kon moeilijk treden in eene wijziging der
organisatie, en dat te minder, wijl de instructie der bisschoppen,
met 't oog op eventueel voor te komen moeilijkheden,
zoo voorzichtig mogelijk gesteld was en sommigen der nieuwbenoemden
gelast was, voorloopig althans, hun zetel niet te
vestigen in de hoofdplaats van hun kerkgebied.
Andermaal schreef de gezant nu aan den Kardinaal en
herinnerde deze aan de voorwaarden, welke door het Ministerie
bij den aanvang der zaak gesteld waren en hoe de Pause-

I 2 HET VOLHARDEN.
lijke Stoel in dezen gezegd werd, in gebreke gebleven te
zijn. Voorts wees hij er den Kardinaal op, dat de vasthoudendheid
des Pausen des te meer de invoering van eene wet op
de kerkgenootschappen zou bevorderen, waarbij de toestand
der Roomsche kerk in Limburg en Staats-Vlaanderen er niet
voordeeliger op zou worden, aangezien deze tot heden nog
leefde onder het regime der wet van 1802, door Napoleon
tegelijk met het Concordaat geldig verklaard. Eindelijk verklaarde
de gezant, dat de Regeering de nieuwe regeling in
geen geval voor geldig aannemen kon voor de wet op de kerkgenootschappen
zou aangenomen zijn en dat ze ook onmogelijk
voor dien tijd de nieuw benoemden in hunne waardigheden
en titels zou kunnen erkennen, aangezien al wat tot heden
geschied was, slechts van eene zijde was vastgesteld en derhalve
in geenen deele als een afgedane zaak kon worden beschouwd.
Andermaal antwoordde de Staatssecretaris van den Pauselijken
Stoel. De houding van het hof was, volgens de zienswijze
des Kardinaals, volkomen correct, doch de vrees, die zich
bij andersdenkenden openbaarde, geheel van grond ontbloot,
aangezien de Heilige Vader .niets liever vvenschte dan de beste
verstandhouding te bewaren, niet slechts tusschen zijne regeering
en de Nederlandsche, maar evenzeer tusschen de beide
deelen der Natie. De regeling en het herstel der Bisschoppen
waren wel ter dege een volgens alle overeenkomst afgedane
zaak, waarop de goede trouw geen terugkomen veroorloofde
en de Paus kon zich onmogelijk leenen tot eenige wijziging
in de regeling, daar deze nauw saamverbonden was met „den
aangenomen regel der Algemeene Wetten en de hooge waardigheid
en heilige plichten van het doorluchtig Hoofd der
Kerk."
Er scheen wel geen einde te komen aan de nota's tusschen
de beide staatslieden en men kwam geen stap verder.
De Nederlandsche Regeering was te ver gegaan en de Pauselijke
Stoel was niet bereid om het voordeel, onnadenkend of
althans onvoorzichtig gegund, weder prijs te geven. Toch moest

LIGHTENVELDT 'S REIS.
de Regeering van de eene zijde de Protestanten bevredigen,
waaronder de gisting sterk bleef heerschen, en van de andere
zijde zoeken te voorkomen dat de agitatie, zoo ze al bij de
Hervormden heerschend was, niet onder de Katholieken, door
de Thorbeckianen gesteund, werd opgewekt, bijaldien men
den nadeeligen invloed der regeling zocht te beperken door op
eenmaal gedane toezeggingen terug te komen. Inziende, dat
men door schrift niet vorderde, besloot de Ministerraad den
heer Lightenveldt, den minister van R. K. Eeredienst, uit zijn
midden naar Rome of te vaardigen, opdat de Paus, naar het
later heette, geen verkeerden indruk verkrijgen zou van de
wet op de kerkgenootschappen, welke aan de Tweede Kamer
zou aangeboden worden. Toen nu echter aan dit besluit uitvoering
gegeven werd en de Minister den 3osten Juni naar
Rome vertrok, stak de storm bij vernieuwing op. Aangezien
de Regeering, zelf bekneld tusschen beide partijen, de zaak geheimzinnig
behandelde, gaf men van alle zijden aan argwaan
voedsel. De Hervormden achtten, dat men 's Pausen gevoeligheid
al te zeer ontzag ; sommigen gingen verder en spraken
luide uit, dat de Regeering de Natie om den tuin leidde. De
Roomschen vertrouwden de zaak al evenmin en oordeelden,
dat het de Regeering te doen was om den beer Lightenveldt,
in wien zij bij de indiening van de wet op de kerkgenootschappen
een waardig en krachtig pleitbezorger meenden te
hebben, tijdig te verwijderen, zoodat hij bij de beraadslagingen
in de Kamer niet zou tegenwoordig zijn. Eenigermate konden
zij er de Regeering rechtens eene grieve van maken, dat
zij de belangen van den Roomsch-katholieken Eeredienst, juist
in deze dagen van spanning, aan een Protestant, den minister
van Buitenlandsche Zaken Van Hall, toevertrouwde.
Zooveel is buiten twijfel, dat Lightenveldt zich reeds in
den Ministerraad verklaard had tegen den vorm en den inhoud
van de wet op de kerkgenootschappen, en dat hij juist niet den
wensch uitgesproken heeft om ter beeindiging der moeilijkheden
naar Rome te gaan. Doch even zeker mag aangenomen
worden, dat en de Koning 61, de Ministers uitgingen van het
13

I 4
DE WET , OP DE KERKGENOOTSCHAPPEN.
verlangen om bij beide partijen de spanning weg te nemen, in
plaats van deze door de verwijdering van Lightenveldt te wil-
len vermeerderen. Dat men daartoe deze zond, lag voor de
hand, aangezien men van een Katholiek minister de beeindiging
der gespannen verhouding het best verwachten kon. Belastte
zich Van Hall tijdelijk met de behartiging van het de-
partement, ook dat kan geen verwondering wekken als men
bedenkt, dat wel geen enkele Roomsche Staatsman lust zou
hebben in dit hachelijk tijdsgewricht op te treden, waar aan de
ministerstafel weinig anders voor hem te behalen viel dan onvoldaanheid
en miskenning van de zijde zijner geloofsgenooten.
Onder zulke omstandigheden nu werd de wet op de kerkgenootschappen
den 'sten ' Juli bij de Tweede Kamer ingediend,
en de minister van Buitenlandsche Zaken, Van Hall, nam de
verdediging op zich. Wij willen den inhoud daarvan zakelijk
weergeven. De kerkgenootschappen ontvingen volle vrijheid
om hun godsdienst en alle zaken, hunne kerk betreffende,
vrijelijk te regelen in eigen boezem. Zij waren echter verplicht,
den Koning onmiddellijk volledig kennis te geven van
hunne kerkorganisatie en zijne goedkeuring te vragen op die
bepalingen, welker uitvoering niet plaats hebben kon fonder
medewerking van de Overheid. Wat vooral tot de tegenwoordige
omstandigheden in betrekking stand was, dat geen standplaats
of zetel van een bedienaar van den openbaren eeredienst
mocht worden aangewezen of door een ander vervangen, dan
na goedkeuring der Regeering. Men mocht geen gebouw openen
tot het houden van openbare godsdienstoefening, wanneer de
Regeering dit in strijd achtte met de openbare orde en rust.
Vreemdelingen mochten geene openbare godsdienstoefening hou-
den, dan na vergunning van de Regeering bekomen te hebben.
Geenerlei godsdienstig vertoon werd op den openbaren weg
veroorloofd en zelfs het dragen van geestelijk ambtsgewaad
werd verboden. Slechts met toestemming van den Commissaris
des Konings in de provincie, mochten in eene stad, waar kerken
van meer dan den Genootschap bestonden, de klokken geluid
worden. De Roomsche Bisschoppen zouden door de wet-

PtTITIONNEMENTEN. 5
ten van den Staat kunnen verplicht worden tot een eed van
trouw aan den Koning en de Grondwet. De geestelijke titel,
hoe hoog ook, zou geenerlei r voorrang of recht verleenen
wereldlijke zaken of tegenover belijders van andere godsdiensten.
Geen geestelijke zou zijne standplaats als vast verblijf
kunnen aanmerken, aangezien den Koning het recht verbleef
om in het belang der openbare orde en rust het verblijf, zelfs
op de eenmaal door hem goedgekeurde plaatsen, te ontzeggen
en een andere aan te wijzen.
Geen wonder, dat nu de storm van Roomsche zijde opstak.
Ware het dan ook niet in navolging der Protestanten,
toch werd nu ook van Roomsche zijde een petitionnement op
touw gezet, waartoe in de Noordelijke gewesten door de Redactie
van de Tijd het initiatief genomen werd, terwijl in het
Zuiden Van Son, Luyben en Storm zich aan de spits dergenen
stelden, die de Kamers bewegen wilden om de wet op de
kerkgenootschappen niet aan te nemen. Men beklaagde zich,
en niet geheel ten onrechte, dat de wet met de andere hand
dubbel terug nam, wat zij met de eene gaf en in stede van
de bij de Grondwet verleende vrijheid van kerkregeling in
eigen boezem te handhaven, haar nog sterker dan te voren aan
banden legde. Met dezelfde geestdrift, waarmede door de leiders
der April-beweging gewerkt was, orn zooveel mogelijk
onderteekeningen onder de adressen te bekomen, werkten nu
de geestelijken in hunne parochien, slechts met dit onderscheid,
dat hun taak wat gernakkelijker was, aangezien het gezag van
den priester bij onze Roomsche medeburgers vrij wat meer gewicht
in de schaal legt. 't Gevolg was dan ook, dat er bijna
geen Katholiek gezin in den lande was, waaruit zich niet eene
stem tegen de aanneming van de wet op de kerkgenootschappen
verhief.
Men meene intusschen niet, dat de Hervormden nu het
loppunt van hunne wenschen verkregen hadden. Niet slechts
zou nu de nieuwe regeling der Roomsche kerk haar beslag
ontvangen en de bisdommen, zelfs het aartsbisdom Utrecht, gevestigd
worden ; maar, tnocht nu ook door de wet op de kerk-

z 6 IN DE KAMER.
genootschappen aan de geheele zaak de scherpe angel ontnomen
zijn, die het Protestantsche deel der Natie kwetste —
door zulke beperkende bepalingen voor te schrijven, als waardoor
de invloed der nieuwe titularissen geheel tot het eigen
gebied in den boezem hunner kerk bepaald bleef — en die bepalingen
golden niet slechts de Roomsche, maar evenzeer de
Hervormde Kerk — werd beider vrijheid aan banden gelegd.
Men begreep van die zijde echter, dat men op weinig meet te
hopen had en dat men al zeer tevreden mocht zijn, zoo de
wet aangenomen werd en wel zonder dat er door amendementen
voor de Roomschen nog meer voordeelige wijziging in
werd aangebracht. Men bepaalde er zich derhalve toe om
verzoekschriften bij de Tweede Kamer in te dienen, bij haar
op de aanneming der wet aan te dringen en tegenover de
Roomsche beweging werkte nu op nieuw eene Protestantsche,
welke andermaal haar uitgangspunt in Utrecht vond. De pers
arbeidde krachtig in dien zin mede en ondersteunde alzoo het
Ministerie, overtuigd dat men, aldus handelende, van twee taken
het beste koos.
Intusschen was de verhouding tot den Roomschen Stoel
meermalen het onderwerp van beraadslaging in de Tweede
Kamer geweest. Zoo werd den I2den Juli door Gevers van
Endegeest overlegging van de nota's aan de Kamer gevraagd,
door onze Regeering met de Pauselijke gewisseld, welke dan ook
door den Minister van Buitenlandsche Zaken toegezegd werd.
Toen echter, veertien dagen later, Dommer van Pollersveldt
het Ministerie interpelleerde over de omstandigheid, dat de belangen
van den Roomschen godsdienst aan een Protestantsch
minister waren toeyertrouwd en over het doel der zending van
Lightenveldt, antwoordde de Minister, dat de Regeering alsnog
zich liever niet over die zending wenschte uit te laten en slechts
uit noodzaak besloten had, tijdelijk de portefeuille van Roomschen
Eeredienst met die van Buitenlandsche Zaken te vereenigen.
Dat de Roomsche staatslieden overigens geen lust hadden,
ter wille van de wet op de kerkgenootschappen, hun goeden
naam bij hunne geloofsgenooten te verbeuren, bleek tevens

HET ON DERZOEK. 7
uit de omstandigheid, dat geen enkel Katholiek lid zitting had
willen nemen in de Commissie van Rapporteurs. Toen nu de
wet in de afdeelingen onderzocht was en de Commissie haar
eindrapport in de Kamer gebracht had, werden de beraadslagingen
geopend. En al weder kan onomstootelijk verklaard
worden, dat het de Anti-revolutionairen waren, die, ofschoon
zij hun stem aan de wet gaven, als een protest tegen den
door de Regeering begunstigden, stijgenden invloed van Rome,
toch door hun wakkere bestrijding zooveel mogelijk zorgden,
dat de wet de vrijheid, door de Grond wet aan de Kerkgenootschappen
gewaarborgd, ongeschonden liet. Daartoe hadden zij
den kamp te bestaan tegen de Roomschen, die tegen elk artikel
hunne stem verhieven ; tegen de Liberalen, die wel gaarne
de vrijheid der Kerken besnoeid zagen en tegen de felle bestrijders
van Rome, die in het vuur van hun dweepzieken ijver
voorbijzagen, dat ook de Hervormden last zouden hebben van
elke knellende bepaling, die men der Roomsche Kerk oplegde.
Zij volhardden daarin te meer, wijl de ervaring gedurende het
Koningschap genoegzaam bewezen had, welke noodlottige
gevolgen de in menging der Regeering in godsdienstige aangelegenheden
voor Kerk en Staat beiden hebben kan.
't Was, of er geen einde komen kon aan de beraadslagingen
der Kamer en of geen enkel lid der Vertegenwoordiging
meende zijne roeping vervuld te hebben, indien hij niet, in een
zoo lang mogelijk pleidooi, zijn eigen positie nemen voor of
tegen de wet had omschreven. De zaak was, dat men eindelijk
iets begon te gevoelen van de noodzakelijkheid om de
Natie waarlijk te vertegenwoordigen, en men rekende zich
tegenover zijne kiezers verplicht, in dezen regeeringsmaatregel
althans meer dan gewone belangstelling te doen blijken. Terwijl
de voormalige ministers, Thorbecke, Van Bosse en Strens, nu
als leden der Volksvertegenwoordiging zitting hebbende, een
schoone gelegenheid hadden om de handelingen van de vorige
Regeering te verdedigen, zette Groen van Prinsterer, mede in
naam zijner elf medeleden, uiteen, welke de houding der Anti-
revolutionaire partij tegenover de wet was en wat zij uit de
Dl. VIII. 2

18 DE AANNEMING.
wet geweerd wilde zien. De Grondwet van 1848 was, naar
hunne wijze van zien, echt Anti-ultramontaansch en ging uit van
de meening, dat „de verdediging tegen het herlevend Ultramontanisme
moest gezocht worden in nationale politick, in datgene,
wat de hoofdgedachte is geweest der beweging van April, en
deze is een protest tegen eene politieke greep van de Curie
van Rome in het Staatsrecht van ons Vaderland, een weerstand
bieden aan het Ultramontanisme." Van de zijde der Katholieken
deden zich Van Nispen tot Sevenaer, Dommer van Poldersveldt,
Storm en Van Luyben krachtig gelden. Vooral de
laatste. verzette zich heftig tegen het misbruik, dat men z. i.
van het woord Ultramontaan maakte, waaraan men voor het
yolk, dat de beteekenis van het woord niet wist te schatten,
eene hatelijke uitlegging overliet. Immers alle Katholieken in
Nederland waren Ultramontanen, dat wil zeggen : Pausgezinden.
Hoe krachtig echter de Katholieken zich deden hooren en
hoe zeer zij ook op den steun der Liberalen rekenen konden,
den 25sten Augustus werd de Wet met 41 tegen 27 stemmen
aangenomen. De Anti-revolutionairen en alien, die ten gevolge
van de April-beweging hun zetel in de Kamer hadden verkregen
of behouden, stemden voor. In de Eerste Kamer volgde
de aanneming den 8sten September met 22 tegen r6 stemmen,
waarvan een zevental Protestanten. Twee dagen later ontving
het ontwerp de Koninklijke Sanctie, nog voor de Kamer
uiteenging.
Merkwaardig was het woord, waarmede de minister van
Binnenlandsche Zaken straks de Vereenigde Zitting der Kamers,
in naam des Konings, sloot. Merkwaardig vooral, omdat het
eenig licht werpt op de verwachtingen van de Regeering met
betrekking tot de nieuwe Wet. „De vruchten van het gemeen
overleg," zoo sprak hij, „zullen niet achterwege blijven en de
Wet in deze zitting het laatst tot stand gekomen, in hare
ware beteekenis opgevat en in milden zin ten uitvoer gelegd,
zal, gelijk wij vertrouwen, strekken tot bevordering der eensgezindheid
in den Staat, zonder welke geene betere toekomst,
geen volkswelvaart voor Nederland te wachten is."

'S KONINGS BEZOEK. 19
En de Koning ?
Ook de meest onbevooroordeelde kan het niet geheel zonder
verband met de staatkundige omstandigheden beschouwen,
dat Z. M. den 1 4den der zelfde maand een bezoek aan de
stad Utrecht bracht. Was het wonder, dat en de Anti-revolutionairen
en de leiders der April-beweging daarin een bewijs
zagen, hoe de Koning, gaarne geneigd om zijn Koninklijk
woord, tot de Amsterdamsche deputatie gesproken, krachtiger
te doen gelden, eenvoudig door de banden, welke de constitutie
aanlegde, en door de omstandigheden in de vervulling beperkt
was geworden. En nu herleefde, ondanks de teleurstelling,
die men vooral in Utrecht gevoelde, het nationaal bewustzijn
en men ontving den Koning met een vreugdebetoon, dat aan
Z. M. genoegzaam verzekeren kon, hoe zeer men, de omstandigheden
rekenende en de feiten betreurende, toch met hart
en ziel aan hem persoonlijk en aan zijn huis gehecht was.
Alle pogingen dan ook om van de gelegenheid partij te trekken
en een protest te doen uitgaan tegen de Grondwet van
1848, werden in de geboorte reeds gestuit.
Meer dan ooit werd het duidelijk, dat koning Willem III
als privaat persoon, als telg uit den Oranjestam, met zijn yolk
medeleefde, ook al noodzaakten zijne constitutioneele verplichtingen
hem nu en meer dan eenmaal in zijne regeering — en
't is daarom juist, dat we er hier de aandacht op vestigen —
besluiten te bekrachtigen, welke een ander oordeel zouden
wettigen.
Op denzelfden dag, dat Z. M. Utrecht binnentrok, doortrok
Joannes Zwijnen, de nieuw benoemde Aartsbisschop van
Utrecht, de stad, doch als een onbekende, die het in de gegeven
omstandigheden beter vond, geen feestelijken intocht binnen
de hoofdplaats van zijn gebied te doen. Het was er dan
ook verre van verwijderd, dat de Regeering hem zou toegestaan
hebben, zich als titularis van dien naam in eene stad te
vestigen, waar men zeker liever Z. M. ontving dan den voor
het yolk geincarneerden voorlooper der weleer zoo beruchte
Spaansche Inquisitie. Een phar dagen later waren de nieuw

20
BEVREDIGINGS-POLITIEK.
benoemde prelaten door den minister van Roomsch Katholieken
Eeredienst ontboden, om nader aangaande hunne vestiging te
besluiten. Den aartsbisschop van Utrecht werd Haaren, in Noord-
Brabant, en den bisschop van Haarlem het dorpje Sassenheim
als officieele standplaats aangewezen. Dat den benoemden echter
de vrijheid overbleef, zich als privaatburgers te Utrecht en
te Haarlem te vestigen, was duidelijk, en zoo was feitelijk de
bisschoppelijke hierarchie in Nederland hersteld en, dank zij
de staatsmanswijsheid der Thorbeckianen, een strik over het
land gespannen, waartegen de wet op de kerkgenootschappen
te minder tegenwicht gaf, wiji zij slecht een kerkgenootschap
in zijn invloed beperken kon, zonder tevens ook de rechten
der overige kerkgenootschappen te verkrachten. De gansche
geschiedenis der April-beweging, zooals zij zich ook later in
de historie doet kennen, staat daar als een bewijs, hoe zeer de
politiek der geavanceerd-liberalen in staat zou zijn om, indien
zij niet genoeg tegenwicht ontving, den godsdienstigen burgerkrijg
te brengen.
De staatkundige gedragslijn, door het ministerie Van Hall,
met name in zake de Roomsche kerkhierarchie gevoerd, werd
door hem zelf „de politiek van apaisement" genoemd en na de
opening der Kamer, aan het einde van September 1853, aldus
omschreven :
„Ons geheele gedrag, sinds onze komst tot het Ministerie,
is daar om aan te toonen, dat onze daden gestrekt hebben
om godsdiensttwisten, zoo zij voor het oogenblik niet konden
voorkomen worden, te dempen en te delgen, en ik vlei mij te
mogen zeggen, dat de uitkomst van zaken het goede van den
maatregel, met dat doel genomen, volkomen heeft bevestigd.
Geen van ons zou zich willen bezoedelen met zijne kracht te
zoeken in het aanstoken van eenige partijschap, hoegenaamd
ook."
Doch met zulk een overigens goede bedoeling, vond het
Ministerie zich bij de heropening der Kamers geplaatst tusschen
al de partijen, waarvan geene enkele bevredigd heeten
mocht door zijne daden. Wel was de wet op de kerkgenoot-

DE TOESTAND VAN HET MINISTERIE. 2I
schappen nu aangenomen, maar de toestand van de Regeering
was er niet op verbeterd, het vertrouwen in het Ministerie
gansch niet gesterkt, terwiji de Anti-liberalen, vooral de Anti -
revolutionairen sterk gewonnen hadden door de staatkundige
gebeurtenissen van den laatsten tijd. Groen van Prinsterer, hun
leidsman en hoofd, liet zich daarover in zijn orgaan op de vol-
gende wijze uit :
„Onze denkbeelden hebben in Nederland langen tijd weinig
weérklank ontmoet. Evenwel in het laatste zevental jaren
had er merkbare wijziging plaats . . .- gedeeltelijk door den loop
der omstandigheden in ons eigen land, omdat, onder leiding van
staatslieden van de meest uitnemende begaafdheden, de toepassing
van geliefkoosde begrippen, naar het oordeel althans van
een groot gedeelte der Natie, weinig heeft kunnen teweeg brengen
van hetgeen met de behoefte der Natie, met hare rechten
en vrijheden, overeenkomstig geacht werd. Zoodanig gewij•
zigde gemoedsstemming bestond in het voorjaar van 1853. De
vrijzinnigheid was, eenigermate althans, in diskrediet gebracht.
„Toen heeft het incident plaats gehad, waaraan dit Ministerie
het aanzijn ontleent ; namelijk het bekende l a i s s e r
faire van het vorige Kabinet. Toen ging, bij het overige bezwaar
tegen de vrijzinnige richting, een kreet op : zoo wordt
door het Liberalisme de weg naar het Ultramontanisme gebaand.
Ik gebruik de terminologie der April-beweging. Te meer, dewiji
gelet werd op de uitlatingen in het buitenland, nopens het
exceptioneel en onberekenbaar voordeel, door de vrijzinnige
theorien in Nederland, voor de Ultramontaansche richting vela
-krijgbaar. Van daar verontwaardiging bovenal, omdat, zoo men
meende, onder de leus van „Recht voor alien" het recht der
Protestantsche bevolkilag miskend werd.
„Wat werd er toen van een Ministerie veriangd ? Dit eene,
met handhaving van de Grondwet en van Recht voor alien,
bescherming tegen eene richting, wier theorien (bedoelingen
laat ik daar) in het financieele, in het politieke, in het godsdienstige
gevaarlijk werden gekeurd. Dit is de ware zin en
beteekenis der April-beweging : dat is althans de oorzaak (la

22 GROEN'S OORDEEL.
raison d'être) van dit Ministerie geweest : handhaving van de
Grondwet in christelijk-historischen zin. Ook heti in zoovele
opzichten opmerkenswaardige programma van 26 April 1853,
is in het algemeen tegen de politiek van het vorig Kabinet
gericht. Zoodanig was de vorming van dit bewind.
„Na de verkiezingen viel de algemeene tegenstelling, de
tegenovergestelde politiek weg en bleef er niets over
dan het i n c i d e n t. Ook bleef het niet als rechtmatig beklag ;
het werd g e k w e t s t gevoel, opgewondenheid, lichtgeraaktheid,
voorbijgaande gemoedsstemming, waartegen de politiek ontstond
van a p a i s e m e n t; aangeduid ook met het eenvoudig
en treffend zinnebeeld van een s p o n s, waarschijnlijk om te
kennen te geven, dat uitwissching zooveel mogelijk der vlek
van den historischen oorsprong begeerd werd."
Treffend voorzeker in hare waarheid mag deze schets genoemd
worden, niet slechts, omdat zij het opgetreden Ministerie
zoo juist kenschetste, maar ook, met dankbare erkenning
van den staatkundigen vooruitgang der partij, zoo juist zich
rekenschap wist te geven van de solidariteit der groep, welke
tegen het ministerie Thorbecke opgetreden was. Groen was er
verre van af, om zich illusien te maken aangaande het blijvend
medegaan van zoovelen, welke zich om het vaandel, dat
„strijd tegen de Roomsche hierarchie" predikte, verzameld
hadden.
De gematigd-liberalen gevoelden zich al evenzeer onvoldaan.
Men verweet de tegenpartij, dat Naar gansche streven
niet anders geweest was, dan door voorgewenden ijver voor
het huis van Oranje en het verdedigen van den Hervormden
godsdienst, aan eene partij het roer van den Staat in handen
te geven, met eenzijdige terugzetting van andersdenkenden op
staatkundig terrein en met verkrachting van de Grondwet,
die recht aan alien waarborgde. En waar zij aldus dachten
over de tegenpartij, konden zij wel niet meer vertrouwen hebben
in het Kabinet, dat door die tegenpartij aan het bewind
gekomen was en rekenden het in staat, om met omver werping
van de Grondwet, de voor 1848 bestaande toestanden te

PARLEMENTAIR OF KONINKLIJK MINISTERIE. 23
herstellen. Vandaar, dat zij zich met voorliefde de constitutioneele
partij noemden en met de Katholieken in bond tegen
hen optrokken. Dezen waren natuurlijk fel gebeten op het
Ministerie ter zake van de wet op de kerkgenootschappen en
konden zich niet met hetzelve verzoenen, noch door de omstandigheid,
dat de Wet zoo gematigd mogelijk was gesteld,
noch ook door de gematigde en vredelievende uitvoering. Zij
scholden de leden van Koning en V a d e r 1 a n d en de met
haar gelijkgezinden nu eens de F a k k e 1 p a r t ij, dan de
Utrechtsche f a c t i e, en duidden hun vooral ten kwade, dat
zij, ofschoon gansch niet instemmend met de beginselen der
Anti-revolutionairen, door haat tegen Rome gedreven, het eigen
beginsel op staatkundig terrein aan banden gelegd hadden om
zich met de laatsten te vereenigen.
Wat dan ook en de Anti-revolutionairen en de Katholieken
zoo terecht gevoeld hadden, dat het samengaan van de
Anti-katholieken tijdelijk en zelfs kort zou zijn, werd maar
al te spoedig bewaarheid. In tegenspraak met het vroegere
Ministerie, dat zich gaarne, onafhankelijk van den Koning, de
uitvoerder van parlementaire besluiten rekende, achtte Van
Hall zich, en met betrekking tot de handhaving en uitvoering
der Grondwet, en ten opzichte der Regeering in het algemeen,
's Konings dienaar. Zooals in het ministerieel program omschreven
was, achtte hij, dat de gansche Regeering den Koning
en dien alleen toekwam, terwijl de Ministers daarentegen voor
elke regeeringshandeling verantwoordelijk waren ; dit was naar
zijn uitlegging de bedoeling der Grondwet. Over het algemeen
konden zich de Katholieken daarin meer vinden dan de Thorbeckianen,
die wel achtten, dat de onschendbaarheid van den
Vorst buiten alle staatkundige verschillen moest gehouden worden,
doch overigens meenden, dat het al of niet toepassen van
de beginselen van het Ministerie, met den ganschen aankleve
daarvan, eeniglijk en alleen van de stemming der Kamers ten
zijnen opzichte diende of te hangen. Reeds daarover ontstond
bij de Kamer-debatten, ook zelfs tusschen de zoogenaamd meegaande
leden en het Ministerie, strijd, en ook tusschen de Anti-

24 DE VERKIEZT.NGEN.
Katholieken werd het verschil van beginsel zoo duidelijk, dat
de Roomschen langzamerhand afzagen van hun strijd tegen
Van Hall, om zich vooral tegen de Fakkelpartij te keeren.
Jammer slechts voor het Ministerie, zag het bij de beide
uiterste partijen, de Geavanceerd-liberale en de Anti revolutionaire,
den strijd geconcentreert in handen van twee leiders,
Wier woord, door hun staatsmanstalent en beleid, groot gewicht
in de schaal legde en die tevens tegen elkaar opgewassen
waren. Groen en Thorbecke hadden bovendien dit boven
anderen vooruit, dat zij zich door een belijnd beginsel lieten
regeeren, waarvan Groen zich zelfs noch door de omstandigheden,
noch door de bezwaren der praktijk afbrengen liet. Wat de
Thorbeckianen betreft, kan dit niet verklaard worden : immers
reeds bij de toevallige verkiezingen in November 1853 bleek
het, dat hunne mildheid zich door kansberekening liet leiden.
Eenige benoemingen bij de rechterlijke macht veroorzaakten
de noodzakelijkheid van een verkiezing in Haarlem en Assen.
Voor Haarlem wenschten de Katholieken hun geloofsgenoot
Van Berckel eene plaats te geven, een verlangen, dat niet
onredelijk mocht geacht worden, aangezien ze een groot deel
van de bevolking in het district vertegenwoordigden. De
Liberalen stelden echter daar tegenover J. Heemskerk Bz., in
stede van den kandidaat der Roomschen te steunen, gelijk
dezen zoo menigmaal den Liberalen de meerderheid hadden
bezorgd. De Roomschen gaven toe en Heemskerk nam voor
Haarlem zitting.
Eensdeels door de krachtige aaneensluiting van Katholieken
en Liberalen, anderdeels doordat zich nu reeds verdeeldheid
onder de mannen van de April-beweging deed gevoelen,
gelukte het den Liberalen velen hunner partijgenooten op hunne
plaats in de Kamer te herstellen. Toen namelijk in Juni 1854 de
periodieke verkiezingen voor de helft der leden . van de Tweede
Kamer gehouden werden, werd Huguenin weer in stede van
Sleeswijk Vening gekozen, terwijl Dullert de plaats van Van
der Brugghen voor Zutfen innam. Baud, die voor Rotterdam
gezeten had, werd door Hoynck van Papendrecht vergangen en

KONING WILLEM DE DERDE.

26 DE MINISTERIEELE TAAK.
ook Anemaet nam zijn zetel voor Zierikzee weder in, terwijl
Groen van Priasterer den zijnen voor Zwolle afstaan moest aan
den vroegeren minister van Binnenlandsche Zaken, Van Zuylen
van Nyevelt. Dit was een zwaar verlies voorzeker voor de Antirevolutionaire
partij, welke haar nederlaag vooral te wijten had
aan de krachtige pogingen, door de gezamenlijke Liberale en
Roomsche partij mannen gedaan, niet slechts om den afgetreden
minister althans eenige schadevergoeding te geven voor
het offer, dat hij ter wille van Rome had moeten brengen,
maar ook om het huidige Ministerie te treffen. De wassende
verdeeldheid tusschen de mannen van Kon in g en V a d e r-
1 a n d veroorzaakte, dat in Utrecht zelfs Van Asch van Wijck
plaats maken moest voor den conservatieven burgemeester der
stad, Kien. Gelukkig voor de Anti-revolutionaire partij werd
Groen spoedig, in September 1855, bij eene toevallige verkiezing
te 's-Gravenhage, weder in de Kamer gebracht, ware het
dan ook slechts bij herstemming.
Te midden van de bestrijding, welke het van alle zijden
moest ondervinden, stond het Ministerie voor een zware taak.
Nauwelijks was de verdeeldheid over de kerkelijke regeling
door de aanneming van de Wet op de Kerkgenootschappen
a1thans eenigermate gesmoord, of de Grondwet van 1848 eischte
hare uitvoering in tal van organieke wetten, welke door het
vroegere Kabinet onafgedaan gelaten waren. Reeds beriep men
zich op de toezegging, in de additioneele artikelen der Grondwet
gedaan, dat de wetsontwerpen aangaande de ministerieele
verantwoordelijkheid, de nieuwe rechterlijke organisatie, het recht
van vereeniging en vergadering, het onderwijs en het armwezen,
zoo mogelijk nog in de zitting van 1848 en, bij onverhoopte
vertraging, in elk geval in het volgende zittingsjaar
zouden ingediend worden. Al wilde men ook toegeven, dat de
politieke atmosfeer niet gunstig geweest was tot afdoening van
zaken, toch oefende men gestadig drang op het Ministerie uit
en herinnerde het tevens niet onduidelijk aan de belofte, welke
het zelf had gedaan, wat de regeling der financieele aangele
genheden betreft. Vooral de laatste werd door de liberale partij

BEZUINIGING. 27
met spanning te gemoet gezien : het was immers een gemakkelijk
middel, niet slechts om het huidige Ministerie impopulair
te maken, maar ook om het of te doen vallen Of tot hare
belangen over te halen. Een belasting op het inkomen en de
afschaffing der accijnsen waren het geliefkoosd droombeeld van
het Ministerie Thorbecke en met name van den vroegeren
minister van Financien Van Bosse. Vooral de eerste belasting
was hier van ouds altijd bestreden en toch, de tijden waren
niet gunstig om de Natie daarover tevreden te stellen door
eene afschaffing van accijnsen, nu juist de dure tijden, welke
men doorleefde, hoogere bezoldiging der ambtenaren noodzakelijk
maakten. Toch had het Ministerie Van Hall het inderdaad
wel gemeend, toen het de leuze „bezuiniging," waarbij heel
de Natie leefde, tot de zijne gemaakt en zijn program in een
ministerieele toezegging omgezet had. Wel vormde daarmede
de voortdurende verhooging yan uitgaven een schril contrast,
ook al valt het niet te ontkennen, dat de oorzaak hiervan niet
zoo zeer lag in het minder zuinig beheer of in den invloed,
welke dit Ministerie op de Kamer uitoefende, maar veel meer
in den geheelen staatkundigen toestand, zooals die onder het
Ministerie Thorbecke was ontstaan. Zeer onverdiend was dan
ook het herhaald verwijt van de geavanceerd-liberalen aan het
adres van het Ministerie van Hall, dat dit laatste tot leuze
stelde „bezuiniging," om daarmede de Natie te blinddoeken en
intusschen steeds meer aan te vragen voor Marine, voor Oorlog,
voor Buitenland, enz. Immers Thorbecke had reeds vooruit
voorspeld, dat het nu uit zou zijn met de bezuinigingslief hebberij.
En als nu straks Van Zuylen van Nyevelt in de Kamer
betoogde, dat dit Ministerie den grooten en moeilijken arbeid
van het vorige Ministerie verijdelde, ten gevolge waarvan er
geen tekorten meer, maar overschotten, geen geldleening, maar
schulddelging, geen buitengewone belasting, maar daarentegen
opheffing van drukkende lasten zijn zou, dan is dat woord
gelogenstraft door den toestand zelf, onder de volgende
Ministerien, waarvan Thorbecke het hoofd was en de ziel.
Voorzeker, door schoone beloften had het Ministerie Thor-

28 BEL ASTINGEN.
becke de mindere klassen voor zich weten te veroveren en het
had den tijd niet gehad, deze door zijn daden teleur te stellen.
Derhalve kon zijn partij wonder vrees voor weérspraak
steeds bij de Kabinetten der tegenpartij er op aandringen, dat ze
deze beloften uit zijn program zouden verwezenlijken. Allereerst
drong men aan op de afschaffing van het tonnengeld, dat, zooals
men zeide, de belangen der scheepvaart te na kwam, benevens
op die van de accijnsen voor den Staat op het geslacht
en de invoerrechten van geslacht en versch vleesch. Een desbetreffend
wetsontwerp werd in November 1853 door negen
leden der Kamer bij haar ingediend, te weten door de heeren
De Man, Ter Brugge, Hugenholtz, Van Bosse, Van Hoevell,
Thorbecke, Reinders, Doinmer van Pollersveldt, Van Eik en
Storm, de mannen, die de kern der oppositie tegen het Ministerie
vormden. Zij beweerden, dat het noodig was maatregelen
te nemen om den aanvoer ‘wi levensmiddelen aan te moedigen
en in de duurte daarvan te gemoet te komen, en dat
de toestand van de schatkist deze leniging van den druk, die
door de duurte der levensmiddelen veroorzaakt werd, veroorloofde.
Natuurlijk bzgreep men tegenover deze voordracht voorzichtig
te moeten optreden, wijl men gevaar liep de gunst van
het mindere yolk te verbeuren, dat immers met reden gewoonlijk
de partij kiest van hen, die zijne lasten verminderen willen.
Men mistrouwde de voordracht juist om die reden, en dat te
meer, nu zij uit den kring der Thorbeckianen voortkwam ; men
achtte ze een stormram, door de Geavanceerd-liberalen tegen
het April-ministerie in gebruik genomen. De beraadslagingen
in de Kamer toonden dan ook, dat men in de voordracht veeleer
staatkundige berekening dan zucht tot bezuiniging en tot
verlichting van de lasten des yolks zocht, en straks werd het
met 41 tegen 21 stemmen verworpen.
Natuurlijk schreeuwden de Liberalen bij de verwerping
moord en brand, en terwijl de voorstellers als ware volksvrienden
verheerlijkt werden, stelde men het Ministerie voor als of
onbekend met de drukkende toestanden, waaronder de yolksklasse
leefde, Of ongevoelig voor hare ellende. Geen wonder,

ACCIJNSEN. 29
dat het Ministerie langzamerhand den weg der Liberalen volgen
ging, waarop de gunst des yolks zoo gemakkelijk te verdwenen
viel en waarvan het te minder vervreemd was, omdat het feitelijk
zelf ook liberaal heeten mocht, al ging het in de uitvoering
wat minder ver dan de Thorbeckianen en al had het
zich, door de portefeuille uit handen van het vorige Ministerie
te aanvaarden, daarvan verwijderd, evenals door den steun,
welke het bij de wet op de kerkgenootschappen van Antiliberalen
had aangenomen. Zoo klonk het dan ook bij de opening
der Kamerzitting van de regeeringstafel : „Bij de behandeling
der financieele aangelegenheden zal u blij ken, dat kan
worden besloten tot vermindering van lasten binnen zoodanige
grenzen als door eene gepaste behoedzaamheid worden voorgeschreven.
Met het delgen der schuld zal tevens kunnen worden
voortgegaan."
Er ontstond dan nu ook een ware wedijver, een stormloop
tusschen het Ministerie en de Geavanceerd-liberalen, wie
wel de meeste aanvallen op de belasting zou doen. De Regeering
zelf stelde voor om het tonnengeld op de zeeschepen af te
schaffen. Een vijftal Kamerleden, waaronder Thorbecke en Van
Bosse, dienden een ontwerp in tot afschaffing van den accijns
op de brandstoffen, terwiji een drietal andere leden voorstelden
de belasting op de rogge af te schaffen, en straks de Regeering
de afschaffing van den accijns op het gemaal aanbeval.
De woordvoerders der Anti-liberalen vonden daarin natuurlijkerwijze
aanleiding om het Ministerie te verwijten, dat het
naar het kamp der Thorbeckianen overgeloopen was, en algemeen
verklaarden zij zich dan ook tegen de laatst ingediende
wet bij de beraadslagingen, waar tegenover de Liberalen niet in
gebreke bleven luide te verklaren, dat zij niet zouden rusten
voor de laatste accijnsen verdwenen waren onder den hamer
van den voorzitter. Inderdaad, er scheen voor de mindere yolks •
klasse onder het liberale regime een gulden tijd aan te breken.
De Gemeenteraden wilden bij de hooge Regeering niet achterblijven
en schaffen nu op hun beurt bijne algemeen de accijnsen
op het geslacht, het gemaal en de brandstoffen af. In Juli

30 ORGANIEKE WETTEN.
1855 werd ook het tonnengeld afgeschaft. Daarentegen behield
men de accijnsen op den wijn en werden die op de sterke
dranken zelfs verhoogd, altemaal middelen, waardoor de geavan-
ceerd-liberalen zich meer en meer de volksgunst zochten de
veroveren.
Daarbij bleef het echter niet. Het April-ministerie had op
zijn programma vooral ook uitdelging van de schuld geschreven.
Na den welgelukten aanval op de accijnsen, wilde het door
conversie een stouten stap wagen tot vermindering der schuld,
een gewaagd plan, niet ten onrechte door de tegenstanders een
beurs- en loterijplan genoemd. Het Regeerings-ontwerp strekte
om een bepaald bedrag van de rentegevende Staatsschulden
tot 3 0/0 effecten te herleiden. De minister van Financien, Van
Doorn, trad of en werd door W. Vrolik vervangen, die, ziende
dat het voorstel geduchte tegenkanting ondervond, het spoe-
dig introk. Allengs werden nu die wetten onder handen genomen,
welke als uitvloeisel van de Grondwet, reeds door het
ministerie Thorbecke in uitzicht waren gesteld, doch door de
April-beweging op den achtergrond geschoven waren. Zoo werd
door den minister Donker Curtius eene commissie benoemd
om het wetsontwerp tot regeling der rechterlijke organisatie,
reeds in 1853 ingediend, nader te onderzoeken, en voorts werden
er wetten aangenomen in dit zittingjaar op de ministerieele
verantwoordelijkheid en op het recht van vereeniging en vergadering,
terwij1 ook de Armenwet, welke reeds onder het
ministerie Thorbecke zoo heftige tegenkanting ontmoet had,
den 23sten Mei 1854 met eene meerderheid van slechts negen
stemmen aangenomen werd.
Ja, het moet hier eerlijk betuigd, dat 't Kabinet van Hall
inderdaad zich beijverde om in het gevlei der Liberalen te komen
en werkelijk den staatkundigen tijd des levens rijk in vruch-
ten deed zijn. Zijn geboorte intusschen maakte, dat het bij de
Liberalen van Thorbecke noch vertrouwen, noch voldaanheid
oogsten kon. Medegaande, waar de Regeering zich zelf door
het liberale program liet drijven en zich haastende om het in
de toepassing der Grondwet van 1848 te steunen, namen zij het

DE PARTIJEN. 31
den Ministers schier kwalijk, dat zij zulks als hun arbeid deden
voorkomen en lieten niet na den volke luide te verkondigen, dat
elke wet, waardoor het Ministerie van Hall het yolk ten gunste
kwam, eigenlijk aan Thorbecke en de zijnen te danken was.
De Katholieken konden al evenmin de April-beweging en de
wet op de kerkgenootschappen vergeten, ook al erkenden velen
hunner de verdiensten van het huidige Ministerie als Kabinet
d'apaisement en al gingen zij in menig opzicht op staatkundig
gebied meer met Van Hall dan met Thorbecke samen. De Liberalen
lieten niet na den Roomschen, vooral bij de verkiezingen,
er op te wijzen, dat zij, om hunne kerk te believen, een staatkundig
offer hadden gebracht, en deze herinnering was voldoende
om de Katholieken steeds aan hunne zijde te brengen en
bij de stembus en bij den strijd tegen het Ministerie. De mannen
van Koning en Vaderland konden geen vrede hebben met
bewindslieden, die, grootendeels door hun toedoen op het kussen
gebracht, hunne tradition schenen te vergeten en zich gewend
hadden tot de Liberalen, als konden zij van hen alleen een
lang ministerieel leven hopen. Bij monde van een hunner woordvoerders,
De Brauw, die in 1853 als kamerlid voor Gouda
gekozen was, verweten zij het Ministerie beginselloosheid en
beweerden zij, dat het de liberale partij naar de oogen zag, ook
in de regeling der belastingen, waarbij het zelf gaarne met de
eene hand zou willen terugnemen, wat 't met de andere schonk.
Zoo trachtte de Regeering, na de afschaffing van den accijns
op het gemaal, een hoofdelij ken omslag in te voeren. Toen zij
echter zag, dat sterke bestrijding in aantocht was, trok zij gereedelijk
haar voordracht in, en zoo handelde zij ook met de
door haar voorgestelde invoering der opcenten.
De partij van Koning en Vaderland zelf echter
mocht, gelijk wij reeds boven aantoonden, evenmin op beginselvastheid
Bogen, en kon ook op hare beurt slechts een
tweeslachtig en tweedrachtig leven rekken door zich bij andere
partijen, zooals de Conservatieven en Anti-revolutionairen,
aan te sluiten. Merkwaardig is het getuigenis van Groen van
Prinsterer ten haren opzichte, als hij schrijft : „Zij is zwak,

32 KONING EN VADERLAND.
uiterst zwak, blijkens eigen confessien. Beginselloos en negatief,
Anti-Thorbeckiaansch, dat is : tegen bepaalde personen
ingenomen, Anti-Katholiek, dat is : bevreesd voor hierarchie
en hare tijdelijke overmacht, moeten zij hier of daar steun
zoeken, en zoeken die het liefst bij ons : kracht kunnen zij
zelf niet ontwikkelen." Zoo waardeerde de groote Staatsman
zelf zijne bondgenooten en scheidde hij ze terecht van de
troepen af, waarop hij rekenen kon, indien het den strijd voor
het Anti-revolutionair beginsel gold. In September 1855, toen
Boreel van Hogelanden tot Commissaris des Konings in Noord-
Holland benoemd was, had hij diens ledigstaande plaats in de
Kamer voor 's-Gravenhage ingenomen, en van dat oogenblik
af zijn strijd tegen het Ministerie hervat, dat hij in den grond
nog verderfelijker achtte voor 's lands welvaren dan het vorige
Kabinet. „Wij hadden nooit onze afkeuring verbloemd," zoo
sprak hij in November 1855 in de Tweede Kamer, „van eene
Protestantsche richting, bij uitnemendheid fel tegen de Katholieken,
maar door wie tevens wat ons dierbaar en heilig is,
aangerand wordt. Van daar, dat spoedig tegen ons van dien
kant groote verbolgenheid is ontstaan. Zoo kon het aan het
Gouvernement licht vallen, daar het meer last dan nut uit het
voortduren van ons bondgenootschap te gemoet zag, te breken
met onze richting. In s c h ij n enkel met onze richting, inderdaad
met den geheelen historischen oorsprong van het
bewind." Uit deze woorden blijkt, hoe de Anti -revolutionairen
de handelingen van het Kabinet beschouwden als een breuk met
hunne partij, en waarlijk, tegenover de sobere aanwinst, welke
het Ministerie vond bij de weinige aanhankelijkheid der Liberalen,
woog het verlies van den steun der Anti-revolutionairen
zeer zwaar. Toch wisten Groen en zijne medestanders ook zelfs
het naar het liberale kamp overgeloopen Kabinet te waardeeren
in wat het naar hunne meening goeds bezat, en stelden het op
prijs, dat het de souvereine rechten van de Kroon hoog hield
en een dam vormde tegen de willekeur, waarmede de Thorbeckianen
in het belastingstelsel ingrijpen wilden.
Zoo was het Ministerie dan nagenoeg van alien verlaten

DE GEMENGDE SCHOOL. 33
en had zijn behoud alleen te danken aan de verdeeldheid, welke
in het kamp van zijne bestrijders heerschte, waarvan de Thorbeckianen
zoo krachtig partij trokken, dat zij welhaast, in
plaats van de oppositie te vormen, konden gezegd worden, de
regeering in handen te hebben. Toen dan ook op het einde
van 1855 de wet op de middelen aangenomen was, waagde
zelfs een der liberale sprekers tot het Ministerie te zeggen :
„omdat wij voor de wet stemmen, daarom gaat gij niet met
haar ten gronde." Toch was de val van het April-ministerie
binnen een kort tijdsverloop besloten. Ten gevolge van een petitionnement
was het aan het roer gekomen, maar ook zou een
petitionnement het doen yallen.
Wij zagen hoe Koning Willem II een vergeefsche poging
deed om in zake het onderwijs aan de vele grieven der
verschillende partijen tegemoet te komen door een herziening
van de wet van 1806. Onverpoosd bleef men de school
bestrijden, welke hoe, langer zoo meer onder invloed der Liberalen
kwam, die voor hunne aan alle kerk en kerkleer vijandige begrippen
de hope der toekomst, de jeugd des yolks, trachtten te
winnen en die onder den schijn van neutraliteit niets anders
kweekten dan rationalisme en humaniteit, waarin zij den kern
van alien godsdienst zochten. Uiteraard werd de strijd nog meer
uitgelokt, daar de Liberalen zich ,hoe langer hoe minder ontzagen,
den Staat met zijne middelen te gebruiken tot bereiking
van hunne doeleinden met de school. Tegenover deze zoogenaamd
godsdienstlooze, maar inderdaad rationalistische secteschool
nu trad de kampioen der Anti-revolutionairen, Groen
van Prinsterer, voortdurend op met de leuze : vrijheid van onderwijs.
Hadden ook aanyankelijk de Roomschen gemeend in
de school van 1842 hun wenschen verkregen te hebben, welhaast
werd het hun ook duidelijk, dat ze in slechter conditie
gekomen waren door den geest van het Protestantisme, die
in de school van 18Q6 heerschte, te ruilen voor dien van het
Modernisme, dat, door het Liberalisme beschermd, onbeperkt
in de volksschool heerschtte. Zoo begroetten ook zij met blijde
verwachting de gelegenheid, welke de grondwetsherziening van
Dl. VIII. 3

34
ARTIKEL 194.
1848 bood tot wegneming ook van de grieven op onderwijsgebied,
en gespannen verbreidde men het rapport der commissie,
het ontwerp eener Grondwet, waarvan de Regeering verklaarde
dat zij het onderwijs tot een voorwerp van haar nauwgezette
zorg maakte. De meerderheid dier commissie wenschte een
milde toepassing van de vrijheid van onderwijs, doch vond bij
de conservatieven en bij liberalen als De Bosch Kemper sterke
bestrijding, en aan dezen geleerde, die in het vrijlaten van het
onderwijs weinig anders zag dan het te voorschijn roepen van
een „secteschool," was het voornamelijk te danken, dat de commissie
de zorg van den Staat voor het openbaar onderwijs
gewenscht bleef achten. Aan hen nu, die in het zoogenaamde
bijzonder onderwijs niet anders zagen dan de voortwoekering
van de scholen, die kerkelijke begrippen verspreidden en, naar
hun wijze van zien, godsdiensthaat onder de Natie kweekten,
en die daarom de reeds bestaande vrijheid van onderwijs niet
wilden uitgebreid zien voor het minst, had men 't veelbesproken
artikel 194 te danken, waarbij bepaald werd, dat I°. het
onderwijs een voorwerp zou zijn van de aanhoudende zorg der
Regeering ; 2 0. dat de inrichting daarvan, met eerbiediging van
ieders godsdienstige begrippen, door de wet zou worden bepaald,
en 3°. dat in het Rijk van overheidswege overal voldoend
openbaar onderwijs zou gegeven worden. Voorts verklaarde de
Staat het geven van onderwijs vrij, behoudens het toezicht der
Overheid, en voor zoover het lager en middelbaar onderwijs
betreft, behoudens het onderzoek naar de bekwaamheid en
zedelijkheid der onderwijzers.
Het toenmalige Ministerie haastte zich om aan de toezegging
in de additioneele artikelen der Grondwet te voldoen en
nog in de zitting van 1849 een ontwerp van wet op het onderwijs
bij de Kamer aanhanging te maken, doch zijn spoedige
val maakte dat het ontwerp, ofschoon door minister De Kernpenaer
gereed gemaakt, niet aan de orde kwam. Hoeveel nu
Thorbecke straks eene spoedige afdoening van deze zaak in
het verschiet stelde, de April-beweging schoof de regeling van
het onderwijs andermaal op den achtergrond.

EEN NIEUWE WILT. 35
Ook voor deze gewichtige en tevens gevaarlijke taak vond
zich derhalve het April-ministerie, en met name minister Van
Reenen, geplaatst. Wel haastte hij zich, door enkele milde bepalingen
bij de uitvoering van de Wet van i8o6 de Roomschen
en Anti-revolutionairen tijdelijk tevreden te stellen, doch
dezen bleven met ongeduld aandringen op de indiening van
't wetsontwerp, overtuigd als zij waren, dat hunne vrijheid van
handelen alleen kon rusten op de weigering der Staten-Generaal,
om in hun wenschen te treden. De Liberalen en Conservatieven
toch in de Kamer, zoowel als in de gemeentebesturen en
Provinciale Staten, waren gansch niet gezind de vrije school toe
te laten ; dit bleek nog al genoeg uit de bezwaren, welke zij
den oprichters van bijzondere scholen in den weg legden. Wijl
de Regeering van oordeel was, dat zij de gewestelijke en gemeentelijke
besturen niet dwingen kon tot het verleenen van
vrijheid tot oprichting van bijzondere scholen, diende Groen
zelfs den I3den Mei 1854 een wetsvoorstel in, waarbij bepaald
werd dat zij, die een bijzondere school wilden oprichten en
van de gemeentelijke en gewestelijke besturen geen oorlof konden
verkrijgen, zich tot den Koning om beslissing konden
wenden. Ofschoon de Kamer dit voorstel verwierp, gaf Groen
den moed niet op, en dat te minder, wij1 het duidelijk was,
dat sommigen slechts tegen gestemd hadden, omdat men binnen
betrekkelijk kort tijdsverloop een volledig wetsontwerp
voor het lager onderwijs van de regeeringstafel kon te gemoet
zien. De periodieke verkiezingen echter in Juni 1854.
maakten de kans voor de bijzondere school niet beter ; gelijk
wij gezien hebben, moesten toch velen harer voorstanders
het veld ruimen voor de Liberalen, en gedurende eenigen tijd
althans moest de onvermoeide kampioen voor het bijzonder
onderwijs zich vergenoegen met buiten de Kamer zijne belan-
gen te verdedigen.
Eindelijk dan, het was in September van dit jaar, diende
de minister van Binnenlandsche Zaken een ontwerp van wet voor
het lager en middelbaar onderwijs in, waarbij, wat het eerste
betreft, vooral deze bepalingen aanleiding tot wrijving gaven :

36 AFKEURING.
„De openbare scholen zijn ingericht voor kinderen van
verschillende godsdienstige gezindheden.
„De onderwijzers in deze scholen onthouden zich van iets
te onderwijzen, te doen of toe te laten, kwetsend voor de
godsdienstige begrippen van eenige gezindheid.
„Het geven van onderwijs in den godsdienst wordt over.
gelaten aan de kerkelijke genootschappen. Hiertoe zijn de gebouwen
voor het openbaar lager en middelbaar onderwijs, buiten
de schooluren, voor de leerlingen der school beschikbaar.
„Waar de plaatselijke omstandigheden het toelaten, mogen
afzonderlijke openbare scholen worden ingericht voor kinderen
van dezelfde godsdienstige gezindheid."
Wie kon met zulk een herstel van grieven vrede hebben ?
Het ontwerp voldeed geen der beide partijen en in het strewn
van het Ministerie om allen te bevredigen, leed het andermaal
schipbreuk. De Liberalen bestreden het, omdat den Antirevolutionairen
en Roomschen in de door ons laatstelijk aangehaalde
alinea vrijheid gegeven werd, gezindheidsscholen op
te richten en de Regeering derhalve aan hun veriangen te dien
opzichte tegemoet kwam. De Anti-revolutionairen kantten zich,
door de ervaring • geleerd, tegen de zoogenaamde „gemengde
school," zooais die in alinea r omschreven werd en die slechts
algemeene ontwikkeling en vorming beoogcle. Nimmer kon Groen
van Prinsterer er in treden, dat de Bijbel van de Staatsschool
geheel geweerd en alles wat naar Christendom zweemde, daar
verzwegen worden zou, en voortdurend verschenen er dan ook
vlugschriften en artikelen in „de Nederlander" van zijne hand,
waarin hij de voor de belijders van alle godsdiensten gepaste
Staatsschool uit het wetsont werp bestreed. Van der Brugghen
stond in dit opzicht niet geheel aan zijne zijde en sprak vrij
wat meer vergoelijkend over 't ontwerp, daar hij met de bezwaren
rekende, waarmede het Ministerie bij de oplossing der reeds
jaren lang bestaande schoolquestie te worstelen had. Weifelend
en aarzelend stond Van der Brugghen reeds toen voor de zaak,
waar tegenover Groen van Prinsterer zulk eene besliste houding
aannam. Ofschoon minder met de bezwaren der uitvoering

GROEN EN VAN DER BRUGGHEN. 37
rekenende, achtte Groen het met het Christelijk beginsel op
elk gebied in strijd, zoo hij van zijn ideaal zou afzien, en
verloochening en afval van de ergste soort, indien hij aan de
door het Ministerie voorgestelde school ooit zijne stem zou
geven. Volgens hem moest het Christelijk beginsel de school
des yolks als een zuurdeeg doordringen, waarom noch de Bijbel
mocht geweerd, noch ter wille van de pasklaarheid voor alien
de historie des lands mocht verwrongen worden. Daar nu eene
school, waaraan zulk een eisch gesteld worden moest, moeilijk
aan Roomschen en Israelieten opgedrongen worden kon,
stond hij beginselscholen voor. Terecht begreep Groen, dat de
Overheid bij Naar ontwerp gedrongen was door den wensch om
de Roomschen zooveel mogelijk te gelieven, en hij erkende dan
ook, dat de Roomsche kerk alleen dan nog eenigen vrede met
de Staatsschool zou kunnen hebben, wanneer daaruit alles geweerd
werd, wat eenigszins met het gezag van den priester in
strijd komen kon, in een woord : wanneer zij een louter burgerlijk
maatschappelijke inrichting van het onderwijs vertegenwoor
digde. „Het voldoen aan het verlangen der Katholieken," zoo
schreef hij, ,is grondwettig, is billijk, is onvermijdelijk." Daarom
juist had men telkens door de onvermijdelijkheid daarvan
moeten zwichten en was de openbare school geworden, wat
zij was in 18o6, in 1842, in 1849 en eindelijk nu, terwijl de
invloed daarvan zelfs merkbaar was in bijzondere scholen van
de tweede klasse. Hieraan was dan ook geen ontkomen dan
door de zoogenaamde gesplitste of gezindheidsschool.
In gansch anderen geest liet zich Van der Brugghen uit.
Juist in de bestrijding van liberale zijde vond hij een onmiskenbaar
waarteeken, dat de wet den Anti-liberalen gunstig
was. Bovendien meende hij, dat men in het feit dat het ontwerp
niet alles gaf, wat men wenschte, geen aanleiding nemen
mocht om in bondgenootschap met de Liberalen het Ministerie
te bestrij den, dat althans eene poging gedaan had om den
bestaanden toestand te verbeteren. „Ik moet bekennen," zoo
schreef hij, „dat ik in het beginsel van mogelij k e splitsing
een grooten stap zie, gewichtiger dan de Regeering misschien

3 8FACULTATIEVE SPLITSING.
zelve, tevens rekening houdende met den algemeenen nationalen
afkeer van de gezindheidsschool, bedoeld heeft. De invoering
van het nieuw beginsel zal, naar mijn gedachte, als een wigge
werken, die in een kleine reet past, maar met een paar hamerslagen
groote houtblokken klooft." Het stond bij hem vast,
dat eene openbare gezindheidsschool, als regel, niet mogelijk,
maar ook niet wenschelijk was ; kon dat niet, dan bleef er,
volgens zijne zienswijze, niets anders over dan, als r e g e 1,
eene niet gezindheidsschool, wat dan ten gevolge van de omstandigheden
wel niet anders dan eene godsdienstlooze school
zou kunnen zijn, waarop echter exception mogelijk waren. Er
was daarnaast alleen mogelijk eene facultatieve openbare gezindheidsschool,
maar, juist omdat deze facultatief wezen moest,
daarom mocht zij niet opgedrongen worden ; zelfs zou het
doenlijk zijn, hare vergunning bij de wet te verzekeren. ZO6
stonden toen reeds Groen en Van der Brugghen feitelijk tegenover
elkaar.
Zooveel is zeker, dat Groen de denkwijze der Roomschen
juist had onderschept, dat dezen niet alleen gekant waren tegen
den invloed der zoogenaamde Calvinisten, maar evenzeer tegen
dien van de alle geloof ondermijnende begrippen van humaniteit
en beschaving, welke de Liberalen en moderne Protestanten
als Christendom aanmerkten en dat zij derhalve alleen dulden
konden een beslist neutrale school, die in den loop van den
tijd zou blijken geheel onmogelijk te zijn, aangezien ook buiten
Bijbelsche en Vaderlandsche Geschiedenis om, de overige
vakken en de geheele opvoeding in de school herhaaldelijk
aanleiding geven tot gesprekken, waarin de persoonlijke overtuiging
des onderwijzers zich verraadt.
Wat het zedelijk beginsel der wet betreft, waren het niet
alleen de Liberalen, die zich in het stelsel der gemengde school
vinden konden. Aan hunne zij de stonden de Israelieten, vooral
de sterke, afwijkende richting onder hen, die juist in een doodzwijgen
van alle geloofsverschil den laatsten slagboom meenden
te zien vallen, welke hen in het maatschappelijk leven van
hunne medeburgers scheidde ; de modernen, vooral hunne predi-

DE VOORSTANDERS. 39
kanten ; de Maatschappij tot Nut van 't A l g e m e e n ; de
V r ij m e t s e 1 a a r s en ook de zoogenaamde „Groote Protestantsche
partij," ;die zich alleen in Anti-papisme als Protestantsch
kennen deed. Deze alien meenden, dat het afzijn van alien
godsdienstzin met den naam van „verdraagzaamheid" kon bestempeld
worden en nu in naam dier „verdraagzaamheid" predikten,
dat kinderen althans onkundig moesten gelaten worden
van alle geloofsverschil. Natuurlijk werden dezen zeer gesteund
door de Staatsonderwijzers, die niet ophielden de meening te
verkondigen, dat, indien de school slechts de noodige kennis
aanbracht, huisgezin en kerk wel het overige konden en moes-
ten doen. Van daar dat zij zich niet slechts voor den geest
van het ontwerp verklaarden, maar ook zelfs het beginsel
der gezindheidsschool bestreden en daarom ook zich kantten
tegen elk voorrecht aan de bijzondere scholen gegund, dat
niet onmiddellijk het uitvloeisel was van de bepalingen der
Grondwet. Geen wonder, dat zij veel invloed uitoefenden. Men
maakte de goede gemeente diets, dat de tegenstand van Antirevolutionairen
en Roomschen niet anders was dan een kerkelijk
drijven, een streven om de jeugd der Natie onder den
invloed van de geestelijken te brengen. Men verweet de bestrijders
van den geest der wet, dat zij onverdraagzaam, godsdiensthaat
en verdeeldheid tusschen de burgers van een zelfden
Staat kweekten en het hun eenig doel was, om door middel
van hunne zoogenaamde „gemoedsbezwaren" hun streven, om
zelf aan het roer van den Staat te komen, verwezenlijkt te
zien. Slechts weinigen onder de Roomschen hadden in dit opzicht
echter betere verwachtingen van den liberalen zin van
Thorbecke en zijn aanhang.
Nadat in de biaden zoowel als in de periodieke pers het
ontwerp druk besproken was, en de zaak ook in de afdeelingen
der Kamer uitvoerig behandeld was, werd den 2osten
Mei 1855 het eindverslag uitgebracht, waarin het o. a, heette :
„De vraag werd behandeld of het niet als eene leemte in
de wet te beschouwen was, dat de vermelding van het Chris-
telijk beginsel als grondslag van onderwijs daarin ten eenen-

40
HET CHRISTELIJK BEGINSEL.
male ontbrak. De gevoelens stonden te dezen aanzien tegenover
elkander, en dit openbaarde zich in de besprekingen, die
wij niet in bijzonderheden zullen ontwikkelen, maar slechts in
hoofdbeginsel aangeven.
„In de eerste plaats waren er eenige leden, die de verzwijging
van het Christelijk beginsel in de wet ten sterkste
afkeurden en het een beschamend verschijnsel achtten, dat zoo-
danige onchristelijke wet op het onderwijs aan de Vertegenwoordiging
eener Christennatie kon worden aangeboden en die
met nadruk het gevoelen voorstonden, dat ook op de openbare
scholen een positief godsdienstig onderwijs, in verband
met het onderwijs in den godsdienst, dat gegeven wordt van
wege de Kerk, zou worden mogelijk gemaakt.
„Het tweede hoofdgevoelen werd door een veel grooter
aantal leden voorgestaan. Zij gingen uit van de stelling, dat,
even als het Christendom de grondslag is onzer beschaving,
zoo ook de Christelijke godsdienstige beginselen een der hoofdelementen
van het openbaar lager onderwijs moeten uitmaken.
Zij geloofden niet, dat de Grondwet eenigen hinderpaal daaraan
in den weg legt. De eerbiediging van ieders godsdienstige
begrippen, in het 2de lid van art. 194 der Grondwet voorgeschreven,
behoeft niet in dien zin te worden uitgelegd, alsof
geheele ter zijde stelling dier begrippen bedoeld ware. Het duldt
zelfs zulk eene uitlegging niet. De zin onzer Natie vordert een
godsdienstig, en wel een Christelijk godsdienstig onderwijs. De
overgroote meerderheid der ingezetenen verlangt niet, dat reeds
op de school bijzondere leerstellingen van kerkgenootschappen
worden aangeraakt of in de jeugdige gemoederen zaden worden
geworpen, waaruit later het kwaad der onverdraagzaamheid
zou kunnen ontkiemen ; maar zij stelt er wel hoogen prijs
op, dat het lager onderwijs dienstbaar worde gemaakt aan de
bevordering van zedelijkheid en godsdienst en aan het geloof
in die groote waarheden, waaromtrent al de Christen-kerkgenootschappen
het Bens zijn. Werd dus de inrichting van het
openbaar lager onderwijs derwijze geregeld, dat de bevordering
van Christelijke beginselen op de openb are school onmo-

DE AFDEELINGEN. 41
gelijk werd, dan zou die regeling, in plaats van ieders godsdienstige
begrippen te eerbiedigen, gelijk de Grondwet beveelt,
integendeel in strijd zijn met het godsdienstig begrip van de
Natie in het algemeen. Tegelijk zou dan het belang van den
Staat, welks welzijn op de zedelijkheid en den godsdienstzin
zijner burgers berust, weinig worden behartigd. De school is
geenszins de opvoedingsplaats der jeugd, maar kan en mag
toch aan die opvoeding dienstbaar gemaakt zijn.
„Men verlangde van deze zijde, dat de wet of op het
voorbeeld van die van 1806, de opleiding tot Christelijke maatschappelijke
deugden als een hoofddoel van het lager onderwijs
aanwees, Of, zoo het woord Christ el ij k vermeden moest
worden, althans liet doorstralen, dat het godsdienstig element
niet is uitgesloten. Het verbod om iets te leeren, wat met
Christelijke begrippen strijdt, zou reeds eenigermate bevredigen
en tot geruststelling der Natie strekken.
„In de derde plaats waren er verscheidene leden, die het
geenszins als een gebrek in de wet beschouwden, dat daarin
niet van het Christelijk beginsel als grondslag van het onderwijs
gewag werd gemaakt. Deze leden erkenden gaarne dat
onze beschaving, onze zeden op het Christendom berusten. Zij
konden zich niet voorstellen dat het mogelijk ware, lager onderwijs
te geven, dat niet tot zekere hoogte van het Christelijk
beginsel, van de hoofdwaarheden des Christendoms uitgaat.
Daarin ligt ook niets verkeerds, niets berispelijks, mits
slechts het geven van aanstoot vermeden worde. Maar dat
beginsel behoeft geene versterking in de wet. De Christelijke
zin heeft de Natie zoo zeer doortrokken, dat het onderwijs
Christelijk zal zijn, ook dan als de wet geheel daarvan zwijgt,
„Op deze beschouwingen kwam men bij het bespreken
van het beginsel der gemengde scholen terug, welk beginsel
door de overgroote meerderheid verdedigd werd, als liggende
in de Grondwet en geboden door het Staatsbelang. Sommigen
gaven intusschen aan om in de wet op te nemen, dat het onderwijs
ook strekken zou ter opleiding tot godsvrucht, vaderlandsliefde
en alle maatschappelijke deugden."

4 2 HERZIENIN G.
Even sterk als nu dit laatste zich tegen den wensch stelde
van de Anti-revolutionairen, even krachtig bestreed de liberale
meerderheid Groen's ideaal ter vestiging van gezindheidsscholen.
Het heette toch in het verslag :
„De bevoegdheid tot vestiging van afzonderlijke scholen
voor kinderen van dezelfde gezindheid, werd door de overgroote
meerderheid afgescheurd, als ongrondwettig, als strijdende
met den aard van het lager onderwijs, dat vreemd moet blij-
ven aan de leerstellingen van een bepaald kerkgenootschap,
als leidende tot eene bron van tweedracht en als gepaard met
onoverkomelijke bezwaren in de uitvoering."
Zoo ging dus de meening der meerderheid, gelijk ook het
eindrapport vermeldde, verder dan de Regeering. Wilde deze
toch, waar het mogelijk was, in het stelsel der gezindheidsschool
wêl treden en vooral in grootere plaatsen de splitsing
der openbare school mogelijk maken, de meerderheid was hier
zdo tegen en zij was zdo sterk, dat de Minister het noodig
vond om het ontwerp ter nadere herziening terug te trekken, en
in een nieuw ontwerp, aan het einde van het jaar 1855 ingediend,
maakte het Ministerie zich geheel los van de wenschen
der Anti-revolutionairen en hunne medestanders in dezen 1 om
geheel aan de zij de der meerderheid te treden. Benevens enkele
wijzigingen in ondergeschikte punten toch werd het artikel,
dat voor grootere plaatsen de oprichting van de gesplitste
of gezindheidsschool in het uitzicht stelde, geheel weggelaten
en daarentegen bepaald, dat de Staatsschool uitsluitend gemengde
school zou zij n.
Natuurlijk waren de Anti-revolutionairen en die met hen
tegen het beginsel van de wet gekant waren, verontwaardigd
over deze nieuwe concessie van het Ministerie aan de liberale
meerderheid, en dat te meer, daar de strijd bij hen dieper
ging dan tot de politieke oppervlakte. Het gold toch bij hen
de vraag, of de Nederlandsche jeugd, de hope der toekomst
van Neerland's yolk, voortaan de prooi zou worden van een beginsel,
met verzwijging van de Christelijke waarheden, niet
anders kweeken kon dan ontkerstening en, onder de leuze van

GROEN EN DE FAKKELPARTIJ. 43
neutraliteit, strijd voerde tegen hetgeen der Christelij ke Natie
het dierbaarst was. Feller dan ooit ontbrandde de strijd, een
godsdienstoorlog in den waren zin des woords, welke dertig
jaren lang de Natie stond te verdeelen en in zijne langdurigheid
en materieele uitwerking vrij wat meer beteekende
dan de geheele April-beweging, gelijk hij dan ook de Natie
en hare Vertegenwoordiging grooter offers kostte aan tijd en
kracht. Andermaal trad nu Groen van Prinsterer aan de spits
zijner medestanders in het strijdperk der Volksvertegenwoordiging.
Wie er met hem en de zijnen ging, deerde of be-
kommerde hem niet. Hij wist, dat er in de Roomsche bladen
gesproken werd van eene herhaling der April-beweging en
dat zelfs liberale bladen deze mededeeling bevestigden ; maar
hij wenschte niet samen te gaan met de lieden, die ze op
touw zetten wilden, en hij had goed gezien. Immers, mocht
de zoogenaamde Fakkelpartij ook al voornemens geweest zijn,
andermaal een monsterpetitionnement op touw te zetten, nadat
het haar duidelijk geworden was, dat de Anti-revolutionairen
thans eeniglijk en alleen tegen de onderwijswet wilden ageeren,
zonder zich tot nadere concessien en beloften voor de toekomst
te verbinden, toch trok zij zich haastig terug van eene
partij, die zij in den grond evenzeer haatte, als zij op elk
gebied, behalve wat den strijd tegen Rome betrof, der liberale
partij genegen was. En immers, dat begreep Groen terecht,
hadden de Fakkelpartij en de Anti-revolutionairen ook
dit slechts gemeen, dat men het ontwerp van beide zijden bestreed,
als zijnde eene concessie, niet slechts aan de Liberalen,
maar ook aan de Katholieken, om welke laatsten te gelieven
de Bijbel van de Staatsschool moest verbannen worden.
Was Groen alzoo wars van een bond met anderen, die,
slechts door bijkomende omstandigheden tijdelijk met hem zouden
samengaan, verre was het van hem dat hij zijn steun bij
de Natie, en wel bij het Christenvolk van Nederland zou versmaden.
Dit bleek, toen hij den stoot gaf aan het adres, dat
0. G. Heldring, den door zijn philantropischen arbeid zoo be-
kenden predikant van Hemmen, D. Chantepie de la Saussaye,

44
HET PETITIONNEMENT.
predikant bij de Waalsche gemeente te Leiden en voorts door
de predikanten L. J. van Rijn, F. G. van der Ham, L. Merens,
J. H. Booken, J. J. Doedes en J. J. van Toorenenbergen ontworpen
werd en waarin afzonderlijke scholen voor Roomschen,
Israelieten en Protestanten gevraagd werden. Alvorens dit adres
bij de Tweede Kamer ingediend werd, trachtte men daarop
allerwege betuigingen van instemming te verkrijgen, en moge
het ook niet zulk een tal van naamteekeningen verworven hebben
als het Utrechtsche petitionnement tegen de invoering der
Bisschoppelijke hierarchie, zooveel is zeker, dat duizenden in
den lande het teekenden en dat vooral de predikanten krachtig
medewerkten, om hunne gemeenteleden aan te sporen de
poging te steunen, welke dienen moest om de Nederlandsche
Jeugd te redden uit den klauw van het moderne ongeloof,
waaraan het ministerieel ontwerp haar, naar hun zienswijze,
overgaf. Wat men bedoelde, bleek onder meer uit het slot van
het adres, waar de opstellers schreven :
„Op grond van dit een en ander wenden wij ons tot de
Volksvertegenwoordiging in den naam onzes Heeren Jezus
Christus ; in den naam onzer gemeenten ; in den naam van vele
geloofsgenooten in ons Vaderland, wier getal wij vertrouwen,
dat bij behoorlijke kennisneming gewis toenemen zal, met het
ernstig en dringend verzoek : dat zij niet toelate, dat onze
Grondwet langer buiten verband met het geloof en de geschiedenis
der Natie worde gehouden ; dat zij geene wet voor onze
scholen bekrachtige, waarin onder algemeene bewoordingen
datgeen, hetwelk aan elke gezindheid meest dierbaar is, wordt
geweerd ; dat zij zorge, dat bij de opleiding onzer Nederland-
sche Protestantsche Jeugd, beroep op den Bijbel, trouw verhaalde,
volle historie en betamelijke melding des Zaligmakers
geene Staat-misdaad worde."
Het bleef niet bij dit petitionnement. Ongeveer gelijktijdig
met dit, bereikte de Kamer een tweede adres, geteekend door
den heer Van Beeck Calkoen c. s., waarin de godsdienstlooze
school en het stelsel der wet aan de kaak gesteld werden als
de vruchten van een „dor wijsgeerig Deisme, eene koude, van

GROEN EN BEETS. 45
God verwijderde zedekunde." Mocht ook de zoogenaamde
groote Protestantsche partij zich losgemaakt hebben
van de Anti-revolutionairen, ook zij deed hare stem hooren,
en de Vereeniging K o n i n g en V a d e r 1 a n d drong in eene
van uit 's-Gravenhage verzonden circulaire sterk op petitionneering
aan, hoewel gezegd moet worden, dat deze aandrang
weinig gevolg had, aangezien zij het vermoeden niet ontgaan
kon, te zeer gedreven te worden door de zucht om hare mannen
in de Vertegenwoordiging en aan de regeeringstafel te
brengen. Onder de vele neven-adressen, die inkwamen, moet
tevens melding gemaakt van het indrukwekkend vertoog, door
den predikant Van Koetsveld bij de Kamer ingediend. Toen
de Kamer, die op reces uiteengegaan was, weder samenkwam,
werden er nog een 95-tal adressen bij haar ingediend, waarvan
een, uit Leeuwarden afkomstig, niet minder dan 3784 hand-
teekeningen bevatte.
Toch was het er, ondanks den storm, welke het ontwerp
in het leven riep, verre van af, dat alle Christenen in den
lande over de gemengde school gelijk zouden denken. Vele
predikanten en gemeenteleden waren zich minder bewust van
den aan het Christendom vijandigen geest der onderwijswet
en achtten, dat het gemis aan het Christelijk bestanddeel in
het onderwijs, door huisgezin en kerkelijk onderricht zou kunnen
aangevuld worden. Vooral vond men de zoodanigen onder
de meer aanzienlijken, terwiji Groen zijne aanhangers meest
onder de kleine burgers en op het platte land telde. Zoo schreef
Kennink, Groen's medestander, hem met betrekking tot den
geleerden en vromen Nikolaas Beets : „deze acht de gemengde
school te nationaal, dan dat men met eenig vertrouwen aan hare
opheffing kon denken en arbeiden." Ja, zelfs Van der Brugghen
aarzelde het stelsel van zijn vriend en medestrijder te huldigen.
Met onbezweken ijver zetten echter Groen en zij, die met
hem gelijk dachten, den strijd voort, daarin ondersteund en tot
meerderen weerstand geprikkeld door den kamp, in de bladen
over de zaak gevoerd. Men hoopte op de verkiezingen, in Juni
1856 aanstaande, Omstreeks dezen tijd en bij de spanning,

46
GROEN'S ADVIES.
waarin de Natie leefde, zou de Koning aan Groen van Prinsterer,
die de betrekking van Staatsraad 'bekleedde, een advies
gevraagd hebben met betrekking tot een eventueele wijziging
van het Ministerie. Natuurlijk kon het advies van Groen voor
het Kabinet niet gunstig luiden. „Ik waardeer de talenten, de
verdiensten, ook de bedoeling der ministers, wier politieke
richting aan het Kabinet kleur geeft" (waaronder stilzwijgend
mannen als Van Hall, Vrolik en Van Reenen bedoeld werden),
„tnaar ik schroom niet te herhalen, wat ik in de Tweede Kamer
meermalen gezegd heb : dit Ministerie heeft het voetspoor
eener staatkunde, waartegen het Vorst en Volk zou vrijwaren,
gevolgd ; de nationale kracht, waarin Uwe Majesteit een steunpunt
van vorstelijke zelfstandigheid vond, verlamd ; bondgenooten
moedeloos en tegenpartijders overmachtig gemaakt. De
zegekreet ten vorigen jare, na het tot stand komen der afschaffing
op het gemaal : „de oppositie is de regeerende partij,"
is niet onbekend, waarbij straks de aanmerking geyoegd werd :
„is het voor de waardigheid der Kroon niet beter dat het
hoofd der oppositie minister, dan dat de minister aan het
hoofd der oppositie onderschikt zij ! Vooral zou in April
1853 niet licht iemand van dit Ministerie deze wet op het lager
onderwijs hebben verwacht : verloochening van het Christelijk
karakter der Natie ; prijsgeven aan de, Roomschgezinden van
al hetgeen de Protestantsche Christen als onmisbaar in de
volksopvoeding waardeert. Het intrekk en van zoodanige wet
zou, dunkt me, de eerste daad en het programma van een ge-
wijzigd bewind zijn."
En wat hij van een eventueel nieuw op te treden Ministe-
rie wenschte, formuleert Groen aldus : „in de regeling van het
lager onderwijs worde niet belet het oprichten van openbare
scholen, waar, door afzondering van Israelieten en Roomschen,
de Protestant, gelijk ook de wetgever van 1806 gewild heeft,
in de gelegenheid zij tot het belijden van den Zaligmaker, tot
het gebruiken van Gods Woord, tot het vermelden van datgeen,
waarin de kracht en de kern der geschiedenis, van uwe
en ook van zijne vaderen openbaar is."

DE VERKIEZINGEN. 47
De verkiezingen van 10 Juni 1856, waarbij de helft van
de leden der Tweede Kamer zouden bevestigd worden in hun
zetels of door anderen vervangen, beschaamde echter de hoop,
die sommigen nog koesterden op eene mogelijke wijziging van
zaken. Bijna overal behaalden de Liberalen, ook thans weder
trouw door de Katholieken gesteund, de overwinning, en zelfs
Groen moest zijn zetel voor 's-Gravenhage afstaan aan Gevers
van Deynoot. Hoe de Katholieken over de zaak dachten, bleek
uit hetgeen d e T ij d schreef : „De heer Groen van Prinsterer
heeft de onderwijsquestie op den voorgrond gezet en haar ge-
steld als de hoofdvraag, die bij de verkiezingen gelden moet.
Ongetwijfeld is de zaak van het onderwijs eene der leyensquestien
en, stond zij alleen, wij zouden niet aarzelen ons aan
zijne zijde te scharen ; want in het onderwijs ligt de toekomst
van het Vaderland. Maar de zaak van het onderwijs in den
toestand, waarin Nederland zich op het oogenblik bevindt,
staat niet alleen. De politieke questie overheerscht haar. En
mocht Groen slagen in de beweging, die hij met talent en moed
bestuurt, hij zou, ook zonder dat hij 't wilde, tot resultaten
komen, die de zaak van het onderwijs op den achtergrond
schuiven, om haar te maken tot een onderdeel van algemeene
politieke reactie."
Overigens toonden de uitingen der liberale en Katholieke
bladen duidelijk, dat men nog minder voor Groen en zijn beginsel
beducht was dan voor de zoogenaamde „staart van de
partij," dat men de gevolgen vreesde, wanneer de Anti-liberalen
het roer zouden in handen krijgen. Hiervoor was eenige reden.
De verkiezingen waren over het algemeen zoo ongunstig uitgevallen
voor het Ministerie, dat het zijn ontslag aangevraagd
had en de Koning derhalve voor de pijnlijke keuze stond om
of een Ministerie uit de Anti-liberalen Of uit de Thorbeckianen
te kiezen. Den 23sten Juni verscheen dan ook het Koninklijk
besluit in het Staatsblad, waarbij in plaats van Donker Curtius,
den afgetreden minister van Justitie, nu Van der Brugghen
werd benoemd, terwijl minister van Reenen, voor Bin-
nenlandsche Zaken, door Simons vervangen werd. Van Hall,

48
DE CRISIS.
die reeds voor hen zijn ontslag had gevraagd en bekomen, was
door Gevers van Endegeest vervangen en zijne plaats in de
Tweede Kamer voor het district Leiden werd andermaal door
Groen van Prinsterer ingenomen. Als minister van Roomschen
Eeredienst trad eenigen tijd later Van Romunde op in de
plaats van Mutsaers en evenzoo nam het lid der Eerste Kamer
Lotsy, den ministerieelen zetel voor Marine in, welke tot
heden door Smit van de Broeke was bezet. Den minister van
Oorlog, Forstner van Dambenoy en Van Rappard, minister van
Hervormden Eeredienst, werd het gevraagde ontslag geweigerd.
Met grooten weérzin werd het nieuwe Kabinet door nage-
noeg alle partijen ontvangen. Alleen de Fakkelpartij en eenige
met haar bevriende redactien heetten het welkom ; de overigen
vreesden zeer, dat men een tijdperk van reactie tegenging.
Gedurende den tijd, waarin de Kamers gesloten waren — onmiddellijk
toch na de benoeming van het nieuwe Kabinet waren
de Staten-Generaal uiteengegaan — drong zich al meer de
vraag op, wat toch het Ministerie mocht bewogen hebben tot
zoo plotseling en onverwacht aftreden, aangezien het na de
juni-verkiezingen nog niet zulk een weerstand ondervonden had,
die het to voorschijn roepen van een crisis rechtvaardigde. Met
spanning wachtte men dan ook de heropening der Kamers af,
welke op 19 September zou plaats hebben. Het werd toch
algemeen vermoed, dat veleer verschil van zienswijze tusschen
den Koning en zijne ministers aanleiding tot de verwisseling
van Kabinet had gegeven, en toen dan ook de Koning straks
in eigen persoon de Kamers opende, bleef er daaromtrent geen
twijfel meer over.
„De ontwerpen van wet tot regeling van de drie takken
van openbaar onderwijs zullen aan u gezamenlijk worden voorgelegd.
Het verband, vereischt tusschen de deelen van een
samenhangend geheel, kan op die wijze beter worden bewaard,"
zoo heette het in de troonrede, en voorts :
„De zorg voor de onschendbaarheid van alles wat tot het
gebied des gewetens behoort, is een der voorvaderlijke overkveringen
van mijn Stamhuis. Zij heeft ook mij bewogen, als -

HET ADRES VAN ANTWOORD. 49
nog naar middelen om te zien, ten einde de bezwaren van
zeer velen tegen de ontworpen regeling van het volksonderwijs
zooveel mogelijk op te heffen.
Ik wenschte met uwe hulp aan Nederland schoolinrichtingen
te verzekeren, in welke het godsdienstig karakter der
Natie, sinds eeuwen door het Christendom gevormd en ontwikkeld,
wordt geeerbiedigd en tevens de eisch der wetenschap
en het beginsel der volkseenheid worden gehuldigd."
Natuurlijk viel deze mededeeling niet sterk in den geest
van de meerderheid der Tweede Kamer en het kan dan ook
niemand verwonderen, dat het adres van antwoord op de troonrede
terstond aangegrepen werd om Z. M. te doen gevoelen
dat de groote meerderheid der Vertegenwoordiging zich onvoldaan
gevoelde. Ietwat scherp en snijdend klonk het dan ook :
„Door Uwe Majesteit wordt ons het uitzicht geopend op de
voordracht van verschillende wetsontwerpen van het uiterst
gewicht, tot welker nauwgezet onderzoek wij ons gaarne bereid
verklaren. Daaronder is er een, dat op het lager onderwijs,
waarvan de indiening, naar onze overtuiging, thans geen
verder uitstel gedoogt. Het gevoelen der Kamer over dit gewichtig
onderwerp is bekend. Het staat uitgedrukt in het verslag
onzer overwegingen van het vroeger ingediend wetsontwerp,
hetwelk door de geheel onverwachte sluiting der vorige zitting,
met vele andere zaken onafgedaan is gebleven. Wij zijn
met Uwe Majesteit overtuigd, dat al wat tot het gebied des
gewetens behoort, ongeschonden moet blijven en meenen, dat
dit Joel kan worden bereikt door stipte inachtneming van
de voorschriften der Grondwet, die door gelijkstelling der gezindheden
en door de uitdrukkelijke bepaling, dat bij de inrichting
van het Openbaar Onderwijs ieders godsdienstige begrippen
moeten worden geeerbiedigd, elk denkbeeld van gewetensdwang
ten eenenmale afsnijdt."
Onverdacht was het antwoord in den zin der Liberalen en
ook de Katholieken konden zich in de gemengde school, naar
zij meenden, best schikken — de toekomst heeft hen veel be
ter geleerd — mits de meest strikte neutraliteit maar bewaard
Dl. VIII. 4

50 DE AANLh1DING TOT DE CRISIS.
werd en deze kon misschien, doch nimmer ten koste van eenige
Kerk, veel-min van de Katholieke, bewaard blijven. Daarvoor
waren echter toen de oogen nog niet geopend en de correctieve
zin van het adres van antwoord werd aangenomen door 6o Kamerleden
; slechts een 6tal Anti- revolutionairen brachten hunne
stem daarentegen uit.
Natuurlijk werd, te midden van de beraadslagingen over het
adres van antwoord, het Ministerie opgeroepen om rekenschap
te geven van zijne aanvaarding der portefeuille. Van der Brugghen,
de minister van Justitie, maakte zich tot tolk zijner ambtgenooten
en deelde mede, dat de minister van Buitenlandsche
Zaken, Van Hall, reeds terstond na den vrede tusschen Rusland,
Engeland en Frankrijk gesloten, op ontslag aangedrongen
had. De overige ministers hadden gemeend Z. M. de
taak gemakkelijk te moeten maken en, waar misschien het
voorzien in de vacature, door het aftreden van minister Van
Hall ontstaan, op belemmeringen in hunne personen stuitte,
allen hunne portefeuille beschikbaar te moeten stellen.
Tot zoo ver de geschiedenis, wat de aanbieding der portefeuille
betreft, maar zooals het ontslag aan de ministers van
Oorlog en Hervormden Eeredienst geweigerd was, zoo had dit
ook kunnen geweigerd worden voor de overige departementen.
Dit was echter niet geschied.
„De Koning toch was levendig getroffen over de bezwaren,
die door velen tegen de voorgenomen regeling van het
onderwijs waren ingebracht en had herhaaldelijk te kennen
gegeven dat, al werd de aanhangige wet door de Kamers
aangenomen, hij bezwaar zou maken, daaraan Zijne Koninklijke
sanctie te geven. Het gevolg hiervan was, dat Z. M.
besloot het aangeboden ontslag aan te nemen. Aan Van der
Brugghen werd de .vorming van een nieuw Ministerie opgedragen,
waarin hij na ettelijke onderhandelingen slaagde. De
reden van het optreden van het nieuwe Ministerie was geheel
en al gelegen in de questie van het onderwijs en in den wensch
des Konings, om alsnog te beproeven, aan de gemoedsbezwaren
van velen te gernoet te komen. De tegenwoordige raadslieden

DE PET1TIEN. 5 T
der Kroon hebben zich bereid verklaard mede te werken om
te onderzoeken, of het mogelijk zal zijn den wensch des Konings
te verwezenlijken en die mogelijkheid nog geacht aan-
wezig te zijn."
Intusschen had Groen vruchteloos beproefd, de Kamer te
bewegen de noodige aandacht aan de petitien te schenken en
reeds in April had hij haar verzocht een dag te bepalen,
waarop hij een voorstel zou kunnen doen ter benoeming van
een commissie, om over de verzoekschriften, die omtrent de
voordracht op het lager onderwijs waren ingekomen of nog
zouden inkomen, een algemeen versiag in te leveren, hetzij
voor de beraadslaging, hetzij, indien het ontwerp niet in discussie
komen mocht, voor het einde der zitting. Dit kon men
natuurlijk niet weigeren en de datum van 28 April werd daartoe
aangewezen. Ofschoon de heeren Elout van Soeterwoude
en Van Lynden hun medelid en partijgenoot trouw ter zijde
stonden, werd het voorstel, door Bosscha en De Brauw fel
bestreden, met 47 tegen 7 stemmen verworpen en weinige
dagen daarna verklaarde het Ministerie, dat het voor de wet
op het lager onderwijs zou pal staan. Wij zagen reeds, wat
er geschiedde in den tijd, waarin de Kamers gesloten waren.
Gedurende dien tijd had Groen, met het oog op de aanstaande
verkiezingen, een achttal blaadjes aan de K i e z e r s geschreven,
waarin hij trachtte den toeleg van de Liberalen en Roomschen,
om al de Anti-revolutionairen uit de Kamer te verdringen,
te verijdelen. Het gelukte hem in zoo verre, dat alien
hun plaats in de Kamer weder innamen ; hij zelf werd straks
in Leiden gekozen.
„Ik reken op de Natie," zoo schreef hij in een diet . blaad .
jes, „ik reken op den Koning. Er is eene Natie, die, als de
wetgever de Christelijke conscientie raakt, geen ontnemen van
rechten, in Kerk en School, die zij ter plichtsbetrachting noodig
heeft, vergunt. Er is een Koning, die, aan zijn en onze
vaderen gedachtig, recht voor alien verlangt en door wien
geen opdringen, maar evenmin wegdringen van hetgeen onmisbaar
is voor den Protestantschen Christen, zal worden geduld."

5 2 VAN DER BRUGGHEN,
Groen had zich niet bedrogen, toen hij op den Koning
rekende. Toen Z. M. kennis gekregen had van den inhoud
der petitien, had hij inderdaad meermalen verklaard, dat hij,
getroffen door de gemoedsbezwaren van zoovelen zijner onderdanen,
ook al werd de wet door de Kamer aangenomen, ze
niet zou bekrachtigen. Daar nu het Ministerie eerst door de
portefeuille-aanbieding van Van Hall en voorts door de verklaring
van minister Van Reenen, dat men de petitionnarissen in
geen enkel opzicht tegemoet komen kon, toonde, dat het niets
voor de gemoedsbezwaren te wachten gaf, ontstond er verwijdering
en de Koning nam het ontslag aan. Zoo was dus
met het Ministerie ook het wetsontwerp Van Reenen van de
regeeringstafel verwijderd. Nadat de Koning raad van Groen
ingewonnen had, werd aan Van der Brugghen de samenstelling
van het nieuwe Kabinet opgedragen. Deze wilde vooraf
de zekerheid hebben, dat hij in zake het onderwijs op den
leider der Anti-revolutionairen steunen kon. Belden ontmoetten
elkander op Groen's buitengoed Oud-Wassenaar, bij Leiden,
en na een langdurig onderhoud scheidden zij in de meening,
dat zij in hoofdzaak, wat het onderwijs betrof, hetzelfde wilden.
Helaas, het misverstand zou zich droevig wreken. Toen reeds
toch had Van der Brugghen, bij gelegenheid dat men bij hem
aandrong op het teekenen van het petitionnement, verklaard,
dat hij, indien de Koning hem riep om een schoolwet voor
het land te geven, geene andere zou kunnen geven, doch teekenen
zou hij, om te doers zien, dat ook hij niet zulk eene
school voor zijne kinderen begeerde. Men wist dus reeds, dat
hij, onverwachts geroepen om der Natie eene school te geven,
dit zulk eerie zijn zou, welke hij voor zijne eigene kinderen
zou verwerpen.
Had het ministerie Van Hall onder moeilijke omstandigheden
het bewind aanvaard, voor niet minder heet vuur beyond
zich het nieuwe Kabinet. Ronduit gezegd, kon het op geen
enkele partij rekenen : het vond noch vertrouwen bij de Liberalen,
noch bij eenige schakeering hunner tegenstanders, noch
bij de Katholieken. Reeds bij de eindrede over het adres van

DE I3ERAADSLAGINGEN. 5 3
antwoord op de troonrede gevoelde Groen zich teleurgesteld.
Bij de beraadslaging van de alinea in de Troonrede, welke het
onderwijs betrof, werd de zaak door de verschillende partijen
van alle zijden beschouwd en behandeld. Bosscha, die, ofschoon
ten gevolge van de April-beweging in de Kamer getreden, in
den grond tegen de Anti-revolutionairen partij nam, achtte,
dat het Christelijk beginsel zich in daden meer dan in dogma's
uitsprak en dat op de Staatsschool het beginsel van verdraagzaamheid
en humaniteit heerschen moest, en dat alleen. Nauurlijk
trad zijn rnede-afgevaardigde uit de hoofdstad, de Israeliet
Godefroy, gaarne aan zijne zijde en beweerde, dat de Grondwet
de gemengde school eischte voor alle burgers van den
Staat, Van Nispen trad tegenover Groen op, die met zijn talent
en vuur het Anti-revolutionair streven op het gebied van
de verhouding tusschen Staat en Godsdienst verdedigde, het Christelijk
beginsel als grondslag van opvoeding onzes yolks handhaafde
en zijn stelsel van gesplitste scholen aanbeval. Wel was
Van Nispen het niet geheel eens met het wetsontwerp, zooals
het door Van Reenen gewijzigd was, waarbij de mogelijkheid
van gezindheidsscholen was buitengesloten, maar ook verkoos
hij het boven de algemeene uitbreiding, welke Groen daaraan
geven wilde en daarenboven teekende hij protest aan tegen de
uitdrukkingen, welke Groen zich tegenover de Katholieken veroorloofde.
Hoe het zij, toen Thorbecke eindelijk verklaarde,
dat het gevoelen der Kamer duidelijk genoeg aan het licht
getreden was en men de gemengde school wenschte, kon hij
dit althans van nagenoeg alle leden, behalve van de Antirevolutionairen
getuigen, en het was het Ministerie duidelijk
geworden, dat alleen een ontwerp in dien geest genade zou
kunnen vinden.
Niet gunstiger mocht de kans der Anti-revolutionairen
in den boezem der Natie gerekend worden. Op een enkel blad
na, stond de gansche Pers aan de zijde der Liberalen, wat het
onderwijs betrof. De moderne Protestanten stelden geenerlei
prijs op het bewaren van een Christelijk beginsel, waarvan zij
voor zich zelf al lang afstand gedaan hadden, voor de school

54
ONTN UCHTERIN G.
van het jonge Nederland, en naast hen stond eene groote me
nigte, die, schoon Anti-papistisch, op dit gebied weinig belangstelling
openbaarde, omdat hun eigen gemoedsleven zich tot
vormelijk vasthouden aan het Protestantisme bepaalde. De
Roomschen waren meerendeels v6or de gemengde school. Niet
als zouden zij, vrij van alle nevenbeschouwingen, niet eene
school begeerd hebben, waarin hun kerk opgebouwd werd,
maar het stelsel kwam van Groen, den bestrijder van Rome's
invloed, en daarom kon het niet deugen. Bovendien voedden
zij argwaan tegen een Ministerie, aan welks hoofd een Antirevolutionair
stond en dat onder zijn leden een tweetal mannen
telde, die hun rol in de April-beweging gespeeld hadden.
Eindelijk bij de gesplitste school zouden ongetwijfeld de
Protestanten, enkele deelen van ons land uitgezonderd, de meeste
inrichtingen bezetten en derhalve overwegenden invloed uit-
oefenen.
Al zwaarder moest onder zulke omstandigheden de taak
op de schouders van het Ministerie wegen en, den minister
Van der Brugghen beoordeelende naar zijne vroegere uitlatingen,
valt het niet te bevreemden, dat hij eindelijk aan het
slot der beraadslagingen over het antwoord op de Troonrede
verklaarde, dat er zou gezocht worden naar een middel om,
zonder of te wijken van het beginsel der gemengde school, waaraan
sedert 1806 de Natie gehecht was, de gemoederen te bevredigen.
Geen wonder, dat Groen een smartkreet hooren deed.
„De hoofdgedachte van het petitionnement was tegen de gemengde
school. En nu de hoofdpersoon. Hij, aan wien de
vorming van het Kabinet werd toevertrouwd, is een mijner
meest hooggeachte vrienden, die de onhoudbaarheid der gemengde
school jaren achtereen heeft verdedigd. Hoe lang heeft
bij mij de illusie geduurd ? Acht dagen. Zij is verdwenen op 5
Juli, toen bij de sluitingsrede ter tegemoet koming iets toegezegd
werd, ja, en toch zoo, dat naar mijn inzien, in de omschrijving
van het middel, reeds de mogelijkheid van tegemoet
koming uitgesloten werd."

WANTROUWEN. 55
De strijd werd, na eenige weken van rust, tegen het einde
der maand November hernieuwd bij de beraadslagingen over
het zesde hoofdstuk der begrooting, en wel van Binnenlandsche
Zaken. Vooral tegen den minister van dat departement had
men zeer ernstige bedenkingen. Niet slechts behoorde hij tot
de meest invloedrijke onderteekenaars van het adres tegen de
Roomsche bisschoppen in 1853, maar hij had in 1856 zelfs zijn
naam gezet onder een adres, waarbij niet alleen de naar gezindheden
gesplitste school verlangd werd, doch zelfs op grondwetsherziening
werd aangedrongen, indien de vigeerende Grondwet
de invoering van die school niet gedoogde. Hoe kon dat
verleden gerijmd worden met het aanvaarden van zijn plaats
in een Kabinet, dat bepaalden eerbied voor de Grondwet betoonde
en welks hoofdlieden bewezen nog altijd geen betere
school aan de Natie te kunnen• geven dan de gemengde ? Het
onderwijs was dan ook de hoofdschotel bij de beraadslagingen
over de begrooting en scherp en bitter was de toon zoowel
tegen den minister van Binnenlandsche Zaken, als tegen Van.
der Brugghen en het gansche Kabinet. Alle partijen wantrouwden
het Kabinet en ongetwijfeld, dit had daartoe groote aanleiding
gegeven, toen het bij monde van den heer Van der
Brugghen, in strijd met diens vroegere verklaring, uitsprak :
„De kwestie van het onderwijs is niet geweest de eenige oorzaak
van het optreden van dit Ministerie. Ook is dat optreden
niet geweest de wensch om te voldoen aan al de eischen, of
de wenschen, of de voorstellen, of de droombeelden, of, hoe
men 't ook noemen moge, die neérgelegd zijn in alle petitien,
die bij deze Kamer zijn ingediend." Allerminst vriendelijke
woorden, welke de hoofdman van het Kabinet tot zijne Antifevolutionaire
geestverwanten richtte, doch niet alleen van
hunne zijne trof hem verwijt. Zelfs Thorbecke merkte aan,
dat de minister van Justitie op heden in strijd was met zijne
verklaring van 24 September. En die weerspraak met zich zelf
openbaarde zich niet alleen in de mededeeling aangaande den
oorsprong van het Kabinet, maar op 24 September had de
minister verzekerd, dat hij de mogelijkheid erkende om aan

56 BINNENLANDSCHE ZAKEN.
de bezwaren der petitionnarissen tegemoet te komen en thans,
nog geen twee maanden later, verklaarde hij het onmogelijk
te achten om aan de hoofdgedachte van het petitionnement,
de gezindheidsschool bedoelende, tegemoet te komen. Ja, drie
dagen later week hij zelfs geheel van de religieuse beschouwing
der zaak in Anti-revolutionairen zin af, door te verklaren,
dat het onderwijs op een gemengde school goed, zelfs in
waren zin Christelijk zijn Icon, zonder het gebruik van den
Bijbel en zonder bepaald leerbegrip. Zoo werd het duidelijk,
hoe de invloed van Simons, den minister van Binnenlandsche
Zaken, niet slechts op den gang der zaak, maar ook zelfs op
Van der Brugghen zijn schadelijke terugwerking had gehad en
koel, maar verdiend was 't scherpe woord van Van Zuylen van.
Nyeveldt, toen hij dienzelfden dag verklaarde : „Nu het waarlijk
Anti-revolutionair element zich heeft geeffaceerd, nu het
zich zelf heeft verloochend, geloof ik niet meer bij den minister
van Justitie, maar bij zijn ambtgenoot voor Binnenlandsche
Zaken de hoofdrichting van het Kabinet, de leidende gedachte
der Regeering, te moeten zoeken.
En tegen dezen minister keerde zich nu de oppositie van
alle zijden. Van zijne mededeeling, dat hij binnen weinige weken
gereed zou zijn met zijn ontwerp van wet op het lager
onderwijs, nam men al zeer weinig nota en algemeen keurde
men het denkbeeld af, om de drie takken van onderwijs gelijktijdig
te willen regelen. Weldra sprak zich de persoonlijke
weerzin in daden uit : bij de stemming over de begrooting
staakten de stemmen over de begrooting voor Binnenlandsche
zaken, en toen zich dit feit den volgenden dag herhaalde, was
het hoofdstuk verworpen. Als vreemdeling in den parlementairen
strijd, kon de minister zich slechts met groote moeite
tegen al de aanvallen van zijne tegenstanders verdedigen. Straks
werd hij ziek, zoodat hij zelfs niet het einde der beraadslagingen
kon bijwonen. Ofschoon een kredietwet voor het zesde
hoofdstuk der begrooting aangenomen werd, bood Simons zijn
ontslag aan. Het scheen echter den wensch des Konings te
zijn om Simons te handhaven ; althans minister Van der Brug-

ONTSLAG VAN SIMONS. 57
ghen deelde aan de Kamer mede, dat Z. M. den heer Simons,
indien zijne gezondheid dit mocht toelaten, in de gelegenheid
wilde stellen, zijne wet op het lager onderwijs bij de
Kamer in te dienen en te verdedigen ; voorts dat deze van
zijn oorspronkelijk plan om voor de drie takken van onderwijs
gelijktijdig wetten in te dienen, had afgezien en dat de wet op
het lager onderwijs in ieder geval, of de heer Simons aanbleef
dan aftrad, voor het uiteengaan der Kamer haar zou aangeboden
worden. Toch begreep Simons, dat de wijze, waarop de
Kamer zich tegenover hem gehouden had, zijne aftreding tot
een gebiedende noodzakelijkheid maakte en hij kon des te eer
bij zijn aanvrage om ontslag blijven, naardien hij inderdaad
niet tegen den ministerieelen werkkring opgewassen was en zijn
gezondheidstoestand hem genoegzame reden bood. Simons trad
dus af, maar het beginsel, hetwelk hij vertegenwoordigde, dat
der Groote Protestant sche partij, hadhijalseenzegel
op heel het Kabinet gedrukt — en het was de doodsvlek van
het Ministerie.
Over 't algemeen scheen noch de Koning, noch het Ministerie
vooralsnog geneigd om aan de oppositie toe te geven. Het
schijnt zelfs, dat Z. M. den door het petitionnement van 1853
bekenden Utrechtschen professor Mulder tot zich ontboden
heeft, om hem over de aanvaarding der portefeuille te raadplegen,
waaruit blijken zou dat Z. M. gansch niet geneigd was
het Kabinet aan de meerderheid der Kamer op te offeren. Van
zijn optreden kwam echter niets en 't was moeilijk, zoo niet
onmogelijk, een plaatsvervanger voor Simons te vinden. Zoo
nam dan eindelijk de heer Van Rappard, de minister van den
Hervormden Eeredienst, de zware taak op zich, niet omdat
hij zulks begeerde, doch tegen zijn wensch en louter om aan
deri aandrang des Konings te voldoen. In zijne plaats trad
de heer Wierda Beckman als minister van Hervormden Eeredienst
op.
In gemoede, de toestand van 't Kabinet was alles behalve
benijdenswaardig. Nadat het votum der Kamer den minister
van Binnenlandsche Zaken verwijderd had, bracht men de op-

58 ARTIKEI, 2 3.
positie ook op de andere departementen over, en zoowel bij de
stemming over Oorlog als bij die over Onvoorziene Uitgaven
staakten de stemmen en werden de begrootingen eerst den
volgenden, en dan nog wel met eene nietsbeduidende meer-
derheid van een of twee stemmen, aangenomen. Dat te midden
van zulk een ministerieel lijden de goede toon tusschen het
Kabinet. en de Kamers nog al eens te wenschen overliet, laat
zich begrijpen. Toch draalde het Kabinet niet, zijne belofte te
vervullen en den 2 'sten Februari 1857 diende de minister Van
Rappard bij de Kamer zijn wetsontwerp op het lager onderwijs
in, dat volkomen beantwoordde aan de voorspellingen,
die het Kabinet had gedaan : het behield de gemengde school
als school van den Staat en de eenige poging, welke het
beproefde, om aan de wenschen van de petitionnarissen te
gemoet te komen, was art. 23, hetwelk luidde :
„Het schoolonderwijs wordt, onder aanleeren van gepaste en
nuttige kundigheden, dienstbaar gemaakt aan de verstandelijke
ontwikkeling der kinderen en hunne opleiding tot alle C h r i stelijke
en maatschappelijke deugden, en voorts:
De onderwijzer onthoudt zich van iets te leeren, te doen
of toe te laten, wat strijdig is met den eerbied, verschuldigd
aan de godsdienstige begrippen van andersdenkenden. Hij Arent
aan de kinderen dien eerbied in en wekt hen op tot onderlinge
liefde en verdraagzaamheid.
Het geven van onderwijs in den godsdienst wordt overgelaten
aan de Kerkgenootschappen. Hiertoe zijn de schoollokalen
buiten de schooluren voor de leerlingen der school
beschikbaar.
Waar de kinderen van het bezoeken der openbare school,
uit hoofde van godsdienstige bezwaren der ouders, worden
teruggehouden en deze bezwaren, na een zorgvuldig onderzoek,
niet kunnen worden uit den weg geruimd, zal, indien mogelijk,
hieraan te gemoet gekomen worden door middel van eene
rijkssubsidie. Het verleenen van zoodanige subsidie geschiedt
door de wet."
Het was duidelijk : het Ministerie had eene poging ge-

DE BhSTRIJDING. 59
daan om de petitionnarissen te gelieven. Niet slechts had zij
het woord C h r ist el ij k e in de wet opgenomen, maar zij had
ook in de 4de alinea beproefd aan de wenschen tegemoet te
komen van hen, die niet van het openbaar onderwijs gediend
waren. Doch met recht mocht men van eene mislukte poging
spreken. Dit bleek al aanstonds toen het ontwerp, na den
2 'sten Februari 1857 aan de Kamer aangeboden te zijn, in
de afdcelingen werd onderzocht. ,Het woord C h r i s t e l ij k was
in de wet genoemd," zoo zeide men van Anti-revolutionaire
zijde, „ja, maar op eene w ijze en in een verband, dat alle
kracht daaraan ontnam en het tot niets meer maakte dan tot
eene bedriegelijke leuze." Ongetwijfeld, zoo meenden de Katholieken,
de uitdrukking was slechts uit de wet van 1806 overgenomen,
om den invloed van het Protestantisme op de yolks -
school te bewimpelen, maar des te zekerder en veiliger te doen
zijn. Naar hun oordeel zou zij slechts strekken om al de misbruiken
te bestendigen, waarover men zich in 1841 reeds had
beklaagd. En mocht dit niet het geval zijn, dan zou, zoo stemden
zij met de Anti-revolutionairen in, het Modernisme en
Rationalisme zijn spel spelen en het woord C h r i s t el ij k e zou
weinig anders aanduiden dan dit vage algemeene begrip van
zedelijkheid, hetwelk niet veel meer dan uiterlijke beschaving
en publiek onbesproken levenswandel aanduidt, en dat zich in
het arme woord humaniteit oplost.
De Liberalen waren voorzichtig genoeg om zich niet
beslist tegen de uitdrukking te verklaren, maar verborgen hun
weerstand onder den schijn van heiligen eerbied voor het woord
Christelijk. Voorzeker, hoe kon eenig onderwijzer of opvoeder
onder eene Natie als de onze iets anders bedoelen dan-tot
Christelijke deugden op te leiden en, waar dit zoo was, mocht
het dan niet onvoorzichtig schijnen, zulks bepaaldelijk uit te
spreken, als ware nog iets anders denkbaar ? Integendeel, men
achtte het afkeurenswaardig, dat zij, die steeds op het feit
wezen, dat onze Natie en Staat uit de Hervorming voortgesproten
waren, die altijd beweerden, dat ons yolk een Christen-
volk was, het nu nog noodig oordeelden, om de beoefening

6o TELEURSTELLING.
der Christelijke deugden als gebiedend voor te schrijven bij
een wetsartikel, in stede van ze als vrucht van de innerlijke
overtuiging der Natie zich vrij te doen ontwikkelen. Ook
begrepen zij, en terecht, dat deze tegemoetkoming hen, die de
gezindheidsscholen wilden om de opvoeding in den geest hun •
ner kerkelijke overtuiging ongehinderd te doen plaats hebben,
allerminst bevredigen kon en men noodeloos een strijd en
storm opriep, welke toch niet anders dan wind zouden doen
oogsten.
Groen vooral was bitter teleurgesteld, ook al had hij,
vooral na de sluitingsrede, waarvan wij boven spraken, weinig
meer van het Kabinet verwacht. In een vijftal vlugschriften,
waarin hij tevens de belangstelling voor de zaak wilde levendig
houden, en waarvan het eerste den 4den April reeds verscheen,
wees hij op de nagenoeg geheele gelijkheid van dit ontwerp
met het vorige. Hij noemde de uitdrukking C h r i s t el ij k een
bloot versiersel en de toegezegde, of liever, in uitzicht gestelde
rijkssubsidie aan het bijzonder onderwijs, welke, in elk bijzonder
geval door de wet zou moeten worden bepaald, eene looze
voorspiegeling, die nimmer zou kunnen uitgevoerd, ja zelfs niet
kon aangenomen worden. Overigens was het dezelfde wet,
waartegen zulk een aanzienlijk deel des yolks in de petitien
zijne stem verheven had, dezelfde wet, welke de Koning aanleiding
gegeven had, om met het vorige Ministerie te breken
en om welker uitvoering aan de Natie te besparen, Zijne
Majesteit zich tot een man als Van der Brugghen gewend
had.
W61 trachtte diens vriend, Ds. Heldring, het ontwerp te
verdedigen als het eenig mogelijke en dat aan de Christelijke
werkzaamheid van de voorstanders van het bijzonder onderwijs
vrije werking vergunde, doch Groen bestreed dit gevoelen heftig
en weldra bleek het dan ook, dat tal van predikanten en
gemeenteleden het gevoelen van Heldring gansch niet deelden,
gelijk uit de vernieuwde indiening van petitien andermaal
duidelijk werd.
Bij de openbare beraadslagingen trachtte minister Van

AMEN DEM ENT ELOUT. 6 E
der Brugghen zich te verdedigen, vooral tegen de beschuldiging
van Groen, dat het dezelfde wet zou zijn, die aan de Kamer
ingediend werd, doch hij was tegen de bestrijding van Groen
niet opgewassen. Nog trachtte Elout van Soeterwoude een
amendement te doen aannemen, waarbij werd gepleit voor de
mogelijkheid tot oprichting van bijzondere scholen voor Israelieten,
doch Van der Brugghen zelf bestreed het, achtende,
dat de Grondwet den Israelieten het recht waarborgt, de school
van den Staat te bezoeken. De heer Van Lynden beaamde dit,
doch meende, dat het toch verstandig was dezen uitweg te
zoeken, wijl, indien de nationale opvoeding in Christelijken zin
tot haar recht komen zou, er ongetwijfeld botsing zou ontstaan,
of indien deze vermeden werd, een Christendom op de yolksschool
zou gehuldigd worden, z66 ontdaan van zijn kenmerkende
bestanddeelen, dat het den Jood niet ergeren zou, maar
den Christen daarentegen diep zou grieven. Al dit pogen leidde
echter tot niets : het amendement Elout werd door de groote
meerderheid der Kamer verworpen.
En toen de alinea betreffende mogelijke subsidieering van
rijkswege aan bijzondere scholen aan de orde kwam, bleek
het al spoedig, dat men ze alleen zou kunnen toestaan onder
voorwaarde, dat de aldus bevoorrechte scholen toegankelijk
moesten zijn voor kinderen van alle gezindheden, een beperking,
waardoor men de genadegift der wet aan het bijzonder
onderwijs tot niets terug bracht. Terecht merkte dan ook de
heer Baud op, dat men derhalve de bijzondere school alleen
subsidie toestond, indien ze zich volkomen gelijkstelde met de
openbare school en het derhalve gelijk stond of men een
hulpbehoevenden dienaar pensioen beloofde, op voorwaarde
dat hij stierf.
Nauwelijks was de wet met 47 tegen 13 stemmen aangenomen,
of Groen meende een krachtig protest daartegen te
moeten uitspreken. Hij verliet de vergaderzaal en liet het vol.
gend schrijven aan den voorzitter achter
„Nu de beraadslaging over de wet op het lager onderwijs
is afgeloopen, 'weal ik met smart, doch uit persoonlijk

62 DE SANCTI E .
plichtsbesef en na rijp beraad, mijn ontslag als lid der Tweede
Kamer der Staten-Generaal.
Gelief, mijnheer de voorzitter, met de uitdrukking mijner
hoogachting te ontvangen, en ook aan de Kamer over te brengen,
mijn dank voor de welwillendheid, die mij, bij menig
verschil in zienswijze, van de meeste leden ten deel viel."
In zijn „Open brief" aan zijne kiezers te Leiden ontwikkelde
hij nader de aanleiding tot zijn ontslag nemen. „Het
is," zoo schreef hij, „een kreet der smarte, wegens de ramp,
door toegefelijkheid aan wanbegrippen, over het Vaderland
gebracht ; een protest tegen de beginselen van wetgeving en
bestuur, waarbij noch op volksgeloof, noch op den eenigen
grondslag van ware volksverlichting, noch op de voorwaarde
van volkszegen mag worden gelet."
Straks gaf mede de Eerste Kamer hare sanctie aan de wet,
door ze met algemeene stemmen, uitgezonderd die van den.
heer Oudermeulen, aan te nemen. Deze beweerde, dat het verwijderen
van alien positieven godsdienst van de staatsschool
niet anders dan treurige gevolgen na zich slepen kon. Opmerkelijk
was het dan ook, dat de eenige Israeliet, die in de
Tweede Kamer zitting had, de heer Godefroy, niet aarzelde,
zijne stem te geven voor de o p l e i d i n g tot alle C h r i stelijke
en maatschappelijke deugden, een bewijs te
meer, dat de heer Oudermeulen niet te veel zeide, toen hij het
ontwerp aldus oordeelde.
Minister Van der Brugghen had een treurige rol gespeeld.
Te veel verwachtende van de offervaardigheid zijner partijgenooten
en te zeer ingenomen met zijn eigenaardige denkbeelden
over de algeheele onafhankelijkheid van Godsdienst en Staat,
had hij gebroken met zijne en zich aangesloten bij de groote
Protestantsche partij en den lande eene wet gegeven, waarin
de liberale partij meer tegemoet gekomen werd dan zelfs een
Thorbecke in zijne beste dagen had vermogen te doen. Was
het vreemd, dat men van het onbegrijpelijk Ministerie
gewaagde ? Den uden Augustus 1857 verscheen de nieuwe
Wet op het Lager Onderwijs in het Staatsblad, door de sanctie

LIBERALE TRIOMF. 6 3
des Konings bekrachtigd, ook al staafde de geschiedenis de
Iiitspraak van Groen, dat Z. M. allerminst zulk eene wet had
gewild. Thorbecke had gezegevierd en zijne geestverwanten
juichten : immers nu aan hunne gemoedsbezwaren voldaan was,
rekenden zij zich tot dankbaarheid verplicht. De grieven van
andersdenkenden beteekenden toch niets of werden louter door
partijzucht opgeworpen. De groote Protestantsche partij stelde
zich tevreden met de goede bedoeling, die in de wet lag en
het oppervlakkig Christendom, waarvan zij sprak. De Katholieken
meenden, dat door deze wet; de eenzijdigheid, welke
die van 1806 in de uitvoering gekenmerkt had, aithans zou
weggenomen zijn en slechts de ervaring kon hun de oogen
openen voor het feit, dat de zoogenaamde neutraliteitsleer,
waarvan de Liberalen uitgingen, de geweldige vijandin van elke
kerk, ook van de hare was. Dc Anti-revolutionairen alleen
bleven den strijd onvermoeid voortzetten. Geslagen, doch niet
verslagen, zochten zij in eigen veerkracht en offervaardigheid,
en vooral in het kenbaar maken van hun beginselen, onder
het yolk hun kracht naar het uitwendige.

HOOFDSTUK II.
PARTIJEN EN MINISTERS.
Mochten alzoo de Liberalen op het gebied van onderwijs
triomf blazen, zij konden natuurlijk niet rusten, eer ook op
elk ander gebied van het staatsleven hunne beginselen hadden
gezegevierd. Ware nu ook het huidige Kabinet hun in eene
zoo belangrijke zaak als het onderwijs was, ter wille geweest,
allerminst konden zij verwachten, dat dit ook bij de voorziening
van andere staatsbelangen zou geschieden, waar het Ministerie
zeker niet tegenover eene zoo groote meerderheid in
de Kamer zou staan. Voorloopig zouden zij het nog kunnen
dulden, totdat de gelegenheid schoon heeten mocht om
het te doen vallen, zonder dat de wensch om andermaal als
regeeringspartij op te treden, en vooral om hun afgod, Thorbecke,
aan het bewind te brengen, te zeer door de reeten
gluurde. Een machtigen bondgenoot vond men allereerst in de
stemming der Natie, die wars was van den langdurigen strijd
over het onderwijs, en meende, dat het tijd werd om andere
takken van staatsdienst de aandacht te schenken. En van de
andere zijde vond men zijn steun in den toestand van 't buitenland.
Te midden toch van de oorlogen en staatkundige schokken,
welke het buitenland beroerden, ontwikkelde zich het
maatschappelijke leven tot een Dngekende hoogte en vooral
zij, die in stoffelijke welvaart het hoogste geluk van den Staat
zochten, drongen krachtig aan op den wedijver van Nederland
met de aangrenzende Staten. Allereerst en allermeest moest
de stoomwagen de verschillende einden des lands verbinden en

DE STAAT OF DE CONCESSIONARISSEN.
de gewesten doorkruisende, niet slechts een algemeen middel
van verkeer openen, dat aan vele plaatsen nieuw leven en
nieuwen bloei schenken zou, maar ook Nederland zou maken
tot den weg, waar langs de producten van het buitenland naar
andere werelddeelen konden vervoerd worden. Nu of nooit,
zoo meende men, was het tijd om de handen aan het werk te
slaan. Een aanzienlijk bedrag der schuld was reeds door de
rijke Oost-Indische baten geamortiseerd en in het vorige jaar
was dit bedrag zelfs tot 20 millioen gestegen, terwijl bovendien
het budget van den Staat een batig saldo in twee achtereenvolgende
jaren van respectievelijk negen en zes ton aanwees.
Geen wonder, dat velen meenden dat de Staat niet beter
kon doen, dan, zelf de zaak ter hand te nemen. Dan zou de
onderneming op algemeene en ruime schaal kunnen aangelegd
worden en particuliere, stedelijke en gewestelijke belangen zou-
den voor het algemeen staatsbelang moeten wijken, terwijl
betere regeling zou verkregen en eene doodende concurrentie,
waarvan ten slotte de burgers des lands de dupe zouden zij n,
voorkomen worden kon. Anderen daarentegen, ofschoon dit
alles gedeeltelijk toegevende en overtuigd, dat, zoo de Staat
de zaak aan maatschappijen overliet, deze zich zeker meer
door de zucht tot winst, dan door het belang van het land en
zijne ingezetenen zouden laten leiden, achtten, dat de gunstige
omstandigheden slechts toevallig mochten gerekend worden en
geen grand gaven, om er voor de toekomst op te bouwen.
Dit gold vooral, zoo meenden zij, de Oost-Indische baten, die
zeker spoedig zouden inkrimpen, daar nu reeds de klacht hoe
langer zoo sterker vernomen werd, dat men de bezittingen
verwaarloosde, om hetgeen zij afwierpen eeniglijk en alleen
ten bate van het moederland te besteden. Anderen achtten,
dat de Staat het particulier initiatief ook in dezen zoo vrij
mogelijk moest laten en al de schaduwzijden daaryan voorkomen
kon door aan de te geven concession bepaalde voorwaarden
te verbinden en sterke contrOle uit te oefenen, terwijl
men oordeelde, dat de baten uit de Oost zuiver voor de Kolonien
moesten worden besteed. Zoo waren er twee partijen te
DI. VIII. 5
65

66 THORBECKE'S INVLOED.
dezen opzichte : de eene, die van den aanleg van spoorwegen
Staatszorg wilden makers, de andere, die dien wilden overgelaten
zien aan concessionarissen. Ofschoon ook de Regeering
bij de opening van de Kamers in 1857 blijk gaf, dat zij de
zaak overwoog, was het haar alles behalve gegund, zich rustig
aan deze meer materieele belangen te wijden. Verre toch was
het er van verwijderd, dat men het „onbegrijpelijke Ministerie"
ongemoeid zijn staatkundige loopbaan zou kunnen laten vervolgen
; daarvoor stond het te zeer tusschen de partijen. De
Roomschen wantrouwden Van der Brugghen en zijne medestanders,
daar zij in hen besliste bestrijders van hunne Kerk
zagen ; de Liberalen, hoe zeer zij ook voordeel trokken van de
zucht van het Kabinet, om de wenschen der meerderheid tegemoet
te komen, beschouwden het als een hinderpaal voor de
volkomen verwezenlijking hunner verwachtingen en schroomden
niet, het in de liberale pers voor te stellen, als ware het
alleszins geneigd, den weg der reactie te betreden. Naarmate
de invloed van Thorbecke weder vies, trad zijne partij stouter
op en al spoedig toonde zij hare kracht, toen zij de begrooting
van Oorlog verwierp, waardoor minister Forstner van Dambenoy
tot aftreden genoodzaakt was. Dit was echter slechts
het begin van 't vonnis, dat voor het Kabinet Van der Brugghen
reeds beschreven was. Al meer vertoonde zich de zucht,
om tegen alles te stemmen, wat van de regeeringstafel kwam
en toen straks de minister van Financier Vrolik een voorstel
deed om eenige wijzigingen in het belastingstelsel te brengen,
werden deze, grootendeels op den aandrang der Liberalen, verworpen,
welke voorgaven, dat de voorgestelde wijzigingen te
weinig omvattend waren en een meer doortastende hervorming
in den weg stonden. Zes dagen later, 23 Februari 1858, werd
een ander voorstel met betrekking tot onze handelsverhouding
met Belgie zoo ongunstig in de afdeelingen ontvangen, dat en
Van der Brugghen en Vrolik daarin aanleiding vonden hunne
portefeuilles ter beschikking van den Koning te stellen, nog
voor het voorstel in de Kamer tot onderwerp van beraadslaging
gemaakt was. Het gevolg was, dat geheel het Ministerie ont-

DE CRISIS. 67
slag yraagde en de Koning aan den gewezen Gouverneurgeneraal
van Nederlandsch Indie, J. J. Rochussen, de samenstelling
van een nieuw Kabinet opdroeg. Terwijl deze zelf de
portefeuille van Kolonien aanvaardde en hij uit het vorige
Kabinet de minister van Oorlog Van Meurs, die Forstner van
Dambenoy opgevolgd was, benevens Lotsy voor de Marine
en Van Romunde voor Roomschen Eeredienst behield, trad de
Amsterdamsche burgemeester Boot voor Justitie op, welke
ook de belangen van den Hervormden Eeredienst voorloopig
toevertrouwd werden ; deze laatste werden eenigen tijd later
door Bosscha overgenomen. Van Bosse trad andermaal als
minister van Financien op, terwij1 Tets van Goudriaan den zetel
voor Binnenlandsche en Van Goltstein dien van Buitenlandsche
Zaken innam. Kort, doch met recht treurig mocht de geschiedenis
van het afgetreden Kabinet heeten : het had tot weinig
anders gediend dan om de brug te vormen, waardoor de Natie
en het Ministerie Thorbecke, dat zich door de zaak der Bisschoppen
onmogelijk gemaakt had bij 't meerendeel des yolks,
weer tot elkaar gebracht werden, en in den tijd van deszelfs
afwezen had het den arbeid van Thorbecke's Kabinet inderdaad
nauwgezetter verricht, dan dit laatste het zelf had
vermogen te doen.
Zeker was het den Koning aangenaam, te midden van al
de moeilijkheden, welke het Staatsbewind hem bracht en te midden
van het woelen der partijen te zien, hoe het Nederlandsche
yolk zijne Vorsten eert en liefheeft. Vooral den overleden
Koning kon het niet vergeten. Reeds terstond na den dood
van Willem II had zich, op het algemeen uitgedrukt verlangen
der Natie, eene Commissie gevormd, om als een bewijs van
hulde en dankbaarheid aan zijne trouw en verdiensten, een
standbeeld op te richten. Met algemeenen bijval werd dan
ook de optreding dier Commissie begroet en van alle zijden
stroomden de geldelijke bijdragen der Natie toe. De Koning
had op allerlei wijze zijne ingenomenheid met het plan betuigd
en toen nu den 23sten Maart 1854 het standbeeld onthuld
werd, woonde hij met de beide Prinsen Frederik en Hendrik

68 STANDBEELD VOOR WILLEM II.
de plechtigheid bij, waarbij de heer Van Dam van Isselt dit
blijk van de toegenegenheid der Natie voor zijne Oranjevorsten,
Z. M. den Koning en diens doorluchtig geslacht aanbood.
Willem III aanvaardde het in hartelijke bewoordingen en
betuigde zijn dank aan het Volk, wiens geldelijke offers zulk
een blijvende herinnering aan zijns Vaders deugden en verdiensten
mogelijk gemaakt hadden. Het nationaal geheugen leefde
na 25 jaren terug in de dagen van den Belgischen opstand.
Door koning Willem I was een vereeniging opgericht onder
den naam van Met alen Kr u i s, waarvan de leden gerechtigd
waren tot het dragen van eene bijzondere medaille, welke dien
naam voerde. Nu besloot men eene blijvende herinnering aan
den volksgeest van die jaren op te richten. Dit plan vond echter
op verre na niet de instemming, waarin het huldebetoon
aan koning Willem II had mogen deelen. Men achtte, dat de
ontwerpers van het plan door politieke drijfveeren bestuurd
werden en velen zagen in de oprichting een tastbaar bewijs
van zelfsvoldaanheid en zelfvergoding. Hoe het zij, toen het
gedenkteeken „de Eendracht" den 27sten Augustus 1856 .op den
Dam te Amsterdam onthuld werd, woonden andermaal de
Koning en Prins Hendrik de plechtigheid bij. Weder voerde
daarbij de heer Van Dam van Isselt het woord. De Koning
antwoordde daarop :
„Mijne Heeren !
„Voordat het gedenkteeken wordt onthuld, dat naar mijn
wensch opgericht is ter herinnering aan den voortreffelijken
geest, die in 183o en 1831 het Nederlandsche Volk bezielde,
verlang ik mijne tevredenheid te betuigen, dat ik mij op dit
oogenblik in mijne trouwe Hoofdstad door zoovelen zie omringd,
die in verschillende betrekkingen en langs verschillende
wegen hebben getoond in die moeielijke dagen, dat zij hun
Vaderland lief hadden, en dat zij met vaste trouw verbonden
waren aan hunnen Koning.
Het Metalen Kruis is het eenige uitwendige teeken, dat
nit dien tijd van ware vaderlandsche geestdrift is overgebleven

HET MONUMENT TE AMSTERDAM. 69
Nadat ik mij had overtuigd, dat de vereeniging van hen,
die met dit gedachtenis-, met dit eerteeken zijn versierd, alleen
vaderlandsliefde en kameraadschappelij ke herinneringen ten doel
had, heb ik mij tot Beschermheer van die vereeniging verklaard,
en ik heb mijn beminden broeder, Prins Hendrik der
Nederlanden, benoemd tot Voorzitter van het door mij ingestelde
Hoofdbestuur, omdat ik, als vertegenwoordiger van het
Koninklijke geslacht en van het huis van Oranje-Nassau, het
bewijs wilde leveren, dat ik die liefde en die trouw, die het
Nederlandsche Volk destijds aan mijn Stamhuis heeft betoond,
op den rechten prijs weet te schatten.
Moge dit feest, dat de oud-krijgskameraden van den voortreffelij
ken Prins-Veldmaarschalk tesamen vieren, rijk voor hen
zijn in aangename herinneringen, maar bovenal, moge dit feest
er toe leiden, dat de band van trouw, van eensgezindheid en
van liefde, die het edele Nederlandsche Volk aan zijn geboortegrond
en aan zijne Vorsten verbindt, wordt versterkt en
bevestigd.
Daartoe drage ook het gedenkteeken bij, dat aan den
volksgeest van 183o tot 1831 door ons wordt toegewijd en
dat ook door mij zal worden begroet met : „Leve het Vader -
land !"
Onder het luid gejubel van de menigte, die zich op den
Dam verdrong en onder het lossen van het geschut, viel nu
het omhulsel, waarna de Koning aan de vereeniging h e t
Metalen Kr u i s een prachtige banier schonk en den ontwerper,
den heer Tetus van Elven, tot ridder van de Eikenkroon
verhief, terwijl de beeldhouwer George, die het standbeeld van
Willem II ontwierp, in de orde van den Nederlandschen Leeuw
opgenomen werd.
Ook jegens onze krijgers, die in den strijd in onze bezit-
tingen verminkt of buiten staat geraakten om het Vaderland
te dienen en in hun eigen behoeften te voorzien, maakte de
Koning zich verdienstelijk. Wêl bestond er een Invalidenhuis,
doch algemeen klaagde men, dat het gansch niet aan de
eischen van zulk eene stichting voldeed. Gevoelig voor alles,

70 WATERVLOEDEN.
wat zijne onderdanen betrof, zorgde Z. M. dat de Kolonialen,
die verminkt of gebrekkig naar hier keerden, een vriendelijk en
aangenaam tehuis vonden. Hij stond daartoe namelijk 't schoon
gelegen vorstelijk lustverblijf Bronbeek, aan den straatweg van
Arnhem naar Velp gelegen, en waar, onder andere aanzienlijke
vreemdelingen, ook de - graaf van Chambord, een der
pretendenten naar de Fransche kroon, geruimen tijd verblijf
gehouden had, ten hunnen gebruike af, onder bepaling, dat
daaraan nimmer eene andere bestemming zou mogen gegeven
worden, en van af dien tijd kan het Nederlandsche Invalidenhuis
met de schoonste inrichtingen van dien aard wedijveren.
Toen in 1855 zware watervloeden ons Vaderland teisterden,
toonde Willem III vooral, dat hij een Koning was, die
deelnam in de rampen zijner onderdanen. Zelf snelde hij naar
de plaats des gevaars en hielp, waar hij kon, terwijl hij, toen
daar giften voor de noodlijdenden ingezameld werden, voorging
met een koninklijke gift. „In die dagen handelde niet slechts
de Koning, maar bovenal de mensch en is het de dank der
menschheid vooral," zoo schreef de Halfmaandelijksche Kronijk,
„die den Koning wordt toegebracht. De Koning zelf — en
dit verhoogt het karakter zijner handeling heeft gewild,
dat men aldus, hetgeen hij deed, opvatte ;" en zijn antwoord
aan hen, die hem eene serenade door de Haagsche Schutterij
wilden doen brengen : „Neen, want ik deed niets buitengewoons
; ik deed slechts mijn plicht," getuigt er van, hoe
diep hij doordrongen was van zijne roeping als Koning en
mensch.
De Natie op hare beurt toonde telkens hare gehechtheid
aan het Oranjehuis, hare belangstelling in alles, wat zijn leden
betrof. Toen dan ook den 4den September de Prins van Oranje
zijn achttienden jaardag vierde en volgens de Grondwet meerderjarig
werd, gaf zij allerwege blijken van hartelijke instemming
met de feestvreugde van het Vorstelijk Huis. Doch keerren
wij tot den loop der gebeurtenissen terug.
Met onverschilligheid bijna werd het nieuwe Ministerie
ontvangen. De Liberalen, niet tevreden, wijl Thorbecke niet

HET NIEUWE KABINET. 7 I
andermaal aan het roer van den Staat was geplaatst, verwachtten
bovendien van het opgetreden Kabinet weinig doortastendheid
en vreesden, dat het al te zeer in gematigd liberalen
zin zou regeeren ; alleen Van Bosse was de man hunner wenschen.
De Anti-liberalen daarentegen, ofschoon velen hunner
gansch niet ingenomen waren geweest met het Ministerie Van
der Brugghen, meenden toch, dat de val daarvan eenvoudig
was bewerkt, omdat de meeste leden als sterk gekleurde Protestanten
te boek stonden en dezen vleiden er zich niet mede,
dat zij van hun plaatsvervangers veel goeds zouden te wachten
hebben. De verkiezingen van dat jaar vielen geheel en al ten
voordeele van de Liberalen uit en toen dan ook den 2osten
September 1852 de Kamer op nieuw bijeenkwam en de Koning
zelf de Troonrede uitgesproken had, bleek het uit 't antwoord
op de Troonrede genoegzaam, welke geest de meerderheid der
Staten-Generaal bezielde. Toch scheen men den weg der gematigdheid
te willen inslaan en te streven naar eene verzoefling
tusschen de verschillende partijen. De omstandigheid, dat
er door de aanzienlijke Indische oaten meer dan 13 millioen
in de staatsschatkist overbleef, versterkte bij het Ministerie het
verlangen, om met den aanleg van spoorwegen een aanvang
te maken. Meer dan eenig staatsbelang leefde deze zaak op de
publieke markt. Niet slechts wees de dagbladpers voortdurend
daarop, maar ook in eene menigte van vlugschriften werden
plannen besproken en aan het plaatselijk zoowel als aan het
algemeen belang getoetst. Over het algemeen was men meer
tot het stelsel van concessien aan maatschappijen en bijzondere
personen geneigd. Zoo werden er concessien verleend voor een
Noordernet en eene andere voor den aanleg van een weg uit
Rotterdam naar den Moerdijk. Vooral drong men bij de Volksvertegenwoordiging
aan op aansluiting tusschen het Noordoostelijk
en Zuidelijk spoorwegnet, en wenschte men de verbinding
van Vlissingen met het Limburgsche, ten einde den verkeersweg
met Duitschland en Belgie te voltooien. Straks werd
echter de aandacht van de Vertegenwoordiging verdeeld door
het opwerpen van een nieuw plan, namelijk het graven van

72
STRIJD OVER DEN SPOORWEG.
een kanaal van Amsterdam door de duinen naar de.Noordzee,
zoogenaamd „Holland op zijn Smalst." Ook al mochten godsdienstige
of staatkundige beginselen buiten spel zijn, heftig was
niettemin de strijd, in de Tweede Kamer gevoerd. Amsterdam,
dat om zijn handel zeer nauw in de zaak betrokken was, sprak
zich even sterk voor den aanleg van spoorwegen uit als het
zich tegen de richting, door den Minister voorgesteld, verzette,
en het werd hierin gesteund door Utrecht, dat meende door
zijn ligging in het centrum des lands, bestemd te zijn om het
middenpunt van de aan te leggen spoorlijnen te worden, eene
verwachting, waarop het door de ministerieele plannen teleurgesteld
werd. Ook Friesland en Overijsel rekenden zich misdeeld.
De meer bevoorrechte streken en steden, zooals Gelderland,
Rotterdam en Dordrecht, benevens vele kleinere plaatsen,
waren hoogelijk met het plan ingenomen en weldra trachtte 't
Kamerlid op last van den minister en zijne medeleden toezeggingen
te verkrijgen, welke zijn kiesdistrict het meest begunstigden,
terwij1 de questie van het landsbelang op den achtergrond
trad. Het Volk, dat voor een groot deel de oogen slechts open
had voor hetgeen onmiddellijk en plaatselijk de meeste winst
beloofde, dweepte natuurlijk het meest met den afgevaardigde,
die het belang van zijn district met het meeste resultaat wist
te bepleiten.
Zoo verliep het jaar onder allerlei beraadslagingen en onderhandelingen,
en toen de Kamer den Oen September weder
bijeenkwam, was het al weder de strijd over de spoorwegen,
die het hoofdgerecht uitmaakten op den disch, welke voor
Regeering en Vertegenwoordiging toebereid was. Natuurlijk gaven
de groote baten, welke men uit Indie trok, daartoe mede
aanleiding. Of ook hier te lande de uitgaven de inkomsten
met drie millioen dreigden te overtreffen, andermaal waren de
Oost-Indische baten, die niet minder dan 17 millioen bedroegen,
daarvoor goed, en daardoor was de Kamer tegenover de
concessionarissen ruim van hart en kende die van het Noordernet
een subsidie van bijna 5 millioen, het Zuidelijke een som
van 23 1/2 millioen ongeveer toe, terwijl aan beiden gedurende

PRINS FREDERIK DER NEDERLANDEN.

74
NIEUWE CRISIS.
50 jaren eene waarborgsom van respectievelijk 0/ 2 millioen en
4 1/, millioen aan rente werd toegezegd.
Zoo werd den 4den November het wetsontwerp door de
Tweede Kamer' aangenomen, en reeds meende het Ministerie
zich zeker van de over winning, ja, men gaf zich op sommige
der bevoorrechte plaatsen reeds aan vreugdebetoon over. Wat
echter zeer zeldzaam voorviel, geschiedde nu : de Eerste Kamer
stak een spaak in het wiel. Groot was de verontwaardiging
in de hoofdstad, vooral daar men in de Tweede Kamer zich,
om de bezwaren en de kosten bij de uitvoering, sterk tegen
het graven van het kanaal uitsprak, dat Amsterdam met de
zee verbinden zou. Natuurlijk maakten de tegenstanders van
Thorbecke en de zijnen ijverig gebruik van de gisting onder
de bevolking der hoofdstad en verweten het al aan den oudminister
en zijne liberale partijgenooten, ja, schreven het zelfs
toe aan de zucht der Thorbeckianen om zich op Amsterdam
en Utrecht voor de April-be weging te wreken. Men drong
aan op het zenden van verzoekschriften aan den Koning, toen
de stemmen in de Eerste Kamer, waar het geheele ontwerp
den 8sten Februari 186o in behandeling genomen was en het
met eene stem meerderheid verworpen werd, de hoofdstad tevreden
stelde, maar tevens den val van het Ministerie veroorzaakte.
Nadat Rochussen te vergeefs getracht had een nieuw
Kabinet saArn te stellen, droeg de Koning de vorming daarvan
aan Van Hall op en deze was gelukkiger in zijne bemoeiingen.
Terwijl hij zelf de portefeuille van Financien koos, trad de
Commissaris des Konings in de provincie Utrecht, baron Van
Heemstra, als minister van Binnenlandsche Zaken, Van Zuylen
van Nyevelt voor Buitenlandsche Zaken, Godefroy voor Justitie,
Mutsaers voor den Roomschen en Bosscha voor den Hervormden
Eeredienst op, terwijl Lotsy het departement van Marine
en Rochussen dat van Kolonien behield. De Casembroot,
die, toen Van Meurs zijn ontslag aangevraagd had, als minister
van Oorlog opgetreden was, bleef eveneens aan. Het bleek, dat
de oppositie van Amsterdam een groote rol gespeeld had ook
bij de samenstelling van het Kabinet , immers Godefroy was

HET NIEUWE ONTWERP. 75
door de hoofdstad afgevaardigd en Van Hall was genoegzaam
bekend, niet slechts tegen het ontwerp van het afgetreden
Kabinet te zijn, doch ook weinig sympathie te gevoelen voor
concessie aan maatschappijen en partikulieren, zoodat met de
aanvaarding van het bewind door het nieuwe Kabinet de zaak
der spoorwegen een nieuw stadium intrad. Daar de spoorwegquestie
het huidige Kabinet aan het bewind gebracht had, begreep
het, terstond de zaak ter hand te moeten nemen en reeds
den 24sten April bereikte een wetsontwerp de Kamer, dat zich
zoowel door beginsel als door ruime en breede opvatting ver
van de vroegere plannen onderscheidde. Het Ministerie stelde
op den voorgrond, dat het aan exploitatie van Staatswege boven
concession aan particulieren de voorkeur gaf en oordeelde,
dat de toestand van 's Lands schatkist alleszins het aanvaarden
van de zorg voor dit staatsbelang gedoogde. Wel mocht de
geraamde uitgave van too millioen zwaar heeten, doch bleef
de toestand van het Vaderland en de bezittingen z(56 gunstig
als die thans mochten genoemd worden, dan bestond er alle
reden om te gelooven, dat het geheele plan binnen een tijdsverloop
van tien jaren zou voltooid zijn. Immers de jaarlijksche
begrooting had een batig saldo geboekt van 13 millioen,
terwijl de baten uit de Oost op 1 o millioen geschat werden !
Wel zou de aanstaande vrij making der slaven in onze West-
Indien, indien het desbetreffend wetsvoorstel mocht worden
aangenomen, een goede som vereischen en werden de kosten
voor den Rotterdamschen Water weg op 3 millioen geschat,
doch ondanks deze oogenblikkelijke uitgaven, zou men althans
I() millioen kunnen besteden om met den aanleg van sporen
een aanvang te maken. Het ministerieel ontwerp omvatte dan
ook niet minder dan een negental lijnen, en wel : van Arnhem
langs den Usel naar Leeuwarden, van Harlingen over Leeuwarden
naar Groningen's Oostgrenzen, van Zutfen over Enschede
met vertakkingen naar de Duitsche grenzen, van Maastricht
over Venlo en Tilburg naar Breda, van Roosendaal
naar Vlissingen, van Venlo naar Pruisen, van Maersbergen
over 's Hertogenbosch naar Boxtel, van Rotterdam over Dord-

76 DE AANNEMING.
recht en Moerdijk naar Breda, en eindelijk van Amsterdam
naar Haarlem en voorts over Alkmaar of Zaandam naar den
Helder. Bij de uitgebreidheid van het ontwerp had het Ministerie
vooral dit voordeel, dat zij aan den naijver van vele ste-
den en gewesten op elkaa.r het zwijgen oplegde en, mocht de
een den ander ook de nieuwe bron van opkomst en bloei benijden,
men zweeg, omdat men straks zelf aan de beurt kwam
KONING WILLEM III B1J DE WAThRSNOOD.
en door mildheid tegenover anderen zijn eigen zaak zocht te
dienen. Was het daaraan misschien te wijten, dat het ministerieel
ontwerp, ondanks de sterke bestrijding, waaraan Thorbecke,
die aan het stelsel van concessie de voorkeur gaf, het
onderwierp, toch de overhand behield en de vele amendementen
alien achtereenvolgens verworpen werden, met uitzondering
slechts van het amendement Van Goltstein, hetwelk voor-

DE KONIALE QUESTIE. 77
stelde om in plaats van Maarsbergen als uitgangspunt voor de
lijn, welke van daar uit over den Bosch naar Boxtel zou gaan,
Utrecht als zoodanig te verkiezen ? Hoe het zij, elf dagen nadat
het ontwerp in behandeling genomen was, werd het met
eene meerderheid van 16 stemmen aangenomen, terwijl straks
in de Eerste Kamer slechts vijf stemmen zich tegen het ont-
werp verklaarden.
Te midden van den strijd over de spoorwegen, was de helft
der Kamer volgens de wet afgetreden en hadden de nieuwe
verkiezingen plaats gehad, doch weder hadden de Liberalen,
gesteund door de Katholieken, bijna overal de overwinning
behaald. Nu de spoorwegquestie van de baan was, dreigden de
verschillende beschouwingen over het politiek beheer van de
bezittingen aanleiding te worden tot hevigen partijstrijd. Wij
zagen reeds, hoe velen in den lande wenschten, dat de baten
der Kolonien uitsluitend, of althans voor een groot deel, ten
gerieve van de bezittingen zelf zouden worden besteed. Vooral
onder de Liberalen sprak zich deze meening sterk uit en velen
hunner gingen daarin zelfs verder, dan hun hoofd- en leidsman
Thorbecke wel bedoelde. De Katholieken, als altijd trouw met
de Liberalen in bond, gebruikten mede den stormram tegen
het Kabinet, waarin nu voornamelijk de minister van Kolonidn
Rochussen het moest ontgelden. Men schreef hem te weinig
ijver, te groote bedilzucht en een lichtvaardig zoeken naar de
gunst der partijen toe, oefende voortdurend kritiek op alle
regeeringsbesluiten en handelingen en wist het eindelijk zoo ver
te brengen, dat de Kamer zelfs pressie op hem uitoefende. De
liberale partij kon daarbij echter het vermoeden niet ontgaan,
dat het haar om weinig anders te doen was, dan om ook dit
Kabinet een haastigen val te bereiden, ten einde de Koning,
bij gebrek aan de noodige keuze, gedwongen zou worden Thorbecke
andermaal tot de regeeringstaak te roepen. Behalve op
dit terrein, wenschte men ook over het algemeen herziening
van de rechterlijke organisatie, welke veel te omslachtig en te
kostbaar gerekend werd en daardoor als ondoelmatig werd
veroordeeld, terwij1 de Regeering bovendien regeling van het

7 8 REGEERINGS- ON TWERPEN.
belastingstelsel en van de comptabiliteitswet aan de orde wilde
stellen, benevens een wetsontwerp tot vrijmaking der slaven in
West-Indie.
In strijd met het verlangen der Regeering, wilde de Tweede
Kamer eene bijzondere Wet op het koloniaal beheer in het
algemeen, doch zij liet daaraan op voorstel van den heer Idzerda
de beraadslaging over de rechterlijke organisatie voorafgaan.
Ook hier waren zeer de plaatselijke belangen in het spel. Als
een overblijfsel uit den tijd der getinieerde provincien, had ieder
gewest zijn Gerechtshof, in de hoofdstad gevestigd, hetwelk
natuurlijk aan die stad een goed contingent van gegoede burgers
verzekerde. Minister Godefroy wenschte, in stede van de
provinciale Gerechtshoven, er vijf over het geheele Land te vestigen,
en wel te Amsterdam, 's Gravenhage, 's Hertogenbosch,
Arnhem en Leeuwarden. Natuurlijk verzetten zich hiertegen
de Afgevaardigden van die districten, welke tot heden een
provinciaal Hof bezaten, doch hun weerstand baatte weinig. In,
het laatst van November werd de Wet op de nieuwe rechterlijke
organisatie aangenomen, ook door de Eerste Kamer, en
daarmede was een zaak geregeld, welke sinds 1848 genoeg
kritiek, maar weinig afdoening gevonden had.
Bij de begrooting moest de minister van Kolonien het
andermaal ontgelden. Thorbecke vooral meende zijne pijlen op
hem te mogen richten en de partijgenooten hielpen trouw
mede. Vooral de suikercontracten, door de Regeering aangegaan,
leverden stof tot kritiek. Het kamerlid Wintgens had
reeds vroeger eene motie ingediend, waarbij de wenschelijkheid
uitgesproken werd, om voortaan de suikercontracten bij de Wet
te regelen, en de Kamer had deze motie aangenomen. Ondanks
dat, had de minister Rochussen toch een nieuw contract, het
zoogenaamde Pangka-contract, uitgegeven. Dit veroorzaakte een
pijnlijken strijd tusschen den Minister, die zich niet aan den
band der Vertegenwoordiging binden wilde, en de Kamer, die
zich door den heer Rochussen veronachtzaamd rekende. De
laatste besloot haar gezag tegenover den Minister te handhaven
en ging zelfs zoo ver, dat zij hare afkeuring over het Pangka-

RAMPEN. 79
contract uitsprak. Vruchteloos verdedigde de Minister zijne
koloniale politiek, vruchteloos beweerde hij, dat, wilde men de
rijke Oost-Indische baten voor de schatkist behouden, de Kamer
niet storend op den gang der zaken moest ingrijpen. De Kamer
had nu eenmaal besloten, dat de suikercontracten mede door
hare hand zouden gaan en de Minister had dat besluit veron-
achtzaamd ; hij moest gestraft worden, en de begrooting van
Kolonien werd met 41 tegen 28 stemmen verworpen. Rochussen
nam dien ten gevolge ontslag en zijn aftreding was eene profetie
van het lot, dat weldra het geheele Kabinet wachtte.
Maar binnenlandsche rampen verdrongen weldra de ge-
dachte aan staatkundige beroeringen uit de harten der Natie.
De noodklok klonk voor de tweede maal gedurende de
regeering van den tegenwoordigen Koning, langs de oevers van
Rijn, Waal en IJsel. Onvergetelijk zijn voor het Nederlandsche
Volk de treurige dagen, waarmede het jaar 1861 zijn loop
begon. Langen tijd hebben vorst en dooi elkander afgewisseld.
Hooger en hooger hoopen zich de ijsmassa's tegen den dijk
op, met somber gekraak schuiven de schotsen zich tot torenhoogte
opeen en dreigen de landen achter den dijk met ondergang.
Allen spannen hunne krachten in, duizenden hunden
zijn in de weer om het verwoestend element te keeren en
met bange harten ziet men elkander aan, zwijgend, doch met
een uitdrukking, die genoeg zegt, dat men den arbeid vruchteloos
rekent. 't Is nu eenmaal plicht om het gevaar te keeren,
als het kan, doch . . . het kan niet, neen, het zal niet. Men
versterkt de meest gevaar loopende punten, men verhoogt de
lagere gedeelten, maar de woeste reuzengevaarten spotten met de
inspanning der landbewoners. Daar stort de schrikbare massa
over den dijk heen en men vlucht. Het ijs breekt diepe gaten
in den dijk. De schotsen, nu uiteengeslagen, worden door den
fel bewogen stroom voortgejaagd en werpen alles omver, wat
hun voortgang belemmert : boomen, huizen, schuren, stallen,
niets wordt overgelaten, en eenige uren later ziet ge het schuimende
watervlak, dat in verbolgen woede zijn triomf viert,
bedekt met deuren en kozijnen, stoelen, tafels, gereedschappen

8o BIJ BRAKEL EN POEDEROYEN.
en levensmiddelen. Daar tusschen klinken de angstkreten der
menschen, het geloei van dieren, die in doodsangst om hulp
roepen en — daar ginds op het sterke deel van den dijk staan
de geredden, handen wringend, omdat ze hun liefste betrekkin-
gen voor hun oogen zien verdrinken, hun welvaart verwoest
zien en zelf, ach ! ter nauwernood hebben ze er het leven afge-
bracht ! Ze staan daar, verkleumd en uitgeput door honger en
ellende, zonder schuilplaats, zonder eenige bescherming. Niets
zien ze om zich heen dan ellende, en hunne kleine kinderen
besterven het in hunne armen !
Op 4 Januari bezweek de dijk bij Brakel in den Bommelerwaard.
De noodklok luidde voort en binnen weinige uren stroomden
de polders bij Brakel en Poederoyen vol. Aan redden van
huisraad viel niet te denken ; lijfsbehoud was het eenige, wat
men nog zocht te verzekeren. Een ooggetuige verhaalt : „De
eene woning werd v erzwolgen na de andere. Weldra kon men
er, behalve die, welke door het ijs op den dijk werden gekruid,
drie en twintig tellen, die spoorloos verdwenen in de diepte,
welke het met geweld naar binnen stroomend water had gemaakt.
Eerst toen hied — althans voor dit oogenblik — de
verwoesting op, die, zoo lang zij duurde, geen einde scheen te
zullen nemen. Dit gebeurde tusschen drie en vier uur in den
morgenstond van den 5den Januari. Op hetzelfde tijdstip, of
kort daarna, brak de Waarddijk op vijf verschillende plaatsen
door. Als door vijf wijd geopende kaken braakte alzoo de Waal
hare baren, welke van woede schuimden en hare ijsbrokken,
die voor niets weken, maar alles omver stietten, wat zij tegenkwamen,
in den polder uit. Het was, alsof de gansche landstreek
zou vergaan, zoo beukten de golven, zoo kraakten de
boomers en ratelden de ijsschotsen. Elk hoorde het met beving
aan en — doch dit hoorde God alleen I — menig stil gebed zal
inmiddels opgezonden zijn tot den Almachtige, tegen Wiens
wit geen schepsel zich verroeren of bewegen kan ..... Eensklaps
verneem ik een akelig, naar gegil, dat mij ijlings heendreef
om er de oorzaak van te vernemen. Met ontroering werd
ik die oorzaak gewaar. Gaande naar de zij de van de door

IN HET MAAS- EN WAALSCHE. 8
den vloed verzwolgen woningen en door het ijs verpletterde
gebouwen, ondekte ik eenige vrouwen en kinderen, die als
wanhopig hunne handen wrongen, wier weegeklag ik niet beschrijven
kan. Deze miste zijn vader, gene zijne moeder, een
derde haren man. Over het geheel waren er twaalf personen,
die na de doorbraak niet te voorschijn kwamen en bij gevolg
verdronken moesten zijn, toen het aan de overigen gelukte, uit
hunne neerstortende of wegzinkende huizen te vluchten en zoo.
doende, met achterlating van alles, wat zij hadden, het leven
te behouden."
Tot zoover het verhaal van den ooggetuige, wat de doorbraak
te Brakel betreft. Niet minder hartroerend was het
schouwspel bij het doorbreken van den Waaldijk te Zuilichem
en Nieuwwaal, niet minder vreeselijk de gevolgen van de door-
braak in den Waaldijk te Leeuwen in het Maas- en Waalsche,
De heer Quack schrijft daarvan in het Gedenkboek, te dien
tijde uitgegeven, het volgende : „Achttien ongelukkigen wisten
zich voorloopig te redden op een hooischelf, die echter den
drang van het ijs ook maar kort kon weerstaan. Daar dreven
zij heen met dat ijs, dat hun den ondergang gezworen had,
maar eerst nog met hen moest worstelen op de baren, die
het her- en der waarts dreven, eer het zijn doel bereiken mocht.
Hoe vreeselijk was die worsteling, hoe ongelijk hun kans ! Met
de kracht der warihoop klemden zij zich vast, zochten den
vijand, die hen telkens in de diepte dreigde te storten, te
dwingen dat hij hen droeg, totdat hun geschrei om hulp zou
zijn gehoord, of zij eene plaats bereikten, waar zij veilig konden
zijn. Helaas, verreweg de meesten deden dat te vergeefs !
Hier zag eene moeder hare dochter, ginds eene dochter hare
moeder, daär een zoon zijnen vader, verder een vader zijnen
zoon een prooi der golven worden, die hen den een na den
ander verzwolgen, als waren zij overeengekomen om de overblijvenden
te martelen, niet slechts door de verliezen, welke zij
hen berokkenden, maar meer door hun gedurig voor oogen
te stellen, welk een rampzaligen ondergang zij bereidden voor
alien, die tot nog toe ontkwamen aan haar verschrikkelijk ge-
Dl. VIII. 6

82 DEELNEMING.
weld. Ook .echtgenooten werden daardoor gescheiden of tesamen
om het leven gebracht, en broeders en zusters aan hunne
broeders en zusters ontnomen. Hoe akelig, hoe zieldoorsnijdend
en hartverscheurend was toen het gejammer, het geween en
het gegil der bedroefden, die zelven, met den bangsten dood
voor oogen, hunne dierbaarste betrekkingen plotseling zagen
verdwijnen, of vruchteloos kampen tegen eene kracht, die de
hunne altijd overmocht. En onder al dat gejammer, onder al
dat geween, onder al dat gegil verhief zich het gehuil van den,
wind, het geloei van den storm en het gezang eener krankzinnige,
die hen vergezelde op den vloed en nergens door te
bewegen was, om het vroolijk lied te staken, dat zij aanhief
onder zooveel smart, dat zij telkens van voren af aan begon
en op nieuw herhaalde onder zoo groote ellende. Met nog twee
andere personen, die hunne dierbaarste betrekkingen verloren,
was zij de eenige, die van dit achttiental het leven behield."
Het geheele Vaderland deelde in de ramp, welke de ongelukkige
streken getroffen had. De bevolking der omliggende
plaatsen deed alles wat zij kon, om de ongelukkigen te troosten.
Zij namen hen in hun eigen woning, in opzettelijk daartoe
ingerichte kerken en gebouwen op, en commissien werden
allerwege gevormd, die, door ruime bijdragen uit den lande
gesteund, de noodlijdenden van spijs en drank, kleeding en
dekking voorzagen. Nauwelijks had de Koning de eerste berichten
van den nood ontvangen, of hij zond zijne adjudanten
af naar het tooneel van de ramp om het noodige onderzoek
in te stellen en den noodlijdenden zijne ondersteuning toe te
zeggen. Meer nog : van prins Hendrik en zijne adjudanten vergezeld,
vertrok hij den 23sten Januari van Den Haag naar Gorinchem.
Nadat men te voet over de Lek bij Vreeswijk gegaan
was, spoedde de Koning zich naar Gorinchem, van waaruit
hij de geteisterde streken bezocht en zich nauwkeurig op de
hoogte stelde van den toestand en van de maatregelen, welke
men genomen had, om in de ellende der zwaar beproefde bewoners
te voorzien. In persoon begaf de Koning zich tot de
ongelukkigen en sprak hun woorden van troost en bemoedi-

DES KONINGS 131.'201, K. 8 3
ging toe. Zonder zich om het ruwe weder of oni de gevaren
van den overtocht te bekommeren, staken de Koning en zijn
broeder naar Hurwenen over, waar vele noodlijdenden in de
kerk en in het schoolgebouw verpleegd werden, die letterlijk
alles, tot zelfs hunne kleederen, verloren hadden. Voor alien
had de Koning een hartelijk woord van deelneming en troost
en veler gelaat klaarde op bij de bewijzen van belangstelling,
welke den Koning hun toonde. Hij stond daar als een vader
tusschen zijne kinderen en in zijn blik en houding was de deernis
te lezen, welke hij met zijne arme onderdanen gevoelde.
Hij betuigde zijn koninklijken dank aan hen, die de noodlijdenden
verzorgden en verzekerde hen, dat hij hunne toewijding
nimmer zou vergeten.
Nauwelijks was de Koning op het Loo teruggekeerd, of
hij vernam, dat nu het westelijk gedeelte van het Maas- en
Waalsche overstroomd was, waardoor reeds vele verwoestingen
hadden plaats gegrepen en nog meerdere voor de deur stonden.
Ditmaal door prins Hendrik en den Kroonprins vergezeld,
begaf zich de Koning over Tiel daarheen. Men sprak tegenover
den Koning zijn bezorgdheid uit, dat men hem nergens
een passend nachtverblijf zou kunnen bezorgen. „In dat geval,"
antwoordde de Vorst, „ben ik nog sterk genoeg, om het een
nacht op den dijk te kunnen uithouden." Na een bezoek te Wamel
en Leeuwen, keerde Z. M. over de ijsbergen en dammen,
welke den tocht over de rivier zeer gevaarlijk maakten, naar
Tiel terug, vanwaar hij aan den Minister van Binnenlandsche
Zaken den last zond, een algemeene collecte voor de noodlijdenden
uit te schrijven. Eerst toen het grootste gevaar voorbij
was, vertrok de Koning weer naar Den Haag, maar hij
bleef som op som voor de noodlijdenden beschikbaar stellen,
en toen men hem raadde, nu te matigen, daar hij reeds zooveel
gegeven had, klonk het antwoord : „welnu, dan maar verder
stoppen, zooveel en zoo lang wij kunnen en ons een jaar
behelpen."
Green wonder, dat de Koning op zijne doorreize overal
met vreugde en dankbaarheid werd begroet. De burgemeester

84
DE DANKBAARHEID,
van Rotterdam hield aldaar namens de burgerij een treffende
tuespraak. „Als de nood aan den man is, zijn wij bij elkander !"
antwoordde de Vorst. Tre ffend is het woord, waarmede de heer
Withuys, namens de burgerij van Den Haag, den Koning toesprak.
„Sire," zoo zeide hij, „de eenvoudige burgers, die mij
de eer hebben waardig geacht om tot Uwe Majesteit het woord
te voeren, zijn vertegenwoordigers der burgerstanden in uwe
hofstad, maar vier ootmoedige nadering tot Uwe Majesteit in
alle steden en standen des lands zal worden toegejuicht. Toen
er dijken bezweken, toen zij, die daar achter woonden, in rust,
welvaart en in het genot van huiselijk geluk, eensklaps van
dak, deksel en voedsel beroofd, op de verbroken dijken stonden
en om hulpe schreiden, — klonk er een noodkreet door
het land. Maar terstond daarop klonk ook een andere kreet :
„de Koning gaat er heen ! Onze Koning I" Elk wist of hoorde
nu van 's Konings medelijdend hart en gevoelde, dat redding
en hulp zouden komen, waar de Koning kwam, en dankte den
Allerhoogste, die in Zijne genade aan het Vaderland, bij zulk
een groote ramp, zulk een goeden Koning had geschonken.
De burgerstanden vooral, door beperkte middelen in het vermogen
om te helpen nauw begrensd, hebben diep bewogen
Uwe Majesteit gevolgd in zijn verblijf onder de ongelukkigen,
in zijne zorg voor hunne verpleging, in de ontberingen, die
hij zich getroost, in de gevaren, die hij verduurd en in de
groote offers van edel metaal, die hij gebracht heeft met zoo
milde hand, uit menschenliefde, uit liefde tot het yolk. En wat
brengt nu deze eenvoudige burgers tot den Koning, tusschen
wien en hen de afstand zoo groot is ? Het is de behoefte hunner
harten, om Uwe Majesteit in persoon, door een uit het
hart gesproken woord, kennis te doen erlangen van de dank-
baarheid, de innige dankbaarheid der burgerstanden, voor alles
wat de Koning goeds gedaan en goeds voorbereid heeft door
zijn weldadig goud, zijne troostrijke deelneming, minzame taal
en werkzaam voorbeeld. Zie hunne en mijne dankbaarheid,
Sire ! met welbehagen ; neem het gesproken hartelijk woord
met goedheid aan ! U w naam is voortaan bij hen : Vader des

TE AMSTERDAM. 85
yolks. Zij bidden God, om Uwer Majesteits liefdevolle daden
en opofferingen te beloonen met volheid van zegen over U en
Uw Koninklijk Huis, en door de liefde der dankbare onderdanen
het geluk van Uw leven tot in hoogen ouderdom te verlengen."
„Niets dan wat het menschelijk gevoel mij voorschreef,
heb ik gedaan !" antwoordde de Koning. „En is dat de plicht
van iedereen, het is inzonderheid de plicht van den Koning,
die Koning is over een yolk als het Nederlandsche. In de liefde
van dit yolk vind ik mijn grootste loon." Nu brak er een
ware storm van toejuichingen los en men verdrong zich om
het koninklijk rijtuig, om den Vorst de hand te drukken. De
Koning en de Vorstelijke familie gaven nagenoeg een ton gouds
en het geheele bedrag van collecten en giften voor de noodlijdenden
bedroeg uit het geheele Vaderland nagenoeg anderhalf
millioen gulden, behalve de ingezonden voedingsmiddelen,
kleedingstukken, enz. Van alle zijden stroomden adressen van
dank aan den Koning toe, en toen hij in April aan de hoofdstad
zijn gewoon jaarlijks bezoek bracht, werd hij met warme
geestdrift welkom geheeten. Treffend was vooral de ontvangst,
die de Willemstraters hem bereidden, toen Z. M. hun wijk
bezocht en bij deze gelegenheid boden zij een sierlijk bewerkten
zilveren beker aan. Met warmen dank aanvaardde de Koning
dit eenvoudig bewijs van de hartelijke liefde zijner getrouwe
onderdanen, en aan het einde van zijn toespraak verzekerde
hij : „Mocht het Vaderland — wat God verhoede ! —
ooit weer in nood verkeeren, dan zal ook ik niet op de plaats
van 't gevaar gemist worden. Daarvoor zijn wij in de wieg
gelegd ; wij, Prinsen van Oranje, kunnen niet anders doen ;
weest daarvan overtuigd !"
„Dat zijn van die uren, die men nimmer vergeet !" sprak
Z. M., toen hij van uit de Willemstraat naar het Paleis terugkeerde.
Heel het land was jaloersch op Amsterdam, en vooral
Utrecht en Zeeland drongen er zoo sterk op aan den Koning
op hun grond te mogen verwelkomen, dat deze aan hun wensch

86 IN ZEELAND.
voldeed. Negen dagen lang vertoefde de Koning te midden der
Zeeuwen, en in Middelburg wilde men de paarden van zijn
wagen spannen en dien zelf trekken, hetgeen de Koning echter
niet wilde toestaan. „Ik verlang geen slavenarbeid van mijne
onderdanen," zoo betuigde Z. M. Te Westkapelle gekomen,
begaf de Koning zich terstond naar den dijk en bezichtigde
dezen, onder het loeien van den storm, met de meeste nauwkeurigheid.
Na de school bezocht te hebben, nam hij een kijkje
bij het ringrijden, dat men te zijner eer deed. Hij onderhield
zich met de boeren, met de arbeiders zelfs, „Zeg eens," zeide
de Koning tot een hunner, zijn sigarenkoker voor den dag
halende en er een sigaar uit nemende, „kun jij niet een beetje
vuur maken ?" „O, ja wel," antwoordde de arbeider, die den
Koning niet uit zijn geyolg onderscheidde. Daarop nam hij
zijn tonderdoos, sloeg vuur en bood het Z. M. aan. Toen de
Koning aangestoken had, reikte hij den man zijn sigarenkoker
over met de woorden : „de eene dienst is de andere waard ;
daar heb jij nu een gedachtenis van mij !" „Dank je wel," zei
de verlegen arbeider met den hoed op het hoofd, en stak den
koker in zijn borstzak. Toen men hem op zijn lompheid wees,
verontschuldigde hij zich daarmede, dat hij den Koning niet
kende. Hij wilde toen zijn fout herstellen, maar de Koning
was reeds verder gegaan.
Ook Utrecht wedijverde met Zeeland in vreugdebetoon en
merkwaardig vooral waren de uitingen van de genegenheid
des yolks. Zoo had een bakker een chassinet boven zijn Winkel
geplaatst, waarop een bakker voor een gloeienden oven
was afgebeeld en daaronder las men :
Hen, die niet Oranje minnen,
Schuif ik zoo den oven binnen.
In Deventer ontwierpen eenige dames het plan, om namens
de Nederlandsche vrouwen aan Z. M. een blijvende hulde aan
te bieden. Hun voornemen vond overal bijval, vooral daar men,
ten einde de deelneming algemeen te maken, bepaald had, dat
ook zelfs een gift van een enkelen stuiver welkom zou zijn.
Straks werd dan ook op het Loo een waardig monument ge-

RAMP IN JAVA. 87
plaatst in marmer, op een blauw voetstuk, de Faam voorstellende,
welke in de eene hand een bazuin, in de andere een
krans van eikebladeren houdt. Bij de onthulling werd Z. M.
een album aangeboden, bevattende de namen der Commission
en met , het inschrift op het schutblad :
„Aan Koning Willem III, ter herinnering aan Oranje's liefde,
zijn Volk betoond in de rampspoedige dagen van de maanden
Januari en Februari, aangeboden door Nederland's vrouwen."
Het monument, waarvan de Haagsche beeldhouwer Lacomble
de bewerker was, werd door den Koning minzaam
aanvaard. Een gedenkpenning, in die dagen geslagen, stelt aan
de eene zijde de Maagd van Gelderland, vluchtende voor den
vloed, bij een kolom voor, met het opschrift : „Oranje naast
God" en aan de keerzijde de woorden : „Willem III, Januari
en Februari 1861."
Wet mocht het jaar 1861 het jaar der volksrampen heeten.
Nog luidde de noodklok in het Maas- en Waalsche, toen
een regeeringstelegram in 's Gravenhage de tijding bracht van
een geweldigen watervloed op Midden-Java, waarbij tal van
menschenlevens en zeer veel bezitting en gewas verloren gegaan
waren. Inderdaad, droevig waren_ de mededeelingen over
de ramp, welke straks op ruimer schaal verspreid werden. Zij
betroffen vooral de residentien Kedoe, Bagelen, Djokjokarta,
Soerakarta, Banjoemaas en omgelegen deelen, en verwoestten
eene streek, welke men terecht de tuin van Java noemt. Op
den laatsten dag van Januari begonnen zware plasregens, die tot
den 3den Februari voortduurden, de rivieren to doen zwellen,
zoodat het water een hoogte van 3o voet bereikte. De oevers
zakten weg, aardstortingen voltooiden de verwoesting, bruggen
werden weggeslagen, honderden huizen stortten in en geheele
dessa's werden vernield. Meer dan 240 menschen kwamen
alleen bij de aardstortingen en den vloed om het leven.
In Bagelen, waar de hoofdplaats en een groot deel laag
gelegen land overstroomden, vonden 700 slachtoffers hun dood
in den vloed, terwiji nog 50 anderen levend begraven werden,
en dat binnen den tijd van weinige uren. Op Djokjokarta brak

88 DE CRISIS.
den 22sten Februari een geweldige storm uit het Noord oosten
los, vergezeld van stortregens, waardoor de rivieren buiten
hare bedding traden, bruggen weggeslagen, 45 dessa's verwoest
en tal van slachtoffers gemaakt werden. Zoo ging het eveneens
op Soerakarta en vooral in Banjoemaas. Zware aardschokken
dreven het water van de Serayoe tot dertig voet op en de
bewoners moesten, om het lijf te redden, op de boomen klimmen,
waar zij tusschen slangen, hagedissen en ander verdervend
gedierte, 36 uren lang in doodsnood moesten blijven, door
de zweepende takken met omkomen in den vloed bedreigd.
Daar ginds verdronken hunne liefste betrekkingen en hun vee
en de verbolgen stroom spoelde daar al hun rijkdom voort.
Niet minder dan 200 dessa's werden verwoest en 270 menschen
kwamen om. Het moederland, zelf geteisterd en door
zoo groote ellende bezocht, had een open hart voor de ramp
zijner zonen in de bezittingen. Behalve vele bijzondere gaven,
verzamelden de Commissien, welke zich gevormd hadden tot
leniging van den nood, een som van ongeveer twee ton gouds.
De Koning zelf was vorstelijk voorgegaan en schonk met zijne
Familie niet minder dan tien duizend gulden.
Inmiddels was de door Rochussen aangeboden portefeuille
van Kolonien overgegaan op den beer Cornets de Groot. Verschil
in den ministerraad, zoo heette het, gaf aanleiding dat
ook Van Hall ontslag verzocht. In den grond echter was de
oorzaak hierin gelegen, dat het gematigd liberaal Ministerie
niet in den geest viel der Thorbeckianen, die niet rusten zouden
voor hun hoofdman weder aan het bewind was. Zij maakten
het daarom elken minister moeilijk, die, naar hunne voorstelling,
een struikelblok was voor het verkrijgen hunner wenschen,
en dat te meer, nu het gerucht wilde, dat de Koning
geen Kabinet Thorbecke wenschte. Het aftreden van Van Hall
sleepte de geheele ontbinding van het Kabinet na zich. De
aanleiding tot deze crisis was echter aid, weinig binnen" den
levenskring der Natie gelegen, dat deze van de zaak maar weinig
nota nam en het nagenoeg met onverschilligheid aanzag, dat
de tusschentoestand zelfs geruimen tijd duurde. Den I4den

HET KABINET VAN ZUYLEN. 89
Maart 1861 werden de nieuwe Ministers in het Staatsblad ver-
meld en nu bleek, dat baron Van Heemstra aangebleven was
voor Binnenlandsche Zaken, Jhr. De Casembroot voor Oorlog
en Godefroy voor Justitie, terwijl Van Zuylen van Nijevelt voor
Buitenlandsche Zaken, Van Tets van Goudriaan voor Financier],
Loudon voor Kolonien, Strens voor den Katholieken Eeredienst,
Jolles voor den Hervormden en Huysen van Kattendijke voor
Marine opgetreden was. Daar een drietal leden van het Kabinet
reeds onder Thorbecke aan de ministerstafel gezeten hadden,
waren natuurlijk de Liberalen weer met dit Kabinet ingenomen
en beschouwden het, om zoo te spreken, als de brug, waarover
Thorbecke weder aan het bewind treden zou. Dit sprak te
sterker, nu Van Zuylen van Nijevelt als minister opgetreden
was, de man, die zulk een groote rol in de geschiedenis der
April-beweging 'had gespeeld en toen voor de Anti-liberalen
had moeten wijken ; deze trad dan nu ook feitelijk als de premier
van het Kabinet op. In eene gewone Kamerzitting op 24 April
legde Van Zuylen de politieke gedragslijn van het Kabinet
bloot en, ofschoon hij beweerde geen program te zullen geven,
legde hij duidelijk de beginselen uiteen, waarnaar de nieuwe
Regeering meende te moeten handelen. Mocht het feit, dat de
behandeling der koloniale aangelegenheden in den grond aanleiding
gegeven had tot verwisseling van Kabinet, de veronderstelling
wettigen, dat de politiek van het tegenwoordige
Ministerie in tegenspraak zou zijn met die van het vorige, zoo
meende de Minister dit te moeten tegenspreken. Erkende hij
ook, dat eenige handelingen, die aanleiding tot ergernis gegeven
hadden, door wettelijke besluiten moesten voorkomen
worden, over het algemeen, oordeelde de Minister, waren en
de meerderheid der Kamer, en die der Natie, wat de koloniale
belangen betreft, behoudend gezind, en moest Indie een,
Nederlandsche bezitting blijven, Voorzeker werd het hoog tijd,
dat de hand geslagen werd aan middelen tot verhooging van
de stoffelijke welvaart onzer bezittingen en de zedelijke verbetering
harer bewoners, doch dit kon, naar de meening der
Regeering, zeer goed geschieden binnen de grenzen van den

90 DE ROMEINSCHE QUESTIE.
tegenwoordigen staat van zaken ; men behoefde daarvoor de
cultuur van den Staat niet op te geven, noch van leidend beginsel
te veranderen. De Natie was, zoo beweerde de Minister,
het geredekavel en. het twisten moede en verlangde naar de
daden der Regeering en, zoo men nu op nieuw blijken gaf van
machteloosheid, het Volk zou gaan twijfelen aan de kracht van
het liberale beginsel, waarom hij er op aandrong, dat men aan
de jammerlijke verdeeldheid, welke de kracht der liberale partij
ontzenuwde, een einde maken, en met terzijdestelling van kleine
verschillen, een doel zou voor oogen houden : de bevestiging
en voltooiing van het constitutioneel staatsgebouw. Weldra zou
het echter blijken, dat deze verwachting tot de zoogenaamde
vrome wenschen mocht gerekend worden ; niet slechts was
het op nieuw de koloniale questie, die de Liberalen verdeelde,
maar ook de buitenlandsche verhoudingen brachten verwijdering
te weeg tusschen Liberalen en Katholieken.
Met Sardinie aan het hoofd en den bekwamen Sardinischen
minister, graaf Cavour, tot leidsman, had zich in Italie een
partij gevormd, die zich tot leus gesteld had om Italie vrij te
maken van de onderdrukking, welke het, naar hare meening,
van de zijde van Oostenrijk, Napels en den Paus te lijden
had. Langzamerhand had men in Europa al meer zich aan
de eene of andere zijde gevoegd en werd het duidelijk, dat de
Katholieke Staten zich tegen en de Protestantsche daarentegen
sterk voor de vrij making van Italie verklaarden. Algemeen gingen
er in de pers krachtige stemmen op tegen de onderdrukking
van den Italiaanschen volksgeest door de priesterschap, en
niet weinig werd de tegenstand vermeerderd, toen er ontdekt
werd, dat een Israelitisch meisje, Mortara genaamd, in het
geheim gedoopt en door de geestelijkheid aan den invloed van
hare familie was onttrokken, om haar voor de Roomsche kerk
te behouden. Lang zou evenwel de bestaande staat van zaken
nog voortgeduurd hebben, indien niet Napoleon, die in 1854
den Franschen keizerstroon beklommen had, zich in de zaak
had gemengd. Deze was namelijk, gedurende zijn vroeger verblijf
in Italie, lid geworden van een geheim genootschap, dat

NAPOLEON 'S HOUDIN G. 91
zich de vrijmaking van Italie tot taak gesteld had, en de Itali-
aansche revolutionairen verwachtten, nu hun medelid den keizerlijken
zetel bestegen had, krachtigen steun van hem voor hun
zaak. Toen deze uitbleef, verklaarden zij hem voor een verrader
en spraken het vonnis des doods over hem uit, met
welks volvoering zich zekere Orsini en een tweetal anderen belastten.
Een aanslag werd gepleegd : Napoleon bleef ongedeerd
en Orsini met een zijner handlangers werden ter dood veroordeeld.
Hetzij dat Napoleon echter hierdoor de vreeze in het
bloed gevaren was, hetzij dat hij een middel zocht om zijne
onrustige Franschen met de buitenlandsche politiek bezig te
houden en daardoor hunne blikken of te wenden van zijn binnenlandsch
beheer — hij had straks (1858) een onderhoud met
graaf Cavour te Plombiêre, en de oorlog tegen Oostenrijk werd
een feit. De Oostenrijkers moesten uit Italie wordeti verwijderd
en een Statenbond, met den Paus als voorzitter, zou tot stand
gebracht worden. Het volgende jaar werd de oorlog verklaaid ,
Victor Emanuel, de koning van Sardinie, vereenigde zijn legers
met de Franschen en, na bij Magenta en Solferino verslagen
te zijn, moest de Keizer van Oostenrijk te Villa Franca een
vrede teekenen, waarbij bepaald werd, dat een Italiaansche
Statenbond, met den Paus aan 't hoofd, zou worden opgericht.
Hiermede waren echter de omwentelingsgezinden niet tevreden.
Garibaldi rukte met zijne vrijkorpsen op, de vorsten van Parma,
Modena en Toskane werden verjaagd en ook in den kerkelijken
Staat waren de opstandelingen meester. Straks werden
Parma, Modena en Toskane bij het koninkrijk Sardinie
ingelijfd, en nadat Garibaldi met zijn vrijwilligers het eiland
Sicilie en ook het vasteland van Napels veroverd had, deed
Victor Emanuel ook daar zijn zegevierenden intocht. Toen
men nu ook op Rome losging, nam Napoleon wel den schijn
aan, als wilde hij den Paus tegen de Piemonteezen beschermen,
doch in den grond liet hij hen stilzwijgend begaan, ja,
bij den dood van Cavour erkende hij Victor Emanuel als
koning van Italie, hoewel hij, al weder voor de leus, bezwaar
aanteekende tegen elke verdere handeling, die de rust van

92 DE DEBATT EN.
Europa storen of het gezag van den Paus schaden kon. Zoo
speelde Napoleon zijn dubbelzinnige rol en straks werd Rome
als hoofdstad van den een en ondeelbaren Italiaanschen Staat
uitgeroepen. Weldra volgden vele Protestantsche Staten het
voorbeeld van Frankrijk en erkenden het koninkrijk Italie,
en ook ten ontzent werd daarvoor, vooral van liberale zijde,
sterk geijverd, waaruit een hevige strijd in de dagbladen ontstond.
Het einde van de zaak was, dat de Nederlandsche Regee-
ring Victor Emanuel als koning van Italie erkende, waarmede
zij echter niet wilde betuigen hare rechtvaardiging van de feiten,
waardoor het nieuwe koninkrijk tot stand gekomen was.
Debatten over deze zaak konden in de Tweede Kamer niet
achterwege blijven. Mocht de Troonrede bij de opening der Ka-
mers daarover ook een voorzichtig zwijgen bewaren, de Katholieke
leden waren evenzeer over de erkenning verontwaardigd,
als de Liberalen ze toejuichten. Ongelukkigerwijze stelde echter
de Groninger afgevaardigde Zijlker voor, in het antwoord op de
Troonrede eene zinsnede in te lasschen, waarin warme sympathie
zou uitgesproken worden met den Italiaanschen strijd, als zijnde
gelijk met dien, welke de Nederlandsche Natie zelve in de
16de eeuw gevoerd had tegen hare onderdrukkers. Natuurlijk
lieten de Katholieken dezen aanval van liberale zijde niet onbeantwoord.
De Regeering trachtte tusschen beide partijen door
te zeilen en beweerde, dat de erkenning eenvoudig geschied was
in het belang van den handel en gansch geene goedkeuring
van de revolutie, doch slechts een berusten in hare gevolgen
bedoelde. Zelfs vestigde de Minister er de aandacht van de
gezanten in het buitenland op, dat zoowel de Troonrede als de
Eerste Kamer in haar antwoord over de Romeinsche questie
gezwegen had en de Tweede Kamer zich had neergelegd bij
het ontwerp der Commissie tot beantwoording van de Troonrede,
in welk ontwerp de zaak noch goed-, noch afgekeurd werd.
Ook 't Ministerie Van Zuylen was echter geen lang leven
beloofd. Van lieverlede werd 't een publiek geheim, dat er een
groot verschil van zienswijze in het Ministerie zelf was over
de koloniale zaken en, met name de ministers Van Zuylen en

LOUDON. 93
Loudon, sterk tegenover elkander stonden. Dit nu kwam vooral
uit, toen minister Van Zuylen aan de Vertegenwoordigers onzer
Regeering in het buitenland kenbaar maakte, dat de benoeming
van baron Sloet van de Beele, tot Gouverneur-generaal van
Nederlandsch Indie, niet moest beschouwd worden als een breuk
met het bestaande regeeringsstelsel ten opzichte der Kolonien,
zooals men in de liberale bladen had laten verluiden. De spanning
tusschen de beide ministers werd nu nog grooter en Van
Zuylen nam zijn ontslag, terwijl de portefeuille van Buitenlandsche
Zaken tijdelijk aan den minister voor Roomschen Eeredienst
toevertrouwd werd. Straks echter bij de begrooting hadden
zoowel de minister van Kolonien, Loudon, als die van
Financien, Tets van Goudriaan, het zwaar te verduren en ook
tegen de oorlogsbgrooting gingen krachtige stemmen op. De
verplichte jaarlijksche uitgaven van tien millioen voor den aanleg
van spoorwegen maakte, dat de uitgaven de ontvangsten
met zeven millioen overtroffen, waaruit de Liberalen echter aanleiding
namen het financieel beheer te laken. Wat den minister
van Kolonien aanging, hij vermocht geen der partijen te
bevredigen. Wel verklaarde de Minister, dat hij met het cuL
tuurstelsel en den gedwongen arbeid der Javanen geleidelijk
breken wilde, doch van de eerie zijde haalde hij daardoor
het misnoegen op zich van hen, die in behoud van den toestand
alleen heil zagen voor den Staat en de Kolonien, en van
de andere zijde bevredigde hij daardoor zijne liberale partijgenooten
niet, die gaarne een splotseling ingrijpen zouden gezien
hebben en weinig van zoogenaamde geleidelijke overgangen
gediend waren. Ook achtten zij, dat de begrooting nu reeds
duidelijk aantoonde, tot welke misrekeningen men kwam, indien
men voor de belangen van den Staat op zeer wisselvallige
Indische baten rekende en achtten het tijd, de financiEn van
den Staat te scheiden van die der Kolonien. Wijl echter Loudon
beslist aan de zijde der Liberalen stond, werd hij met
toegevendheid behandeld en zag hij zijne begrooting aangeno-
men. Ook zelfs die van Financier en Oorlog behaalden eene
meerderheid, zij het dan ook van slechts weinige stemmen. De

94
TWEEDE MINISTERIE THORBECKE.
minister van Binnenlandsche Zaken echter zag de zijne verworpen
en vooral de omstandigheid, dat de begrooting voor
onvoorziene uitgaven slechts voor de helft van het bedrag aangenomen
werd, gaf het Kabinet aanleiding om collectief ontslag
aan te vragen.
De Liberalen verwachtten nu niet anders dan het toppunt
van hun wenschen te zullen verkrijgen en hun leidsman Thorbecke
aan het bewind te zullen zien treden. Het gerucht liep
echter, dat de Koning persoonlijke antipathie tegen den Staatsman
koesterde en deze ook aan het Hof minder gewild zou
zijn. Dit vermoeden werd versterkt, toen Z. M. aan den oud -
minister Van Reenen, en door de April-beweging en door de
schoolquestie genoeg bekend, het vormen van een Kabinet
opdroeg. Van Reenen mocht echter niet slagen, en thans verkregen
de geavanceerd Liberalen inderdaad hun wensch. Thorbecke
werd met de samenstelling van het nieuwe Ministerie
belast en op i Februari 1862 kondigde het Staatsblad de namen
en functien van het nieuwe Kabinet aan. Thorbecke trad
als minister van Binnenlandsche Zaken op, Betz van Financien,
Blanken van Oorlog, Olivier van Justitie, Huysen van Kattendijke
van Marine, Uhlenbeck van Kolonien, Meeussen van Roomschen
en Jones van Hervormden Eeredienst, terwijI baron Stratenis,
die slechts voorloopig als minister van Buitenlandsche
Zaken opgetreden was, zijne plaats door Van der Maesen de
Sombref zag innemen. Deze benoemingen, zoowel als die van
Mackay, den afgevaardigde van Arnhem, tot vice-president
van den Raid van State, veroorzaakten nieuwe toevallige ver-
kiezingen, bij welke gelegenheid Franssen van de Putte voor
Rotterdam zitting nam.
De Liberalen juichten en verkondigden, dat de wagen van
Staat nu eerst weer in het rechte spoor gekomen was. Mocht
zich de profetie verwezenlijken, het werd inderdaad meer dan
tijd. 't Was of men na 1848 het gewenscht evenwicht tusschen
Regeering en Volksvertegenwoordiging niet had kunnen vinden.
Gedurende de regeering van den huidigen Koning, derhalve
in een tijdvak van dertien jaren, waren 54 verschillende perso-

VERWACHTINGEN. 95
nen in den lande met de onderscheidene portefeuilles belast,
en onder hen waren sommigen twee, anderen drie en enkelen
zelfs viermaal benoemd, zoodat de Staatscourant niet minder
dan 8o verschillende benoemingen aan de regeeringstafel vermeld
had. Inderdaad werd het hoog tijd, dat het partijgeharrewar
een einde nam en men de Regeering eindelijk eens
rustig liet voort arbeiden ; nauwelijks toch hadden vele bewindslieden
den tijd gehad, om de kracht van hun leidend beginsel
in daden om- te zetten. De Liberalen vleiden zich, dat Thorbecke
er nu in geslaagd zou zijn om een Kabinet te vormen,
waaraan niet de zoo noodige homogeniteit ontbrak en dat zich
niet andermaal door verdeeldheid in eigen boezem een spoedigen
val zou , voorbereiden. Vooral nu de meederheid der
Kamer op de hand van den premier was, vleide men zich,
dat de taken in de Kamer vlugger van de hand zouden gaan,
en dat te meer, toen straks de periodieke verkiezing in Juni
weder de liberale partij ten goede kwamen. Ofschoon Groen
en te Leiden en te Zwolle in herstemming kwam, werd hij,
dank zij den steun, welke de Katholieken aan den liberalen
kandidaat boden, niet herkozen ; daarentegen trad hij in de
plaats van zijn geestver want Mackay, na diens benoeming, als
vertegenwoordiger voor Arnhem op, zoodat andermaal Thorbecke
tegenover zijn ouden tegenstander kwam te staan. In
's Gravenhage werd, mede door de hulp der Roomschen, Mr.
Kappeijne van de Copello tot lid der Kamer gekozen.
Ongetwijfeld had een Kabinet, met een man als Thorbecke
aan het hoofd, veel voor. Hij was een man van uitnemende
talenten, hoog geacht zelfs bij den tegenstander, en
wist met vaste hand het scheepke der Regeering, tusschen de
klippen door, naar buiten te brengen. Niet slechts de Liberalen
dweepten met hem, maar ook de Katholieken konden
maar niet vergeten, dat hij hen in de dagen van 1853 zoo zeer
aan zich had verplicht, ook al mocht de Romeinsche questie
vele Katholieken van de Liberalen vervreemd hebben, en al begonnen
zij steeds meer te gevoelen, dat zij in weinig opzichten
slechts gemeene zaak met de Liberalen konden maken. Al deze

96 DE FINANCIEN.
dingen saam genomen, deden echter van het tweede Ministerie
Thorbecke verwachten, dat, mocht het ook niet die kracht bezitten,
welke 't bij zijn eerste optreden had gekenmerkt, daaraan
een langer leven weggelegd was dan de vorige Kabinetten
mochten genieten. Ten overvloede mocht het zijn staatkundigen
arbeid beginnen met een tweetal wetten, welker tot stand
komen door alle partijen begeerd werd. Deze waren : allereerst
de tariefhervorming, door minister Betz ontworpen en verdedigd,
waardoor in den geest der Liberalen het vrijhandelstelsel nog
meer uitgebreid werd en welke door bijna de geheele handelswereld
als eene weldaad voor den Staat op handelsgebied gerekend
werd. Voorts werden ook de slaven vrij verklaard in
onze West-Indische Kolonien, een maatregel, waaromtrent bijna
geen verschil van gevoelen bestond, dan wat de wijze van uitvoering
betrof. Met betrekkin daartoe verklaarde de Wet,
dat de eigenaars recht hadden op schadevergoeding van wege
den Staat. Beide ontwerpen nu konden nog gedurende deze
zitting van de Tweede Kamer haar beslag krijgen.
Weldra bleek het echter, dat het tweede Kabinet Thorbecke
nu niet zoo geheel op rozen treden zou. Wê1 waren de
omstandigheden ook in financieel opzicht zoo gunstig mogelijk
en bleek het bij de opening der nieu we zitting, dat de inkomsten
de uitgaven met 7000.000 gulden overtroffen, ter wijl ook
Indie weer nieuwe baten beloofde of te werpen — omstandigheden,
welke den Minister recht schenen te geven, zijne plannen
tot belastinghervorming aan de orde te stellen, doch nau welijks
waren de beraadslagingen over dit hoofdstuk der begroo-
ting geopend, of de Minister vond kr achtige bestrijding van
de zijde der Conservatieven en der Anti-revolutionairen. Toch
werd zijne begrooting aangenomen en in dit opzicht althans
was hij gelukkiger dan zijn collega, de Minister van Kolonien,
wiens regeeringsbeleid heftige aanvallen van de zijde der bovengenoemde
partijen doorstaan moest. Men wraakte het in
hem, dat hij den inlander, door particulieren en maatschappijen
vergunning tot exploitatie van den bodem op Java te
geven, al meer slachtoffer maakte van willekeur en meende, dat

UHLEN BECK. 97
op deze wijze mede de financien van den Staat schade leden.
Krachtig werd de Minister echter bijgestaan door het voor
Rotterdam gekozen lid Franssen van de Putte - en vooral daar
aan, , had hij- de aanneming zijner begrooting te danken. Niet
zoo voorspoedig was hij echter in de Eerste Kamer, waar zich
slechts • een viertal leden vdor de begrooting verklaarden, zoodat
Uhlenbeck zich genoodzaakt zag zijn ontslag bij 'den Koning
aan, te vragen ;. Franssen van de Putte nam hierop zijne
plaats in..
_Inmiddels zou er eindelijk uitvoering gegeven worden aan
den wensch om Amsterdam door een kanaal, dat de duinen
doorsneed, met de zee te verbinden, wat zeker een grootsch
werk rnocht heeten. Niet slechts moest een grout deel van
het IJ drooggemaakt, maar bovendien moesten kolossale sluizen
aangelegd, om de zee te verhinderen zich landwaart in te
begeven. De kosten werden niet minder dan 18 millioen geraamd.
Doch welke , de bezwaren ook waren, in de hoofdstad
droomde men van niets anders, en ook van elders openbaarde.
zich de -grootste belangstelling. Jaeger wist eene maatschappij
op, te richten, die de zaak ter hand nam en concessie ontving.
Z66 , dankbaar waren Amsterdam's ingezetenen, dat zij Jaeger
tot lid van den Raad verkozen en wel met algemeene stemmen
bij de eerste de -beste gelegenheid. Te gelijkertijd, met de concessie
aan de maatschappij, „Holland op zijn Smalst" te verleenen,
- stelde de , Minister voor de verbetering van de Maasmonden,
tot aan de zee, waarvan de kosten, ongeveer drie
door den Staat zouden gedragen worden. Natuurlijk waren de
blijke-n. van vreugde in Amsterdam' en Rotterdam zeer groat,,
toen beide ontwerpen in Januari 1863 aangenomen werden.
Ook- de wet op het middelbaar onderwijs kwam dit jaar
tot stand. Zij diende voornamelijk om allerwege de jongelieden,
die zich op bepaalde vakken toeleggen wilden, beter toe
te rusten en was derhalve gericht op het belang van kooplieden,
ambtenaren, ingenieurs, enz., waartoe vooral onderwijs
zou gegeven worden s in de taal- en natu-urkundige vakken,
handelswetenschap en daarmede verwante. De wet eischte, dat
Dl. VIII. 7

98
MIDDELBAAR ONDERWIJS.
in elke gemeente boven de 10.000 inwoners eene Hoogere Burgerschool
zou opgericht worden, terwijl gemeenten beneden
dat peil, indien zij tot de oprichting besloten, subsidie van het
Rijk zouden kunnen ontvangen. Uiteraard stemden de Antirevolutionairen
op nieuw tegen het ontwerp, doch over het algemeen
was de bestrijding niet zoo fel als die bij de wet op
't Lager Onderwijs. Dit lag waarschijnlijk hierin, dat men deze
scholen meer als wetenschappelijke dan als opvoedingsinrichtingen
aanzag en men nog minder overtuigd was van de schade,
welke zij, zooals later blijken zou, het godsdienstig karakter
der Natie konden aandoen. Vele wetten van meer ondergeschikt
belang kwamen voorts onder het tweede ministerie Thorbecke
tot stand. Wat het buitenland betreft, nam men, door
de ervaring geleerd, de grootste behoedzaamheid in acht. Wêt
trachtten de Roomschen van de gunstige gelegenheid partij te
trekken om de Regeering te bewegen, hare belangstelling in
's Pausen toestand uit te spreken of althans een woord van
afkeuring te zeggen over de handelingen van de Italiaansche
regeering ten zijnen opzichte ; maar eene Regeering, waarvan
Thorbecke het hoofd en de ziel was, schroomde uiteraard alle
aanraking met Rome. Bij de indiening van de begrooting over
1863 en '64 moesten andermaal de ministers van Financien
en Kolonieti tegen de oude grieven te velde trekken. Ofschoon
ten gevolge van den overvloedigen koffieoogst en den hoogen
prijs der koffie de bezittingen weder een groot batig saldo opleverden,
dat natuurlijk weder besteed werd ten bate van het
Moederland, gedeeltelijk tot uitdelging van schuld en het overige
voor openbare werken en spooraanleg, zoo was het toch
duidelijk, dat zond,er de Indische baten de uitgaven de inkomsten
zouden overschreden hebben, waarom men van verschillende
zij den op bezuiniging aandrong, ten einde er beter evenwicht
tusschen uitgaven en inkomsten mocht verkregen worden.
Tevens deed men andermaal een beroep op de Regeering,
om -de Indische baten los te maken van het Moederland en
ze uitsluitend aan te wenden ten behoeve ran de Kolonien.
Eenigen der voorstanders hiervan lieten hun stem z66 luide

BRAND TE ENSCHEDE. 99
hooren, dat zij het vermoeden wekten, als ware het hun meer
om hun eigen voordeel, dan wel om de belangen van den
inlander te doen.
In den voorzomer van 1862 had een felle brand de nijvere
fabrieksstad Enschede bijna geheel in de asch gelegd. Vier
kerken, het stadshuis, het postkantoor, vier scholen, een weeshuis,
twintig fabrieken en 791 huizen werden een prooi der
vlammen, zoodat van de geheele stad slechts 141 huizen bleven
staan. Ofschoon, wat werkelijk een wonder heeten mag,
slechts drie menschen het leven bij het onheil inboetten, waren
ongeveer 360o burgers van huis en goed beroofd ; de snelle
uitbreiding en de groote omvang van den brand maakten het
ten eenenmale onmogelijk, lets in veiligheid te brengen. Ook
thans echter verloochende zich de Nederlandsche liefdadigheid
niet. De plattelandsbewoners in den omtrek stelden hnn woningen,
stallen en schuren tot huisvesting van de beroofden open
en de Commissie, die zich weldra vormde, om met de hulp
van geheel Nederland in den nood te voorzien, werd rijkelijk
bedeeld van geld, levensmiddelen en kleederen. De Koning
ontving te Parijs, waar hij zich destijds be yond, de tijding
van het . ongeval. Terstond gelasttc hij, dat men en van het
Loo en uit het Kamp de noodige veldtenten zou doen aanrukken,
ten einde de ongelukkigen, die onder den blooten hemel verblijf
hielden, tot woning te idienen, totdat hierin gevoegelijk
kon worden voorzien. Tal van wagens, met dekens, gereedschappen,
kleederen en levenswaren beladen, werden op zijn last naar
het tooneel van de ramp gezonden, en voorts toonde Z. M.
door het beschikbaar stellen van een aanzielijk geldelijk bedrag,
hoezeer hij ook in deze nationale ellende deelnam.
Reeds in 1862 waren er stemmen opgegaan, om de vijftigjarige
herinnering aan onze bevrijding van het Fransche
juk alom in den lande feestelijk te vieren. Natuurlijk vond de
oproeping daartoe overal in den laude gehoor, maar men
meende, meer te moeten doen dan door nationale feesten, door
vlaggen en illuminatie, optochten en ander voorbijgaand huldebetoon,
de herinnering bij de Natie te verlevendigen aan

I00 HET NATIONAAL MONUMENT.
onze verlossing uit de banden van den dwingeland en het
herstel van ons Vorstenhuis. Allengs gingen er meer stemmen
op voor het oprichten van een nationaal gedenkteeken, tot
blijvende gedachtenis aan de dagen onzer bevrijding en de
mannen die zich daarbij onderscheidden, en deze meening vond
krachtigen steun bij de Koninklijke familie. Verschillende cornmissien
vormden zich en daaruit werd eerie hoofdcornmissie gevormd,
van welke Prins Frederik de uitnoodiging ontving om
het voorzitterschap te aanvaarden, Deze voldeed hieraan, en
weldra maakte de Commissie haar plan openbaar om een gedenknaald
' op te richten, ter plaatse waar de souvereine Vorst
in 1813 geland was, en in het Willemspark te 's Gravenhage
een monument te stichten als een hulde en bewijs van liefde
en dank der Natie aan de grondleggers van Neerland's herstel
en aan den souvereinen Vorst, den eersten grondwetti-
gen Koning uit het Huis van Oranje. De Koning sprak niet
alleen zijne goedkeuring uit over de plannen der Commissie,
maar toonde ook zijne ingenomenheid door eene vorstelijke
bijdrage en beloofde aan de uitnoodiging te voldoen om op
17 November, 1863 den eersten steen te leggen van het Nationaal
Monument in het Willemspark.
Schitterend mocht dan ook de feestviering op vele plaatsen,
vooral in de hoofdstad des lands en in het vorstelijk Den
Haag heeten. Onder begunstiging van het Oranje-zonnetje had
de plechtigheid van de steenlegging plaats. Nadat er des voormiddags
in de Groote Kerk een godsdienstoefening gehouden
was ter wijding van den dag, waaraan de Koning en de Koningin
en de leden van het Vorstelijk gezin deelnamen, begaven
zich de leden der Hoofdcommissie naar het Mauritspark, waar
men den Prins-voorzitter afwachtte. Een weelderig gestoffeerde
tribune was opgericht voor de Koninklijke familie en een
negental andere voor de hooggeplaatste personen, afgevaardig7
den en genoodigden. Toen Prins Frederik zich vertoonde, werden
hem de mannen voorgesteld, die aan de verlossing van het
Vaderland hadden deelgenomen, benevens de , zonen en. verwantep
van hen, die men gewoon is de grondleggers van Neder-

DE STEENL1 GGING. 1 0 1
lands herstel te noemen. Eindelijk stiet de muziek hare fanfare's
uit en uit duizende kelen barstte een : „leve de Koning !"
los ; Z. M. verscheen. Toen hij gezeten was, werd eene feestcantate
gezongen en daarna nam de redenaar, Prof. Van
Oosterzee, het woord en hield een weisprekende rede, die met
een gebed besloten werd. Daarop begaf de Koning zich met
de Prinsen, Ministers, Voorzitters der beide Kamers en andere
hooggeplaatsten naar de plaats, waar de grondslagen van het
monument gelegd zouden worden, waar Prinses Marianne hem
een zilveren truffel overhandigde en Z. M. den deksteen bevestigde.
Het kanon bulderde, de muziek speeide de vier eerste
regels van het Volkslied en de duizende toeschouwers zongen
het met geestdrift tot het einde, ' terwij1 de Koning naar zijn
zetel terugkeerde. Nadat de opgewondenheid een weinig tot
rust gekomen was, nam Prins Frederik het woord en dankte
den Koning en de leden van het Koninklijk gezin voor de
bereidwilligheid, waarmede zij aan de feestviering deelgenomenhadden.
Hierop antwoordde de Koning het volgende :
„Het is heden de schoonste dag van mijn leven, de dag,
waarOp Neérland's Volk op zoo ondubbeizinnige wijze zijne gehechtheid
en trouw — zoo menigvuldig bewezen in alle om=
standigheden, welke de Voorzienigheid meende ons Vaderland te
laten ondervinden — aan den dag legt. Ik stel dit op hoogen
prijs en wanneer het eenigszins vermetel van mij is, althans
wat welsprekendheid betreft, op dit oogenblik het woord te
nemen, zoo is het, omdat het voor mij en voor mijn hart eene
ware behoefte is, een woord te spreken tot het Nederlandsche
Volk ; een kort woord van een Koning, uit 't Huis van Oranje
gesproten. Dit woord k a n niet anders zijn, m a g niet anders
wezen, dan aan alle toehoorders, hier tegenwoordig, de plechtige
- verzekering of te leggen, dat de dag van heden, de dag
van de eerste steenlegging van dit echt nationaal gedenkteeken,
de dag der liefde en trouw van het Nederlandsche Volk
bij deze onvergetelijke plechtigheid, bij deze groote nationale
herinnering, dat deze dag voor mij niet alleen, maar voor alle
leden van het Huis van Oranje, een nieuwe prikkel is om nog

102 DE ON THULLIN G.
meer te doen voor het welzijn en den bloei van het Volk van
Nederland, dan reeds geschied is, voor dat Nederlandsche
yolk, waarvoor wij nooi t, ja nooit g e n o e g, kunnen doen 1"
Wie zal het wagen de geestdrift in hare uiting te beschrijven,
ten toppunt gevoerd als ze werd door zulke woorden,
waarvan ieder zich overtuigd hield, dat ze rechtstreeks uit 's
Konings hart gevloeid waren. 't Was, of er geen eind aan het
gejubel komen zou, en toen Z. M. eindelijk het terrein van het
feest verliet, werd hij als door de jubelkreten zijns Volks ten
paleize geleid.
Dertien dagen daarna had op het Scheveningsche strand
een nieuwe plechtigheid plaats. 't Was 5o jaar geleden, op
denzelfden 'datum, dat de Erfprins daar aan land gestapt was,
en die dag mocht niet onopgemerkt voorbijgaan. Op de plek,
waar de Vorst landde, lag een pink, met viaggen versierd en
een optocht werd gehouden, waarbij heel het bedrijf ter zee
in al zijn omvang voorgesteld werd. De predikanten en de
pastoor der gemeente hielden toepasselijke toespraken en het
feest, dat door Prins en Prinses Frederik en Prinses Maria
bijgewoond was, werd met een maaltijd besloten.
Eerst na zes jaren kon bet Nationaal Monument onthuld
worden, en wel 17 November 1869. Andermaal werd de
dag door een morgen-godsdienstoefening gewijd, welke door de
Koningin bijgewoond werd. Daarna trokken de verschillende
korpsen, de schutterij, de koninklijke scherpschutters, de oudstrijders,
weeskinderen, werklieden en vele genoodigden naar
het Willemspark. Onder de laatsten be yond zich ook Dirk van
Duyne, den visscher, die den wagen leidde, welke den Prins
van de pink naar den wal reed. De onthulling had plaats
ten aanschouwe van den Koning, de Koningin, den Prins van
Oranje, Prins Alexander en den grijzen Prins Frederik met
zijne dochter, prinses Maria. Met de hand naar de Nederlandsche
Maagd uitgestrekt, welke het monument op den top droeg,
sprak Prins Frederik : „Moge die Nederlandsche Maagd in alle
eeuwen uit de hoogte slechts hiervan de getuige zijn, hoe het
herboren, met Oranje vereenigd Nederland, onveranderlijk wil

DE OORKONDE. 103
trouw blijven aan de voorvaderlijke zinspreuk : „Eendracht
maakt macht." Met deze wenschen op de lippen, met deze
bede dank ik God, dat Zijne goedertierenheid mij het voorrecht
heeft willen schenken, deze ure te beleven."
Het proses-verbaal der plechtige grondsteenlegging voor
het Monument, dat door den Koning onderteekend werd, is
van den volgenden inhoud :
„Ter eeuwige gedachtenis van het halve eeuwfeest van
Nederland's herstelde onafhankelijkheid heeft
ZIJNE MAJESTEIT WILLEM DE DERDE,
Koning der Nederlanden,
op den X VIIden November MDCCCLXIII
den eersten steen gelegd van dit nationaal gedenkteeken,
waartoe de gelden zijn bijeengebracht uit vrijwillige giften van
en inzamelingen bij 1Zijner Majesteit's onderdanen, zoo in het
Koninkrijk en zijne overzeesche bezittingen als elders gevestigd ;
onder de leiding in het Vaderland van bijna achthonderd plaatselijke
commissien en eene hoofdcommissie, wier voorzitterschap
mocht worden bekleed door Zijne Koninklijke Hoogheid
PRINS FREDERIK DER NEDERLANDEN,
den eenig overgebleven mannelijken telg van Oranje, die persoonlijk
getuige was van de groote en wondervolle gebeurtenissen,
aan wier dankbare herinnering dit gedenkteeken is gewijd.
Gedaan te 's-Gravenhage op Dinsdag den zeventienden
November achttien honderd drie en zestig, ten aanschouwe van
afgevaardigden, genoodigden en duizenden landgenooten, en in
onmiddellijke tegenwoordigheid van alien, die nevens Zijne Majesteit
den Koning en de Koninklijke Prinsen, deze oorkonde
met hunne naamteekening hebben bekrachtigd."
Te midden van deze nationals gedenkdagen doorleefde het
huishouden van Staat echter andermaal zijne moeilijke dagen.
Nog voor het jaar 1863 ten einde was, zag de Minister van
Financien, Van der Maesen de Sombref, zich genoodzaakt zijn
ontslag te nemen, daar zijne begrooting verworpen werd. Het
was lang niet gemakkelijk een opvolger te vinden, en slechts

104 DE INDISCHE FINANCIRN.
na herhaalde pogingen, mocht Thorbecke er in slagen in den
heer Cremers een opvolger voor den heer Van der Maesen to
vinden. •
Eindelijk zou men dan een .schrede op *den weg zetteit
tot scheiding der financien van de Indien en het Moederland.
In Februari van het volgende jaar toch, toen de Kamer weer
bijeenkwam, werd haar vanwege de Regeering een wetsontwerp
tot regeling van de wijze van beheer der Indische geldmiddelen
aangeboden. Volgens dit ontwerp, dat inderdaad een
geheelen omkeer beoogde in het beheer der Indische geldmiddelen,
zou de Regeering een afzonderlijke begrooting voor de
Kolonien indienen. Hoe zeer de Anti-revolutionairen ook voor
de belangen der inboorlingen ijverden en op een beter beheer
der Kolonien aandrongen, zij stemden tegen dit ontwerp, waarbij,
ja, de Indische baten zeker meer ten goede van de Kolonien
zouden komen, doch deze tevens geheel blo- otgesteld werden
aan al de gevolgen, welke de voortdurende partijenvorming
in de Kamer na zich sleepten. Hun verzet kon echter de
zaak in geen geval keeren, aangezien niet slechts alle Liberalen,
die beweerden, dat nu alle onrecht tegenover Indie eindigen
zou, maar ook alle Roomsche afgevaardigden voor het ontwerp
stemden. Toch bleef de koloniale questie de beraadslagingen
in de Kamer niet alleen, maar ook de daarop volgende
periodieke verkiezingen in Juni beheerschen, en rnochten ook
al de Liberalen de meerderheid behouden, en werden in verschillende
districten afgevaardigden gekozen, die als tegenstanders
van het Kabinet bekend stonden, waaronder de vroegere
minister J. J. Rochussen, die voor Amsterdam zitting nam, en
als Indische specialiteit en geldman, gansch niet in het gevlei
van het Ministerie kwam, evenmin als Van Zuylen van Nijevelt,
die voor de Residentie optrad en, ofschoon liberaal, niet tot
de vrienden van het Kabinet kon gerekend worden. Ook de
oud- minister Simons, die onder het ministerie Van der Brugghen
zulk een treurige rol gespeeld had, werd door Gorkum
in de Kamer gebracht, terwijl Zwolle, door de keuze van
Groen en De Mijer, de oppositie tegen het Kabinet versterkte.

AFSCHAFFING DER ACCIJNSEN. 105
Terstond bij de indiening van de begrooting voor financien
en Kolonien greep de heer Rochussen de gelegenheid
aan, om den minister van financien Betz te verwijten, dat hij
den toestand van 's Rijks geldmiddelen in veel te gunstig daglicht
stelde. 0 zeker, de Regeering had niet minder dan 141(2
millioen voor spoorwegen kunnen uittrekken, benevens nog
een millioen voor den Rotterdamschen waterweg, en daarenboven
nog Ic• millioen voor amortisatie kunnen aanwijzen, doch
dit mocht vooral niet aan den gunstigen toestand van 's Rijks
schatkist toegeschreven worden. Was deze toch niet door buitengewoon
voordeelige baten uit Indie verstrekt geworden, dan
zouden de uitgaven de inkomsten nog met het dubbele bedrag
van 't vorige jaar overtroffen hebben. Dit moet echter betuigd,
dat, hoe fel de bestrij ding ook ware, welke de beide ministers,
wier begrooting het gold, te lijden hadden, dezen zich met
het meeste beleid verdedigden en inderdaad toonden, op de
hoogte van de zaken te zijn. Niet minder kantte zich de oppositie
tegen den minister van Binnenlandsche Zaken, doch ook
hij mocht de overwinning behalen.
Een andere zaak, welke reeds lang op afdoende regeling
scheen te wachten, was die betreffende de geneeskunde en aanverwante
vakken, mitsgaders de opleiding daarin, maar vooral
mocht de liberale partij triomf vieren, toen zij eindelijk de gemeente-accijnsen
afgeschaft zag, ten gevolge van een regeeringsvoorstel,
dat met groote meerderheid door de Tweede Kamer
en straks ook door de Eerste aangenomen werd. De schade,
door de verschillende gemeenten te lijden, zou Naar vergoed
worden door eene nieuwe regeling van de wet op het personeel,
waarbij vier vijfden van het bedrag daarvan aan de
gemeenten toegewezen werden. En toen nu de begrooting over
het volgend dienstjaar, de ontvangsten op een paar tonnen
gouds hooger dan het vorige jaar kon ramen, scheen het, of
inderdaad aan het tweede ministerie Thorbecke een langduri-
ger staatkundige loopbaan weggelegd was, dan al zijne voorgangers
van 1848 of genoten hadden. En toch school ook bier de
adder der verdeeldheid onder het gras, en reeds lang was het

I06 HAFFMANS.
den meer ingewijde duidelijk, dat het Kabinet alles behalve
als een man tegenover de oppositie stond, die bij elke verkiezing
sterker werd, zoodat het al minder bewijzen van die
innerlijke kracht naar buiten vertoonde, welke door eenheid
van beschou wing en handelen geboren wordt. Daarenboven
maakte Thorbecke's doctoraal optreden in de Kamer hem telkens
meer vijanden, die gaarne van elke gelegenheid gebruik
maakten, om hem hunne antipathie te doen gevoelen. Vooral
lokten de maatregelen, welke de Regeering nam, om de uitbreiding
der veeziekte te breidelen, die in 1865 ons land teisterde,
heftig verzet uit en niet dan met moeite zag de Minister zijn
ontwerp van wet op de besmettelijke veeziekten, waarin de Regeering
zich het recht toekende om het vee uit de aangetaste
stallen te onteigenen en te dooden, door de Kamer aannemen.
Gaven aldus en de koloniale en de financieele belangen
den tegenstanders van het Kabinet en deszelfs leider voortdurend
het wapen in de hand om tegen de ministers op te treden,
van gansch andere zijde ontstond er een storm, die het
Ministerie eerst uiteen en daarna omverwerpen zou. Gelijk wij
vroeger mededeelden, werd Nederlandsch Limburg bij het eindverdrag
met Belgie onder de Noordelijke gewesten opgenomen.
Door deze zoo late toetreding waren daar enkele bepalingen
van kracht gebleven, die, vooral op het gebied van belasting,
deze provincie boven de anderen bevoorrechtte. Reeds was er
meer dan eens op aangedrongen, dat deze ongelijkheid in verplichte
opbrengsten zou vervallen, waartegen de Limburgsche
afgevaardigden natuurlijk protest aanteekenden. Door toedoen
van den later zoo bekend geworden Limburgschen afgevaardigde
Haffmans, werden er echter geruchten verspreid, als zou
de minister van Financien, met het oog op de verkiezingen en
om de Limburgers te weerhouden de oppositie tegen het Kabinet
te versterken, aan invloedrijke aanzienlijke personen brieven
geschreven hebben, waarin er niet onduidelijk op gezinspeeld
werd, dat het Ministerie daarvoor wel gaarne een wetsontwerp
tot regeling der grondlasten in Limburg in portefeuille
zou willen houden. Natuurlijk wekte deze mededeeling hevige

DE CRISIS. 107
verontwaardiging en scherpe bestrijding van den minister Betz
in de Tweede Kamer, welke eindelijk zoo hoog ging, dat deze
Minister zijne portefeuille ter beschikking van den Koning
moest stellen.
Dit was echter slechts het begin van het einde. Verloor
het Kabinet door het uittreden van Betz ook veel van zijn
kracht, noodlottiger voor zijn duur was de steeds groeiende
verdeeldheid tusschen Thorbecke en Franssen van de Putte, die
het over het beheer der Kolonien niet eens waren en wier verschil
van meening steeds sterker naar buiten trad. Franssen
van de Putte wilde een veel krachtiger ingrijpen dan
Thorbecke's politiek scheen te kunnen gedoogen, en toch was
Van de Putte er de man niet naar, om zich door Thorbecke
de wet te doen stellen. Eindelijk gaf de vraag, of het nieuwe
strafwetboek voor de Kolonien eenvoudig bij Koninklijk besluit,
gelijk Van de Putte wilde, dan wel na een goedkeurend
votum van de Volksvertegenwoordiging, waarop Thorbecke
aandrong, uitgevaardigd worden zou, tot ztilk een ingrijpende
verdeeldheid in den boezem van het Kabinet aanleiding, dat
Thorbecke zijn ontslag aanbood, waarop straks het geheele
Ministerie zijn voorbeeld volgde. Niet slechts verloor Thorbecke
zijn plaats aan de regeeringstafel, maar hij scheen ook zelfs
bij zijne partijgenooten zijn roem overleefd te hebben, nu zich
tegenover hem een man gesteld had, die nog radicaler en
meer doorzettend was dan hij. In ieder geval rekende men
zich reeds thans eenigermate in hem teleurgesteld, daar het nu
duidelijk gebleken was, dat ook hij aan de liberale partij niet
die eenheid bezorgen kon, Welker gemis het eene Kabinet na
het andere vallen deed.
De heeren Van Bosse en Franssen van de Putte werden
door den Koning met de samenstelling van een nieuw Kabinet
belast, waarin zij nu weldra slaagden. Terwiji Cremers, Blanken
en Franssen van de Putte hunne zetels weder innamen, trad
Van Bosse als minister van Financien, Geertsema, die als afgevaardigde
voor Groningen in de Tweede Kamer zitting had,
als minister van Buitenlandsche Zaken, Pels Rijcken, als mi-

108 FRANSSEN VAN DE PUTTE,
nister van Marine en Picke voor Justitie op. Nu had men dan
geheel een Kabinet in den geest der geavanceerd liberalen,
doch het zou weldra blijken, dat het geene meederheid vinden
kon in eene Kamer, waarvan de meeste leden wel de koene
grepen van Franssen van de Putte boven de meer bedachtzame
politiek van een Thorbecke verkozen, doch tegen de stoute
stappen van het huidige Kabinet nog te veel opzien hadden. Al
tt liberaal, dat was de klip, waarop het tegenwoordige Ministerie
struikelen zou. Was het om de kleur te bekennen of om sensatie
te verwekken, dat het Ministerie, nauwelijks aan het bewind,
terstond met een ontwerp van wet op het landbezit in Indie
tot de Volksvertegenwoordiging kwam ? Zooveel is zeker, dat
men zich eenigermate in de aanleiding tot den val van het
tweede ministerie Thorbecke vergiste. Dit toch was niet gedrongen
om ontslag te nemen door een votum van de Volksvertegenwoordiging,
doch door verdeeldheid in eigen boezem.
Door de gedurige wisseling der Kabinetten ten onzent, kon
het wel niet anders of, daar zich de meeste leden van het
Kabinet aan de zijde van Franssen van de Putte schaarden,
moest wel aan hem de vorming van het nieuwe Ministerie opgedragen
worden. Daar nu juist in de beschouwing over het
koloniale vraagstuk het zwaartepunt van het geschil lag, is het
eenigermate begrijpelijk, dat het nieuwe Ministerie terstond
voor den dag kw-Irn met hetgeen zijne bijzondere opvatting
was in het punt van geschil. In het ontwerp der Regeering
nu, regelende de cultuur en het grondbezit, werd het voorstel
gedaan om den inlander het eigendomsrecht toe te kennen op
den door hem individueel en in erfelijk gebruik bezeten grond.
Dit was de meerderheid der Kamer echter te sterk af, waarop
de heer Poortman, die voor Alkmaar zitting had, een amendement
voorstelde, waarbij slechts het recht van gebruik aan
den inlander zou worden gewaarborgd. Hij bedoelde, zoo gaf
hij voor, daarmede geen oppositie te voeren tegen het Kabinet,
maar veeleer een poging te doen, om de zeer uiteenloopende
meeningen van Regeering en Kamer tot elkaár te brengen.
De Conservatieven echter dachten, ondanks de verklarin-

ONTEVREDENHEID. . I09
gen van den voorsteller, het hunne van het amendement en
meenden, dat het niets anders beoogde, dan om onder den
schijn van in den geest van het Ministerie te treden, inderdaad
aan den wensch der oppositie tegemoet te komen. Ook het
Ministerie begreep, dat, werd het amendement aangenomen,
geest en strekking van het regeeringsontswerp ver zoek waren,
en toen nu de Kamer toch het amendement Poortman aannam,
boden de gezamenlijke ministers . portefeuilles den Ko -
ping aan.
Groot was de ontevredenheid in den lande, toen zich al
weder de tijding van een ministerieele crisis verbreidde, ook
al had het afgetreden Kabinet te korten levensduur gekend,
om zich onder de Natie te doen waardeeren, en al betreurde
men derhalve nu juist minder het aftreden der lieden, die het
Kabinet vormden. Van de eene zijde leefde men te weinig in
de Oost-Indische belangen, om deze zoo herhaaldelijk een
teweeg brengen van stoornis in den gang der staatsmachine te
veroorloven ; van de andere werd men ontevreden op de liberale
partij, die het eene Kabinet na het andere afmaakte,
zoodat het hoe langer zoo meer duidelijk werd, dat zij slechts
een Ministerie dulden kon, dat de uitvoerder van hunne wenschen
was, of ten minste in ieder opzicht hun beginsel volgde.
Tevens werd het duidelijk, daar bijna al de Kabinetten in
liberalistischen zin elkander opgevolgd waren, hoe de partij aan
verdeeldheid in eigen boezem Teed en daaraan zelfs de hoogste
belangen des lands ten offer bracht. Immers niet alleen
mannen van de andere richting, als Van der Brugghen en Simons,
hadden het tegen haar moeten afleggen, maar Thorbecke
zelf had voor de oppositie het veld moeten- ruimen, al was
ze dan ook gekant tegen een mede minister. Men sprak het
luide uit, dat zij zelf niet wist wat zij eigenlijk wilde en beschuldigde
hare leden, dat zij door eerzucht gedreven werden
en slechts beoogden voor hen en hunne vrienden een plaats
aan de ministersta fel te veroveren. Langzamerhand begon men
van de zoogenaamde parlementaire meerderheid der Liberalen
genoeg te krijgen, en wien kan het verbazen ? Immers stond

I 10 NIEUW KABINET.
men telkens voor nieuwe heldenstukken op het eigen lief hebberijgebied
en konden de gewone zaken hun eisch niet krijgen,
terwijl men toch eigenlijk in elk nieuw opgetreden Ministerie
slechts eene variatie op het oude zag. Het was voorzeker
geen wonder, dat bij de nagenoeg maandelijksche verwisselingen
van Kabinet, de zaken op de Departementen niet met zorg
behandeld, doch machinaal en zonder eenige belangstelling afgedaan
werden, zoodat hierover zelfs ernstige klaagtonen opgingen.
De Natie geraakte tegenover de Regeering in een soort
van lijdelijkheid, aangezien ze van de eene zij de genoeg kreeg
van het liberaal bewind en van de andere geen middel wist,
om er zich van te verlossen. Immers, de Anti-revolutionairen
konden geen Ministerie vormen en van hunne vereeniging met
andere partijen had men in het ministerie Simons-Van der
Brugghen een treurig voorbeeld gehad. De conservatieve partij
was al even verdeeld als de liberale, ja, van haar was nog
minder te hopen, vooral daar zij den weerstand van alle partijen
zou hebben te overwinnen. Zoo was de staatkundige toestand
terecht ernstig te noemen en er bleef weinig anders over,
dan een Kabinet uit de verschillende partijen, en wel uit de
meest gematigde leden daarvan, te vormen. Deze taak werd
door den Koning aan baron Van Zuylen van Nyeveldt opgedragen,
en deze mocht binnen betrekkelijk korten tijd slagen. Terwij1
hij zelf de portefeuille van Buitenlandsche Zaken aanvaardde,
trad Mr. J. Heemskerk Az. als minister van Binnenlandsche
Zaken, graaf R. J. Schimmelpenninck voor Financien, Mr.
E. J. H. Borret voor Justitie, P. Myer voor Kolonien, G. C. C.
Pels Rijcken voor Marine, generaal J. van den Bosch voor
Oorlog op ; de portefeuilles voor Hervormden en Roomschen
Eeredienst werden opgedragen aan de ministers van Financien
en Justitie. Met weinig geestdrift werd het nieuwe Ministerie
begroet. Immers, wel behoorde Van Zuylen van Nyeveldt tot
de geestverwanten van Groen van Prinsterer op godsdienstig
terrein, maar zijn verleden gaf aan de Anti-revolutionairen
weinig te hopen. Ook Myer werd tot de Anti-revolutionairen
gerekend, doch, aangezien hij slechts als koloniale specialiteit

GROEN 'S UITTREDEN. III
zitting genomen had en voornamelijk gekozen was, omdat hij
de hevigste oppositie tegen het vorige Kabinet gevoerd had,
kon men zich ook van hem weinig beloven. Heemskerk behoorde
tot de Conservatief-liberalen en was derhalve niemands
vriend, ook al meenden de Liberalen uit het feit, dat hij door
de Amsterdamsche Liberalen in de Kamer gekozen was, te m ogen
afleiden, dat hij straks aan hunne zijde zou staan. Was
het misschien, omdat men algemeen van den Roomschen minister
Borret wist, wie hij was en wat men van hem te wachten
had, dat hij, toen de Kamer in het begin van Juni weer
bijeenkwam, een zoogenaamd ministerieel programma uitsprak ?
Ofschoon men het Kabinet verdacht gemaakt had, als zou
het gewichtige veranderingen willen invoeren, de Minister verzekerde,
dat het Kabinet zich hiervan niet bewust was. Het
zou de Indische questie in den geest van het amendment Poortman
ten einde trachten te brengen, eene voorspelling, die weinig
in den geest der voorstanders van het afgetreden Kabinet
viel. De Anti-revolutionairen waren van meet aan teleurgesteld
door de verzekering van den Minister, dat men geene verandering
in de wet op het lager onderwijs beoogde, doch voortgaan
zou de openbare school als regel te beschouwen, eene verkla -
ring, waarmede ook de Roomschen over het algemeen weinig
ingenomenheid betoonden. Overigens zou men naar gewenschte
bezuiniging in het huishouden van Staat streven.
Onverpoosd was de strijd voor het onderwijs, in en buiten
de Kamer door Groen van Prinsterer voortgezet, totdat de begrootings-discussien
in 1864, waarbij hij wegens ongesteldheid
zelf niet tegenwoordig zijn kon, hem genoegzaam bewezen,
dat vooralsnog zijn strijd op dit punt in de Volksvertegenwoordiging
hopeloos was. Van de zijde der tegenpartij ondervond
hij zelfs niet de ridderlijkheid, welke hij onder Thorbecke
had gewaardeerd, veel minder mocht hij zich op haar rechts-
gevoel beroemen. Van de zijde der minderheid kon hij zich
noch op steun, noch op medewerking beroemen, en zoo trad
hij in April 1865 andermaal af, om nu niet in de Kamer, maar
in het land, als een Volksvertegenwoordiger zonder mandaat te

I 1 2 VOOR D1 DERDE MAAL.
strijden voor eerlijke wetsuitlegging en voor herziening van
art. 194. Daardoor verloste hij de Kamer van de ontroering,
waarmede zij vernomen had, dat hij op indiening van een
voorstel ter wijziging van dat artikel bedacht was.
Toen hij straks andermaal in de Kamer gebracht werd
en ook Mr. L. W. C. Keuchenius, zijn vriend en medestander,
naast hem zitting nam, wilde men nog eens beproeven, of,
ondanks de verklaring van den minister van Justitie, van het
conservatieve Ministerie Van Zuylen-Heemskerk, in zake het.
onderwijs ten minste, eenig goed zou te wachten zijn. Groen
was afwezig, toen Keuchenius het Ministerie interpelleerde over.
de vraag, of de ministers van Binnen-, van Buitenlandsche Zaken
en van Kolonien eenstemmig dachten over de onderwijsvraag
en over de tegemoetkoming aan de bezwaren van an-:
dersdenkenden ? Daarop volgde van de zijde van het Kabinet
de verklaring, dat men niets meer toezeggen kon dan loyale
toepassing van de wet, zooals zij was, en men overigens even
min overtuigd was van de noodzakelijkheid tot herziening als
van de tijdigheid om eene poging te doen in den geest der.
voorstanders van het bijzonder onderwijs. Weinige dagen later
schreef Groen : „Ten gevolge der verklaringen van het Kabinet,
nader in de zitting van 23 Augustus bevestigd, ben ik nu volkomen
overtuigd, dat mijn terugkeer in de Tweede Kamer
voor hetgeen ik beoog, doelloos, zoo niet schadelijk zou zijn,"
en hiermede nam hij voor de derde maal ontslag als lid der
Tweede Kamer.
Daar het zittingsjaar bij de optreding van het nieuwe
Kabinet bijna ten einde geloopen was, had het Ministerie in,
den aanvang weinig politieken storm te verduren. De minister
van Kolonien, die zijne begrooting nog v6Or het uiteengaan der
Kamer had zien aannemen, bood zijn ontslag aan en werd
door den heer Trakranen vervangen, die zich terstond hevige
oppositie op den hals haalde door de benoeming van den heer
P. Myer, den afgetreden minister, tot Gouverneur-generaal van
Nederlandsch-Indie, in de plaats van Sloet van de Beele. Men
dacht in den boezem der Natie het zijne van het onverwacht

MYER 'S BENOEMING. 113
en minder gemotiveerd ontslag nemen van den Minister van
Kolonien en zijne daaraanvolgende benoeming, en vooral de
liberale pers liet zich daarover heftig uit. De overige partijen
verdedigden de zaak evenmin, ook al meeuden zij dat de Kamer
zich hierover niet mocht uitlaten, als zijnde de benoeming
van 's Konings wege geschied. De Kamer zelf dacht daarover
echter anders, zooals straks blijken zal.
Den uden September werden de zittingen der Kamer
heropend met eene troontrede, waarin het heette met betrekking
tot de Kolonien : „Een mild, rechtvaardig, krachtvol bestuur,
gegrond op de handhaving van ons hoog gezag en op
eerbiediging van de gebruiken en instellingen der volken, onder
onze heerschappij geplaatst, zal hun vertrouwen in de Neder-
landsche Regeering bevestigen." Bij de beraadslagingen over
het ontwerp-adres brak terstond de storm over 't Ministerie los.
Heftig was de taal geweest in de liberale pers. Deze zaak was
de vrucht van voorafgegaan overleg, zoo heette het, ze was
niet minder dan misleiding, dan eene intrigue. Myer had de
Indische radicalen in de Vertegenwoordiging teleurgesteld en
daar moest eene persoonlijke veete bestaan tusschen Myer en
Keuchenius, die geruimen tijd in Indie gewoond had. Maar in
de Kamer sprak men nog stouter. Godefroy kenschetste den
treurigen indruk, welke de benoeming in den lande gemaakt
had ; Storm van 's Gravesande heette ze eene „onwaardige
handeling" en Keuchenius zelf „kon geen woorden vinden om
deze daad naar behooren te qualificeeren."
Na lande beraadslagingen stelde Keuchenius eene motie
voor, luidende : „De Kamer, de gedragslijn van het Kabinet ten
opzichte van de uittreding van den heer Minister van Kolonien
P. Myer afkeurende, gaat over tot de orde van den dag."
Over het algemeen was men het hierover eens, dat de minister
Myer, die de koloniale begrooting verdedigd en zijn te
volgen gedragslijn aangegeven had, zedelijk verplicht was geweest
ze ook uit te voeren, doch de tegenstanders beweerden,
dat hij, door hiermeé in gebreke te blijven, de Kamer had misleid.
Over de motie ontstond nieuwe strijd. Men kende Keuche-
Dl. VIII. 6

11 4
DE PROTEsTr..N.
nius niet slechts als een volboed geestver want van Groen, maar
tevens als een Oost Indisch radicaal, en van conservatieve zijde
meende men in de motie een steenworp tegen de koloniale
beginselen van het Kabinet te zien. Anderen weder kreten ze
uit voor eene aanranding van de rechten der Kroon en van
weerszijden ontzag men zich niet, aan den tegenstander minder
ridderlijke bedoelingen toe te schrijven. Natuurlijk was de bestrijding
van de zijde van het Kabinet bijna algemeen. Zoowel
Van Zuylen als Heemskerk, Trakanen als Borret bestreden om
't zeerst de motie Keuchenius en beschuldigden de opponenten,
als beoogden zij niets minder, dan de Grond wet of te breken
en achtten de motie zelfs revolutionair, omdat zij verzet aanteekende
tegen eene benoeming, welke door den Koning geschied
was en waarin deze geheel vrij moest gelaten worden.
Toch bleek het, dat de Kamer zich door den weerstand der
Ministers, die zelfs de kabinetsquestie stelden, niet intimideeren
liet. De motie werd met 39 tegen 23 stemmen aangenomen.
Ofschoon alle Revolutionairen tegengestemd hadden, met uitzondering
van den voorsteller zelf, hadden al de Liberalen hun
stem ten gunste der .motie gegeven. Dien zelfden dag nog werd
er ministerraad gehoudcn en het gevolg was, dat het Kabinet
aan den Koning de ontbinding der Kamer raadde. De Koning
volgde dien raad en tegen 1 October, derhalve drie dagen na de
aanneming der motie, werd de Kamer ontbonden verklaard.
Als be weegredea daarto. vermeldde de ministerieele voordracht
het volgende :
„Door de aanneming van deze motie, welke, in verband
met de toelichting, daarvan door den voorsteller gegeven, en
met de beraadslaging daarover gevoerd, niet anders kan worden
beschouwd dan als een afkeuring en berisping van de benoeming
van den laatst afgetreden Minister van Kolonien tot
U. M. vertegenwoordiger in Nederlandsch Indie, is de Tweede
Kamer, naar ons oordeel, met overschrijding van hare grondwettige
bevoegdheid, getreden op het gebied der uitvoerende
macht, bij den Koning berustende, en heeft zij inbreuk gemaakt
op het prerogatief der Kroon, waarvan de uitoefening,

DE ONTBINDING. 1 1 5
naar de uitdrukkelijke bepalingen der Grondwet, aan den Koning
als Hoofd der uitvoerende macht en als Opperbestuurder
der Kolonien, vrij en onafhankelijk van elke tusschenkomst of
inmenging der Staten-Generaal, gewaarborgd behoort te blijven.
Het is onze overtuiging, Sire, dat voor het behoud onzer constitutioneele
instellingen_ het vooral noodig is, de onderlinge verhouding
der onderscheidene Staatsmachten, zooals die door de
Grondwet begrensd is, zorgvuldig te handhaven, wil men niet,
dat hare eendrachtige samenwerking voor hetgeen het heil des
Vaderlands gebiedt, ten eenenmale verijdeld wordt. Wij gelooven
dan ook, dat de Vertegenwoordiging, die, in strijd met eene
getrouwe naleving der Grondwet, hare roeping miskent, niet
meer kan geacht worden de denkwijze en den zin der Natie
uit te drukken, en dat er voor U. M. onder zulke omstandigheden
alleszins redenen aanwezig zijn om, met gebruikmaking
van het recht, daartoe aan het Hoofd van den Staat toegekend,
eene duidelijke verklaring van de Natie te vragen en te erlangen.
Het is tot dat , einde, Sire, dat wij in diep gevoeld besef
der verantwoordelijkheid, die op ons rust, ons verplicht achten,
aan U. M. in overweging te geven, tot de ontbinding der
Tweede Kamer te besluiten."
Den i 'den October daaraanvolgende verscheen eene proclamatie-
des Konings „aan zijne geliefde Landgenooten en Onderdanen,"
waarin het heette :
„Zal ons dierbaar Vaderland voortdurende orde en eensgezindheid
blijven bewaren, dan behoort de Regeering een
middelpunt te zijn, waarop de blikken des Volks zich met
vertrouwen kunnen vestigen. Aan dat vereischte kan Beene Regeering
voldoen, wanneer tusschen haar en de Volksvertegenwoordiging
de overeenstemming ontbreekt, zonder welke de
eendrachtige samenwerking, zoo onmisbaar voor de behartiging
der Nationale zaak, onmogelijk is. De ondervinding der laatste
tijden heeft overtuigend bewezen, dat die overeenstemming en
samenwerking niet te verkrijgen zijn met de jongste samenstelling
. van de Tweede Kamer der Staten-Generaal. De gedurige
verwisseling van mijne verantwoordelijke raadslieden zou

I 16 DE VERKIEZINGEN.
allengs schadelijk worden voor de zedelijke en stoffelijke.belangen
der Natie. Zij verlamt de kracht der Regeering. Bestendiging
van richting brengt daarentegen kracht van bestuur en van
uitvoering mede. Om daartoe te geraken, roep ik thans mijn geliefd
Volk op, ten einde van zijne wenschen te doen blijken."
Gelijk te verwachten was, zweette de pers gedurende de
dagen, die aan de nieuwe verkiezingen, welke op 30 October
bepaald waren, voorafgingen, en over het algemeen voerden de
dagbladen een hartstochtelijken en opgewonden toon. Onder de
leuze, dat men voor vrijheid, gezag en orde optrok, trachtte men
het Volk geestdriftig te maken voor de vraag, of men door een
koninklijk, dan wel door een parlementair Ministerie zou geregeerd
worden, en wijl de zaak zelf minder binnen den gedachtenkring
van het gewone yolk viel, gaven de Liberalen zich alle
moeite om de Natie te doen verstaan, dat men in geen geval
het recht der Kroon aangetast had door aan de motie-Keuchenius
zijn stem te verleenen, maar daarentegen het Ministerie,
door de ontbinding der Kamer aan Z. M. voor te stellen, de
rechten:des Volks aangetast had. Het Handelsblad riep het
advies vin een tiental hoogleeraren in de rechten in en plaatste
hunne uitgesproken meening in zijne kolommen. Het regende
vlugschriften, en vooral maken wij melding van den inv Wed,
welke de hoogleeraar J. T. Buys, voor de motie-Keuchenius,
en dien van professor J, de Bosch Kemper, een tegenstander
van die motie, uitoefenden. Men kan niet zeggen, dat eene
enkele partij zich onverdeeld aan de eene of andere zijde
schaarde en de meer gematigden begrepen, dat het nu ten minste
zaak was te zorgen, dat er tegen de nieuwe verkiezingen een
genoegzaam aantal Vertegenwoordigers gevonden werden, die
zich niet zoozeer tot taak stelden voor of tegen het Kabinet
op te trekken, maar veeleer de belangen, zoo van het Vaderland
als van de Kolonien, wars van alien partijstrijd, te besturen.
Men kan niet zeggen, dat het Ministerie gewonnen had
bij de nieuwe verkiezingen. Wel is waar, enkele leden der oppositie
verloren hun zetels en de liberale partij was verzwakt,
doch gewichtig mocht de omkeering niet heeten, en daarmede

DE NIEUWE KAMER. 1 17
was feitelijk het pleit voor het Kabinet verloren. Toch scheen
het, dat de nieuwe Kamer, den I9den November bijeen gekomen,
het geschilpunt wilde laten rusten en wars was van partijtwist,
en dat de Regeering op het door haar ingenomen
standpunt was gebleven, bleek wel uit de troonrede, waarin
zij uitsprak, dat voortaan aan de Kamer de behartiging van
's Lands belangen „binnen de grenzen van haren werkkring
zou worden toevertrouwd." In het begin scheen 't dan ook, dat
betere dagen zouden aanbreken. Zonder weèrstand van eenig
belang werden de kredietwetten en straks de begrooting voor
het ingetreden jaar aangenomen. Daarna kwamen de belangen
van onze levende strijdkrachten aan de orde, en deze vraagden
de aandacht te meer, nu de verhouding tusschen de naburige
staten, Frankrijk en Pruisen, zeer gespannen was. Gereedelijk
stemde men dan ook er in toe, de Regeering eene verhooging
van de oorlogsbegrooting toe te staan voor het bestrijden van
noodzakelijke uitgaven tot verhooging onzer weerbaarheid voor
mogelijke gevallen. Een ontwerp tot reorganisatie van de Schutterij
werd echter, hoewel het door de Tweede Kamer met
eene kleine meerderheid' aangenomen werd, door de Eerste
verworpen, wij1 zij voor den geest van ,,snilitarisme" vreesde,
welke het ontwerp scheen te begunstigen. Dan, ook dit jaar
mocht niet voorbijgaan, zonder dat het Kabinet een zijner
leden althans had moeten verliezen. Minister Trakanen namelijk
had een ontwerp aangeboden, regelende het uitgeven van
woeste gronden in erfpacht, Welk voorrecht hij aan alle vreemdelingen
in Indie wilde toegewezen zien, doch niet aan de
inboorlingen zelf. Van de drie amendementen, welke achtereenvolgens
ingediend werden door Van Goltstein, Wintgens en
Franssen van de Putte, weal het laatste met 59 tegen 4 stemmen
aangenomen. In tegenspraak met den geest van het ontwerp
bepaalde het amendement, dat het recht orn' de woeste
gronden in erfpacht te aanvaarden, alleen aan alle Nederlanders
en aan ingezetenen van Nederlandsch-Indie zou worden verleend.
Onmiddellijk trok de Minister zijn ontwerp in en bood
zijne portefeuille Z. M. aan. Het ontslag werd aangenomen en

118 VOORSTEL DE BRAUW.
nog voor de sluiting der Kamer aanvaardde de heer Hasselman
het departement van Kolonien (17 Juli 1867).
Op 17 September werden de Kamers geopend en in de
troonrede der Volksvertegenwoordiging uitzicht gegeven op .de
indiening van belangrijke wetsontwerpen. De Regeering toch
zeide een Wet op het Hooger Onderwijs en de afschaffing van
het zegelrecht op de dagbladen toe, en stelde tevens een nieuwe
regeling der rechterlijke organisatie en een wetboek van burgerlijke
rechtsvordering in het uitzicht. Ofschoon de Regeering
andermaal eene gelukkige begrooting indiende, waarbij de ont-
vangsten de uitgaven met een bedrag van meer dan f 900.000
overtroffen en de Kolonien .een batig slot van ongeveer 15
millioen beloofden of to werpen, kon zij toch den strijd daarover
in de Kamer niet ontgaan, wijl men haar euvel nam de
wijze, waarop zij de Koloniale baten -boekte. Ook veroorzaakte
de Wet op het Lager Onderwijs nieuwe oppositie. Door Jhr.
W. M. de Brauw, die weleer zeer geijverd had voor de wet
van Van der Brugghen, werd in Mel 1867 een voorstel inge-
diend tot wijziging dier -wet, bedoelende, dat aan de bijzondere
scholen van gemeentewege subsidie zou mogen ingediend worden.
Ofschoon vele voorstanders van het bijzonder onderwijs
hiermede minder gaaf instemden, wijl het naar hunne wijze van
zien den Staat nog meer versterkte in zijn vermeend •recht
tot het uitoefenen van het schoolmeesterschap, zoo verklaarde
Groen zich voor het leidend beginsel van het voorstel, ofschoon
en hij en de hoogleeraar Gratema het facultatief stellen van
de subsidieering bedenkelijk achtten. Overigens gaf hij ' zijne
.
zienswijze over de zaak ten beste in een tweetal brochures,
getiteld: wat dunkt u van het voorstel De Brauw?
Veel succes had de voorsteller niet. De Liberalen en de Regeering
beiden spraken -uit, ' dat men de wet zou handhaven, en
nauwelijks . werd het ontwerp der bespreking waardig geacht,
zoodat men de zaak al spoedig vergat, hoewel de questie over
het onderwijs de Natie in twee strijdvaardige partijen bleef
verdeelen. Den 'sten November van dit jaar overleed minister
Borret, die als een belangrijk lid der Regeering aangemerkt werd,

LIMBURG EN LUXi'MI3URG. 119
vooral omdat hij door zijn persoonlijkeu invloed een groote bres
had geschoten in het samengaan van Roomschen en Liberalen.
De heer Wintgens trad als zijn opvolger op, terwijl de heer
Luyken de portefeuille van Roomschen en Baron van Lijnden
van Sandenburg die voor Hervormden Eeredienst aanvaardde.
Leed het Ministerie door al deze zaken in eigen boezem
schade, weldra had het van buiten af een zwaren storm te
doorstaan, en wel ten gevolge van de zoogenaamde Luxemburgsche
questie. Zooals onze lezers weten, was bij het eindverdrag
met Belgie het hertogdom Limburg, uitgenomen Maastricht en
Venlo, tot een hertogdom verklaard, dat in den Duitschen
bond opgenomen, doch onder het bewind des Konings en onder
de bepalingen van de Nederlandsche Grondwet gesteld werd.
Deze regeling bracht mede, dat bij voorkomende gevallen het
hertogdom 50.000 man moest opbrengen voor het bondsleger.
Deze bepaling had reeds, zooals we zaken, in 1848 aanleiding
tot lastige verwikkelingen gegeven en reeds toen den wensch
doen uiten, dat Limburg geheel van Duitschland mocht losgemaakt
zijn. Natuurlijk werd het verlangen daarnaar nog sterker,
toen er in 1866 een oorlog uitbrak tusschen de hoofdstaten
van Duitschland, Pruisea en 0Jstenrijk, en met groote
voldoening zag men, dat de Duitsche bond niet aandrong op
de levering der Limburgsche bondstroepen.
Ook Luxemburg, waarvan een deel tot Belgie behoorde
en een ander deel als een groothertogdom door den Koning
bestuurd werd, dat dien ten gevolge, al was het dan ook
slechts door persoonlijke banden met ons vereenigd, en in welks
hoofdstad Pruisen bezetting hield, mocht zich buiten den reuzenkamp
houden. Pruisen had den oorlog voordeelig gevoerd
en zijne macht aanzienlijk vermeerderd. Dit wekte den naijver
van keizer Napoleon en van het Fransche yolk op, waarbij
nog kwam, dat Napoleon telkens een middel uitdenken moest
om de aandacht van zijn yolk van zijn binnenlandsche politiek
af te wenden. Hij knoopte derhalve onderhandelingen met
den Koning-Groothertog aan over den verkoop van Luxem-
burg, en de Pruisische minister Graaf van Bismarck, vooral na

1 20
DE LUX EMBURGSCHE QUESTIE.
den welgelukten oorlog van 1866 een veelvermogend man,
scheen aanvankelijk genoegen met de zaak te nemen en ze te
beschouwen als eene persoonlijke questie tusschen den Keizer
en den Groothertog. Ook het Kabinet beschouwde de zaak
aldus en meende dat noch de Regeering, noch de Vertegenwoordiging
hier te lande iets met het Groothertogdom had uit te
staan. Wat Limburg betrof, drong het hoe langer zoo meer aan
op formeele losmaking van den band met Duitschland. Hoe
het zij, aanvankelijk scheen de zaak van den verkoop op geen
hinderpalen te stuiten, zoodat ook de Koning een bereidwillig
oor verleende aan de voorstellen van Napoleon. Wijl men echter
begreep, in elk geval straks ook met Pruisen de zaak te moeten
regelen, drongen en de minister van Buitenlandsche Zaken
en de Nederlandsche gezant te Parijs er op aan, dat voor
Limburg tevens de band met Duitschland zou losgemaakt worden.
Toch was men op de houding van Duitschland tegenover
de zaak, alles behalve gerust. Ofschoon Bismarck zelf, zooals
we zagen, niet tegen de zaak was, zoo moest ook hij de Duitschers
ontzien, die vooral in dezen tijd niet de minste vervreemding
van eenig Duitsch gebied straffeloos dulden zouden. Daarom
gaf de Koning zeif aan den Pruisischen gezant in de Residentie
mededeeling van de onderhandelingen tusschen hem en de
Fransche regeering, terwijl ook de minister van Buitenlandsche
Zaken ze van zijne zij de aan onzen gezant te Berlijn, graaf
Van Bijlandt, berichtte, met opdracht daaarvan aan Bismarck
mededeeling te doen. Wel ter dege liet minister Van Zuylen in
deze correspondentie uitkomen, dat men hier meende, als Regeering
niets te doen te hebben met de zaak, die den Keizer der
Franschen en den Koning-Groothertog alleen betrof. Mocht
echter de Pruisische regeering meenen, dat men in Nederland
een minder lijdelijke rol tegenover de zaak spelen moest, dan
verklaarde het Kabinet zich bereid om als bemiddelaar tusschen
Frankrijk en Pruisen op te treden. Op eenigszins dubbelzinnige
wijze antwoordde Bismarck hierop, dat men te Berlijn
niet onkundig gebleven was van den aard van den persoonlijken
band, welke Nederland met Luxemburg vereenigde,

GRAAF BISMARCK. I 2 I
voorts dat tot heden geen onderhandelingen tusschen Frankrijk
en Pruisen gevoerd waren en men te Berlijn derhalve geen
reden had om van de goede diensten en de bereidwilligheid
der Nederlandsche Regeering gebruik te maken.
Ofschoon dit antwoord der Regeering een vrijbrief voor
eigenmachtig handelen in de zaak scheen, in dier voege althans
als men tot nu toe gedaan had, was men hier te lande alles
behalve gerust op het einde, aangezien men zich voorstelde, dat
de beslissing der zaak tusschen den Koning en den Franschen
Keizer wel aanleiding geven kon tot een oorlog tusschen de
beide Op elkaars invloed en macht naijverige geburen. Wel
werd men eenigzins gerust gesteld toen de Regeering openlijk
verklaarde, van onzen gezant aan het Pruisische hof een schrijven
te hebben ontvangen, waarin met betrekking tot de aanhangige
zaak het volgende voorkwam : „Graaf Bismarck, heden
door mij ondervraagd, heeft mij ook gemachtigd om in
zijnen naam te verklaren, dat het Pruisische gouvernement
Limburg geheel vrij acht van alle politieke verbintenis met
Duitschland en hij geneigd is, daarvan weldra door een officieel
stuk te doen blijken, hoewel hij die formaliteit overbodig rekent
na de stemming van het Duitsch Parlement. Toch was men niet
buiten alle vreeze en weldra zou het blijken, dat er inderdaad
grond tot bezorgdheid bestond, toen Bennigsen, het hoofd van
de Nationaal-liberalen, den Rijkskanselier interpelleerde over
de loopende geruchten aangaande den afstand van Luxemburg
aan Frankrijk, waarbij de afgevaardigde de meening uitsprak,
dat alle partijen ongetwijfeld de Bondsregeering gaarne steunen
zouden tot handhaving van Duitschlands een- en ondeelbaarheid.
Het antwoord van Bismarck was alweder eenigszins
ontwijkend : Pruisen zou rekening houden met de zienswijze
van hen, die het eindverdrag met Belgie mede onderteekend
hadden, met die van de Duitsche bondgenooten en met die
des Rijksdags. Tevens voegde hij daarbij de kennisgeving, dat
de door Nederland aangeboden bemiddeling, tusschen Frankrijk
en Pruisen over deze zaak, van de hand gewezen was. Natuurlijk
gaf deze verklaring in de Nederlandsche Tweede Kamer

122 STAKING 1)FR ONDERHANDELINGEN.
aanleiding tot een interpellatie, ditmaal aan de zijde van Thorbecke.
„Over Luxemburg zijn geen eigenlijke onderhandelingen
gevoerd," antwoordde minister Van Zuylen, „ma ar wel hebben
er besprekingen plaats gehad. Nederland is 'Wel degelijk, zoo
niet rechtstreeks, dan toch zijdelings betrokken bij de oplossing
van het Luxemburgsche vraagstuk. Door het aanbieden
harer goede diensten heeft de Nederlandsche Regeering willen
constateeren, dat zij geene verantwoordelijkheid op zich neemt
in de Luxemburgsche aangelegenheden. Volgens verklaring van
Von Bismarck hebben alle banden tusschen Luxemburg en
Duitschland opgehouden te bestaan. De Nederlandsche Regeering
zal zich voortaan noch officieel, noch officieus met de zaken
van Luxemburg inlaten."
Zoowel de Koning-Groothertog als Napoleon begrepen echter,
dat het hoog tijd was de aangeknoopte onderhandelingen
te staken, wilden zij het Duitsche yolk niet tegen zich in
de wapenen jagen, en duidelijk werd door de afgevaardigden
uit alle partijen uitgesproken, geen afstand van Duitschen
grond aan Frankrijk te zullen gedoogen. Daarom stelde keizer
Napoleon, die toch gaarne nog iets van den buit redden wilde,
zich tevreden, zoo slechts de Pruisische troepen Luxemburg
ontruimden en de vestingwerken rondom die stad geslecht werden.
De Fransche Regeering maakte daarvan een voorstel bij
de andere Mogendheden en men verzocht den Koning-Groothertog
het daarheen te willen leiden, dat eene conferentie over
deze zaak te Londen zou gehouden worden. Straks werd dan
ook in dier voege door de groote Mogendheden besloten : Luxemburg
werd neutraal verklaard en geheel van den Duitschen
bond losgemaakt.
Hiermede was echter de Luxemburgsche questie niet ten
chide, noch voor het Buitenland, waar tusschen Franschen en
Duitschers een naijver en haat ontstoken werden, welke niet
dan door bloed konden bevredigd worden, noch voor onze
binnenlandsche verhoudingen. De voor- en tegenstanders van
het Ministerie vonden van beide zijden aanleiding : deze om de
staatsmanstalenten van den Minister van Buitenlandsche Zaken

DE OPPOSITIE. 1 2 3
te roemen, gene om de handelingen van minister Van Zuylen
te dezen opzichte streng of te keuren. De eersten beweerden,
dat de Minister weinig anders had kunnen doen en hij niet
slechts bewerkt had, dat Nederland zich met behoud van eer
uit de netelige questie had kunnen redden, maar ook tevens
Europa den vrede had gewaarborgd door een dreigende breuk
tusschen Frankrijk en Duitschland te voorkomen. De tegenstanders
beweerden, dat de eer van de Nederlandsche Natie
gekrenkt was door de weigering van Pruisen om de interventie
van onze Regeering aan te nemen, doch dat de Minister zelf
daartoe aanleiding gegeven had door die tusschenkomst aan te
bieden en voorts, dat we ons buiten onderteekening van de
Londensche nota hadden kunnen en moeten houden, aangezien
die onderteekening ons de zedelijke plicht oplegde de wapenen
op te nemen, zoodra van Fransche of Duitsche zijde de neutraliteit
van Luxemburg mocht geschonden worden. 't Was te
voorzien, dat er straks in de Kamer hevige strijd over de zaak
zou gevoerd worden en dat de begrooting daartoe eene welkome
gelegenheid aanbieden zou. Zooveel is zeker, dat de tegenstanders
van het Kabinet gaarne de gelegenheid aangrijpen
wilden, om het in zijn geheel te doen vallen. Bij het hoofdstuk
van Buitenlandsche Zaken brak dan ook bijna aanstonds de
storm los. Godefroy, Van der Maesen en Thorbecke verweten
den Minister, dat hij door de onderteekening van de Londensche
nota het Land in groot gevaar gebracht had en over het
algemeen Nederland gemengd had in eene zaak, welke kon
gezegd worden alleen de bijzondere belangen van den Koning-
Groothertog te betreffen. De Minister antwoordde daarop met
de herinnering aan de goede diensten, die dit Kabinet met
name in de buitenlandsche verhoudingen des Lands bewezen
had. Immers door de houding van het Kabinet was men vrij
gebleven van inmenging in den oorlog van 1866, zelfs had men
de vrije vaart op den Rijn bewaard en bovendien Limburg van
Duitschland weten los te maken. In de onderhandelingen met
Luxemburg had het Kabinet zich eerst gemengd, toen deze
werkelijk dreigden den Europeeschen vrede te verstoren, ook al

I24 ROEKFLOOS SPEL.
had het reeds lang kennis gedragen van de loopende onderhandelingen,
en hoe wilde men nu het Ministerie een grief er
van maken, dat het de Londensche nota had onderteekend !
Gold het dan niet het voorkomen van een oorlog tusschen de
beide grootste mogendheden van Europa, een zaak, waarbij
wij toch zeker het hoogste belang hadden ?
Waarschijnlijk zou de zaak nog een ander verloop hebben
gehad, indien niet de heer Cremers, vroeger Minister,
thans lid der Tweede Kamer, aan den Voorzitter een tweetal
brieven had ter hand gesteld, welke hij ontvangen had toen
hij reeds zijn ontslag bij den Koning had ingediend en nadat
zijne plaats aan de regeeringstafel reeds door een ander ingenomen
was. De brieven hadden dus door den Nederlandschen
gezant te Berlijn, aan zijn opvolger moeten ter hand gesteld
zijn, doch werden nu gebruikt om de beweringen van minister
Van Zuylen te logenstraffen. Zij maakten echter een pijnlijken
indruk op de Kamer, die bovendien door de oppositie
in haar wantrouwen tegenover het Ministerie gestijfd werd.
Later toch is wel ter dege gebleken, dat de onderhandelingen
van den Franschen Keizer uitgingen en ter eerste instantie buiten
de Duitsche Regeering om gevoerd werden ; dat de houding
der Nederlandsche Regeering tegenover de Duitsche voorzichtig
en eerlijk mag genoemd worden en de verontwaardiging,
daarover onder het Duitsche yolk ontstaan, geenszins
aan haar te wijten was ; dat voorts, wat de Londensche nota
aangaat, het voor een land als het onze, zO6 nauw in de zaak
betrokken, niet mogelijk was, zich buiten de onderteekening te
houden. Hoe het zij, het vonnis over de begrooting van Buitenlandsche
Zaken geveld, dit gevoelde ieder, was een kaakslag
voor geheel het Kabinet en als zoodanig werd 't ook door het
Ministerie opgenomen, dat weldra collectief ontslag aan Z. M.
vraagde. „Roekeloos, voorwaar," zoo schreef een blad der ministerieele
partij, „is het spel, dat de Tweede Kamer met
's Lands eer en hoogste belangen heeft gespeeld. Onwaardig
vooral, omdat oud-ministers zich niet hebben geschaamd om
brieven in het geding te brengen, waarvan zij wederrechtelijk

NIEUWE ON TBINDING. 125
houders waren, en die moesten strekken om den minister van
Buitenlandsche Zaken, Van Zuylen, te bestraffen wegens met
hun inhoud strijdige uitlatingen en hem ten val te brengen."
Zoo scheen ook de Koning er over te denken. Vijf dagen
na de ontslagaanvrage berichtte Z. M., dat hij geen beslissing
over de zaak wenschte te nemen voor de beraadslagingen over
de kredietwetten ten einde geloopen waren, en toen deze alien
aangenomen waren en het Ministerie op zijn ontslagaanvrage
terugkwam, deelde Z. M. den gezamenlijken ministers mede,
dat hij besloten had het ingediende ontslag niet aan te nemen.
Toen nu den 27sten December de Kamers gesloten werden,
kondigde het Ministerie het besluit van Z. M. aan en voegde
daarbij de verklaring, dat andermaal een beroep op het Nederlandsche
Volk noodzakelijk zijn zou.
Zoo was dan nu eene zaak, waarbij wij bij den aanvang
als gansch niet betrokken geacht waren, op eenmaal van groot
staatkundig gewicht geworden. Andermaal raakte de dagbladpers
in rep en roer. Vooral de liberale bladen stelden het
voor, als was de ontbinding der Kamer een ongeoorloofde aanval
op de zelfstandigheid der Volksvertegenwoordiging en op
de vrijheid der Natie, als gebruikte het Kabinet de onaantastbaarheid
van den Koning als een schild om zich te dekken
tegen de slagen van de Vertegenwoordigers. Alras echter ontaardde
de strijd in een gansch anderen dan in het antwoord
op de vraag, of men achtte, dat de houding van het Kabinet
in zake de Luxemburgsche questie den lande tot voordeel of
schade aangemerkt werd. Hoe langer zoo meer toch wekte
de Wet op het Lager Onderwijs verzet en niet slechts bij de
Anti-revolutionairen, maar vooral ook bij de Roomschen. Daar
tegenover stelden zich nu de Liberalen, die wel duchtig afgaven
op het monsterverbond van Rome en Dordt, zooals zij
het heetten, maar toch evenzeer van hun standpunt steun zoch-
ten en vonden bij de moderne predikanten. Voor hen scheen
„de neutrale school" wel te zijn, wat bij de door hen zoo geminachte
„Clericalen" de kerk gold, en het werd hoe langer
zoo meer duidelijk, dat godsdienstloosheid ook een godsdienst

126 BESCHULDIGIN GEN.
is, en wel een van die soort, welke hare belijders ten eenenmale
onverdraagzaam en onverdragelijk maakt. Natuurlijk zocht men
dezen vreemdsoortigen godsdienstij ver voor „een Christendom boven
geloofsverdeeldheid," — hetwelk slechts dien naam verdiende,
waar het den gezamenlijken bestrijders van de fundamenteele
waarheden des Christendoms gold — onder allerlei voorwendsels
te versteken. De Ultramontanen, Anti-revolutionairen en Reac-
tionairen, zooals men met het oog op de verkiezingen liefst de
Conservatieven heette, beschuldigden de Liberalen, dat zij de
vrijheid des Konings, gelijk die door de Grondwet hem was
verzekerd, schaamteloos durfden aantasten. Verkregen zij hun
wensch, dan zegevierde de revolutie, dan werd Nederland in
heilloozen krijg gewikkeld, dan ondermijnden zij met behulp
van staatsgeld den godsdienst door de „neutrale school," welke
niets meer of minder was dan een „moderne secteschool" en
dan, mocht men al schijnen te ijveren voor de belangen van
den Javaan, zouden de Indische baten, in plaats van in de
schatkist van den Staat, eenvoudig in de beurs van begunstigde
particulieren verzeilen. Van de andere zijde bleef men
het antwoord niet schuldig. Volgens de Liberalen was het de
tegenpartij, die den Koning gebruikte om haar wenschen te
verkrijgen in zake het onder wijs, ten einde van de school het
voorportaal voor hun kerk te maken, die, door hun geestelijkheid,
zoowel Protestantsche als Roomsche, voortgedreven, het
yolk buiten de zegeningen der beschaving en verlichting wilde
houden en de jeugd in bijgeloof en onkunde wilde doen voortleven
ten koste van de maatschappij der toekomst, en die revolutionair
genoeg was om aan de heiligste beginselen der
Grondwet te tornen, en zich evenzeer niet ontzag, den Koning
tegen de Liberalen in het harnas te jagen.
Ondanks al deze beschuldigingen, die men elka'ar wederzijds
naar het hoofd slingerde, ondanks den ijver voor de
stembus, brachten de nieuwe verkiezingen geen gevoelige verandering
in de samenstelling der Tweede Kamer en, hoe de
liberale partij ook onderling verdeeld heeten mocht, hierin was
zij het eons, dat heel het Ministerie vallen moest. Nauwelijks

DE MOTIE-BLUSSE, 127
dan ook had de Minister van Buitenlandsche Zaken de Kamers
i 1 den naam des Konings geopend, nauwelijks waren de beraadslagingen
aangevangen, of Thorbecke opende op nieuw
den yeldtocht met de pertinente vraag aan het Kabinet, of
cl.: vorige Kamer aanleiding tot de plaats gehad hebbende
ontbinding gegeven had. Aanstonds was de strijd geopend :
Thorbecke, Godefroy, Van Bosse en vele andere Liberalen
keurden den genomen maatregel ten sterkste of en sloegen uit
het zondeboek van het Ministerie geen pagina over ; Van Goltst,:in,
De Bosch Kemper en anderen namen het Kabinet in
bescherming, totdat eindelijk Blusse de volgende motie voorstelde
: „De Kamer, gehoord de inlichtingen der Ministers en
oordeelende, dat geen landsbelang de jongste ontbinding der
Kamer vorderde, sluit de beraadslagingen." Het eenige, wat
men toestond, was eenig uitstel met de stemming over de motie,
totdat de Minister de onder hem berustende stukken over
de Luxemburgsche questie, die ten voordeele van het Kabinet
plcitten, aan de Kamer zou overlegd hebben. Dan, ook dit
veranderde weinig aan de zaak : den 23sten Maart toch werd
de motie Blusse, ofschoon dan ook slechts met eene meerderheid
van drie stemmen, door de Kamer aangenomen.
Gesteund door het Koninklijk vertrou wen, had het Kabinet
besloten om dit votum der Kamer te trotseeren. Toch
was het Ministerie reeds meer dan overtuigd, dat de begroo.
ting zonder eenigen twijfel het slagveld worden zou, waar het
beslissend treffen tusschen Ministerie en Vertegenwoordiging
zou plaats grijpen. Te elfder ure trachtte minister Heemskerk,
door het indienen van een wetsontwerp, eenige geringe wijzigingen
in de zoo gehate Wet op het Lager Onderwijs te brengen,
welke poging om het leven van het Kabinet te verlengen,
indien ze daartoe althans beproefd was, weinig succes mocht
behalen. -Katholieken en Anti-revolutionairen toch verklaarden
zich tegen het ontwerp, hetwelk hun te weinig gaf, om zich
daartoe in den strijd tegen art. 194 de handen te laten binden.
Daarna kwam de begrooting van Buitenlandsche Zaken
aan de orde, die, zij het dan ook slechts met eene meerder-

128 DE LIBERALE PARTIJ.
heid van 2 stemmen, door de Kamer verworpen werd. Zoo had
dan, naar het heette, de Natie aan den Koning haar oordeel
doen kennen over het huidige Kabinet en het vonnis geveld
over de Luxemburgsche questie. In den grand echter was het
andermaal de liberale partij, die door allerlei machinatien er
in geslaagd was, om de eigenlijke regeering des lands aan zich
te trekken en elke politieke gelegenheid aangreep, om zijne beginselen
te doen zegevieren. Haar wil moest als wet gelden en
voor _den Koning en voor de Natie, en toch — ook hare dagen
waren geteld. Het Ministerie begreep, dat het nu niet langer
der oppositie het hoofd bieden kon. Het bood den Koning
collectief ontslag aan en Z. M. berustte andermaal in de beslissing
der Kamer. Maar onder het yolk begon men het dwangjuk
der Liberalen moede te worden en te morren over de wijze,
waarbij zij telkens en telkens weder alles en alien in den lande
aan hun partijbelang onderwierpen. De klove tusschen hen en
hun tegenstanders werd steeds grooter. Van Anti-revolutionaire
zijde Was de Vereeniging voor Christelijk Nationaal School-
onderwijs, en straks, toen in den boezem dier Vereeniging strijd
over het beginsel ontstond, een Vereeniging voor Gereformeerd
Onderwijs opgericht, welke beide in den strijd voor het Christelijk
Onderwijs vooraan zouden staan. In 1869 werd er daarentegen
van liberale zijde een Schoolverbond opgericht, dat zich
ten doel stelde het schoolverzuim zoowel op openbare als bijzondere
scholen te bestrijden en zich daartoe op geheel onpartijdig
standpunt trachtte te stellen. Alras bleek het echter, dat
men de batterijen tegen het Christelijk Onderwijs opwierp,
toen in 1870 de Vereeniging tot bevordering van het Volksonderwijs
ontstond. Deze schreef in haar program : i o. bescherming
en verdediging van de beginselen der Wet op het Lager Onderwijs
van 1857, en 2°. grondig onderzoek en, zoo mogelijk, opheffing
van de bezwaren tegen een tusschenkomst van de Regeering
om het Onderwijs algemeen en verplichtend te maken.
Al terstond begrepen de Anti-revolutionairen, dat men
middelen zocht om de vrijheid van onderwijs, voor zoover zij
nog door de Grondwet gewaarborgd werd, tot een doode letter

ANTI-SCHOOLWETVERBOND. 129
te maken, en daartoe zou niet 1 e e r-, maar Schoolplich t,
gecontroleerd door den sterken arm der liberale partij-regee-
ring, moeten leiden. In Mei 1872 deed toen de heer J. Voorhoeve
H.Czn. het voorstel, om een A nt i-s choolwet ver bond
in het leven te roepen, dat zich ten doel stellen zou, on v e rw
ij ld verandering aan te brengen in de Grond- en Schoolwet
en daarin die wijzigingen te bewerken, welke door de Vereen.
voor Christ. Nat. Schoolonderwijs in hare algemeene vergadering
van 1869 waren aangenomen. Groen en ook Dr. A. Kuyper,
wiens naam allengs als leider der Anti -revolutionaire partij
naast dien van Groen begon genoemd te worden, hadden
adhaesie aan zijn plan geschonken en, hoewel de Vereen. voor
C. N. S. 0. besloot eene afwachtende houding aan te nemen,
kwam toch het a n t i-s chool wet v er b ond tot stand, dat
zich als middelen tot bereiking van zijn streven bedienen zou
van : 1° bewerking der publieke opinie, 2 0 petitieonementen bij
de Overheid en 3° het oefenen van invloed op de verkiezingen.
Het tweede der genoemde middelen zou men echter niet aanwenden
dan wanneer het aantal leden van den bond ][0.000
bedroeg. Wij keeren echter tot de politieke geschiedenis terug.
Wie mocht dan, nu het ministerie Heemskerk-Van Zuylen
gevallen was, bekwaam en geschikt geacht worden om de zoo
ondankbare en moeilijke taak van de Regeering te aanvaarden
? Men moest ook van liberale zijde erkennen, dat de liberale
beginselen niet konden strekken tot aanbeveling, wijl proef
na proef, ook door liberale ministers genomen, gebleken was,
mislukt te zijn. Men fluisterde wel onder de doldriftige vereerders
van Thorbecke van een derde Kabinet, dat zijn naam
dragen zou, maar bij de toenemende verdeeldheid ook onder
de Liberalen, vreesde men toch dat de . invloed, welke het zou
bezitten, allicht evenzeer zou afgenomen zijn als de kracht van
het tweede Ministerie reeds bij het eerste achter gestaan had.
Ook in de liberale kringen begon men te mokken over den
partij- en personenstrijd van de laatste tientallen jaren en van
het op het spel zetten van 's lands belangen, ten einde eigen
eerzucht te bevredigen, en juist in dat opzicht wachtte men van
Dl. VIII. 15

1 30 HET NIEUWE KABINET.
Thorbecke en de zijnen niet veel heil. Vooral de laatste overwinning
van de Liberalen scheen den meest scherpzinnigen
onder hen een voltooiing van hun nederlaag ; immers, nimmer
zou men van de overzijde den strijd tegen het Kabinet vergeten
en nimmer het vergeven, dat men het onverdiend vallen
deed. Het eenige, wat men mogelijk achtte, was, dat onder de
vrienden en geestverwanten van Thorbecke naar nieuwe ministers
zou gezocht worden, zonder dat zelfs zijn naam bij de vorming
werd vermeld.
Van Reenen, aan wien de Koning de vorming van een
nieuw Ministerie opgedragen had, kon niet slagen, waarop Z. M.
de adviezen inwon van den heer Mackay, den vice-president
van den Raad van State en den heer Philipse, den voorzitter
der Eerste Kamer, en zoo vond men dan eindelijk, 1 Juni,
de namen der nieuwe ministers in de Staats-courant vermeld.
Als Minister van Binnenlandsche Zaken was Fock, de burgemeester
van Amsterdam, opgetreden, Roest van Limburg aanvaardde
de portefeuille voor het Buitenland, Van Lilaar die
van Justitie, De Waal van Kolonien, Brox van Marine, Van
Mulkens van Oorlog, terwijl Van Bosse andermaal de zorg
voor de Financien op zich nam. Straks werden de Ministerien
van de beide Eerediensten opgeheven, terwijl de administratieve
zaken van de beide departementen door Van Bosse en Van
Lilaar zouden worden beheerd. Reeds hierdoor keerde het Kabinet
velen tegen zich. Maar straks zou het zich door de verkiaring
zijner politieke beginselen nog meer vijanden maken.
Nauwelijks was de Kamer bijeengekomen, of het Antirevolutionaire
lid Koorders interpelleerde de Regeering om haar
opheldering to vragen over de Kabinetsformatie, de Koloniale
politiek en de herziening der Wet op het Lager Onderwijs.
Geharnast stonden bij dit debat de beide partijen tegenover
elkaar ; van de eerie zijde begaven zich Gef ken, Koorders en
meerdere Anti- revolutionairen in 't krijt ; van de andere streden
Jonckbloet en andere Liberalen met even scherpe wapenen,
totdat het Ministerie zich bij deze laatsten aansloot met de
verklaring, dat men in de Wet op het Lager Onderwijs van dit

DE CONSERVATIEVEN. 131
Ministerie geen wijziging te wachten had. De Anti- revolutionairen
schaarden zich terstond tegen het Kabinet en dit had
van nu of ook de oppositie van de Roomschen te doorstaan,
die door een „mandement der bisschoppen," in 1868 uitgevaardigd,
nader ingelicht waren aangaande het ware karakter van
den schoolstrijd.
Langzamerhand begon de conservatieve partij, ten gevolge
van den schoolstrijd, zich geheel in de hoofdpartijen op te lossen.
Voornamelijk was dit te danken aan de scherpe belijning
van de beginselen der Anti-revolutionaire en andere partijen
door Groen van Prinsterer, die in dien tijd zijn „Nederlandsche
Gedachten" uitgaf, daarin de onhoudbaarheid van de halfslachtige
stelling der Conservatieven duidelijk deed aan het licht treden
en hen drong, om zich of voor Schoolwetherziening te verklaren,
Of in de gelederen der Liberalen een toevlucht te zoeken. Onverbiddelijk
was Groen op dit punt tegenover zijne beste vrienden
zelfs, en de ervaring heeft bewezen, dat hij wel zag. Waren
tot nu toe nog onder de Anti-revolutionairen medegerekend
mannen, die nog niet overtuigd waren van het verderfelijke en
onhoudbare der Staatsschool, thans was de onderwijsquestie het
s h i b b o l e-t h van de partij en afgesneden werden alien, die op
het stuk van de schoolwijziging niet medegingen of aarzelden,
en tegen het non possumus van het Kabinet den strijd
niet mede aanbonden. Zoo werd de partij innerlijk gezuiverd
en in plaats, dat het aantal harer geestverwanten verminderde,
groeide het te meer aan naarmate de banden steeds sterker
aangetrokken werden tusschen hen, die op staatkundig gebied
samengingen met den Anti-revolutionairen leider en hen, welke
op kerkelijk gebied tot de Gereformeerden behoorden. Langzamerhand
begon Groen zich sterker te gevoelen en toen de
Liberalen het onrechtmatige van den strijd wilden aantoonen
door de bewering, dat deze niet gewijzigd worden kon met
het oog op art. 194 van de Grond wet, toen was ook Groen's
antwoord gereed : „Welaan, dan herziening der Grondwet om
artikel 194."
Vooral bleek de kracht van het Anti-revolutionaire begin-

I 32 DE ANTI- REVOLUTIONAIRE PARTIJ.
sel bij de stembus van 1869. Het was duidelijk, dat het er
den leider om te doen was, te zien, op wie hij in den strijd
rekenen kon. Ofschoon vele Conservatieven geneigd waren op
politiek, vooral ook op godsdienstig terrein, met Groen mede
te gaan, toch dweepten zij nog met de, naar hun wijze van
zien, mogelijke en zoo door hen gewenschte neutrale school,
daar zij den invloed der beslist kerkelijken in de school duchtten.
„Dan ga ieder zijns weegs," zeide Groen, die de openbare
bestrijding van den liberalen tegenstander verre verkoos boven
den dubbeizinnigen steun van halve geestverwanten. Daarmede
hadden dan ook de Conservatieven hun vonnis geveld : zij los•
ten zich in de overigen op en straks ging hun naam zelfs verloren.
Zoo was dan voor of tegen art. 194 de vraag, die de
stembus van 1869 beheerschte. Krachtige medestanders vond
de onvermoeide kampioen voor het Christelijk Onderwijs in
Dr. A. Kuyper, Keuchenius en Wormser, en van hun trouw
was hij zeker. Dit kon niet zoo onvoorwaardelijk worden gezegd
van het groeiend aantal leden der beide Kamers, die ge-
zegd werden de Anti-revolutionaire beginselen te belijden ; reeds
hunne aanzienlijke positie in den lande scheen hen sterk naar
de conservatieve partij te doen overhellen. Den grootsten aanhang
had Groen echter bij het zoogenaamde „volk achter de
kiezers" en mocht het niet dadrom zij n, toch ongetwijfeld
oefende dit invloed uit ; vele predikanten in den lande stonden
aan zijne zij de en dat te meer, waar strijd tegen de liberale
politiek en tegen de godsdienstlooze school en afkeerigheid
van de moderne theologie vruchten van denzelfden boom heeten
mochten.
Onder de liberale woordvoerders, welke bij al hunne onderlinge
verdeeldheid het toch alien hierover eens waren, dat
art. 194 bewaard moest worden als de hoeksteen van Neerland's
welvaren in de toekomst, behoorde Dr. Jonckbloet, die,
na geruimen tijd als hoogleeraar in de letterkunde te Groningen
gefungeerd te hebben, tot lid der Kamer verkozen was en
in 1866 reeds den handschoen tegen Groen had opgenomen,
om, in weérspraak met diens verklaringen, te betoogen, dat

JONCKBLOET EN LAMPING. 133
art. 194, ofschoon geen onbeperkte vrijheid, toch vrijheid van onderwijs
verzekerde ; dat het openbaar onderwijs door den Staat
ingesteld, aangekweekt, aanbevolen en beschermd, op den voorgrond
moest staan ; dat aan het bijzonder onderwijs recht van
bestaan niet meer verzekerd was en het daarbij voorwaarden
had te vervullen, door den Staat gesteld, welke het uitvloeisel
waren van de overtuiging, dat de Staat geroepen en verplicht
is voor het onderwijs te zorgen ; dat door concurrentie of gemis
aan genoegzame scholen het degelijk onderwijs zou ondermijnd
worden en dat sectescholen niet dan nadeeligen invloed uitoefenden.
Dit was volgens Jonckbloet het leidend beginsel van de
wet en . alleen strookende met den geest van de Grondwet. De
vraag, of men na dien tijd misschien, door de ervaring geleerd,
meerdere of wel geheele vrijheid van onderwijs zou kunnen
toestaan, moest, volgens hem, ontkennend beantwoord worden,
waarom aan de wenschen van hen, die tegen de wet van 1857
optrokken, in geen geval kon worden voldaan.
Op nog stouter toon liet zich de moderne predikant Lamping
uit, in zijne artikelen en vlugschriften over School we th
e r z i e n i n g. De tijd was, naar zijne meening voorbij, dat men,
denken en spreken kon over een Christelijken Staat in offi-
cieelen zin, en het Christendom was, hoeveel Groen ook daartegen
mocht hebben en aanvoeren, niets dan individueele meeting
en geenszins de officieele godsdienst van Staat. Dit was nu
eenmaal de onafwijsbare eisch van den modernen Staat. De
lagere school moest voldoen aan de behoeften van het algemeen
en Icon niet anders zijn dan ze was. Wie meer wilde,
moest zelf maar voor datgene zorgen, wat niet voor alien, maar
voor sommigen in het bijzonder noodig scheen. Men had immers
volledige vrijheid van onderwijs, waarom men zoo lang
gestreden had. Het kanaal voor de gemoedsbezwaren was gegraven
; wie er belang bij hadden, hadden nu te zorgen, dat zij
daardoor een uitweg vonden. 't Werd, naar zijn inzien, hoog
tijd, dat men den strijd opgaf tegen een onderwijs, dat door
een groot deel der Natie begeerd werd en voor haar noodig
was. In plaats van een soort van geestelijke curateele te willen

134 SCHOOLVERBOND VOLKSONDERWIJS.
uitoefenen over het geheele yolk, deed men beter zijn krachten
te gebruiken ter voorziening in de bijzondere behoeften, doch
wilde men op de puinhoopen van het Openbaar Onderwijs de
confessioneele school stichten, om in de kinderen, het geslacht
der toekomst, aan het Liberalisme den doodsteek toe te brengen,
dan zou men de Liberalen op hun post vinden.
En zooals de woordvoerders dachten, zoo spraken de overigen
het door hunne handelingen uit. Vooral de moderne predikanten
meenden het recht en de verplichting te hebben voor
de Openbare School te velde te trekken, en vergaten maar al
te vaak, dat zij daardoor voor hunne richting rechten opeischten
en in beslag namen, die zij aan de tegenpartij ontzegden
en tegen welker verovering door anderen, zij het zich tot plicht
en bevoegdheid rekenden te waken. Was de school hunner
liefde en verwachting uit de beurzen hunner voorstanders gesticht
en onderhouden, dan zouden zij recht gehad hebben ;
dit eene ontbrak er slechts aan. Ook op practische wijze zochten
zij de Openbare School te steunen door de oprichting van
het School v er b on d, eene vereeniging, die het getrouw
schoolbezoek door het uitreiken van belooningen zocht te bevorderen,
en zeker van meer onschuldigen aard mocht gerekend
worden dan de in 1870 door de heeren A. Moens en mr. A.
Kerdijk gestichte vereeniging Volksonderwijs. Deze toch had
niet slechts met het Schoolverbond dit gemeen, dat een althans
voormalig modern predikant ze had opgericht en moderne predikanten
hare krachtige pleitbezorgers waren, doch zij trad
ook terstond op politiek terrein op en wilde, door invloed uit
te oefenen op de keuze van leden van den ,Gemeenteraad, der
Provinciale Staten en der Volksvertegenwoordiging, meerderen
steun van den Staat afdwingen voor het Openbaar Onderwijs,
ten einde het te versterken en te verbeteren, terwijl zij den
weerzin der tegenpartij nog verhoogde door de aanmatiging,
waarmede zij optrad.
Niet slechts de naam, welke men de Openbare School gegeven
had : „Moderne Secteschool," maar de omstandigheid, dat
de modernen ha p r voorstanders waren en Roomschen en Anti-

PI ERSON . 1 3 5
revolutionairen haar bestreden, maakte van den geheelen strijd
een waren godsdienstoorlog tusschen de burgers van den Staat.
Dit wend ook zelfs door talentvolle mannen onder de Liberalen
afgekeurd. Zoo schreef Allard Pierson in zijne vlugschriften,
getiteld : „De liberale partij op godsdienstig gebied" terecht :
„In de werkelijkheid bezitten wij eene niet-godsdientlooze
school, waarin Christelijke deugden moeten worden aangekweekt
: eene school derhalve, doortrokken van een Christendom,
verheven boven geloofsverdeeldheid. Er is ongetwijfeld
een Christendom boven geloofsverdeeldheid ; er zijn deugden,
ook dit duldt geen tegenspraak, die door dat Christendom
worden aangekweekt. Dat is metterdaad het Christendom, dat
in onze jeugd van Staatswege aangekweekt wordt. Men moet
dit toegeven, en voorts dat dit bepaalde door den Staat in
bescherming genomen Christendom gevoegelijk met den naam
van „modern Christendom" of „Christendom naar de moderne
opvatting" kan worden betiteld. De Staat laat dus op zijne
scholen een bepaald Christendom aan de kinderen mededeelen,
een Christendom zonder dogmatiek, een Christendom naar
de beschrijvinge Thorbeckes. Het harde woord is dan ook uitgesproken
: Onze staatsscholen zijne moderne sectescholen. Is
dat woord zoo geheel onjuist ?"
Voorts toonde Pierson aan dat de bewering, dat men het
godsdienstig onderwijs gerust aan het gezin en de catechisatie
overlaten kon, slecht geuit kon worden door hen, die van de
Openbare School met recht eischten, dat zij opvoedend en degelijk
onderwijs zou geven. Immers dan woog het onderricht, in
het gezin en op de catechisatie ontvangen, in geenen deele op
tegen den invloed, welke men van de school wachten mocht,
en kon men zich integendeel vleien met de verwachting, dat
er een geslacht der toekomst opgroeien zou, geheel doordrongen
van den geest van het boven geschetste Thorbecke's Christendom.
Dat de geheele Natie dit zou wenschen, was te dwaas
om te veronderstellen, en daarom juist achtte hij de wet niet
liberaal : immers drong zij aan de Natie in hare school een
Christendom op, waarvan een groot deel niets weten Wilde en

1 36 HET MANDEMENT.
maakte zij propaganda voor een godsdienst, welke door een
groot deel der Natie verafschuwd werd.
Natuurlijk vond Pierson heftige bestrijding bij zijne partijgenooten,
die hem van dubbelzinnige politiek beschuldigden
en wier leuze bleef, dat er volstrekt aan de wet niet mocht
getornd worden en men den tegenstander niets toegeven kon
of mocht. Zoo ging de schoolquestie voort om de gemoe.deren
tegen elkaar te verdeelen en maakte zij alle andere belangen
aan zich ondergeschikt. Reeds spraken we van het mandement
der Roomsche bisschoppen, die, te 's Hertogenbosch vergaderd,
een herderlijk schrijven richtten tot de geloovigen van Nederland,
waarin zij dezen de plichten herinnerden, welke op hen
rustten met betrekking tot de opvoeding van hunne kinderen
en die der Kerk. Zij betoogden hierin, dat de Kerk niet tevreden
kon zijn met eene school, die op zijn hoogst hare leer
eerbiedigde en onaangeroerd liet, maar zulk eene eischte, waar
de jeugd deze leer kennen en beoefenen leerde. Ofschoon zij
nu toegaven, dat men niet in elke plaats eene uitsluitend
Roomsche school oprichten kon en derhalve de ouders vrijlieten
om, waar geen Roomsche school kon bestaan, zich met
hun kinderen tot de openbare te wenden, daar moest dit steeds
als een „droeve noodzakelijkheid" aangemerkt worden en moest
men trachten door dubbelen ijver en waakzaamheid in 't gemis
te voorzien. Waar het anders kon, daar wezen zij de ouders
op hunne verantwoordelijkheid aan God voor het zieleheil hunner
kinderen en keurden zij het plaatsen van Roomsche kinderen
op de openbare school ten hoogste af.
Scherp werd het mandement door de Liberalen bestreden,
die hun school gaarne de volksschool noemden en, alsof haar
die naam toekwam, nu meenden recht te hebben tot de bewering,
dat de Bisschoppen hunne leeken buiten het nationale
leven plaatsten, waaraan zij de minder liberale bedreiging vastkoopten,
dat men hen op deze wijze evenzeer uitsloot van
de vervulling van ambten en bedieningen in den Staat, aangezien
deszelfs ambtenaren wel ter dege in het nationale leven
moesten medegaan. Alsof, zoo antwoordden de Roomschen van

HEYDENRIJCK. 137
hunne eene school, welke door de helft der Natie verfoeid
werd, de volksschool heeten mocht en alsof men in de
uitsluiting, waarmede de Liberalen dreigden, eenvoudig berus.
ten zou.
Nu de schoolquestie de verkiezingen beheerschte, werden
dan ook de wenschen der verschillende partijen scherper be,
lijnd en bleek het, dat de Anti-revolutionairen nog steeds bij
PRINS HENDRIX DER NEDERLANDEN.
het ideaal van gezindheidsscholen bleven, terwij1 de Roomschen
zich tevreden stelden, wanneer men slechts geene hinderpalen
ontwierp voor de stichting van bijzondere scholen. Vooral de
heer Heydenrijck had in de Kamerzitting van 28 September
1868 hunne wenschen geformuleerd, welke hierop neérkwamen,
dat schoolgeldheffing verplichtend moest gemaakt worden
voor de gemeenten, zoo deze aanspraak wilden maken op sub-

I 3 8 HET DAGBLADZEGEL.
sidle uit 's Rijks kas, en alleen onvermogenden van schoolgeld
zouden vrijgesteld worden ; dat men in sommige gevallen aan
hulponderwijzers het recht zou verleenen om aan het hoofd van
bijzondere scholen op te treden ; dat de examens meer waarborgen
voor onpartijdigheid zouden geven en ook de bijzondere
school zou vertegenwoordigd zijn in de examen-commission. Hoe
billijk en matig deze eischen ook gesteld waren, bij de Liberalen,
die nu eenmaal de macht in handen hadden, was schijn
noch schaduw van toegeven te .bespeuren, en de strijd werd
des te feller.
In deze zitting werd eindelijk de belofte vervuld, in de
troonrede van 1868 geuit, dat men zou trachten het zegel op
de dagbladen of te schaffen. Het door de Regeering ingediende
ontwerp werd met 41 tegen 31 stemmen aangenomen en straks
eveneens door de Eerste Kamer goedgekeurd, waarna den 7den
April 1869 de wet ter opheffing in het Staatsblad verscheen.
Deze wet gaf een ongekende vlucht aan de journalistiek in
ons land. Niet slechts konden de bestaande bladen hun formaat
vergrooten, hun abonnement verlagen en het getal hunner
medewerkers uitbreiden, maar ook tal van nieuwe bladen
verschenen en door dit alles werd de politiek meer onder den
burgerman gebracht. Van daar dat de onderwijs-questie, thans
het meest aanhangig, nu hoe langer zoo meer de zaak van
het Volk werd en de Natie nu met recht gezegd kon worden,
door den strijd om de school in twee kampen verdeeld te zijn.
Zeer in den geest der Geavanceerd-liberalen was voorts
het regeeringsontwerp ter afschaffing van de doodstraf, dat door
den Minister van Justitie Van Lilaar in de Kamer verdedigd
werd en, na de aanneming door de Kamers, de Koninklijke sanc-
tie verwierf. Wij achten het niet binnen de grenzen van dit werk
(,
te liggen, een oordeel over deze afschaffing uit te spreken. De
Roomschen en Anti-revolutionairen stemden grootendeels tegen
het ontwerp. De eersten wilden de afschaffing wel beperkt zien
tot de meest klaar bewezen en grofste misdaden, doch wilden
van geene opheffing hooren. De Anti-revolutionairen verdedigden
de doodstraf met een beroep op de Heilige Schrift en

DE KIESDISTRICTEN. 139
achtten de afschaffing daarmede in openbaren en stelselmatigen
strijd. Zooveel is zeker, dat onze tijd rijk is aan moordtooneelen
en dat over 't algemeen zij, die het meest teergevoelig zijn
voor eigen veiligheid, in den regel anderer leven minder ontzien.
Ook nog in andere opzichten maakte zich het Ministerie
Fock voor de liberale partij verdienstelijk, zoo o. a. door de
opheffing der beide Ministerien van Eeredienst, waardoor de
Regeering het ideaal der Liberalen : volkomen scheiding van
Kerk en Staat, eene schrede nader kwam.
Een Ministerie, dat zoo geheel op de Liberalen steunde,
en dezen dan ook zooveel mogelijk ter wille was, moest wel,
uit zucht tot zelfbehoud, alle middelen in het werk stellen om
hen in de meerderheid te doen blijven. Vreezende, dat bij de
gewone periodieke verkiezingen van 1869, waarbij de helft der
Kamerleden hun mandaat moesten doen vernieuwen of aan
anderen overgeven, de liberale meerderheid in het gedrang
zou kunnen komen, vooral daar ook ditmaal de leuze gesteld
werd : de strijd voor of tegen het bijzonder onderwijs, nam het
Ministerie de toevlucht tot een beproefd, maar minder zedelijk
middel, namelijk de verandering der kiesdistricten. Op behendige
wijze wist men sommige districten, waar de bevolking
overwegend anti-liberaal heeten mocht, door toevoeging van
een ander deel, waar de Liberalen de meerderheid vormden,
voor de tegenpartij te bederven, en daar, waar de kans der Liberalen
zwak stond, door aanhechting van een nieuw deel hun
de overwinning te verzekeren, en op deze wijze gelukte het andermaal
hen ook bij deze stembus op het kussen te houden.
Veel tegenwerking had het Kabinet dan ook niet van de huidige
Kamer te wachten, en zoo 't toch spoedig zijn taak moest
neerleggen, was het niet ten gevolge van den weerstand, welke
het in de Kamers vond, maar veeleer daaraan te wijten, dat
ook dit Kabinet leed aan de. liberale ziekte : verdeeldheid
in eigen boezem. Wel is waar, werd de begrooting van Kolonien
niet al te gunstig in de Tweede Kamer ontvangen, doch
het stond te bezien of dit reeds aan minister De Waal aanleiding
geven kon zijn ontslag te nemen. Zelfs toen de Eerste

140
DE CRISIS.
Kamer met eene meerderheid van eene stem de begrooting
voor Kolonien verwierp, mocht dat den betrokken Minister aanleiding
tot aftreden geven, doch straks boden ook de Ministers
WILLEM, PRINS VAN ORANJE.
van Binnenlandsche Zaken, Justitie en Oorlog hunne portefeuilles
aan, waarop de Koning aan Fock en Van Bosse opdroeg,
hunne plaatsen te vervullen. Dezen schenen echter niet naar
wensch te kunnen slagen, en het duurde tot in het volgende

HET KONINKLIJK HUIS. 141
jaar, eer een nieuw Ministerie gevormd was, waarin zelfs Fock
geen zitting meer had. Andermaal, thans ten derden male, trad
Thorbecke op als Minister van Binnenlandsche Zaken, Brock
voor Marine, Gericke van Herwijnen voor Buitenlandsche Zaken,
Booms voor oorlog, Blusse voor Financien en van Bosse
voor Kolonien.
Inmiddels was de Koninklijke Familie niet vrij gebleven
van smartelijke verliezen. Na het overlijden van zijn Vader,
trof den Koning het verlies van zijn zoon Prins Willem Frederik
Maurits Alexander Hendrik Karel. Op den i 5den September
1843 geboren, ontwikkelde de vorstenteig zich zeer
voorspoedig, totdat hij plotseling op zesjarigen leeftijd door
een verraderlijke krankheid aangetast werd en ondanks alle
pogingen, door de wetenschap aangewend, om het dierbaar
jeugdig leven to redden, den 4den Juni overleed. Zwaar leed
het Vorstelijk Gezin, vooral de Koningin onder dit verlies, dat
eenigermate verzacht werd, toen den Koning het volgend jaar
op den 25sten Augustus een zoon geboren werd, die de namen
Willem Alexander Karel Hendrik Frederik ontving. Treffend
is de groep van wit marmer, op last der Koningin door den
beeldhouwer Van der Ven vervaardigd, welke in het Koninklijk
Paleis prijkt en aan de herinnering van beide gebeurtenissen
gewijd is. Een Cherubijn, Prins Maurits voorstellende, draagt
een kind, Prins Alexander in zijn armen en reikt het zijnen
treurenden Ouders toe. De: kunstenaar heeft genoeg gezorgd,
dat de aanschouwer als van zelf de gedachte voelt opreizen,
dat de gestorvene den jonggeborene ten beschermengel zijn en
hem langs een bebloemd levenspad leiden wil.
Vijftien jaar later, den eersten Maart 1865, trof den Koning
een nieuwe slag in het overlijden van zijne lieve moeder Anna,
Paulowna, die hij steeds zoo hoog waardeerde. Reeds van Februari
af werd zij door hevige borstaandoening gekweld, en
van dien tijd af werden de berichten van Zorgvlied, waar zij
verblijf hield, steeds meer onrustbarend, totdat zij op genoem-
den datum op 70-jarigen leeftijd overleed. Zij was eene vrouw,
groot van verstand en met een scherpzinnigen geest begaafd,

I 42 THORBECKE VOOR DE DERDE MAAL.
en wijdde zich in den laatsten tijd zeer aan de verpleging van
kranken. Zij stichtte een hospitaal voor de gewonde en verminkte
strijders uit den kamp met Belgie en zoowel Zorgvlied en
Soestdijk, waar zij gewoonlijk verblijf hield, als Baarn en Scheveningen,
welke dorpen zij vaak bezocht, houden hare nagedachtenis
in dankbare herinnering. Straks werd zij naast haren doorluchtigen
Gemaal in de Koninklijke grafkelder te Delft bijgezet.
Men verwachtte niet bijzonder veel van het nieuwe Ministerie,
ofschoon het Thorbecke onder zijne leden telde. Het
tweede ministerie Thorbecke had reeds genoeg doen zien, dat
het zijne levenskrachten jaarlijks opteerde en dat het ook den
leider onmogelijk was, een homogeen Kabinet te vormen. Bij
zijn derde optreden gaf het hiervan nog meer blijk, tenzij men
wijzen wil op de ongekrenkte vasthoudendheid, waarmede men
zich tegen de eischen van andere partijen verweerde, waar het
de zoogenaamde School der Natie betrof ; op dit punt stond
men aaneengesloten als een muur. Daarentegen was en wat de
Koloniale zaken, belastingen, kiesrecht en verdediging betreft,
ook in dit Ministerie dezelfde verdeeldheid als vroeger. 't Zou
onbillijk zijn, hiervan den leider een verwijt te maken. Het lag
in den aard der zaak, dat hem niet die geestkracht meer kenmerkte,
welke hij twintig jaren vroeger getoond had, toen hij
zich voor 't eerst aan de regeeringstafel plaatste , maar bovendien
waren het de verdeeldheden in den boezem der partij,
welke elk streven verlamde. Hierbij kwam, dat na 1848 het
eerie Kabinet het andere als om strijd verdrong, doch nagenoeg
elk der opvolgende Ministerien althans getracht had, door
de uitvoering van een zeker deel der Grondwet, hare liberale
neigingen te toonen, zoodat er weinig belangrijks op wetgevend
gebied te doen overig bleef. Ook dit bracht als van zelf mede,
dat de gedachten van Natie en Kiezers bij den strijd om den,
school beperkt bleven. Op dit punt nu was Thorbecke onveranderlijk
dezelfde gebleven, gelijk mede bleek uit de wijze, waarop
eene interpellatie van het kamerlid Van Loon over de
questie door en in de Tweede Kamer behandeld werd. En
toch scheen ook hierin een kentering te zullen komen. Immers,

DE FINANCI1N. 143
bij de nieuwe zitting in September 1871 luidde het in de
Troonrede : „Onze instellingen van onderwijs beantwoorden over
het algemeen aan het doel. Intusschen behoeven sommige vakken
aanvulling of nieuwe regeling, die voorbereid wordt." Ofschoon
bier nu slechts van vakken gesproken werd, hoopten
de tegenstanders der Wet, dat zij eindelijk gelegenheid zouden
ontvangen om een beroep te doen op het billijkheidsgevoel
van het Ministerie en de liberale meerderheid. Het was intusschen
niet aan het derde ministerie Thorbecke vergund, deze
gelegenheid aan te bieden. Zooals we gezien hebben, had dezelfde
Minister bij zijn eerste optreden de Natie beloofd om,
door vereenvoudiging in het staatsbeheer, aanzienlijk te zullen
bezuinigen. In plaats daarvan was de liberale staatshuishouding,
die alle zorgen zoo gaarne op de Regeering deed aankomen,
steeds kostbaarder geworden. Aanvankelijk was dit
niet opgemerkt, daar men, dank zij de ruime Indische baten,
steeds een goede kas had. Wel waren er onder de oppositie
velen geweest, die herhaaldelijk op dezen misstand hadden
gewezen, doch zoo lang men nog voor batige saldo's stond, had
men zich tamelijk kalm bij de zaken neergelegd. Eerst toen
er hoe langer zoo meer aangedrongen werd op losmaking der
Indische financien van die van het Moederland, ten einde de
baten voor de Kolonien zelf mochten aangewend worden, toen
de Liberalen al sterker optraden voor een hervorming van het
cultuurstelsel, waardoor de baten van de Kolonien weldra tot
het verleden zouden behooren, toen bovendien de accijnsen
afgeschaft werden, waardoor het Rijk veel minder imkomsten
ontving, zag men de noodzakelijkheid in, om op andere wijze
de al meer groeiende tekorten te dekken. Van liberale zijde
was reeds dikwijls aangedrongen op een belasting op de inkom-.
sten, waardoor men zich voorstelde, dat ieder naar vermogen
tot de behoeften van den Staat zou bijdragen. Velen, zoowel
in als buiten de Kamer, hadden zich voortdurend tegen de
zaak verklaard, en niet geheel ten onrechte maakte men de
opmerking, dat deze belasting het meest drukken zou op die
lieden, wier inkomsten bekend waren, en dat zij te weinig

1 44
TRORBECKE'S DOOD.
rekening zou kunnen houden met de veranderlijkheid der inkomsten,
met de behoeften der gezinnen, met de meer of minder
gunstige plaatselijke omstandigheden en dat zij tot ontduiking,
bedrog en zelfs tot meineed aanleiding geven zou.
Hoewel door verschillende Ministerien en- vooral door Van
Bosse sterk op de heffing aangedrongen was, toch had men
daarin niet kunnen slagen, wijl ook velen onder de Liberalen
den of keen der Natie van eene inkomstenbelasting deelden.
Toch beproefde ook Blusse andermaal de meerderheid der
Kamer voor het gelief koosd ideaal te winnen. W61 trachtten
enkele liberale leden den Minister te steunen en door verschillende
amendementen het ingediende ontwerp aannemelijk
te maken, doch zij vermochten den Minister niet te redden en,
nadat amendement na amendement gevallen was, werd de geheele
wet met overgroote meerderheid van stemmen verworpen,
waarap Blusse natuurlijk den Koning zijne portefeuille aanbood.
Reeds was de leider van het Kabinet krank, toen de Minister
van Financien zijn ontslag nam. Korten tijd daarna overleed
Thorbecke, de man, die tot driemalen toe in naam des Konings
het schip van Staat had bestuurd en wien om zijne zeldzame
talenten voorzeker eene eervolle plaats onder de Nederlandsche
Staatslieden toekomt. Aan hem had de liberale partij
inderdaad hare jaren van fortuin te danken en hij wist zelfs
zijnen tegenstanders ontzag in te boezemen. Daar tegenover sta,
dat hij eene ware partijregeering wist te grondvesten en meer
dan eenig ander de Natie trachtte te doorzuren van liberale
beginselen op staatkundige en moderne theorieen op godsdienstig
gebied, terwijl hem alle gevoel voor de rechten der minderheden
vreemd scheen te zijn.
Nadat Van Bosse eenigen tijd de Binnenlandsche Zaken
na den dood van Thorbecke beheerd had, kondigde de
Staatscourant in Juli de benoeming van het nieuwe Ministerie
aan. Geertsema trad voor Binnenlandsche Zaken, Gericke van
Herwijnen voor Buitenlandsche Zaken, De Vries voor Justitie,
Franssen van de Putte voor Kolonien, Van Delden voor Finan-
Oen, Van Limburg Stirum voor Oorlog en Brock voor Marine op.

GEERTSEMA-DE VRIES, 145
Vooral van De Vries, die griffier van de Noord-Hollandsche
Provinciale Staten geweest was, hadden de Liberalen
grootsche verwachtingen, en men achtte in hem een tweeden
Thorbecke aan het bewind te zien treden. Overigens wist men
wel, wat men van het nieuwe Kabinet te wachten had. Franssen
van de Putte was zelfs een Thorbecke te liberaal geweest
en ook Geertsema overtrof hem in vooruitstrevende beginselen.
Wat de nieuwe belasting betreft, scheen het dat Zijne Majesteit
zelf bij het beginsel van het vorig Kabinet wilde volharden,
aangezien Van Delden als een sterk voorstander van
eene inkomstenbelasting bekend stond. Welhaast zou het echter
blijken, dat zij evenmin als hun voorganger in staat waren,
aan de eischen der verdeelde liberale partij te voldoen. Bij de
opening der Kamers in 1872 werd gerept van een legerwet,
eene nieuwe wet op de rechterlijke organisatie en op het hooger
onderwijs, maar het lager onderwijs bleef onaangeroerd.
Weldra toonde het Kabinet, dat het zich niet tot ijdele beloften
wilde beperken.
Wij zagen reeds, hoe de heer Voorhoeve in dit jaar het
Anti-Schoolwetverbond oprichtte, dat onder zijn programma
mede opnam het bewerken van de publieke opinie. Krachtiger
dan dit verbond, droeg daartoe echter bij de uitgave van de
Standaard, waarvan het eerste nummer op i April 1872 verscheen,
met Dr. A. Kuyper als hoofdredacteur. Machtig was de
invloed, welke van dit blad uitging en in gemoede, Groen had
in Dr. A. Kuyper niet slechts een talentvol, maar ook een sterken
medewerker en medestrijder voor de Anti-revolutionaire
beginselen gevonden.
Het geheele Vaderland, met uitzondering van de Roomsche
bevolking, had dit jaar feest gevierd ter herdenking aan de verlossing
van Spanje. Vooral de herinnering aan de verlossing
van Den Briel bracht de harten in beweging, en met recht
mocht de feestredenaar getuigen in zijne toespraak : de Vaderlandsche
feestviering te Brielle op 1 April 1872: „Zoo lang dit
yolk nog eerbied heeft en liefde gevoelt voor zijne geschiedenis,
zal het dien dag in waarde houden, als den dageraad der ver-
DI. VIII. m

146 IN DEN BRIEL.
lossing van het verdrukte Nederland, als den geboortedag van
den vrijen Nederlandschen Staat . . . . Wel mochten onze
vaderen, nu horiderd jaar geleden, dien blijden dag plechtig
vieren en den Almachtigen God loven en danken voor de weldaden
aan de stad Brielle en de gansche Republiek bewezen.
Dankgebed en psalmgezang stegen ten hemel, kanongebulder
en klokgelui weergalmden, vlaggen en wimpels wapperden in
de fraai versierde straten. Maar hoeveel luisterrijker nog is het
feest, dat wij heden vieren, nu weder een eeuw is verstreken.
Nu is het niet deze stad alleen, die den juichtoon aanheft,
maar gejuich en gejubel weerklinken door het geheele land.
Nu is gansch Nederland in feestgewaad gedoscht :- jong en oud
verdringen zich om hunne vreugde te toonen . . .. En te recht
mag onze blijdschap luider klinken dan die van onze vaderen,
want al de zegeningen, door de afwerping van het Spaansche
juk, aan Nederland ten deel gevallen, wij genieten ze ruimer
en vollediger dan ooit onze voorouders ze genoten hebben, ook
op het toppunt van hun bloei. Welk geslacht ook immer Neerlands
verlossing dankbaar herdenken mocht, voor het onze is
die dankbaarheid een dubbele plicht . . . . Laat alien wijd en
zijd verkondigen, dat het vrije Nederland feest viert. Ziet, onze
beminde Koning is met ons ten hoogtijd opgegaan. De door_
luchtige nazaat van Willem van Oranje heeft willen deelnemen
aan de gedachtenisviering der Nederlandsche vrijheid, die de
roem is van zijn geslacht en daardoor op nieuw een blijk gegeven,
hoe in dit gelukkige land Vorst en Volk een zijn."
Zoo was het dan ook. Vergezeld van de Prinsen had de
Koning zich naar Den Briel begeven om door zijne tegenwoor-
digheid de feestvreugde te verhoogen, om deel te nemen aan
de gedachtenisviering van een strijd, waarvan hij zelf met zijn
yolk de heerlijke vruchten genoot en met zijn yolk gezamenlijk
God te danken. Men had te Brielle besloten, een blijvend
monument op te richten ter herinnering aan den zegen en de
laden van het voorgeslacht, en wijI men naast God aan stoere
zeelieden den overgang der stad te danken had, zoo had men 't
plan opgevat, een toevluchtsoord te vestigen voor oude en ver-

VERDEELDHEID. 147
minkte zeelieden. Met veel belangstelling was dit plan door
geheel 'het land ontvangen en, door den Koning vorstelijk voorgegaan,
zonden Nederlanders uit alle oorden hunne bijdragen
in. Behalve het Asyl, wilde men ook een beeld plaatsen, eene
nimf, de Nederlandsche vrijheid yoorstellende, welke, uit zee
opgerezen, hare banier hier verhief, en tot het leggen van den
eersten steen van dit monument had de Koning zich naar hier
gespoed.
Onverdeeld was deze feestviering in den lande niet. De
Roomschen, hoe zeer zij ook bij andere gelegenheden getoond
hadden. gaarne deel to nemen, waar het eene huldebetooning
aan Oranje of aan den_ Koning gold, meenden hierin niet te
mogen medegaan. Volgens hen was koning Filips de wettige
overheid en had men zich niet door geweld aan zijn bestuur
mogen onttrekken. Ja, men noemde zelfs het heldenbedrijf der
Watergeuzen een revolutionair feit. Vlugschriften verschenen om
de Watergeuzen vrij te pleiten van de beschuldiging der Roomschen,
dat zij boeven en zeeroovers zouden geweest zijn, wier ruw
geweld men vereeren wilde. Langzamerhand werd de toon in de
elkaar verdringende brochures bitter, en zeker is het treurig te
moeten vermelden, dat om het nationaal monument te Brielle
Roomschen en Protestanten elkander uittarten en bedreigden.
In den zomer van 1872 had de Koning het plan gevormd
om de Noordelijke provincien onzes lands een bezoek te brengen,
toen droevige omstandigheden in den schoot der Koninklijke
familie hem verhinderden. Aan het einde van het jaar
187o, op den 6den December, was Prinses Frederik ten grave
gedaald, terwijl in 1871 's Prinsen dochter, de koningin van
Zweden, overleed. De overgebleven dochter van prins Frederik
huwde in hetzelfde jaar met den Vorst von Wied, welk
huwelijk den_ 28sten Juni 1872 met de geboorte van een zoon
gezegend werd. In plaats van naar het Noorden, trok de Ko-
ning naar Luxemburg, waar Prins Hendrik zijne geliefde ge-
malin door den dood had verloren. De overledene was eene
rijk begaafde vrouw, die met haren vorstelijken gemaal in
hoogst gelukkigen echt leefde.

148 AFSCHAFFING VAN PLAATSVERVANGING.
Inmiddels was het Ministerie Geertsema-De Vries weinig gelukkiger
dan zijn voorgangers. Reeds 't ontwerp op de rechterlijke
organisatie, tegen het einde van Mei '73, dus nog voor de
periodieke verkiezingen ingediend, werd met 39 tegen 37 stemmen
verworpen door de Tweede Kamer. Zoo werd het al spoedig
duidelijk, dat of minister De Vries niet beantwoorden kon
aan de verwachtingen, welke zijne partij van hem gekoesterd
had, Of dat de verdeeldheid in den boezem der partij ook
hem booze parten speelde. Straks leed echter de minister van
Oorlog, de heer Van Limburg Stirum, nog gevoeliger nederlaag.
Reeds lang was van verschillende zijden op afschaffing
der plaatsvervanging in het leger aangedrongen. Een groot deel
der Natie was langzamerhand de meening toegedaan, dat juist
het plaatsvervangingsstelsel 't gehalte van den militairen stand
bedierf en persoonlijke dienstplicht eene vermenging van stand
in het Leger zou bewerkstelligen, welke niet anders dan gun8tig
werken kon. Vooral hadden vele woordvoerders der liberale
partij zich verklaard tegen het onzedelijk beginsel, dat bij de
plaatsvervanging voorzat, hetwelk niet slechts de laagste standen
bij voorkeur in 't leger bracht, maar ook landskinderen van de
verplichting ontsloeg om het Vaderland te verdedigen, terwijl
bovendien de klassenhaat sterk gevoed werd door de overweging,
dat men voor geld anderen blootstelde aan de lichamelijke
en zedelijke gevaren van een leven, dat men zelf niet
verkoos. Dit was volgens hen een voorrecht, aan den rijkdom
we door de wet gegund, maar in geen enkel opzicht te verde •
digen ; in een woord, het was zoo conservatief mogelijk. Toch
bleek het, dat niet alle Liberalen zoo over de zaak dachten,
want toen straks de minister Van Limburg Styrum, een groot
voorstander van persoonlijke dienstplicht, een ontwerp indiende,
waarvan de afschaffing der plaatsvervanging de grondslag was,
werd het met 43 tegen 25 stemmen verworpen. Dit was dan
ook wel te verwachten, daar de zaak order de Natie niet genoeg
voorbereid was. Het nemen van hulptroepen, van vreemden
ter zijner verdediging, zit den Nederlander als in het bloed,
ook al ontbreekt het hem niet aan moed en standvastigheid

HET ONTWERP AFGESTEMD. 149
waar hij tot eigen verweer optreden moet. De vreemde huurlingen
daarenboven hebben zich hier gewoonlijk zoo door hun
zijn en handelen geteekend, dat men zich gewoon gemaakt had,
om met zekere minachting op den soldatenstand neer te zien,
en deze was en hierdoor en door _ de omstandigheid, welke we
boven noemden, dan ook werkelijk tot cen laag peil gedaald,
waarom ouders inderdaad er tegen opzagen hunne zonen in het
kazerneleven te zenden. Ten platten lande en bij den kleinen
burgerstand zag men bovendien groot bezwaar in het onttrekken
van den jonkman aan zijne burgerlijke werkzaamheden.
Kortom, in de Natie leefde het denkbeeld gansch niet, wat
men van de zij de der voorstanders ook aanvoeren mocht voor
het gepaste en billijke van den persoonlijken dienstplicht. Wel
sloeg men later, door de ondervinding geleerd, een meer praktischen
weg in door de oprichting van den Anti-dienstvervangingsbond,
en deze nam aanvankelijk een schijnbaar hooge
vlucht, maar wel beschouwd waren de leden of zelf militairen
Of zij zochten de toekomst hunner kinderen in den militairen
stand, en voorts hebben de vlugschriften en voorlezingen, van
wege den Bond uitgegeven of gehouden, in deze tot zelfs op
onzen tijd geen verandering kunnen brengen.
Hoe het zij, mocht de geringe meerderheid, waarmede
het ontwerp op de rechterlijke organisatie verworpen werd,
niet van dien aard gerekend worden, dat de minister van Justitie
zich tot aftreden genoopt zag, minister Van Limburg
Styrum meende den Koning de portefeuille te moeten aanbieden.
De Koning, die het advies van de heeren Van Reenen
en Van Lynden van Sandenburg ingewonnen had, meende
echter de crisis niet over het geheele Ministerie te moeten uitbreidene
De verkiezingen hadden de liberale partij in de Kamer
nagenoeg gelaten zooals zij was ; tegenover de plaatsen, door
de Anti -revolutionairen gewonnen, hadden de Roomschen aan
invloed verloren, terwijl ook de Conservatieven bij de verkiezingen
schade geleden hadden. Voor deze Kamer, welke in
plaats van Van Reenen den heer Dullert tot voorzitter koos,

150 DE KONING IN HET NOORDEN.
trad nu het gezuiverde Kabinet Geertsema-De Vries andermaal
op, zij het dan ook voor korten tijd.
In het begin van Mei 1873 had den Koning eindelijk aan
zijn lang gekoesterd voornemen om het Noorden te bezoeken,
gevolg gegeven. — Allereerst lag Assen aan de beurt, bij welke
gelegenheid Zijne Majesteit ook de kolonie Frederiksoord een
bezoek bracht. Van Drente begaf de Koning zich naar Friesland.
Kenmerkte de Koning zich gedurende de geheele reis
door zijne minzaamheid en populariteit, vooral te Leeuwarden
toonde hij hartelijke belangstelling in het volksleven van het
Noorden, zoo eigenaardig in zeden en gewoonten, gelijk dan
ook de bevolking vaak op de meest treffende wijze hare liefde
voor Oranje en hare vreugde over 's Konings bezoek aan den
dag legde. Nadat de Koning den 1 8den Mei de godsdienstoefening
in de Martinikerk te Groningen had bijgewoond, bracht
hij denzelfden dag, door zijn adjudant en den beer Van Heiden
Reinestein begeleid, een bezoek aan den vader van den
bij Atjeh gesneuvelden (straks spreken we nader over den
strijd) generaal Kohler. Ofschoon de Koning ook bier weder
met een waar menschlievend hart de inspraak van zijn natuurlijk
gevoel volgde, was het gansche land in verrukking over
's Konings teedere belangstelling. In eigen persoon wilde hij
den grijsaard zijn leedwezen betuigen, wijl de dood hem een
steun en den kinderen des overledenen een lief hebbend vader
ontroofd had. Tevens betuigde de Koning hoe zeer hij den
dood van den dapperen bevelhebber als een verlies voor het
leger en den Staat beschouwde.
Vijf dagen later zou te Heiligerlee een monument ont-
huld worden ter eere van den jeugdigen graaf Adolf van Nassau,
die in 1568 met zijn heldenbloed de eerste overwinning
in den tachtigiarigen strijd had behaald. Reeds had een warm
vaderlander vijftig jaren geleden eene eenvoudige naald ter
plaatse opgericht, welke echter straks door een meer passend
gedenkteeken vervangen werd. De prins van Oranje en prins
Hendrik hadden het feest van de eerste steenlegging bijgewoond.
Thans was de Koning zelf met de prinsen Hendrik,

TE HEILIGERLEE. 1 5 I
Frederik en Alexander tegenwoordig. Ondanks de zware regens
had zich eene onafzienbare schare, uit alien rang en stand, op
het feestterrein verzameld, waar eene sierlijk ingerichte tribune
straks den Koning met de Prinsen ontving. Nadat de feestrede
door prof. Hofstede de Groot uitgesproken was, zongen de aanwezigen
het „Wilhelmus" en 't tweede couplet van het „Wien
Neerlandsch bloed," waarop de Koning last gaf het omhulsel
van het monument te laten vallen. leder was vol bewondering
voor het kunststuk, dat zich thans aan aller oog vertoonde, en
ook Zijne Majesteit gaf den beiden vervaardigers, de heeren
Egenberger te Groningen en Geefs te Antwerpen, zijne waardeering
van hun arbeid ondubbelzinnig te kennen. Het monument
stelt graaf Adolf voor op het punt van te sneuvelen, door
den Nederlandschen Leeuw verdedigd. Het verheft zich op een
prachtig voetstuk, door een ijzeren hek omringd, en aan de
vier zijden op marmeren steenen de opschriften dragende :
23 Mei 1568.
De eerste zege in de tachtigjarige worsteling.
GRAAF ADOLF liet hier zijn leven in den roemrijken strijd.
NEDERLAND EN ORANJE VERBONDEN.
Den vaderen door het nageslacht gewijd.
leder gevoelde : men stond op heiligen grond en ook de
Koning was er van doordrongen, getuige de gesprekken, die
Zijne Majesteit met de aanwezigen hield.
Straks riep Alkmaar den Koning tot bijwoning van het
feest ter herinnering aan het deel, dat de veste gehad had in
den vrijheidskrijg. Het wilde den dag vreugdevol herdenken,
toen het den Spanjaard van voor zijne muren zag afdeinzen,
en met dank aan God, na 300 jaren, zijne verlossing door
een blijvend gedenkteeken vereeuwigen. Gaarne gaf Zijne Majesteit
gehoor aan den wensch der burgerij, en recht feestelijk
werd hij door de Alkmaarders ontvangen. Het frissche sparregroen
sierde huizen en straten en menig opschrift getuigde
van nationale geestdrift. Zoo las men boven de deur eener
woning

152 IN ALKMAAR.
De Spanjaard kwam, zag — en verloor.
Hij kwam vol hoop — zij ging te loor.
Hij zag — en raakte glad van 't spoor.
Hij schrok — en ging er vlug van door,
En Alkmaar dankt er God nog voor.
Even voor 12 uren, nadat de godsdienstoefening, waarmede
men 't feest gewijd had, geeindigd was, verspreidde zich
de mare : „De Koning komt !" en weldra zag men hem met
prins Hendrik en prins Alexander verschijnen. Uitbundig was
de geestdrift bij dit eerste bezoek, dat de Koning aan Alkmaar
bracht. Nauwelijks waren de vorstelijke personen in de feestzaal
gekomen, of een mannenkoor voerde een feestcantate uit,
„Holland's glorie," waarna freule Van Foreest, met een achttal
jonge dames, op Zijne Majesteit toetrad en het volgende sprak :
„Sire ! de nazaten van hen, die voor drie eeuwen alles hebben
opgeofferd voor hunne vrijheid, achten zich onuitsprekelijk gelukkig,
thans Uwe Majesteit in hun midden te zien en haar
de verzekering te geven van hunne liefde en trouw voor het
Stamhuis van Oranje." In minzame taal beantwoordde Zijne
Majesteit de dochter van het heldengeslacht, dat zooveel bijgedragen
heeft tot Alkmaar's verlossing. Van daar begaf de Koning
zich naar het Stadhuis, om de oorspronkelijke stukken te
bezichtigen, die op het beleg betrekking hebben : de brieven,
door den grooten Zwijger aan de stad gezonden, de polsstok
van Van der Mey, enz., waarop men zich naar het feestterrein
begaf. Hier hield Dr. Nikolaas Beets de feestrede, waarbij
hij in korte trekken de feiten van het beleg herdacht en Vorst
en Volk vermaande om vast te houden aan het vertrouwen op
Gods leiding. Tusschen het uitspreken van de feestrede was 't
oogenblik gekomen, waarop Zijne Majesteit den eersten steen
legde van het monument, dat ter herinnering aan Alkmaar's
victoria verrijzen zou. Onder het losbranden van het geschut
scheen er aan de juichkreten, welke uit de menigte opgingen,
bijna geen einde te zullen komen. Toen de feestredenaar geeindigd
had, begaf Zijne Majesteit zich naar het Raadhuis, waar

'S KONINGS RECHTERHAND. 153
de schoone en aan historische herinneringen zoo rijke optocht
langs hem voorbij trok. Treffend waren de woorden, welke Zijne
Majesteit sprak bij het instellen van een dronk op Prins Hendrik,
zijn broeder. „Mijne heeren," zoo sprak de Koning, „bij
gelegenheid van het eeuwfeest te Brielle was ik zoo vrij en ik
neem heden dezelfde vrijheid om uit te spreken, wat ik gevoel
en wat ik beschouw als een goede tijding voor elk vaderlandslievend
hart. Dat onzer aller vader, de onvergetelijke en onvergelijkelijke
Prins Willem de Eerste, zijn broeder Lodewijk
van Nassau zijn rechterhand noemde, is bekend ; mijne heeren,
diezelfde steun staat thans ter linkerzijde van koning Willem
den Derden — Prins Hendrik."
Ofschoon de schitterende illuminatie, waarmede het feest
besloten werd, zeer te lijden had van de donder- en regenbuien,
welke straks over de stad losbarstten, bleven de Alkmaarders
zich tot diep in den nacht aan de feestvreugde wijden en herdachten
velen in de stifle binnenkamer de verlossing, welke
God aan de stad had geschonken.
Het wordt echter tijd, dat we tot den loop der staatkundige
gebeurtenissen terugkeeren.

HOOFDSTUK III.
DE OORLOG MET ATJEH EN DE SCHOOL.
We zagen in een vorig hoofdstuk hoe de Koning, na
geraadpleegd te hebben met de heeren Van Lynden van Sandenburg
en Van Reenen, meende, dat de tijd nog niet daar
was om tot verandering van Kabinet over te gaan, waarbij
waarschijnlijk het bezwaar zich zal hebben doen gelden, dat
het moeielijk, ja bijna onmogelijk was, een Kabinet saAm te
stellen, dat op een voldoende en ietwat standvastige meerderheid
in de Kamer rekenen kon. Rijk aan het ter tafel brengen
van eenigszins belangrijke wetten, mag het Ministerie Geertsema-De
Vries juist niet heeten ; doch des te belangrijker echter
mogen de gebeurtenissen in de Kolonien geacht worden.
Wij zagen reeds hoe Indie, ten gevolge van de vestiging van
het cultuurstelsel door graaf Van den Bosch, nader uitgebreid
door J. C. Baud, vooral onder de laatste regeeringsjaren van
Koning Willem II, aanzienlijke bedragen voor de schatkist van
het Moederland afgeworpen had, ook al moesten er aanzienlijke
sommen afgezonderd worden om een oorlog, die inmiddels
op Balie uitgebroken was, te bestrijden. Tot in 1841 waren
de Balineezen, die hunne onafhankelijkheid hadden weten te
bewaren, voor ons lastige naburen. Aan de leer der Hindoes
gehecht, oefenden zij onder hun vijftal vorsten, waarvan er een
als de eerste gold, ongestraft hun strandrecht uit op de arme
schipbreukelingen, die op hun kust verzeild , raakten, plunderden
hen meedoogenloos uit en verkochten ze als slaver). De Nederlandsche
schipbreukelingen werden evenzeer straffeloos door

DE BALINEEZEN. 155
hen uitgeplunderd en in slavernij gebracht, totdat het in 1841
den Gouverneur-generaal Merkus, door middel van onderhandelingen,
gelukte, drie der vijf vorsten te bewegen, de suzereiniteit
van Nederland te erkennen en hen over te halen, hun
onderdanen van zeeroof en strandvonderij te onthouden. Deze
laatste belofte werd echter zeer slecht door hen nagekomen en,
ofschoon de vorsten, na hierover onderhouden te zijn, andermaal
hunne toezegging deden, voortdurend gingen de Balineezen
voort om hunne winsten van de gestrande schepen te halen,
en onder de vele schepen, uit Indie gezeild, welker bemanning
zij tot slavernij doemden, na zich van hunne bezittingen
meester gemaakt te hebben, behoorde ook een Nederlandsch
vaartuig. Vruchteloos reisde een Gouvernements-commissaris uit
Batavia of naar Bali, om de vorsten tot de nakoming van de
in 1841 gesloten en in 1843 hernieuwde verdragen te herinneren.
Er bleef niets anders over dan met de wapenen tusschenbeide
te komen en de on willige Radjah's te tuchtigen, wat
vooral dien van Beliling gold. In Juni 1846 bracht daartoe
eene vloot van 40 transport- en oorlogsschepen 3000 man
naar Bali over, welks vorsten zich tot krachtigen tegenweer
gereed hielden. Een macht van 10.000 Balineezen stond Tangs
de kust geschaard, om de 1700 landingstroepen, waaronder
400 Europeanen waren, w61 te ontvangen. Heftig was de strijd,
maar de zedelijke meerderheid der Hollanders besliste en Beliling
met andere versterkte plaatsen vielen in onze handen, zoodat
reeds na vier weken aan den Gouverneur-generaal de blijde
tijding kon , gebracht worden, dat de Radjah's van Beliling en
Karang-Assam zich onderworpen hadden niet slechts, maar
ook eene vergoeding beloofd hadden voor de door hen aangebrachte
schade. Zij zouden voorts hunne sterkten slechten
en op Beliling een Nederlandsch fort, dat hunne zeerooverij in
toom houden kon, dulden. Men meende thans genoeg gedaan
te . hebben, en het landingsleger scheepte zich in om naar Batavia
terug te keeren.
Men had echter buiten de trouweloosheid van den yij and
gerekend. Nauwelij.ks toch waren de troepen aan boord, of in

156 VAN DER WIJCK EN MICHIELS.
stede van hunne sterkten te slechten, legden zij nieuwe aan,
bemoeilijkten hen, die het Nederlandsche fort bouwden en roofden
en plunderden de schepen op nieuw, geen enkele vlag, veel
min de Nederlandsche, ontziende. Ja, weldra bleek het dat de
Radjah's een verbond hadden aangegaan tot bestrijding van
onze invloed. Eene nieuwe expeditie was hiervan 't gevolg. Andermaal
werden 2400 man onder generaal Van der Wijck naar
Bali overgebracht, maar nu stonden voor het minst 20.000 man
op de kust geschaard om de landing te beletten. Wel werd
deze volvoerd, maar straks, na een strijd van twee dagen,
moesten de landingstroepen met een zwaar verlies terugtrekken,
vele gesneuvelden en gewonden achterlatende. Wê1 vraagde
generaal Van der Wijck versterking aan bij den Gouverneurgeneraal,
doch in stede van versche troepen te ontvangen,
kreeg hij bevel om onmiddellijk naar Batavia terug te keeren,
waaraan hij den 2osten Juni voldeed.
Het Nederlandsch gezag had een gevoeligen knak gekregen
en het moest hersteld, zouden de Balineezen niet in volslagen
willekeur hun schanddaden uitrichten. Het Moederland
zond versterking en den 3den April van het volgende jaar vertrok
generaal Michiels, de Gouverneur van Sumatra's Westkust,
naar Bali met een expeditie van 5000 man, 38.000 koelies, een
vloot van 62 schepen met 2000 man en 285 kanonnen, sterk
genoeg om den Balineezen gezag of te dwingen. Dit scheen dan
ook aanvankelijk wel het geval te zijn, althans de vorsten van
Beliling en Karang Assam vraagden om een onderhoud, waarbij
zij de hun gestelde eischen aannamen en goedkeurden, dat
de generaal Djaga-Aga op zekere voorwaarden zou binnenrukken.
Het bleek echter weldra, dat zij den Generaal slechts hadden
willen ophouden, om intusschen de noodige maatregelen te
kunnen nemen om hem de bezetting van deze voorname sterkte
niet slechts te beletten, maar hem bij de poging daartoe in
een hinderlaag te lokken. Toen dit duidelijk geworden was,
besloot generaal Michiels den vijand geen langer pardon te
verleenen. Hij rukte tegen de hoofdmacht der Balineezen, ongeveer
15.000 man sterk, op, maar ook hij was na een verlies

DE ONDERWERPIN G. 157
van Poo man tot terugtocht gedwongen. Majoor De Brauw echter
had de zijnen glansrijk tegen den vijand aangevoerd en
eene schitterende overwinning behaald, ten gevolge waarvan de
Balineezen hunne versterkte plaatsen aan de onzen overlieten,
zoodat_ den volgenden dag, ondanks den tegenspoed van de
hoofdmacht, eene volkomen overwinning naar Batavia kon be-,
richt worden. Weldra legden dan ook de overigen het hoofd in
den schoot : Beliling en Karang-Assam werden onderworpen en
de Radjah werd door zijn eigen yolk gedood. Een nieuwe strijd
volgde bij Klongklong en andermaal delfden de Balineezen het
onderspit, maar zwaar moest 't Nederlandsche leger zijn triomf
betalen door den dood van generaal Michiels, die, ten gevolge
van eene wonde, in den strijd bekomen, den volgenden dag
overleed. In zijne plaats aanvaardde luitenant-kolonel Van Swieten
het opperbevel over de Nederlandsche troepen. De Balineesche
vorsten, wel inziende dat zij tegen de Hollanders niet
opgewassen waren, boden op nieuw onderhandelingen aan, doch
al spoedig bleek het, dat hun doel geen ander was dan de
vorige maal. Van Swieten, dit nu bemerkende, schaarde zijne
troepen ten strijde, toen de Radjah's hem voorkwamen en algeheele
onderwerping aanboden, waartoe zij zelf een gezantschap
naar Batavia afvaardigden. Met spanning had men natuurlijk
in Nederland den loop van den strijd gevolgd en zelfs was
Bernhard van Saksen-Weimar door de Regeering hier te lande
afgezonden, om het opperbevel over het geheele Indische leger
op zich te nemen ; doch reeds vOor zijne aankomst te Batavia
was Bali onderworpen en hadden al de Radjah's het Nederlandsch
gezag erkend. Van nu aan hielden de zee- en strandrooverijen
op Bali op (i5 Juli 1849).
Het scheen echter, dat Java thans de belangstelling en
de inspanning van het Moederland eischen ging. Ook hier hadden
de mededeelingen van den storm, welke gansch Europa
in 1848 bewoog, hun invloed doen gelden, vooral toen men
vernam, dat deze in het Moederland eene herziening van de
Grondwet en het optreden van het Ministerie Thorbecke ten
gevolge gehad had. De harten van de te Batavia wonende

158 POLITIEKE DEMON STRATIE.
Europeanen waren in spanning geraakt. Een tweetal van hen,
de heeren J. F. Canter de Visscher en mr. P. C. Ardesch,
vraagden den Gouverneur-generaal J. J. Rochussen verlof eene
vergadering te beleggen, waar de al of niet wenschelijkheid zou
behandeld worden van de bepaling, dat de Europeanen op
Java, te Delft hunne studien moesten voltooid hebben, indien
zij hooger rang dan dien van kommies bekleeden wilden. De
voornaamste aanlegger der zoogenoemde „politieke demonstrade"
was W. L. Baron van Hoevell, leeraar te Batavia, en als
zijn medegenoot stond nevens Canter de Visscher, die president
van 't boedelmeesterscollege was, en Ardesch, die president was
van den Raad van Justitie, ook L. J. A. Tollens, de zoon van
den zoo populair geworden dichter. Hoog werd over de politieke
demonstratie, die 20 Mei gehouden werd, uitgevaren, alsof
ze eene revolutionaire daad ware, hoewel ze toch alleen in zoover
buitengewoon heeten mocht, dat te Batavia nimmer zoo
iets was vertoond en men daar tot nog toe den moed gemist
had om zijne bezwaren, zij het dan ook op de meest bescheiden
wijze, aan de Regeering te kennen te geven. Het was toch
met recht een ongeoorloofde dwang te noemen, welke op de
Europeesche ouders, in Indie woonachtig, uitgeoefend werd,
dat zij, alvorens hun ionen tot eenig ambt van aanbelang in
Indie benoemd te kunnen zien, genoodzaakt waren hen naar
Delft te zenden, en het verlangen was alleszins natuurlijk, dat
elk Nederlander, hoewel in Indie geboren en woonachtig, voor
elke betrekking benoembaar zou zijn, indien hij slechts genoegzame
bekwaamheid voor de vervulling bezat. Een Commissie
werd benoemd tot het ontwerpen van een adres aan Zijne
Majesteit den Koning, waarin Van Hoevell en voorts de later
zoo besproken P. Meyer, die de portefeuille van Kolonien straks
met het Gouverneur-generaalschap inwisselde, Dr. W. Bosch,
de stichter van de maatschappij ,,Tot nut van den Javaan,”
benevens vele andere aanzienlijken, zitting namen. W61 kwam
men met meerdere wenschen ter vergadering, zooals het verlangen
naar vrijheid van drukpers, waarop Tollens aandrong,
doch voorloopig hield men zich aan de eene zaak, en toen deze

VAN HO1VELL. 159
tot een begin van uitvoering gekomen was, ging men rustig
uiteen. Jammer slechts, dat de Gouverneur-generaal aan deze
eerste uiting van liberaal-koloniale politiek zelf gewicht bijgezet
had door de troepen te consigneeren, als ware er vrees
voor oproer of gewelddadigheid geweest en dat hij straks mis-
schien, volgens geheime instructie uit het Moe .derland, verdere
politieke samenkomsten zijne vergunning weigerde, niet slechts
te Batavia, maar over het geheele gebied van Nederlandsch
Indie. Ja, men ging verder. Van Hoevell ontving een schrijven
van den Gouverneur-generaal, waarin deze hem de ontevredenheid
der Regeering betuigde over de samenkomst en hem mededeelde,
dat deze zelfs de vraag gesteld had of men hem
in zijne betrekking zou kunnen handhaven, hetgeen alleen ge-
schiedde omdat men zich vleide, dat hij zich van nu aan onthouden
zou van feiten, die aanleiding zouden kunnen geven
tot strenge maatregelen. Van Hoevell beantwoordde deze vermaning
met het nemen van ontslag als predikant en daarop
begaf hij zich naar het Moederland. De Commissie had inmiddels
haar adres voltooid en door middel van den Gouverneurgeneraal
aan de Regeering in Nederland doen toekomen, van
welke zij een beleefd antwoord terug ontving, dat echter niets
aan de zaak veranderde. Men had nu eenmaal in het Moederland
weinig belangstelling voor Indie en bovendien, de zaken
gingen zoo goed en er vloeiden ook rijke Indische baten in
de Nederlandsche schatkist : zulke nieuwigheden mochten den
goudstroom eens keeren en de bron van inkomsten doen uitdrogen.
Hierbij kwam, dat slechts een zeer gering deel onzes
yolks met de Indische toestanden bekend is en de groote
meerderheid zich moet laten leiden door zoogenaamde Indische
specialiteiten, wier adviezen, hoe schaarsch ze reeds zij n, elkaar
vaak tegenspreken. Zooveel is echter zeker, dat men ook op
het terrein der Koloniale zaken stond voor een strijd tusschen
Conservatieven en Liberalen, en de toestanden door de Oost-
Indische Compagnie gevestigd en later door mannen als Van.
den Bosch en Baud nog meer versterkt, hun tijd gehad had-
den, ook al trachtten de Gouverneur-generaal Rochussen en

i6o DE PARTIJEN.
straks P. Meyer, ze krampachtig vast te houden en te bestendigen
door maatregelen, die allerminst in den geest der vrijheid
kunnen worden geacht en weinig geschikt mogen gerekend
worden voor eene bevolking als die van Java, waar, bij
een tal van 20 millioen inboorlingen, slechts een 50.000-tal
Europeanen leven, waarvan een groot getal vreemdelingen, met
wier belangen rekening moet gehouden worden. Tegenover het
conservatieve beginsel, dat zijn heilzame werking alleen bewijzen
kon door de millioenen, welke jaarlijks naar het Moederland
gezonden werden, deed zich al meer de overtuiging gel-
den, dat de Kolonien meer uit het oogpunt van hun eigen be-
lang moesten beheerd worden, dat men den Inlander uit zijn
toestand van geestelijke of hankelijkheid moest opbeuren en,
waar men het voor het Moederland wenschelijk achtte, niet te
steunen op zeer wisselvallige baten, uit de Kolonien voortvloeiende,
en rekende men zich, door de wijze 'waarop de saldo's
verkregen waren, allerminst gerechtvaardigd tegenover God of
de publieke opinie. Het kamerlid Wintgens schetste den strijd
tusschen de Conservatieven en Liberalen op het gebied der
Kolonien aldus : „De conservatieve richting is die, welke in de
eerste plaats wil gelet hebben op de belangen van het Moederland
en van de Kolonien als een groot geheel in hun samenhang,
maar die aan de Kolonien het karakter van overzeesche
bezittingen van het Moederland niet wil hebben ontnomen.
Die richting begrijpt dat zij, dit standpunt innemende, waakt
voor het goede recht van dat Moederland, en zij verzet zich
tegen iedere poging, die een greep wil doen in de Inlandsche
huishouding en de rechtsinstellingen der Javanen, omdat zij
weet, dat zij daardoor strijdt voor het goed recht der inland-
sche maatschappij.
De andere richting is die, welke meent, dat de banden
tusschen Moederland en Kolonien van lieverlede moeten worden
losgemaakt en eindelijk geslaakt ; dat aan den ondernemingsgeest
van de groote landbouw-industrieelen de vrije teugel
moet worden gelaten ; dat aan dezen in de eerste plaats de
voordeelen, die Java afwerpt, moeten toevloeien en dat zij in

HET CULTUURSTLLSEL. 161
hun streven vrij en onbelemmerd moeten staan tegenover de
Inlandsche Maatschappij."
Reeds de zending van den regeerings-commissaris Elout,
in 1816, was een poging geweest tot verwezenlijking van
het ideaal der Liberalen, waarmede op Koloniaal terrein de
Anti -revolutionairen tamelijk wel medegingen, ook al verschilden
beiden vaak in beginsel en middelen. Andermaal echter
zegevierde de conservatieve politiek, zoodat zelfs in 1848
nog ongeveer dezelfde toestand in Indie en hetzelfde gemis aan
belangstelling voor de Kolonien in het Moederland heerschte.
Ja, het was er zelfs niet beter op geworden, daar onder de
politiek van eigenbaat vele misbruiken ingeslopen waren, waardoor
de Inlanders uitgezogen, de vrienden van het bewind in
het Moederland op onbillijke wijze bevoordeeld en contracten
gesloten werden, welke het licht schuwden. Langzamerhand
deden zich uit alle richtingen, de Conservatieven alleen uitgezonderd,
stemmen tegen het cultuurstelsel hooren, maar, ook
al ontwaakte de volksconcientie, men nam nog steeds de millioenen
aan, welker toevloeiing als de vrucht daarvan gerekend
werd en, zoo krachtige stemmen zich in Indie deden hooren,
de Regeering had krachtige maatregelen om ze het zwijgen op
te leggen en beroofde van officieele ambten of gebruikte het
recht van uitzetting voor hen, die al te zeer den werkelijken
toestand aan het licht brachten. Twee geweldige slagen werden
aan de conservatieve partij op koloniaal gebied toegebracht,
de eerste met eigen stok. De bedreiging, aan Van Hoevell gezonden,
was oorzaak, dat hij zelf het ontslag vraagde, waarmede
men hem gedreigd had en naar het Moederland terugkeerde,
waar hij, grootendeels door den steun der Katholieken,
verbolgen als dezen waren over de uitzetting van een viertal
hunner priesters, straks de afgevaardigde voor het district Almelo
in de Tweede Kamer gebracht werd en weldra als leider
optrad van hen, die ten opzichte van Indie de liberale
politiek volgden. Een tweede was de verschijning in 1860 van
een werk, getiteld „Max Havelaar," van de hand van Douwes
Dekker, onder den pseudoniem van Multatuli, dat grooten op-
Dl. VIII.

162 DE LIBERAAL-KOLONIALE POLITIEK.
gang maakte en een zeldzamen schok in de gemoederen teweeg
bracht, vooral door het talent waarmede het geschreven was.
Ook al viel de schrijver in menig opzicht misschien niet van
overdrijving vrij te pleiten, ook al wierp hij in zijn werk niet
slechts den Conservatieven en de Regeering, maar ook den godsdiensten
en hun belijders den handschoen toe, toch was zijne
beschrijving van de toestanden op Java van dien aard, dat
men in Nederland wrake riep over hetgeen op Nederlandschen
naam in Indie plaats had. Twee jaren later trad Franssen van
de Putte als minister van Kolonien op en toen hij, ook na den
val van Thorbecke aan het bewind bleef, had men alle hoop,
dat betere dagen voor de Kolonien zouden aanlichten. Van
Hoevell trad als lid van den Raad van State op en van nu of
vond de liberaal-koloniale partij in Franssen van de Putte een
rijk begaafd leidsman. Toen Franssen van de Putte straks in
het ministerie-Thorbecke zitting nam, trad in de Kamer Des
Amorie van der Hoeven, de afgevaardigde van Breda, als de
woordvoerder voor de liberale richting op het gebied der Ko-
lonien op. Deze was vroeger advokaat in Indie en redacteur
van het „Bataviaansch Handelsblad" geweest en als die van
een kundig, talentvol Indisch specialiteit werden zijne adviezen
hoogelijk gewaardeerd, ook al droegen vele leden der Kamer
hem wegens zijn overgang tot het Roomsche geloof persoonlijk
geene genegenheid toe. Werkten deze drie mannen ten,
voordeele van de koloniaal-liberale politiek, in diezelfde richting
trachtte ook de maatschappij „Tot nut van den Javaan"
werkzaam te zijn, welke door Dr. Bosch in 1868 opgericht
werd en zich de opheffing van het Cultuurstelsel ten doel stelde.
Ofschoon deze maatschappij voornamelijk uit gerepatrieerde
Indiers bestond en voorts hare gelederen liet aanvullen door
moderne predikanten en hun aanhang, zoo oefende zij merkbaren
invloed uit door de zedelijke gronden, welke zij voor haar
bestaan wist aan te brengen. "Poch scheen zij na de opheffing
van het Cultuurstelsel haar recht van bestaan verloren te hebben,
en langzamerhand stierf zelfs haar naam weg.
De staatkundige omkeer In '48 had ook voor Indie zijn

DE AGRARISCHE WET. 163
gevolgen, naardien de maatregelen in betrekking tot de Kolonien
meer aan de goedkeuring der Staten-Generaal onderworpen
en onder wettelijken vorm gebracht werden, doch
eerst in 1855 kwam er een regeeringsreglement voor de Ko-
lonien tot stand, welks invoering dan ook belangrijken invloed
uitoefende op den toestand van Java. Men kon echter
eerst in 1861 getuigen dat, onder minister Loudon, toen baron
Sloet van der Beele naar. Indie vertrok als Gouverneur-generaal,
met de tot heden gevolgde koloniale politiek gebroken werd.
Loudon gaf duidelijk te kennen dat, ofschoon het Cultuurstelsel
niet in een slag kon worden afgebroken, althans de
daaraan verbonden gedwongen arbeid vervallen moest. Ook
Franssen van de Putte beoogde hetzelfde, al verkoos hij eer
gelijkmatige slooping van het stelsel boven een schok, welke
straks zou gevolgd worden door heftige protesten. De comptabiliteitswet
maakte een einde aan ministerieele willekeur, wat
de beschikking over gelden voor Indie betrof, en bracht deze
onder de beslissing van de Staten-Generaal, doch zij had deze
schaduwzijde, dat nu vaak door de nog minder deskundigen
in de Vertegenwoordiging uitspraak werd gedaan over de Indische
belangen. Deze wet beperkte ook de suiker-cultuur van
regeeringswege en liet deze aan het particulier initiatief over,
dat daarvan slechts een vastgestelde belasting aan den Staat
vergoeden zou. De straks daarop gevolgde Agrarische wet bepaalde,
dat gedurende 75 jaren woeste gronden vanwege den
Staat in erfpacht zouden gegeven worden, terwiji de Inlanders
in de gelegenheid gesteld werden, zich in persoonlijk bezit van
grond te stellen, eene bepaling, waardoor in beginsel een wezenlijke
omkeer werd tot stand gebracht. Spoedig daarop, in
1872, was de afschaffing der differentieele rechten aan de orde,
waardoor ook de buitenlander gelijk werd gesteld in het toevoeren
en verkoopen van Indische producten en, mocht ook
al de koffie-cultuur behouden blijven, men kon inderdaad zeggen,
dat het conservatieve beginsel in Indie lag te zieltogen
onder de aanhoudende slagen, door de koloniaal-liberale politiek
toegebracht, en het Cultuurstelsel had feitelijk uitgediend.

164
AFSCHAFFING VAN CULTUUR.
Met deze verandering was echter tevens langzamerhand een
einde gemaakt aan den stroom der Indische baten, en met
recht kon de afgevaardigde Wintgens in de Kamerzitting van
13 November 1882 verklaren : „Het is nu zoo ver gekomen,
dat wij met en sedert het jaar 1878 Oost-Indie moeten beschou
wen als een lastpost van Nederland, die ons dwingt leeningen
te sluiten en zware belastingen op te leggen aan de
Natie. Sedert 1826 bedraagt het subsidie van Oost-Indie, door
het toenmalig met Belgie vereenigd Koninkrijk, 37.700 000 gulden,
en eerst met 1833, .door de invoering en in werking treding
van het Cultuurstelsel, heeft Java van Nederland geen subsidien
meer getrokken, maar integendeel baten afgeworpen voor
den Nederlandschen Staat, hetwelk heeft geduurd tot 1878,
dus vijf en veertig jaren. Toen (5 Juni 1878) zijn wij het tijdperk
der tekorten ingetreden en daarmede hebben wij in hetzelfde
jaar 1878 eene leening moeten aangaan tot een bedrag
van 45.000.000 gulden, ter wijl tien dagen later in het „Staatsblad"
de belasting verscheen van de erfopvolging in de rechte
lijn."
Intusschen valt het niet te ontkennen, dat inzonderheid de
wijze, waarop het Cultuurstelsel werd toegepast, de gebreken,
welke het aankleefden, de willekeur, die het den inlandschen
hoofden veroorloofde en die door de Nederlandsche ambtenaren
bevorderd of althans geduld werd, de bevolking schandelijk
uitputte en aan den rand van den ondergang of tot uitbarsting
van ergernis gebracht had. Konden dus de Conservatieven
op Koloniaal gebied tegeriover onze bezittingen gansch
niet Trij uitgaan, van hun zijde richtten ook zij hunne beschuldigingen
tegen de Liberalen en zagen met zorg de toekomst
onzer Kolonien tegen. Men verweet den Liberalen, dat zij niet
genoeg den dweepzieken ijver van het Mahomedanisme beteu-
gelden en vreesde daarvan de noodlottige gevolgen. Die dweepzucht
wordt aangevuurd en versterkt door de pelgrims, die
van Java en andere eilanden naar Mekka trekken en bij hun
terugkeer, onder den naam van Hadjis, als heiligen aangemerkt
worden. Meermalen ontstonden reeds oproerige bewegingen,

GRIEVEN. 165
door de Hadjis verwekt, en de afgevaardigde Wintgens, die als
pleitbezorger der conservatief-koloniale politiek optrad, gispte
streng de zorgeloosheid, waarmede de Regeering de bedevaarten
naar Mekka aanzag en duldde, zonder eenigen maatregel te
nemen om dreigende onlusten te voorkomen. „Hare politiek,"
zoo sprak hij, „is gelijk aan de daad van den struisvogel, die
meent, dat, wanneer hij slechts het gevaar niet ziet, het ook
in werkelijkheid niet bestaat. Ik meen, dat het belang van het
land medebrengt zich dat gevaar niet te ontveinzen en daarop
zoowel in de Kolonie zelve als daar buiten te letten. Sedert
1855 is het getal bedevaartgangers naar Mekka zeer aanzienlijk
vermeeiderd. Wij weten ook, dat het een allergevaarlijkst
element is op Java, dat ieder Hadji in waarheid is een vijand
van het Nederlandsche gezag."
Een tweede grieve is de onmacht van het koloniaal-liberaal
beginsel, tot keering van den stroom der Chineezen, die
zich jaarlijks bij duizenden in onze Kolonien nederzetten, niet
om er te blijven wonen, maar slechts om daar eenigen tijd hun
handel en bedrijf uit te oefenen en daarmede, zoowel als door
het uitzuigen der Inlanders, fortuin te maken en straks naar
China terug te keeren, maarom zij dan ook hunne vrouwen en
kinderen in hun vaderland laten. Deze massa van listige bedriegelijke
vreemdelingen, al mogen zij op het gebied van handel
en nijverheid den Kolonien nuttig zij n, moesten met hunne
zucht om binnen korten tijd groote rijkdommen te vergaderen
en, bij hun steeds klimmend aantal, met recht als gevaarlijk
voor de Regeering beschouwd worden.
Zeer wordt vooral de houding, welke de Regeering van
Indie tegenover de zending inneemt, gegispt. Oogenschijnlijk
worden de verkondiging van het Evangelie geene hinderpalen in
den weg gelegd ; inderdaad echter is de Regeering niet slechts
geheel neutraal, maar wordt de vrijheid der Evangelieprediking
zoo aan banden gelegd, dat men geneigd is te gelooven, dat de
Regeering 't Mahomedanisme beschermen wil. Kennelijk spreekt
hierin de zucht om door vrijgevigheid tegenover den godsdienst
der bevolking, de inboorlingen voor zich te winnen.

166 HET ONDERWIJS.
Ook op het gebied van het onderwijs verklaren de Conservatief-kolonialen
zich tegen de heerschende richting. Onder
het conservatief bewind werd, 't kan niet ontkend worden, het
volksonderwijs dermate verwaarloosd, dat de Indische ouders,
wilden zij hunne kinderen doen beantwoorden aan hunne maatschappelijke
bestemming, wel genoodzaakt waren hen naar het
Moederland te zenden. Nauwelijks hadden de Liberalen echter
't roer in handen, of 't lag geheel op hun lijn om ook hier al
die zegeningen te verspreiden, welke men, naar men zich voorstelde,
door de neutrale volksschool reeds over het Vaderland
had gebracht. Verbetering van het onderwijs, dat toovermiddel
tegen alle maatschappelijke en nationale kwalen, die onmisbare
voorwaarde tot volksgeluk en volkswelvaart, werd ook hier het
wachtwoord. Gewone lagere en middelbare scholen werden op-
gericht in grooten getale, jammer slechts dat het onderwijs,
daarin verstrekt, geheel en al door Nederlandsche beschouwing
werd geregeerd en in Nederlandschen geest gegeven, ofschoon
men de middelen om daardoor de bevolking en hare kinderen
meer aan het Moederland te verbinden, maar al te zeer verwaarloosde.
En de voorstanders van het liberaal-koloniaal bestuur konden
deze en andere beschuldigingen van dien aard niet altijd afwijzen.
Zoo sprak de gouverneur-generaal Meyer bij zijn aftreden
: „Bevreemdend is het feit niet, dat de uitgaven in Indie
steeds toenemen en niet door even zekere ontvangsten worden
opgewogen. Ten onrechte wordt dit vaak aan de Indische regereeging
toegeschreven. De oorzaak daarvan is in werkelijkheid
gelegen in de veranderde beginselen, die door 't regeeringsregle-
ment van 1855 zijn in het leven geroepen, en in den aandrang
tot ontwikkeling, dien de al meer en meer ontwaakte belangstelling
in de Kolonien in het Moederland heeft weten op te
wekken. Men denke, bij voorbeeld, aan de voorschriften omtrent
de beperking der heerendiensten, het verbod van gedwongen
levering, de meer strenge bescherming van den Inlander tegen
willekeur, de ontwikkeling van handel, landbouw en nijverheid,
de verbetering van het rechtswezen, de uitbreiding van onder-

ATJEH. 167
wijs, enz. De toepassing van dergelijke beginselen is ondenkbaar
zonder de aanwending van middelen, die met belangrijke
uitgaven gepaard gaan. De oorspronkelijke inlandsche huishouding,
die aan de maatschappelijke ontwikkeling van den Inlander
beantwoordde, was gebrekkig, maar goedkoop. Van eene
ontwikkeling van Indie, volgens Westersche begrippen, is .evenmin
de grootere volmaaktheid als de grootere kostbaarheid te
miskennen . . . Het prestige van het gezag heeft geleden,
doch alleen in zoo verre dit vroeger ook steun vond in willekeur
en dwingelandij, en op het p r e s t i g e, dat deze maatregelen
aan het gezag kunnen bijzetten, kan door een rechtvaardig
gouvernement geen prijs worden gesteld."
Zoo moesten dan toch de schaduwzijden door de voorstanders
zelven erkend worden. En duur voorzeker mocht de
Indische staathuishouding gerekend worden en duurder zou ze
nog worden door den straks uitgebroken en tot heden nog
niet beeindigden krijg met Atjeh, welks treurig verloop te meer
den twijfel onder de Natie levendig houdt aangaande het goed
recht tot de verklaring daarvan. Na Java is geheel het eiland
Sumatra het belangrijkste van onze Kolonien. Grooter en rijker
zelfs dan Java, is het echter tot heden minder bekend en minder
ontgonnen, waartoe ook zeker de omstandigheid bijdraagt,
dat het land niet in die mate van ons afhankelijk werd als
Java, en bovendien een deel daarvan zijne algeheele onafhankelijkheid
wist te behouden. Het sterke en voortdurende verzet
van de inlandsche bevolking en hare vorsten waren oorzaak,
dat het eiland tot heden voor ons niet in belangrijkheid
wedijveren kon met Java, en toch werden wij juist dial- in een
strijd gewikkeld, welke reeds meer menschenlevens en millioenen
vraagde, dan ooit voor de gewichtigste onzer Kolonien
geofferd werden.
Onder dat deel van Sumatra, dat zich tegenover ons gezag
staande hield, behoorde de staat Atjeh, aan de noordpunt
van Sumatra gelegen en door een Sultan geregeerd, die
naar schatting over twee millioen onderdanen beveelt en tevens
als leenheer eenige bijgelegen vorstendommen aan zich onder-

168 TRACTAAT VAN 1824.
worpen houdt, ook al betwistten dezen hem vaak elke uitoefening
van gezag. Ten tijde van Prins Maurits hadden wij tot
het rijk van Atjeh in de meest vriendschappelijke verhouding
gestaan en gezanten van den Vorst hadden den Prins geschenken
van zijnentwege overgebracht, welke door den Prins
op dezelfde wijze beantwoord waren. De bewoners zijn dweepzieke
volgers van Mahomed en zij en hunne vorsten waren
geruimen tijd de schrik van de Indische zeeen, waar zij ook
het Nederlandsch gezag groote of break deden. De rooverijen
en plundertochten ter zee werden of door den Sultan zelf, Of
door de van hem leenroerige Radjah's ondernomen ; wat de laatsten
betreft, echter niet zonder voorkennis en goedkeuring
van den Sultan, die den roofzieken onderhoorigen gaarne kruit
en lood verkocht, om de vreemdelingen te bestoken. Zij bepaalden
zich niet slechts tot het plunderen en prijs maken van,
schepen en het vermoorden of in slavernij voeren van de bemanning,
maar zij breidden hunne misdaden ook op de eilanden
uit, die onder Nederlandsch of Britsch gezag stonden en
verspreidden daar op het alleronverwachts gewoonlijk den grootsten
schrik en ontsteltenis. Natuurlijk kon zulk een toestand
niet gedoogd worden door natien, die voortdurend handelsverkeer
met Indie oefenden en die dus de zedelijke plicht hadden
om voor hunne onderdanen en hunne goederen te waken.
Wel is waar was in 1813 door het Weener-Congres aan
Nederland de teruggave van de meeste zijner Kolonien verzekerd,
doch nog zeer veel moest er onderling geregeld worden,
eer de ruil met Engeland kon geschieden. Zoo werd in.
1824 bij het tractaat te Londen bepaald, dat wij zorgen zouden
zulk een invloed op Atjeh uit te oefenen, dat het zijne
zeerooverijen liet varen, onder dien verstande echter, dat aan
Atjeh niets van zijne onafhankelijkheid mocht ontnomen worden.
Deze laatste bepaling maakte de taak, welke we te vervullen
hadden, zeer moeilijk en veroorzaakte ook, dat we ons
voor een groot deel straffeloos de geweldenarijen van den Atjehneeschen
roover en op onze zeeen en te land in onze bezittingen
moesten laten weggevallen, ook al trachtte men nu en

DE UITVOF RING. 169
dan ook door eenig militair vertoon de roovers in bedwang
te houden. Zoo lang echter het tractaat van 1824 in werking
bleef, kon dit niet veel baten. In 1872 werd er een nieuw
tractaat gesloten tusschen Engeland. en Nederland, waarbij wij
onze bezittingen aan de kust van Guinea aan Engeland afstonden
en dit laatste ons vrij liet, ons gezag op Sumatra tegenover
de Atjehneesche roovers te handhaven. Nu was het dan
ook meer dan ooit plicht om, zoo mogelijk, langs vriendelijken
weg, doch kon het niet anders, dan door kracht van wapenen,
onze onderdanen en hunne bezittingen te beschermen tegen de
roovers ter zee en te land. Hierbij kwam, dat de bewoners
van verschillende, aan Atjeh onderhoorige landschappen, mede
onze hulp kwamen inroepen tegen de geweldenarijen en knevelarijen,
hun aangedaan. Had de Sultan van Atjeh nu gehoor
willen geven aan den vriendelijken, maar ook hoogst ernstigen
aandrang van onze zijde, om zijne onderdanen en leenroerige
vorsten te beletten hunne rooverijen ter zee en te land te doen
eindigen, zoo was alles in orde gebleven. Doch de Sultan was,
ondanks zijne schoone beloften, op dit punt geheel .doof en in
stede van ons te helpen in de maatregelen, van onze zijde genomen,
om een gewenschte verhouding tot stand te brengen,
ontmoette het Indisch bestuur eer wantrouwen en tegenwerking,
en scheen de Sultan niet anders te kunnen aannemen, dan dat
we trachtten zijn rijk te annexeeren, zooals dit langzamerhand
met al onze Kolonien, in Indie het geval geweest was. In geen
geval wilden zij zich formeel verbinden om een einde te maken
aan hunne onderlinge veeten en aan hunne zee- en strandrooverijen.
Een verdeeldheid in den Staat zelf maakte de zaak nog
moeilijker. Er bestonden in Atjeh twee partijen, die elkander
den invloed op den nog minderjarigen Sultan betwistten en
waarvan de een zich voortdurend tegenover de ander in machtsbetoon
gelden liet. De zoogenaamde Atjehneesche partij was
ons gezag genegen en wilde gaarne in nader vergelijk met ons
treden ; de andere, de Arabische, daarentegen, deed al wat zij
kon, om het te bestrijden en wekte steeds meer wantrouwen
in onze bedoelingen, toen wij langzamerhand meer oorlogssche-

170 BONDGENOOTEN.
pen zonden in de Oost-Indische wateren en peilingen lieten
doen op de kust. Aan haar had men het dan ook te danken,
dat Atjeh zich tot vreemde mogendheden wendde, om, ingeval
het door Nederland bestookt werd, op hunne hulp te kunnen
rekenen. Zoo wendde het zich tot Turkije, welks Sultan als het
hoofd van den Islam werd beschouwd, de geestelijke vader van
alles wat zich naar Mahomed noemde, waarom de Atjehneezen
ook meenden met eenig recht zijne bescherming te mogen
inroepen. Ook riepen zij door middel van de Consuls te Singapore
de hulp in van Amerika en Italie. De laatsten beloofden
hunne tusschenkomst en trachtten het hierheen te leiden,
dat hunne regeering oorlogsschepen ter bescherming van Atjeh's
onaf hankelijkheid zenden zouden , ja, de Consul der Vereenigde
Staten stelde te dien aanzien zelfs een tractaat tusschen
beide landen voor. Engeland hield zich strikt onzijdig
en reeds in het begin van 1872, toen de Atjehneezen zich ook
tot den Gouverneur der Straits-Settlements gewend hadden,
antwoordde deze, dat men zich met de zaken van dat land
niet kon inlaten. Zoo althans waren de mededeelingen, welke
minister Franssen van de Putte den toenmaligen Gouverneurgeneraal
van Nederlandsch-Indie zond. De Nederlandsche Regeering
meende tegenover de pogingen van den Sultan van
Atjeh het hare te moeten doen en gaf zoowel den Sultan van
Turkije als den President der Vereenigde Staten en den Koning
van Italie, benevens de Koningin van Engeland bericht,
welke hare verhouding tegenover Atjeh was, terwiji zij hen ver-
zocht om hunne Consuls te gelasten, zich van inmenging in de
Atjehneesthe zaken te onthouden en alzoo den schijn te vermijden,
als zouden de Atjehneezen door hen gesteund worden.
De Koning van Italie voldeed hieraan onmiddellijk. De President
der Vereenigde Staten, nadat er onderzoek ingesteld was,
deelde aan onze Regeering mede, dat het hem gebleken was,
dat de Amerikaansche Consul te Singapore, vooral wijl de Atjehneezen
hem groote handelsvoordeelen voor zijn Staat aangeboden
hadden, zeer ingenomen was geweest met het denkbeeld
van een traktaat, waarvan inderdaad reeds een volledig

DE OORLOGSVERKLARING. 171
ontwerp door hem was opgesteld. Zijne Regeering had hem
nu echter stellige bevelen gegeven zich van alle handeling van
dien aard 'te onthouden. De Sultan van Turkije antwoordde
in gelijken geest en bood zelfs zijne diensten aan, indien men
van zijn geestelijke invloed op zijne geloofsgenooten gebruik
maken wilde tot beeindiging der zaak. Toen nu, ondanks dat
alles, de Atjehneezen voortgingen met hun rooverijen en hun
invallen in den met ons bevriende Staten, en de steeds meerder
wordende veeten en regeeringloosheid in dat land den toestand
al dreigender deden worden, besloot onze Regeering in Indie, den
Sultan van Atjeh opheldering en rekenschap te vragen van
zijn verraderlijk gedrag en tevens zich te onthouden van alle
inmenging in de binnenlandsche aangelegenheden van Atjeh,
ten einde daardoor te voorkomen, dat de verhouding tusschen
dat Rijk en Atjeh niet nog ingewikkelder zou worden. In
overeenstemming met deze verklaring vertrok dan de vicepresident
van den Raad van Indie, Nieuwenhuizen, met vier
oorlogsschepen, in de hoedanigheid van Commissaris-generaal,
met volmacht naar Atjeh, om, indien de Sultan weigerde de
noodige opheldering te geven van zijne houding en de stelligste
waarborgen voor de toekomst, dat hij voortaan een goede ver-
standhouding met ons land bewaren en daartoe een einde maken
zou aan menschenroof en plundering, hem den oorlog te
verklaren. Dit geschiedde onmiddellijk, nadat de Gouverneurgeneraal
in kennis was gesteld met de onderhandelingen, welke
de beide Consuls te Singapore geopend hadden. Een aanzienlijke
legerafdeeling, die den Gouvernements-commissaris op den
voet zou volgen, mocht strekken, zoo vleide men zich, om den
Atjehneezen ontzag in te boezemen en hen meer tot schikking
te neigen. Toen de Gouvernements-commissaris nu den 22sten
Maart 1873 op de reede van Atjeh kwam en van zijn opdracht
kennis gaf, scheen de Regeering van dat land eerst geneigd
om toe te geven, doch alras werd het duidelijk, dat de Atjeh-
neezen tot den oorlog gezind en goed gewapend waren, en
zij slechts de onderhandelingen rekten om tijd te winnen. Nu
verklaarde de heer Nieuwenhuizen, na gepleegd overleg met

172 DE MEENINGEN.
den minister Franssen van de Putte en den Gouverneur-generaal
Loudon, den oorlog aan den Sultan.
Wij meenen, dat er nog altijd te weinig licht ontstoken
is over deze zaak, om over het meer of minder rechtmatige
van de oorlogsverklaring een oordeel uit te spreken. Onbe-
twistbaar is het, dat het minder of meer goede v9rloop eener
zaak zeer veel invloed heeft op het oordeel, dat tijdgenoot en
nakomelingschap zich daarover aanmatigt en dat de houding
van den minister Franssen van de Putte en van den Gouverneur-generaal
Loudon ook daarnaar gewaardeerd werd. Ons
yolk dacht zeer licht over den krijg en liet, in de vaste overtuiging,
dat we binnen betrekkelijk korten tijd den onbeschaafden
vijand zouden overwonnen hebben, den strijd daarover aan
de pers en de staatslieden in de Tweede Kamer over. Maar
gelijk al ras bleek, de oorlog was door ons te overhaastig begonnen
en 't werd al spoedig duidelijk, dat wij onzen vijand te
licht geschat hadden en niet tot den krijg gereed waren. Dat
daardoor al spoedig, afgescheiden van verdere beschuldigingen,
de Regeering naar het hoofd geworpen werd, dat zij ondoordacht
gehandeld had, den oorlog had uitgelokt en de belangen
des lands in de waagschaal gesteld had, ligt in den aard
der zaak. Zooveel is zeker, dat, had ook de Regeering kunnen
voorzien, welk een langen nasleep de oorlog met Atjeh zou
hebben, hoe zware en talrijke offers van de Natie en de schatkist
zouden gevraagd worden, zij zich zeker langer zou bedacht
hebben eer zij den oorlog verklaard had. Men rekende
er vast op, dat alleen de bloote verschijning onzer troepen,
misschien een enkel treffen voldoende zou zijn, om de Ajeh-
neezen ten onder te brengen, en 't was deze rooskleurige berekening,
welke, ook met het oog op de gevolgen, afgekeurd
moet worden. Door deze hooggespannen verwachting misleid,
begon men dan ook den strijd op een oogenblik, toen onze
Indische zeemacht allerminst mocht verklaard worden strijdvaardig
te zijn en ons Indisch leger evenmin goed gewapend
heeten mocht overeenkomstig de eischen van den tijd, terwijl
niet kan ontkend worden, dat de strategische voorbereidselen

DE EERSTE EXPEDITIE. 17,3
tot bekendheid met het terrein, waarop men zou te strijden hebben,
geheel of gedeeltelijk ontbraken, even als de ware ‘schatting
van de krachten des vijands. Dat onze Staat,' gelijk later
bleek, voor een droeve oplossing werd geplaatst; was in' geeri
geval het Ministerie nosh den Gouverneur-generaal te vergeven.
Onder aanvoering van generaal Kohler, waarover wij vroeger
reeds spraken, werden een leg- erafdeeling van 3000 -man en
een vloot van een zestal oorlogsschepen, waarover de kapitein
ter zee Koopman bevel voerde, ter reede van Atjeh • afgezonden.
Nadat de Gouvernements-secretaris andermaal beproefd had
om den Sultan te bewegen het oppergezag v an' Nederland te
erkennen en deze geweigerd had, werden de troepen aan land
gebracht en de vijandelijkheden geopend. Helaas, de eerste aan •
val verijdelde reeds de schoone verwachtingen, welke de Nederlandsche
Regeering koesterde. Den I4den April werd de aanval
begonnen, maar in stede van daardoor reeds de Ajehneezen
bewogen te hebben het hoofd in den schoot te leggen, waren
onze troepen verslagen en moesten ze in allerijl terugtrekken.
Niet minder dan 400 man waren gesneuveld en onder hen de
dappere generaal Kohler. Men hield nu krijgsraad en besloot,
met het oog op den gevaarlijken toestand der schepen in dit
jaargetijde, om naar Batavia terug te keeren.
Ons prestige was geschonden. Wilde men tegenover Atjeh
slagen en den indruk wegnemen, dien de -geleden nederlaag
op de overige inboorlingen onzer bezittingen ongetwijfeld maken
zou, dan moest haastig eene nieitwe en sterke expeditie
volgen, welke de Atjehneezen en de omwonenden overtuigen zou,
dat zij althans op den duur het Nederlandsche gezag niet straffeloos
konden weerstaan. Men besloot dan ook tot aänzienlijke
versterking der krijg-smacht en droeg het opperbevel over de
tweede expeditie op aan generaal Van Swieten, die zich toen
in Nederland be yond. Men hoopte, dat hij zou kunnen slagen
in het vermijden van de bezwaren, waarmede de vorige expeditie
te worstelen had gehad en dat men voorzorgen genoeg
zou kunnen nemen, om de geleden schade te herstellen. Zoo
scheepten zich dan op den Oen December 1873, goon man

1 74
VAN SWIETEN.
Nederlandsche troepen naar Atjeh in. Verschillende gevechten
hadden plaats, en eindelijk rukte Van Swieten reeds in Januari
tegen den Kraton of het versterkte paleis van den Sultan op.
Nadat eerst de missigist of de tempel bij den Kraton genomen
was, viel den 24sten ook de Kraton in onze handen en men
vleidde zich nu in Nederland, dat de oorlog hiermede geeindigd
zou zijn, vooral toen men straks vernam, dat de Sultan
in een gevecht den dood gevonden had. Van Swieten meende
dan ook, dat de Nederlandsche troepen het eiland verlaten
konden, mits men slechts een goed aantal in de Kraton achterliet,
om de bevolking in bed wang te houden. Zoo bleef er
dan eene bezetting van 2000 man in den Kraton ; de troepen
keerden voorts naar Batavia terug en Van Swieten verliet
Atjeh aan het einde van April, om zich naar het Vaderland
te begeven en daar de lauweren te oogsten van zijn zegevie-
renden tocht.
Nog zonder tot de zwaarmoedigen te behooren, achtten
verscheidenen, die de zaken kenden, den toestand minder rooskleurig
dan men geloofde en voorspelden, dat men nog heel
wat tijd en geld en moed zou noodig hebben, eer men zich
meester rekenen kon van Atjeh zelf, bovenal van deszelfs
bondgenooten, de kleinere inlandsche vorsten in het noordoosten
van het eiland. Men antwoordde hen met schouderophalen
en stelde liever de vraag aan de orde, welke handelwijze men
nu in het vervolg tegenover het onderworpen Atjeh zou volgen.
Generaal Van Swieten achtte, dat men nu langs politie-
ken weg de zaak verder beslechten moest en dat men tegenover
de overwonnen bevolking weinig meer te doen had dan
Kotta Radjah te bezetten. Geheel verschillend van meening
daarentegen was kolonel Pel. Hij achtte, dat men van den
schrik, onder de Atjehneezen ontstaan, gebruik maken moest
om hen geheel uit elkaar te jagen en te voorkomen dat zij
zich andermaal, met hun bondgenooten vereenigd, op de Nederlandsche
troepen of de door hen bezette sterkten werpen
zouden.
Het gevoelen van Van Swieten behield echter de over-

GENERAAL PEL. 175
hand en nu werd de verhouding van het overwonnen en onderworpen
land, naar men meende althans, geregeld. Den I2den
Februari verklaarde Van Swieten, in overleg met de Nederlandsch-Indische
Regeering, dat hij het bestuur van drie districten
of Sagies had aanvaard en dat de hoofden, die zich niet
onderwierpen, van hunne waardigheden vervallen zouden zijn,
in welk geval de bevolking andere hoofden zou kiezen. Voorts
zou men in de Adat, dat is : de herkomsten van het land, geene
verandering brengen. Slechts zou voortaan niet de Sultan, maar
de Nederlandsche Regeering souverein zijn, ook al maakte men
nog niet uit, of het bestuur onmiddellijk door den Gouverneurgeneraal
of van zijnentwege, of door een van de Nederlandsche
Regeering afhankelijk Vorst zou gevoerd worden. Van S wieten
verliet dan met een groot deel der troepen het vijandelijk
land, zich vleiende, dat de onderwerping van Atjeh slechts een
quaestie van tijd was, mits men den Kraton slechts behield.
Het duurde echter niet lang, of de Ajehneezen stoorden den,
zoeten waan, begonnen op nieuw allerlei vijandelijkheden, trachtten
de communicatie van de Nederlandsche troepen met de
reede te verstoren en stelden zich niet tevreden met onze bondgenooten
te kwellen, maar verontrustten zelfs de bezetting in
den Kraton, zoodat in allerijl nieuwe versterking van troepen naar
Atjeh moest worden gezonden. .Behalve door de onverwachte
aanvallen van den vijand, werd het leger door de cholera geteisterd.
Langzamerhand waren wij genoodzaakt om ons alleen tot
onze verdediging te bepalen en dit gaf aanleiding tot verz wakking
van het leger en bezwaring van onze schatkist. Tegen
het einde van 1875 waagde generaal Pel het weder, aanvallend
op te treden en reeds hadden we onderscheidene voordeelen
behaald, toen de opperbevelhebber van het Nederlandsche leger
in Indio plotseling overleed (1876). Zijne plaats werd, althans
tijdelijk, door generaal Wiggers van Kerchem ingenomen, die
zich echter genoodzaakt zag, weer tot het oude stelsel terug te
keeren. Door hun voortdurende en verrassende aanvallen brachten
de Atjehneezen ons veel schade aan, ter wij1 hun haastig
terugtrekken ons leger belette, hun de aangebrachte schade be-

176 DILMONT.
taald te zetten. Ook generaal Diernont, die in Van Kerchem's
plaats getreden was, kon weinig meer gedaan krijgen dan zijn
voorganger en in stede van dat men zich op overwinningen kon
beroemen, gingen onze zaken al meer achteruit, toen het een
oogenblik den schijn had alsof de Atjehneezen zelf den weerstand
moede werden en er toenadering kwam bij de aanzienlijkste
hoofden van het weerbarstige yolk. Dit wekte het denkbeeld,
dat men met de wapenen nu afgerekend had en men een verzoenende
en vreedzame staatkunde tegenover den vijand volgen
kon. Het bleek • echter weldra, dat de Gouverneur-generaal
Van Lansberg, die Atjeh in het voorjaar van 1877 bezocht
had, zich de zaak al te rooskleurig voorgesteld had. Nauwelijks
toch was de vijand hier geslagen, of hij gunde zich den
tijd, niet alleen om zich te herstellen, maar ook om de onzen in
slaap te wiegen, en plotseling vernam men weder, dat de eene
of andere post der onzen op 't alleronverwachts aangevallen
was. In 1879 aanvaardde generaal Van der Heiden het opper-
bevel over het leger, en zijn komst was de aanvang van betere
dagen. Helaas, dat men zich al weder vleidde, dat de kracht
van den Atjehnees gebroken was ! In Batavia achtte men, dat
nu de tijd gekomen was, om een geregelde orde van zaken in
te voeren. Daartoe behoort ook de instelling van een burgerlijk
bestuur, aan welks hoofd straks de resident Pruis van der Hoeven
optrad, die dan ook weldra den generaal Van der Heiden,
althans voor dit deel van diens taak, verving.
Intusschen wordt het tijd, dat we met onze belangstelling
naar het Moederland terugkeeren. Het ministerie Geertsema-
De Vries had, ten gevolge van het wetsontwerp op de uitoefening
van het kiesrecht, zijn portefeuille moeten neerleggen. In
den laatsten tijd was er door Liberalen zoowel als door Antirevolutionairen
steeds aangedrongen op verlaging van census,
te meer daar elk van hen meende, in het zoogenaamde „volk
achter de kiezers" veel steun voor zijn partij te zullen vinden.
Dat nam niet weg, dat ook velen onder hen den invloed van
het mindere yolk op de stembus vreesden, zoowel bij de eene
als bij de andere partij, ook al durfden zij dit niet zoo openlijk

ON VERSCHILLIGHEID. 177
uitspreken. Dit gaf gereedelijk aanleiding om het wetsontwerp
uit allerlei schijn- en ware redenen te bestrijden. De Anti-revolutionairen
achtten, dat het ontwerp de steden voorrechten
boven het platte land schonk ; de Liberalen verklaarden zich
daar tegen, of omdat de census hun nog te hoog voorkwam,
Of omdat de Minister, volgens hun beweren, geene rekening
gehouden had met de plaatselijke omstandigheden. Hoe het zij,
het beginsel, waarvan het wetsontwerp uitging, werd verworpen
door de meerderheid der Tweede Kamer, en het Ministerie
nam zijn ontslag in hetzelfde jaar 1874, waarin de Koning
de herinnering vierde van zijn vijf en twintigjarig koningschap,
een heugelijk feit, waaraan door heel de Natie om strijd deelgenomen
werd. Toen werd het duidelijk, hoe zeer vooral het
bewind van dezen Koning er toe bijgedragen had, om de
aloude banden tusschen Volk en Vorst te versterken en hoe
de liefde tot Oranje in aller hart leefde.
Moeilijker dan ooit waren desniettegenstaande de staatkundige
omstandigheden. Eigenlijk gezegd waren het alleen
de Anti-revolutionairen, die door hun hoofdleiders Groen van
Prinsterer en Dr. A. Kuyper in hun staatkundig Leven gesterkt
werden ; de overige Natie leefde voort, alsof geen Volksvertegenwoordiging
zitting hield. De kleingeestige kibbelarij, de heil-
looze partijstrijd, waarvan de meeste zittingen getuige waren,
boezemden niemand eenig belang meer in en koude onverschilligheid
had de belangstelling van voorheen vervangen. 't Was,
alsof men gevoelde : de Vertegenwoordiging zit niet langer om
voor de belangen der Natie te waken, maar eenig en alleen
om eigen haarkloverijen of te waken. „Wanneer het Parlement,"
zoo sprak en zoo schreef men, „meer oor en oog heeft
voor zijne kleine, nietige twisten, dan voor de nooden en behoeften
van 't rijke volksleven, doe dan het yolk ook alzoo, en
zoeke het elders voor zijnen geest edeler bezigheid, dan het, de
parlementaire annalen doorsnuffelende, vinden kan. Laat regee-
ren, wie regeeren wil ; men moge op het Binnenhof nog hechten
aan politieke onderscheidingen, wij niet meer ; men moge
zich daar nog warm maken voor deze of gene kleur, ons laat
Dl. VIII. 12

178 DE CRISIS.
elke kleurschakeering koud ; want wij weten, dat ten slotte alle
kleuren slechts de wisselende symbolen zijn van een zelfde onmacht.
Mocht vroeger of later in dien chaos nog een vrucht
rijpen, het zal voor ons nog tijd genoeg zijn haar te beproeven ;
hare bereiding is in elk geval te onsmakelijk om er op toe te
zien." Zoo werd niet ten onrechte de volslagen gevoelloosheid
geschetst, waarmede de Natie de handelingen der Tweede Kamer
ontving.
En wie zou nu lust gevoeld hebben, om in zulk een toe -
stand eene ministerieele portefeuille te aanvaarden ? Oak zelfs
de Liberalen gevoelden de ellende, waarin men geraakt was,
en toen dan ook eindelijk de crisis geeindigd was, schreef een
hunner woordvoerders, professer Buys : „Aan Welk een benauwden
politieken dampkring zijn wij eindelijk ontkomen en hoe
verlammend werkte deze terug op geheel ons staatkundig leven.
Eene onverschilligheid, aanstekelijker dan de war mste geestdrift
ooit kan zijn, had zich allengs over alle klassen van onze maatschappij
-uitgestrekt. Eigen apathie of te scheiden en anderen
te brengen tot soortgelijke daad, scheen boven het vermogen
van wie ook. Men heeft het Parlement den rug toegekeerd :
alle beschouwingen, voor zoover de bladen zich daaraan waagden,
maanden lang ongelezen gelaten, en dan ook maanden
lang geleefd zonder jets te hooren of van Conservatief Of van
Liberaal. Wie kon het ons euvel duiden ? Of was het te vergen,
dat wij ons op den duur zouden verdiepen in parlementaire
debatten, enkel merkwaardig om hunne kleingeestigheid ?"
Doch het duurde lang, eer men het einde van de crisis
constateeren kon. Men kon geen stel ministers uit de meerderheid
der Kamer bijeen krijgen, om ze den Koning aan te be-
velen, en toen men eindelijk een zevental mannen gevonden
had, geschikt en geneigd om in 's Konings naam de zaken
der Regeering te behartigen, toen kon men er vast op rekenen,
dat er van homogeniteit weinig sprake kon zijn, doch
allerminst, dat het Ministerie zou kunnen steunen op een meer •
derheid in de Tweede Kamer. Eerst in September, dus vier
maanden nadat de crisis uitgebroken was, mocht men de be-

VOORUITZICHTEN. 179
noeming der nieuwe ministers in de Staatscourant lezen. Het
waren de heeren J. Heemskerk Az., Van der Does de Willebois,
Van Lynden van Sandenburg, Van Goltstein, Van der
Heim, Weitzel en Taalman Kip, die respectievelijk de portefeuilles
van Binnenlandsche en Buitenlandsche Zaken, van Justitie,
Kolonien, Financien, Oorlog en Marine aanvaardden.
Minder dan eenig ander Kabinet mocht dit op den steun
der partijen rekenen. De Liberalen waren gansch niet met Heemskerk
ingenomen, ook al wilden ze hem gaarne gebruiken om
hunne idealen in de Schoolwet verwezenlijkt te zien. De And.revolutionairen
wantrouwden hem als een Conservatief en ook
de Roomschen, hoe wel zij thans genoeg hadden van het mede
optrekken met de Liberalen, stelden evenmin vertrouwen in het
nieuwe Kabinet. De periodieke pers droeg er ijverig het hare
aan toe om de stemming tegenover het ministerie Heemskerk
te bederven.
De stembus van 1875 was den Anti- revolutionairen gunstiger
dan den Liberalen, ter wijl ook de Conservatieven hunne
afgevaardigden voor Amsterdam, Van Reenen en 's Jacob,
buiten de Kamer geplaatst zagen. Het scheen dat 't Kabinet,
door 't indienen van praktische wetsontwerpen, den strijd van
de partijen onderling en tegen zich zelf beproefde te onderdrukken.
Zoo diende het reeds in het eerste jaar van zijn optreden
een ontwerp op de rechterlijke organisatie in, waarbij de provinciale
Rechtbanken afgeschaft en door vijf Gerechtshoven vervangen
werden. Natuurlijk trachtten de plaatsen, die daardoor
van hun Gerechtshoven beroofd werden, door hun vertegenwoordigers
tegen de aanneming van de wet zich te verzetten, en beproefden
andere afgevaardigden weer, zich voor hun district in
dit opzicht verdienstelijk te maken, waardoor een strijd van
lokale belangen ontstond, doch het ontwerp kreeg zijn beslag.
Ook werd nog in hetzelfde jaar een wetsontwerp, dat belangrijke
uitbreiding van het spoor wegnet beoogde, door de Regeering
ingediend en door de Kamers aangenomen, waarbij het
Ministerie zich zelfs in eene groote stemmenmeerderheid mocht
verheugen. Toch zou ook dit jaar niet voorbijgaan, zonder dat

i8o DE V1RKIEZINGEN.
het Kabinet de tastbare bewijzen zou hebben opgedaan van
den weérstand, welke de partijen daarop uitoefenden. De minister
van Oorlog trad dan ook af en de ministers van Binnenlandsche
Zaken en Financien moesten ook harde woorden
en scherpe beoordeelingen hooren ten gevolge van eene overeenkomst
met de Rijn-Spoorwegmaatschappij gesloten, met
betrekking tot de lijn Leiden—Woerden, waarin zij, naar men
meende, te weinig overleg met de Kamer gepleegd hadden.
Ofschoon men gaarne van de gelegenheid gebruik maakte om
het algemeen regeeringsbeleid van het Kabinet te gispen en
men niet onduidelijk te kennen gaf, hoe zeer men geneigd was
het Ministerie te doen vallen, zoo kon men eigenlijk geen
genoegzame motieven vinden of het over den vorm niet Bens
worden, waarin men de zaak zou gieten, terwij1 bovendien het
geheele debat weldra zoo zeer het karakter van den partijstrijd
kreeg, dat de minister van Binnenlandsche Zaken met recht
verklaren kon, dat het debat over de hoofden der ministers
heenliep, waarbij hij tevens niet naliet om de verwijten, welke
men tot het Ministerie richtte, op de aanvallers als partijlieden
terug te slingeren. Intusschen werd het „kamergekrakeel"
steeds geweldiger en brak de liberale partij, door hare
onderlinge verdeeldheid, al meer haar prestige bij de Natie af.
Toch vielen de nieuwe verkiezingen in 1877 andermaal ten
gunste der Liberalen uit, waarbij de Anti-revolutionairen drie
en de Conservatieven twee zetels verloren. Nu andermaal hun
gelederen versterkt waren, begonnen de Liberalen dan ook terstond
hun aanval op het Ministerie, waartoe de Troonrede alleszins
aanleiding bood. Immers, terwijl de klachten over de onderwijswet
zich vermenigvuldigden, zweeg de Troonrede daaroyer
geheel en toch : de Liberalen wenschten niets liever dan den
eisch der Wet ten gunste van het Openbare Onderwijs verscherpt
te zien en de Anti-revolutionairen en Katholieken rustten
niet, eer daarin wijzigingen ten voordeele der Christelijke
school zouden gebracht zijn. Het adres van aniwoord, door de
Commissie daartoe gekozen en waarin niet minder dan vijf
liberalen zitting hadden, stelde voor in paragraaf 9 te verkla-

DE OPPOSITIE, IS 1
ren : „Op onze bereidwilligheid om nuttige en noodige verbeteringen
in onze wetgeving te helpen tot stand te brengen, kan
ten alien tijde worden gerekend. Aan zoodanige verbetering
echter heeft voor alles de Wet op het Lager Onderwijs behoefte.
Dat een zoo gewichtig volksbelang schade lijdt door
een gemis aan overeenstemming tusschen Regeering en Vertegenwoordiging,
wekt algemeen diep gevoelde teleurstelling op."
Dit was te meer een slag in het aangezicht voor het Kabinet,
dat immers reeds aan het einde van het jaar 1876 een ontwerp
op het Lager Onderwijs aangeboden had ! Wel verdiend
was dan ook het verwijt van den ministerieelen tafel aan de
Kamer, toen minister Heemskerk verklaarde : „Hoe men ook
de woorden moge opvatten, in de zinsnede zal ieder onbevooroordeelde
niet anders lezen dan eene weigering, om met de
Regeering de Wet op het Lager Onderwijs te behandelen. De
Minister kan voorspelien, dat dit bij de geheele Natie algemeene
en diepgevoelde teleurstelling zal opwekken. Jaren 1 ang
is aangedrongen op algeheele herziening der Wet op het Lager
Onderwijs, zelfs met onstuimigheid. Nadat nu de Commissie
van Rapporteurs verklaart : het ontwerp is in staat van wijzen,
nu zal de Kamer zich terugtrekken . . . en nu niet mee te
willen, is dat eene houding ?" Pertinent eischte de Minister
nu, dat de Commissie van Rapporteurs zou verklaren, wat zij
met de geincrimineerde paragraaf bedoelde. Ten einde het
struikelblok weg te nemen, stelde men in de Tweede Kamer
voor, de zinsnede, die aan de Regeering zooveel aanstoot gaf,
weg te laten, wat echter door de groote meerderheid verworpen
werd, en ten slotte deed het antwoord van Kappeyne van
de Copello den beker overloopen, als hij namens de Commissie
van Rapporteurs verklaarde : „welken invloed de aanneming
van de paragraaf op de Regeering moge uitoefenen, heeft de
Commissie noch te onderzoeken, noch te beslissen." Hij beschouwde
echter den beer Heemskerk als een constitutioneel
man, die zich slechts den bekenden grondregel te herinneren
had, dat „men moest aftreden of zich onderwerpen."
Zoo werd dan, toen paragraaf 9, ofschoon alle Anti-revo-

I 8 2 HET NIEUWE KABINET.
lutionairen, Roomschen en Conservatieven tegenstemden, door
de meerderheid der Kamer aangenomen werd, aan het Ministerie
de bedoeling van de Rapporteurs derwijze vertolkt, dat
het Kabinet den 27sten April zijne portefeuilles andermaal ter
beschikking van Zijne Majesteit stelde. Wel werd het ontslag
aangenomen, doch de langdurigheid van de crisis gaf de Natie
aanleiding tot allerlei veronderstellingen. Eindelijk werd den
2den November 1877 het Kabinet genoemd : als minister van
Binneniandsche Zaken trad J. Kappeyne van de Copello op,
voor Buitenlandsche Zaken nam Van Heeckeren van Kell, voor
Financien J. Gleichman, voor Justitie H. J. Schmidt, voor Kolonien
P. P. van Bosse, voor oorlog De Roo van Alder werelt
en voor Marine H. Wichers plaats, terwijl straks Mr. P. P. R.
Tak van Poortvliet een nieuw-geschapen portefeuille, die van
Openbare Werken en Waterstaat aanvaardde.
Treurig mocht de geschiedenis van het tweede ministerie
Heemskerk heeten, dat zich vooral door de onderwijs-questie
vele vijanden gemaakt had. Afvallig wordende aan zijne vrienden,
of liever aan hen, die het steunden, had het, ter wille van
den steun der Liberalen, eigen traditien verloochend, zonder
den buit to kunnen verwerven, waarvoor het zich dat offer getroost
had.
Reeds in 1874 had Kappeyne van de Copello in een zeer
beruchte rede, toen men van liberale zijde op de invoering
van leerplicht aandrong en daartegen het bezwaar aangevoerd
werd, dat men daarmede de minderheid onderdrukken zou, het
befaamde woord gesproken : „Het algemeen belang mag niet
worden opgeofferd aan gemoedsbezwaren, hoewel dan ook van
een belangrijk deel der Natie. Die minderheid moet dan onderdrukt
worden, want zij is dan de vlieg, die de gansche zalf
bederft en heeft in onze maatschappij geen recht van bestaan."
Op deze krasse uitlating werd dan ook van de overzijde niet
ten onrechte geantwoord : „Neem dan ook uit het wapenschild
der Nederlanden weg den Leeuw, het beeld der fierste vrijheid,
en stel er voor in de plaats den Adelaar met het Lam in de
klauwen, 't beeld der tirannie." Ofschoon de Liberalen dit zeer

GROEN VAN PRINSTERER. 183
goed gevoelden, was er van hen op dit punt geen recht te
wachten, gelijk reeds in December 1875 bleek, toen Dr. Kuyper
in de Tweede Kamer het voorstel deed, om 30.00o gulden
uit te trekken voor toelagen aan hoofdonderwijzers, niet van
overheidswege bezoldigd, voor de opleiding van kweekelingen,
die slaagden voor het examen, dat hun den toegang tot de
School opende, een amendement, zoo onschuldig, dat men zelfs
van liberale zijde het nut en het recht daarvan erkende en
de Minister zelf verklaarde, dat hij het niet in strijd rekende
met de Wet. Ook dit kon echter geen genade vinden in de
oogen der Liberalen en zij verwierpen het amendement met 44
tegen 32 stemmen. In 1876 verscheen Moens, thans inspecteur
van 't Lager Onderwijs in Utrecht, in de Tweede Kamer, met
een wetsvoorstel, dat in het geheel geen rekening hield met
de bezwaren der tegenpartij en ten doel scheen te hebben, het
Christelijk Onderwijs geheel te vernietigen. Hij wenschtte aanzienlijke
uitbreiding van het aantal kweekscholen, verhooging
van de salarissen der openbare onderwijzers en afschaffing
van de kweekelingen als werkkracht in de School, waardoor
de jaarlijksche begrooting van ohderwijs met millioenen verhoogd
werd, terwijl voor het bijzonder Onderwijs ook de minste
opoffering, hoe billijk en goed ook, te hoog gerekend en
geweigerd werd. Minister Heemskerk echter had de behandeling
van het voorstel Moens voorkomen, door op het einde
van 1876 zelf een nieuwe onderwijswet in te dienen, waardoor
het voorstel Moens zijn belang verloor. Juist in dien tijd verloor
de Anti-revolutionaire partij haren eminenten hoofdleider,
Mr. Guillaume Groen van Prinsterer, een man, die genoeg zijn
stempel op zijn yolk en zijn tijd gezet heeft, om waardig te zijn,
dat wij een oogenblik bij zijn leven stilstaan. Hij was den 2lsten
Augustus 1801 te Voorburg uit aanzienlijke ouders geboren. Hij
studeerde te Leiden in de letteren en de rechten, en reeds toen
werd een door hem geleverd opstel over de hegemonie der
Atheners bekroond. Daar geraakte hij in nauwe vriendschap
met Thorbecke. In 1821 kwam hij met Bilderdijk in aanra-
king en deze, zoowel als de hoogleeraar Kemper, boezemden

184 Zip LEVEN.
hem te meer liefde voor de historie in. In 1823 promoveerde
hij op denzelfden dag tot doctor in de letteren en de rechten.
Hij bleef tot 1828 de liberale beginselen toegedaan en lid der
groote Protestantsche partij en eerst in het volgende jaar toonde
zijn Volksgeest en Burger zi n, dat hij zijn beginsel wij-
zigde. Bij het overlijden van Borger had men Groen tot zijn
opvolger bestemd, en hij zou in diens plaats getreden zijn, had
zijn vader, een bekwaam geneesheer van strenge opvatting, dit
niet tegengehouden. Zijn kennis van het Grieksch en Latijn
maakte zelfs de bewondering van een Thorbecke gaande en
men kwam van andere academien over, om hem te hooren.
Toen Kemper in 1824 overleed, was hij als de aangewezen
man om zijne plaats in te nemen, doch hij had een menigte
benijders, en dezen wisten hem uit den weg te dringen. Drie
jaren later werd hij tot referendaris van het Kabinet des Ko-
nings benoemd, in welke qualiteit hij van 1835-1865 de uitgave
van de Archives van Or anje bezorgde, een waar
reuzenwerk, door Dr. Beynen een der rijkste en schoonste wer-
ken genoemd, die zijn tijd aan het nageslacht zou vermaken.
In 1827 gehuwd met Jonkvrouwe van der Hoop, werd hij in
1828 Staatsraad in buitengewonen dienst, terwijl hij in hetzelfde
jaar als secretaris van het Kabinet des Konings naar Brussel
vertrok, hoewel zijns ondanks. Daar vooral had de kennismaking
met Merle d'Aubigne, den talentvollen schrijver der
K e r k h e r v o r min g, grooten invloed op zijn:leven en denken.
„Uit den sleur van een gematigd liberalisme, waarin ik als
geestverwant 's Gravenhage verliet," zoo getuigt hij zelf, „ben ik
in een tijdgewricht van ongeveer derdehalf jaar tot vastheid
van anti-revolutionaire politiek geraakt." Nadat hij in 1833
tot herstel zijner geschokte gezondheid eene reis in het buitenland
gedaan had, werd hij in 1834 tot Bewaarder van 't huisarchief
des Konings aangesteld. De uitgave zijner N e d e r 1 a n d-
sche Gedachten van 1829-1833, waarbij velen hem groote
overdrijving aantijgden, berokkende hem vele vijanden en kostte
hem menig vriend. Door de Regeering ten behoeve van het
archief van Oranje naar het buitenland gezonden, onderzocht

ZIJN WERKEN. 1 85
hij de archieven te Parijs en te Basancon. Teruggekeerd in
het vaderland, maakte hij kennis met den uitnemend geleerden
en vromen improvisator Willem de Clercq, ten wiens huize hij
straks Da Costa ontmoette, die door zijne uitgaven van de
Bezwaren tegen den geest der eeuw, reeds geen
vreemdeling meer voor hem was. De maatregelen tegen de
Afgescheidenen, welke, door Thorbecke verdedigd, door hem
gewraakt werden, plaatsten beide uitnemende staatslieden reeds
toen tegenover elkaA,r. Nadat hij in 1840 zijne B ij d r age tot
de herziening der Grondwet in Nederlandschen
z i n uitgegeven had, werd hij in 1840 tot lid der Tweede Kamer
gekozen en kreeg hij datzelfde jaar zitting in de Staatscommissie
tot onderzoek van de bezwaren tegen de Wet op het
Lager Onderwijs. Wij zagen reeds, hoe hij in eene afzonderlijke
nota aandrong op splitsing der openbare school en volledige
vrijheid voor het bijzonder onderwijs. Van 1841-1846 deed
hij zijn Handboek der Geschiedenis van het Vad
e r 1 a n d verschijnen, terwijl later de door hem in besloten
kring gehouden voorlezingen van historischen inhoud, onder den
titel Ongeloof en Rev o l u t i e, 't licht zagen. Nadat tal van
brochures en stukken van zijne hand in het maandschrift „de
Vereeniging" elkander opgevolgd waren, nam hij de redactie van
de N e d e r 1 a n d e r ter hand, welke hij echter weldra wegens
gebrek aan genoegzame deelname staken moest. Tot driemalen
toe had hij een zetel in de Kamer aangenomen, toen hij zich,
na de teleurstelling, hem door zijn vriend Van der Brugghen
bereid, daaruit andermaal verwijderde. Ten einde den buitenlander
beter in te lichten over de godsdienstige toestanden hier
te lande, dan dit 'van andere zijde geschiedde, schreef hij in
1860 zijn le Parti Anti-revolutionaire et Confessionel
dans l'Eglise reformee des Pays-Bas, een
van de vele beroemde kerkelijke geschriften van zijne hand, die
door helderheid en degelijken stiji uitmuntten. Had hij reeds bij
de oprichting der Vereeniging voor Christelijk Nationaal Schoolonderwijs
een geldelijk blijk gegeven van warme belangstelling
voor haar streven, straks trad hij zelf tot haar toe, en weldra

186 IN DE KAMER.
als Eere-voorzitter aan Naar hoofd. Kenmerkend is de invloed
van den geleerden en vromen professer te Berlijn, Dr. T. J.
Stahl, op Groen, dien hij „zijn dankbaren kweekeling" heette
en die straks zijn nagedachtenis door een geschrift eerde.
Had Groen tot 1857 er steeds op aangedrongen, dat de
Regeering toch rekening houden zou met het godsdienstig
karakter onzes yolks, de, beginselen van de wet van 1857 waren
van dien aard, dat hij het raadzaam oordeelde, dat de
Staat van nu aan zich geheel van de Kerk losmaakte en wat
de School betrof, drong hij nu slechts op eerlijke toepassing
der Wet aan, hoe zeer hij deze ook afkeurde. Met dit program
trad hij in 1862 op nieuw in de Kamer, waaruit hij in 1865
andermaal ontslag nam, meenende buiten de Kamer meer voor
de propageering van het Anti- revolutionair beginsel en de vrije
School te kunnen doen. Hieraan hadden dan ook zijne Parlementaire
Studien en Schetsen het aanzijn te danken, waarin
de vraagstukken van den dag behandeld werden. Straks zette
hij zijne N e d er landsche gedachten voort, waarin onder
meer de scheuring uiteengezet werd, die zich tusschen hem en
de ethisch-irenischen, Beets en De la Saussaye, in den boezem
van Christelijk Nationaal had voorgedaan (1869). In 1853 riep
de bekende Amerikaansche geschiedschrijver John Lothrop
Motley, die zich door zijne Opkomst van de Nederland -
sche Republiek reeds een grooten naatn gemaakt had, zijn
hulp in tot het vervaardigen van een levensbeschrijving van
Johan van Oldenbarneveldt. Toen dit werk in 1873 verscheen,
was het echter zoo partij dig geschreven, dat Groen het noodig
oordeelde den Stadhouder, pries Maurits, te verdedigen tegen
de zware beschuldigingen, door Motley tegen hem ingebracht,
als zou hij, op souvereiniteit dezer landen belust geweest
zijnde en in Oldenbarneveldt een hinderpaal gevonden hebbende,
met doodelijken haat tegen hem vervuld zijn geweest,
om zijn tegenstander den voet te lichten, de Gereformeerde
beweging zonder eigen overtuiging aangegrepen en niet gerust
te hebben, eer Oldenbarneveldt onschadelijk gemaakt was door
een gerechtelijken moord. Ten einde nu den Stadhouder ook

ZIJN DOOD.
bij het buitenland in goeden naam te houden, schreef Groen
diens verdediging in het Fransch : Maurice et Oldenba rn
eveld t, en staafde ze door de aanhechting van een 53-tal
brieven uit de archieven van het huis van Oranje, waaruit de
ongegrondheid van Motley's bewering onomstootelijk bleek.
Daarna begon hij in het najaar van 1875 aan zijne laatste
serie Nederlandsche gedach ten, of, zooals hij ze zelf betitelde:
zijn Christelijk-Historisch Testament. Hoe
veelvuldig ook zijne geschriften waren, toch miste Groen populariteit
: hij schreef nu eenmaal, zooals hij zelf erkende, niet a a n
het yolk, maar voor het yolk, en daarom juist heette hij ook
de verschijning van de St a n d a a r d, waarin de Christelijkhistorische
beginselen besproken werden in een taal, welke het
yolk verstond, hartelijk welkom, te meer omdat hij zich nu
geheel en onverdeeld aan zijn historischen en staatkundigen
arbeid wijden kon.
Den I9den Mei 1876 nam de dood hem weg, en voorzeker,
de vervulling van zijn wensch : „Dat ik verteere, als ik
maar nuttig ben," was hem niet ontgaan. Drie jaren later
volgde hem zijn trouwe gade, zijn steun en rechterhand in zijn
'even : „de secretaris van haren man."
Zoo was dan andermaal de School het struikelblok geworden
voor geheel een Kabinet. Dit is dan ook licht te begrijpen
voor een ieder, die een weinig meer dan oppervlakkig de zaken
beziet. In den grond toch was de Schoolquestie een godsdienststrijd
tusschen hen, die een Christendom boven geloofs -
verdeeldheid huldigden en daarvoor gaarne de gansche Natie als
stormenderhand wilden veroveren en hen, die den godsdienst
der vaderen als het fondament en het richtsnoer beschouwden
van alle waarachtige volksopvoeding. De Liberalen verwachtten
van de neutrale school, door den tegenstander „moderne secteschool"
geheeten, alleen die verdraagzaamheid, welke zij eene
voorwaarde rekenden voor nationale eendracht ; de Anti-revolutionairen
en Roomschen achtten, dat de openbare school niet
anders dan de geheele ontkerstening des yolks bedoelde. De
eersten meenden, dat de volksontwikkeling en beschaving schade
1 8 7

188 DE SCHOOLSTRIJD.
leden door den eisch, welke de Godsdienst aan de School
stelde ; de laatsten daarentegen oordeelden, dat kennis en
beschaving, zoo ze niet ten gebruike van het godsdienstig
bewustzijn gesteld werden, ten verderve leidden. Reeds van 1857
of woedde de strijd tusschen de beide partijen al heviger.
Hoe meer en hoe heftiger de aanvallen van de Anti-revolutionairen
en Roomschen tegen de wet gericht werden, des te
sterker verklaarden de Liberalen, dat zij dit paladium voor de
toekomst des yolks ten einde toe zouden verdedigen. Dr. A.
Kuyper, ook in de Kamer in Groen's arbeid getreden, heette
het vigeerend Schoolstelsel „een kwetsing der gewetensvrijheid"
voor zijne partijgenooten, eischtte scheiding der School
naar de godsdienstige gezindheden en achtte wijziging van art.
194 der Grondwet gebiedend noodzakelijk. Geen subsidie, welke
het vrije onderwijs moeilijk vrijhouden kon van afhankelijkheid
van den Staat, maar restitutie, waarbij het voordeel erkend
werd, dat het vrije onderwijs aan den Staat waarborgde, benevens
de erkenning van zijn goed recht, dat was Dr. Kuyper's
leuze. Intusschen was het vooral de vereeniging Volksonderwijs,
die door haar voornaamste pleitbezorgers, haren stichter
A. Moens, afgevaardigde der Tweede Kamer voor het kiesdistrict
Sneek, en Mr. Kerdijk, een bekwamen rechtsgeleerde
van radicale richting, het vuur nog feller aanblies, toen zij,
niet tevreden met hetgeen de wet reeds aan de Lagere School
verzekerde, nog op uitgebreider staatsbemoeiing in zake het
Onderwijs aandrong en de kosten voor het Onderwijs bijna
geheel ten laste van het Rijk brengen wilde. Fel werd daardoor
de politieke haat tusschen de beide partijen en van weerszijden
hield men zich overtuigd, dat de strijd slechts met de geheele
vernietiging van een der beiden kon beslecht worden en bij al
de voorstellen, door Volksonderwijs tot wetsverbetering ingediend,
schemerde dan ook niet onduidelijk 't streven door om de
vrijheid van het Bijzonder Onderwijs geheel en al te vernietigen,
en . dat eeniglijk en alleen door middel van den Staat, alsof
de Regeering gerechtigd was met behulp van de gelden, door
alien saAmgebracht, een deel der burgers van hun recht en

HET ONTWERP-KAPPEYNE. 189
hunne vrijheid te berooven en in zekere godsdienstige meening
te dringen. Daarom moest ook het Kabinet-Heemskerk
vallen. Van hem toch, zijne vorige pogingen hadden het bewezen,
konden de Liberalen geen Wet wachtten, die aan de
hooggeplaatste verwachtingen van Volksonderwijs voldoen zou.
Hij was, zooals Kappeyne het bij de begrootingsdiscussie uitdrukte
: „een conservatief staatsman, die zich op clericale krukken
in evenwicht hield op liberaal ijs." Daarom nam toen
reeds Moens het initiatief, waarbij wel niet al de verwachtingen
van Volksonderwijs vervuld werden, maar toch 40 percent
van de kosten voor het Onderwijs op rekening van den Staat
zouden komen. Van alle zijden gingen er uit de voorstanders
van het Bijzonder Onderwijs stemmen tegen het voorstel Moens
op, dat echter plaats maakte voor het ontwerp, straks door
minister Heemskerk ingediend. Heftige tegenkanting ondervond
bij de Anti-liberalen het ontwerp Heemskerk, dat niet slechts
geenerlei rekening hield met hunne grieven, maar ook vooral
in de daarbij gevoegde memorie van toelichting de bezwaren
der overtijde met bitteren spot bejegende. Zoo boden de hoofden
van 258 bijzondere scholen te Amsterdam, gezamenlijk door
ongeveer 41.000 leerlingen bezocht, den Koning een adres aan,
waarin zij verklaarden, dat het Bijzonder Onderwijs rechtmatige
aanspraak had op staatsrechterlijke gelijkstelling met het Openbare
en waarbij Zijne Majesteit eerbiedig werd verzocht, haar
zorg voor het onderwijs op zoodanige wijze te behartigen, dat
ook voor hen, die niet tot de zeer rijken behoorden, de vrijheid
om andere dan openbare scholen te bezoeken, geen gevaar
liep. Een achttal anti-revolutionaire kamerleden, de heeren
Van den Berg van Heemstede, Schimmelpenninck van der Oye,
Kuyper, Van Wassenaer van Catwijck, Teding van Berkhout,
A. Mackay, Van Asch van Wijk en Van Heemstra, dienden
reeds bij 't onderzoek van het ontwerp in de sectien eene collectieve
nota in, waarbij op dringenden, doch waardigen toon
de „voorziening van het zedelijk belang en de vrijheid van
conscientie en staatsrechterlijke gelijkheid voor de beide takken
van onderwijs" verlangd werd. Zij vraagden als hun minimum,

I 90 DE NOTA DER ACHT KAMERLEDEN.
dat als nieuw art. 1 in de Wet de volgende bepaling opgenomen
mocht worden.
De zorg der Overheid voor het Lager Onderwijs strekt zich
uit tot :
1. De bevordering van de opleiding van het onderwijzend
personeel.
2. De uitreiking van de verlofstukken tot het geven van
onderwijs.
3. De uitbetaling van een vaste jaarwedde van rijkswege
aan alle onderwijzers, volgens bij de Wet vast te stellen regelen.
4. De toekenning van pensioenen aan alle onderwijzers,
eveneens naar bij de Wet vast te stellen regelen.
5. Het houden door de gemeente van scholen, zitplaatsen
opleverend voor alle kinderen, wier ouders of voogden open -
baar onderwijs voor hen begeeren.
6. Het houden van toezicht op het Onderwijs.
Ongunstig werd het ontwerp door alle partijen ontyangen,
dock weldra schortte de crisis den strijd, daar bij den
val van het ministerie Heemskerk zijn ontwerp ingetrokken
werd. Van het nieuwe Ministerie werd straks de oplossing
van de questie verlangd en algemeen verwachtte men natuurlijk,
dat de Liberalen het toppunt hunner wenschen zouden
bereiken. Den 2den Maart 1878 werd dan ook het nieuwe
ministerieel ontwerp in de Kamer begroet. In de memorie
van toelichting heette het : „Het Bijzonder Onderwijs, dat neutraal
gegeven wordt, heeft geen aanspraak op geldelijke ondersteuning
van overheidswege , met welk recht zou dan het
Bijzonder Onderwijs, dat niet neutraal is, dergelijke aanspraak
willen doen gelden ?" Daar in de sectie-vergaderingen alleen
Liberalen benoemd werden, behoorden ook de rapporteurs alleen
tot hun partij en zoo werd dan ook reeds in de algemeene
beschouwingen geconstateerd, dat de meeningen van de voor -
en tegenstanders met evenveel voor- en tegeningenomenheid in
de Staten- Generaal besproken werden. De voorstanders van
het vrije Onderwijs daarentegen merkten op, dat de Minister
in de memorie van toelichting zich op een eenzijdig standpunt

DE MEMORIE VAN TOELICHTING. 191
geplaatst had. Immers daarin werd het Openbaar Onderwijs
geheel beschouwd als een tak van publieken dienst, welke uitsluitend
door het Staatsgezag moest worden bevorderd, maar
het vergat daarbij, dat de Grondwet, al heeft zij ook aan de
Openbare School zekeren voorrang toegekend, de vrije School
daarnevens heeft gesteld, en dus althans geene onderdrukking
dier School heeft gewild. En waar de memorie van toelichting
beweerde, dat de groote meerderheid der Natie, telkens wanneer
zij er toe opgewekt werd, ondubbelzinnig hare voortdurende
gehechtheid aan de neutrale School had aan den dag
gelegd, bracht de tegenpartij daartegen in, dat de neutrale
School voor de Roomschen en de Anti-revolutionairen, dat wil
zeggen : voor 2/3 der bevolking althans niet bruikbaar heeten
kon, en dat te meer, wijl zij de zoo geloofde neutraliteit, welke
men haar toeschreef, noch bezat, noch ook bezitten kon. De
Wet zelf met haren eisch ter opleiding tot alle maatschappelijke
en Christelijke deugden, maakte die School_ dienstbaar tot
de aankweeking van een Christendom boven geloofsverdeeldheid,
waarmede zij zich niet vereenigen konden en zoo werd,
naar hunne meening, de meerderheid der Natie door eene minderheid
van hare grondwettige vrijheid beroofd om hare kinderen
naar hare inzichten te doen opvoeden. Naar het oordeel
van die Kamerleden, welke de tegenstanders der Wet vertegenwoordigden,
zou eerst dan aan het grondwettig voorschrift, dat
eerbiediging van ieders godsdienstige begrippen voorschreef, bij
de regeling van 't Openbaar Onderwijs volkomen voldaan worden,
wanneer de zoogenaamde neutrale School als aanvullingsschool
dienst deed voor de kinderen dier ouders, die aan zulk eene
neutraliteit inderdaad de voorkeur gaven, en zulk een regeling
werd te meer aanbevolen in een land, welks bevolking, wat
godsdienstige belijdenis betreft, zoo gemengd heeten mocht.
Slecht konden zij dan ook aannemen, dat daardoor, zooals
de Minister in de memorie van toelichting zeide, slechts kerkelijke
tweedracht en onverdraagzaamheid zou aangekweekt worden.
Mocht echter, zoo namen zij als conclussie aan, de confessioneele
Staatsschool niet te verkrijgen zijn, dan achtten zij als

I 92 UITLEGGING DER GRONDWET.
surrogaat, verplichte subsidie aan bijzondere scholen van Staatswege
gewenscht.
De leider der Roomsche leden in de Kamer, de heer Van
Nispen van Sevenaer, zette zijne bezwaren tegen het ontwerp
in een afzonderlijke nota uiteen, waarin hij zijne instemming
met het mandement van de bisschoppen te kennen gaf. Evenzoo
kwam een nota in van een achttal anti-revolutionaire Kamerleden,
waarvan Bichon van IJselmonde de eerste onder-
teekenaar was. Het mocht niet baten : de meerderheid in de
afdeelingen verklaarde de bezwaren der tegenstanders voor
ongegrond en vereenigde zich met de beginselen, in de memorie
van toelichting blootgelegd : „De grondwetgever," zoo
heette het, „heeft zijne voorliefde vow de openbare school,
zooals hij die kende, onverholen aan den dag gelegd. Hij
stelde er overgrooten prijs op, dat die school, waar de kinderen
van alle burgers, hoedahig hunne geloofsbelijdenis ook zij,
op dezelfde banken broederlijk nevens elldar gezeten, gemeenschappelijk
worden onderwezen en eene zedelijk-godsdienstige
opleiding, vreemd aan alle kerkleer ontvangen, de volksschool
bij uitnemendheid bleef. Daarom wilde hij, dat er bij het toekennen
van volledige vrijheid van onderwijs, afdoende waarborgen
bestonden, dat die vrijheid niet te eeniger tijd zou
worden misbruikt ; dat niet de bijzondere, de kerkelijk gekleurde
school ergens in den lande de openbare zou kunnen
ondermijnen of verdringen. In die richting ligt alles — ieder
die de geschiedenis der grondwetsherziening onbevooroordeeld
nagaat, moet het erkennen, wat evenwel de tegenstanders der
openbare school meenden niet te moeten erkennen — wat
over de vaststelling van art. 194 der Grondwet is verhandeld.
Het recht der ouders, om naar hunne begrippen de opvoeding
hunner kinderen te regelen, om in het kiezen van leermeesters
aan geen dwang onderworpen te zijn, werd erkend, loch de
openbare school moest niet enkel den voorrang hebben, maar
de eenige blijven, rechtstreeks door het Staatsgezag bezorgd.
Daarom werd op sterken aandrang der Vertegenwoordiging in
art, 194 het voorschrift opgenomen, dat het Openbaar Onder-

DE INHOUD, 193
wijs is „een voorwerp van de aanhoudende zorg der Regeering"
en het andere, niet minder belangrijke, volgens hetwelk
„overal in het Rijk van overheidswege voldoend onderwijs
wordt gegeven."
Wat den hoofdinhoud der Wet betreft, het beginsel der
Wet van 1857 bleef gehandhaafd, aan opleiding van onderwijzers
op Rijksnormaalscholen en normaallessen werden groote
bedragen toegezegd, het schooltoezicht werd uitgebreid en 30
pCt. der kosten, welke de gemeenten aan het onderwijs besteden
moesten, zouden door het Rijk teruggegeven worden,
waaronder ook de kosten van schoolbouw gerekend werden.
Of nu de voorzichtigen in den lande al berekenden, dat men
de Rijksschatkist te zeer bezwaarde — immers voor het eerste
jaar werden de uitgaven op nagenoeg anderhalf millioen
begroot, waar dan nog wel vier millioen bij zou komen — dat
alles baatte niet. Voor de school der volksbeschaving en yolksverlichting
mocht geen offer te groot heeten en geen Liberaal
mocht zijn stem tegen het ontwerp-Kappeyne verheffen.
Nimmer was er een wetsontwerp met grooter spanning
door de Leden der Kamer en door het talrijke publiek op de
tribunes ontvangen, en met de meeste belangstelling volgde
men de beraadslagingen, totdat den uden Juli het wetsontwerp
door de Tweede Kamer met 25 tegen 48 stemmen aangenomen
werd. Al de Liberalen hadden voor, alle Anti-revolutionairen
en Roomschen tegen gestemd. Den 7den Augustus
nam ook de Eerste Kamer het ontwerp aan met 27 tegen 10
stemmen, waaronder, behalve de Roomsche leden, ook de heeren
't Hoofd en Aylva van Pallandt behoorden.
Inmiddels was er in den lande eene groote volksbeweging
ontstaan. Nauwelijks was het ontwerp ter openbare kennis gebracht,
of zelfs voor de behandeling daarvan richtten duizenden
in den lande zich tot de Tweede en straks tot de Eerste Kamer
, met de bede, om het regeeringsvoorstel te verwerpen. Den
3osten Maart hadden de heeren Brummelkamp c. s., gesteund
door de vele Kerkeraden en Gemeenteleden der Christelijk Gereformeerden,
een dergelijk adres ingezonden, later gevolgd door
Dl. VIII, 13

194
HET PETITIONNEMENT.
een ander van Patrimonium, het Algemeen Nederlandsch Werkiiedenverbond,
door de Vereeniging van Christelijk Nationaal
Schoolonderwijs, enz. De Vereeniging van Christelijk Nationaal
Schoolonderwijs had eene Commissie benoemd, om, indien het
ontwerp•Kappeyne mocht aangenomen worden, de leiding van
eene volksbeweging op zich te nemen en in zake de onderwijswet
een petitionnement aan Zijne Majesteit aan te bieden.
Deze Commissie bestond uit de heeren Ds. van Son, Mr. G.
H. de Marez Oyens, H. Beuker, M. Wiegand, Dr. A. Kuyper,
Mr. B. J. L. Baron de Geer van Jutfaas, Jhr. Mr. A. F. de
Savornin Lohman en N. M. Feringa, de eerste als voorzitter,
de laatste als secretaris. Men besloot om de Kerkeraden der
Nederlandsch Hervormde, der Christelijk Gereformeerde en der
Hersteld Luthersche Gemeenten uit te noodigen, het adres der
ouders te steunen met een zelfstandig adres ; voorts aan Evangeliseerende
en kerkelijke vereenigingen gelijk verzoek te doen ;
de redaction der Christelijke Pers medewerking te verzoeken om
in de verschillende plaatsen op te wekken tot het vestigen van
locale Comites en het adres te doen zijn een adres van doopouders,
hetzij vaders of weduwen, of ook van voogden en belangstellenden.
De inhoud zou de volgende verklaring bevatten
a. dat ondergeteekenden voor de aan hunne zorg toevertrouwde
kinderen „eene School met den Bi; bel" wenschen,
doch thans, tenzij zij gegoed zijn of door anderen bedeeld
worden, geen Christelijk Onderwijs kunnen bekostigen- ;
b. dat de wijze, hoe dit doel te bereiken, geheel aan de
prudentie van den Koning worde overgelaten ;
c. dat velen, die dit begeerden, thans genoodzaakt zijn,
hunne kinderen op de Openbare Scholen te doen, die dus teekenen
en
d. dat velen op de Openbare School vooralsnog wel den
Bijbel vinden, maar in strijd met de Wet, weshalve ook dezen
teekenen.
Toen nu het ontwerp door de Tweede Kamer aangenomen
was, werd door de petitionnarissen in het geheele land
eene ure des gebeds gehouden en met het werk der ondertee

DE AANBIEDING. 195
kening een aanvang gemaakt. Als belangstellende zou ieder
teekenen mogen, man of vrouw, van 20 jaren oud en daarboven.
Aangezien er ongeveer 200.000 exemplaren van het
adres door het land verspreid waren, kon men althans het
verwijt van de overzijde ontgaan, dat men niet zou geweten
hebben, waarvoor men teekende. Daar Zijne Majesteit langer
in het Buitenland verbleef, dan aanvankelijk het voornemen
was, moest men van het oorspronkelijk plan, om het adres op
1 Augustus den Koning aan te bieden, afzien en begaven de
leden der deputatie, uit 28 personen bestaande, zich naar Apeldoorn,
met den beer Jhr. Elout van Soeterwoude als voorzitter
aan de spits, en de adressen, in 14 folio portefeuilles met
zich voerende, droegen tot opschrift : S m e e k s c hr ift aan
den Koning om eene School met den Bijbel.'t Was
voorzeker eene ernstige, eene plechtige ure, toen de deputatie
op Zaterdag des namiddags te 2 uren ten paleize op het Loo,
in de zoogenaamde „blauwe kamer" tegenover Zijne Majesteit
stond. Met aandacht en vaak met blijkbare instemming leende
de Koning het oor aan de woorden van Ds. van Son en
straks van den voorzitter der deputatie. Hartelijk en belangstellend
was het Koninklijk antwoord, door Zijne Majesteit besloten
met een „Leve Nederland !" hetwelk door de deputatie
met een „Leve de Koning ! Leve Oranje !" beantwoord werd.
Zijne Majesteit noodigde dien zelfden dag nog den Voorzitter
aan zijn tafel. In eene memorie van instructie hadden de adressanten
een zestal stelsels ter oplossing van de schoolquestie
blootgelegd. Men wees op facultatieve splitsing naar de gezindheid
of overtuiging der schoolgaande kinderen, waarbij aan de
gemeentebesturen het recht zou toegekend worden, openbare
scholen in te richten voor Protestantsche, Joodsche en Roomsche
kinderen, waar dit gewenscht werd, terwijl evenzeer neutrale
scholen zouden opgericht worden, indien de neutralisten
dit voor hunne kinderen begeerden. Mocht de bevolking echter
of eene neutrale Of eene confessioneele school begeeren, dan
verviel de splitsing. Ook zou bij de instandhouding van de
neutrale school als regel de bijzondere school, of zij al dan

196 DE VERSCHILLENDE STELSELS.
niet neutraal heeten mocht, subsidie van staatswege kunnen
ontvangen, waardoor de oprichting van bijzondere scholen zou
worden in de hand gewerkt. Ook ware het mogelijk de bijzondere
scholen te restitueeren, wat zij door de stichting en
instandhouding aan het Rijk bespaarden, in welk geval de rechtsgelijkheid
van beide erkend en het budget van onderwijs voor
den Staat niet verhoogd werd. Een vierde middel was het
zoogenaamde subventiestelsel : de ouders van de leerlingen der
openbare school zouden daarbij den kostenden prijs van het
onderwijs betalen en on- en minvermogenden geheel of gedeeltelijk
van rijkswege gesteund worden, hetzelfde of zij voor hun
kinderen van de openbare of de bijzondere school wenschten
gebruik te maken. Voorts meende men de zaak ook oplosbaar,
indien den gemeenten meerdere vrijheid geschonken werd om
het onderwijs naar locale behoeften in te richten, terwijl eindelijk
voorgesteld werd om alle onderwijzers in werkelijken
dienst uit de schatkist te bezoldigen, ofschoon dit dusgenaamde
salarieeringsstelsel de grieven niet wegnam en evenmin de moeilijkheid
oplossen zou. Men wees er voorts op, dat men zoowel
den voorstanders als den tegenstanders der wet, gelijk recht
had willen doen en, mochten er leemten in de vijf eerste stelsels
overgebleven zij n, dan zouden deze ongetwijfeld den voorstanders
ten goede komen. Bovendien had 't stelsel van facultatieve
splitsing dit voor, dat het de school geheel in de hand van
de Overheid liet, wat de oprichting en instandhouding betrof,
en zich hierbij de behoefte aan bijzondere scholen minder zou
laten gelden. Het smeekschrift was door 305.869 Nederlandsche
mannen en vrouwen geteekend en voorts door afzonderlijke
adressen van 306 Kerkeraden van de Nederlandsch Hervormde
Kerk, Io8 van de Christelijk Gereformeerde, 7 van de Hersteld
Luthersche Gemeenten, benevens door een aantal corporatien
en vereenigingen geteekend.
Onmiskenbaar was bij heel deze beweging, en ook in den
opzet en den inhoud van het adres en de memorie, de invlocd
van Dr. A. Kuyper. In 1874 voor Gouda tot lid der Kamer
gekozen, had hij in het begin van 1875 zich naar het buiten-

HET RAPPORT. 197
land moeten begeven tot herstel van zijne overspannen zenuwen
; geen wonder voorwaar, bij den reuzenarbeid, waaraan hij
zich wijdde. In dien tijd overleed Groen van Prinsterer en van
toen of was hij de aangewezen leider der Anti-revolutionairen,
gelijk Groen hem reeds meermalen genoemd had. In den zomer
van 1877 keerde hij weder en nadat hij ontslag uit de Volksvertegenwoordiging
genomen had, wijdde hij zich geheel aan
de St anda ar d en de Herau t, welke beide bladen een
grooten invloed uitgeoefend hebben op onze staatkundige en
kerkelijke historie van den laatsten tijd.
Ook de Roomschen wendden zich tot den Koning met de
bede, dat hij zijne koninklijke goedkeuring aan de Wet van
Kappeyne onthouden mocht en boden een adres aan, door
200.000 mannelijke ingezetenen onderteekend.
Al deze pogingen echter, hoezeer ook weerklank vindende
bij de Natie, waren met onvruchtbaarheid geslagen. Den 1 3den
Augustus bracht minister Kappeyne aan den Koning rapport
uit, waarin hij het monsterachtige volkspetitionement voorstelde
als eene politieke demonstratie, welke, lang te voren beraamd
en voorbedacht, slechts ten doel zou gehad hebben om
den Koning tegenover de Volksvertegenwoordiging te plaatsen.
Voorts betoogde de Minister, dat de adressanten slechts- tevreden
zouden zijn met eene Openbare School met den Bijbel,"
waarom de onthouding der Koninklijke sanctie den adressanten
in geen geval genoeg zijn zou. Bitter en onrechtvaardig was
bovenal het verwijt, dat de Minister zich veroorloofde tegenover
de petitionarissen, toen hij hun aantijgde, dat zij de gemoederen
der eenvoudigen hadden opgezweept om de Kroon
in botsing te brengen met de Vertegenwoordiging des Lands en
het Vaderland in verderf te brengen. Scherp en bitter, maar
welverdiend was dan ook de Open Brie f, welke de heer
Jhr. Elout van Soeterwoude aan den Minister van B i nn
e n l a n d s c h e Z a k e n richtte, nadat 't Rapport in de Staatscourant
openbaar gemaakt was. Met onwederlegbaar talent pareerde
de S t a n d a a r d in hare hoofdartikelen het ministerieel
Rapport en de naam, welke zij aan het ontwerp-Kappeyne gaf :

198 HET RIJNKANAAL.
„de Scherpe Resolutie," kreeg op nieuw beteekenis in de histoden
onzes lands, toen de Koning, door de omstandigheden
gedrongen, toch zijn goedkeuring aan een ontwerp verleende,
waarin van de liberale partij kan gezegd worden, haar hoogste,
doch ook haar eindtriomf gevierd te hebben.
Zoo waren dan de adressanten teleurgesteld, maar zwaar
zouden de gevolgen rusten op hen, die de teleurstelling had-
den veroorzaakt. De tegenstanders der Schoolwet gevoelden
zich tot nieuwe en krachtige werkzaamheid geprikkeld. De
petitionnarissen besloten vereenigd te blijven en vormden eene
Unie, een School met den Bijbel, die, onder meer, jaarlijksche
collecten ten goede van het Christelijk Onderwijs organiseerde,
welke collecten, door het geheele land gehouden, in de eerste
jaren meer dan een ton gouds afwierpen.
Nu het ministerie Kappeyne door de Wet op het Lager
Onderwijs de Natie als in twee strijdende legers verdeeld had,
zette het zich tot een nieuwe taak. In 187o reeds had Zijne
Majesteit in hoogstdeszelfs eigen persoon in het IJ bij Schellingwoude
den gedenksteen gelegd voor de Zuiderzee-sluizen,
de sleutels van het werk ter verbinding van de Noord- en
Zuiderzee. Na dien tijd was er vooral van de zijde van Amsterdam
aangedrongen op een waterweg door de Geldersche
vallei, waardoor de Rijn met het nieuwe Noordzeekanaal zou
verbonden worden en Amsterdam, om zoo te spreken, zou gelegen
zijn aan . de mond van een stelsel van rivieren en kanalen,
dat in het hart van Europa zijn oorsprong nam. De kunst
zou alzoo aan de hoofdstad des Rijks vergoeden, wat de natuur
haar onthouden had. Niet onverdeeld mocht de belangstelling
voor dit groote plan heeten. Mannen van invloed, ook te Amsterdam
zelf, zagen bezwaar in de enorme kosten, welke de
voltooiing eischen zou, en anderen weder waren van oordeel,
dat een weg door Zuid-Holland naar de Merwede gunstiger
zou zijn. Het Ministerie, bij monde van den heer Tak, verklaarde
zich voor het Rijnkanaal, doch toen deze belangrijke
zaak in 1879 aan de orde kwam, werd het ministerieel ontwerp,
na lange beraadslagingen, verworpen. Ofschoon men het

DE CRISIS. 199
ontslag, door den minister van Waterstaat genomen, billijkte,
achtte de liberale partij het minder noodzakelijk, dat nu juist
het geheele Ministerie aftreden zou en toch, de geruchten liepen
al spoedig, dat het kabinet-Kappeyne collectief ontslag
aanbieden zou. De zaak was, dat ook hier de gewenschte
homogeniteit ontbrak en er ook geen genoegzame overeenstemming
tusschen den Koning en het Kabinet bestond, waarbij
zich ongetwijfeld ook de omstandigheid deed gelden, dat een
tweetal leden uit het Kabinet overleden waren. De minister van
Kolonien, Van Bosse, was in het begin van 1879 bezweken en
de heer 0. van Rees had zijne plaats ingenornen ; weldra was
de heer De Roo van Alderwereldt gevolgd, wiens portefeuille
aan den heer Den Beer van Poortugaal overgedragen was. De
grootste oorzaak bestond echter in de aloude verdeeldheid onder
de liberale partij, waardoor dan ook de Kanaalwet gevallen
was, wijl zelfs vele liberale leden daartegen gestemd hadden. De
omstandigheid, dat te midden van een ministerieele crisis, door
de beide ministers van Binnenlandsche Zaken en Waterstaat,
een voorstel tot herziening van de Grondwet van 1848 aan
Zijne Majesteit aangeboden werd, openbaarde het gebrek aan
eendrachtige samenwerking in het Kabinet en het gemis aan
overeenstemming tusschen den Koning en zijne ministers. Hoe
het zij, de bladen deelden achtereenvolgens mede, dat Zijne
Majesteit de heeren Heemskerk Az., Fransen van de Putte en
Cremers had ontvangen om met hen over de samenstelling van
een nieuw Kabinet te raadplegen, doch geen van de benoemden
had kans gezien, om onder de tegenwoordige omstandigheden
een nieuw Ministerie seam te stellen. Het duurde tot
in Augustus 1879, toen, in de plaats van de aftredende ministers,
de namen genoemd werden van hen, die het nieuwe Ka-
binet zouden samenstellen, en wet : Baron van Lijnden van Sandenburg,
die als kabinetsformeerder opgetreden was, voor Buitenlandsche-
en Jhr. Mr. W. Six voor Binnenlandsche Zaken,
Mr. E. J. A. Modderman, hoogleeraar te Leiden, voor Justitie,
Mr. J. Vissering, die hetzelfde ambt bekleedde, voor Financien.
W. Baron van Goltstein trad voor Kolonien, Van Erp Taal-

200 ZWARE SLAGEN.
man Kip voor Marine en G. J. G. Klerck voor Waterstaat en
Openbare Werken op. Het mocht met recht een fusie-Kabinet
heeten, aangezien er de meest heterogene bestanddeelen in vertegenwoordigd
waren. Six, Vissering en Modderman waren tot
dusver als conservatief beschouwd, Reuter was Roomsch, Van
Goltstein behoorde tot de gematigd-liberalen en Van Lijnden
werd tot op dit oogenblik tot de Anti-revolutionairen gerekend.
Zware slagen hadden echter achtereenvolgens het Oranjehuis
getroffen. In het begin van het jaar 1877 was H. M.
koningin Sophia der Nederlanden overleden, eene gebeurtenis,
die zoowel het Koninklijk Huis als 't geheele Land in diepen
rouw dompelde. Den 24sten Augustus 1878 was Prins Hendrik
ten tweeden male gehuwd met prinses Maria, dochter van
Prins Frederik Karel van Pruisen. Slechts een half jaar later,
den uden Januari, werd hij op zijn kasteel Walferdange, in
Luxemburg, zijn geliefkoosd verblijf, door de mazelen aangetast
en, na een krankheid van weinige dagen, blies hij in de
armen zijner Gemalin den laatsten adem uit. Verloor de Koning
in zijne Gemalin eene rijkbegaafde, verstandige Gade, de zoo
hartelijk beminde Moeder harer kinderen : ons Volk eene edele
beschermvrouwe van alles, wat schoon is en edel en goed. Zwaar
was ook het verlies, dat en Vorst en Volk leden door het verscheiden
van Prins Hendrik. In vele gevallen was hij 's Konings
rechterhand. Hij was in hooge mate populair en werd
hartelijk door 't Volk geliefd. Zijn vermogen was steeds ter beschikking
voor alles, wat de welvaart der Natie verhoogen kon
en inrichtingen voor zeevaart, handel en nijverheid vonden in
hem een krachtigen steun. Slechts vijf maanden later, den i iden
Juni 1879, overleed de oudste zoon des Konings to Parijs, op
den leeftijd van 39 jaren. Bange 9vragen verdrongen zich in
het hart van alien, die het wel meenden met de toekomst van
Oranje en Nederland. De Koning ging gebukt onder slag op
slag , slechts een zoon, Prins Alexander bleef hem over en zou
deze kroon en scepter erven, indien ook zijn koninklijke Vader
den volke ontviel ? Wie zou het zeggen ? Reeds geruimen tijd
was ook de gezondheidstoestand van Prins Alexander wanke-

DOOD VAN PRINS ALEXANDER. 20I
lend, en inderdaad, de vreeze, welke men koesterde, was niet
ongegrond. Den 2 Isten Juni 1884 toch, in den ouderdom van
bijna 38 jaar, sleepte een langzaam verval van krachten, waaraan
de droefheid over het overlijden van moeder en broeder
KONIN GIN SOPHIA.
een geduchten stoot gegeven had, hem weg. ZOO was dan de
Oranjeboom, die weleer zoo heerlijke en rijke loten en vruchten
gedragen had, als uitgestorven. Ook Zijne Koninklijke
Hoogheid Prins Frederik der Nederlanden, die den hoogen

202 'S KONINGS TWEEDE HUWELIJK.
ouderdom van 84 jaren had mogen bereiken, was den 8sten
September 1881 gestorven en de Koning bleef alleen over als
de laatste mannelijke vertegenwoordiger van het roemrijk geslacht
der Oranje-Nassau's. Duister was het verschiet voor
Nederland en Oranje en menig warm Vaderlander dacht met
bange zorg aan de toekomst, doch .. .
Er liepen geruchten, en weldra werden zij door officieele
tijdingen bevestigd, dat de Koning zich voor de tweede maal
in den echt dacht te begeven met Prinses Adelheid Emma
Wilhelmina Theresia, de lieftallige en beminnelijke derde dochter
van den Vorst van Waldeck-Pyrmont. Ofschoon de Natie
aanvankelijk niet met onverdeelde sympathie de tijding van
het voorgenomen huwelijk ontvangen had, toch was er slechts
een wensch, dat het der Vorstin zou mogen gelukken om den
afgaanden levensdag van den bejaarden Koning met een glans
van vrede en huiselijk geluk te bestralen. De Vorstin heeft
meer gedaan. Niet slechts braken voor den Koning heldere,
gelukkige dagen aan, maar als stormenderhand,'en vooral door
warme belangstelling is het wel en het wee harer onderdanen,
gelukte het der Koningin, de liefde van het Volk te veroveren,
en met warme geestdrift werd het Koninklijk Echtpaar
straks in de hoofdstad des Rijks welkom geheeten. Een eigenaardig
huldeblijk gaf het „koop- en scheeprijk" Amsterdam
aan de jeugdige Vorstin, toen het haar bij die gelegenheid
uitnoodigde om het juist voltooide Droogdok te komen openen.
Gaarne gaf H. M. aan dezen wensch der burgerij gehoor,
en de naam „Koninginnendok" herinnert nog steeds aan de
vervulling van dien wensch. Zoo gaf Neerland's Volk het bewijs,
dat zij de Vorstin dankbaar was voor de zorgen, die zij
aan haren Koninklijken Echtgenoot wijdde en het toonde, dat
het zijn hart niet gesloten houdt ook voor den vreemdeling,
die het met liefde en belangstelling tegenkomt. Hoe werd echter
de vreugde der Natie ten top gevoerd en — waarom het
verzwegen — ook de liefde voor de Koningin verhoogd, toen er
in den zomer van het volgend jaar eene Prinses geboren werd,
die de namen ontving van Wilhelmina Paulina Maria. Het ge-

„ONS PRINSESJE. ” 203
heele land was opgetogen van vreugde, en warme gebeden
rezen voor de Koninklijke Moeder en haar jeugdige Spruit, de
hope van geheel de Natie : „ons Prinsesje," zooals zij weldra
heette. De warme belangstelling van geheel het yolk begeleidde
haar van de wieg tot bij haar onderwijs en hare wandelingen.
Opgroeiende, gaf de jonge Prinses al spoedig blijken van goeden
aanleg. Terwijl hare Koninklijke Moeder zelf haar onderwijs
in den godsdienst, waarmede gewoonlijk haar dagtaak
aanving, leidde, en tevens haar in de Duitsche taal onderrichtte,
ontving zij onderwijs in de Fransche taal van Mejuffrouw Liotard,
terwijl den heer Gediking, hoofd eener school te 's Gravenhage,
het onderwijs in het Hollandsch en de overige yakken
opgedragen werd. Beiden werden later, onder waardeering
van de door hen bewezen diensten, vervangen door Dr. J. J.
Salverda de Grave en Miss Saxon Winter, aan welke laatste
het onderwijs in de Engelsche taal opgedragen werd. Ook in
de muziek en de rijkunst ontving de jeugdige Vorstin nauwgezet
onderricht van bekwame mannen, terwijl de Koningin zelf
haar in de handwerken onderwees. Al meer en meer won de
zich voorspoedig ontwikkelende Prinses de liefde harer toekomstige
onderdanen en meermalen gaf 't Volk daarvan de ondubbelzinnigste
blijken op haren geboortedag of bij andere feestelijke
gelegenheden. Reeds in het jaar 1884 werd bepaald dat,
ingeval de Koning mocht komen te overlijden gedurende de
minderjarigheid der Prinses, de Koningin als Voogdes-regentes
zou optreden.
Wij hebben gezien, hoe het ministerie-Kappeyne viel over
de Kanaalwet. Wel scheen Kappeyne zelf geneigd om aan de
ministerstafel te blijven, zoo de Koning hem steunen wilde bij
eene voorgestelde Grondwetsherziening. Tot zulk eene belofte
liet Zijne Majesteit zich echter niet bewegen en het geheele
Kabinet nam daarop ontslag, om plaats te maken voor het
ministerie-Van Lijnden van Sandenburg, waarin ook de heer
Modderman zitting nam voor Justitie, benevens Van Goltstein
voor Kolonien. Belangrijke wetten kwamen onder dit Kabinet,
dat van 1879-1883 zitting had, tot stand, waaronder vooral

204 HET ATHENEUM VAN AMSTERDAM.
het nieuwe Wetboek van Strafrecht, dat de gewijzigde Code
Penal, die tot hiertoe in ons land gevolgd werd, verving, de
Drankwet en die tot aanleg van het Merwedekanaal.
Lang had zich Amsterdam beklaagd, dat het op het gebled
van Hooger Onderwijs achterstond bij de hoofdsteden van
ALhXANDER, PRINS VAN ORANJE.
al Europa's Staten. Wel is waar was zijn Atheneum beroemd,
eensdeels door de beroemde mannen, die daaraan gevormd
waren, anderdeels door het talent zijner hoogleeraren, maar
toch, het bleef een ondergeschikte rol spelen to midden van de
Universiteiten van het Werelddeel en het Vaderland. Op aan.
drang nu van Amsterdam, werd het Atheneum in een Univer-

DE VRIJE UNIVERSITEIT. 205
......................................n
siteit veranderd, waarover het beheer zoowel als het onderhoud
aan de stad blijven zou, onder eenigen weinigen invloed,
welke de Regeering aan zich behield. We erkennen gaarne het
bezwaar voor de Regeering, om tot de opheffing van een der
vier Universiteiten en tot de keuze van de uit te vallen Hoogeschool
te besluiten, doch ook moet toegegeven worden, dat voor
ons betrekkelijk klein land en zijne draagkracht, het behoud
van alien, tamelijk overbodige weelde heeten mag, een overblijfsel
uit den tijd, toen elke Provincie nog op zich zelf stond en
natuurlijk tuk was op den eisch van eene volledige inrichting
voor zich zelf op elk gebied, waardoor men echter verhinderd
werd om bij alien genoegzame krachten te concentreeren en
dat vooral, nu de nieuwe Wet op het Hooger Onderwijs, in.
1876 onder het tweede ministerie-Heemskerk tot stand gekomen,
de benoeming van vrij wat meer hoogleeraren yorderde
en dus groote opofferingen vraagde.
Het beginsel van het vrije onderwijs, dat zich op het gebied
van de Lagere School zoo krachtig baan gebroken had,
begon zich evenzeer te doen gelden op het gebied van het
Hooger Onderwijs, en vond in de heeren Dr. A. Kuyper en
Dr. F. L. Rutgers krachtige en talentvolle pleitbezorgers, in
Dr. A. Bronsvelt, te Utrecht, een onvermoeid en scherp bestrijder.
Wij kunnen niet anders dan het streven, om ook de Calvinistische
jongelingschap, die hare opleiding in de Christelijke
Bijzondere School aanvankelijk genoten had, ook bij verdere
ontwikkeling te vrijwaren tegen het moderne ongeloof en de
materialistische richting van den tijdgeest, eene logische consequentie
noemen. Ten koste van groote geldelijke opofferingen
en ondanks den fellen tegenstand, vooral van ethische zijde, werd
in 188o te Amsterdam eene Vrije Universiteit op Gereformeerden
grondslag geopend, aanvankelijk siechts voor de Theologische,
Literarische en straks ook voor de Juridische Faculteit.
Ook tegen haar openbaarde zich in de regeeringskringen de
zelfde tegenstand, welke het particulier initiatief bij de La.
gere School had te doorworstelen, en misschien zal het nog
eenigen tijd duren, eer de quasi-liberale zin der meerderheid

206 DE WERELDTENTOONSTELLING.
in de Vertegenwoordiging, of ook het denkbeeld van voortreffe-
lijkheid van het staats-cachet aan de ministerstafel er toe zullen
komen, om aan het vrije Hooger Onderwijs gelijke rechten
toe te kennen met de Rijks-universiteiten.
In April 1882 werd Z. M., bij gelegenheid van het huwelijk
der zuster van de Koningin met den hertog van Albany.
in Engeland, door Koningin Victoria in de orde van den Kouseband
opgenomen. Den Isten Mei 1883 opende Zijne Majesteit
de eerste Internationale en Koloniale Wereldtentoonstelling
te Amsterdam, welke met de vroegere te Londen, Parijs en
andere Europeesche expositien van dien aard wedijveren kon.
Krachtig werd en door den Koning en door de Regeering tot
het weislagen van deze onderneming medegewerkt. De uitbrei -
ding, die het Koloniaal Museum te Haarlem ontving, dankt
het aan deze eerste expositie. Amsterdam was in dien tijd
getuige van een zeldzaam schouwspel. Na een rein naar Engeland,
waar de Koning ook Hampton-Court, de residentie van
wijlen zijn doorluchtigen naamgenoot, den Stadhouder-Koning
bezocht, toog Zijne Majesteit naar Luxemburg en voldeed gaarne
aan de uitnoodiging van Koning Leopold II van Belgie, om
hem te Spa 4 te ontmoeten. Van zijne zijde beantwoordde de
Belgische Koning dit door een bezoek op het Loo, waarna hij
met zijn Koninklij ken Gastheer de Tentoonstelling te Amsterdam
bezocht, waar Zijne Majesteit hem in eigen persoon rondleidde.
Na het bezoek aan de Tentoonstelling vertoonden zich beide
Vorsten op het balkon van het Paleis op den Dam, waar eene
onafzienbare menigte hun verschijnen met gejuich begroette.
De vervoering steeg ten top, toen beide Vorsten al de herinneringen
aan het verleden schenen te willen begraven in een
hartelijke omhelzing, ten aanschouwe van het Nederlandsche
Volk. .In October van dat zelfde jaar bracht Zijne Majesteit
aan koning Leopold een tegenbezoek, en daarmede was zeker
de laatste vonk van wrok gebluscht, welke nog in het hart
van Belg en Nederlander tegen elkander leven mocht.
De maanden Mei en Juni 1884 gaven aan 't Vorstenhuis
vreugde en leed. Reeds had de Natie zich opgemaakt om het

KABINET VAN LIJNDEN-SIX. 207
35-jarig Koningschap van Willem III feestelijk te herdenken,
toen de ziekte en het daarop spoedig gevolgd overlijden van.
Prins Alexander aan alle feestelijke stemming het zwijgen oplegde.
Toch gingen die dagen niet zonder dankbare herinnering
voorbij. Verschil over de omzetting van communaal in individueel
grondbezit op Java, waartegen minister Van Goltstein zich
verzette, gaf aanleiding, dat het Kabinet-Van Lijnden zijn ontslag
nam. Het had vroegere geestverwanten teleurgesteld, reeds
in zijn optreden : van mannen toch als Van Lijnden en Six hadden
de Anti-revolutionairen betere dingen gehoopt dan dat zij
de erfenis van een Kappeyne zouden hebben aanvaard. Zoo de
s c h e r p e resolutie al niet in al haar strengheid aangevoerd
was, dan was dit grootendeels hieraan te danken, dat de schatkist
de weelde, welke het Openbaar Onderwijs door Kappeyne
toegedacht was, niet bestrijden kon. Waar het mogelijk was,
bleek het, dat het Ministerie gaarne de Staatsschool begunstigde,
al ware 't ook ten koste van het Christelijk Onderwijs.
En als dan ook in 1882 een door den heer De Savornin Lohman
ingediend voorstel, waarbij althans de bijzondere scholen
niet geheel onderworpen waren aan de eischen, welke de Wet
van Kappeyne ten opzichte van de schoollokalen stelde, de
goedkeuring der Kamers verkrijgen mocht, zoo had men dit
minder aan de welwillende aanbeveling der Regeering dan aan
de gunstige beslissing der Kamer te danken. Langzamerhand
begonnen ook de Liberalen zelf de gebreken van de zoo hoog
geloofde wet van Kappeyne in te zien en werden zij toegeeflijker
op het punt van wijziging. Ook de heer Vermeulen zag
zijn voorstel, waarbij, in strijd met de Wet van 1878, ook
hulponderwijzers-akten voor vreemde talen konden verkrijgen,
gelijk dat voor dien tijd het geval geweest was, reeds met 57
tegen 18 stemmen aangenomen.
De nieuwe verkiezingen hadden eindelijk, dank zij de
krachtige aaneensluiting van de Anti-liberalen, een omkeer in
de verhouding van de partijen in de Kamer gebracht : de
Anti-liberalen wogen namelijk in stemmen-aantal tegen hun
bestrijders op, en de beslissing in 's Lands zaken hing nu

208 KABINET-HEEMSKERK.
slechts af van de stem des heeren Wintgens, die de schaal
deed overslaan, naarmate hij zich bij de eene of andere partij
voegde. Toen Wintgens straks ontslag nam, stond de Kamer
„op het doode punt," 43 tegen 43, zoodat van nu af elk beshift,
door haar genomen, menschelijker wijze gesproken, van
het toeval af hing.
Het Kabinet Van Lijnden was inmiddels door een Ministerie
Heemskerk vervangen, welks premier dus voor de derde
maal de leiding van 's lands zaken in handen nam. Een voorstel
om het getal Kamerleden op 96 te brengen, waarbij dit
meer in verhouding tot het aantal kiezers komen zou en tevens
de Kamer uit haar moeilij ken toestand zou gered worden,
mocht niet de goedkeuring der leden wegdragen (1884).
Nog moeten we melding maken van eene zending, welke
Nederland op nieuw in nadere betrekking bracht met onze oude
stamverwanten, de zoogenaamde „Boeren" aan de Vaalrivier
in Zuid-Afrika. In het begin van Maart kwamen de heeren
Paul Kruger, president der Zuid-Afrikaansche Republiek, Smit,
minister van Oorlog, en Du Toit, mede lid van het Staatsbestuur,
in Holland, ten einde nieuwe relatien met Holland aan te
knoopen. Met warme belangstelling werd de deputatie in ons
Land ontvangen en van dien tijd af dateert een steeds levendiger
geworden verstandhouding met de oude Hollanders ginds,
die door de krachtige wijze, waarop zij hunne onafhankelijkheid
op Engeland hadden weten te herwinnen, de sympathie
niet slechts van Nederland, maar ook van geheel Europa had-
den gewonnen.
Van vele zij den was er reeds aangedrongen op Grondwetsherziening
en de omstandigheden maakten deze dan ook zeer
gewenscht, doch weinig kans bestond er, dat het ontwerp, het-
welk in 1886 vanwege het ministerie Heemskerk de Kamer bereikte,
aangenomen zou worden. Krachtig hadden zich toch
de Anti-revolutionairen bijeengeschaard en dezen stelden, als
onafwijsbare voorwaarde voor het bekomen van hun steun, de
wijziging yan art. 194, hun een steen des aanstoots van zooveel
jaren herwaarts. De Roomschen in de Kamer steunden hen en

HET LAGER ONDERWIJS. 209
inderdaad, de Minister, ofschoon aanvankelijk niet tot wijziging
van bedoeld artikel gezind, scheen geneigd eene poging te willen
wagen om op schoolgebied aan het vaderland den vrede te
hergeven, en nam zelf het initiatief tot wijziging. Straks bood
hij daartoe het volgende voorstel aan :
„De inrichting van het Openbaar Onderwijs wordt door de
wet geregeld. De openbare scholen zijn toegankelijk voor alle
leerlingen, zonder onderscheid van godsdienstige gezindheid.
In of voor elke gemeente wordt lager onderwijs gegeven,
voldoende aan de behoefte der bevolking.
Het wordt, voor zooveel daarin niet op andere wijze is
voorzien, van overheidswege verstrekt in openbare scholen; aldaar
wordt het onderwijs aan onvermogenden kosteloos gegeven."
Aan de laatste bepaling werd straks nog eene zinsnede
toegevoegd, welke vaststelde, dat anderen dan onvermogenden
een billijk schoolgeld betalen zouden. Toch waren hiermede
de tegenstanders der wet van Kappeyne nog gansch niet voldaan,
wijl er van rechtsgelijkheid tusschen het openbaar en
bijzonder onderwijs geen sprake was. De Anti-revolutionaire
en Roomsche Kamerleden vereenigden zich dan ook tot het
volgend voorstel, waarin zij hunne eischen omschreven :
Artikel 194 der Grondwet worde gelezen als volgt :
„Het 'Onderwijs is een voorwerp van de aanhoudende zorg
der Regeering. Het geven van onderwijs is vrij. Het toezicht
van de Overheid op het Onderwijs in het algemeen,:de inrichting
van het openbaar onderwijs en, voor zoover het lager
onderwijs betreft, de aan den onderwijzer te stellen eischen
van bekwaamheid en zedelijkheid worden door de wet geregeld.
De openbare scholen zijn toegankelijk voor leerlingen zonder
onderscheid van godsdienstige gezindheid.
In of voor elke gemeente wordt lager onderwijs gegeven,
voldoende aan de behoeften der bevolking. Het wordt, voor zooveel
daarin niet op andere wijze is voorzien, van overheidswege
verstrekt in openbare scholen voor onvermogenden kosteloos,
voor anderen tegen betaling van een billijk schoolgeld.
In de kosten van het bijzonder onderwijs kan, naar bij
Dl. VIII. 14

210 DE NIEUWE GRONDWET.
de wet te stellen regelen, uit openbare middelen worden bijgedragen,
of het Onderwijs al of niet voldoet aan het in het
vierde lid bepaalde vereischte voor de openbare scholen.
De Koning doet jaarlijks van den staat der openbare
en bijzondere scholen een uitvoerig verslag aan de Staten -
Generaal geven."
Toch droeg dit voorstel niet geheel de goedkeuring der
partij buiten de Kamer weg, omdat 't geen ruimte liet aan on-
vermogenden om hun kinderen kosteloos te zenden. Intusschen,
mocht het met recht een gunstig oogenblik heeten om den
jarenlangen schoolstrijd te beeindigen, ook thans zou men hierin
niet slagen. De Kamer nam hoofdstuk X, onderwijs en armwezen
betreffende, het eerst in behandeling, maar alle pogingen
tot oplossing van de zaak mislukten en zoowel het ontwerp
als de amendementen werden verworpen, waarop het
Ministerie ontslag nam. Aanvankelijk droeg de Koning de vorming
van een nieuw Kabinet aan den heer Mackay op, doch
toen deze niet slaagde, volgde een kamerontbinding en werden
nieuwe verkiezingen uitgeschreven, die een weinig meer ten
gunste der Liberalen uitvielen. Minder eng aaneengesloten stonden
thans de Anti-liberalen tegenover het Ministerie en toen nu
ook de Liberalen, om aan den schoolstrijd een einde te maken,
een amendement aannamen, door de heeren Schaepman en Vos
de Waal ingediend, waarbij artikel 194 althans eenigszins naar
de wenschen van de rechterzijde gewijzigd werd, toen werd
dan ook de nieuwe Grondwet den uden Juni aangenomen. De
Eerste Kamer nam evenzeer alle hoofdstukken der nieuwe Grondwet
aan, behalve het tiende, het Onderwijs betreffende, waarom
dit andermaal ongewijzigd bleef. Het bleef nog steeds de vraag,
of de herziene Grondwet ook door de volgens haar voorschrift
bijeengeroepen nieuwe Kamer, met de vereischte twee derden
van de stemmen der leden zou aangenomen worden. Dan, ook
dit geschiedde, en nadat de Koning de wet gesanctionneerd had,
werd ze den 3osten November 1887 pleehtig afgekondigd. De
herziening was vooral van gewicht ten opzichte van de defensie,
het kiesrecht, de samenstelling der Kamers en de verdui-

NATIONAAL VREUGDEBETOON. 2 1 I
delijking der bepalingen omtrent de troonsopvolging. Voortaan
zou de Eerste Kamer uit 5o leden bestaan, die wel, even als
voorheen, door de Provinciale Staten zouden gekozen worden,
doch niet, zooals vroeger, alleen uit de hoogst aangeslagenen,
maar ook uit degenen, die hooge openbare staatsambten bekleedden
of bekleed hadden. De Tweede Kamer zou uit zoo
leden bestaan, en voortaan zouden alle leden tegelijk om de vier
jaar aftreden. Ook werden de vereischten voor kiesbevoegdheid
dermate gewijzigd, dat van toen of alle mannelijke ingezetenen,
die den leeftijd van 23 jaren bereikt hebben, Nederlanders
zijn en voldoen aan de door de kieswet te bepalen kenteekenen
van geschiktheid en maatschappelijken weistand, kiezer zouden
zijn. Voorts kreeg de Eerste Kamer mede het recht van
enquete en de Vereenigde Kamer dat van amendement, terwifi
geestelijken of bedienaren van den godsdienst niet langer van
het lidmaatschap der Kamers zouden zijn buitengesloten.
Schitterend was in den aanvang des jaars 's Konings 7oste
verjaardag gevierd, waartoe reeds maanden te voren in bijna
alle steden en dorpen des lands de noodige voorbereidingsmaatregelen
genomen waren. Op nieuw ontving de Koninklijke
Familie toen het bewijs, hoezeer het yolk Oranje mint, en vooral
te Amsterdam, waar men de feesten uitgesteld had tot 's Konings
gewone jaarlijksche komst in de hoofdstad, putte men
zich uit in vreugdebetoon. Geen buurt, hoe gering ook, of ze had
een commissie gevormd en ze wedijverde met hare rijkere zusters
in het brengen van offers voor de algemeene feestviering.
Jammer slechts, dat Zijne Majesteit door ziekelijke omstandigheden
verhinderd]werd het Paleis zoo vaak te verlaten, als hij
dit gaarne zou gedaan hebben. Hij bepaalde zich tot enkele
bezoeken, doch de Koningin en „ons Prinsesje" vertoonden
zich overal en bezochten allerlei stichtingen, waardoor de Koningin
en hare vorstelijke dochter niet weinig aan populariteit
wonnen
In Maart 1888 hadden de verkiezingen plaats voor de
nieuwe Kamer „van too ;" daarbij bleven de Liberalen in de
minderheid en de gevolgen daarvan deden zich terstond gevoe-

2 1 2 MACKAY-KEUCEIENIUS.
len. Het ministerie-Heemskerk bood den Koning weidra zijne
portefeuilles aan en een nieuw ministerie Mackay-Keuchenius
trad op, waarin straks Jhr. de Savornin Lohman zitting nam,
toen, ten gevolge van de verwerping zijner begrooting door
de Eerste Kamer, Keuchenius, die als minister van Kolonien
zitting genomen had, weidra aftrad. Aan het Ministerie gelukte
het eindelijk, eene herziening van de Wet op het Lager Onderwijs
tot stand te brengen, welke den 8sten December 1889
aangenomen werd en die het Bijzonder Onderwijs rechtsgelijkheid
met het Openbare Onderwijs toezegde, althans voor zoover
het 't Riik betrof, en dit trachtte te verwezenlijken door
een subsidiestelsel, geregeld naar het aantal schoolgaande kinderen
en dat der onderwijzers.
Ook de Eerste Kamer nam straks een wetsontwerp aan,
dat weidra den naam van „pacificatie" verkreeg, omdat men
zich vleide, dat daardoor althans op het gebied van den Staat
de strijd over het onderwijs zou beslecht zijn. Ook de Koninklijke
bekrachtiging liet zich niet lang wachten en voortaan
zou dus „de maatschappij" en niet „de wetgever" uitmaken,
of de openbare of de bijzondere school aanvulling dan wel
regel zijn zou.
Intusschen was 's Konings gezondheid al meer wankelend
geworden. Eene chronische ingewandsziekte deed zich telkens
heviger gevoelen en, hoe Amsterdam zich ook voorgesteld had,
bij de feesten, die het vieren wilde ter eere van den 8sten verjaardag
der Prinses, de Koningin en de „Lieveling des Volks"
op 't Paleis te mogen zien, de Vorstin achtte het bedenkelijk de
zijde , haars Koninklijken Gemaals te verlaten. Evenzeer werd
het voornemen der Koninklijke Familie verhinderd om zich van
het Loo naar het buitenland te begeven. Naarmate het einde
des jaars naderde, namen de berichten aangaande 's Konings
toestand een meer onrustbarend karakter aan en bij de kwaal,
waaraan de Vorst lijdende was, voegden zich nog de verschijnselen
van diphteritis. Den overgang van het oude in het
nieuwe jaar in de Residentie te vieren, hoezeer dit ook een
jaarlijks gebruik heeten mocht, bier kon thans geen sprake

' S KONINGS KRANKFIEID. 213
van zijn. Nauwelijks was het nieuwe jaar ingetreden, of er
moest zelfs buitengewone geneeskundige hulp voor Zijne Majesteit
ingeroepen worden. De crisis naderde en men ver-
wachtte niet anders, of het einde zou spoedig daar zijn. De
in de Staatscourant voorkomende bulletins schenen daarop te
zinspelen en ten paleize op het Loo ruimde men reeds plaats
in voor hen, die wegens hun officieel ambt na het overlijden
aanwezig moesten zijn. Toch won 's Konings ijzersterk gestel
het nog eenmaal van de krankheid, en een korte wijie van herstel
trad in. Hoe zwaar hij ook leed, nog steeds hield Zijne
Majesteit zich met de belangen van het land en de welvaart
zijner onderdanen bezig, en zelfs op zijn krankbed gedacht hij
de Nederlandsche Heidemaatschappij, de ontginning in de Peel.,
den landbouw in Limburg, en dat alles steunde hij met vorstelijke
gaven.
Zwaar en gedrukt was de stemming der Natie, toen andermaal
de i9de Februari, de jaardag des Konings, aanbrak,
en nauwelijks was deze dan ook verstreken, of andermaal gaf
de abnormale toestand van den vorstelijken lijder reden tot
bezorgdheid. Was men ook ten hove minder bezorgd, weldra
toch constateerden de geneesheeren een algemeenen achteruitgang
bij toeneming der plaatselijke ziekte-verschijnselen, waarom
het Ministerie het wenschelijk achtte, nog tijdig de Staatszaken
te regelen. Er hadden beraadslagingen plaats tusschen
den Raad van State, het Ministerie en de geneesheeren des
Konings, en het gevolg was eene afkondiging in de Staats-
Courant van 29 Maart 1889, waarbij de Raad van Ministers,
oordeelende, dat de Koning buiten staat geraakt was de Regeering
waar te nemen, volgens de desbetreffende artikelen der
Grondwet, de Staten-Generaal in vereenigde vergadering samenriep.
Den 2den April daaraanvolgende waren de beide Kamers
in vereenigde zitting vergaderd. De tribunes waren eivol van
lieden, die belang stelden in dit onder de lotgevallen des lands
eenig feit. Bijna alle leden der Staten-Generaal waren tegenwoordig
en aan de ministerstafel waren alle plaatsen bezet. Terstond
nadat de gebruikelijke formaliteiten bij de opening der

2 14 DE MINISTERIEELE MEDEDEELING.
zitting afgeloopen waren, gaf de Voorzitter der Eerste Kamer,
Mr. W. A. A. J. Baron Schimmelpenninck van der Oye, het
woord aan den minister van Binnenlandsche Zaken, die, na een
algemeen overzicht van den loop van 's Konings ziekte gegeven
te hebben, mededeelde, dat de Ministers, verwarring
en stremming in den gang van 's lands zaken vreezende, het
noodzakelijk geacht hadden, om eene besliste verklaring van
de geneesheeren des Konings te vragen, of naar hun oordeel
nog eene gunstige wending binnen betrekkelijk korten tijd zou
verwacht mogen worden, dan wel of deze, naar hunne meening,
niet meer, of slechts na lang verloop, mocht tegemoet gezien
worden. Daarop hadden de Ministers eene verklaring ontvangen,
geteekend door Prof. Rosenstein, den lijfarts des Konings'
Dr. Vinkhuizen en Dr. J. Vlaanderen, waarin dezen uitspraken,
dat in den eersten tijd, althans volgens de regelen der
wetenschap, geene verbetering in den toestand zou intreden.
Nogmaals hadden de Ministers door persoonlijk bezoek op het
Loo zich overtuigd, dat ook van hervatting der geringste werkzaamheid
geen sprake kon zijn, waarom de Ministerraad zich
_genoodzaakt zag te verklaren, dat Zijne Majesteit buiten staat
geraakt was de Regeering waar te nemen en daarvan, met verzoek
om advies, kennis gegeven had aan den Raad van State.
Deze achtte, dat de Staten-Generaal onverwijld behoorde saamgeroepen
te worden : een advies, tot welks opvolging men zich
bij het steeds ongunstiger worden der berichten van het Loo,
te meer gedrongen gevoelde. — De Minister zeide :
„Niet dan met diepe smarte kwijt de Raad van Ministers
zich bij dezen van die droevige taak. Hoe gaarne hij u ook
gewezen had op de eene of andere omstandigheid, die de gelegenheid
zou kunnen openen om een beslissing ten deze vooralsnog
te verdagen, de Raad vindt er, helaas, geene.
Het oogenblik is thans gekomen, waarop uwe tusschenkomst
en beslissing volgens de Grondwet vereischt worden."
Getroffen had de Vertegenwoordiging des yolks de droeve
mededeelingen van den Minister aangehoord en de Voorzitter
was voorzeker aller tolk, toen hij sprak : „De Vertegenwoor-

HET BESLUIT. 2 1 5
diging van het Nederlandsche Volk beseft het pijnlijke van de
taak, heden door de Regeering vervuld, en in niet mindere
mate voorzeker voelt zij al het onuitsprekelijke en den hoogen
ernst van de thans haar opgedragen taak, om te voorzien in
de Regeering, die de laatste Vorst uit het innig geliefde Stamhuis
van Oranje tijdelijk moet nederleggen.
Eene beslissing werd tot den volgenden morgen verdaagd.
Andermaal waren de tribunes met eene opeen gedrongen schare
bezet, terwijl in de loge vele aanzienlijken, officieele personen,
ook tal van dames plaats genomen hadden. Nadat de notulen
van de vorige vergaderingen gelezen waren, sprak de Voorzitter
: „Thans meen ik, hoe onnoemelijk zwaar het ons ook
moge vallen, in overweging te moeten geven, dat de Vereenigde
Vergadering besluite :
„De Staten-Generaal, in vereenigde vergadering, verklaart,
dat het bij artikel 38, Iste lid, der Grondwet omschreven geval
aanwezig is."
Na eene langdurige en indrukwekkende stilte, vervolgde
hij : „Indien geen der Leden het woord verlangt te voeren,
wordt tot stemming overgegaan !"
De hamer viel ; de Voorzitter nam de presentielijst en las
de namen der aanwezigen af. Allen stemden voor, en terwijl
alien zich van hunne zetels verhieven, meldde de Voorzitter
het resultaat der stemming en vervolgde : „Dit besluit, wel de
meest smartelijke beslissing, waartoe ooit de Nederlandsche
Volksvertegenwoordiging kon geroepen worden, zal op de bij
de Grondwet omschreven wijze worden afgekondigd. Ik heb de
eer om aan de Vergadering voor te stellen, mededeeling van
dit besluit te doen aan den Raad van State en aan de hoofden
der Ministerieele Departementen, in rade vereenigd."
Na goedkeuring door de Kamer sprak de Voorzitter, op
den toon van de diepste ontroering, luide : „God behoede ons
Koninklijk Huis !"
Getroffen verlieten de Leden der Kamers de vergaderzaal.
Den 4den April daaraanvolgende verscheen de afkondiging
van het besluit in de Staatscourant en deelde de Raad van

2 16 HERSTEL.
State aan de Natie mede, dat hij, volgens de Grondwet, in
naam des Konings, de waarneming van het Koninklijk gezag
had aanvaard, totdat een door de Regeering bij de Vertegenwoordiging
in te dienen wetsontwerp, betreffende de benoeming
van een Regent of Regentes, zou zijn aangenomen. Met bange
zorg las men dagelijks de berichten aangaande den Vorstelijken
lijder, toen zich op het alleronverwachts zulk een keer
in diens toestand voordeed, dat men vooralsnog de instelling
van het regentschap verschoof. Weinig tijds na bovenbedoelde
of kondiging in de Staatscourant begon men hoop te koesteren
op 's Konings herstel. Een week later berichtte men reeds
van het Loo, dat de toestand bepaald gunstiger heeten mocht.
Reeds den 20sten April wachtte Zijne Majesteit op gunstig
weder om zich in de buitenlucht te kunnen begeven, en nauwelijks
was de maand April verstreken, of andermaal werden de
beide Kamers tot eene vereenigde zitting opgeroepen, maar nu,
om officieel de blijde tijding te vernemen, dat Zijne Majesteit,
Gode zij dank, weder in staat gesteld was om de Regeering
waar te nemen. Een driewerf „hoera !" en een geestdriftvol
,,Leve de Koning !" was het antwoord op deze mededeeling, en
straks werd er besloten om, namens de beide Kamers, aan Zijne
Majesteit een telegram van gelukwensching te zenden. De volgende
week mocht Zijne Majesteit weder in de buitenlucht gaan
en Dr. Vinkhuizen nam afscheid van den Koninklijken patient.
Dankzeggingen rezen ten hooge uit de kerken, telegrammen en
adressen van gelukwenschingen werden bij honderden naar het
Loo gezonden, en 't was alsof der Natie een zware last van het
hart gewenteld was, zoo kinderlijk blijde betoonde zij zich bij
het verassend herstel.
Wie had het dan ook nog durven hopen, dat de Koning
bij herstelde gezondheid nog een luisterrijk feest met zijn geliefde
Volk zou vieren, en wel dat zijner veertigjarige Regeering
! De bange verwachting, de lange spanning, waarin men
verkeerde, waren oorzaak, dat men geenerlei toebereidselen
voor den 1 2den Mei had gemaakt, doch nu de zaken zulk
eene verrassende wending genomen hadden, meende men zich

VEERTIGJARIGE REGEERING. 2 17
te moeten bepalen tot datgene, wat de burgers der gemeenten
zelf uit vrije beweging doen konden en wilden, en nu juist
werd het openbaar, hoe zeer het Volk zijn Koning lief had. In
allerijl toch werd niet slechts het geliefkoosde dundoek voor
den dag gehaald, maar -versieringen, illuminatien, schilden en
alles wat de vindingrijkheid der liefde in der haast gereed
maken kon, werden aangebracht.
Op den dag zijner inhuldiging vaardigde de Koning eene
proclamatie aan zijn yolk uit van den volgenden inhoud :
„Geliefde Landgenooten en Onderdanen I"
„Heden zijn veertig jaren voorbijgegaan sedert den dag,
waarop ik plechtig de Regeering over het Nederlandsche Volk
heb aanvaard.
Zal mijn Volk van mij getuigen, dat ik mijn Koninklijk
n
woord heb gestand gedaan, ik weet, dat in lief en leed, in
blijde en droeve dagen, mijn Volk getrouw gebleven is aan mij
en mijn Huis.
„Ik heb er steeds naar gestreefd, de welvaart en den
bloei van ons Vaderland te bevorderen.
„Met innigen dank jegens den Almachtige zie ik op het
verviogen tijdperk terug. Zijn zegen heeft het oud verbond
van Oranje en Nederland bevestigd.
„Over de toekomst van mijn Huis en mijn Volk roep ik
op dezen plechtigen dag dienzelfden zegen in. De herinnering
aan het verleden is mij een waarborg voor de toekomst : Oranje
en Vaderland, onder Gods zegen een, krachtig en vrij I"
Het Loo, I2 Mei 1889. WILLEM.
Volgens den- wensch van den Koning werd de I2de Mei,
zijnde een Zondag, alleen gewijd aan de godsdienstige viering
van den heuglijken dag, en oak de burgerij bepaalde zich grootendeels
tot het uitsteken van vlaggen en het dragen van de
geliefde Oranjekleur. Den volgenden dag echter vierde de Natie
op voorbeeldige wijze het schoone feest. Ook op het Paleis
ontving het feest eene godsdienstige wijding. Tal van vreem-

2 1 8 DE FEESTELIJKHEDEN.
delingen hadden zich naar Apeldoorn begeven en zij smaakten
het genoegen, de Koningin met de Prinses des namiddags
te zien uitrijden om de versierde straten van de gemeente
in oogenschouw te nemen. Een stroom van telegrammen bereikte
het Paleis, en zelfs moest men 't personeel aan het Telegraafkantoor
met buitengewone 'hulp versterken. Duizenden verdrongen
zich den volgenden dag voor het Paleis, om op het uitrijden
der Koningin en van het Prinsesje te wachten, en straks
kregen zij dan ook hun wensch, toen de beide vorstelijke per -
sonen — Zijne Majesteit mocht niet uitgaan — in een open
landauer gezeten, stapvoets door het versierde dorp reden. De
wijze, waarop en de Koningin en de jeugdige Prinses aan het
dorpsfeest deelnamen, versterkte de liefde en de geestdrift voor
haar beiden niet slechts, maar ook sterkte het den band tusschen
Koning en Volk. Vanwege den Amsterdamschen Gemeenteraad
was een adres van gelukwensching tot den Koning
gericht en allerwege heerschte ongekunstelde volksvreugde,
welke Zijne Majesteit aanleiding gaf om straks den directeur van
het Kabinet des Konings, den beer Alewijn, de volgende proclamatie
in de Nederlandsche Staats-Courant te doen plaatsen :
„De Koning heeft den ondergeteekende opgedragen om,
door middel van de Nederlandsche Staats-Courant,
Zijner Majesteits meest hartelijken dank te betuigen voor de
zoo algemeene blij ken van hulde en gehechtheid, van het Nederlandsche
Volk ontvangen ter gelegenheid van Zijner Majesteits
herstel en van de herinnering van Hoogstdeszelfs veertigjarige
Regeering."
's Gravenhage, 14 Mei 1889.
De Directeur van het Kabinet des Konings,
ALEWIJN.
Bij de laatste herziening der Grondwet was bepaald, dat
bij overlijden van Zijne Majesteit de kroon zou overgaan op
Hare Koninklijke Hoogheid Prinses Wilhelmina en, indien dit
overlijden plaats greep gedurende de minderjarigheid van de
Kroonprinses, zou hare Koninklijke Moeder als Regentes optreden.

ADOLPH VAN NASSAU. 2 19
Deze bepaling kon echter voor de opvolging in het Groot -Hertogdom
Luxemburg niet gelden, aangezien volgens de Salische
Wet, welke daar nog geeerbiedigd werd, de opvolging van
vrouwelijke erfgenamen niet werd erkend. Het Groot-Hertogdom
zou bij het overlijden des Konings vervallen aan den
naasten mannelijken verwant van het huis des Konings, hertog
Adolph van Nassau. Gedurende de krankheid des Konings hadden
de Luxemburgers, toen het uitgesproken was, dat de Koning
niet meer in staat was de Regeering waar te nemen, en
met het oog op zijn waarschijnlijk spoedig overlijden, den Hertog
verzocht voorloopig het regentschap op zich te nemen. Ofschoon
men van den Hertog, die slechts weinig in leeftijd met
Zijne Majesteit verschilde, voorzeker een bezadigd optreden had
mogen verwachten, toonde deze maar al te zeer, hoe welkom
hem deze noodiging was ; de wijze, waarop hij zich gedroeg
en het vertoon, dat hij maakte, als ware hij reeds landsheer,
mishaagden menigeen. Juist zou hij den volgenden dag
met zeer veel plechtigheid geinstalleerd worden, toen de Koning
weer herstelde en de al te grage Hertog kreeg een welverdiende
bestraffing, toen Zijne Majesteit een schrijven aan
hem verzond, waarin hij zijn lieven Neef verzekerde, dat hij de
teugels van het bewind eerst bij zijn laatsten ademtocht uit
zijne handen geven zou. Zoo kon de quasi Groot-Hertog, tot
groot vermaak van geheel Europa, met stille trom naar zijn
lustslot aan den Rijn terugkeeren, hoewel hij reeds proclamatien
tot zijne aanstaande „onderdanen" gericht had.
De gezondheidstoestand van den Vorst had zich reeds in
zoover hersteld, dat de Koningin zich met de Prinses voor
eenige dagen naar Neuwied durfde begeven, en toen nu den
i4den September de minister van Binnenlandsche Zaken de
Kamers in naam des Konings sloot, mocht hij verklaren : „Het
gevaar, dat het leven van Zijne Majesteit den Koning bedreigde,
werd door Gods goedertierenheid gelukkig afgewend. De maatregelen,
tot wier vaststelling uwe medewerking werd ingeroepen
om bij voortduring den goeden - gang des bestuurs te verzekeren,
bleken hierdoor onnoodig. Uwe vergadering sprak, na

2 20 DE WERKZAAMHEDEN VAN HET KABINET.
het gelukkig herstel des Konings, hierover luide, als tolk van
het geheele Nederlandsche yolk, hare blijdschap uit."
Bovendien mochten Regeering en Kamer met zelfvoldoening
op het afgeloopen zittingsjaar terugzien. Met Frankrijk was een
overeenkomst gesloten over de grensscheiding tusschen Suriname
en Fransch Guyana. Eene wet was aangenomen om den overmatigen
arbeid van vrouwen en kinderen tegen te gaan ; eene
andere ter voorkoming van bedrog in den boterhandel; bepalingen
op den accijns en de invoerrechten op bier en azijn waren
in het leven geroepen, en overeenkomsten waren gesloten met
de Hollandsche Spoorwegmaatschappij en de maatschappij Zeeland.
Straks volgde de aanneming der wet tot regeling der pensioenen
van burgerlijke ambtenaren en hunne weduwen en weezen,
gelijk mede ten vorigen jare reeds een ontwerp tot regeling
van het militair onderwijs goedgekeurd was. In het belang van
handel en scheepvaart werden overeenkomsten aangegaan met
betrekking tot de kanaal- en havengelden op het Noordzeekanaal,
terwijI wijzigingen in de Consulaatsrechten gebracht
werden en de Tweede Kamer de noodige gelden toestond tot
verbetering van de rivier de Waal. In 1890 werden overeenkomsten
gesloten met de groote Spoorwegmaatschappij en bier te
lande, waarbij de Rijnspoor van een som van 38 millioen aan
den Staat overgedragen werd. Een ontwerp op de zeevisscherijen,
waartoe door het kamerlid Reekers het initiatief genomen
werd, hief knellende bepalingen op, waaronder onze visschersbevolking
gedrukt ging. Kortom, het was zichtbaar, dat
men een toestand van rijk, staatkundig leven tegemoet ging,
nu eenmaal de onderwijs-questie, welke de Natie zoo lang ver-
deeld gehouden had, althans voor het Rijk tot eene oplossing
gebracht was, en daardoor ook het voortdurend partijgekrakeel
in de Tweede Kamer tot stilstand was gekomen. Bij de opening
der Kamerzitting 1890-91 drong de Regeering in de
openingsrede aan op de spoedige behandeling van het ontwerp
tot regeling van den krijgsdienst, in de vorige zitting reeds
aangeboden, waarbij de noodige invoerings- en overgangsbepalingen
de Kamer nog wachtten. Wetsontwerpen op de ver-

NIEUWE KRANKHEID, 221
eveningen en de bevoegdheid om als officier of machinist dienst
te doen aan boord van koopvaardijschepen, zouden ingediend
worden. Nog steeds duurde het verzet der Atjehneezen voort
en werden nieuwe offers van de schatkist en nieuwe inspanning
van de zeemacht geeischt, om het Nederlandsch gezag te handhaven.
Door het verleenen van rentegarantie aan particu-
liere concessionarissen, zou men trachten den verderen aanleg
van spoorwegen op Java te bevorderen. De beschikbare batige
saldo's van vroegere dienstjaren maakten het mogelijk de in te
dienen begrooting, die een tekort zou teweeg brengen, te bestrijden
zonder tot geldleeningen ten behoeve van Nederlandsch-
Indie over te gaan.
Jammer slechts, dat niet van een voortgaand herstel bij
den Koning kon gerept worden. Ofschoon nu reeds Langer dan
een jaar de officieele berichten nopens zijn toestand achterwege
bleven, deden de mededeelingen van het Loo in de maand
Augustus vermoeden, dat Zijne Majesteit zich minder wel beyond.
Aanvankelijk schreef men het aan de omstandigheid toe,
dat Zijne Majesteit niet van de buitenlucht genoot, en zonder
bepaalde bezorgheid werd dan ook de tiende jaardag van de
Koninklijke Prinses gevierd. Geregeld volbracht de Koning de
plichten, welke de Regeering hem oplegde, en naar den uiterlijken
schijn was er weinig verandering bij hem waar te nemen,
hoewel zich blijkbaar de behoefte aan meerdere rust gelden
deed. In het laatst van September toonden zich minder gunstige
verschijnselen : vermindering van eetlust en onthouding van
gewonen arbeid. Weder trad eene algemeene verzwakking in
en men achtte het noodig Prof. Rosenstein en Dr. Vinkhuizen,
in consult met Dr. Vlaanderen, op het Loo te ontbiedeti. Ofschoon
zich weder verschijnselen van de gewone nierziekte voordeden
en de Koning reeds drie dagen bijna onafgebroken 't bed
hield, toch achtten de geneesheeren den toestand vooralsnog
niet zorgwekkend en hoopte men, dat Zijne Majesteit binnen
betrekkelijk korten tijd zou herstellen. De onrustbarende ver-
•schijnselen duurden voort, maar daar de geestvermogens bui-
tengewoon helder bleken en de toestand niet levensgevaarlijk

222 STREMMING IN ZAKEN.
was, koesterde men geen ernstige bezorgdheid. Natuurlijk bracht
echter de wedergekeerde krankheid nieuwe stremming in de
Staatsmachine teweeg, en in het begin van October waren de
Staatsstukken en documenten, die op 's Konings inzage en teekening
wachtten, tot een ganschen stapel van honderden stukken
aangewassen. Andermaal kwam er schromelijke staking
in 's lands taken en, vooral wiji nu getwijfeld worden moest
aan hernieuwd herstel, werd er thans op nieuw, en wel over
het instellen van een definitief regentschap gedacht. De kwaal
des Konings toch scheen ook de hersenen aan te tasten en de
Vorstelijke lijder scheen voortdurend in een staat van verdooving
te verkeeren. Toen vooral schitterde de trouwe liefde van
de Koningin voor haren Koninklijken Gemaal, wiens krankbed
zij nauwelijks een oogenblik verliet.
Nadat het aantal stukken, dat op de Koninklijke onderteekening
wachtte, het getal van Boo had overschreden, achtte
het Ministerie voorziening dringend noodzakelijk. Hoe noode
dan ook, andermaal vaardigde de Ministerraad de ministers
van Kolonien en Justitie of uit zijn midden, om met de geneesheeren
des Konings op het Loo te raadplegen en zich
persoonlijk aangaande den toestand van den Vorstelijken lijder
te vergewissen. Weldra bevatte de Staats-Courant de officieele
mededeeling van hun bevinding en de verklaring, dat zich
zulk een vermoeidheid der hersenen voorgedaan had, dat Zijne
Majesteit buiten staat verkeerde, zich met ernstige aangelegenheden
bezig te houden. Den volgenden dag, 14 October, bracht
daarop de heer Mackay, de voorzitter van den Ministerraad,
de mededeeling aan de Tweede Kamer, dat de Ministerraad, na
andermaal met de geneesheeren des Konings geraadpleegd en
zich persoonlijk van den toestand overtuigd te hebben, zich
tot zijn leedwezen de vraag had moeten voorleggen, of niet
nu reeds maatregelen dienden getroffen te worden, om in de
waarneming der Regeering te voorzien.
Met weemoed en te midden van eene indrukwekkende
stilte, had de Kamer de droeve mededeeling des Ministers aangehoord,
loch niet minder waren de leden der Vertegenwoor-

DE VEREENIGDE KAMER.
223
diging getroffen toen de Voorzitter, de heer Beelaerts van
Blokland, den Minister antwoordde met de volgende woorden :
„Met diepe smart verneemt de Kamer de allertreurigste
mare, dat zoo groote beproeving over ons land en ons Koningshuis
is gebracht. Moge het besef, dat de innigste deelneming
in het lijden van Zijne Majesteit, onzen geeerbiedigden Koning,
ons bezielt en de stellige wetenschap, dat de Vertegenwoordiging
van het Nederlandsche Volk zich des te vaster schaart
rondom den Troon, hoe zwaarder ramp er treffe, althans eenige
verzachting bieden aan Hare Majesteit de Koningin, in deze
voor haar zoo onuitsprekelijke omstandigheden."
Terwijl de toestand des Konings afwisselend bleef en zelfs
den 2 isten October het bulletin nog meldde, dat geene vermindering
van krachten te bespeuren viel, was de Raad van State
vergaderd om over voorziening' in den belemmerden gang der
Staatsmachine te beraadslagen, en het gevolg daarvan was, dat
andermaal tegen Dinsdag, 28 October, de Staten-Generaal in
vereenigde zitting opgeroepen werd, aangezien de Ministerraad,
den Raad van State gehoord, officieel moest constateeren, dat
de Koning buiten staat geraakt was om de Regeering waar te
nemen. Daar er echter weinig verandering in den toestand van
den lijder scheen te komen, begaf de minister van Kolonien,
de heer Mackay, zich met Dr. Vinkhuizen andermaal naar het
Loo, om juiste mededeelingen aan de Vereenigde Kamers te
kunnen doen. Ofschoon er geen merkbaar verval van krachten
aanwezig was, zoo duurde de toestand van bewusteloosheid
bijna onafgebroken voort. Met bewonderenswaardige helderheid
van geest, te midden van de droevige omstandigheden, welke
Hare Majesteit doorleefde, bezorgde de Koningin zelve de voorbereidende
maatregelen en verklaarde zich tevens bereid, om
het regentschap uit handen van den Raad van State te aanvaarden,
zoodra ook de Vertegenwoordiging de noodzakelijkheid
daarvan uitgesproken had.
Den daaropvolgenden Dinsdag, des namiddags te 2 uren,
verdrongen zich weder tal van belangstellenden op de tribunes
en in de loges, om getuige te zijn van het droevig schouwspel,

224 DE MINISTERRAAD.
dat de Vereenigde Kamer andermaal aanbieden zou. Het was
blijkbaar, clat alien onder den ernstigen indruk waren van het
besluit, dat de Vertegenwoordiging onvermijdelijk nemen moest.
Van de 15o leden der Kamer waren ruim 130 aanwezig, terwijl
alle Ministers tegenwoordig waren. De voorzitter der Eerste
Kamer, • de heer van Naamen van Eemnes, gaf onmiddellijk na
opening het woord aan den minister van Kolonien, die tevens
voorzitter van den Ministerraad was. Wij besparen onzen lezers
de officieele mededeelingen, die weinig meer bevatten dan de
mededeeling van 's Konings toestand, benevens een verslag van
de ten gevolge daarvan door de Regeerings-lichamen genomen
maatregelen, welke gestaafd werden door de voorlezing van
daarop betrekking hebbende schriftelijke bescheiden. De Minister
besloot met de verklaring :
„Hoe smartelijk het voor den Raad van Ministers ook moge
zijn, aan Uwe vergadering mededeeling te moeten doen van
den treurigen toestand, waarin Zijne Majesteit de Koning zich
thans andermaal bevindt, zoo meent de Raad echter niet Langer
te mogen aarzelen, Uwe medewerking in te roepen om,
ingevolge de voorschriften der Grondwet, in de waarneming
der Regeering te voorzien."
Zeer pijnlijk was de indruk, door de mededeelingen van
den Minister veroorzaakt, vooral wijl deze inderdaad nog ernstiger
waren, dan men zich, naar luid der officieele bulletins, de
zaak voorgesteld had. Nadat geruimen tijd eene diepe en ernstige
stilte in de vergaderzaal had geheerscht, verhief de Voorzitter
zich van zijn zetel en sprak : „Met diep leedwezen heeft
de Vertegenwoordiging van 't Nederlandsche Volk aangehoord
de verklaring, die de Raad van Ministers zich op nieuw heeft
verplicht gevoeld, overeenkomstig de Grondwet, of te leggen
omtrent den toestand van Zijne Majesteit, onzen geeerbiedigden
Koning.
„Zij beseft ten voile, hoe zwaar die verpiichting den Raad
valt en is overtuigd, dat geheel het Volk ten voile deelt in de
zoo zware en smartelijke beproeving, die het geliefde Vorstenhuis
op nieuw treft."

HET BESLUIT. 225
Daarop stelde .de Voorzitter voor om de vergadering tot
het nemen van het besluit te verdagen tot den volgenden
namiddag. De Voorzitter had het voldoende geacht, dat het
verslag der zitting gedrukt en aan de Leden der Kamer zou
ter hand gesteld worden. Daartegen verklaarde zich echter de
heer Pijnappel, die, meenende dat het noodig was ook zelfs
den schijn van overhaasting bij dit ernstig besluit te vermijden,
voorstelde, de zaak eerst naar de afdeelingen te verwij -
zen. Nadat beide voorstellers voor hunne meening in het krijt
getreden waren, bleek het echter, dat verreweg de groote
meerderheid der Kamers zich aan de zijde van den Voorzitter
schaarde, en zoo werd dan tot het vergaderen op den volgenden
dag besloten tot het nemen van een definitief besluit.
De Leden der Vertegenwoordiging kwamen andermaal den
volgenden dag ter bestemder ure samen, terwiji tribunen en
loges geen plaats meer onbezet hielden. Op nieuw was de gansche
Ministerraad tegenwoordig en slechts 35 Leden der Vertegenwoordiging
ontbraken. Onder plechtig zwijgen verhieven
zich de Ministers, de Leden en de Griffiers van hun zetel, terwijl
de Voorzitter voorstelde het volgende besluit te nemen :
„De Staten-Generaal in vereenigde vergadering, verkiaren,
dat het bij artikel 38, eerste lid der Grondwet, omschreven
geval aanwezig is."
Andermaal, ware het dan ook onder de verbazing zijner
medeleden, verzocht de heer Pijnappel het woord. Hij verklaarde
zijn leedwezen, dat men er den vorigen dag niet toe
had 11unnen geraken, de zaak naar de afdeelingen te verwijzen,
wijl hij het voornemen gekoesterd had, daar zijne bezwaren
bloot te leggen. Nog steeds toch betreurde hij het, aan
een dergelijk besluit ten vorigen jare te hebben medegewerkt.
Immers, de ervaring had hem toen geleerd, dat verklaringen
van de geneesheeren, zooals ze toen en ook nu gegeven wera
den, niet volledig genoeg zijn om daaruit op te maken, of de
toestand een voorbijgaande zou zijn, dan wel of inderdaad het
geval, bedoeld in artikel 38, ingetreden was, en de Koning
moest verklaard worden buiten staat te zijn om de Regeering
Dl. VIII. 1.5

2 26 HET REGENTSCHAP.
waar te nemen. Hoe goed echter de heer Pijnappel 't ook bedoelen
mocht, hij vond wel bestrijding, doch geen steun. Vooral
de heer Schaepman verdedigde in krachtige bewoordingen
het voorstel van den Voorzitter. Daarna trad de minister van
Kolonien andermaal op, om nogmaals aan te toonen, dat men
in de onderhavige omstandigheden niet anders kon of mocht
handelen, ook al zou, wat trouwens thans niet meer te wachten
was, straks kunnen worden geconstateerd, dat Zijne Majesteit
andermaal in zooverre hersteld wa g, dat de zaken van
Staat weder door hem konden behartigd worden. Nadat nog
enkele sprekers zich tegen het voorstel van den heer Pijnappel
uitgelaten hadden, en deze getoond had bij zijne meening te
blijven, ging men tot stemming over ; met 109 stemmen werd
het voorstel van den Voorzitter aangenomen. Andermaal verhief
deze zich van zijn zetel en sprak :
„Dit besluit zal op de bij de Grondwet voorgeschreven
wijze worden afgekondigd.
„Mededeeling van dit besluit zal worden gedaan aan den
Raad van State en aan de hoofden der Departementen, in rade
vereenigd.
„Moge de Almachtige ons dierbaar Vaderland en ons geliefd
Vorstenhuis behoeden !
„Met deze bede sluit ik de Vergadering."
Zwijgend en geheel vervuld van de moeilijke taak, door
hen volbracht, het constateeren namelijk, dat de Goddelijke
Voorzienigheid in hare wijsheid aan de Regeering van den
laatsten Oranjevorst een einde gemaakt had, verlieten de Leden
de vergaderzaal, en nog dienzelfden avond verscheen er afkondiging
van het besluit de Vereenigde Kamer in de Staatscourant,
terwijI de Raad van State den volgenden dag aan de
Natie kond deed, dat hij volgens de Grondwet in 's Konings
naam het Koninklijk gezag had aanvaard.
Droef waren intusschen de omstandigheden op het Loo, en
't was alsof een sombere nevel van diepe neérslachtigheid over
heel het Land hing, waarin de sympathie-betuigingen uit den
vreemde te vergeefs een zonnestraal trachtten te werpen . Zoo

IN LUXEMBURG. 227
verklaarde het te Parijs verschijnend dagblad Le Temps in
een artikel, dat van welwillende gezindheid jegens Nederland
en de Nederlanders overvloeide, hoe zeer de herinnering aan het
verleden en de belangstelling voor het heden en de toekomst
van ons Land, de grootste sympathie wekte voor een yolk, dat
op het punt stond met zijn roemrijk verleden te moeten breken,
terwijl ook de Zwitsersche gezant, namens den Bondsraad,
zijne deelneming uitsprak bij de wederinstorting des Konings
en den wensch uitte, dat spoedig herstel andermaal volgen
mocht. De vervulling van dezen wensch liet zich niet denken,
en zoo er nog een lichtstraal was te midden van 't duister van
Neérlands toekomst, dan werd ze gewekt door het bewustzijn,
dat het Oranjehuis althans nog niet uitgestorven was en we
een Prinses hadden, die, door haar Volk geliefd, straks den zwaren
scepter van haren Koninklijken Vader overnemen zou, al
moesten er dan waarschijnlijk ook nog jaren verloopen, waarin
hare Koninklijke Moeder dien voor haar zou dragen.
In Luxemburg maakte evenzeer het besluit van de Nederlandsche
Staten-Generaal voorziening in den gang der regeeringszaken
noodzakelijk, en nadat het Regentschap ingesteld
was, werd andermaal hertog Adolf uitgenoodigd, de regeering
als Regent op zich te nemen. Gaarne voldeed de Hertog hieraan,
ofschoon hij met het oog op den gezondheidstoestand van
den Koning-Groothertog verzocht, dat men zich van alle vreugdeblijken
mocht onthouden. In de Kamer der Vertegenwoordiging
van het Luxemburgsche Volk werd verklaard, dat men tot
dien maatregel moest overgaan tegenover een Vorst, „die gedurende
een tijdsverloop van veertig jaren aan het land voorspoed,
geluk en vrijheid heeft geschonken." Hare Majesteit de
Koningin had hare instemming betuigd met de instelling van
het Regentschap, en zoo werd hertog Adolf van Nassau den
Oen November plechtig als Regent geinstalleerd. Wij achten
echter deze plechtigheid van zoo weinig betrekking tot onze
geschiedenis, dat wij ze stilzwijgend voorbijgaan.
Ofschoon de lichamelijke toestand van den hoogen lijder
bevredigend heeten mocht, zoo bleef de afwijking in de hersen-

228 'S KONINGS TOESTAND,
function, naar luid der officieele bulletins, bestaan. Langzamerhand
werden de krachten gesloopt en slechts zelden mocht
men gelooven, dat het bewustzijn voor een oogenblik terugkeerde,
om terstond weder voor volkomen gevoelloosheid plaats
te maken. Daarbij deden zich aanvallen van beroerte gelden
en al meer dreigend werden de officieele tijdingen ; hoewel er
van oogenblikkelijk levensgevaar nog geen sprake was, toch
kon men zich niet ontveinzen, dat er geenerlei hope op herstel
overbleef. Overal rees er uit de kerken des lands een bede tot
God omhoog om, kon het zijn, den slag, welke het Koninklijk
Gezin en het Volk dreigde, nog genadiglijk of te wenden.
Herhaaldelijk hield Hare Majesteit de Koningin een langdurig
onderhoud met den Voorzitter van den Ministerraad, den
heer Mackay, ten einde de maatregelen tot instelling van het
Regentschap te bespoedigen, hetgeen met het oog op de te
verwachten gebeurtenissen, hoogst raadzaam geoordeeld werd.
Zoo werd dan in overleg met den Raad van State bepaald,
dat door de ministers van Kolonien en Justitie in een openbare
Vereenigde Vergadering van de Kamers een ontwerp van
Wet tot benoeming van een Regentes van het Koninkrijk zou
worden aangeboden, zoo lang de Koning buiten staat heeten
moest, de Regeering waar te nemen. Dit geschiedde dan ook
in de zitting van 12 November, terwijl tevens de kosten van
het Regentschap, in mindering van het jaarlijks inkomen der
Kroon, werden vastgesteld. Bij de behandeling van het ontwerp,
betreffende de kosten van het Regentschap, werd door eenige
leden der Vertegenwoordiging de noodzakelijkheid betoogd tot
voorziening in het toezicht over de goederen. Men achtte dit
gebiedend voorgeschreven door artikel 35 der Grondwet, waar-
omtrent echter verschil van meening bestond. Dit gaf de Cornmissie
van Rapporteurs aanleiding, den minister van Kolonien
als voorzitter van den Ministerraad te verzoeken, met haar in
mondeling overleg omtrent deze zaak te treden, waaraan met
de meeste bereidwilligheid voldaan werd. Het resultaat der
beraadslagingen was echter, dat men vooralsnog deze voorziening
niet noodzakelijk achtte : immers de liefde en trouwe zorg,

DE INSTALLATIE. 229
waarmede Hare Majesteit de Koningin over den hoogen Lijder
waakte, maakte dergelijke zorg overbodig. Ofschoon vooral de
heer Smidt bezwaar bleef aanteekenen tegen de niet voorziening,
werd de wet zelfs zonder stemming aangenomen, hetgeen
den volgenden dag in de Eerste Kamer mede het geval was.
Den 2osten November daaraanvolgende moest de Koningin-
Regentes beeedigd worden. Gansche scharen van nieuwsgierigen
vulden de straten der Residentie, ter wijl de spoortrein nog
duizenden aanvoerde, die getuigen wilden zijn, voor zoover
het hun mogelijk was, van het eenig schouwspel. De Koningin
had zich dien zelfden morgen naar Den Haag begeven, waar
zij door de ministers van Kolonien, Buitenlandsche Zaken en
Justitie, benevens door vele hooggeplaatste officieele personen
ontvangen en door duizenden harer onderdanen begroet werd.
Tegen een uur werd de Vereenigde Zitting der Staten-Generaal
door den Voorzitter der Eerste Kamer, den heer Mr. A. van
Niamen van Eemnes, geopend, waarna een Commissie benoemd
werd uit de leden der beide Kamers, tot ontvangst van Hare
Majesteit de Koningin-Regentes. Deze arriveerde tegen half
twee uren, gezeten in een met zes paarden bespannen rijtuig,
en omgeven door haar hof. Onder de plechtige stilte van de
duizenden, die zich op de straten verdrongen, had de stoet de
vergaderzaal bereikt, waar intusschen alle Kamerleden, Grootwaardigheidbekleeders
en hooge Ambtenaren in gala-costuum
waren bijeengekomen en de tribunes en loges met eene dichte
menigte bezet waren, zoodat de zaal een inderdaad schitterend
schouwspel opleverde. Wij zullen ons niet bezig houden met
eene volledige beschrijving van het ceremonieel. Daar zat Hare
Majesteit op den koninklijken zetel naast den Troon, aan beide
zij den door haar gevolg geflankeerd en achter haar twee hofdames.
In de eene hand hield zij een waaier, in de andere
het eedsformulier. Nu sprak de Voorzitter het volgende :
„Mevrouw!
„Ik heet Uwe Majesteit welkom in dit plechtig, maar smartelijk
oogenblik.
„Nederland, gedurende meer dan 40 jaren tevreden en ge-

230 DE EED.
lukkig door de grondwettige regeering van zijn geeerbiedigden
Koning, is sedert eenigen tijd met diepe droefheid vervuld
door de langdurige ziekte van zijn geliefden Vorst, waarvan
de genezing, hoe zeer ook afgebeden, steeds onzeker blijft.
„In deze donkere dagen is het een heldere lichtstraal, dat
iedereen Uwe Majesteit heeft leeren hoogachten en liefhebben
als Gemalin, als Moeder en als Koningin.
„Daarom ziet het Nederlandsche Volk ook vertrouwend tot
Uwe Majesteit op, omdat het vast overtuigd is, dat Uwe Majesteit
met geheele toewijding van hart en geest het goede voorbeeld
van Uwen Koninklijken Gemaal zal volgen, nu Uwe
Majesteit geroepen is, in Zijne plaats te regeeren.
„Daarom ook verheugt de Volksvertegenwoordiging zich
zeer, dat Uwe Majesteit, aan hare eenparige roepstem gehoor
gevende, bereid is het Regentschap te aanvaarden.
„Als haar Voorzitter neem ik thans de vrijheid, Uwe Majesteit
eerbiedig te verzoeken, den door de Grondwet van den
Regent gevordenden eed in mijne •handen te willen afleggen."
Nu rees de Koningin van haren zetel op, en terwijl alien
stonden, sprak zij luide en ontroerd :
„Ik zweer trouw aan den Koning.
„Ik zweer, dat ik in de waarneming van het Koninklijk
gezag, zoo lang de Koning buiten staat blijft de regeering waar
te nemen, de Grondwet steeds zal onderhouden en handhaven.
„Ik zweer, dat ik de onafhankelijkheid en het grondgebied
des Rijks met al mijn vermogen zal verdedigen en bewaren
; dat ik de algemeene en bijzondere vrijheid en de
rechten van alle des Konings onderdanen en van elk hunner
zal beschermen, en tot instandhouding en bevordering van de
algemeene en bijzondere welvaart alle middelen aanwenden,
welke de wetten te mijner beschikking stellen, gelijk een goed
en getrouw Regent schuldig is te doen.
„Zoo waarlijk helpe mij God Almachtig !"
Thans zette zij zich weder neder, waarop de Voorzitter
sprak :
„Moge de Almachtige God steeds Uwe Majesteit Zijn bes-

DE PROCL AMATI E. 2 3 1
ten zegen schenken op de gewichtige, maar moeilijke taak,
door Uwe Majesteit aanvaard !
„Moge Hij ons dierbaar Vaderland en ons geliefd Vorstenhuis
altijd nabij zijn en behoeden !"
Nu verliet Hare Majesteit, andermaal door de Commissie
begeleid, de Vergaderzaal om zich naar het Paleis te begeven,
waar straks, nadat de Vergadering der Staten-Generaal door
den Voorzitter gesloten was, audientie gehouden werd. Dien zelfden
dag nog verliet Hare Majesteit de Residentie, andermaal
door duizenden bij duizenden, onder eerbiedig zwijgen uitgeleid,
benevens door de Groot-officieren, de Ministers, den Raad
van State, het Corps Diplomatique en verschillende autoriteiten.
Denzelfden avond kon men de volgende Proclamatie in
de Nederlandsche Staatscourant lezen:
In naam van Zijne Majesteit Willem III, bij de gratie Gods
Koning der Nederlanden, Prins van Oranje-Nassau, Groot-Hertog
van Luxemburg, enz. enz.
„Wij, Emma, Koningin der Nederlanden, Regentes van
het Koninkrijk.
„In de ernstige dagen, waarin 's Konings toestand ons
alien met droefheid vervult, treed Ik op als Regentes van het
Koninkrijk.
„Ik gevoel al het gewicht der taak, die Mij is opgelegd ;
maar uit liefde tot het Nederlandsche Volk aarzel ik niet haar
te aanvaarden, nu de Staten-Generaal met eenparigen, vertrouwen
wekkenden aandrang Mij daartoe riepen.
,Mijne kracht en wijsheid zoek Ik bij den Almachtigen
en Alwijzen God. Ik reken op den trouwen steun van het Nederlandsche
Volk, dat Mij door zoovele blijken van liefde en
verknochtheid voor altijd aan zich verbond.
„De Koning, mijn geliefde en geeerbiedigde Gemaal, gaf
mij altoos een hoog voorbeeld van de vorstelijke plichtsbetrachting
en de werkzaamheid in het belang van Land en
Volk, die het Huis van Oranje steeds onderscheidden. Ik acht
het mijn plicht, dit voorbeeld na te streven,

232 DE BULLETINS.
„Moge God het lijden van onzen Koning verzachten en
Nederland nemen onder Zijne heilige hoede !
„Laster en bevelen, dat deze Proclamatie in het S t a at sb
1 a d zal worden geplaatst.
„Gedaan te 's-Gravenhage op heden, den 2osten Novemker
1890.
EMMA."
De Proclamatie was door het achttal Ministers gecontrasigneerd.
Van alle zijden, ook van de buitenlandsche hoven,
stroomden de blijken van hulde en deelneming, in den vorm
van adressen, telegrammen en verkiaringen van hulde en sympathie
toe, en in vele bladen, ook van over de grenzen, verschenen
waardeerende artikelen over de Koningin-Regentes.
Een tijd lang bleef de toestand van den Koninklijken lijder
op dezelfde hoogte. Na eenige dagen van hevige opgewondenheid,
in het midden der maand November, was weder rust
gevolgd en bij gebruik van het noodige versterkende voedsel,
bleef de hooge Kranke op en neer gaan. Onvermoeid waakte
de Koningin aan Zijne legerstede, welke zij slechts verliet,
om de zorgen der Regeering waar te nemen. Den I6den November
nog las men in de S t a a t s-C our ant het volgende
officieele bericht : „In den toestand van Zijne Majesteit den
Koning is noch verbetering, noch achteruitgang op te merken.
Slapen en waken wisselen elkander op onregelmatige wijze af,
terwij1 de krachten dezelfde blijven." Alleen werd de spraak
nu en dan eenigszins belemmerd, en nog op Vrijdag, 21 November,
meldde het officieele bulletin : „Sinds 15 November is de
toestand van Zijne Majesteit nagenoeg onveranderd gebleven.
De voedselopneming blijft voldoende, maar Zijne Majesteit geniet
op zeer ongeregelde tijden rust." Niemand dacht, dat de
lang gevreesde slag zoo spoedig volgen zou.
Den 2osten November hernieuwden zich echter de gewone
pijnaandoeningen met groote hevigheid, en sterk daalde de
pols, terwijl bij volkomen afwezen van bewustzijn de polsslag
al meer versnelde en het slikken onmogelijk werd, waarom
Hare Majesteit den toestand als hoogst ernstig beschouwde en

DE GENEESHEEREN. 233
onmiddellijk aan Prof. Rosenstein en Dr. Vinkhuizen getelegrafeerd
werd om over to komen, terwiji bovendien straks op
hun wensch ook Dr. Roessingh uit Deventer ontboden werd.
Op Zondag morgen werd het volgend bulletin uitgegeven :
„In den toestand van Zijne Majesteit den Koning is plot-
.

234 DE DOOD.
ter ontboden, om hen in deze ernstige omstandigheden ter zij de
te staan."
Op raad van de geneesheeren had Hare Majesteit, overspannen
door net aanhoudende waken en de bezorgdheid, zich
omstreeks te 4 uren in den nacht, te bed begeven, om eenige
rust te nemen, terwijl Dr. Roessingh met een kamerdienaar
aan de Koninklijke sponde waakte. Toen de eerste de ternperatuur
opnam, gaf Zijne Majesteit plotseling den laatsten
snik : uitputting van kracht, ten gevolge van hevige bloedafscheiding,
had het einde verhaast.
Willem de Goede was niet meer. Het oordeel over den
mensch aan God overlatende, kan men niet anders zeggen, dan
dat hij zich als Koning den eerenaam verwierf en waard maakte,
welke zijn Volk hem gal. Rijk was zijne Regeering : zij het
dan ook niet aan heldhaftige krijgsdaden en het veroveren van
lauweren op het slagveld, dan toch aan vele zegenrijke gebeurtenissen,
door en onder hem te voorschijn geroepen, en het
zal de vraag zijn, of hij, die den heldenaard weet te beteugelen
en om tee zetten in toewijding aan de belangen zijns Volks in
vredestijd, geen schitterender eerekroon verdient dan de overwinnaar
in den krijg.
Met het overlijden van Zijne Majesteit in kennis gesteld,
snelde de Koningin naar de ziekenkamer. 't Was een pijnlijk
oogenblik voor Hare Majesteit, maar de heiligste oogenblikken
van een Koningin moeten ook den historieschrijver gewijd blijven.
Straks woei de vlag van het Paleis halfstok en verkondigde
de bevolking rondom, dat Naar Koning het tijdelijke
met het eeuwige had verwisseld, en Maandag 24 November
bevatte de S t a a t s c o u r ant de volgende Proclamatie
„In naam van Hare Majesteit Wilhelmina, bij de gratie
Gods Koningin der Nederlanden, Prinses van Oranje-Nassau,
enz. enz. enz.
„Wij Emma, Koningin-Weduwe, Regentes van het Ko-
ninkrijk.
„Het heeft Gode behaagd, mijnen geliefden en gederbiedigden
Gemaal, Koning Willem den Derde tot Zich te nemen.

DE PROCLAMATIE.
„Ruim een en veertig jaren schaarde zich het Nederlandsche
Volk om Zijnen troon en gedurende dit tijdvak werden,
onder 's Heeren zegen, rust, vrede en welvaart aan het Vaderland
geschonken.
„De Kroon is door zijn afsterven, dat ons alien met diepen
rouw vervuld, overgegaan op Mijne beminde dochter Wilhelmina
Helena Paulina Maria. Haar Troon vinde zijnen hechten
steun in de innige trouw en verknochtheid van het Nederlandsche
Volk aan het Huis van Oranje !
„Moge de Almachtige God de gebeden verhooren, die tot
Hem opgezonden worden voor onze Koningin Wilhelmina , Hij
neme Haar onder Zijne heilige hoede en bescherming !
„Krachtens de Wet ben ik gedurende Hare minderjarigheid
geroepen, als Regentes van het Koninkrijk, het Koninklijk
gezag voor Haar waar to nemen.
„Vertrouwende op Hem, in wiens hand het lot is der
Vorsten en Volkeren, neem Ilc de Mij toevertrouwde regeeringstaak
op Mij, met de bede, dat hare vervulling in allen
deele moge strekken tot heil van Land en Volk, en tot bevestiging
van het Koninkrijk.
„Lasten en bevelen, dat de Proclamatie zal worden aangeplakt
en afgekondigd ter plaatse waar zulks gebruikelijk is,
en dat zij in het St a a t s b l a d zal worden geplaatst.
Paleis : Het Loo, 24 November 1890.
Em MA."
Algemeen was de rouw in den Lande. Niet slechts werden
terstond alle openbare vermakelijkheden gestaakt, maar ook
stroomden telegrammen en adressen van deelneming naar het
Paleis, terwij1 de Burgemeesters zich op de verschillende plaatsen
des Rijks vaak in gevoelvolle bewoordingen tolk maakten
van de gevoelens der ingezetenen.
Ook in het Groot-Hertogdom Luxemburg gevoelde men
den schok, door het overlijden des Konings teweeg gebracht.
Hertog Adolf aanvaardde nu inderdaad de regeering over het
„lang beloofde" land. „Deze treurige gebeurtenis," zoo zeide de
desbetreffende Proclamatie, met zinspeling op 's Konings over-
235

KONINGIN WILHELMINA.

REDE VAN DEN VOORZITTER DER TWEEDE KAMER. 237
lijden, „dompelt het land, dat onder de regeering van den
Koning- Groothertog vrijheid, onafhankelijkheid en voorspoed
genoot, in diepen rouw. De geschiedenis van deze veertigjarige
regeering getuigt van de genoten weldaden, en de dankbaarheid
van het Luxemburgsche yolk volgt den Koning tot het graf."
In de zitting van 25 November werd namens de Koningin-
Regentes aan de Tweede Kamer de officieele mededeeling van
's Konings overlijden gedaan. Nadat alle leden ze staande
hadden aangehoord, sprak de Voorzitter, de heer Beelaerts
van Blokland, het volgende :
„Mijne heeren!
„Met diepe smart ontvangt de Kamer de treurmare, in
deze Koninklijke Boodschap vervat.
„Nog geheel onder den indruk van het aandoenlijk oogen-
blik, waarop de Koningin-Regentes deze zaal betrad tot vervulling
van de taak, Haar bij 's Konings ziekte door het
algemeen vertrouwen opgedragen, overvalt ons plotseling de
tijding, dat het Gode behaagd heeft om den Koning, Zijne
Majesteit Willem III, tot Zich te nernen.
„Wij betreuren in hem een Vorst, die in Zijne langdurige
en gedenkwaardige regeering treffende blijken heeft gegeven,
hoe warm de bloei en welvaart van het Land hem ter harte
gingen, die onder alle omstandigheden de grondwettige rechten
en vrijheden zijner onderdanen met de grootste nauwgezetheid
heeft gehandhaafd en voorgestaan.
„Eeren wij 's Konings nagedachtenis door het voorbeeld
te geven van onverbrekelijke gehechtheid en trouw aan de
beide Vorstinnen, die den Koning zoo onuitsprekelijk dierbaar
waren en die Hij, als de kostelijkste nalatenschap, aan het
Nederlandsche Volk heeft toebetrouwd.
„Moge de eenheid der Natie in hare hoogste belangen
zich toonen door onderlinge aaneensluiting en door eendrachtige
samenwerking van Regeering en Volksvertegenwoordiging !
„Moge 's Heeren zegen rusten op onze beminde Koningin
Wilhelmina !

238 HET ADRES DER KAMER.
„Moge door Gods genade in de ruimste mate wijsheid en
kracht geschonken worden aan de Koningin-Regentes, die verzekerd
kan wezen, dat het ons een voorrecht zal zijn, hare
paden te mogen effenen, hare zorgen te mogen verlichten !"
Den volgenden dag werd met algemeene stemmen, op den
na, door de Kamer een besluit genomen om aan Hare Majesteit
de Koningin een adres van rouwbeklag in te dienen,
hetwelk aldus luidde :
„Mevrouw!
„Met diepe ontroering ontving de Tweede Kamer der Staten-Generaal
de smartelijke tijding van het overlijden van Zijne
Majesteit Willem III, Neérlands geeerbiedigden Koning, den
zoon uit dat roemruchtig Huis van Oranje, waarmede ons Volk
sinds eeuwen door heilige banden van dankbaarheid en liefde
verbonden is.
„Als Vertegenwoordigers der thans in rouw gedompelde
Natie brengen wij erkentelijke hulde aan den Vorst, die gedurende
een zoo lang tijdperk zijne krachten wijdde aan de
bevordering der belangen van den Staat.
„De Koning, die 21 Maart 1849 het zijn roeping noemde,
aan de Grondwet volledige werking te geven, kon veertig jaren
later met rustige fierheid de getuigenis inroepen van zijn Volk,
dat hij zijn Koninklijk woord gestand had gedaan. Zijn naam
is aan vele belangrijke maatregelen onafscheidelijk verbonden ; in
de dankbare herinnering des Volks leeft zijne regeering voort.
„Aan Hare Majesteit de Koningin is een beminde Vader,
aan Uwe Majesteit, die den Koning met onafgebroken toewijding
ter zijde stond, een dierbare Gemaal ontvallen. Het is
ons een behoefte des harten, onze innige deelneming te betuigen
in den rouw van het Koninklijk Huis.
„wij gevoelen ons gedrongen, aan Uwe Majesteit de verzekering
aan te bieden van onze trouw en verknochtheid aan
het Koninklijk Huis, en niet minder van onzen ernstigen wil
om met de Kroon mede te werken tot bevordering van 's Lands
belang.

.............
IN DE STERFKAMER. 239
„Moge de Almachtige God Uwe Majesteit kracht schenken
tot het dragen van de zware beproeving, U opgelegd, en
tot het vervullen van de gewichtige taak, welke U op zich nam
zoowel uit liefde voor ons dierbaar Vaderland als uit teedere
zorg voor 's Konings Dochter, op wie Neérlands hoop, tot
voortzetting der aan het geliefde Vorstenhuis van Oranje
verbonden grootsche herinneringen, gevestigd blijft."
Hoe zwaar dan ook getroffen, Hare Majesteit de Koningin
droeg met kalme gelatenheid den zwaren slag. De telegraaf
had geen oogenblik rust vanwege al de uitingen van troost
en deelneming, die nog op den sterfdag zelf naar het Loo
gezonden werden. Op verzoek van Koningin Wilhelmina —
zooals de Dochter van den Overledene reeds terstond na den
dood Haars Vaders aangesproken werd, 'wie het niet vergund
werd het lijk van den Koning te gaan zien, ten einde Haar te
groote aandoening zou gespaard blijven — werden bloemen uit
haar eigen tuin vergaderd en op het doodsbed gespreid.
Natuurlijk waren op hoog bevel alle publieke vermakelijkheden
geschorst tot aan het einde der maand, terwijl de
Koningin-Weduwe en de dames ten hove onmiddellijk den
zwaren rouw aannamen. In de Residentie waren de paleizen en
de ministerieele departementen geheel gesloten en was de vlag
halfstok geheeschen, alsmede uit de woningen der gezanten,
benevens uit vele particuliere huizen en de bureaux der Pers.
Duizenden ambtenaren, grootwaardigheidbekleeders, buitenlandsche
vertegenwoordigers en particulieren spoedden zich naar
het Paleis in het Noordeinde, om daar hun naam in het
condoleanceboek in te schrijven.
Des Zondags aan den avond bezocht de Koningin-Weduwe
andermaal de sterfkamer, waar Zij een grooten palmtak op
het rustbed van Haren Gemaal nederlegde, dat in admiraalsuniform
gehuld en onder palmtakken gedekt lag. Roerend was
het tooneel, toen het personeel der hof houding en vele anderen,
met toestemming der Koningin-Regentes, een laatsten blik
op den Overledene wierpen en, met den burgemeester van Apel-
doorn aan de spits, langs het sterf bed trokken. Een afdruk van

240 DE KISTING.
........................
gips werd van het borststuk des overledenen genomen, terwijl
den heer De Josselin de Jong, kunstschilder te 's Hage, op-
gedragen werd, een houtskoolteekening van het gelaat des Konings
te maken, wiens uiterlijk tot nu toe weinig verandering
had ondergaan. Uit de meeste Europeesche hoven waren reeds
telegrammen van deelneming overgeseind, die door Hare
Majesteit oogenblikkelijk beantwoord werden, terwijl in vele
buitenlandsche bladen zeer waardeerende artikelen aan den
Overledene gewijd werden.
Op Dinsdag, 25 November, had de plechtigheid der kisting
plaats. De lijkkist bestond uit een looden kist, aan de binnenzijde
met wit zijden matrassen bekleed en die hermetisch kon
gesloten worden. Een zware eikenhouten kist was bestemd om
de looden kist te omvatten, welke op haar beurt zou geplaatst
worden in eene andere van gepolijst mahoniehout met zilveren
garnituur,, uit twaalf zilveren handvatsels bestaande, waarop de
symbolen des doods. Een twaalftal zilveren schroeven droegen
koninklijke kronen. Op het deksel was een zilveren plaat aangebracht,
waarop de datums van geboorte en overlijden stonden
vermeld, terwij1 een opening in de kisten gelaten was, waarover
een glazen plaat zoo aangebracht werd, dat het gelaat
zichtbaar bleef. De kist stond op een achttal zilveren leeuwenklauwen.
Nadat het Koninklijk lijk in de kist was overgebracht,
werd deze naar de audientiezaal gedragen, waar zij onder
bewaking van twee kamerheeren bleef. Op twee schragen
geplaatst, was daarboven een boog aangebracht van palmtakken,
terwijl aan weérszijden op zilveren candelabres een twaalftal
kaarsen hun schijnsel op de kist wierpen. Een weinig naar
voren bevonden zich andermaal aan beide zijden een negental
kaarsen, die de sterfzaal verlichtten, daarin gesteund door een
zestal andere, die op den met rouwfloers gedrapeerden schoorsteen
gesteld waren. Een Oranjeboom zonder knop prijkte een
weinig verder. De kist, geheel met rouwfloers overdekt, droeg
de admiraalsjas, steek en label van den Overledene, en aan
het voeteneinde een palmkrans, met witte rozen doorvlochten
pn met witte zijde saamgehouden.

DEELNEMING. 241
De meeste buitenlandsche Hoven namen voor drie weken
den rou-w aan en uit Rusland, Duitschland, Frankrijk, Belgie,
Engeland, Oostenrijk en vele andere Europeesche Hoven, werden
door (le regeerende vorsten per telegram en brief woorden
van hart,:lijke deelneming aan Hare Majesteit, de Koningin-Regentes,
toegezonden. Treffend was de wij ze, waarop de
droeve gebeurtenis in de Nederlanden door de Belgische Kamer
van Volksvertegenwoordiging werd herdacht, treffend vooral,
nadat de Voorzitter en de Minister van Buitenlandsche Zaken
het woord daarover gevoerd hadden, de volgende uiting van
den heer Carlier :
„Mijnheer de Voorzitter van de Kamer en Mijnheer de
Minister van Buitenlandsche Zaken hebben in welsprekende
woorden gezegd, welke diepe ontroering het overlijden van
Koning Willem III in ons midden verwekt.
„Wij vergeten niet, Mijne Heeren, en wij zullen ze nimmer
vergeten, de groote en onsterfelijke herinneringen, die ons
aan onze Nederlandsche broeders hechten, evenmin als de roemrijke
diensten, door het Huis van Oranje aan de zaak der vrijheid
bewezen.
„Na de voorbijgaande onweerswolken heeft ieder misverstand
tusschen de twee volkeren opgehouden ; wij zijn thans
weer brogders, zooals voorheen.
„De Regeering, die in Nederland een einde neemt, heeft
hare groote dagen, hare heerlijke oogenblikken gehad.
„Men weet namelijk, dat, nauwelijks eenige jaren geleden,
dank zij eene nieuwe uitbreiding der gron. dslagen van het stemrecht,
Troon en Vorstenhuis diepere wortelen dan ooit geschoten
hebben in het hart des Nederlandschen yolks.
„Dit zijn de gevoelens, waarmee wij ons aansluiten bij den
rouw, die onze Nederlandsche naburen treft, en waarmee wij
hun de oprechtheid onzer broederlijke en onveranderlijke yriendschap
betuigen."
En met een daverend : „Zeer wel ! zeer wel !" werd deze
sympathieke uiting begroet.
Op eene in die dagen to Antwerpen gehouden vergade-
Dl. VIII. 16

242 DE ROUW.
ring van den Nederduitschen Bond, saAmgeroepen tot protest
tegen eene beleediging van de Vlaamsche taal, sprak de Voor-
zitter, onder langdurig en daverend applaudissement der aanwezigen,
nadat hij den zwaren slag, welke Noord-Nederland
door het afsterven van Koning Willem III trof, had herdacht,
het volgende : „De Bond heeft steeds vreugde en leed met zijne
noordelijke naburen gedeeld en zal daarom ook thans zijn rouwbeklag
zenden aan 't Koninklijk Huis en aan den Staat. Er
is een goed voorbeeld gegeven door de Koningin, die de taal
des Volks heeft geleerd, zoodra zij de Echtgenoote werd van
den Nederlandschen Koning."
Te half twee uren zou op Vrijdag, 28 November, ten paleize
op het Loo toegang verleend worden aan ieder, zonder
onderscheid, die het lijk des Konings alsnog zou willen aanschouwen.
Reeds te 12 uren stroomden belangstellenden toe, en
van dat oogenblik af rolden de rijtuigen af en aan en honderden,
in rouwgewaad gehuld, schreden onder somber zwijgen
door het sterfvertrek, doch de menigte kransen, welke de kist
bedekten, maakten het nagenoeg onmogelijk, een blik door de
glazen ruit te werpen, terwiji een drietal adjudanten alle stoornis
verhinderde en elke aanraking van de kransen verbood.
Het gansche Land deelde in de rouw, en het was alsof een
somber waas over geheel de Natie hing , bezetting en wacht
trokken zonder muziek of tromgeroffel met omfloerst vaandel op
post. Rouwversierselen waren in winkels en aan de huizen aangebracht
en een menigte burgers droeg het geliefde Oranje met
rouwfloers omwonden. Het waren donkere dagen, maai- daar
boven schitterde aan den helderen hemel de najaarszon en
sprak tot de gebroken harten : „De oude God leeft heden nog !"
Langzamerhand brachten de treinen hooggeplaatste vertegenwoordigers
van vreemde hoven aan in de Residentie, welke
in last hadden, hunne Vorsten bij de begrafenis des Konings
te vertegenwoordigen, en naarmate de dag voor deze droeve
plechtigheid naderde, was men en in de Residentie en op 't Loo
ijverig in de weer om de noodige voorzorgsmaatregelen te nemen.
Op den Zondag, welke aan de plechtigheid voorafging,

DE LIJKDIENST. 243
hield prof. N. Beets uit Utrecht een plechtigen lijkdienst in
de rouwkamer op het Loo, die echter alleen voor genoodigden
toegankelijk -was. Nadat alien zich geplaatst hadden op de
zetels, hun door Jhr. De Ranitz en Baron Taets van Amerongen
aangewezen. , traden de Koningin-Regentes, in zware rouw
gehuld, benevens de Koningin, eveneens in rouwgewaad, binnen,
waarop de redenaar tot de Koningin, de Koninklijke We.
duwe, het hofpersoneel en voorts tot alien gevoelvolle woorden
sprak en met de bede eindigde, dat Gods zegen steeds mocht
blijven rusten op Nederland en op het Vorstenhuis, en de partijtwisten
mochten wijken, waar alien zich als een man moesten
scharen om onze jeugdige Koningin Wilhelmina. Diep ontroerd
verlieten de beide Vorstinnen, nadat de zegen uitgesproken
was, de rouwzaal.
De volgende dag was voor de overbrenging van het lijk
bestemd, doch de Koninginnen zouden zich vooraf naar de
Residentie begeven, terwijl het publiek verzocht werd zich te
verwijderen, daar de Koningin-Weduwe deze reize in alle stilte
wenschte te volbrengen. Toen echter des Maandags morgens
het lijk des Konings in de trein zou geplaatst worden, waren
duizenden toeschouwers aanwezig. Te half twaalf verliet de
stoet, onder het gebulder van 't kanon, het Paleis op het Loo.
De muziek speelde den treurmarsch van Chopin, het personeel
en de duizenden, langs den weg geschaard, ontblootten het
hoofd en langzaam naderde de baar, waarop, gedragen door
twaalf jachtopzieners en twaalf onderofficieren, het Koninklijk
lijk rustte, gedekt door een fluweelen kussen, waarop de kroon,
de sjerp, de sabel, de veldmaarschalksstaf en de ridderorden,
door Zijne Majesteit gedragen, voorafgegaan der Infanterie
en een escadron Huzaren met het vaandel, en gevolgd
door een baar en vele lieden, die de van allerwege ingezonden
kransen droegen. De wagen, die het stoffelijk overschot des
Konings vervoerde, was geheel met zwart fluweel bekleed, terwijI
de wanden met zwart laken gedrapeerd waren, in plooien,
met zilverdraad doorweven, of hangende, welke door zilveren
koorden opgenomen werden, waarop een W. met een kroon

244
DE OVERBREIN GING.
gedekt. Voorts waren de wapens van Nassau en Rusland, Wurtemburg
en Pruisen en aan de beide zijden en in 't midden
het Koninklijke Wapen en dat van Rusland aangebracht. Boyen
op den wagen prijkte een groote vergulde kroon.
Bij 't station Het Loo werd het lijk opgewacht door den
Commissaris des Konings en Gedeputeerde Staten in de provincie
Gelderland, den Burgemeester en 't Dagelijksch Bestuur der
gemeente Apeldoorn, den luitenant-generaal K. van der Heyden,
adjudant des Konings in buitengewonen dienst, en vele burgerlijke
en militaire ambtenaren. Nadat vier en twintig dragers de
kist in den rouwwagen geplaatst hadden en alien, die haar vergezelden,
zich op de hun aangewezen plaatsen bevonden, deed
de met rouwfloers omkleede locomotief het sein tot vertrek
hooren, en onder het spelen van den treurmarsch der muzikanten
en de salvo's der Rijdende Artillerie, zette de trein zich in
beweging, terwijl de menigte haar met ontbloot hoofd nastaarde.
De Koningin-Weduwe en de Koningin hadden palmen op de
kist doen leggen. Te Amersfoort, waar bezetting en Schutterij
op het exercitieveld in bataille stonden, legde de burgemeester,
de beer Van Asch van Wijck, een zwaren krans in den lijkwagen,
welk eerbewijs straks to Utrecht, namens de gemeente,
herhaald werd. Zoo ging het voort, totdat de trein tegen 4
uren Den Haag bereikte, waar de eerewacht der Schutterij op
het perron geschaard stond en de Opperceremoniemeester, de
Hofmaarschalk, de Adjudanten en Ordonnansofficieren des Konings
't lijk in ontvangst namen. Het station zelf was in zware
rouw en met palmtakken getooid, zoowel van binnen als van
buiten, en tot de ontvangst van 't lijk was een rouwkamer ingericht,
waarin licht ontstoken was. In eene andere, een zoogenaamde
rouwkapel, bevonden zich de Ministers, de Raad van
State, de Burgemeester, afgevaardigden van de hooge Collegien,
enz. Van uit de rouwkamer werd het lijk straks in den rouwwagen
overgebracht, welke van alle zijden open was, zoodat
de baar overal kon gezien worden. Een hof beambte droeg
daarachter de kroon, de verschillende ordeteekenen en den
scepter, betwij1 de sabel en de overige deelen van de uniform

TN DE RESIDvENTIE. 24
op de kist gerangschikt waren en een dertigtal }cransen achter
den rouwwagen in een afzonderlijk rijtuig medegevoerd werden.
Door een achttal paarden getrokken, door veldartilleristen met
flambouwen omgeven, zette de rouwwagen zich te midden van
eene onafzienbare schare in beweging en onder het spelen van
de treurmuziek bereikte men het Paleis. Duizenden ontblootten
het hoofd, toen het lijk binnengedragen werd. De groote zaal,
tegenover de vestibule aan het Noordeinde, was tot rouwzaal
ingericht. Zwart laken bedekte den vloer, de wanden en het
plafond. Het lijk werd onder een troonhemel van zwart fluweel
geplaatst,. waarop het Koninklijk wapen aangebracht was en
waar omheen de rijkssieraden geplaatst werden. Talrijke kaarsen
op zilveren lustres verlichtten de zaal, waar een viertal
hooge personages bij het lijk de wacht hielden. De beide
volgende dagen werd aan deputatien en particulieren gelegenheid
gegund om Zijne Majesteit voor het laatst te zien. Voortdurend
brachten de rijtuigen kransen aan, en hoogwaardigheidbekleeders
en hooge officieren reden onophoudelijk af en
aan, zoodat de onafzienbare menigte, die zich voor het Paleis
geschaard had, voortdurend in spanning gehouden werd. De
menigte, die een laatsten blik op het lijk wilde werpen, moest
zich achter elkaar scharen en kon slechts langzaam vooruit komen,
en zoo bewoog zich een stroom van belangstellenden voort
van m tot 4 uren, onder somber en plechtig zwijgen, door de
vestibule en de voorzaal, langs de zwart fluweelen baldekijn,
om een vluchtig oog te werpen op de lijkkist daaronder, die
bovendien met tallooze kransen bedekt was. Het regende voorts
kransen en bloemstukken, door vereenigingen en paticulieren
naar het Paleis afgezonden. De treinen liepen af en aan om
zoowel de vorstelijke vertegenwoordigers aan te brengen als
bezendingen van vreemde legers, waarover de Koning het eerebevel
gevoerd had. De Vorst van Waldeck- Pyrmont, de vader
van Hare Majesteit de Koningin-Regentes, Grootvorst Alexis
van Rusland, de broeder van deli Russischen Keizer, Aartshertog
Frederik van Oostenrijk, Prins Albert van Pruisen, de
Erfgroothertog van Luxemburg, Prins Victor van Italie en

246 DE BEGRAVENIS.
vele andere vertegenwoordigers van vreemde Vorsten, brachten
eigenhandig schrijven van hunne Souvereinen over en legden
kransen en andere huldeblijken op de kist neder, ten bewijze,
hoe Zijne Majesteit ook aan vreemde hoven geacht werd.
Zoo zou dan op Donderdag, den 4den December 1890,
het stoffelijk overschot des Konings naar den vorstelijken grafkelder
overgebracht worden. Hoe vele malen was hij zelf daarheen
getogen om leden van zijn gezin en van zijn huis ter
laatste rustplaats te voeren. Thans zou de groeve zich voor den
laatsten mannelijken Telg uit het Oranjehuis openen. Under het
luiden der doodsklokken bewogen zich duizenden in •de straten
der Residentie en telkens voerden de treinen nieuwe scharen
van landgenooten en vreemdelingen aan, die de begrafenis
wenschten te aanschouwen. Tegen half elf in den morgen verzamelden
zich de koetsen aan het Paleis en werden de troepen
opgesteld in het Willemspark en langs de straten, waardoor
de lijkstoet zich bewegen zou. Ook de vertegenwoordigers
der vreemde hoven begaven zich naar 't Paleis, waar een compagnie
van de Artillerie-schutterij de eerewacht betrokken had.
Een kanonschot in Den Haag en in Delft meldde de bevolking,
dat de plechtigheid een aanvang nemen zou. Under diep zwijgen,
slechts afgebroken door het gebulder van het kanon van
minuut tot minuut, werd het lijk door de dragers en 24 onderofficieren
gedragen tusschen de rijen der hoogwaardigheidbekleeders,
die dit met den grootsten eerbied, sommigen zelfs met
zichtbaren weemoed, aanzagen, en droef vooral was het tooneel,
toen Hare Majesteit de Koningin-Weduwe, geleid door de Groothertogin
van Saksen, aan het_hoofd harer hofdames naderde, om
het stoffelijk overschot van haren geliefden Koninklijken Gemaal
tot in de vestibule te begeleiden. Nadat alien hunne plaatsen in-
genomen hadden, schreed de stoet langzaam voort, en hoe groot
de schare was, die daarvan ooggetuige wilde zijn, moge blijken
uit de omstandigheid, dat er in geheel de Residentie geen nachtverblijf
over was en honderden den nacht op straat hadden moeten
doorbrengen. Overal, op straten en stoepen, in deuren en
ramen, in winkels en op de daken rag men opeengepakte scharen,

DE STOET. 247
Eene aanzienlijke troepenmacht van alle wapenen ter zee
en te land opende den stoet ; daarna volgde het hofpersoneel in
rouwgewaad, achter het met twee paarden bespannen rijtuig
van den Hofmaarschalk, den heer De Constant Rebecque, naast
welk rijtuig de Koninklijke Stalmeester, de heer Van Oudermeulen
zich bewoog, wien het toezicht over de geheele plechtigheid
opgedragen was, waarin hij door een viertal officieren
bijgestaan werd. Namens het groot- hertogdom Luxemburg
volgde nu een heraut van wapenen, in zijne fantastische middeneeuwsche
kleederdracht, met een fluweelen baret, door een
vederbos gedekt, op het hoofd, het Luxemburgsche wapen op
zijn zwart gewaad en op het dekkleed van zijn ros, terwijl hij
een zilveren penning aan een breed lint om den hals droeg en
door een wapendrager in zwarten, langen rouwmautel en met
een met krip omfloersten hoed op 't hoofd, gevolgd werd. Nu
volgden de geneesheeren des Konings, wier rijtuigensleep gesloten
werd door Dr. Vinkhuizen, den man, die niet slechts
's Konings lijfdokter, maar ook zijn vriend en vertrouweling
heeten mocht. Daarna kwamen in rijtuigen de hooge beambten
van het Paleis en den Vorst, de Rentmeesters en Intendanten,
zijne Administrateurs en Stalmeesters, waartusschen zich te
voet de Jagermeesters bevonden, de Graaf de Villers, secretaris
van Luxemburg in 's-Gravenhage en de Directeur van het
Koninklijk Kabinet, Jhr. Alewijn. Hierna volgden de adjudanten,
die de ridderorden van Nederland en Luxemburg op rood
fluweelen kussens droegen, benevens den veldmaarschalkstaf
en de buitenlandsche ridderteekenen, waarbij gepensioneerde
hoofdofficieren van land- en zeemacht zich aansloten. De heer
Baron van Welderen Rengers trad als heraut van Nederland
op, waarna de lieden verschenen, die de teekenen der Koninklijke
waardigheid droegen, den Rijksstandaard, het ontbloote
rijkszwaard, den rijksappel, den scepter en de kroon. Thans
naderde een rijtuig, met vier paarden bespannen, waarin de
Opperceremoniemeester, de heer Baron De Tour van Bellinckhave
gezeten was, en daarop volgde de lijkwagen, die, als van
zelf, het middenpunt van aller belangstelling uitmaakte. De

248 VAN DEN HAAG NAAR DELFT.
wagen was gedekt door een met zilver geranden hemel, waar
boven een rouwversiering, welke een zilveren kroon in haar
top droeg. De wagen voerde achterop het Koninklijke wapen,
en voorts aan verschillende zijden de wapens van Oranje-Nassau,
Wurtemburg, Rusland en Pruisen, terwijl aan de voorzijde
een rouwschild prijkte met 't naamcijfer des Konings, door een
zilveren kroon gedekt. De kist was met kransen bedekt, terwijl
achter den lijkwagen een andere volgde, waarop kransen en
palmen, ter hoogte van drie meter, tot een schoon en indrukwekkend
geheel waren gerangschikt. Door grootwaardigheidbekleeders
en officieren omringd, trok de wagen stil voort en
daarachter volgden de rijtuigen met de vertegenwoordigers der
vreemde Hoven, wier rij geopend werd door den Vorst van,
Waldeck-Pyrmont, den vader der Koningin-Weduwe, den schoonbroeder
van Zijne Majesteit, den Groothertog van Saksen en
Hertog Adolf van Nassau, Groothertog van Luxemburg, Groot -
vorst Alexis van Rusland, Aartshertog Frederik van Oostenrijk,
Prins Albert van Pruisen, Prins Waldemar van Denemarken,
de Erfgroothertog van Saksen en de Hertog van Mecklenburg-Schwerin,
de Prinsen Victor Emanuel van Savoye, van
Schaumburg-Lippe, Van Wied en vele andere Vorsten verzelden
het stoffelijk overschot des Konings ter laatste ruste, terwij1
andere Staten zich door hunne gezanten. decren vertegenwoordigen.
Ook buitenlandsche legers, waarvan de Koning het eerecommando
gevoerd had, hadden hunne afgevaardigden gezonden.
Een talrijke troepenmacht begeleidde bovendien den
stoet, die door de straten der Residentie zich langzaam voortbewoog,
waar de brandende gaslantarens met rouwfloers gedekt
waren.
Van Den Haag naar Delft trok de stoet tusschen de rijen
van eene dicht opeengedrongen menigte voort, die eerbiedig
het hoofd ontblootte, waar de lijkwagen naderde. Onder tal
van eerbewijzingen bereikte men eindelijk het oude bedehuis
in Delft, waar eene talrijke en aanzienlijke menigte den Stoet
reeds opwachtte, die onder .de plechtige tonen van Beethoven's
`Marche Funthre binnentrad. Nadat de lijkbaar op hare plaats

DE LIJKREDE
249
gesteld was, sprak de oude hofprediker Ds. C. E. van Koetsveld
eene indrukwekkende lijkrede uit, waaraan wij het vol-
gende ontleenen :
„Nog eens, o God ! nog eens staan wij bier en is weder
de deur geopend van den grafkelder, waarin de geschiedenis
van ons Land en Vorstenhuis als met doodsbeenderen is ge-
schreven. Nog eens, en nu, helaas ! voor den laatsten uit de
mannelijke lijn van Oranje !
„Toen een meer dan zeventigjarige tot hofprediker werd
benoemd, wie kon toen vermoeden, dat het zijn zou om binnen
twaalf jaren al de vijf Vorsten van Oranje ten grave te brengen
? De taak is bijna te zwaar, vooral deze laatste. Mijn hart
is te vol, .mijne herinneringen overstelpen mij. Ik heb mijn
Koning liefgehad en hij mij, en de liefde is niet altijd welsprekend.
Vier malen zag ik hem daar tegenover mij, en nu,
in dezen wij den kring van Vorsten, al waardeeren wij hun belangstelling,
geen eigen zoon of broeder om te troosten ! De
eenige zuster weent tehuis in stilte. God trooste haar ! Dat
juist is 't aandoenlijke van dezen oogenblik. De zonen, die onzen
Koning hadden moeten opvolgen, wachten hem al lang in het
graf, en wij brengen hier onzen afscheidsgroet aan den laatsten
Oranje-Nassau. Zal 't zijn om hem te oordeelen, zooals de
oude Egyptenaars hun dooden ? Maar dat staat aan ons niet.
De geschiedenis oordeelt den Kollin g, maar den m e n s c h
oordeelt God alleen.
. . . „Nog boor ik zijn stentorstem bij de eerste-steenlegging
voor het monument in 't Willemspark, toen hij zeide :
„Een Prins van Oranje kan nooit, nooit te veel voor het Volk
van Nederland doen." Daarom wandelde hij ook vrij om onder
ons, want de liefde van zijn Volk was zijn lijfwacht, en nu, nu
stemmen alle partijen samen in dezelfde rouwklacht. Alleen
niet, wie de maatschappij willen omkeeren en verwoesten.
„Zoo hebt gij uw taak volbracht, mijn Koning I Veel heeft
uw hart geleden., maar voor Nederland bleef 't altoos kloppen.
En nu wachten u daar beneden 33 Vorsten en Vorstenkinderen
uit het Huis van Oranje. Zoo gaan ook de Koningen heen,

250 VERVOLG.
afgesneden als halmen in den oogst, maar de Koning der Koningen
blijft.
.. . . „Toch bewaren ook wij onze herinneringen, de goede
en lieflijke vooral, die daar als de tonen der windharp ruischen
over de graven. Wel weten wij het alien, hoe opbruisend
en hartstochtelijk het karakter was van den ontslapene
en hoe hij, in alles oprecht, als mensch vaak het zelfbedwang
miste, dat hem sierde als Koning. Waartoe zou ik het verzwijgen
? Ik heb hem nooit gevleid bij zijn leven, en denk het
niet te doen na zijn dood. Maar wat niet alien zoo goed weten,
is de innerlijke goedheid en vroomheid, die den diepsten
grondslag van dat bewegelijke karakter uitmaakte. Ik heb hem
te midden zijner hovelingen met de kinderen zien spelen, alsof
hij zelf nog een kind was en in ons laatste vertrouwelijk samenzijn
hem met aandoening de liefde hooren roemen van zijn
eigen kind.
. . . . „Mijn vurige dank aan de edele Vorstin, die onzen
Koning zulk een kalmen levensavond schonk door haar geloof
en hare liefde. Na een zoo veelbewogen leven en bij veel gemis
en ontbering was hij de laatste jaren dankbaar en vergenoegd.
. . .. „En toen nu het lijden toenam, verzorgde hem zijne
Gade zoo yoorbeeldig en waakte bij hem tot in den laatsten
nacht. Zij had dien slag wel verwacht, toen zij bij het aanvaarden
van het Regentschap alleen durfde bidden om verzachting
van 's Konings lijden. God verhoorde haar, maar anders
dan zij dacht. En wie zou den kranke, als er toch geen
herstel meer was, nog langer dat leven in eene benauwde en
smartelijke droomwereld hebben gegund ?
„Zoo is dan ons Koningshuis uitgestorven. Maar, Goddank !
niet geheel. Wat in een hoogeren zin de Profeet van Davids'
huffs zeide, is ook op 't onze van toepassing : „Een rijske zal
voortkomen uit den afgehouwen tronk en eene scheut uit zijne
wortelen zal vrucht dragen." Ons blijft de jeugdige Koningin,
als Prinses reeds de oogappel van ons Volk, dat nu met dubbelen
nadruk bidt . „O God ! bewaar en leid haar aan de hand

VLRVOLG. 2 5 I
eener vrome en wijze Moeder , dat eens de spruit een boom
worde als vroeger, en troost en sterk beiden, vooral in deze
droeve dagen !
„Vreemde Vorsten en Gezanten ! Gaat henen met den dank
van ons alien en zegt het ten Uwent, dat het kleine Nederland
niet wanhoopt, altoos nog groot door zijn trouw aan
Oranje, aan zijn geschiedenis en aan zijn God. En zoo rust
dan nu, geliefde doode ! na al de onrust van het leven. Wij
treuren, maar niet als die geen hope hebben, want Vorsten en
Volken verzinken voor en na in den nacht des doods, maar
eens — Christus is er ons borg voor — eens daagt de morgen
der opstanding over de graven !"
Toen werd na een indrukwekkend „Amen" een kleine
bloemruiker op de kist neergelegd, een afscheidsgroet aan
„Vader" van zijn „lieve Kind," en terwijl het orgel onder zacht
suizen het oude „Wilhelmus" deed hooren, daalde de kist in
de groeve. Neêrlands Maagd zag het aan met een door tranen
benevelden blik, maar straks richtte zij het hoofd op en daar
ruischte een stem in het hart dier Natie, aan God, aan zijne
Historie en aan Oranje getrouw
„Oorlof mijn arme schapen,
Die sijt in groten noodt,
Uw Harder sal niet slaepen !"

HOOFDSTUK IV.
ALGEMEEN OVERZICHT.
Moge ook de gouden eeuw onzer beeldende kunst reeds
lang ten einde gespoed . zijn, toch kan ons Vaderland ook op
dit terrein wedijveren met de andere natien van Europa. Zoo
mocht het zich op het gebied der beeldhouwkunst beroemen
op mannen als Stracke en Roijer, wien echter na de voltooiing
van zijn Vondelstandbeeld slechts een jaar leven voor de kunst
beidde. Op het gebied der bouwkunde vooral maakte P. J. H.
Cuypers zich een naam door zijn trotsche gebouwen in Oud-
Hollandschen stijl, waaronder vooral het Rijksmuseum te Amsterdam,
terwijl daarenboven tal van Roomsche kerken, waarvan
hij het ontwerp leverde, het genie van den bouwmeester
klaarblijkelijk toonen. De schilderkunst vond in Israels, Scheffer,
Pieneman, Rochussen, Koekoek, Mesdagh, Alma Tadema,
Therese Schwartz en vele anderen, gelukkige beoefenaars. De
eerste tracht de natuur en het menschenleven in al zijne vertakkingen
op heeter daad te betrappen, Mesdagh verwierf zich
als zeeschilder grooten naam, en Therese Schwartz doet zich
vooral als begaafd portretschilderes kennen.
Als historieschrij ver verdient Groen van Prinsterer voorzeker
het eerst genoemd te worden, niet slechts om zijn grondige
studie van de bronnen en zijn kernachtige stijl, maar ook
en vooral om het steeds werken vdor en onvermoeid vasthouden
aan den triomf van het Calvinisme, waardoor hij zulk een
machtigen invloed uitoefende op zijn tijd en zijn yolk en op
de overwinning der Anti-revolutionaire partij. Op zijn eigen

DE WETENSCHAPPEN.
253
standpunt mag voorzeker aan Dr. W. J. F. Nuyens, als de verdediger
der Katholieke beginselen en historicus, eene eereplaats
ingeruimd worden. Voorts onderscheidden zich op historisch
terrein Bakhuyzen van den Brink, Brill, Fruin en Rogge, terwijl
in geen geval onvermeld mogen blijven de krachtige pogingen
van den Amerikaan John Lothrop Motley, om onze volkshistorie
weder uit hare authentieke bronnen aan een nauwgezet
onderzoek te onderwerpen en ze in boeienden vorm aan zijne
taalgenooten mede te deelen, terwijl de schoone vertaling ook
ons eigen yolk ten goede kwam.
Als philosoof, jurist en talentvol schrijver moet de Utrechtsche
professor Opzoomer vermeld worden, die, helaas ! een
snellen, krachtigen ingang verschafte aan de Duitsche philosophie,
zeer sterk optredende als bondgenoote voor het moderne
ongeloof en het rationalisme . onzer dagen, waarom wij
natuurlijk den invloed, welke hij op zijn geslacht en haar
toekomst uitoefende, niet anders dan betreuren kunnen. Toch
meenen wij daaraan in een adem te moeten toevoegen, dat hij
met name onder de Liberalen, vooral van zijn tijd, als om strijd
gehuldigd werd.
Op het gebied der Theologie behooren Scholten en Kuenen
genoemd te worden, doch vooral, waar dezen den strijd
voor het Modernisme voerden, mag in geen geval de naam
van prof. A. Kuyper verzwegen worden, Wiens bestrijding van
het Modernisme en Liberalisme zoo concreeten vorm aannam
in 't leven der Kerk en der Maatschappij, en die in zijn H er
a u t en in tallooze theologische geschriften het Christenvolk
van Nederland niet slechts trachtte te redden van de heillooze
theorien van het ongeloof, maar ook met krachtige hand
trachtte terug te voeren op den weg van het Nederlandsche
Calvinisme.
Als rechtsgeleerden verdienen Thorbecke, De Bosch Kernper,
Modderman, Buys en Kappeyne vermeld te worden ; als
sterrenkundige schitterde professor Kaiser, terwijl zijn ambtgenoot
Donders als gezichtkundige Europeesche vermaardheid
mocht verwerven. Buys Ballot blonk uit op 't gebied der meteo-

254 SCHRIJVERS.
rologie, Kuenen op dat der Israelietische oudheden, terwijl op
geneeskundig terrein Stokvis, Huet en Tilanus zich roemrijk
onderscheidden. Op het gebied der werktuigkunde maakten
zich Conrad en Dirks bekend, vooral wijl zij ook deelnamen
aan de groote werken van hun tijd, het doorsteken der land-
engten van Suez en den aanleg van het Panama-kanaal. Met
nauwgezette zorg werd, onder begunstiging der Regeering, aan
het behoud en het herstel der Nederlandsche taal gewerkt,
eerst door mannen als Wijland en Siegenbeek, die in hun
streven krachtig en met talent bestreden werden door den geleerden
Bilderdijk, later door De Vries en Te Winkel, wien de
samenstelling van een nieuw Nederlandsch Woordenboek opgedragen
werd. In onze dagen staat vooral Kollewijn aan de
spits dergenen, die de taalvormen trachten de vereenvoudigen
en in overeenstemming te brengen met de taal des werkelij-
ken levens.
Snelle vlucht en uitgebreid gebied verwierf zich de Romanlitteratuur,
al moeten wij het betreuren, dat het gehalte
daarin betrekkelijk gering kan genoemd worden. flan het
hoofd der vele schrijvers en schrijfsters noemen wij mevrouw
Bosboom-Toussaint, wier historische romans ongetwijfeld hooger
waarde hebben dan hare latere zederomans, doch die door
al hare werken zich als een talentvol schrijfster deed kennen.
In hare geschriften spreekt zich tevens de godsdienstige,
de Christelijke vrouw uit. Haar Le y c est er in Ned e rland
uit hare historische, Majo or Frans en de Delf tsche
Wonderdok ter uit hare zedekundige werken, doen
haar voorzeker eene welverdiende plaats innemen onder de
groote mannen van haar tijd. Naast haar schittert Jan Jakob
van Lennep, wiens gansche reeks van historische romans in
het buitenland zelfs hulde gebracht werd, doch vooral onder
de eigen natie zeer gewaardeerd wordt. Zijn P 1 e e g z o o n,
Ferdinand Hu y c k en zoovele andere, doen den man ken -
nen, die niet te vergeefs de school van Walter Scott doorliep.
Jammer, dat de uitgave van zijn K la asj e Z e v e n s t e r, zijn
laatste werk van eenigen omvang, niet tot de beste kan ge-

LETTERKUNDIGEN. 25 5
rekend worden en hem scherpe kritiek op den hats haalde.
Naast deze heroen mogen Schimmel, de schrijver van Mar y
Hollis, Mylady Carlisle en Sinjeur Semeyns; voorts
Cremer, bekend door de Over-Betuwsche taal, waarin zijne
werken geschreven zijn ; Busken Huet, de schrijver van L i d ew
ij d e ; Jan ten Brink en nog vele anderen, de eene met meer
eer dan de andere, vermeld worden. Onder de schrijfsters, die
vooral dit terrein ontgonnen, als eigenaardig voor de verbeeldingskracht
der vrouw bestemd, verdienen Wallis, Melati van
Java en anderen genoemd te worden. Op het gebied van de
tooneel-litteratuur onderscheidden zich Jacob van Lennep en
Schimmel, hoewel geen van beiden gezegd kunnen worden, den
eersten rang in te nemen ; overigens maakte men grootendeels
werk van het vertalen der producten uit het buitenland. De
eenige, die op dit terrein eenig werk van belang levert, is
Justus van Maurik als blijspeldichter, ofschoon hij van ruwheid
en platheid niet vrij te pleiten is.
Als letterkundigen mogen we Busken Huet, Douwes Dekker
en Vitringa niet onvermeld laten. De eerste, die weleer
predikant, later de journalistiek beoefende, gaf reeksen van
kritische schetsen op het gebied der letterkunde. Douwes
Dekker vond als schrijver onder den naam van Multatuli reeds
bij zijn eerste werk : Max H a v e 1 a a r, een welkom onthaal,
vooral om den scherpen toon, waarop hij de Indische toestanden
en de Regeering over onze Kolonien hekelde ; maar, helaas !
ook door de minachting, waarmede hij zich uitspreekt over
hetgeen den Christen en den mensch heilig en dierbaar is.
Het valt niet te ontkennen, dat zijne geschriften veel waars,
goeds en schoons bevatten, en tevens dat de openbaarmaking
van de misstanden in het bestuur onzer bezittingen grooten
invloed uitgeoefend hebben op den maatschappelijken toestand
en de wijzigingen, daarin aangebracht ; doch er dient ook gezegd,
dat ze zeer schadelijken invloed uitoefenden op het jonge
geslacht vooral, en dat zijne talenten overschaduwd werden
door het bederf, dat uit Multatuli's Ideen in het brein en het
hart van het jonge Holland vloeide.

256 DICHTERS.
Vitringa, die onder den naam van Jan Holland als schrijver
optrad, stond eerst als rector aan de Latijnsche School te
Enkhuizen, en trad daarna op als zoodanig aan het Gymnasium
te Deventer. Aanvankelijk de wijsbegeerte van Kant volgende,
trok hij zich later van het terrein der wijsbegeerte op dat der
opvoeding en der letterkunde terug. In bijtende scherts hekelt
ook hij de gebreken van zijn tijd en tast hij de zeifs algemeen
gehuldigde vooroordeelen aan, en hij doet dit op eene wijze,
die zich, wat Loon en vorm betreft, zeer gunstig van Multatuli
onderscheidt.
De podzie schijnt hare beste dagen gehad te hebben. Na
Bilderdijk trad zijn leerling Da Costa op, den meester op zijde
strevende, zoo niet in veelomvattende kennis, dan Loch als
dichterlijk genie, en dezen voorzeker in gloed en bezieling overtreffende.
Had hij als Israeliet den val en de hope op herstel
van zijn stam bezongen, en vooral ook door zijn navolging
van Byron zich onderscheiden, straks Christen geworden onder
den invloed van zijn grooten meester, stroomden zijne geestvolle
en gloeiende zangen ter verheerlijking van den Mes,
sias en diens Kruis. Ofschoon hij vox eenigen tijd zijn harpe
zwijgen deed, toen hij den strijd aangordde tegen den geest
zijner eeuw en zijne „Bezwaren" hem smaad en miskenning
baarden, straks ruischten op nieuw zijne heerlijke tijdzangen :
Wachter wat is er van den nacht? 1648 en 1848,
en vooral zijne V ij f en t w i n t i g j are n, tot dat eindelijk
zijn laatste zang van beteekenis : De slag b ij N i e u w p o o r t,
de kroon op zijn werk zette. Tollens, die reeds vijf jaren
vciOr Da Costa in 1856 overleed, had zich vooral bekend gemaakt
door zijne volksliederen en zijne uit het Duitsch in
vloeiend Nederlandsch overgebrachte verzen. Van Lennep legde
zich toe op het dichten van balladen en historische verhalen,
waarbij de navolging der Engelsche litteratUur op dit gebied
niet te loochenen valt. Meer populair dan zij allen werd echter
P. A. de Genestet, vooral door zijne nai •eve „leekedichtjes,"
waarbij hij in schoonen vorm natuur en leven nil eens bezong,
an hekelde, doch aan zijne lezers weinig overliet dan twijfel

DICHTERS. 257
aangaande de eeuwige dingen en berusting in het onvermijde.
lijke. Groot waren zijne dichterlijke gaven en daarom te meer
moet de schadelijke invloed, welke van hem uitging, betreurd
worden, ook al valt het niet te miskennen, dat er zeoveel
schoons en waars, zooveel teederheid en natuurlijkheid in zijne
zoetvloeiende verzen gelegen is. Alberdinck Thym gaf mede
schoone voortbrengselen op het gebied der poezie, even als Potgieter,
hoewel beiden meer als prozaschrijvers naam maakten.
J. J. L. Ten Kate muntte boven al zijne tijdgenooten uit door
den rijkdom en schoonen vorm, waarin hij zijne dichterlijke
gedachten wist te kleeden. Zijne „Schepping" en „De Planeten"
behooren voorzeker tot zijne meest omvangrijke gedichten.
Hasebroek, eerst kortelings overleden, de dichter der „Hes.
periden," de man, wiens vroom gemoed met een dichterkrans
wist te sieren, wat daar goed en edel heeten mocht in zijn
tijd en zijne omgeving, gaf edele poezie en maakte zich bij
het letterlievend publiek als prozaschrijver bemind door zijn
„Waarheid en Droomen." Allen, alien gingen heen en slechts
een tweetal mannen bleef ons gespaard, wier dichterlijke vlucht
aan de oude glorie van Holland's dichterenrij herinnert. We
bedoelen Nicolaas Beets en Schaepman. De eerste had reeds
door zijn proza-werk „de Camera Obscura" de harten van zijne
landgenooten voor zich gestolen, doch vooral als dichter won
hij het ongetwijfeld in rijkdom van genie van zijn vriend
Hasebroek, terwijl zijn meesterschap over de taal, zijn scherpzinnige
gedachten en de schoone vorm, waarin hij ze wist
weer te geven, hem voorzeker eene eerste plaats in zijri tijd
toewijzen. Al zijn werk verraadt de meesterhand en de populariteit
van zijn persoon, zoomede ook zijne werken op godsdienstig
gebied hebben hem een blijvende plaats veroverd in de
harten zijns yolks. Schaepman doet in geheel zijn optreden aan
den grooten Vondel denken. Als priester bezocht hij in het
gevolg van den Utrechtschen Aartsbisschop de stad der zeven
heuvelen, waar het Concilie gehouden werd. Ofschoon hij toen
reeds zijn naam had gemaakt als dichter en het Katholicisme
in hem een geharnast verdediger vond, de gebeurtenissen in
Dl. VIII. 17

258 STAATSLIEDEN.
Europa, vooral de berooving des Pausen van alle wereldlijk
gezag, deden krachtig hun invloed op hem gelden en in stoute
zangen nam hij den handschoen voor zijne kerk en haar hoofd
op. Niet minder dan op dichterlijk terrein schitterde hij straks
op staatkundig gebied, toen men hem van uit Breda naar de
Tweede Kamer afvaardigde, en zoowel zijne talenten als zijn
persoon dwingen ook zelfs den tegenstander eerbied af.
Naast de zijne schittert de ster van Dr. A. Kuyper aan
den Staatkundigen hemel van ons Vaderland. Moge ook en door
de stichting der Vrije Universiteit en door de Doleantie de
vijandschap tegen zijn persoon en werk meer concreten vorm
aangenomen hebben, zijne groote, veelomvattende talenten hou -
den zijn invloed middellijkerwijze in stand, en ondanks de zoogenaamde
„uitzuiveringen" van zijne partij, waardoor meer of
min dissentieerende leiders met hun aanhang voortdurend van
hem worden afgekeerd, toch wint de fractie der Anti-revolu-
tionairen, aan wier hoofd hij staat, steeds in aantal en gebied.
Het Conservatisme is zijn eigen dood gestorven, en inoge ook
de legerwet van Bergansius de kracht der Anti-liberalen voor
een tijd gebroken hebben, waardoor het den Liberalen gelukte
andermaal de teugels der Regeering te aanvaarden, ook hunne
dagen zijn klaarblijkelijk geteld. Radicalen en Socialisten gorden
zich steeds meer aan tot den strijd tegen geloof en gezag
en maken gaarne gebruik van de woelingen der overige partijen
om hunne kansen te bevorderen. Ook al moge de aard
van ons Volk, benevens het krachtig optreden der Regeering
tegenover het woest geweld, waarmede de Socialisten vaak optreden,
hen tot heden, zoowel bier als elders, ten onder houden
in de dadelijke uiting van hun beginsel, zeker valt het niet te
ontkennen, dat de toekomst op maatschappelijk terrein dreigende
is.
En keeren wij van 't geestelijk gebied onzes Volks op dat
des stoffelij ken levens terug, dan is het duidelijk, dat de Ne •
derlandsche Landbouw een tijdvak van herleving zag geboren
worden, waartoe voorzeker de oprichting van een Landbouw-
CommiW en de steun der Regeering sterk medegewerkt hebben,

LANDBOUW, ENZ. 259
Zelfs werd eene Staatscommissie opgericht om een onderzoek
in te stellen naar den actueelen toestand van den Landbouw en
tot het doen van voorstellen ter opheffing van den den druk, waaronder
deze verkeerde. Levendig aandeel werd door Koning
Willem III in de werkzaamheden dier Commissie genomen en
voortdurend gaf Zijne Majesteit teekenen van zijne hooge belangstelling.
Niet minder dan zes jaren vervulde de Commissie
haar taak en de invloed van hare bemoeiingen deed zich
krachtig gelden. Hare rapporten stelden den ellendigen toestand
in 't licht en hare adviezen wezen de Regeering op de middelen
tot herstel. De wet op den boterhandel van 1889 kwam
vooral onder hare bemoeiing tot stand. Het eenige proefstation
Wageningen werd met een viertal andere vermeerderd te Groningen,
Goes, Hoorn en Maastricht, ter wijl de provincien voorzien
werden van Rijkslandbouwleeraars, door Landcommissien
benoemd, doch door Rijk en Provincie betaald, aan wier zorg
tevens van staatswege gesubsidieerde proefvelden opgedragen
werden. Landbou wvakscholen werden onder de auspicien der
Regeering opgericht en straks werd een afzonderlijke Inspecteur
benoemd, uitsluitend voor het Landbouwonderwijs, terwijl
allerwegen wintercursussen opgericht werden, waaraan door
Landbouwleeraars les gegeven werd, een besluit, dat met ingenomenheid
werd begroet. De Rijkslandbouwschool te Wageningen
werd naar den eisch des tijds hervormd en ook voor de
bevordering der veeteelt werden doelmatige pogingen aangewend.
Reeds bij den aanvang der regeering van Koning Willem
III was eene Commisie benoemd, met het doel onze. kwijnende
zeevisscherij weder zoo mogelijk tot bloei te brengen,
en inderdaad, gunstig mogen de maatregelen heeten, volgens
'haar adviezen teweeg gebracht, En toch, er werden echter in
den loop der jaren klachten aangeheven, vooral over de Volendammers,
die, naar men beweerde, de jonge visch met den
wonderkuil wegvingen en op deze wijze oorzaak waren, dat de
visscherij op de Zuiderzee kwijnde. Ook werden er klachten
geuit over rooverij en de gewelddadigheden, op de Noordzee

2 6o vissCH ER IJ.
gepleegd, en wel door visschers van onderscheidene natien. Dit
had eene conferentie te 's-Gravenhage ten gevolge, waar afgevaardigden
van de onderscheidene Regeeringen bijeen kwamen,
wier onderdanen bij deze belangen betrokken waren. Op deze
conferentie trachtte men nu door een tractaat aan den strijd
tusschen de Noordzeevisschers een einde te maken. Ten opzichte
van de Zuiderzee werd de willekeur aan banden gelegd,
daar het gebruik van wonder- en kwakkuil verboden werd. De
vele klachten echter, door Volendam en andere plaatsen aangeheven,
gaven aanleiding tot opheffing van dit verbod, tot
hetwelk de heer Reekers, lid van de Tweede Kamer, het initiatief
nam. De klachten, door de Duitschers aangeheven over
de Hollandsche „roofvisscherij" op het gebied van de zalmteelt,
gaven aanleiding tot het sluiten van een Zalmtractaat
met de staten, aan den Rijn gelegen, en voorts werd door
een tractaat tot wering van misbruik van sterken drank op
de Noordzee, aan de klachten van Engeland op dit punt tegemoet
gekomen. Over het algemeen genomen mag dankbaar
erkend, dat deze tak van volkswelvaart vooruitgaat.
De nieuwe verkeerswegen te water en te land, waartoe,
naast de Regeering, de Rijn- en Hollandsche Spoor wegmaatschappijen,
de Stoomvaartmaatschappij „Nederland," de Rotterdamsche
„Lloyd," de Nederland gch-Amerikaansche Stoomvaartmaatschappij,
de Koninklijke Nederlandsche Stoombootmaatschappij
„Zeeland," in het bijzonder door den Koning
en Prins Hendrik begunstigd, het hunne deden, wezen op
de behoefte tot uitbreiding van handel en nijverheid, gelijk
zij op hun beurt die bronnen van onze nationale welvaart
ten goede kwamen. Ofschoon elke Rijksonderneming, bij v. de
groote water werken te Vlissingen, niet met dien uitslag bekroond
werd, welken men daarvan meende . te mogen verwachten,
zoo neemt toch de scheepvaartbeweging in ons land
sterk toe en maakt, bij vermindering der zeilschepen, de stoom
vaart snelle vorderingen. Vooral de opening van het Suezkanaal
voor de groote vaart, die van het Noordzeekanaal en de
Nieuwe Waterweg, oefende een gunstigen invloed uit op onzen

DE WERKENDE STAND. 261
handel in het algemeen, en met recht mag hier gewezen worden
op den snellen voortgang, welke sommige maatschappijen, bijv.
de Deli-maatschappij, mochten maken.
Onder den werkmansstand deed zich hoe langer zoo meer
de behoefte tot aaneensluiting gevoelen, vooral toen zich de leuze
„loonsverhooging en regeling van den werktijd" al sterker op
den voorgrond drong. Wel werden ook hier te lande afdeelingen
van de „Internationale" gevestigd, die den strijd reeds lang
in het buitenland aangegord had tegen godsdienst en eigendom,
doch het straks opgerichte Algemeen Nederlandsch Werkliedenverbond,
in 1871 tot stand gebracht, toonde van stonde aan, dat
het den nationalen aard getrouw wilde blijven en niets met
de „Internationale" gemeen wenschte te hebben. Wel deed de
Socialistische beweging ook hier zijn invloed gelden en trachtte
de Bond, mede door handelend optreden op het gebied der
politiek, het lot van den werkman te verbeteren en zelfs nam
de Voorzitter van den Bond, de beer Heldt, plaats in de Ver-
.
tegenwoordiging des Volks, doch men bleef het recht van het
bijzonder eigendom erkennen en wilde geen revolutie. Sinds
1878 begon de Sociaal-democratie zich meer krachtig te ontwikkelen,
toen Domela Nieuwenhuis als haar pleitbezorger optrad.
Met zijn „Recht voor Allen" en vooral met zijn talent
als volksredenaar wist hij zijn invloed steeds meer te vestigen,
en in 1883 werd de Sociaal-democratische Bode opgericht.
Men begon lezingen en optochten te houden, cocialistische vakvereenigingen
te stichten, demonstraties na te jagen, en ook in
de Kazerne zocht men zijn aanhang. Krachtig moest de Politie
optreden tegen de ruwe en ongemotiveerde taal, waarin
de leiders vaak durfden uitkomen voor hun gevoelen over
Staat en Overheid, wet en recht. Oproeren en processen volgden
en Nieuwenhuis zelf werd tot een jaar gevangenisstraf veroordeeld,
waarvan hem echter op den jaardag der Prinses vijf
maanden geschonken werden. De verkiezingen, volgens de herziene
Grondwet in 1887 uitgeschreven, brachten hem in de Kamer,
doch daarmede scheen dan ook de Sociaal-democratie
hier te lande, voor zoover het 't uitwendige gold, haar hoogsten

262 PATRIMONIUM.
triomf gevierd te hebben. Wel mocht het haar gelukken een
tweetal harer leden in de Kamer te brengen, doch verdeeldheid
was reeds in den boezem der partij ontstaan, en Domela
Nieuwenhuis moest voor het geweld der zoogenaamde Parlementaire
Socialisten wijken en zelfs het redacteurschap van „Recht
voor Allen" neerleggen, terwijl de Bond meer dan 50 afdeelin-
gen verloor.
In de Christelijke kringen der Natie was men allerminst
koud gebleven voor de bewegingen onder de werklieden. „Patrimonium"
werd opgericht, welks leden geen vrede konden
hebben met het Algemeen Nederlandsch Werklieden verbond,
omdat dit de neutrale school als middel tot verbetering van
den toestand beschouwde en deze derhalve bevorderde. Vooral
aan mannen als Kater en Poesiat dankte Patrimonium naast
God haar welslagen. Het vond in den beer Wolbers een begaafd
redacteur voor zijn „Werkmansvriend," en daar de Vereeniging
zich zeer tegen de vigeerende Staatsbemoeiing kantte, moest
zij weldra op staatkundig terrein treden. Even sterk als de
Nederlandsche Werklieden- bond zich aan de zij de schaarde der
Liberalen, zoo schaarde Patrimonium zich even sterk aan die der
Anti- revolutionairen. Het bood adressen aan tegen de wet op
het Lager Onderwijs van 1878, tegen het ontwerp tot beperking
van den overmatigen arbeid en de verwaarloozing
van kinderen, niet als zouden deze misstanden door den Bond
gebillijkt worden, maar wij1 de Staat het souverein gezag der
ouders aantastte. Het vraagde om kiesbevoegdheid voor de mannelijke
hoofden van gezinnen, om splitsing van meervoudige
districten, om invoering van persoonlijke dienstplicht, enz. enz.
De verdeeldheid, welke zich in dezen kring gelden deed, werd
voor een tijd althans bezworen, toen Dr. A. Kuyper in 1891
het initiatief nam tot het houden van een Sociaal Congres,
dat hij, als Voorzitter, met een bezielde rede over het Sociale
vraagstuk en de Christelijke religie opende ; een eigen Sociaal
Program werd uitgevaardigd en tot grondslag aangenomen ook
voor den strijd van Patrimonium bij de Stembus. De Bond
telt 16o afdeelingen en 13.000 leden.

ROOMSCHE VEREENIGINGEN. 263
In den meer engen kringen van Hervormde Werklieden
ontstond de wensch tot oprichting van een eigen vereeniging,
welke vooral geboren was ten gevolge van de kerkelijke doleantie.
Deze kwam dan ook in 1890 tot stand, onder den naam
van Christelijk Nationalen Werkmansbond, die in Dr. de Visser
een talentvol verdediger en in „de Voorzorg" een waardig
orgaan vond.
Van Roomsche zij de had men reeds lang gemeentelijke en
gewestelijke vak- en ook algemeene vereenigingen onder den
werkman opgericht, waaruit straks drie groote Bonden zich
vormden omstreeks het jaar 1890 : de Ned. R. K. Volksbond,
de Bond van R. K. Werklieden-vereenigingen en de Limburgsche
R. K. Volksbond, die op hun standpunt ongeveer den weg
van Patrimonium volgen en waarvan de laatste, met zijn orgaan
de V olksb a n i e r, ongetwijfeld den meesten invloed uitoefent.
Bovendien gehoorzamen nog tientallen Vakvereenigingen
aan de leuze van den tijd : „Werklieden, vereenigt u !" Jammer
slechts, dat vaak booze bedoelingen deze vereenigingen
aan zich dienstbaar maken en ze voeren tot uitersten, waar
zij dikwijls zelf niet hebben willen zijn. Ofschoon ons Volk
in zijn aard afkeerig is van geweld, zoo mag niet verzwegen,
dat de revolutiegeest binnen alle, tot dusver welverdedigde,
kringen doorbreekt en dat de uitingen van ontevredenheid,
in stede van langs den weg van orde en wet zich baan
te breken, veeleer tot daden van geweld brengen, die slechts
met geweld te keeren zijn. Mogen Land en Volk behoed worden
voor afdwalen op den weg van ongeloof en revolutie, en
gelukke het ook de Regeering van onzen tijd, gelijk zoovele
van voorheen, om door voorkomendheid en vroed beleid, door
belangstelling in het lot harer onderdanen en een wêl wegen van
de middelen tot herstel van vele misstanden en maatschappelijke
kwalen, de stormen met Gods hulpe te bezweren, welke
ook onze staatkundige atmosfeer beroeren. Mogen rust en vrede
blijven heerschen in een land, dat van een grootsch verleden
zulk een rijken buit te bewaren heeft voor zijne zonen !

HOOFDSTUK V.
HET REGENTSCHAP.
De grafkelder te Delft was nauwelijks gesloten, of bet
maatschappelijk leven, dat ondanks de droefheid, welke ook het
vorstelijk hart ter neder buigt en zijn eischen onverstoord doet
gelden, riep Vorstin en Vertegenwoordiging tot den staatkundigen
arbeid terug. Den 8sten December was op nieuw de groote
vergaderzaal op het Binnenhof bezet met bijna al de Leden
der beide Kamers ; de Ministers waren tegenwoordig en op de
tribunes en in de . loges was geen plaats meer te veroveren.
Te 12 uren trad Hare Majesteit de vergaderzaal binnen, in
rouwgewaad, doch met kloeke houding, het hart gebogen onder
de smartelijke ervaring van de verloopen weken, maar tevens
gesterkt door de grootsche roeping, welke onder Gods bestel
de omstandigheden voor Haar weggelegd hadden. Nadat Zij
plaats genomen had op den voor Haar bestemden zetel, sprak
de Voorzitter der Eerste Kamer :
„Met diepen weemoed heet ik Uwe Majesteit op nieuw
welkom. Nauwelijks toch was Uwe Majesteit uit deze Vergade_
ring teruggekeerd aan het ziekbed van Uwen geliefden Gemaal,
of de treurmare weerklonk : „Zijne Majesteit is de eeu-
wige ruste ingegaan."
. „Ik zal thans niet herhalen wat onze zoo betreurde Koning
voor Nederland geweest is en wat ons Vaderland in Hem verloren
heeft. Liever wil ik wijzen op den kostbaren schat, dien
Zijne Majesteit aan Nederland heeft nagelaten in onze beminde
Koningin Wilhelmina, met Uwe Majesteit als Leidsvrouw en
Moeder:

DE EED.
„Het Nederlandsche Volk ziet in zijne jeugdige Koningin
het beeld eener schoone toekomst : omdat het overtuigd is, dat
Hare vorming en opvoeding bij Uwe Majesteit als Regentes
en Voogdes volkomen veilig en in de beste handen zijn.
„De Volksvertegenwoordiging deelt ten voile die overtuiging,
weike zij reeds vroeger in wettelijken vorm heeft uitgesproken.
Ais haar Voorzitter neem ik de vrijheid Uwe Majesteit
te verzoeken, den in de Grondwet voorgeschreven Eed
als Koningin-Regentes, gedurende de minderjarigheid van Koningin
Welhelmina, in mijne handen te willen afleggen."
De Koningin-Regentes rees nu op van Haren zetel, en na
den Eed als Regentes afgelegd te hebben, waarvan de inhoud
grootendeels overeen komt met dien, welken de Koning aflegde
bij de aanvaarding der regeering, vervolgde Zij :
„Ik zweer trouw aan de Koningin ; ik zweer al de plichten,
weike de Voogdij mij opiegt, heilig te vervullen, en er mij
bijzonder op te zullen toeleggen om de Koningin gehechtheid
aan de Grondwet en liefde voor Haar Volk in te boezemen."
Dien Eed heeft de Koningin-Regentes gestand gedaan tot
op het oogenblik toe, waarop de jeugdige Koningin de regeering
aanvaardde. Zij heeft als eene verstandige en teedere
Moeder Hare Koninklijke Dochter voorbereid tot de taak,
weike haar wachtte ; Zij heeft als eene trouwe Voogdes Neerland's
Oranjebloeme, die het Volk lief heeft als zijn oogappel,
met alle zorgvuldigheid gekweekt en het pand, Haar door de
Natie toevertrouwd, met vromen zin en nauwgezette plichtsbetrachting
bewaard ; Zij heeft als Regentes de erfenis der Oranjes
voor Hare Dochter bewaard, ongeschonden en ongerept, en nu
bij het aftreden is het niet voor het minst aan de beschik-
265
king der Koningin-Regentes te danken, dat het Nederland-
sche Volk nog meer gloeit voor en dweept met de jonge Koningin,
dan het dit deed voor en met zijn „Prinsesje." Toen
dan ook de Regentes op 21 September 1897, voor het eerst
door Hare Dochter vergezeld, in de Troonrede de woorden
uitte :
„Worden mijne dierbaarste wenschen en die van het Ne-

266 HET MINISTERIE.
derlandsche Volk vervuld, dan zal voor het einde van dit
zittingjaar Mijne beminde Dochter de Regeering aanvaarden,"
toen waren voorzeker de Leden der Vertegenwoordiging de
tolken der Natie, als die der Eerste Kamer spraken
„In afwachting van het oogenblik, waarop in overeenstemming
met de dierbaarste wenschen van Uwe Majesteit en van
het Nederlandsche Volk, Uwe beminde Dochter tot de Regeering
zal geroepen worden, waardeeren wij met innige erkentelijkheid
al hetgeen door Uwe Majesteit is verricht, om onze
geliefde Koningin voor Haar gewichtige taak voor te bereiden ;"
en die der Tweede Kamer, als zij in het adres van antwoord
verklaarden :
„Is het een dierbare volkswensch, dat het Harer Majesteit
de Koningin gegeven worde in den loop van dit zittingjaar de
Regeering te aanvaarden, Uwe Majesteit moge zich verzekerd
houden van de innige dankbaarheid van het Nederlandsche
Volk voor de liefderijke en wijze zorg, waarmede Uwe Majesteit
Hare beminde Dochter voorbereidde tot de gewichtige
taak, die Haar wacht."
Doch wij zouden onze taak voorbij streven, namelijk die, om
in korte trekken den tijd van 't Regentschap te schetsen. Ofschoon
de Koningin-Regentes ook in dit opzicht de nagedachtenis
van wijlen Haar Koninklijken Gemaal eerde, dat Zij de
Ministers deed aanblijven, die Haar gedurende de krankheid en
bij 't overlijden van den Koning zoo krachtig hadden gesteund,
toch ontstond er weldra strijd tegen minister Keuchenius, wiens
regeeringsbeleid, en misschien dat ook zijn scherp belijnde godsdienstige
richting, voor welke hij zich geenszins schaamde uit
te komen, sterken afkeer wekte. Deze liep eindelijk zoo hoog,
dat de Eerste Kamer de begrooting, door hem ingediend, ver-
wierp, eene uitspraak, welke hem tot het particuliere leven
terugdrong. Hoewel velen, onder de Anti-revolutionairen vooral,
meenden, dat het Kabinet zich met den heer Keuchenius solidair
had behooren te stellen, bleef het Kabinet toch aan, alsof
het geen beginsel-questie gold, en Jhr. de Savornin Lohman
werd geroepen om de ledigstaande plaats in het Kabinet aan

DE LEGERWET. 267
te vullen. Deze trad nu als minister van Binnenlandsche Zaken
op, welke portefeuille door den heer Baron Mackay tegen
die van Kolonien ingewisseld werd. Toch zou dit 't leven van
het Kabinet niet rekken. De minister van Oorlog Bergansius
diende weldra eene Legerwet in, waarbij onder de reorganisatie
van onze levende strijdmaeht, ook het beginsel van afschaffing
der plaatsvervanging opgenomen was ; Dit laatste bracht
vooral bij de Roomschen in den lande groote verontwaardiging
teweeg en men meende, dat men ter wille van het beginsel,
nog beter deed om de staatkundige winst, welke de vereeniging
der Anti revolutionairen en Roomschen tot stand gebracht
had, te laten varen, dan zijne overtuiging in dezen op te geven.
Straks toonden de verkiezingen, die in 1891 gehouden
werden, dat de Roomschen, waar zij zelf niet met hoop op
eenig goed succes een kandidaat voor de Stembus hadden
kunnen stellen, zich bij de Liberalen gevoegd hadden. Hierdoor
verloren de Anti-revolutionairen niet minder dan elf zetels, en
het Ministerie zag zich voor de zedelijke verplichting geplaatst
Om of te treden. De heer Van Tienhoven, Oud-burgemeester
van Amsterdam, trad daarop als Kabinetsformeerder op, en
naast hem namen Mr. Pierson, Mr. Tak van Poortvliet, Mr.
van Dedem, kolonel Seyffardt, Mr. H. J. Smidt en de heer
Jansen in het nieuwe Ministerie plaats, dat reeds terstond zijn
voornemen openbaarde tot herziening van belastingstelsel en kieswet.
Het duurde dan ook niet lang, of een ontwerp tot invoering
van eene vermogens- en eene bedrijfsbelasting werd ingediend.
Eene geweldige storm stak op, vooral onder de meergegoeden,
die, ofschoon niet ongeneigd om naar vermogen bij
te dragen tot 's Lands lasten, meer bezwaar hadden tegen de
telken jare terugkeerende opgave van hun vermogen en hun
inkomsten. Krachtige stemmen deden zich dan ook en in de
Pers en in de Vertegenwoordiging hooren tegen die belasting,
en toch : de Minister mocht zijn ontwerp aangenomen zien !
Straks volgden ontwerpen tot afschaffing van patentbelasting
en accijns op de zeep, tot vermindering van de grondbelasting
en van de mutatierechten, tot wijziging van de wet op den

268 MINISTERIE Ran.
accijns van het zout en de verhooging van den accijns op het
gedistilleerd. Wij zijn er verre van af om het goede in den
politieken tegenstander te onderschatten, en zoo willen wij dan
ook allerminst ongewaardeerd laten de wezenlijke voordeelen,
die de belastingwetten van minister Pierson ons aanbrachten,
doch juist de ervaring, welke de schaduwzijden beter doet
kennen dan de ongeluksprofetien van de tegenpartij, weerhoudt
ons om eenig oordeel te vellen.
Minder slaagde het Kabinet, toen het zich aan het tweede
deel van zijn moeilijke taak zette : de hervorming der kiesbevoegdheid.
De weerstand, welke het daartoe ingediende ontwerp
bij de Tweede Kamer vond, deed den Minister besluiten
zijn ontwerp in te trekken : het Kabinet trad af en Jhr. Mr.
Roell belastte zich, op wensch van Hare Majesteit de Koningin-
Regentes, met de samenstelling van een nieuw Ministerie, waarin
naast hem zitting namen de heeren Mr. S. van Houten, Sprenger
van Eyk, Bergsma, Van der Sleyden, Schneider en Jhr. van
der Wijck. Vooral na de bejegening, welke het voorstel tot
regeling der kiesbevoegdheid van den vorigen minister Tak
van Poortvliet had ondervonden, waarbij men zich vooral verzet
had tegen de neiging, welke er in doorstraalde om het
kiesrecht algemeen te maken, wachtte men inderdaad weinig
beter kans voor het ontwerp, dat men van minister Van Houten
te wachten had. Toch wist deze zijn ontwerp te doen aannemen,
ondanks den weerstand van de ten opzichte dezer zaak
democratische en conservatieve stroomingen in de Kamers.
Groote politieke actie ontstond in den lande, ten gevolge van
de nieuwe regeling der kiesbevoegdheid. Eene nieuwe Tweede
Kamer toch moest saAmgeroepen worden, welke het orgaan
zou zijn van de nieuwe kiezers. Heftig was de strijd bij de
stembus, doch ook thans nog bleef de liberale partij in de
meerderheid, al was het dan ook te voorzien, dat de nimmer
uitgedoofde zucht tot verdeeldheid in eigen boezem, zoowel als
de heftige aanvallen der steeds aan invloed winnende tegenpartij,
haar geen lang staatkundig leven meer verzekerde, gelijk
zij dan ook reeds aanleiding gaven tot het optreden van

BUITENLANDSCHE STAATKUNDE.
269
een nieuw Ministerie, met den minister Pierson als kabinetsformeerder.
Moge ons Vaderland al niet de rol van eertijds kunnen
spelen op 't tooneel van Europa's staatkunde, krachtig toch deed
't zijn invloed ook tegenover het buitenland gelden. Reeds was
in 1889 eene overeenkomst gesloten met Frankrijk, naar aan
leiding van een geschil over de grensscheiding tusschen onze
en der Franschen bezittingen in Zuid-Amerika, waarbij de
Keizer van Rusland, tot scheidsrechter uitgenoodigd, de zaak
ten onzen voordeele besliste. In 1892 werd een tractaat met
Belgie gesloten ter vergunning aan de onderdanen van elk der
beide Staten tot kosteloos procedeeren in den anderen , in 1893
sloten we een verdrag met Portugal tot regeling der wederzijdsche
verhoudingen in de Solo zee, en in het volgende jaar
een ander betreffende de onderlinge handelsbetrekkingen. Een
tractaat van dien aard werd ook in 1895 met den Oranje-Vrijstaat
gesloten. Krachtige invloed werd door ons land uitgeoefend
op den rechtstoestand in het Suez-kanaal, waarbij wij
voor onze vaart op Indio zoo groot belang hebben, en ook ons
Vaderland behoort tot die Staten, welke hebben toe te zien,
dat de bepalingen van het tractaat nageleefd worden met betrekking
tot de vrije vaart in het kanaal. Spraken wij reeds
in een vorig hoofdstuk over het aandeel, dat Nederland nam
in de betere regeling van de Rijnvaart, niet minder deed het
zich vertegenwoordigen bij de conferentien, welke in 1890 te
Bern gehouden werden tot regeling van het internationaal
spoorwegverkeer, en ook Nederland trad toe tot de Bernsche
spoorweg-conventie, gelijk het mede deelnam aan de in 1896
gehouden conferentie te Parijs, waar enkele gewenschte wijzigingen
voorgesteld werden. Onze Internationale bemoeiingen
in zake de zeevaart vermeldden wij te harer plaatse. Ter beteugeling
der cholera en pestziekten, zoo zeer bevorderd door
de pelgrimstochten naar de heilige plaatsen in Arable, werden
conventien gesloten te Venetie, Parijs en Dresden, waaraan ook
Nederland deelnam. Tot het houden van eene conferentie over
het internationaal privaatrecht, nam Nederland zelfs het initia-

270 DE KONINGINNEN.
tief, en twee samenkomsten te 's-Gravenhage, in 1893 en '94
gehouden, en door afgevaardigden van Duitschland, Frankrijk,
Belgie, Italie, Luxemburg, Zwitserland, Spanje, Portugal, Oostenrijk-Hongarije,
Denemarken, Rumenie en Rusland bijgewoond,
gaven aanleiding tot eene overeenkomst, waartoe zich
allengs meerdere Staten voegden.
Doch meer dan door deze staatkundige verhoudingen, ja,
oneindig meer dan door den strijd der partijen, die zich in
de Staten-Generaal gelden deed, werd de belangstelling der
Natie gaande gehouden door de berichten, welke nu en dan
van uit het Koninklijk Paleis aangaande de jonge Koningin
en Hare Koninklijke Moeder verspreid werden. In stille afzondering
sleten Moeder en Dochter den tijd der rouw en vertoonden
zich dan alleen in het publiek, wanneer de openbare
zaak de Koningin-Regentes riep of de droefheid over den
overleden Gemaal en Vader dit gedoogde. Toen echter de
maanden van rouw verstreken waren, besefte de Regentes terecht,
dat het Nederlandsche Volk en zijne toekomstige Koningin
elkaár niet vreemd blijven mochten en Zij besloot beiden
meer tot elkander te brengen. De jeugdige Koningin kon
het best voor haar Volk leeren leven, als Zij Haar onder dat
Volk deed leven, en omgekeerd : de Vorstinne wist het wel,
hoe zeer de liefde tot Oranje in de harten van het Nederlandsche
Volk meer gloeit, wanneer het Zijne Vorsten en Vorstinnen
in zijn midden ziet verschijnen. Zij wist het wel, hoe
Neérland's Volk haar Kind te meer zou minnen, als het zag,
hoe lieftallig en innemend het was, en ook hoe hare Dochter
een Volk te sterker zou liefhebben, als zij ervoer, hoe zeer dat
Volk zich uitputte om Haar vorstelijk te ontvangen.
Zoo gold dan het eerste bezoek, dat de beide Vorstin-
nen aflegden, in de eerste plaats Amsterdam, de hoofdstad des
Rijks. Al mocht, te midden van de rouw, eene luidruchtige
hulde misplaatst gerekend worden, toch toonden de hoofdstad
en hare bevolking hare warme liefde voor het Oranjehuis en
vooral ook voor de Koninklijke Moeder en Dochter. Nadat
de Vorstinnen aan het feestelijk versierde station door Burge-

TE AMSTERDAM. 271
meester en Wethouders en de meerderheid van den Gemeenteraad
plechtig verwelkomd waren, alsmede door een groot aantal
autoriteiten, en hartelijke woorden tot de hooge Bezoeksters
gericht waren, reed de Koninklijke stoet stapvoets door
de rijen der dicht opeengedrongen, jubelende schare, langs de
feestelijk getooide straten, naar het Paleis op den Dam, waarvoor
zich een onafzienbare menigte verdrong. Daar werden de
glazen deuren geopend en de Vorstinnen vertoonden zich op
het balkon. Als een golvende zee rolde de jubelkreet voort
van uit de schare tot dat plekske op het balkon, waar de
Hope der Natie straalde in de liefelijke gestalte van een innemend
en aanvallig Kind aan de hand Harer gelukkige Moeder.
Wie zou dat oogenblik beschrijven ? Gode zij dank, men moet
in Nederland zij n, om het to kunnen zien ! De Vorstinnen wuifden
naar alle zijden met Haar zakdoeken, en eerst lang nadat
de deuren zich achter Haar gesloten hadden, stierf de juich•
kreet des Volks weg.
Nog dien zeif den namiddag zouden de Vorstinnen in de
Nieuwe Kerk plechtig verwelkomd worden, voor welke gelegenheid
de Kerk in feestdos gestoken was. De versiering had
rekening gehouden met den bouw en de bestemming van het
gebouw : de pilaren waren rijk gedrapeerd, in het midden der
Kerk hing eene groote kroon, waarvan de banieren van Rijk,
Gewest en Gemeente naar alle zijden afhingen. VOOr het Koor
was eene Vorstelijke tribune opgericht, waarop de zetels voor
Hare Majesteiten en gevolg. Achter de plaatsen voor de Ministers
en Grootwaardigheidbekleeders, alsmede voor de leden
der Volksvertegenwoordiging, die van den Gemeenteraad, Burgemeesters
uit de onderscheidene gemeenten en andere officieele
personen, was de tribune voor het Zangkoor aangebracht,
dat de „Welkomstgroet," door Prof. Dr. Nic. Beets
gedicht en door Bernard Zweers op muziek gebracht, ten gehoore
brengen zou. Voorts was er geen hoekje, zelfs geen
staanplaats ledig gelaten in het schoone kerkgebouw, dat met
de 6000 menschen, welke het verborg, een onvergetelijk, in-
drukwekkend schouwspel aanbood.

272 IN DE NIEUWE KERK.
Daar verschenen de Koninginnen, en een plechtig zwijgen
heerschte onder die menigte, wier oog alleen een rustpunt
zocht ginds bij dien grooten leuningstoel, door de Koninklijke
Kroon gedekt, waarin een lief Kind, bij al de naiveteit en de
innemendheid der jeugd, zich als verborg. Nadat het Halleluja
uit de Alessias" van Handel geruischt had door de kerkgewelven,
hief het Koor de Welkomstgroet aan, en als ook deze
met stille aandacht door de beide Vorstinnen aangehoord was,
trad de Burgemeester voor den Troon, om Hare Majesteiten,
namens den Gemeenteraad der hoofdstad, een gouden gedenkpenning
aan to bieden, waarop de bustes der beide Vorstinnen
prijkten met het randschrift :
„Het Vaderland getrouw tot in den dood."
Een sierlijk album werd daarbij onder de meest warme
bewoordingen overhandigd. Hartelijk dankte de Koningin-Regentes
voor het welkom, Haar en Hare Dochter geboden en
Zij besloot :
„Getrouw tot in den dood, zij ons aller devies, dan zal
met Gods hulp ons kleine Nederland groot zijn in geluk, orde
en voorspoed. Dat geve de Almachtige !"
Daar schaarden zich een I 50-tal Weezen, meisjes en jongens
uit de weeshuizen van alle gezindten voor den Troon,
Meisjes strooiden bloemen voor de voeten der jonge Koningin
en onder gepaste bewoordingen bood een hunner Hare
Majesteit een bouquet van veldbloemen aan, naar de nationale
kleuren gerangschikt, waarna het meisje woorden van diep gevoel
in dichtmaat tot de Koningin richtte, en daarmede was
het afgeloopen ? Neen . . . . het gekroonde Kind rees op, begaf
zich tot het meisje, dat Naar schoonste kroon, hare ouders,
had verloren, en met een blik, waarin kinderlijke eenvoud,
medelijden en dankbare liefde om den voorrang streden, reikte
Zij de geefster op ongekunstelde wijze de hand. Nu vergat men
alles : den ernst van het gebouw, de plechtigheid der zitting, de
aanzienlijke schare, en een daverend : „Leve de Koningin !" vervulde
het gansche gebouw. Ja, van dat oogenblik af, had de
jonge Koningin Wilhelmina voor zich als in een storm ver-

BIJ HET BUITEN-GASTHUIS. 273
overd, wat daar nog van het hart der Natie voor haar te veroveren
viel.
Twee dagen later, den 28sten Mei, verdrong zich op het
terrein, waarop het nieuwe Gasthuis te Amsterdam in aanbouw
was, eene dichte schare. Op het afgezettê terrein was een keurige
kiosk opgericht, die met de wapenschilden der Provincien
prijkte. Rondom deze kiosk waren tal van tribunes opgericht,
waaronder vooral de Koninklijke tribune door luisterrijke versiering
schitterde en daar voor de Koninklijke tribune stonden
in wijden kring tallooze deputation met hare banieren geschaard,
benevens 5000 kinderen van openbare en bijzondere scholen,
die de Vorstinnen een „welkom" zouden toezingen. De jeugdige
Koningin zou in het openbaar Hare eerste vorstelijke handeling
verrichten en den eersten steen leggen van het nieuwe
Gasthuis, dat Haren naam dragen zou. Reeds lag deze in het
midden van de kiosk gereed en droeg het inschrift aan de
voorzijde : „Koningin • Wilhelmina heeft dezen steen gelegd."
Na feestelijke begroeting en officieele toespraken traden
twee jonge meisjes toe en bonden de Koningin een schootsvel
voor, terwijl Hare Majesteit een sierlijke troffel en hamer aangeboden
werden. Weldra was de plechtigheid ten einde en
sprak de jonge Koningin :
„Ik hoop, dat dit gebouw ten zegen moge strekken van
Amsterdam !"
Een storm van toejuichingen overstemden de donderslagen,
die daar rommelden, maar de regen dwong de Vorstinnen,
zoowel als de menigte, zich spoedig naar huis te begeven.
Van Amsterdam ging het naar Rotterdam, waar men de
Koningin genoodigd had om een gedenksteen aan te leggen in
de kade langs de uitbreiding, die de havenwerken der gemeente
hadden ondergaan. 't Was nagenoeg 18 jaren geleden, sinds
Rotterdam de eer had genoten, de Koninklijke familie binnen
zijne poorten te mogen welkom heeten ; geen wonder, dat men
daar thans het bezoek op prijs stelde. Reeds aan den Hoek
van Holland werden de Vorstinnen door het Gemeentebestuur
welkom geheeten en door eene schoon versierde galerij naar
Dl. VIII. 18

274 TE ROTTERDAM.
de salonboot „Merwede II" geleid, welke Hare Majeteiten naar
de stad voeren zou. Op den weg wedijverden de aanliggende
gemeenten in huldebetoon. Een flottille wachtte Hare Majesteiten
aan de gemeentegrens, ten einde Haar naar de Willemsbrug
te geleiden. Het schoone gezicht, dat de rivier langs
Boompjes en Willemshaven biedt, werd nog verhoogd door de
rijke versieringen, langs den oever aangebraeht. Bij een rijk
getooide kiosk, voor Hare Majesteiten opgericht, werden Zij
door den Burgemeester verwelkomd en bedankt voor de eer,
welke de Gemeente mocht genieten, terwijl hij voorts mededeelde,
dat ter herinnering aan dezen blijden dag een gedenksteen
in de kade geplaatst zou worden, die van nu of Wilhelminakade
heeten zou. Een prachtig bewerkte kalkbak, met even
kunstigen troffel en hamer, werden Hare Majesteit aangeboden,
en toen de Koningin driemaal op den steen geklopt had, weérgalmde
de lucht van de hoera's der menigte toeschouwers.
Na een bezoek aan de Diergaarde verlieten de Vorstinnen
de bloeiende tweede stad des Rijks, om zich andermaal naar
de Residentie te begeven, waar Zij den laatsten tijd bijna onophoudelijk
hadden vertoefd.
Straks bood de Noordzee een trotsch schouwspel aan.
Daar stoomde de „Koningin Emma," onder bevel van den
Schout-bij-Nacht Bogaert, door 't Nederlandsch eskader gevolgd,
de „Hohenzollern" tegemoet, welke den Duitschen Keizer en
Zijne Gemalin naar Nederland ten bezoek voerde. Nauwelijks
vertoonde zich de „Hohenzollern," door het Duitsche eskader
gevolgd, of ons admiraalschip heesch de Duitsche vlag in top.
Daar stond de nazaat van den grooten Keizer Friedrich
Wilhelm in admiraals-uniform, en getooid met de orde van
de Eikekroon, en salueerde van de stoombrug de „Koningin
Emma." Het geschut bracht wederzijdsche begroetingen over
en tusschen het vuur der beide schepen weérklonken de saluutschoten
uit de kanonnen van 't fort te IJmuiden. Het was een
grootsch tooneel, dat aan de glorierijke dagen van het verleden
herinnerde, toen een nauw verbond Duitschland en Nederland
vereenigde.

VORSTELIJK BEZOEK. 275
Zoo had dan Amsterdam de eer, andermaal de beide Koninginnen,
van Hare hooge Gasten vergezeld, in zijn midden
te zien. Met ongeveinsde bewondering maakte Zijne Keizerlijke
Majesteit kennis met ons Rijksmuseum, waar onder meer de
portretten van Zijne voorzaten en van de Vorsten uit het Huis
van Oranje, naast die van onze beroemde zeehelden, zijne aandacht
trokken. Vreetnd stonden de Gasten van Hare Majesteit
de Koningin-Regentes te kijken, toen de Keizer, Zijne hooge
Gastvrouwe bescheid doende, den beker opnam en in goed
verstaanbaar Hollandsch sprak : „Ik drink op de gezondheid
van Hare Majesteit de Koningin, op de gezondheid van Hare
Majesteit de Koningin-Regentes en op het welvaren van het
Nederlandsche Volk." De groote taptoe op den Dam leeft nog
in treurige herinnering bij velen, vanwege de slachtoffers tengevolge
van de gebrekkige maatregelen van orde : ook zelfs de
hulde aan een Duitsch Keizer verliest al haar glans, als ze met
een menschenleven moet worden betaald. Onder de zaken, die
's Keizers aandacht zeer trokken, behoorde ook het praalgraf
van De Ruyter, waarop Hij een lauwerkrans neerlegde met de
woorden : „Het is een groot land, dat z(56 zijne groote mannen
weet te eeren." Schitterend was de aanblik, de Koningin-Regentes
en Hare Koninklijke Dochter met Hare hooge Gasten
door Amsterdam's straten te zien rijden, maar voorzeker genoten
de Duitsche Keizer en Zijne Gemalin nog meer van de schoone
gezichten, welke IJ, Amstel en de grachten der hoofdstad Hun
bij een watertocht boden. Met een vuurwerk, dat door den
Keizer „wunderschôn" genoemd werd, nam de hoofdstad afscheid
van hare hooge Gasten, die zich van daar naar de
Residentie begaven, waar de Prins en Prinses van Wied hen
in het Paleis aan het Noordeinde verwelkomden. Het stadhouderlijk
kwartier, het Mauritshuis, het Huis ten Bosch met
zijne vermaarde Oranjezaal, wekten 's Keizers belangstelling in
hooge mate op. Na een rit langs den Ouden Scheveningschen
weg tot aan het strand, zette de Vorstelijke Familie zich aan
den disch, waar de Keizer tusschen de Koningin en de Koningin-Regentes
aanzat. Duidelijk toonde de Keizer Zijne hooge

276 1N HET KAMP.
ingenomenheid met de ontvangst, Hem bier bereid en onomwonden
gaf hij Zijne bewondering te kennen voor Holland's verleden
met zijn helden en kunstenaars. Het streelde de Nederlandsche
Natie, toen zij zag, hoe zeer Zijne Majesteit zich tot
de jonge Koningin aangetrokken gevoelde. Over Rotterdam
straks door het Hollandsche eskader uitgeleid, aanvaardde het
Keizerlijk paar den terugtocht.
Ook het leger mocht kort daarna de bewijzen van belangstelling
der Vorstinnen oogsten. Hoe klopte niet het hart van
den Nederlandschen krijgsman hooger, toen de Koningin en
de Koningin-Regentes in het kamp bij Oldenbroek verschenen,
de manoevres bijwoonden, de eenvoudige versieringen, welke
men in het kamp aangebracht had, in oogenschouw namen en
in de officiers-cantine neérzaten om een collation te gebrui-
ken, ja zelfs in de cantine der manschappen een kopje koffie
dronken. Geen wonder, dat de soldaat dweepte met zijne
jonge Koningin, die geen blijk van schrik gaf, toen de vuurmonden
hun machtige stem deden hooren, ja zelfs op een daar-
van zich plaatste, om het goed in oogenschouw te nemen.
Een jachtrit, waaraan alle officieren deelnamen en waarvoor
de Vorstinnen een tweetal prijzen uitgeloofd hadden, besloot
den dag, en na Hare hooge tevredenheid betuigd te hebben,
keerden de Vorstinnen naar Apeldoorn terug.
Daar was het kerkgebouw, dat de gemeente van Koning
Willem I ten geschenke ontvangen had, in 1890 door een
zwaren brand geheel vernield. Bij den weder-opbouw had
men onder het puin den eersten steen ontdekt, door Koning
Willem I gelegd, en men had het plan gevormd de jeugdige
Koningin uit te noodigen om boven dezen steen een
nieuwen aan te leggen. Bereidvaardig had de Koningin de
uitnoodiging aangenomen en eene oorkonde was opgesteld van
dezen inhoud :
„Zijne Majesteit Koning Willem I heeft, ten behoeve van
de Hervormde Gemeente te Apeldoorn, op deze plaats eene
kerk laten bouwen, waarvan de eerste steen gelegd werd den
'den Mei 1839 en de inwijding plaats had den 5en Juni

DE KLRK TE APELDOORN. 277
1842. Deze kerk werd den 29sten Maart 1890 door brand
vernield."
Den I6den Juni 1891 werd de eerste steen gelegd van de
herbouwde kerk door Hare Majesteit Koningin Wilhelmina der
Nederlanden, met toestemming en in tegenwoordigheid van
Hare Moeder, Hare Majesteit Koningin Emma, Regentes van
het Koninkrijk.
Deze plechtigheid geschiedde in tegenwoordigheid van het
geheele gevolg van Hare Majesteiten, op het Koninklijk Paleis
het Loo aanwezig ; van den intendant van het Koninklijk Paleis
en domein het Loo ; van twee leden van het Provinciaal
College van Toezicht op het beheer der goederen van de Hervormde
Gemeenten in Gelderland en van Burgemeester en
Wethouders der Gemeente Apeldoorn ; van heeren Kerkvoogden
en Notabelen en van Predikanten en verdere leden van
den Kerkeraad der Nederlandsche Hervormde Gemeente to
Apeldoorn ; den Architect van het Kerkgebouw, den heer J.
Vecheul Dzn., benevens vele genoodigden en belangstellenden.
„Moge de zegen Gods op dit Kerkgebouw rusten en moge
het tot in lengte van dagen voor de Gemeente gespaard blijven.
Dat vragen wij van Gods genade in den naam van den
Heere Jezus Christus, bij het leggen van dezen eersten steen."
Deze oorkonde, op perkament aangebracht, zou allereerst
door Hare Majesteit onderteekend worden. Nauwelijks waren
de Koninginnen onder het sierlijk gedrapeerde baldakijn ge.
zeten, of de heer Bergsma, secretaris van het College van
Toezicht, bood, onder gepaste toespraak, Hare Majesteit het
perkament ter teekening aan. Aller oogen waren gevestigd op
de kleine hand, die met forsche letter „Wilhelmina" onder
het stuk plaatste. De vorige steen, door Koning Willem I gelegd,
bevatte een busje met eenige Nederlandsche muntstukken,
en hierin werd naast de oorkonde een zilveren gedenkpenning
gelegd, op last der Koningin geslagen, en daarna streek de
Koningin met den zilveren troffel de metselspecie op den steen,
sloeg daarop tot driemalen toe en sprak duidelijk : „God zegene
deze Kerk."

278 IN BERLIJN.
Met een woord van dank en waardeering, naar aanleiding
van de woorden : „Deze steen zij tot een getuigenis," werd de
plechtigheid door Ds. Hattink gesloten.
Schitterend was het onthaal, door de Vorstinnen te Berlijn
genoten, bij het tegenbezoek, door Haar gebracht aan den
Duitschen Keizer. Aan het Wildpark-station, dat ter eere der
hooge Gasten rijk met oranje en met de wapens van Nederland,
Waldeck en Duitschland versierd was, werden Zij door
den Keizer en Zijne Gemalin welkom geheeten, terwijl Prins
Albrecht van Pruisen uit Brunswijk gekomen was, om de Nederlandsche
Vorstinnen te begroeten. Onder 't spelen van het
Wilhelmus, eene melodie, waarmede de Keizer in 't oog val-
lend ingenomen was, werden de Koningin-Regentes door Zijne
Majesteit, Koningin Wilhelmina door de Keizerin naar de galarijtuigen
geleid, die Haar naar 't Paleis voerden, welks linkervleugel
geheel voor de hooge Gasten bestemd was. Zoowel de
weelderige inrichting daar binnen als de schoone terrassen in den
twin, waar de bloemperken op kunstige wijze de nationale kleuren
vertoonden, bewezen, met hoeveel zorg men zich aan het
Keizerlijk Hof tot de ontvangst had voorbereid.
Bijzondere eer bewees de Keizer aan Zijne Koninklijke
Gasten, toen Hij, bij gelegenheid van eene groote parade op
het Tempelhoferveld, zelf aan het hoofd van een garde-regiment
voor de Koningin-Regentes defileerde. Straks aan het galadiner,
ter eere der Vorstinnen gegeven, sprak de Keizerlijke
Gastheer, nadat het Wien Neérlandsch Bloed door de zaal
weèrklonken had, een recht hartelijk woord tot Zijne Gasten'
waarbij Hij in herinnering bracht de vriendelijke ontvangst,
welke Hem en Zijne Gemalin was bereid in de Nederlanden,
door „dat trouwe, brave en arbeidzame Volk, zoo innig aan
zijn Koningshuis gehecht."
„De eene naam," zoo ging Hij voort, „welke ons geslacht
met dat van Uwe Majesteit verbindt, is die van Oranje ; de
oranjekleur is ook de onze. Met diepen eerbied wordt de naam
Oranje in mijn Huis genoemd. Mijne Voorvaders hebben van
het ontzagwekkende geslacht Oranje geleerd en wij staan nog

TE UTRECHT. 279
heden verbaasd over wat die groote mannen eens verricht
en gewrocht hebben.
Ik eindig met den wensch, dat 's Heeren zegenende hand
zich uitstrekke over Uwe Majesteit en haar Land, over deze
hooge Afstammelinge van den Oranjestam, waaraan het Ne-
derlandsche Volk zoo gehecht is.
Ik drink op het welzijn van Uwe Majesteit en van Koningin
Wilhelmina."
Even hartelijk beantwoordde de Koningin-Regentes de
waardeerende woorden des Keizers. Aan 't einde van al de eerbewijzingen
namen de Vorstinnen, na kort verblijf, afscheid
van haar Keizerlijken Gastheer en Gastvrouw, die Haar weder
uitgeleide deden, waarbij onze jonge Koningin ieder vriendelijk
de hand reikte. Het Maj est at c he n, men kon 't uit de
vreemde pers vernemen, had de harten der Duitschers voor zich
gestolen en alien bewonderden het eenvoudige, lieftallige Kind.
Nadat zij uit Berlijn weérgekeerd waren, genoot Utrecht de
eer Hare Majesteiten te ontvangen, wijl Koningin Wilhelmina
aan de noodiging tot het leggen van een gedenksteen in den
*voorgevel van 't nieuwe Universiteits-gebouw, bij de viering van
het 5oste lustrum der Hoogeschool, terstond en bereidwillig had
voldaan. Bij deze gelegenheid schonk de stad aan Hare Majesteit
een presse-papier, gevormd uit een stuk steen van den bouw,
en die in goud een afbeelding van den Domtoren droeg. De
schoone Historische Optocht, bij 't feest gehouden, werd door
Hare Majesteiten met belangstelling gevolgd. Groot was de
geestdrift, toen de Vorstinnen een rijtoer door de stad deden
en zich na afloop van het feestmaal, Haar door den Gemeenteraad
aangeboden, op het balkon vertoonden en straks de schitterend
verlichte Maliebaan bezochten. Onder oorverdoovend gejubel
verlieten de Koninginnen straks de grijze Domstad.
Reeds in het voorjaar van 1892 hadden de beide Koninginnen
aan de Gedeputeerde Staten van Friesland doen weten,
dat Zij het voornemen hadden het volgend jaar hun provincie
te bezoeken. Welk een opwekking deze kennisgeving te
weeg bracht in 't Noorden en hoe zeer man en vrouw, oud en

280 NAAR FRIESLAND.
jong, rijken en geringen zich inspanden om „it ljeave Bern
en hjar heege Mem" Harer en der Provincie waardig te ontvangen,
dat- was onder de stoere Friezen slechts zelden, neen,
nooit aanschouwd. Neen, zoo levendig, z.:56 opgewekt, zoo vol
vuur had men zich den Fries, noch de Friesinne ooit kunnen
denken. Commissies werden gevormd, plannen ontworpen en
uitgevoerd, en nauwelijks was men gereed, toen in Juni 1892
de lang verwachte dag aanbrak en de met vlaggen en bloemen
versierde trein, die „its Keninginnen" aanbracht, langzaam tot
v66r het in feestelijken tooi gehulde Station te Leeuwarden
stoomde. Inderdaad, de Direetie der Maatschappij tot Exploitatie
van Staatsspoorwegen had er voor gezorgd, dat de
Vorstinnen reeds terstond goede verwachtingen mochten koesteren
van Haar bezoek aan 't Noorden. Op het perron hadden
zich de autoriteiten van de Provincie en de stad Leeuwarden
geschaard om Hare Majesteiten te verwelkomen. Nauwelijks
vertoonden de Koninginnen zich op het stationsplein om in
het galarijtuig plaats te nemen, of luide welkomstkreten weergalmden,
afgebroken door uitroepen als : „Och wat een lief
kind !" ,,Wat een beeld van een meisje !" Op het plein stonden
in bataille opgesteld : de Eerewacht, uit 20 personen bestaande,
alien tot den ouden Friezen adel of de aanzienlijkste familien
der hoofdstad behoorende, met een vaandel, hun door
eene Commissie van Friesche vrouwen vereerd : voorts de ridders
van het Metalen Kruis, de Vereeniging voor belangrijke
krijgsbedrijven, de 3de Compagnie der dienstdoende Schutterij
met muziek ; voorts de muziek van het Instructie-battaillon van
Kampen en een piket Huzaren. Een ware storm van toejuiching
barstte los, toen Hare Majesteiten, voor de Vereeniging van
Oud-Strijders gekomen, het rijtuig stil deden houden, om het
vaandel te begroeten. Langzaam reed de Koninklijke Stoet
voort door de rijk versierde straten, waar bloemen en dennen
de lucht met hare geuren vervulden, onder vlaggen en wimpels
en eerepoorten, zoo trotsch als sierlijk, totdat men door
een triomfboog het Hofplein bereikte, dat, te midden van een
schat van bloenten en groen, de wapens van Friesland's „elf

IN LEEUWARDEN. 28 I
en dertig". Gemeenten en Grietenijen vertoonde. Het _aloude
paleis van Friesland's Stadhouders, thans het verblijf van den
Commissaris der Koningin, zou de hooge Gasten herbergen.
Van binnen en van buiten was het gebouw smaakvol versierd.
Bij het uitstijgen strooiden jonge dames bloemen voor den voet
der Koninginnen en eene schare van achttien andere zongen
Haar toe :
„Wolkom, ljeawe Keninginne !
Neérlands ljeafst en wirdichst pan !
Wolkom, eadle Rege_ntesse 1
Wolkom beide, yn 't Frysce Ian !
Smeits - hjer dei oan dei nou wille !
Ploaits de - bloinine'n, 'Cly. wy ha 1
Wy, wy ljeawje is Keninginnen,
Winskje lok en heil Hjar ta."
Diep getroffen over zulk een luisterrijke ontvangst en een
huldebetoon, z66 warm en welgemeend, traden de Vorstinnen
binnen, om zich straks op het 4balcon aan de juichende menigte
op het plein te vertoonen en ze met Hare zakdoeken toe
te wuiven en te groeten. Ongetwijfeld, 't was voor Koningin
Wilhelmina, hoe jong dan ook, een . treffend oogenblik om den
drempel van de woning harer Voorvaderen te overschrijden.
Van af 1587, toen het gebouw aan den Frieschen Stadhouder
Willem Lodewijk van Nassau overgedragen was, tot 1747
was het de Residentie geweest der Friesche Stadhouders, wier
beeltenissen, zoowel als die hunner verwanten, de hofzaal sierden.
Nadat Willem IV tot Erfstadhouder der Vereenigde- Provincien
benoemd was, vertoefden hij en zijn zoon Willem V
er slechts de weinige dagen, die zij in Friesland doorbrachten.
Het gebouw werd in 1802 aan een particulier verkocht, doch
in 1815 kocht Koning Willem I dit historisch monument van
zijn H uis, waar Hij, van nu af, even als Zijn opvolger, weer
resideerde bij zijn verblijf in Friesland. War nu wandelden de
Vorstinnen rond, door Haar gastheer en gastvrouw begeleid,
terwijl bij het aanschouwen van zalen en vertrekken, waarin

28 2 OP WERKMANSLUST.
haar Vobrgeslacht had geleefd, geleden en gebeden, de echo's
der herinnering in Hare harten weergalmden en de beeltenissen
harer Voorvaderen als op nieuw in het leven traden. Wat
dunkt u, zou ook het elfjarige Koningskind niet de betoovering
der historie gevoeld hebben ?
Reeds in den namiddag reden de Vorstinnen ten bezoek
uit, doch niet voor Zij audientie verleend hadden. Eene bijzondere
audientie was door een tiental werklieden aangevraagd,
om een adres aan Hare Majesteiten te overhandigen en toe
te lichten. Volgens vooraf gemaakte bepalingen mochten niet
meer dan een drietal in de tegenwoordigheid der Konirtginnen
toegelaten worden, en die er verschenen, boden geen adres,
maar een motie aan. De motie was weinig in overeenstemming
met een feestvreugde, die alom heerschte. Zie, waarom het
verbloemd ? Ook in Friesland's vruchtbaren bodem woekert het
zaad der revolutie voort ; ook onder de stoere Friezen zijn er,
ja, zijn er helaas velen, die geneigd schijnen alle maatschappelijke
misstanden aan de hoogste 0 verheid te wijten, en nu,
als weleer, van Oranje herstel te vorderen van alle stoffelijke
grieven ! Alsof zij alleen de zaken recht inzagen, alsof niet de
historie en hier, maar vooral in het buitenland, reeds bewezen
had, dat op den bodem van dezen beker van illusien geen
ander woord dan „teleurstelling" den dorstigen tegenblinkt !
Kortom, de jonge Koningin moest de maatschappij, neen, de
menschheid verzetten !
Dat de Koningin-Regentes een hart had ook voor de belangen
van den werkman en ook hare Dochter belangstelling
voor diens lot wenschte in te boezemen, bleek terstond, wij1
het eerste bezoek in Friesland, en wel op den eersten dag dat
Zij er vertoefden, „Werkmanslust" gold. Dit is eene stichting
van de Vereeniging „Help u zelf," onder Koning Willem III
opgericht, met het doel de werklieden van gezonde en geschikte
woningen te voorzien. De bewoners van „Werkmanslust" hadden
het hunne gedaan om de Vorstinnen feestelijk te ontvangen
en hun winkel, met zelfgekweekte bloemen, keurig en kleurig
getooid. De voorzitter der Vereeniging, de heer Beerends,

AAN DEN DISCH. 283
heette, nadat eene Zangvereeniging uit de werklieden het „Wilhelmus"
gezongen had, Hare Majesteiten welkom en wees er
op, hoe men, in tegenstelling met den geest der straks aangeboden
motie, in dit bezoek juist het bewijs meende te vinden,
dat Hare Majesteiten het eigen streven van den werkman tot
lotsverbetering wisten te waardeeren, hetgeen ook de tegenwoordige
Regeering gevoelde, en een open oog had voor de nooden
en de wenschen van den arbeidenden stand. Nadat aan Hare
Majesteiten de statuten der Vereeniging tot kennismaking aangeboden
waren en kinderen bloemen gestrooid hadden, sprak
de heer Beerends :
„We hopen en vertrouwen, dat de band, die tusschen Nederland
en Oranje sinds eeuwen heeft bestaan, moge blijven
bevestigd en roepen daarom uit voile borst : „Welkom in het
Noorden I Welkom op Werkmanslust ! Lang leven onze Koninginnen
I"
„Lang leven onze Koninginnen !" weérklonk het als uit
een mond, en nu namen Hare Majesteiten de woningen van de
Vereeniging in oogenschouw, onderhielden zich vriendelijk met
de vrouwen en reikten hun bij het afscheid de hand, onder
hartelijken dank voor het kijkje, dat zij hadden mogen nemen.
Nogmaals deed de Leeuwarder Zangvereeniging zich hooren,
doch het feestmaal wachtte de Vorstinnen in de Oranjezaal
en men moest naar het Hofplein terugkeeren.
Ddar zaten dan de beide Vorstinnen aan den disch, Haar
door den Commissaris der Koningin en diens Gade aangericht,
te midden van vele aanzienlijke gasten, in een zaal, welke hun
zoovele historische herinneringen bood en die hen door de
portretten aan de wanden als in eene historische galerij verplaatste.
„Hoog was," zoo sprak de Commissaris der Koningin,
„de Provincie ingenomen met het vorstelijk bezoeJ, niet alleen
omdat zij in hare hooge Gasten de jonge Koningin .en de
Koningin-Weduwe-Regentes van het Koninkrijk eert, maar inzonderheid
omdat Friesland zich aan het Koninklijk Huis van
Oranje-Nassau verwant gevoelt ; omdat het er zich op mag
beroemen, de bakermat te zijn van den tak van het Door-

GESLACHTSTAFEL VAN ONS REGEEREND VORSTENHUIS.
Willem de Oude, graaf van Nassau-Dilleithurg, gehuwd met Juliana van Stolberg.
Willem I,
erft het Prinsdom
Oranje v.
zijn neef Rene.
Lodewijk. Hendrik. Adolf,
gesn. bij
gesn. op de Mooker- Heiligerlee
heide 1574. 1568.
.01i1101=11111n
Louise, Marie,
geh. met Koning geh. m. Willem,
Karel IV v. Zweden. prins von Wied.
Prins Albert,
Regent in Brunswijk.
Jan de Oude.
∎••n =mo,
Filips Willem. Maurits. Frederik Hendrik. Willem Lodewijk en Ernst Casimir.
Willem 11. Louise Henriette, Albertine Agnes,
gehuwd met den
Keurvorst van gehuwd met
Brandenburg.
Willem III.
Willem IV.
Hendrik Casimir en
. Willem Frederik.
Hendrik Casimir II.
Johan Willem Friso.
.••n••""
Willem V, Carolina,
geh. m. Frederika Sophia Wilhelmina, geh. met den Prins van
zuster van koning Frederik Wilhelm II van Pruisen. Nassau-Weilburg.
Koning Willem I,
geh. met Frederika Louise Wilhelmina,
dochter v. Frederik Wilhelm II v. Pruisen.
••••••n
Immo=
Willem II,
geh. met Anna Paulowna.
dochter v. Keizer Paul II
van Rusland.
Frederik,
geh. met Louise, d. v.
Frederik Wilhelm III
van Pruisen.
••n•n• n,,
Willem George Frederik,
gest. to Pavia 1799.
Marianne,
geh. met Prins Albert,
br. v. Keizer Wilhelm I
van Duitschland.
Willem III, Alexander, Hendrik, Sophia,
1. geh. met Sophia, gesi,. 1848. 1. geh. m. Amalia
dochter van Koning v. Saxen-Weimar.
Willem I vau Wur .- 2. Later m. Maria,
temberg, gest. 1877. d. v. pr. Frederik
Karel v. Pruisen.
Willem, Maurits, Alexander,
gest. 1879.
2. geh. met
ammo.
gest. 1850. gest. 1884.
.......
geh. met Karel
Alexander,
Groot-hertog v.
Saxen-Weimar.
Koningin Wilhelmina.
Achter-kleindochter
Prinses Helena van
Nassau, geh. met
George Victor, Vorst
v. Waldeck-Pyrmont.
Emma van
Waldeck-Pyrmont.

WAARDEERING. 285
luchtig Huis van Nassau, waaruit Koningin Wilhelmina is gesproten
; omdat wij in Haar de Koninklijke telg van Frieschen
stam ‘ lief hebben.
In deze zelfde zaal werd wellicht voor drie eeuwen de
band gelegd, die thans nog het Huis van Oranje-Nassau met
Friesland verbindt, en op nieuw verzekert Friesland aan dat
zelfde Huis zijn houw en trouw.
„De wetenschap," zoo sprak hij voorts, „dat de toekomst
van ons Vaderland ten nauwste samenhangt met het behoud
der jeugdige Vorstinne, die op dit oogenblik is de eenige Loot,
die ons nog uit het roemrijk geslacht van Oranje-Nassau is
overgebleven, maakt zeker onze liefde voor Haar inniger, doch
ook onze zorg grooter.
Zorg niet alleen voor Haar kostbaar leven, maar ook voor
Hare vorming naar geest en gemoed. De overtuiging evenwel,
dat Haar in Uwe Majesteit eene voortreffelijke Moeder is geschonken
en aan ons Vaderland eene uitstekende Regentes,
die zich met niet genoeg te waardeeren toewijding en liefde
geeft voor de dubbele taak, die thans als Moeder en Vorstinne
op Haar rust, doet ons kalm en met vertrouwen op God de
toekomst tegengaan, dankbaar aan Hem voor hetgeen Hij ons
in Koningin Wilhelmina liet en voor hetgeen Hij ons in Uwe
Majesteit schonk."
En dat het Hare Majesteiten aangenaam was, zich te midden
der Friezen te bevinden, dat was uit alles merkbaar en
zelfs verklaarde de Koningin-Regentes zulks openlijk, toen Zij
antwoordde :
„De woorden, ons toegesproken, stel ik op hoogen prijs.
Ik voeg daarbij de verzekering, dat, waar Friesland den alouden
band met het Huis van Oranje-Nassau niet vergeet en ons door
een schitterende ontvangst bewijst, dat de oude traditien, de
oude trouw en liefde nog voortleven in de harten zijner ingezetenen,
wij, de Koningin en Ik, ons gelukkig achten in uw
midden te zijn en u te kunnen toonen, hoe zeer wij belangstellen
in alles wat uwe Provincie betreft en wat Naar bloei zou
kunnen bevorderen,

286 HET FRIESCH KOSTUUM.
De woorden, persoonlijk tot mij gericht, mijnheer de Commissaris,
waardeer ik zeer ; het is mij eene aangename gedachte
en groote zedelijke steun te weten, dat ik in mijne moeielijke
taak niet alleen sta, en Ik ben u dankbaar voor de verzekering,
dat ook het Friesche Volk mij de kracht toebidt, waarin Ik
bij de vervulling mijner taak zoo zeer behoefte heb.
Vertrouwend op God, ga ik met u de toekomst tegemoet ;
ik dank u alien, die ons op zoo hartelijke wijze het welkom
toeriepen ! Dat de dagen, die wij in uw midden zullen doorbrengen,
den hechten band tusschen Oranje en Friesland zullen
bevestigen en versterken, is mijn oprechte wensch, een
wensch, waarmede gij voorzeker alien zult instemmen en waarop
ik u voorstel te drinken 1"
't Behoeft nauwelijks gezegd te worden, dat deze sympathieke
woorden met een daverend : „Leve de Koningin-Regentes
!" begroet werden.
Na den maaltijd namen de beide Vorstinnen nog de schitterende
verlichting der stad in oogenschouw. Den volgenden
morgen werd Haar een aubade gebracht door 1300 schoolkinderen
met hunne onderwijzers, een voorbeeld, zoo aanlokkend,
dat straks de duizenden volwassenen, die zich op het Plein
verzameld hadden, uit voile borst nationale liederen aanhieven.
Dien zelfden morgen werden de 4000 kinderen der scholen
onthaald en met portretten van de Koningin begiftigd.
Reeds den vorigen dag, korten tijd na Hare aankomst ten
Paleize, was eene Commissie van dames Hare Majesteit de
Koningin een echt nationaal geschenk komen aanbieden, een
volledig Friesch kostuum met alle toebehooren. ' Het bestond uit
een jak en rok van oud-Friesch model, licht lila van kleur,
een boezelaar van witte kant en een halsdoekje ; voorts een
juweelen naald, een breed gouden oorijzer met knoppen (eene
W. voerende), juweelen mutsenspelden, een gouden chatelaine,
waaraan een schaar, naalden-etui en speldenkussen ; een gouden
collier met diamanten en een fluweelen beugeltasch met
goud gemonteerd. Sierlijk vooral mocht o. a. de hoofdnaald
heeten, met haar 120 diamanten een hoorn des overvloeds

DE HARDDRAVERIJ, 287
voorstellende ; ook de chatelaine, uit drie gouden kettingen bestaande,
was sierlijk van bewerking. Een album met het opschrift
: „Aan Hare Majesteit Koningin Wilhelmina, van de vrouwen
in Friesland, 17 Juni 1892," bevatte een korte opdracht,
benevens de namen der 8000 vrouwen, die tot het geschenk
bijgedragen hadden.
Op 18 Juni, den jaardag van den slag bij Waterloo, werden
de gewone harddraverijen bij Leeuwarden gehouden, die door
Koning Willem I ingesteld waren en waarbij door onze Vorsten
gewoonlijk een „Louden Zweep" als eereprijs toegezegd
werd. Men weet, hoe zeer de Friezen aan deze feesten gehecht
zij en men kan dus nagaan, hoezeer de Natie zich gestreeld
gevoelde bij de mededeeling, dat de beide Vorstinnen de harddraverijen
zouden bijwonen. Een sierlijke tent met een pavillioen
was opgesteld om de hooge Gasten te ontvangen, en duizenden
bij duizenden hadden zich naar het terrein begeven en
wachtten in spanning het oogenblik af, waarop de Koninginnen
zouden verschijnen. De muziek schalde, de wedstrijd was reeds
lang geopend en nog verschenen de Vorstinnen niet, zoodat
zich de vreeze van de aanschouwers en deelnemers begon meester
te maker, dat zich misschien de eene of andere verhindering
had voorgedaan.
Maar ja I daar naderden de rijtuigen, en een donderend
„hoera I" begroette de Vorstinnen ; doch hoe steeg de vervoering
ten top, toen men de Koningin zag uitstijgen in het
Friesche kostuum, Haar den vorigen dag vereerd. 't Was een
gejubel, waaronder zij de treden van het pavillioen besteeg, en
dit bleef aanhouden, toen zij vooraan bij de balustrade zich
plaatste, ten einde een goed gezicht op de baan te hebben,
Intusschen werd langzamerhand het weder guur. Daar naderde
eene eenvoudige vrouw uit het yolk de Regentes, nadat zij
reeds langen tijd de jeugdige Koningin aangestaard had, en
sprak :
„Mem, je mei hja wel goed bistopje, oars wirdt hja nog
verkoaden." (Moedertje, je moogt haar wel goed instoppen,
anders wordt ze nog verkouden).

288 IN DE KERK.
Bij het uitreiken der prijzen, dat door Hare Majesteit
eigenhandig geschiedde, gaf Zij den winnenden paarden een
klontje suiker, klopte den winnaar van den eereprijs op den
nek en zeide tot het dier : „Je hebt het goed gemaakt, hoor !"
Na afloop der uitdeeling zaten Hare Majesteiten neder
aan een diner, Haar door de Provinciale Staten aangeboden
en door een schitterend vuurwerk op het Zaailand gevolgd,
dat niet weinig strekte om de feestvreugde to verhoogen.
De volgende dag, een Zondag, waren de beide Vorstinnen
onder het gehoor van Ds. Drijber. Deze sprak over Joh.
14 : 6 : ,,Ik ben de Weg, de Waarheid en het Leven ; niemand
komt tot den Vader dan door Mij." Treffend was het voor de
Gemeente, toen de Predikant tot de Vorstinnen sprak : „Uw
opgaan naar deze heilige plaats verheugt ons, omdat de band
tusschen Oranje en Nederland voor ons niet is een contract,
dat willekeurig kan worden verbroken, maar vergeleken moet
worden bij een echtverbintenis, zoodat ook van die band moet
worden gezegd : „Wat God vereenigd heeft, zult gij, o mensch,
niet scheiden !"
Geeerbiedigde, jeugdige Koningin, die als eene bekoorlijke,
hoopvolle bloem door ons met groote vreugde wordt begroet !
God geleide U, door Uwe moederlijke opvoeding vooral, tot
Jezus, opdat, door Hem geheiligd, tot een zegen voor U en
Uw Volk, de schoone Oranje-tradities in Uw ontvangbaar hart
mogen worden geplant !"
Aan het einde der godsdienstoefening zong de Gemeente
de Vorstinnen staande toe :
U zeeg'ne God I
Hij stelle U tot een zegen !
Gezegend zij Uw hoofd, Uw hart, Uw wegen,
Uw aardsch en eeuwig lot I
Dien zelfden Zondag bezochten Hare Majesteiten nog het
Nieuwe Stadsweeshuis, 't Old -Burgerweeshuis en den Prinsentuin.
Vooral het eerste bezoek streelde de Friezen zeer. De Weeskinderen
hadden zich in de ruime eetzaal geschaard, om Hare

......w....:..................w
OP HET SNEEKER-MEER. 289
Majesteiten met een welkomstlied te ontvangen. Een paar Weesjes
boden de Koningin eene levensbeschrijving in prachtband
aan van J. M. Baljee, die, na van of 1762-1774 in het Wedshuis
opgevoed te zijn, naar Batavia vertrok en, van graad tot
graad in het Indisch Bestuur opklimmend, zelfs Raad van Indie
werd. In 1823 te Molenvliet overleden, had hij zijn aanzienlijk
vermogen aan „het Huis" nagelaten.
„Ik dank u wel," zeide Hare Majesteit toen zij het boekje
aannam, welks keurige band door de Weezen van hun zakgeld
bekostigd was, en de Regentes voegde er aan toe :
„Ik vind het lief, dat geschenk. Dat heeft de Koningin
nu van u gekregen." De Koningin wenschte de namen te weten
van de meisjes, die Haar het boekske aangeboden hadden en
toen zij vernam, dat een daarvan Wilhelmina heette, zeide zij .
„He, dat is aardig ! Ook een Wilhelmina !"
Volgens het feestprogram zouden de Vorstinnen ook een
hardzeilpartij op het Sneeker-Meer bijwunen. De Provincie had
prijzen beschikbaar gesteld en de Vorstinnen hadden daaraan
een 12-tal gouden, zilveren en bronzen medailles toegevoegd,
waarom nu de vaartuigen, in vier klassen verdeeld, kampen
zouden. Het fraaie stoomjacht „de Industrie," van den heer
Smit te Rotterdam, was welwillend afgestaan om Hare Majesteiten
te vervoeren en daartoe op recht kostbare wijze versierd
en van bloemen rijk voorzien. Den 2osten Juni kwamen de
Vorstinnen te Sneek aan, waar zij door den Burgemeester en
den Gemeenteraad aan het keurig versierde Station ontvangen
en hartelijk welkom geheeten werden. Door de met groen en
bloemen, eerepoorten en vlaggen getooide straten, begaven de
Vorstinnen zich naar het Raadhuis, van welks hoog bordes de
Koninginnen de schare begroetten. Nadat zij zich geruimen
tijd met de Gemeenteraadsleden onderhouden hadden, begaven
de Vorstinnen zich naar 't stoomjacht, dat Haar naar 't Sneeker-
Meer voerde. Honderden vaartuigen van allerlei vorm den grootte
bedekten het Meer, terwijl een tweetal stoomsloepen der Ma-
rine voor eene goede orde waakten. Mocht ook het weer dit
maal niet medewerken, toch was het gezicht op al de zeil-,
Dl. VIII. 19

290 NAAR GRONINGEN.
roei- en stoomschepen inderdaad schoon te noemen en, ondanks
de zware regenbuien, werd het echt nationale feest met opgewektheid
gevierd, ook al moesten Hare Majesteiten ten gevolge
van den regen het voornemen, om een zeiltocht op 't Meer te
maken, opgeven. Nadat de Vorstinnen een collation aangeboden
was op „de Industrie," namen Zij de terugtocht, die een
zegetocht mocht heeten, naar Leeuwarden aan. De weg was dicht
bezet met een onafzienbare schare, van heinde en ver gekomen
om de Koninginnen te begroeten. Bij elke gemeentegrens stonden
officieele deputatien te wachten om de Vorstinnen hunne hulde
te bieden. Het vorstelijk rijtuig geleek een bloemenwagen, die
onder duizenden hoera's voortreed. Een paar boerenmeisjes, den
stoet ziende naderen, plukten in allerijl wat boterbloemen van
de berm en strooiden die in het rijtuig, waarvoor de jeugdige
Koningin op recht innemende wijze Hare dankbaarheid betuigde.
De jonge Koningin had de harten van het Friesche Volk
gestolen en men was inderdaad teeder bezorgd voor Haar.
Meermalen, als de schare jubelend en zingend over 't Hofplein
trok, was de loutere vermaning : „Stil, jongens, de Koningin
slaapt !" voldoende om te maken, dat de menigte zweeg en
zich ongehinderd verwijderde. Voorzeker, de Burgemeester van
Leeuwarderadeel had recht, toen hij in de tegenwoordigheid
der Vorstinnen verklaarde :
„Door Hare verschijning in Friesland heeft onze lieve,
aanminnige Koningin de harten van 't Friesche Volk veroverd.
Hare Majesteit mag gerust zeggen : „Ik kwam, ik werd gezien,
ik overwon."
Van uit Leeuwarden was Groningen aan de beurt. Com-
mission waren gevormd en een eerewacht saAmgesteld uit Groningsche
burgers, aan welke een prachtig vaandel uitgereikt
was door de dochters van den Commissaris der Koningin. Niet
minder dan Leeuwarden had ook Groningen zich in feestdos
gestoken en de Directie der Spoorwegmaatschappij had
er voor gezorgd, dat de Vorstinnen reeds terstond een aangenamen
indruk zouden ontvangen van het onthaal, dat Haar
wachtte. Onmogelijk is het de geestdrift te schetsen, waarmede

IN DE STAD. 291
de Groningers de Vorstinnen begroetten en herhaaldelijk moest
de Koninklijke stoet stilhouden in de straten, om welkomstzangen
aan te hooren en bouquetten te ontvangen. Tallooze deputatien
hadden zich bij den stoet aangesloten en als deze, toen
de Vorstinnen zich op 't bordes van Haar verblijf vertoonden,
voor Haar defileeren wilden, stremde de juichende menigte
de passage. Eerst nadat de Vorstinnen zich van het bordes
verwijderd en voor de ramen plaats -genomen hadden, konden
de deputatien voorttrekken.
Na 't afleggen van verscheidene bezoeken, zaten de Vorstinnen
bij den feestdisch aan, waar de Commissaris der Koningin
een feestdronk op de Vorstinnen instelde en waarbij tot de
Koningin•Regentes de gevoelvolle woorden gericht werden :
„Reeds nu, geeerbiedigde Vorstin, koesteren wij op goeden
grond de verwachting, dat in U aan ons Vaderland een tweede
Juliana Van Stolberg geschonken is en dat door U Nederland
binnen weinige jaren in Koningin Wilhelmina eene Vorstin zal
bezitten, zoo toegerust voor Hare Koninklijke roeping, zoo edel
en trouw als Haar groote Voorvader, de Zwijger, is geweest.
Het Nederlandsche Volk is een dankbaar Volk, Mevrouw !
Het zal U voor de onschatbare weldaad dankbaar zegenen en
in zijne geschiedboeken met eerbiedigen dank en in onuitwischbaar
schrift naast de namen van Willem van Oranje en zijne
voortreffelijke Moeder den naam van Koningin Emma opteekenen,
vereenigd met dien van Koningin Wilhelmina."
In welsprekende bewoordingen dankte de Koningin-Regentes
voor de waardeerende woorden, tot Haar en Hare dochter
gericht. VOOr dat de Vorstinnen zich weer in het rijtuig
begaven om de illuminatie, die in een woord schitterend mocht
heeten, in oogenschouw te nemen, werd der Koningin, namens
Groningen's burgerij, een prachtige zilveren pendule aangeboden
in den vorm van de Martini-toren, waarbij een medaille gevoegd
werd, aan de eene zijde de borstbeelden der Koninginnen dragend,
met een hermelijnen mantel en omgeven met 't randschrift :
„De liefde is bij de aanschouwing vermeerderd," terwijl de
andere zijde rondom de wapens van Rijk en Gemeente het

292 TE HEILIGERLEE,
randschrift droeg : „Eerste bezoek van Neérlands Koninginnen
aan Groningen, 21 Juni 1892."
Wij gaan de verschillende bezoeken, door Hare Majestei-
ten aan onderscheidene inrichtingen gebracht, voorbij, even als
het schitterend vuurwerk en de talrijke huldeblijken van Stad
en Provincie, om nog een enkel oogenblik stil te staan bij het
bezoek van Hare Majesteiten aan Heiligerlee, de bij uitstek
historische plek in het Noorden, waar een Nassauer voor het
eerst zijn bloed deed vloeien op het altaar der vrijheid. Den
23sten Juni begaven de Vorstinnen zich naar Winschoten, dat te
dezer gelegenheid met de hoofdstad in rijkdom van versiering
wedijverde. Ongeveer te 12 uren schreden de beide Vorstinnen
voort door de allee van groen, die van het perron naar de
wachtkamer leidde, waar eene dubbele rij van kleine, in het
wit gekleedde meisjes, bloemen strooiden voor Hare schreden.
Ook hier wachtte de Koninginnen hetzelfde vreugde•onthaal,
dat Haar elders in de Provincie beidde, en straks werd de
Koningin namens de Staten der Provincie een zilveren juweelenkist
vereerd, door vier leeuwen gedragen, welker deksel een
afbeeldsel in vermeil van het monument te Heiligerlee droeg,
met toepasselijke inscriptien.
Op de afgesloten ruimte rondom het monument te Heiligerlee,
werden de beide Vorstinnen door den Burgemeester van
Scheemda ontvangen en naar de voor Haar opgestelde tent
geleid, waar de heer Penon, predikant aldaar en tevens oud
lid van de Commissie tot stichting van het monument, Haar
den welkomstgroet bood van de aanwezigen.
„Dat Nederland," zoo riep hij uit aan ;het einde zijner
rede, „het nooit moge vergeten, wat onschatbare weldaden het
aan 't Vorstenhuis van Oranje heeft te danken en, steeds aan
orde en wet getrouw, zich als een man om Uwe troon blijve
scharen. Dat geve God 1"
Met een warmen handdruk dankten de Vorstinnen den
spreker en weldra keerden zij naar Groningen terug, vooral
daar het weder zich ongunstig teekende. Den volgenden morgen
trokken 47oo leerlingen van de openbare lagere scholen, voor-

TEEN ZEGETOCHT. 293
afgegaan door een muziekkorps, naar het verblijf der Vorstinnen.
Daar verschenen 24 meisjes in de tegenwoordigheid der
Vorstinnen, en terwijl een 2-tal barer de Koninginnen bouquetten
aanboden, trad een derde vooruit en sprak met heldere stem :
„Ik bied U, lieve Koningin !
Uit naam van Gruno's jeugd,
Wat bloemen aan : versmaad ze niet,
Zoo schenkt ge ons groote vreugd !
Ook U, Mevrouw de Regentes
Smeek ik : Och, neem het aan,
Dit klein bewijs van liefde en dank
Der kindren, die hier staan."
Terw ijl de Vorstinnen de ruikers yriendelijk aannamen, die
de kleinen zelf bekostigd hadden, zongen 700 hunner daar buiten
een „Koninginnenlied," dat de Vorstinnen zichtbaar trof.
Na onderscheidene bezoeken aan liefdadige inrichtingen
en: aan de harddraverij to Vogelenzang bij de Punt, behoorde
ook het bezoek aan de provincie Groningen tot het verleden.
De reize door het Noorden was een ware zegetocht geweest
en de beide Koninginnen hadden de harten der Friezen en
Groningers stormenderhand voor zich veroverd. In gemoede :
„de liefde was bij het aanschouwen vermeerderd."
Eindelijk was dan een deel van het nieuwe Merwedekanaal,
dat Amsterdam met Duitschland verbinden zou, in zoo ver
voltooid, dat het tot Vreeswijk voor de vaart kon opengesteld
worden. Belangrijk mocht dit feit in menig opzicht genoemd
worden. Wat kostelijken tijd toch had het bij de Vertegenwoordiging
in beslag genomen, sedert de heer Godefroy, de
afgevaardigde voor Amsterdam, in 1865 de zaak in de Tweede
Kamer aan de orde gesteld had ; wat schatten gelds had het
verslonden in betrekking tot de oorspronkelijke raming van
4 millioen, die met niet minder dan 7 millioen overschreden
was, terwijl de 4 jaren, waarin het gereed zou zijn, tot II
jaren aangegroeid waren ! Doch nu was het dan ook met zijne

294 HET MERWEDEKANAAL.
voorhavens, schutsluizen en tal van bruggen, een waar meester-
werk te noemen, en gewettigd mocht de plechtige opening
voorzeker heeten.
Den 4den Augustus vertrokken de beide Koninginnen van
Soestdijk naar Amsterdam, om door Hare tegenwoordigheid
bij de opening blijk te geven van Hare hooge waardeering
voor deze nationale onderneming. Weldra kondigde het kanon
de nadering van Hare Majesteiten aan het Centraal Station
te Amsterdam aan. Daar werden de Vorstinnen plechtig ontvangen
en onder het gejubel der menigte reden de Koninklijke
rijtuigen naar den steiger der De Ruyterkade, waar „de Ceres"
gereed lag om de Vorstinnen met Haar gevolg op te nemen.
De vele versierde stoombooten en andere schepen, de muziek,
welke van een havenstoomboot weerklonk, waren eene eigenaardige
hulde aan de hooge Gasten, Wien bij aankomst op „de
Ceres" ruikers aangeboden werden, en straks werd onder het
dreunen van het kanon en de hoera's der schare de tocht
aanvaard, onder geleide van een menigte pleiziervaartuigen en
booten, die, met de vier stoombooten, voor de Vorstinnen, de
genoodigden, de pers, enz. bestemd, de reis mede wenschten
te maken. Ook de Ministers Van Waterstaat en van Buitenlandsche
Zaken, de Duitsche Gezant en de Duitsche Consul,
de Commissaris der Koningin, eenige leden van de Staten -
Generaal, benevens de Voorzitter der Tweede Kamer en vele
andere hooggeplaatsten, vergezelden de Vorstinnen, terwijl colleges
en handels -inrichtingen, zoowel van hier als uit het buitenland,
hare vertegenwoordigers hadden gezonden. De reis mocht
een ware feesttocht heeten. Schitterend straalde de Augustuszon
op de versieringen, overal langs de oevers aangebracht
door de gemeenten, langs welker gebied men trok en waarvan
de besturen in ambtskleedij hunne opwachting maakten. Te
Nieuwersluis brachten de pupillen aan Hare Majesteiten een
eerbiedigen groet. Bij Utrecht, waar men ongeveer een half
uur schutten moest, deed de muziek der schutterij vaderlandsche
liederen hooren. Te Vreeswijk had men een fraaien
tempel opgericht, door de Koninklijke kroon gedekt, en daar-

DE OPENING. 295
voor was een rood fluweelen baldakijn aangebracht, waaronder
zetels voor de Vorstinnen en de genoodigden geplaatst waren.
Nog bedekte eene draperie den steen, welke straks door Koningin
Wilhelmina zou worden onthuld. Nadat de Vorstinnen
plaats genomen hadden, trad de heer Cordes naar voren en
dankte Hare Majesteit, dat Zij den eersten tocht door het
Kanaal had willen medemaken en verzocht thans, dat aan de
sluis te Vreeswijk den naam van Koninginnensluis mocht geschonken
worden. Daarop drukte de Koningin op den knop
eener electrische geleiding en de hermelijnen mantel, die den
steen bedekt had, viel. Onder dayerende hoera's werd de nationale
viag geheeschen en men las op den steen „Koninginnensluis,
4 Augustus 1892."
Hiermede was de plechtigheid afgeloopen en Hare Maje-
steiten keerden naar Soestdijk terug, bij welke reis Haar in
de gemeente Jutphaas zulk een warme ontvangst bereid werd,
dat de Koninginnen uit het rijtuig traden om de Haar aangeboden
ruikers in ontvangst te nemen en den Burgemeester
dank te betuigen.
Andermaal was Haarlem dit jaar als in bloemen gestoken ;
nu niet door moeder Natuur, die telken jare Flora's kransen
der bloemenstad om de leden werpt, doch door vaderlandschen
zin en liefde tot het Oranjehuis nog weelderiger en schooner.
De Koninginnen zouden Noord-Holland's hoofdstad bezoeken.
Eene groote schare had zich naar 't -Stationsplein begeven, oni
de Vorstinnen bij hare komst te begroeten, en .onder hen de,
leerlingen van de Volkszangschool der Maatschappij tot Nut.
van 't Algemeen, die de Koninginnen een welkomstgroet toe-,
zongen. Dreigde het weer ook den vorigen dag en den daarop
volgenden nacht den feestelijken dag te zullen bederven, aan
den morgen klaarde de lucht op en, door de burger-eerewacht
begeleid, reden de Vorstinnen, onder het gejuich van de duizenden
uit Haarlem en omstreken, door de prachtig versierde
straten naar de Markt, waar zich onderscheidene vereenigingen
opgesteld hadden en uit den muziektempel 't „Wilhelmus" de
hooge Gasten tegenklonk en de Koninklijke liedertafel „Zang

296 IN HAARLEM.
en Vriendschap" hare nationale liederen ten beste gaf. Door
de autoriteiten naar het weelderig versierde Stadhuis geleid,
w.aar verschillende personen aan de Vorstinnen voorgesteld werden,
begaven Zij zich naar het stedelijk Museum en bezochten
vervolgens de Groote Kerk, waar eenige nommers op het
beroemde orgel ten beste gegeven werden, terwijl Hare Majestei-
ten de historische merkwaardigheden bezichtigden. Na een bezoek
aan de drukkerij der firma Enschede en aan den Commissaris
der Koningin, zaten de Vorstinnen aan bij het dejeuner
dinatoire, Haar van gemeentewege aangeboden in de groote hal
van 't slot, dat eeuwenlang den Hollandschen graven tot verblijf
gediend had, „in het hart van Holland, op klassieken grond,"
te midden van de beeltenissen van Haarlem's helden en van de
tafereelen uit het roemrijk verleden der stad, en 't was vooral
bij deze dingen, dat Haarlem's burgervader de aandacht van
Hare Majesteiten bepaalde, toen hij het woord nam aan den
disch. En ook bier toonde de Koningin-Regentes weder, hoe
zeer zij de taal des Volks wist te spreken, toen zij Haar min-
zaam antwoord aldus besloot :
„Is Haarlem trotsch op zijn verleden, uwe stad heeft ook
nog heden veel, zeer veel, waarop zij met rechtmatige fierheid
mag wijzen. De hoofdstad van Holland is waarlijk een bezoek
ten voile waardig, en ik veroorloof mij de hoop uit te spreken,
dat ons eerste bezoek niet ons laatste zal zijn en het ons
later eenmaal vergund moge zijn, Haarlem te zien op een
oogenblik, dat de natuur en de nijverheid der bevolking uwe
stad plaatst in een veld van bloemen, voortbrengsel van dien
belangrijken tak van nijverheid, die aan uwe stad en haar omstreken
mede eene zoo groote aantrekkelijkheid geeft." Na het
dejeuner werd een rijtoer gemaakt, mede in de feestelijk getooide
omstreken, waarbij Overveen en Heemstede, het pavillioen,
bet Koloniaal Museum en Teyler's Stichting met een
bezoek vereerd werden , daarop werden Hare Majesteiten onder
de juchkreten der menigte naar het Station uitgeleid. 't Was
een schoone dag geweest voor Haarlem's burgerij, een schoone
dag ook voor de beide Vorstinnen I

HOOFDSTUK VI.
DE JAREN VAN VOORBEREIDING.
Den 8sten October 1892 zou Weimar den feestelijken dag
herdenken, waarop Prinses Sophie der Nederlanden zich in den
echt begaf met den Erfgroothertog van Saksen-Weimar- Eisenach,
die straks als Groothertog Karel Alexander den zetel zijner
voorvaderen beklom. De Prinses, die toen nauwelijks den acht-
tien jarigen leeftijd bereikt had, was in Nederland en om hare
of komst en om hare persoonlijke eigenschappen zeer geliefd,
en . ook haren nieuwen landgenooten, straks haren onderda- ,
nen, wist zij door warme belangstelling in hun welvaren en
door hare minzaamheid, het hart te stelen. Veel werd dan
ook door den Erfgroothertog en zijne Gemalin tot den vooruitgang
van land en yolk bijgedragen en, zoo Bismarck eenmaal
Weimar het geestelijk middenpunt van Duitschland noemen
kon, dan had de stad dit voornamelijk te danken aan
het Vorstenpaar, dat nu zijn gouden feest vieren mocht. Geen
wonder dan ook, dat de bewoners van 't Groothertogdom niet
alleen zich beijverden om aan 't vorstelijk Echtpaar de blijken
van hun liefde en belangstelling te geven, maar ook 't buitenland.
't Duitsche Vaderland vooral nam in de feestvreugde deel.
En men zou in Nederland achterblijven, waar men de Vorstin
nog steeds in dankbare herinnering hield, terwiji zij zelve voort-
durend de bewijzen gaf, hare voormalige landgenooten niet te
vergeten ? Integendeel : de Koninginnen zelve waren besloten
om door hare persoonlijke tegenwoordigheid de feestvreugde te

298 IN WEIMAR.
verhoogen, en niet minder dan drie deputation vertrokken nit
Nederland naar het feestvierende Weimar om de Groothertogin
huldeblijken van ons yolk aan te bieden. 't Feest beloofde schitterend
te zijn : niet minder dan 24 leden van 't Vorstelijk Huis
van Weimar, benevens 22 vorstelijke personen, waaronder de
Duitsche Keizer, onze beide Koninginnen, de Koning van Saksen,
de Groothertog van Baden met zijne Gemalin, de Grootvorst
en Grootvorstin van Rusland enz. waren aanwezig. Plechtig
was de ontvangst, onze Vorstinnen bereid aan het Station,
waar zij door den Groothertog met zijne familie en den Hof-
staat ontvangen werden en een muziekkorps het Nederlandsche
Volkslied ten gehoore gaf. Schoone vertrekken waren tot haar
verblijf op het Weimarsche Slot ingericht, die rijkelijk met
groen en bloemen, met Oranje en de nationale kleuren gesierd
waren. Had de Nederlandsche Gezant Hare Majesteiten reeds
aan het Station verwelkomd, hier boden de in Weimar wonende
Nederlanders haar een prachtigen ruiker aan. Een beeltenis
van Koning Willem III was in de woonkamer geplaatst en
daar ook vond de jonge Koningin een prachtige pop, in de
kleederdracht van een Thuringsch landmeisje. Overal in de
stad, te midden van de versieringen, vond men ook het Nederlandsche
wapen met nationale kleuren aangebracht.
Nauwelijks had men in Weimar het plan opgevat om aan
het gouden Echtpaar een nationaal geschenk aan te bieden, of
den onderdanen werd kenbaar gemaakt, dat de Groothertog en
Groothertogin dit alleen zouden kunnen aanvaarden, indien zij
het mochten bestemmen voor instellingen ten algemeenen nutte,
vooral ten voordeele der Ziekenverpleging, en zoowel de landdag
als de burgers hadden hieraan zoo hartelijk deelgenomen,
dat de aan te bieden som niet minder dan ruim een half mil-
lioen - bedroeg, welk bedrag den 4den door eene deputatie uit
den landdag aan het gouden Echtpaar overhandigd werd. De
Koningin-Regentes vereerde hare Schoonzuster een sierlijken
waaier, met schildpad en goud gemonteerd, waarop datum en
jaartallen in diamanten aangebracht waren. Op 't satijn van den
waaier waren door kunstenaarshand de paleizen van het Loo,

HET HULDEBLIJK.
299
Soestdijk, Buitenrust en aan het Noordeinde geschilderd, terwijl
Koningin Wilhelmina de Feestelingen een byouterie-koffer
met zilveren beslag schonk, waarop door haar met eigen hand
een sierlijke ruiker gestikt was, Tal van Nederlanders hadden
gehoor gegeven aan de oproeping eener Commissie om aan
het Vorstelijk Echtpaar een huldeblijk aan to bieden, een
bedrag in geld, waarbij 'eene oorkonde gevoegd was, die, nevens
een gedicht van Beets, gezichten uit Nederland op het titelblad
droeg. Diep getroffen aanvaardde de Groothertogin het
geschenk en in roerende bewoordingen betuigde zij den Voorzitter
van het Comite, den graaf Van Bijlandt, haren diepgevoelden
dank. „Tot in het diepst mijner ziel treft het mij," zoo sprak
de Groothertogin, „dat een zoo groot aantal van mijne geliefde
landgenooten, van alien rang en stand, mij eene derge.
lijke hulde hebben aangebracht."
Hoe zeer de Saksische bevolking met hare hooge Gasten
ingenomen was, blijkt wel uit de waardeerende woorden, welke
men uit Weimar aan de Nieuwe Rotterdammer Courant schreef :
„Ook hier maakt de Koningin een aangenamen indruk. Toen
zij heden voormiddag, bij heerlijken zonneschijn, in 't Park eene
wandeling makende, zelve frisch en rozig als eene jonge bloem,
met kinderlijke vriendelijkheid alien groette, die zij tegenkwam,
verwekte zij algemeen vreugde en welbehagen. Waar men ook
hoort, overal spreekt het Volk van Weimar van het allerliefste
Koningskind, dat reeds alle moederharten heeft gestolen."
En straks schreef de Weimarsche Courant :
„Met niet minder hartelijkheid dan den Duitschen Keizer,
begroet Weimar de hooge Bloedverwanten van onze Groothertogin
uit het Nederlandsche Koningshuis, de Koningin-
Regentes en Koningin Wilhelmina, die voor het eerst in deze
stad vertoeven.
In het welkom, dat Haar tegenjubelt, klinkt boven alles
uit eene dankbetuiging voor het geschenk, dat ons land 5o
jaren geleden van het Huis van Oranje heeft ontvangen.
Hoe zeer de Nederlandsche Prinses als Thtiringsche Vorstin
de harten der bevolking gewonnen heeft in het Land van

300 DE FEESTDAGEN.
Weimar, getuigen de feestdagen, ter eere waarvan dit vorstelijk
bezoek ons gebracht werd. Maar in de hartelijke ontvangst
van de Gasten uit het Huis van Oranje treedt niet minder op
PRINSES SOPHIE, GROOT-HERTOGIN VAN SAKSEN-WEIMAR,
den voorgrond de sympathie, welke de bevolking voor dat
Doorluchtig Vorstenhuis en voor het Nederlandsche Volk koes-

VERBLIJF TE FLIMS. 301
tert, dat in een roemvol verleden een wakkere kampioen geweest
is voor Vaderland en onafhankelijkheid, voor politieke
en godsdienstige vrijheid."
Schitterend waren de feesten, die ter eere van het gouden
Bruidspaar gegeven werden, doch wij gaan ze stilzwijgend
voorbij, daar ze minder tot onze geschiedenis behooren ; slechts
zij vermeld, dat er bij de feestvoorstelling in den Schouwburg
en bij de allegorische optocht een voornaam deel aan Nederland's
historie was gewijd. Jammer slechts, dat z66 korten tijd
na het gouden huwelijksfeest de droeve treurmare Nederland
bereikte, dat eene Vorstin, die voortdurend getoond had een
ruim hart en eene milde hand te bezitten voor haar Vader-
land en hare vroegere Landgenooten, ter eeuwige ruste ingegaan
was !
Nadat de beide Vorstinnen bij het te water laten van
het ramtorenschip „Koningin Wilhelmina" en het aandeel, dat
zij namen in het eeuwfeest der Rijdende Artillerie, van hare
voortdurende belangstelling in alles, wat leger en vloot betrof,
op nieuw hadden doen blij ken, vertrokken zij den 4den Mei naar
het buitenland. Bij de doorreis over Ludwigsburg werden de
Koninginnen aan het Station verwelkomd door den Koning en
de Koningin van Wurtemburg, die het Koninklijk slot tot
haar verblijf inruimden. Na een bezoek aan Stuttgart, werd de
reis naar het schilderachtige Flims voortgezet, waar Hare Majesteiten
in de bekoorlijke villa Silvana intrek namen.
Gedurende het verblijf aldaar overleed Vorst George van
Waldeck-Pyrmont, de Vader der Koningin-Regentes. Met het
oog op den gezondheidstoestand der jeugdige Koningin, zag de
Regentes of van haar Qorspronkelijk voornemen om de ter aarde
bestelling te Arolsen persoonlijk bij te wonen, waarom luitenantgeneraal
Graaf Dumonceau ter vertegenwoordiging Harer Majesteiten
zich naar Waldeck begaf. Straks, nadat het verblijf te
Flims zijn versterkenden invloed krachtig op de jonge Koningin
had doen gelden, werd de terugreis over Arolsen genomen,
waar de Koningin-Regentes een bezoek aan het familiegraf te
Rhoden aflegde,

302 DE NIEUWE yAANDELS.
Ofschoon het buiten ons doel ligt, alle bezoeken van Hare
Majesteiten te vermelden, zoo mogen wij toch een plechtigheid
als die, welke den 2isten September 1893 plaats had, niet met.
stilzwijgen voorbijgaan. De vaandels, standaarden en banieren
van ons Leger hadden, en in den tiendaagschen veldtocht en
door den tand des tijds zooveel geleden, dat hernieuwing daarvan
hoogst noodzakelijk heeten mocht. Het was ongetwijfeld
een goede gedachte om deze handeling, die voor den soldaat
steeds heilig blijven moet, aangezien hij aan het vaandel zijn
trouw heeft verpand, op plechtige wijze te doen plaats hebben,
te meer daar de oude versierselen aan de nieuwe standaards
moesten bevestigd worden. En ook hierin toonden Hare Majesteiten
het prestige van het legervaandel hoog te willen houden,
toen zij besloten, dat de Koningin zelve de nieuwe vaan-
dels uitreiken zou. 't Was een schitterend gezicht, toen daar
den i2den September 1893, benevens het geheele garnizoen
der Residentie, afdeelingen ,van alle Infanterie- en Cavallerieregimenten
op het Malieveld te 's-Gravenhage geschaard stonden,
met hunne hoofdofficieren in groot uniform en een schare
genoodigden. Van de laatsten vermelden we alleen den gepensioneerden
luitenant-generaal Van der Heyden, den man, die
zoo krachtig bijgedragen had tot herstel van ons prestige in
Atjeh. Duizenden toeschouwers hadden zich om de afgezette
ruimte geschaard, en te water en te land zag men rondom het
veld stellaadjes en tribunes met een dichte menigte bezet. Twaalf
onderofilcieren hadden zich met nieuwe vaandels en standaards
te midden der opgestelde regimenten geplaatst. Korten tijd
nadat de Minister van Oorlog, de heer Seyffardt, de troepen
had geinspecteerd, gingen luide juichkreten uit de menigte op
en onder 't geroffel van de trom en de tonen van het Wilhelmus,
werd de Koninklijke Standaard geheeschen. Hare Majestei-
ten reden het Malieveld binnen, waar zij door den Minister en
de Generaals ontvangen werden, Onder het gejubel der toeschouwers
inspecteerden Hare Majesteiten de troepen. Daarna
nam de plechtigheid een aanvang. Met de woorden : „Ik stel
het op hoogen prijs, aan u 't nieuwe vaandel te mogen uitrei-

HET MALIEVELD. 303
ken voor uw regiment, met mijn besten wensch voor dat regiment,"
overhandigde de Koningin het nieuwe vaandel aan elk
der regiments-commandanten, terwijl zij aan dat van het regiment
Grenadiers en Jagers met eigen hand het Metalen Kruis
bevestigde, dat, door Koning Willem II zelf gedragen, door
Koning Willem III aan dat regiment was vereerd. Het zevende
regiment ontving aan het nieuwe vaandel de medaille
der Citadel van Antwerpen, eerstelijk gedragen door generaal
Chasse, en in 1857 door den Kroonprins aan het vaandel geschonken.
Het is een treffend gezicht, inzonderheid voor den Nederlandschen
krijgsman, „die kleine handen, het kruis aanvattende,
dat, uit veroverde vuurmonden vervaardigd, voor 62
jaar en 9 dagen op de borst van den toenmaligen Kroonprins,
en den ioden April 1849 door wijlen Prins Hendrik aan het
Grenadiers-vaandel gehecht was ; de fijne vingers, nauwkeurig
volgens de aangegeven wijze het oranjezijden lint om den
vaandelstang windende en daarna flink vaststrikkende ; die
kinderlijke blik, der toeziende Moeder vragende : of zoo het
eereteeken goed hangt ? Wie waagt het gevoel weer te geven,
dat zich van veler harten meester maakte ? Het was een
aandoenlijk, een heilig oogenblik I" Straks rees de Koningin-
Regentes op en sprak :
„Officieren, onderofficieren, korporaals en soldaten ! De
plechtigheid, waarvoor wij bier tezamen zijn gekomen, geeft
mij eene welkome aanleiding om u de verzekering te geven der
oprechte gehechtheid van de Koningin en van mij aan 't leger.
God geve, dat de nieuwe vaandels en standaards, zooeven
door de Koningin uitgereikt, slechts in tijden van vrede en
voorspoed mogen gedragen worden als het zinnebeeld van datgene,
wat ons alien heilig is : de eer van het leger, dat is de
eer van het Vaderland !
Maar indien ooit — wat God verhoede — een zwaardere
taak van u mocht worden gevraagd, dan, ik ben er van overtuigd,
zal geen offer u te groot zijn voor de handhaving van
ons onafhankelijk volksbestaan,

304 DE AANSPRAKEN.
Niemand onzer zal voorzeker dit plechtig oogenblik ooit
vergeten, toen Neérland's jonge Koningin, omringd door een ge-
trouw leger en ten aanschouwe van een getrouw Volk, de
nieuwe vaandels uitreikte.
„Die vaandels, gij zult ze hoog houden, onder alle omstandigheden,
tot eer van ons Volk, tot heil onzer Koningin en
van het ons alien zoo dierbaar Vaderland !"
Onmiddellijk daarop antwoordde de Minister :
„Majesteiten I Het is mij een onschatbaar voorrecht, aan
Uwe Majesteiten, namens het leger, eerbiedig en oprecht dank
te mogen betuigen voor de groote eer, zooeven aan de landmacht
bewezen.
Het plechtig oogenblik van de uitreiking der nieuwe vaandels
en standaards, door de hand van Neèrland's beminde,
jeugdige Koningin, en van de hoog gewaardeerde toespraak
onzer geliefde Koningin-Regentes, zal ons onvergetelijk zijn.
Wij zullen die vaandels bewaren als een heilig onderpand
van onze Koningin, in tijden van vrede en voorspoed, maar
ook — mocht het noodig zijn — in de ure des gevaars.
Dan zal de aanschouwing van die vaandels ons bezielen
tot navolging van de groote daden, waarin de Vorsten uit ons
dierbaar Stamhuis van Oranje-Nassau sinds eeuwen ons zijn
voorgegaan.
Rondom die vaandels geschaard, zullen wij steeds onzen
plicht doen, tot heil des Volks, tot eer van Koningin en Vaderland.
Wij alien, hier tegenwoordig, bezegelen deze belofte met
den uitroep :
„Leve de Koningin ! Leve de Koningin-Regentes !"
Krachtig zette de muziek 't Wilhelmus in, maar te vergeefs :
het werd overstemd door 't „Leve de Koningin ! Leve de Koningin-Regentes
!" der troepen en 't gejuich der duizenden toeschouwers.
De Koningin-Regentes hechtte blijkbaar zoo groote
waarde aan de militaire plechtigheid, dat Zij een bekwaam
kunstschilder opdroeg daarvan een teekening te maken. Dien
zelfden dag noodigde Hare Majesteit onderscheidene militaire

NAAR ZEELAND. 205
autoriteiten aan Haren disch en des avonds kroonde een schitterend
vuurwerk v6Or het Kurhaus te Scheveningen den schoonen
en gedenkwaardigen dag.
Nadat het aan Haarlem's Flora beloofde bezoek was gebracht,
vertrokken de Vorstinnen naar Zwitserland, om eenigen
tijd in de Villa Wilhelmina te Vulpera verblijf te houden. In
Augustus 1894 maakten Zij zich gereed Zeeland te bezoeken.
Men moet de Zeeuwen kennen in hunne liefde tot het Oranje-
huis — en wie ze niet kent, sla er de historiebladen op na —
om te kunnen beseffen, welk een vreugde deze tijding in de
Provincie bracht, die steeds vooraan had gestaan, wanneer het
er op aankwam de leden van het Vorstenhuis in het Vaderland
welkom te heeten. Nauwelijks was het voorgenomen bezoek
ter kennis van het publiek gebracht, of aanstonds werd
het plan gevormd, Hare Majesteit de Koningin eene eigenaardige
hulde te brengen door meisjes van Harer Majesteit's leeftijd
in de onderscheidene kleederdrachten der Provincie, terwij1
de gemeente Vlissingen zich voorstelde om het verplaatste
standbeeld van Neerland's grootsten zeeheld, Michiel Adriaansz.
de Ruyter, op nieuw feestelijk te onthullen bij gelegenheid van
het bezoek der Vorstinnen. Geen wonder, dat en in Middelburg
en in Vlissingen, waar men in de laatste 30 jaren bij na
geen enkele maal de eer van een vorstelijk bezoek had mogen
genieten, alle handen in de weer waren om het onthaal recht
feestelijk te maken, en zulks ondanks het verzoek van Hare
Majesteit om de ontvangst zoo eenvoudig mogelijk te doen
zijn. Schitterend, in een woord, was de versiering van de
stad, vooral van de Abdij, dat fiere overblijfsel van Zeeland's
bloeiend en roemrijk verleden, waar de Koninginnen verblijven
zouden in 't paleis van den Commissaris der Koningin. Schoone
antieke eerepoorten verhieven zich aan den ingang van straten
en pleinen, en rijke bloementooi ging hand aan hand met de
weelderige lijnen, die straks een zee van licht zouden uitstralen.
Helaas ! „alsof de Zeeuwsche stroomen zich naar 't luchtruim
hadden verplaatst en ze hun zegenrijken inhoud over het land
Dl. VIII. 20

306 IN MIDDELBURG.
wilden uitstorten," zoo viel de regen nog aan den vooravond
van den feestelijken dag in stroomen neder ; maar zie, den velgenden
morgen, den 2lsten Augustus, brak het Oranjezonnetje
door, dreef de grauwe wolken uiteen en wierp haar vroolijke
stralen op het bebloemde en gevlagde Middelburg. Reeds bij
aankomst aan het eerste station op Zeeuwsch grondgebied, wet...
den Hare Majesteiten verwelkomd door den Commissaris der
Koningin, en te 12 uren ongeveer stoomde de Koninklijke
trein het Station te Middelburg binnen. Een daverend hoera !
steeg uit de duizenden op, die zich in de nabijheid van het
Station geschaard hadden, toen men de Vorstinnen op het
perron van den salonwagen zag staan. Eene eerewacht van
de Schutterij met muziek was aan het Station opgesteld, waar
de Vorstinnen in de weelderig getooide receptie-salon ontvangen
werden door Burgemeester en Wethouders, de Gedeputeerde
Staten en vele autoriteiten, en Haar sierlijke ruikers aangeboden
werden. Het was den Zeeuwen te veel vreugde, toen zij
daar de beide Vorstinnen in hun midden zagen, en in het eerst
was het doodelijk stil, toen zij in het rijtuig traden. Maar
weldra was de band der aandoening, die de tong gebonden
hield, gebroken ; een storm van geestdrift baande zich lucht
en zette zich voort door de straten, totdat de vorstelijke Stoet
de Abdij had bereikt, waar de eerewacht uit de Middelburgsche
burgers met haar vaandel opgesteld stond, de stafmuziek
zich deed hooren en de Vorstinnen op nieuw ruikers aangeboden
werden. De geestdrift steeg ten top, toen de beide Vorstinnen
zich vOor de ramen aan het opgetogen yolk vertoonden.
Straks, nadat de Koninginnen zich een weinig hersteld
hadden van de reis, schaarden zich 40 kinderen uit alle standen
der burgerij vOor de Abdij en, begeleid door de muziek
der Schutterij, klonk de bede omhoog :
„God onzer Vaadren ! Uw heilige zegen
Dale op Neerland's Vorstinnen steeds neer 1
Geef, dat de liefde van alien Haar deel zij,
Leid Haar in voorspoed naar Zeeland vaak weer !"

AAN DEN FEESTDISCH. 307
Nog onderscheidene liederen werden door de kinderen gezongen,
waarvoor de kleinen den lof en den dank van Hare
Majesteiten inoogstten. Nu voerde eene Commissie uit Zeeland's
notabelen een tal van dertig jonge meisjes, in de eigenaardige
kleederdracht van haar eiland en landstreek, in de salon der
Vorstinnen, waar der jonge Koningin eene collectie sieraden
aangeboden werden, die tot het Zeeuwsch kostuum behoorden :
een beugeltasch, knipbeurs en pepermuntdoosje in zilver, zeldzame
gouden haarnaalden, ceintuurgespen, enz. De Koningin-
Regentes bracht den dank harer Dochter over voor „dit heerlijk
souvenir, een blijvende herinnering aan Zeeland," maar
nog aangenamer dan deze waardeering was zeker het feit, dat
de jeugdige Koningin terstond de beugeltasch aangespte. De
verschillende kleederdrachten werden door de Vorstinnen met
belangstelling opgenomen en in dank aanvaardden Zij de photographien
der meisjes, in een album vereenigd. Green wonder,
dat de jonge meisjes bij haar rijtoer door de stad straks veel
bekijks lokten.
Toen de Vorstinnen in den namiddag een rijtoer door de
stad maakten en daarbij het schoone Stadhuis in oogenschouw
namen, werden zij door een koor van meisjes verwelkomd, die
bloemen strooiden onder het zingen van welkomstzangen. Eindelijk
zaten de Vorstinnen in de schoone, historische Statenzaal
der Abdij aan bij den feestdisch, hun door Zeeland's Staten
aangeboden. Voorzeker, de Commissaris der Koningin had
recht om te verklaren :
„Uwe Majesteiten zullen niet vele uren in dit gewest kunnen
vertoeven zonder de diepe waarheid te erkennen van het
vorstelijk getuigenis, door Zijne Majesteit den Koning bij Zijn
intocht in Middelburg op 2I Mei 1862 uitgesproken : „De bevolking
der Zeeuwen heeft van oudsher onder al het lief en
leed des Vaderlands steeds getoond, trouwe aanhangers van
het Huis van Oranje te zijn.
Die trouw en gehechtheid zijn in het hart der Zeeuwen
geplant door de geschiedenis der eeuwen. Trouwens, geheel
Nederland gevoelt, dat ons Koninklijk Huis nog iets meer is

308 VERKLARINGEN.
dan de uitdrukking van het monarchale beginsel hier te lande.
leder gevoelt, dat het Huis van Oranje steeds is geweest het
symbool van Neerland's onafhankelijkheid en de waarborg der
volksvrijheid."
Even zeker mocht de redenaar het in naam van 't Zeeuwsche
yolk uitspreken : „Wij wenschen Uwe Majesteit dank te
brengen voor de zorg, welke Zij draagt om onze Koningin op
te leiden voor de zware taak, die Hare Majesteit later zal
worden opgelegd, en de verzekering te geven, dat Uwe Majesteit
de liefde der Zeeuwen heeft veroverd en steeds bij hen
hooge waardeering zal vinden. Aan Uwe Majesteit de Koningin
zij het mij veroorloofd de toezegging te geven, dat de
moeilijke taak, die Hare Majesteit wacht, door de liefde van
Haar yolk zal worden verlicht en dat _Hare Majesteit, waar
Zij hulp en steun wacht, bij de Zeeuwen, van elken rang en
stand, de trouwste lijfwacht zal vinden, die ergens ter wereld
te vinden is."
Met daverende toejuichingen werd deze verklaring begroet,
doch niet minder steeg de geestdrift, toen de Koningin-Regentes
in Haar antwoord betuigde :
„Ik weet, hoe zeer de gevoelen van trouw en gehechtheid
der Zeeuwen aan het Huis van Oranje, gevoelens, welke ook
de overleden Koning zoo hoog waardeerde, in geheel Zeeland
van oudsher bestaan, en indien de ontvangst, ons heden ten
deel gevallen, mij met groote dankbaarheid vervult, dan is
het vooral daarom, omdat het mfj een bewijs is, dat de Ko.
ningin, bij de moeilijke taak, die Haar wacht, zal kunnen rekenen
op de trouw, den steun ook van de bewoners dezer schoone
Provincie.
Bij de gewichtige taak, welke mij werd opgelegd, is het
mij een gevoel van groote voldoening te weten, dat de getrouwe
aanhangers van het Huis van Oranje ook mij hunne
genegenheid niet onthouden.
Deze overtuiging geeft mij moed, voort te gaan op den
weg, mij door het vertrouwen van het Nederlandsche Volk aangewezen,
en geeft mij de zekerheid, dat ook het Zeeuwsche

DOOR WALCHEREN. 309
yolk van geheeler harte zal bijdragen om de zware taak, die
mijne Dochter wacht, door liefde en steun te verlichten en dat
het de oude trouw aan Oranje nooit zal verloochenen.
God zegene uwe Provincie en de Zeeuwen in ruime mate !
Ik stel u voor, met mij een dronk te wijden aan den
bloei en den voorspoed van Zeeland en aan het welzijn van
alle Zeeuwen !"
In gemoede, de Koningin-Regentes wist de gevoeligste
snaren te roeren in de harten Harer onderdanen 1
Schitterend was de verlichting aan den avond, waaronder
vooral die van het Stadhuis, de Abdij en het Droogdok zich
onderscheidden. Bij 't laatste riep de illuminatie den vorm van
het oude schip „Luctor et Emergo" uit den Geuzentijd in de
herinnering terug. Met blijkbaar welgevallen namen de Vorstinnen
dan ook een en ander in oogenschouw. Duizenden verdrongen
zich door de verlichte straten, en de van her- en derwaarts
toegestroomde vreemdelingen benijdden Vorstin en Volk,
die zoo ongekunsteld en ongedwongen met en onder elkaAr
feestvieren konden. Trouwens, we zouden haast zeggen : Indien
de Koninginnen zich onder de Zeeuwen niet thuis gevoelen
konden, in naam der historie, waar zouden zij 't dan kunnen ?
tij den rijtoer door Walcheren moeten de huldebewijzen,
die de verschillende gemeenten de Vorstinnen als om strijd
boden, Hare Majesteiten van de trouw der plattelandsbevolking
overtuigd hebben. Eigenaardig was de vraag van een der Burgemeesters,
die zich tot de Koningin-Regentes richtte met de
woorden : „Valt het Uwe Majesteit nog al mee ?" — „O ja,
bijzonder I" was het antwoord op de welgemeende vraag. Het
Koninklijk rijtuig was met bloemruikers als beladen, schitterend
waren de versieringen, overal aangebracht, en de ontvangst
te Domburg kroonde den tocht. Bij den terugkeer te
Middelburg werd Hare Majesteit een prachtig schilderij, het
schoone Middelburgsche Stadhuis voorstellende, aangeboden, en
namens het gemeentebestuur van Aardenburg een album met
een 30-tal gezichten uit de Provincie.
Den volgenden dag begroette Vlissingen de Vorstinnen.

310 IN VLISSINGEN.
Een revue van oorlogssehepen op de Schelde bij de Wielingen
opende de feestelijkheden, waarna de Koninginnen zich andermaal
naar de stad begaven, waar Haar een dejeuner aangeboden
werd en waaraan mede door den Gouverneur van Vlaanderen
werd deelgenomen. Herinnerde de Burgemeester in zijn heildronk
de Vorstinnen aan de zoo dikwerf gebleken buitengewone
gehechtheid van de gemeente Vlissingen aan het aloude
Vorstenhuis, de Koningin-Regentes beantwoordde dit met de
woorden :
„Terecht werd door u, Mijnheer de Burgemeester ! gewezen
op den alouden band tusschen Oranje en Vlissingen ; wat
het verleden te samen hechtte, zal de toekomst zeker niet ver-
breken, en wij zijn overtuigd, dat de trouw en gehechtheid aan
het Oranjehuis yoortleeft in de harten van de inwoners dezer
stad. Bewijzen van liefde en trouw, zij worden toch voorzeker
niet onthouden en de wijze, waarop oud en jong, arm en rijk
ons eene hartelijke ontvangst voorbereidden, heeft ons zeer getroffen.
De herinnering, welke wij van ons bezoek aan Vlissingen
bewaren, Ica') niet anders dan eene dankbare zijn.
Mijne Heeren ! Ik stel u voor te drinken op den bloei van
de Stoomvaartmaatschappij „Zeeland," die schoone stichting
van den betreurden Prins Hendrik der Nederlanden ; op den
voorspoed onzer Staatsspoorwegen en van de Maatschappij, aan
wier goede zorgen de exploitatie is toevertrouwd, en eindelijk
op het hell, het geluk en de toekomst van deze oude, trouwe
stad en het welzijn van hare inwoners."
Na de officieele ontvangst ten Raadhuize, waar een twintigtal
meisjes bloemen strooiden, bezichtigden de Vorstinnen
de tentoonstelling van oudheden, in betrekking tot het leven
van M. Azn. de Ruyter, waarbij de jeugdige Koningin de doorslaande
bewijzen gaf, volkomen op de hoogte van de historie
te zijn en waar aan Hare Majesteiten een sierlijke oorkonde
aangeboden werd. Ondanks het ongunstige weder begaven
Hare Majesteiten zich naar den Noordzeedijk, waar het verplaatste
standbeeld van Vlissingen's grooten zoon zou onthuld
worden en waar een koor van 800 schoolkinderen, onder bege-

DE ON THULLING. 3 1 I
leiding van een muziekcorps, eene cantate ten gehoore bracht.
Na een aanspraak van den Voorzitter van het Departement tot
Nut van 't Algemeen, volvoerde Hare Majesteit de plechtigheid
der onthulling, en legde een sierlijken lauwerkrans, op welks
oranjelinten Hare initialen aangebracht waren, aan den voet
van het standbeeld neder. Eene of beelding in zilver van het
standbeeld, op marmeren voetstuk, werd namens de bewoners
der stad der Koningin aangeboden. Bij het teekenen van 'de
oorkonde aer onthulling, verontschuldigde de jeugdige Koningin
zich over Haar slecht schrift, zeggende, dat zij zenuwachtig
was. De Burgemeester meende echter, dat hieraan veeleer de
regen schuldig stond.
„Ja," was bet kinderlijk antwoord, „Ik ben zoo nat als.
een goes !"
Maar geen regen of wind konden Hare Majesteiten weerhouden,
een rijtoer door de stad te doen en zelfs stil te hou-
den om den optocht te zien passeeren, waaraan vele deputatien
deelnamen. Ondanks de stortbuien begaven de Vorstinnen
zich nog voor een wijle naar het Badhuis, van waar Zij
naar Middelburg terugkeerden, om daar per telegraaf een hartelijke
dankbetuiging naar Vlissingen te zenden voor alien, die
de stortbuien getrotseerd hadden om Hare Majesteiten te be_
groeten : aan de stad, die zulke buitengewone blijken van geestdrift
had gegeven gedurende Haar bezoek.
Den volgenden dag werd, benevens vele andere bezoeken
in de hoofdstad, ook de Nieuwe Kerk in oogenschouw genomen,
welke voor die gelegenheid smaakvol versierd was, terwij1 het
graf van de Evertsens rijk met bloemen en groen getooid was.
De Koningin legde ook bier een palmtak ne6r als een hulde
aan Zeeland's wakkere zonen. Des avonds wachtte de Vorstinnen
een feestmaal, door het Gemeentebestuur in de raadzaal
van het Stadhuis aangeboden. War werden door den Burge-
meester gevoelige woorden tot de Vorstinnen gericht, die de
Koningin-Regentes beantwoordde met de verklaring :
„Tot het verleden zal weldra ook behooren het bezoek
aan uwe Stad en deze Provincie, maar wat voorzeker blijven

312 NAAR DEN HELDER.
zal, bij u en bij ons, het is, ik ben er van overtuigd, de herinnering
aan deze dagen ; wat niet zal voorbijgaan : het is de
oude, beproefde trouw der Zeeuwen aan het Huis van Oranje.
Ilc wensch u geluk met den geest uwer bevolking en ik
vertrouw, dat de band tusschen Oranje en Zeeland in deze dagen
nog is versterkt."
Na het feestmaal reden de Vorstinnen nog eenmaal door
de 'schitterend verlichte stad en bewonderden den gondeltocht
door de vaarten en het slot van het vuurwerk, vanwege de
Gemeente ontstoken. Den volgenden morgen vertrokken de Koninginnen,
belovende Haar bezoek te zullen hervatten. Goes,
welks inwoners zich per adres tot Hare Majesteiten hadden
gewend met verzoek, ook hunne stad met een bezoek te ver-
eeren, moest zich ditmaal troosten met een kart oponthoud
van den Koninklijken trein aan 't versierde Station. Een depu-
tatie uit den Gemeenteraad bracht de hulde der Gemeente aan
de Vorstinnen over, twee weesmeisjes boden Haar ruikers aan
en een woo-tà1 schoolkinderen zongen een toepasselijk lied. ZOO
ging .het langs den ganschen weg door het Zuiden en straks
bewezen rijke geschenken, eervolle onderscheidingen en vorstelijke
giften aan armen en weezen, dat ook thans de liefde
niet van eene zijde gekomen was.
Van het Zuiden naar het Noorden ! Den T2den September
1894 zou op de reede van Texel door de Koninginnen eene
revue over de vloot gehouden worden, waardoor Hare Majesteiten
ook aan de Marine het bewijs Harer vorstelijke waardeering
wilden schenken. Zooals van zelf spreekt, bereidde men
zich in Den Helder ingespannen voor om de Koninginnen
waardig te ontvangen, die tevens een bezoek wenschten te
brengen aan de stad en inzonderheid aan het Koninklijk Instituut
voor de Marine. Vooral het zeldzame schouwspel der
revue had duizenden vreemdelingen naar de gemeente gelokt,
en het anders zoo stille Den Helder was vol Leven en beweging
! Vroeg in den morgen reeds stonden duizenden bij duizenden
zich te verdringen op het plein voor het Station en daar
tusschen maakte de schilderachtige kleederdracht der Noord-

DE REVUE.
Hollandsche vrouwen een prachtig effect. Tegen 11 uren reed
de Koninklijke trein het Station binnen, doch, al had reeds
den ganschen morgen het „hoera !" en „Oranje boven !" der
schare weerklonken, het gevoel maakte zich thans meester van
de menigte en bij de eerste aanschouwing heerschte er eene
indrukwekkende stilte. Nauwelijks echter vertoonden de Vorstinnen
zich na de officieele begroetingen in de prachtig versierde
wachtkamer van het Station daar buiten, of een storm
van toejuichingen brak los. Allereerst begaven Hare Majesteiten
zich naar de legplaats van het pantserschip „Koningin Wilhelmina
der Nederlanden," dat door hen bezichtigd werd.
„Maar, Commandant," vraagde de Koningin aan den kapi-
tein ter zee, Zeegers Veeckens, die Haar rondleidde, „waar
moeten toch al die menschen slapen ?" terwijl zij naar de matrozen
aan boord wees. Zij zag toch nergens ledekanten of
bedsteden ! De Commandant wilde Hare Majesteit eens even
toonen waar dezen des avonds bleven en zocht een matroos
313
uit, om Hare Majesteit to laten zien, hoe Janmaat ter kooi
ging. In een oogenblik was de hangmat ter plaatse en de
matroos kroop er in. — Van daar voerde het stoomjacht de
Valk de Vorstinnen naar de plaats, waar de revue zou plaats
hebben. Het was een schoone aanblik, dat dertigtal oorlogsschepen
op de wijde, groengetinte zee, door de heldere zonnestralen
beschenen en zich afteekenend tegen een helder blauwen
hemel, en daar ginds op den dijk die duizenden menschen,
hunne bewondering in luide kreten uitende. Onder het dreunen
van het geschut kwam de Valk ter plaatse en inspecteerden
de Vorstinnen de oorlogsbodems. Een watermijn werd ontstoken,
een waterkolom rees als een reusachtige fontein in de
lucht, en onder het geschal der marine-muziek stoomden en
wendden zich de trotsche zeekasteelen dooreen !
Te half vier was de revue afgeloopen, waarop een bezoek
gebracht werd aan het Instituut voor de Marine, waar de
adelborsten op het voorplein onder de wapenen geschaard stonden.
De geheele inrichting werd door Hare Majesteiten in
oogenschouw genomen en met belangstelling zagen de Vorstin-

3 1 4
DE MILITAIRE ACADEMIE.
nen naar de historische gedenkstukken, hier verzameld. Van
hier werd een rijtoer door de feestelijk getooide Stad gemaakt.
Bij het telegraafkantoor stonden goo schoolkinderen, die de
Vorstinnen eene feestcantate toezongen, opzettelijk voor deze
gelegenheid vervaardigd ; zoo ook zongen mannenkoren Hare
Majesteiten en bij de Hervormde Kerk en bij de Synagoge
welkomstliederen toe. Tegen 6 uren vertrokken Hare Majesteiten
weder, terwij1 de kanonnen der forten Haar een donderend
afscheid toeriepen. De Marine had de Koningin een model van
het naar Haar gedoopte schip aangeboden, en bij het vertrek
vonden Hare Majesteiten in den salonwagen een sierlijk album
met stadsgezichten, een hulde van het Bestuur van het Badpaviljoen.
Bij een ramp op de „Guinea" was de luitenant ter
zee Eybergen gekwetst, even als de milicien Lap. De eerste
ontving van de Koninginnen een kistje fijne vruchten en den milicien
werd een photografisch portret van de Koninginnen in het
Hospitaal gezonden met een fraaien welgevulden sigarenkoker,
voorzeker, bewijzen van hartelijke belangstelling, waardoor de
Vorstinnen de harten van velen voor zich veroverden. De gondeloptocht
en het watervuurwerk mochten velen bij den aanblik
streelen — doch Den Helder had zijne Koninginnen binnen de
poorten gezien, en dat was wel het glanspunt van den dag.
En op zulk een bezoek zou Breda, op zulk eene eere
zou de Militaire Academie niet jaloersch zijn ? Inderdaad, de
Vorstinnen gevoelden het, en weldra ontving het Gemeentebestuur
bericht, dat de Vorstinnen den 25sten September de Stad
en in het bijzonder de Academie dachten te bezoeken. Een
lauwerkrans met zich voerende, die straks zou neérgelegd worden
op het graf te Ginneken, waar de Nederlanders rustten,
die bij Antwerpen gesneuveld waren, verlieten de Vorstinnen
in den vroegen morgen van den 2sten het vorstelijk 's Gravenhage,
om zich naar Breda te begeven. Na eenig oponthoud
te Rotterdam, waar de Koningin zich op het balcon van den
salonwagen vertoonde aan de duizenden, die zich naar het
Station begeven hadden om Haar daar te begroeten, bevonden
Hare Majesteiten zich reeds te half elf in hct schitterend ver-

IN DE STAD. 3 1 5
sierde Breda, waar inderdaad arm en rijk al hun krachten ingespand
hadden om de Vorstinnen te toonen hoe zeer men het
hooge bezoek op prijs stelde. Ja waarlijk, de straten met hare
antieke eerepoorten, de woningen met hare draperien, guirlandes
en sierplanten, vormden een eenigen tool. Nadat de Vor-
stinnen door den Burgemeester verwelkomd waren en Haar
namens de Gemeente ruikers aangeboden waren, werd de Mili-
taire Academie bezocht, waar de Koninginnen de gelederen
der Cadetten langs reden, die gewapend opgesteld waren en
voor Hare Majesteiten defileerden, waarna de geheele Inrich •
ting door de Vorstinnen bezichtigd werd, met ongeveinsde
belangstelling voor het gebouw met zijne antieke interessante
zalen. Hier werd Haar namens het Cadettenkorps een blauw
satijnen kussen aangeboden, waarop in -nielle het gebouw gegraveerd
was met toepasselijke inscriptien en ornamentiek. Na
met aandacht eenige lessen gevolgd te hebben, trokken Hare
Majesteiten zich voor een oogenblik terug in de smaakvol voor
Haar ingerichte boudoirs. Daarna boden Hare Majesteiten aan
een 40-tal genoodigden een lunch aan, waarbij de militaire autoriteiten
en de vertegenwoordigers der Gemeente en van de
Academie, ook een tweetal Cadets, enz. aanzaten. Bij het bin-
nentreden der zaal ontvingen de Vorstinnen van twee jonge
dames fraaie ruikers. Te midden van den weelderigen disch,
merkte men den schotel met Begijnenrijst op, het draditioneel
gerecht, dat steeds de tafel sierde, wanneer een teig uit het
Huis van Oranje te Breda aanzat. Nauwelijks was de tafel geopend,
of de Koningin-Regentes nam het woord, en treffend
vooral was de herinnering aan hetgeen in de laatste dagen
uit Lombok bericht was :
„Uwe gedachten en de mijne," zoo sprak de Vorstin,
„gaan ginds naar Indie en wij gedenken de dapperen, die in
de Indische ooriogen hun leven veil hadden en offerden voor
de belangen van het Vaderland. Ik acht mij gelukkig, eene
gelegenheid te vinden om openlijk hulde te kunnen brengen
aan hen, die in Indie, in Atjeh en op Lombok, streden voor
de eer onzer wapenen, hulde te kunnen brengen aan de nage-

316 HET BAGIJNHOF.
dachtenis van hen, die hun jeugdig leven lieten in een eervollen
strijd. Toen weinige weken geleden zoovele, helaas ! en zoo
jeugdige levens werden geofferd in een onverhoedschen kamp,
boden een groot aantal manschappen en officieren zich aan om
hun gevallen kameraden te gaan vervangen en werd van eene
geestdrift getuigd, welke ons officierskorps tot eer strekt. Ik
grijp deze gelegenheid aan, om ook hun hiervoor hulde te
brengen. Indien zulke voorbeelden worden gegeven door hen,
die reeds de eervolle plaats verwierven, waarvoor hier en in
het leger wordt gewerkt, dan mogen wij vertrouwen, dat ge-
voelens van opofferende vaderlandsliefde worden aangekweekt
bij alien, die zich voorbereiden voor de taak, hun in het leger
toegedacht."
Na den maaltijd volgden scherm-uitvoeringen en een militair
assaut, waarop Hare Majesteiten in het rijtuig stegen, onder het
vreugdegejuich der cadetten en der menigte, om de stad te
bezichtigen. Een oogenblik werd stilgehouden aan het Spanjaardsgat
bij de Bossche-poort, waar eenmaal het Turfschip
van Van den Berg lag (1590), en nu een koor van schoolkinderen
zich op een versierd schip opgesteld hadden, om de
Koninginnen een welkomstgroet toe te zingen. Natuurlijk kon
geen Oranjevorstin Breda bezoeken, zonder op het oude Bagijnhof
te verschijnen, een langwerpig vierkant van huisjes en
tuintjes met een kerkje in het midden, en dat zijn naam ontving
van de heilige Begga, de dochter van Pepijn den Korten,
van wie gezegd wordt, het gesticht te hebben. Betrekkelijk
geruimen tijd vertoefden Hare Majesteiten op deze historische
plek, waar zij door den pastoor van 't Hof rondgeleid werden en
Haar menige antiquiteit werd getoond, o. a. ook de oorkonde,
waarbij Prins Maurits de bagijnen sauvegarde in Breda en op
deze plaats verleende. Onder het gejuich der menigte werd de
tocht voortgezet langs het bisschoppelijk Museum, waar de
Bisschop met zijne geestelijken in vol ornaat de Koninginnen
begroette, naar de Groote Kerk, die en om haar architectuur
en om hare praalgraven van Engelbert II van Nassau, den beroemden
voorvader uit het Huis der Koningin, een bezoek ten

IN ALKMAAR. 317
voile waard is. Nog vele inrichtingen werden daarna bezocht,
en daarop keerden de Vorstinnen terug naar de Markt, waar
een duizendtai kinderen, toen de Koninginnen zich onder het
baldakijn voor het Stadhuis op 't bordes vertoonden, het Wilhelmus
aanhieven, benevens een Koninginnelied, dat door de
menigte daar omheen met ontbiooten hoofde werd aangehoord.
Nu was de tocht naar het Ginneken aan de beurt. De
weg daarheen was met groene guirlandes en eerepoorten versierd.
Het doel was, een bezoek to brengen aan het monument,
door Koning Willem III ingewijd, ter eere van de dapperen,
die in de Citadel van Antwerpen gesneuveld waren en die in
de krijgsbedrijven van 183o-1832 sneuvelden. Met ongeveinsden
eerbied voor de nagedachtenis der dapperen, plaatste Koningin
Wilhelrnina den medegevoerden lauwerkrans onder dien,
welke Haar Koninklijken Vader op het monument gelegd had,
en daarna keerden de Vorstinnen over Prinsenhage terug naar
Breda, waar de illuminatie reeds ontstoken *was en Haar van
den hoogen toren der Groote Kerk Hare naamcijfers in vuur
tegenschitterden.
Na Breda was Alkmaar aan de beurt, dat de beide Vorstinnen
den 27sten der maand ontvangen mocht en waar het
bezoek vooral de Cadettenschool gold. De stad wedij verde in
eerbewijzingen met hare zusterplaatsen, en ook hier zaten Hare
Majesteiten, nadat zij de Cadettenschool bezichtigd hadden en
bij de exercitie tegenwoordig geweest waren, aan bij den disch,
welke Zij aan een 50-tal genoodigden bereid hadden. Nadat
1500 kinderen eenige toepasselijke liederert ten gehoore hadden
gebracht, werd er een rijtoer door de stad gehouden. Bij het
monument, ter eere van Alkmaar's victorie in 1573, hielden de
Vorstinnen stil, en hier zong de „Harpe Davids" den Koninginnen
een welkom toe, ter wijl de Voorzitter van de Vereeniging
tot stichting van het monument, Haar op die historische
plek begroette. Na een bezoek aan het Raadhuis, waar de
Vorstinnen menig souvenir uit de dagen van het beleg getoond
werd, begaven de Koninginnen zich naar de St. Laurenskerk,
waar een dameskoor Haar bij het binnentreden Psalm 121 :4

318 NAAR ENGELAND.
toezong. Nauwelijks was de Kerk met haar beroemd orgel bezichtigd,
of de Koninginnen deden een wandelrit naar Heiloo
en bezochten de Willebrordsput. Een eigenaardige hulde brachten
de kaasdragers, toen zij zich in hun gildekleed opgesteld
hadden onder de luifel der Oude Waag, met groene en roode
hoofddeksels. Te Heiloo strooiden meisjes in Noord-Hollandsche
kleederdracht bloemen voor Hare Majesteiten, en bij de
Put werd Haar door schoolkinderen het Wilhelmus toegezongen.
Een wandelrit door de bosschen van de familie Foreest
besloot den schoonen dag, welke Alkmaar ook na het vertrek
der Vorstinnen nog met illuminatie en vuurwerk voortzette.
Toen de Koninginnen vertrokken, scheen het Vorstelijk rijtuig
wel in een bloemenzaal herschapen door de vele bouquetten, die
Hare Majesteiten medevoerden.
In het volgende jaar gaven de Vorstinnen uitvoering aan
Haar voornemen Engeland te bezoeken, mede als een deel van
den arbeid der opvoeding aan de jeugdige Koningin. Nauwelijks
was dan ook het gewone bezoek aan Amsterdam gebracht,
of de Gravin van Buren en hare Dochter -- want slechts onder
't strengste incognito wenschten Hare Majesteiten het land
van Overzee te bezoeken — begaven Zij zich naar Vlissingen,
om van daar uit naar Queensborough en voorts naar Londen
te reizen. Reeds was de heer Kramer, hoogleeraar te Utrecht,
vooruitgegaan, om de noodige maatregelen te nemen, ten einde
de jonge Koningin vooral datgene te doen aanschouwen, wat
met het oog op Haar toekomstige taak noodzakelijk mocht
gerekend worden. 't Was andermaal De Valk, die de eer
mocht hebben Hare Majesteiten te voeren over de zee, terwiji
De Atjeh Haar van de reede of begeleidde. Ondanks 't incognito,
werden Hare Majesteiten plechtig ontvangen aan het Victoria-
Station door den Hertog van Edinburg en de Hertogin van.
Albany, met hare kinderen, benevens door den Nederlandschen
Gezant, den Gezantschaps-secretaris, den Consul-generaal,
den Consul en vele Nederlanders, terwijl de Prins van Wales
Haar in de Koninklijke wachtkamer begroette en naar het
rijtuig geleidde, dat de Vorstinnen naar Haar hotel in Picca-

TE WINDSOR. 319
dilly voerde. Na reeds den eersten dag van Haar verblijf een
bezoek gebracht te hebben aan 't Nationaal Historisch Museum,
bevonden de Koninginnen zich den volgenden dag, een Zondag,
in de Hollandsche Kerk, waar Ds. D. Schuuring, uit Assen,
sprak over Psalm 121, doch, volgens den uitgedrukten wensch,
geene toespeling maakte op de aanwezigheid der Vorstinnen.
Toch was de Kerk voor deze gelegenheid voor een deel gedrapeerd
en droegen de Nederlanders de geliefde oranjekleur.
Na de vele officieele bezoeken afgewacht te hebben, begaven de
Vorstinnen zich den volgenden dag naar het Britsch Museum
en maakten voorts kennis met de meest belangrijke punten in
Londen en het Hydepark. De bezoeken aan het Britsch Museum
werden de volgende dagen herhaald, waarin tevens het
St, Jamespaleis in oogenschouw genomen werd. Op het terras
daarvan staande, zagen de Vorstinnen de a flossing per life
guard s, waarbij de muziek ter eere van de hooge Gasten
het Wilhelmus speelde. Nadat aan verscheidene corporatien
en autoriteiten audientie verleend was, werden verschillende
gebouwen en inrichtingen te Londen bezocht, zooals Westminster-Hall,
het Parlementsgebouw, de Bank, enz.
Wekte de jonge Koningin bij het Engelsche yolk reeds
algemeene belangstelling, straks gewerd Haar eene uitnoodiging
van Koningin Victoria om Haar te Windsor te komen bezoeken,
en den 3den Mei reden Hare Majesteiten in 't Koninklijk rijtuig,
met vier schimmels bespannen, door scharlakenroode voorrijders
voorafgegaan en door 200 life guards begeleid, van het
Station, waar zij namens de Engelsche Koningin plechtig ontvangen
waren, onder de toejuichingen der Engelschen, naar het
Paleis, waar de muziek het Nederlandsche volkslied aanhief, toen
de Vorstinnen zich vertoonden. Koningin Victoria ontving hare
Gasten in de vestibule van haar kasteel en gaf herhaaldelijk
hate vreugde over 't bezoek te kennen. Na een lunch gebruikt
te hebben, deden de drie Vorstinnen een rijtoer in den omtrek
en het Park, en gebruikten de thee in de Boerderij van Victoria.
't Was een zeldzaam gezicht ook voor de Engelschen om de oudste
en de jongste Koningin van Europa zoo vereenigd te zien.

320 DE TIMES.
In de volgende dagen werden de City, Mansion House en
Marlborough House bezocht, waar de Vorstinnen de gasten
waren van den Prins en Prinses van Wales, die Haar straks
ook in Buckingham Palace een lunch bereidden. Nadat Hare
Majesteiten van Hare zijde een diner aangericht hadden in
Haar hotel en Zij alsnog eene zitting van het Lager Huis bijgewoond
hadden, waren de 12 dagen van Haar verblijf in Engeland
verstreken. Onder de toejuichingen van eene onafzienbare
schare, door de Hertogin van Albany, den Prins en de Prinses
van Wales, den Hertog en de Hertogin van York en vele
aanzienlijken uitgeleid, vertrokken Hare Majesteiten, in 't rijtuig
van Koningin Victoria, naar den trein, en straks voerde „de
Valk" Haar van het rijk getooide Station te Queensborough in
zee. Weldra bevatte een Hollandsch blad de volgende Engelsche
correspondentie :
„De minzaamheid, de bescheiden ladylikeness van Koningin
Wilhelmina, Haar schrandere eenvoud en ongekunstelde
manier van voordoen, hebben algemeen een diep gunstigen
indruk hier gemaakt, die aan geestdrift grenst. Overal laten
Hare Majesteiten de streelendste herinneringen te Londen achter,"
en even vleiend was het hoofdartikel, dat de Times
straks aan de Vorstinnen wijdde, en waarin men, onder meer,
het volgende las :
„Afgescheiden van de jeugd en de verwantschap van Neerland's
Koningin tot de familie van onze Souvereine, is er nog
een andere reden, waarom het Engelsche Volk buitengewone
belangstelling moet gevoelen voor de Koningin der Nederlanden.
Koningin Wilhelmina is het hoofd van het doorluchtig
Oranjehuis, een Huis, welks glorie in de geschiedenis onafscheidelijk
vereenigd is met de glorie van Engeland.
Het was aan dat Huis, dat wij den Vorst te danken hadden,
die door zijn genie, als veldheer, zijne schranderheid in
de raadsvergadering en zijn ontembaren moed, de grondslagen
van onze burgerlijke, godsdienstige vrijheden vast en diep legde.
Gelijk de schitterendste der Engelsche geschiedschrijvers heeft
aangetoond, danken wij aan Willem van Oranje in niet geringe

GETUIGENIS DER ENGELSCHEN. 321
mate het behoud, in een duister en gevaarlijk tijdperk, van
alles wat ons heeft groot gemaakt. Hij was inderdaad een held
.
uit een Huis van helden en zijne krijgslieden 'en staatslieden
steunden in die dagen doorgaans de politiek, die door Engeland
werd voorgestaan. Zij waren de kampioenen van het verdrukt
Europa tegen de dreigende overheersching van Lodewijk
XIV. De tegenwoordigheid alhier van 't hoofd van het Huis,
dat aan Engeland een zijner grootste Souvereinen schonk en
aan dit land verbonden is met zoo vele onvergankelijke traditien,
kan slechts herinneringen opwekken, waarop beide landen
trotsch mogen zijn.
In den nieuwen tijd is Nederland bij de Engelschen hoofdzakelijk
bekend als de Staat, waar een duurzame constitutioneele
regeeringsvorm gepaard gaat met eene zeldzame mate
van materieelen voorspoed onder alle klassen der bevolking.
Van de glorierijke tijden af, dat Nederland zijne veroveringen
maakte in Indie, heeft het yolk zijn aard, om hardnekkig naar
het doel te streven, niet verloochend. De Hollanders weten
niet wat het is, eene nederlaag te erkennen, en waar Koloniale
oorlogen ook onze naburen voortdurend bedreigen, denkt
het Hollandsche yolk er niet aan, daarvoor terug te deinzen.
Even als alle andere natien hebben ook de Nederlanders in den
laatsten tijd de gevolgen ondervonden van den algemeenen
druk in landbouw en nijverheid, maar over 't algemeen is de
geschiedenis van het kleine Koninkrijk, welks jeugdige Souvereine
ons met een bezoek vereerd heeft, gedurende bijna twee
generatien eene geschiedenis van vreedzame en vooruitgaande
binnenlandsche ontwikkeling.
Wij zijn er van overtuigd, dat Neerland's toekomst zal
gelijken op zijn verleden. Zijn voorspoed is gegrondvest op het
zekerste van alle fondamenten : de eerlijkheid, het gezond verstand
en de bezadigdheid van zijn yolk, en op dien grondslag
zal het blijven bloeien onder Koningin Wilhelmina's Regeering,
zooals het tot welvaart is gekomen onder Haar doorluchtige
voorouders."
Wij konden ons niet weerhouden, te mklden van zoo vele
Dl. VIII.
2 I

322 IN 'S HERTOGENBOSCH.
vreemde en onjuiste beschouwingen, welke de buitenlandsche
pers zoo vaak over ons yolk en onze Vorsten ten beste geeft,
zulk een sympathiek getuigenis over te nemen.
In de maand Mei 1895 gaven Hare Majesteiten uitvoering
aan Haar voornemen om ook Noord-Brabant en Limburg met
een bezoek te vereeren. Van uit Nijmegen, waar zij incognito
vertoefden, bezochten zij 's Hertogenbosch, welke stad op dit
oogenblik niet in staat was, den Vorstinnen een passend verblijf
aan te bieden. Kon de stad de Vorstinnen alzoo niet herbergen,
zij trachtte dit te vergoeden door Haar eene schitterende
ontvangst te bereiden, terwijl Hare Majesteiten zich de
moeite gaven om des avonds naar Nijmegen terug te keeren
en den volgenden morgen andermaal naar 's Hertogenbosch
te gaan. Ook deze reis mocht een triomftocht heeten, en ondanks
de nederplassende regenbuien en het gure weder, werd
toch het geheele programma voltooid en ook zelfs de omstreken
werden bezocht. Tal van liefdadige instellingen, zooals
het Doofstommen-Instituut te St. Michielsgestel, het Krankzinnigengesticht
„Voorburg," enz. Openbare Inrichtingen en kerken
ontvingen de blijken van de belangstelling der Koninginnen,
en gelijk deze getroffen waren door de geestdrift en warme
genegenheid der Noord-Brabantsche bevolking, zoo leefde bij
haar de gelukkige herinnering voort aan de beide dagen, welke
de Vorstinnen in Haar midden doorgebracht hadden. Ook
Nijmegen, al mocht het officieel bezoek ook deze stad niet
gelden, werden met belangstelling in oogenschouw genomen, zoowel
als de schoone omstreken, terwijl de Ziekenhuizen ook
daar ter stede de eer hadden, Hare Majesteiten binnen hunne
muren te zien.
Van uit Nijmegen werd de reis naar Tilburg voortgezet,
de grootste fabrieksstad van ons land, die zoo vele herinneringen
had aan de gunst van Koning Willem II, waarin zij zoo
rijkelijk had mogen deelen. Jammer slechts, dat ook hier het
ongunstige weder de vreugde van de ontmoeting in hare uiting
zich temperen moest. Toch verdrongen zich te midden van de
stortregens duizenden bij duizenden om de geliefde Koningin-

TE TILBURG. 323
nen te zien en te begroeten. Hare Majesteiten brachten een
bezoek aan de gedenknaald, ter herinnering aan Koning Willem
II, waaraan en van wege het Gemeentebestuur en door
verschillende corporation immortellenkransen gehangen waren.
Natuurlijk werden ook bier verschillende inrichtingen en vele
fabrieken bezocht, en eindelijk werd Hare Majesteiten op „de
Veldhoven" een monster , concert aangeboden door muziekkorpsen
uit alle deelen van de provincie. Kinderlijk neef klonk het,
toen de jonge Koningin, bij het afscheid nemen, van uit de
coupe den Burgemeester toeriep : „Ik hoop niet, dat u kou
zult hebben opgedaan. Wij waren toch nog warmer ingepakt
dan u. Dankt u de Tilburgers ?"
Andermaal vertrokken de Vorstinnen naar Nijmegen, om
des Zondagsmorgens de godsdienstoefening in de Groote Kerk
aldaar bij te wonen. Ook al was het bezoek weder incognito,
toch heerschte er buitengewone geestdrift in de stad. Weeskinderen
zongen nationale liederen op het Keizer Karelplein
en duizenden verdrongen zich voor het Hotel. Toen nu de
Vorstinnen zich op het balcon vertoonden, was er aan het gejuich
geen einde. Na de godsdienstoefening, waarbij de dienst
geleid werd door Ds. van der Flier, bracht de Koningin-Regentes
een bezoek aan de Weesinrichting te Neerbosch, terwij1
de Nijmeegsche jeugd aan Koningin Wilhelmina eene aubade
bracht. Het Valkhof werd daarna bezocht, en nadat Hare
Majesteiten met de Gierpont over de Waal gestoken waren,
een rijtoer gemaakt over Lent, Elst en Bemmel. De Nijmegenaars
toonden zich dankbaar voor het aandeel, dat Hare Majesteiten
hun in Haar bezoek hadden willen gunnen, en omgekeerd
stelden zij de hartelijke ontvangst, Haar door de Gemeente
bewezen, zeer op prijs.
Schitterend had Venlo zich getooid, nu het op zijn beurt
de Koninginnen mocht welkom heeten, en nadat Hare Majesteiten
op het Raadhuis den eerewijn gedronken hadden uit
de wijdberoemde historische bekers, en de Vorstinnen op de
nabijzijnde heide de races hadden bijgewoond, ter harer eere
door de Huzaren gegeven, werd nog denzelfden dag de tocht

324
IN DEN ST. PIETERSBERG.
naar Maastricht voortgezet. Reeds aan het Station, op Meersen's
grondgebied gelegen, werden de Koninginnen plechtig
verwelkomd en stelde zich een eerewacht ter Harer beschikking.
Bij de aankomst te Wijk begroetten de schoolkinderen
de Vorstinnen met vaderlandsche liederen. Over het historische
Vrijthof trok de Koninklijke Stoet naar het Gouverncmentsgebouw,
waar de Koninginnen verblijf zouden houden.
Na den feestmaaltijd, den Vorstinnen aangeboden, volgde een
grootsche fakkeloptocht, waaraan tal van vereenigingen met
hunne muziekkorpsen, in schitterende costuums, deelnamen en
welke Diet minder dan 1500 man telde. Tot tweemalen trok de
stoet voorbij 't Gouvernementsgebouw been en toen Hare Majesteiten
zich op 't balcon vertoonden, was er aan het gejuich
der schare geen einde. Nadat de Koninginnen den volgenden
morgen audientie verleend hadden en een bezoek gebracht was
aan de tentoonstelling van de Vereeniging ter bevordering van.
Tuin- en Landbouw in het hertogdom Limburg, werd in de vestibule
van het Stadhuis, waar een troonhemel opgericht was,
aan Hare Majesteit de Koningin een huldeblijk uit naam van
de Maastrichtsche burgerij aangeboden : een monument van
verguld zilver, een engel met een zilveren ster, op een voetstuk,
welks randen tal van edele steenen droegen, en waarop
eene toepasselijke inscriptie was gesteld. Het souvenir aan Haar
bezoek der stad werd door Hare Majesteit dankbaar aanvaard.
Merkwaardig was het Koninklijk bezoek aan de St. Pietersberg,
in welks onmetelijke gangen de Koninginnen door
eene Commissie van drie leden werden rondgeleid en kennis
namen van de herinneringen aan vroegere Vorstelijke bezoeken.
Toen de Vorstinnen aan de plaats kwamen, waar men een
kolenmijn in miniatuur had aangelegd, aan welks ingang de
naam „Wilhelmina-galerij" praalde, bood een knaap, die met
zijn fakkel de gang verlichtte, de Koningin een zilveren mijnlampje
aan, waarvoor Hare Majesteit vriendelijk dank betuigde,
terwifi Zij verzocht, een stukje steenkool te mogen medenemen.
Een weinig verder deed zich een kapel hooren en ddar
was in den zandsteenen wand een portret van de Koningin ge-

HET AARDMANNETJE. 32 5
teekend, waaronder Zij, op verzoek van den Burgemeester,
Haar naam plaatste. Toen vertoonde zich een aardmannetje
in zijn eigenaardig berggewaad en sprak met hone stem :
»Wie stoort onze eenzaamheid en durft een naam hier schrijven,
Een naam hier onder 't beeld van Neerlands Koningin ?
Wij zwoeren, dat dit beeld in onze schut zou blijven,
Wee, die er schennis pleegt aan 't voorwerp onzer min !
Maar 'k zie : Zij daalde zelve in onze groeve neder,
En griefde Haren naam hier op den mergelwand.
Doorluchte Oranjespruit, wat geven wij u weder
Voor 't K oninklijk geschenk, voor 't schrift van Uwe hand ?
Geen bloemen bloeien hier om U een krans te winden
Ten feestlijk huldeblijk, doch mocht Uw Majesteit
In wat mijn hand U biedt een treffend teeken vinden
Van onze oprechte liefde en trouwe aanhanklijkheid
De ruwe zeeschelp, die voor eeuwen hier kwam stranden,
En sedert roerloos in den bergsteen bleef bespaard,
Getuige hoe Maastricht U, Bloem der Nederlanden 1
Bemint en eert tot in den duist'ren schoot der aard."
En bij deze woorden werd der Koningin een kristallen
kistje met zeldzame versteeningen aangeboden.
„Dank je vriendelijk, hoor !" zeide de Koningin en glimlachtte
het meisje toe, dat zich zoo kordaat van haar taak gekweten
had. Bij den bekenden „regendrup" bood de Burgemeester
de jonge Koningin een zilveren beker met water uit
„de drup" aan.
„U eerst, Moeder !" zeide de Koningis tot Hare Moeder.
„Drink het gerust, Wilhelmina ; 't is volkomen zuiver !"
zeide de Koningin-Regentes.
Bij het verlaten van den berg, sprak de jeugdige Koningin
tot den Burgemeester :
„Ik dank u nog wel, Burgemeester ; wat u voor ons gedaan
heeft, was bepaald heerlijk."
Laat in den avond reden de Vorstinnen uit, om de schitterend
geillumineerde straten te zien. Rijk was de illuminatie
van torens en kerken en langs de Maaskade was een welkomstlied
in licht aangebracht. Een kleine paniek ontstond, toen de
paarden voor 't Koninklijk rijtuig steigerden onder het donde-

326 OP LOMBOK,
rend knallen van het eerste stuk van bet vuurwerk, zestig Meter
in lengte : „de hulde van Momus aan de Koningin ;" doch
gelukkig was men de dieren spoedig weder meester. Den volgenden
dag werd, onder meer, de Luthersche Kerk bezocht,
die in 1640 door den Prins van Waldeck, een van Koningin
Emma's voorvaderen, was gesticht. Ook de St. Servaaskerk
werd bezichtigd en een bezoek gebracht aan de hoog gelegen
kapel van keizer Karel. De jonge Koningin wilde zelfs hooger
gaan, doch weldra viel Haar het stijgen langs de nauwe trap
te moeielijk.
„Neen !" riep Zij uit, „Ik moet er of ; het is niet prettig
den hals te breken ! Houdt me maar vast I" Een sierlijk album
met afbeeldingen van het eerbiedwaardig kerkgebouw werd
Hare Majesteit bij het heengaan aangeboden en men vatte het
voornemen op, een gedenksteen te plaatsen bij het hoogste
punt, door Hare Majesteiten bereikt. Straks zaten Hare Majesteiten
aan bij den feestdisch, Haar door den Gemeenteraad
in het Stadhuis bereid. Op den Hemelvaartsdag werden, nadat
de Vorstinnen de godsdienstoefening in de Sint Janskerk bijgewoond
hadden, bezoeken gebracht aan liefdadige instellingen,
terwij1 des namiddags een rijtoer naar Valkenburg werd gemaakt,
waar natuurlijk ook de ruine bezocht werd. Den volgenden
morgen vertrokken de Koninginnen naar Aken.
Reeds spraken we in het voorbijgaan over de verliezen
der onzen, op Lombok geleden. Nadat de Nederlandsche troepen
aldaar, onder het opperbevel van generaal Vetter staande, naar
hun meening, een opstand bedwongen hadden en het scheen,
alsof alles tot rust gebracht was, werd een deel onzer troepen
verraderlijk omsingeld, en vele Nederlandsche krijgslieden, waaronder
ook generaal Van den Ham, die ze aanvoerde, vielen
als slachtoffers van het verraad der Lombokkers. Groot was
de smart, heftig de verontwaardiging in 't Moederland, en aanstonds
werd besloten, niet slechts het prestige van Nederland
te herstellen, maar ook de gevallenen te wreken op de trouwelooze
Lombokkers. Nieuwe troepen werden naar Indie gezonden.
Reeds stond het beleid van generaal Vetter aan scherpe

DE GEDECOREERDEN. 327
beoordeeling bloot in het Moederland, en daarom te meer moest
hem de gelegenheid welkom zijn, die hem geschonken werd
om zijn goeden naam glansrijk te herstellen. Niet slechts werd
geheel Lombok tot onderwerping gebracht, maar ook de Radjah
zelf werd gevangen genomen en diens rijke schatten vielen
den overwinnaar in handen. Straks keerde Vetter met
velen, die aan de glansrijke expeditie deelgenomen hadden,
naar het Moederland terug.
Het mocht voorzeker eene gelukkige gedachte heeten,
toen de Vorstinnen besloten, aan onze dapperen, die zich zoo
eervol van hunne taak gekweten hadden, zelf den dank van
Neérland's Vorstinnen en Volk Over te brengen, en hun moed
en zelfopoffering hulde te doen door aan officieren en minderen
de hun toegekende onderscheidingen door de jeugdige Koningin
zelf te doen uitreiken. Te dier gelegenheid was op den
Eden Juli 1895 het garnizoen van de Residentie in het Malieveld
opgesteld onder het commando van den Gouverneur van
's Gravenhage. Ministers, leden van de Volksvertegenwoordiging,
ridders van de Militaire Willemsorde, benevens vele auto-
riteiten en genoodigden, hadden de middenruimte en een groot
deel der tribune bezet, die voor dit militaire feest was opgericht.
Weldra dreunde het kanon en meldde de aankomst der
Koninginnen, die onder het donderend gejuich van de duizen -
den belangstellenden het Malieveld binnenreden. Nadat de troepen
geinspecteerd waren, werd de Koninklijke Standaard geheeschen
en namen de Vorstinnen plaats op de tribune. De
ban werd geopend en ter zijde gestaan door den gepensioneerden
luitenant-generaal Van der Heyden en generaal Verspijck,
alsmede door Haren adjudant, baron Sirtema van Grovestins.
De Koningin hechtte 't Commandants-eerekruis van de Militaire
Willemsorde op de borst van generaal Vetter, reikte den eeresabel
uit aan luitenant-kolonel Van Nieuwenhuizen en de eere-
teekenen aan hen, die daarvoor aangewezen waren. Een oorverdoovend
gejuich ging op, toen generaal Vetter zich voor de jonge
Vorstin plaatste om 't onderscheidingsteeken te ontvangen, maar
evenzeer, toen de kapitein van den generalen staf Willemstijn,

228 DE TOESPRAAK.
en de Officier van Gezondheid Uljati, die zoo lang door de Lombokkers
gevangen gehouden was, naar voren traden. Niet min-
der was de geestdrift, toen de eerste luitenant Boerma, kreupel
en op een stok leunende, zichtbaar met moeite de trappen
van de tribune betrad, of toen Loverink, die in zijne betrekking
als ziekenoppasser, door zijn moed en teedere zorg voor
de gewonden, zich zoo glansrijk had onderscheiden, zijne plaats
innam. Nauwelijks was het laatste eereblijk uitgereikt, of de
gezamenlijke muziekkorpsen stemden het Wilhelmus aan en
daarna plaatste de Koningin-Regentes zich vooraan op de tribune
en sprak tot de Indische krijgslieden en de militaire
macht het volgende :
„Officieren, Onderofficieren, Korporaals en Soldaten !
Het was de wensch der Koningin, zelve de eereteekenen
te mogen uitreiken aan de dapperen, die in onze overzeesche
bezittingen streden voor de handhaving van ons gezag.
1k wensch alien, aan wie eene onderscheiding ten deel
viel, daarmede van harte geluk. Gij hebt die onderscheiding
verdiend. In moeielijke oogenblikken hebt gij bloed en leven
veil gehad voor Koningin en Vaderland, en met uwe kameraden
van leger en vloot nieuwe glorievolle bladen toegevoegd
aan de geschiedenis van het Nederlandsch-Indische leger.
Mede uit naam uwer jonge Koningin breng ik hulde aan
dat leger, dat in Atjeh, op Lombok, en waar ook vroeger in
India zijne diensten werden gevraagd, zoo vele schitterende
bewijzen gaf van plichtsbesef, zelfverloochening en doodsverachting.
Het lezen der heldendaden van onze troepen in India, vervult
ons met rechtmatigen trots en 1k acht het een voorrecht,
daarvoor aan leger en vloot openlijk den dank te kunnen brengen
van de Koningin en het Vaderland.
Eene dankbare hulde brengen wij in dit oogenblik aan
de nagedachtenis van hen, die ginds hun leven lieten in den
strijd.
Eere aan de mannen, in den dienst van het Vaderland
vergrijsd, die een eervol leven kroonden door een eervollen

IN ZWOLLE.
329
dood ; aan zoo vele jeugdige helden, wier moed wij niet konden
beloonen, omdat zij, getrouw tot in den dood, hun leven
gaven en ginds rusten in vreemden bodem.
Officieren, Onderofficieren, Korporaals en Soldaten van het
Indische leger, hier tegenwoordig, zegt het uwen kameraden
in Indie, dat Koningin en Volk van Nederland de krijgsmansdeugden
van uw leger hoogschatten en dankbaar erkennen,
dat het Nederlandsch Indische leger zijne roeping met eere vervult.
Moge ook in de toekomst voorspoed rusten op uwe wapenen,
tot zegen van onze schoone Kolonien en tot geluk van
ons dierbaar Vaderland !"
Wederom hieven de muziekkorpsen het Wilhelmus aan,
maar, hoe machtig de toon der instrumenten ook klonk, hij
werd overstemd door de donderende hoera's der menigte, waaraan
geen einde scheen te zullen komen, vooral ook toen Koningin
Wilhelmina, zelf aangegrepen door de algemeene geestdrift,
opstond, de hand omhoog hief en met eene van aandoening
trillende stem uitriep : „Leve het Indische leger !"
„Leve de Koningin 1" riep generaal Vetter, en straks klonk
tot ver in de straten der Residentie de tot driemaal herhaalde
kreet van de duizenden op het Malieveld. Nadat de troepen
voor Hare Majesteiten gedefileerd hadden en Zij tot menigeen
een minzaam en hartelijk woord gericht hadden, verlieten de
Vorstinnen het Veld onder de toejuichingen der menigte, — de
plechtigheid was afgeloopen, maar de indruk, daardoor bij natie
en leger teweeg gebracht, leefde voort, en voorzeker ! ook
in Indie heeft men het op prijs gesteld, dat de Vorstinnen en
het Moederland de opofferingen wisten te waardeeren, welke
men zich daar voor de eer der Nederlandsche vlag getroostte.
„Welkom in Zwolle I" zoo las men in het begin van Septembermaand
1895 voor den ingang van den Stationsweg van
Overijsel's hoofdstad, en dat het de Zwolsche burgerij met dat
welkom gemeend was, hetwelk zij haren Vorstinnen bracht,
dat bleek wel uit de schitterende ontvangst, die men Haar bereidde,
waartoe sommige straten als in rijke, bebloemde lanen
herschapen waren. Zelfs had men in het Pelkwijkpark een fon.

33o IN OVERIJSEL.
tein aangelegd ter blijde herinnering aan het bezoek der Vorstinnen,
en had men het plat der serre van 't Gouvernementsgebouw,
waar Hare Majesteiten verblijf houden zouden, als
in een bloementuin omgetooverd. Nauwelijks waren de officieele
begroetingen ten einde, of de beide Vorstinnen verschenen daar
en brachten vacir de balustrade het saAmgestroomde yolk Haren
minzamen groet. De eerste dag werd verdeeld tusschen het
geven van audientie en het brengen van bezoek aan liefdadige
inrichtingen. Straks bood de Burgemeester, in de trouwzaal van
het Stadhuis, de jonge Koningin een huldeblijk aan van de
Zwolsche burgerij : het zilveren beeld van den aartsengel Michael,
een beeld, dat voorheen op de Zwolsche munt prijkte, volgens
een privilegie, eertijds door de Duitsche Keizers aan Zwolle
geschonken. Onder dankbare bewoordingen werd het geschenk
door Hare Majesteit aanvaard, die op ongekunstelde wijze hare
hooge ingenomenheid met het geschenk te kennen gaf. Nog
was de feestdisch niet ten einde, welke de Provincie aan Hare
Majesteiten in het Odeon aanbood, of Zwolle schitterde in al
den glans der illuminatie, en een prachtig vuurwerk kroonde
den dag. Nauwelijks was de morgen aangebroken, of het Wilhelmina-koor
bracht Hare Majesteiten een aubade, welke van
geroffel der trom, salvo's der geweren en het vuur van de
Artillerie vergezeld ging.
Niet minder hartelijk dan in de overige provincien was
straks de ontvangst, welke Overijsel en Drente de Vorstinnen
bereidden, en ook dit bezoek was rijk aan inderdaad treffend
schoone oogenblikken. Doch met het oog op het vele, dat ons
nog te vermelden overblijft, eindigen we nu de beschrijving
van zoovele tochten, welke ongetwijfeld zeer veel er toe hebben
bijgedragen, dat onze jonge Koningin in zoo hooge mate door
het Nederlandsche Volk geacht en bemind wordt.
„De liefde was bij de aanschouwing, ja, zeer vermeer-
derd !"

HOOFDSTUK VII.
LEVE DE KONINGIN!
We zetten ons thans tot een vluchtig overzicht van die
gebeurtenissen uit het leven onzer jeugdige Koningin, waarbij
de Natie zoo geheel medeleefde en bij welke het zoo krachtig
bleek, wat plaats de Dochter van Willem den Goeden in de
harten veroverd had. Moeten we over onze beschrijving van
de bezoeken, door de Vorstinnen gebracht, de toegevendheid
onzer lezers inroepen, omdat we veel moesten weglaten, wat
der vermelding meer dan waard was, niet minder kome dit ons
ten goede bij de herinnering van de laatste jaren en maanden
vooral, waaraan de herinnering nog zoo sterk leeft in de harten
van hen, die Nederland en Oranje liefhebben.
De lente en zomer van het jaar 1896 werden voor een
groot deel in stille afzondering gesleten. Van de eene zijde de
ernstige studien tot voorbereiding voor de zware taak, welke
Haar wachtte ; van de andere het voornemen, om zich in de
Gemeente der geloovigen te doen opnemen, maakten aan de
reizen der Vorstin een einde. Behalve het gewone bezoek aan
de hoofdstad en een kort uitstapje naar de baden in het Berner
Oberland, werden de dagen der Vorstinnen rustig gesleten
op Soestdijk, te midden van de heerlijke natuur en de stille
bosschen, die het lustslot omringen. Nog voor het einde van
September vertrokken de Koninginnen naar het Loo, van waar
Zij, na een verblijf van een maand, zich naar de Residentie
begaven, waar de kerkelijke inzegening plaats vinden zou,
In dezelfde zaal, waar ongeveer zes jaren geleden Neer-

332 DE BELUDENIS.
land's laatste Oranjevorst op het praalbed uitgestrekt lag, en
waar te midden van de diepste stilte, bij het bleeke kaarslicht,
dat haar matten glans op het stoffelijk overschot van Willem
den Goeden wierp, duizenden zich verdrongen om den Koning
nog eenmaal te zien, had men nu aanstalten gemaakt tot een
plechtigheid van even ernstigen aard. Aan de wanders van de
zaal hingen de portretten der Oranjevorsten, de voorouders,
die als zwijgende getuigen zouden zijn van het indrukwekkend
feit, dat de laatste telg der Oranje's trouw zweren zou aan
den God van haar Huis en zijne beloften over haar hart en
haar leven aanvaarden. Op eene verhevenheid stond een tafel
met een opengeslagen Bijbel, een seraphine-orgel stond ter zijde
en daar voor waren twee armstoelen geplaatst. Voorts was de
zaal met rijen van stoelen gevuld, die tegen het bepaalde uur
door de genoodigden ingenomen werden. Onder de voorname
en aanzienlijke personen merkte men ook het simpele Veluwsche
boerinnetje op, dat in de prilste jeugd de moederlijke
zorg voor de opvoeding der jeugdige Koningin opgedragen was.
Daar klonken de tonen van het orgel en de beide Vorstinnen,
de jonge Koningin in een sneeuwwit kleed gehuld,
traden binnen en plaatsten zich in de fauteuils. De hofprediker,
Dr. G. J. van der Flier, opende den Bijbel en las tot
tekst Openbaringen 2 : wo : „Zijt getrouw tot den dood en Ik
zal u geven de kroon des levens." Allereerst ontvouwde de
leeraar, waarin deze getrouwheid bestond : immers niet in het
volgen van en vasthouden aan zeker stelsel, maar in het blijven
bij den Heer zijn God, welke eisch aan ieder lidmaat der
gemeente gesteld moet worden. Hier gebood noch recht, noch
majesteit, maar deed de liefde hare hoogere rechten gelden,
eene liefde, waarvan elk menschenleven, ook het leven eener
Koningin, getuigenis afleggen moet. Ook aan Haar de roeping
om getrouw te zijn en haren Heer te volgen in alle omstandigheden
des levens en door lief en leed. Ook tot Haar de
eisch om den Heer te dienen, die Zelf in dienende liefde voorging,
een leven voor Hem, die de inhoud en de kracht van ons
geestelijk leven zijn moet. Zwaar schijne de roeping, moeilijk

IN DE KLOOSTERKERK. 333
zij vaak hare vervulling — God heeft daaraan schoone beloften
verbonden. Allereerst een vrede, die buiten Christus niet te
vinden is, eene blijdschap, meer dan al 's werelds genot, ook
het hoogste ; een troost en sterkte in moeilijke dagen en voor
de toekomst de belofte : „Ik zal u geven de kroon des levens !"
eene kroon, duurzamer dan aardsche kronen, die eenmaal het
dierbaarste hoofd ontvallen, eeuwig en onverderfelijk.
Daartoe dient op verschillende dingen acht gegeven. Daar
moet wacht gehouden worden over het eigen hart, dat zoo
licht afgevoerd wordt op onheilige stroomingen, waartegen alleen
het dagelijks gebed steun bieden kan. Te meer is dit noodig,
als God ons op een hooge plaats gesteld heeft, en eindelijk zij
daar een voortdurend bouwen op Zijne trouw, niet de onze,
als de eenige, vaste grond onzer verwachting.
Thans werd het formulier gelezen en werden de gebruikelijke
vragen aan Hare Majesteit gericht, waarop een plechtig
„Ja 1" het oude verbond van Oranje met den Potentaat der
Potentaten hernieuwde. Getroffen verlieten de Vorstinnen de
zaal om straks de gelukwenschen van velen te ontvangen. God
sterke onze jeugdige Vorstin om dat „Ja !" gestand te doen en
zij de God der Oranje's Haar toevlucht en sterkte in het gewone,
dagelijksche leven en in tijden van zorg en smart !
De Hofprediker werd dienzelfden dag in de orde van den
Nederlandschen Leeuw opgenomen. Den volgenden dag zat de
jeugdige Koningin voor de eerste maal aan den Avondmaalsdisch
in de Kloosterkerk te 's-Gravenhage. Duizenden hadden
zich verdrongen om daarbij tegenwoordig te mogen zijn, doch
velen moesten ongetroost heengaan, daar de toegangskaarten
reeds een uur van tevoren geheel uitgegeven waren. De Duitsche
Keizer deed Hare Majesteit bij die gelegenheid een schoon
kruis van chrysolietsteen aanbieden. A an Dr. van der Flier
reikte de Koningin den dag daarop volgende Haar portret, met
handteekening en bijschrift over.
De daarop volgende maand werd in het buitenland doorgebracht,
vooral in het Zuiden van Frankrijk en in Italie. Na
den terugkeer in het Vaderland werden de studien hervat, nu

334
IN DE KAMERS,
voornamelijk onder leiding van professor De Louter, die de
jeugdige Vorstin inwijdde in de Staathuishoudkunde, den Re-
geeringsvorm bier te lande en in de Kolonien, terwijl nu en
dan de Vorstinnen gelegenheid vonden om door persoonlijk bezoek
van nationale of stedelijke inrichtingen de Natie te overtuigen,
dat Zij met haar leefden en voor haar gevoelden.
De opening der Kamers, die telken jare zooveel belangstellenden
en nieuwsgierigen in de Residentie brengt, lokte dit-
maal nog meer bezoek uit. 't Was toch bekend geworden, dat
de Koningin-Regentes zelf de Kamerzitting openen zou en dat
de jonge Koningin Haar zou vergezellen. Lang voor den tijd
waren de loges en tribunes in de vergaderzaal meer dan bezet,
en daar beneden waren nagenoeg alle leden der Staten- Generaal
tegenwoordig. Straks werden de deuren geopend en de
Ceremoniemeester kondigde voor het eerst in deze vergadering
de verschijning van Hare Majesteiten aan. Aller blikken wendden
zich naar de opengeslagen deuren. Welk een geestdriftwekkende
verschijning, die jonge Vorstin, tredende binnen
den kring van hen, met wie zij eenmaal zou geroepen zijn
den welstand van Land en Volk te behartigen, nu vol jeugd
en schoonheid, straks, naar men verwachten mocht, met ernst
toegerust tot Haar zware taak. Daar stonden ze alien : ouderen
en jongeren van jaren, aanzienlijken en geleerden en mannen
uit den burgerstand, en terwijl de muziek daar buiten 't Wilhelmus
speelde, bogen zij alien 't hoofd voor onze jeugdige Koningin.
En achter Haar naderde de Moeder, rechtmatig trotsch
op het Kind harer zorge, thans en voor 't eerst door haar op
het onmiddellijk gebied harer toekomstige taak geleid. Daar
op de Koninklijke tribune staan twee stoelen, waarvan de eerie
versierd met een W. en het Koninklijk Wapen. Dat is Haar
plaats, doch zal zij die innemen ? Schuchter blikt Zij op naar
hare Moeder en eerst als deze Haar met een stillen wenk be-
duidt, dat het alzoo behoort, plaatst Zij zich het eerst op den
troon, doch met aarzeling !
De troonrede is uitgesproken. Daar roept een stem : „Leve
de Koningin !" Verbaasd zien alien op, wie het wezen mag,

IN GELDERLAND. 335
die de aloude deftigheid van het Parlement aldus waagt te breken
! Een grijsaard staat daar, de oogen glinsterend van geestdrift
: het is de oude heer Donner, de oudste onder de Kamerleden,
wien de band der etiquette te eng was. Maar hij brak
dien tevens voor hen alien, en daar barst uit alle y keel een
daverend : „Leve de Koningin 1" Daar buiten zet die juichtoon
zich voort onder de schare, die zich op het Binnenhof verdringt,
en de jubel overstemt de muziek ! Het is nu een gejubel geworden
van het Binnenhof tot waar de glazen koets daarheen
rijdt voor den ingang van het Paleis.
In de volgende maand waren Hare Majesteiten genoodigd
tot een diner, dat de Staten van Gelderland te harer
eere aangericht hadden. Merkwaardig voorzeker is, wat d e
G e 1 d e r 1 a n d e r daaromtrent in hare kolommen schreef :
„Dat de Koningin bidt voor het eten en dit aan Hare
Dochter geleerd heeft, was bekend ; dat Zij den moed harer
overtuiging -bezit om zulks ook te doen bij officieele plechtige
gelegenheden — al zijn misschien ook personen aangezeten, die
het ongeloof aanhangen en gewoon zijn nooit te bidden — is
eener Vorstin waardig ! Doch de daad, die wij willen roemen,
is, dat Zij voor iedereen aan tafel gelegenheid verzocht om
eerst zijn hart tot God te richten. Hierin ligt niet alleen het
besef, dat Zij is de Koningin eener Christelijke, geloovige Natie,
maar ook de vrijmoedige uitspraak van dat besef, eene openbare,
verhevene belijdenis, die het Nederlandsche Volk goed
zal doen."
En weder ging een jaar voorbij. Met spanning verbeidde
Neerland's Volk den dag, waarop zijne Koningin de regeering
zou aanvaarden. Wat al plannen werden maanden tevoren gemaakt,
wat al schatten geofferd om dien dag recht feestelijk
te vieren, en naar-mate het tal der maanden kromp, werd de
spanning grooter, totdat men in vergaderingen en gezelschappen,
ja ook in particuliere gesprekken, bijna over niets anders
sprak dan over de inhuldiging der jeugdige Koningin ! Reeds
had de Koningin-Regentes bij het sluiten van de Kamers uit-
gesproken, dat Haar liefste wensch vervuld stond te worden

336 DE PROCLAMATIE.
en, als andermaal de Kamers zouden teruggeroepen worden
tot haar taak, hare Dochter zelf de regeering zou hebben
aanvaard. In gevoelvolle en treffende bewoordingen had daarop
de Voorzitter aan Hare Majesteit den dank der Natie gebracht
voor de trou we vervulling van de met ernst opgevatte taak,
welke en het Regentschap en de Voogdij met zich gebracht
had, en voorzeker, Koningin Emma heeft de hoogste aanspraken
op de dankbaarheid van het Nederlandsche Volk. Als Gemalin
heeft zij den grijzen Koning, door 's levens zorgen en
rampen terneergebogen, gesteund en zijn levensavond verhelderd,
straks zelfs zijne zorgen met ernst en waardigheid op zich genomen,
niettegenstaande Hij-zelf al haar liefde en verzorging
op het krankbed voor zich eischte. Als Moeder heeft zij hare
Dochter naar ziel en geest toebereid voor den ernst der roeping,
welke Haar wachtte. Als Regentes heeft zij de staatsbelangen
met voorbeeldige nauwgezetheid behartigd en de harten
harer onderdanen voor zich ten eeuwigen, dáge veroverd.
Als Voogdes eindelijk heeft zij terecht begrepen, welk een
kostelijk Pand de Nederlandsche Natie haar had toebetrouwd,
toen het haar opdroeg te waken voor de Dochter der Oranje's,
de toekomstige Koningin van Nederland, de Erfgename van de
traditien van haar Huis.
Den 3osten Augustus 1898 verscheen er een buitengewoon
nummer van de Nederlandsche Staatscourant, dat
de volgende Proclamatie bevatte :
„Proclamatie van Hare Majesteit, de Koningin-Weduwe,
Regentes.
In naam van Hare Majesteit Wilhelmina, bij de gratie
Gods, Koningin der Nederlanden, Prinses van Oranje-Nassau,
enz. enz.
Wij, Emma, Koningin-Wedu we, Regentes van het Ko-
ninkrijk.
Landgenooten!
De taak, die Mij in 1890 werd toebetrouwd, is weldra
geeindigd. Mij valt het onwaardeerbaar voorrecht ten deel,
mijne beminde Dochter den leeftijd te zien bereiken, waarop

AANBIEDING VAN HET HULDEBLIJK. 337
Zij, naar het voorschrift der Grondwet, tot de regeering wordt
geroepen. In de dagen van smart en rouw trad Ik op als Regentes
van het Koninkrijk, — thans schaart zich 't geheele Volk
in vreugde om den troon zijner jonge Koningin. God heeft Mij
in deze jaren gesteund, — Mijn dierbaarste wensch is vervuld.
Aan alien, die Mij met raad en daad hebben ter zijde gestaan
en die Mij gesteund hebben door hunne liefde en gehechtheid,
breng Ik mijnen dank.
Moge het ons Land met zijne Bezittingen en Kolonien
onder de regeering van Koningin Wilhelmina wel gaan. Het
zoo groot in alles, waarin een klein yolk groot kan zijn.
Ik treed of van de hooge plaats, die Ik in ons staatswezen
heb bekleed, met den diepgevoelden wensch, dat op Koningin
en Volk tesamen, door de nauwste banden vereenigd,
Gods zege blijve rusten.
Lasten en bevelen, dat deze Proclamatie in de S t a a t sc
o u r ant en het St aatsblad opgenomen en ter plaatse,
waar zulks gebruikelijk is, zal aangeplakt worden.
Gedaan te 's-Gravenhage, op heden den 3osten Augus-
tus 1898.
EMMA.
Den volgenden dag zou het Regentschap geeindigd zijn.
Reeds lang tevoren was de wensch onder de Natie geboren,
om aan de Koningin-Regentes, bij het nederleggen van Haar
taak, een zichtbaar bewijs te geven, hoe zeer de Natie Haar
hoogachtte en lief had en hoe zeer men Haar dankbaar was
voor de wijze, wadrop Zij hare taak had vervuld. Eene Commissie
had zich gevormd, doch vooraf had men zich vergewist,
dat Hare Majesteit geen geschenk zou kunnen aanvaarden
dan wanneer Haar de vrijheid gelaten werd, daarover te
beschikken ten voordeele van een of ander liefdadig doel. Den
2den December nu begaf zich de Burgemeester van Amsterdam,
de beer Vening Meinesz, aan het hoofd van eenige leden
der Commissie, welke zich ter bereiking van dit schoone
doel gevormd had, naar de Residentie, om Hare Majesteit in
naam van het Nederlandsche Volk een nationaal huldeblijk aan
Dl. VIII. 22

33 8
BESTEMMING VAN HET HULDEBLIJK.
te bieden, bestaande uit een bedrag van 300.00o gulden, saAm•
gebracht door lieden van allerlei stand en richting, waarbij een
sierlijk album gevoegd was, dat de namen der Commissieleden
bevatte uit de verschillende afdeelingen des lands. Inderdaad,
door de wijze, waarop Hare Majesteit het geschenk aanvaardde,
zette Zij de kroon op haar Regentschap. Op de aanbieding
toch van het geschenk sprak Zij het volgende :
„Ik ben zeer getroffen door u we woorden : het geschenk,
Mij aangeboden door het Nederlandsche Volk, bij het nederleggen
van het Regentschap, stel Ik op den hoogsten prijs.
Mijn dank daarvoor uit te drukken, zooals Ik dien gevoel,
is Mij op het oogenblik niet mogelijk. Slechts dit wil Ik u
zeggen, mijne Heeren ! dat Ik bij het einde van Mijn taak in
de liefde en den dank van het Nederlandsche Volk, waarvan
dit geschenk getuigt, de grootste, de schoonste voldoening vind
voor wat Ik gepoogd heb te doen in het belang van Land en
Volk.
Ik hoop aan het geschenk een waardige bestemming te
geven, en Ik meen dit niet beter te kunnen doen, dan door het
te bestemmen voor een liefdadig doel.
Sedert lang was het Mijn wensch eene stichting in het
leven te roepen, waaraan Ik geloof dat groote behoefte bestaat
: Ik bedoel een Sanatorium voor longlijders, in de eerste
plaats ten bate van hen, die de middelen missen om in het
buitenland hulp te zoeken tegen de vreeselijke kwaal, die,
helaas ! in ons Vaderland zoo veelvuldig voorkomt en zulke
ernstige gevolgen na zich sleept.
Ik hoop eerlang de vrije beschikking te krijgen over het
landgoed Oranje Nassauoord, bij Renkum, en dit of te staan
voor het doel, dat Mij lief is. Door deskundigen voorgelicht,
stel Ik mij voor, op dat landgoed het eerste Nederlandsch
Sanatorium te stichten.
Dat het geschenk van het Volk, dat Ik lief heb, Mij daartoe
in staat stelt, maakt Mij oprecht gelukkig en stemt Mij
tot groote dankbaarheid.
Moge op deze wijze het huldeblijk, Mij heden aangeboden,

DE PROCLAMATIE. 339
een zegen worden voor velen tot in lengte van dagen. Nog
hoop Ik, ook in onze Indische bezittingen eene herinnering
achter te laten aan de hulde, Mij heden gebracht.
Oprecht en innig ben 1k dankbaar voor het Mij aangeboden
geschenk."
Voorzeker, Koningin Emma zal haar schoonste loon vinden
in de overtuiging, haar verheven plicht te hebben vervuld
en in de dankbaarheid, waarmede het Nederlandsche Volk harer
steeds zal blijven gedenken ; maar evenzeer in de liefde en genegenheid,
waarmede dat Volk hare Dochter omringde en
inzonderheid bij Haar troonsbestijging tegemoet kwam ; in de
waardeering, welke onze jonge Koningin voor hare Moeder
voorzeker blijft koesteren en waarvan Zij reeds blijken gaf in
de Proclamatie van den 3 'sten Augustus 1898, betreffende de
aanvaarding Harer regeering, waarvan de tekst aldus luidde :
Wij, Wilhelmina, bij de gratie Gods, Koningin der Nederlanden,
Prinses van Oranje-Nassau, enz. enz.
Aan mijn Volk!
„Op dezen voor U en Mij gewichtigen dag gevoel Ik Mij
gedrongen, eenige woorden tot U te richten.
Allereerst een woord van warme dankbaarheid ! Sedert Mijne
vroegste jeugd hebt Gij mij omgeven met Uwe liefde. Uit alle
deelen van het Koninkrijk, uit alle kringen der Maatschappij,
van ouden en jongen, ontving Ik steeds de treffendste blijken
van gehechtheid. Nadat Mijn beminde Vader Mij was ontvallen,
werd al Uwe aanhankelijkheid aan mijn Stamhuis op Mij
overgebracht. Thans, nu Ik gereed sta de schoone, doch zware
taak, waartoe 1k geroepen ben, te aanvaarden, gevoel Ik Mij
als gedragen door Uwe trouw.
Ontvangt Mijnen dank ! Hetgeen Ik tot dusver mocht ondervinden,
liet onuitwischbare indrukken bij Mij na. Het is Mij
een waarborg voor de toekomst.
Ik stel Mij tot levensdoel, dat voorbeeld na te volgen, te
regeeren zooals van eene Vorstin uit het Huis van Oranje
wordt verwacht. Aan de Grondwet getrouw, wensch Ik de eer-

240 HET ALBUM.
bied voor den Nederlandschen naam en de Nederlandsche
vlag te bevestigen. Ik wensch bij het Opperbestuur over de
Bezittingen en Kolonien in Oost en West rechtvaardigheid te
betrachten, en naar Mijn vermogen bij te dragtn tot verhooging
van Uw geestelijk en stoffelijk welzijn.
Ik hoop en verwacht, dat Uw aller steun, in welken
ambtelijken werkkring binnen of buiten het Koninkrijk Gij zijt
geplaatst, Mij daarbij nooit ontbreken zal.
Op God vertrouwende en met de bede, dat Hij Mij sterke,
aanvaard Ik de regeering.
Lasten en bevelen dat de Proclamatie in de Staatscourant
en het Staatsblad opgenomen en ter plaatse, waar zulks gebruikelijk
is, aangeplakt zal worden.
Gedaan te 's-Gravenhage, op heden den 31 Augustus 1898."
Voorzeker, de gansche Natie, voor zoover zij althans den
zegen erkent, welken God in Oranje aan Nederland schonk,
stemt van harte in met de dichtregelen, door Prof. Beets in
het album geschreven, dat het geschenk aan de Koningin-Regentes
vergezelde :
Duld, Koninklijke Vrouw ! dat Nederland U huldigt,
Met blijk van liefde en dank en eerbied diep en groot.
Het is aan U 't behoud van 't Hoog Geslacht verschuldigd,
Dat uit te sterven dreigde en opbloeide uit Uw schoot !
U zegent uit Zijn graf de Koning, wien Ge een zegen
Des hemels zijt geweest op 't afgaand levenspad ,
U zegent van Haar troon, aan Uwe hand bestegen,
De Dochter, die in U de vroedste Moeder had ,
U zegent van rondom, uit hooge en lage woning,
Een Volk, dat een van zin, Uw rijksstaf heeft gekust,
Met eerbied voor de Weeuw van zijn beminden Koning,
Verzekerd van Uw hart en op Uw deugd gerust.
U zeegne van omhoog de God, dien we U zien eeren,
Met wat gelukkigst maakt en opheft boven 't stof !
De dag van 31 Augustus 1898, waarop de jeugdige Koningin
haar achttienden jaardag vierde en waarop zij straks den

DE GEBOORTEDAG DER KONINGIN. 341
scepter zelf in handen nemen zou, werd in vele gemeenten van
ons land op buitengewone wijze gevierd, ja, in menige plaats
had men besloten dien dag in de verschillende kerkgebou wen
plechtig de wij den. Zoo ook te Amsterdam. Een groote schare
begaf zich dien dag naar de verschillende kerken, om er den
God des hemels zegen en vrede of te smeeken over de jonge
Vorstin en Hare regeering. Diepe, gevoelvolle woorden drongen
van den kansel in de harten der toehoorders, en dezen
zonden hun beden en zangen ten hooge, als een lieflijke wierook
ter eere van den God van Nederland en Oranje. Zelve
begaf de Koningin zich den daaropvolgenden Zondag naar de
Groote Kerk in de Residentie, waar de leeraar, Dr. Van der
Flier, sprak naar aanleiding van de woorden : „En nu, wat
verwacht ik, o Heer ? Mijne hope, die is op U ?" Als ware ze
bij een mijlpaal in Haar leven geplaatst, wekten de woorden des
predikers de Vorstin op, om een blik terug, een blik vooruit,
en ook een blik naar Boven te slaan, en waar hij Haar bepaalde
bij den ernst der roeping, welke Haar straks wachtte,
verzekerde hij Haar, dat de Gemeente Haar dragen zou op de
vleugelen des gebeds. Ter wijl de Vorstinnen de Kerk verlieten,
zong de Gemeente Haar staande Ps. 134: 3 toe.
En nu, wij staan met onze beschrijving aan den ingang
van heerlijke en rijke dagen, onvergetelijk voor ieder, die Nederlander
heet. Het zal ons ondoenlijk zijn, al het schoone te
vermelden, dat die dagen te hooren en te aanschouwen gaven.
Het weinige, dat wij onzen lezers kunnen bieden, strekke eenigermate
tot vergoeding voor het gemis van zoovelen hunner, die
daarvan niet konden genieten, tot blijvende herinnering voor
hen, die daarvan oog- en oorgetuigen waren. De Hoofdstad en de
Residentie trokken de aandacht van geheel het Land tot zich,
en daartoe wenschen we ons dan ook in hoofdzaak te bepalen.
Ja, Amsterdam heeft feest gevierd in den eenigen, in den
rijksten zin des woords. Maanden tevoren hadden zich feestcomites
en buiten-commissien gevormd, om gelden sa'am te brengen
en plannen te beramen, ten einde den gewichtigen dag tot
een luisterrijk nationaal feest te maken en, naarmate de weken

342
IN AMSTERDAM.
zich voortspoedden onder het maken en bespreken van allerlei
ontwerpen, nam de spanning onder de bevolking toe. Daar
werden de eerste hamerslagen gehoord, daar verrezen tribunes
en poorten, en vlaggen en groen werden bij gansche scheepsladingen
aangebracht. Leven en bedrijvigheid, neen, haasten
en jagen overal. De bruggen werden in eerepoorten, de straten
KONINGIN WILHELMINA.
in lanen herschapen ; vlaggen en groen, guirlandes en lichtlijnen
werden aangebracht. Hier werden de huizen met schuttingen
gedekt, langs den weg, welken intocht en optocht volgen
zouden, daar werden deze reeds rijk beschilderd of met bloemen
en groen bedekt. Achter de schuttingen verhieven itch de zitplaatsen,
die aan de bewoners en hunne gasten plaats moesten

DE INHULDIGINGS-FEESTEN. 343
bieden. En naarmate de huizen zich tooiden, lokten zij meer
bekijks, en al drukker stuwde de menigte zich voort langs
grachten en pleinen, om al dat schoone te bewonderen, waar -
mede de rijke Amsterdammers hunne woningen sierden. Steeds
werden meer vreemdelingen door treinen en booten aangebracht,
en in bont gewoel golfde de menigte voort door de
straten. De grachten, waarvan de oevers elkaa.r in vlaggen
en groen, met wimpels en rijen lampions een „Leve de Koningin
!" toeriepen, droegen aan de overzijde schuit op schuit,
bont getooid en bestemd om den toeschouwers plaats te bieden.
Ja, toen men op den Zaterdag-namiddag de laatste hand
aan het werk legde, toen eene dichte schare zich naast de
bijna onmiddellijk achter elkaAr volgende rijtuigen voortdrong,
om al dat schoone in oogenschouw te nemen, toen was het,
als vierde men reeds feest en niemand dacht meer aan zaken.
Onder de versierde gebouwen blonken de Beurs en de Nederlandsche
Bank uit door klassieken tooi ;, de rijke koopmanshuizen
op Heeren- en Keizersgracht onderscheidden zich
door hun keur van bloemen en draperien, maar zeker mogen
ook niet de betrekkelijk dure offers vergeten worden, die de
„Willemstraters", de bewoners der „Eilanden" en de „Jodenbuurt"
zich getroostten, neen, die ze met liefde en geestdrift
brachten van hunne geringe middelen, om hunne Koningin
waardig te ontvangen !
De Zondag mocht een rustdag heeten, dock — wij behoeven
het niet te verzekeren — hij bracht weinig rust !
Maandag brak dan eindelijk de groote dag aan. VOOr
dag en dauw was Amsterdam uit de veeren en zag met een
bezorgd hart uit naar de bewolkte lucht, waaruit nu en dan
de fijne motregen nederviel. Doch men troostte zich : immers
de Oranjezon moest schijnen dien dag, daarvan hield elk goed
Hollander zich overtuigd. 't Is vroeg nog in den morgen , maar
reeds zijn duizenden op de been, en te midden der volwasse
nen verdringt zich de Jeugd met stralend gelaat en glinsterend
oog, want zij zal de eerste zijn, die de waarde van den dag
zal schatten ! „Het verheugd Amsterdam" heeft zijne kinderen

344
DE GROOTE DAG.
een verrassing bereid, maar 't is in hun school, dat ze die
ontvangen zullen. Bij het levend woord van den onderwijzer,
bij volkszang en feestlied zullen ze de herinnering verlevendigen
aan hetgeen Oranje voor Nederland was. Niet minder dan
76.000 kinderen ontvangen hun feestbordjes, hun medailles,
met de buste der Koningin prijkend en straks met oranjelint
aan hun borst bevestigd, en vol geestdrift stijgt welgemeend
het oude Wilhelmus uit de duizenden keelen van Neérland's
Hope der toekomst.
Rijk en verrijkt keeren ze terug, na een kort oponthoud,
en waarlijk, het is hoog tijd. Reeds neemt de menigte de weinige
plaatsen in, die nog langs de grachten en op de straten
overblijven, reeds beginnen Politie en Schutterij den weg af te
zetten, waar langs de Koninklijke Stoet zich straks voortbewegen
zal. De tribunes langs den openbaren weg en voor de huizen
worden al meer bezet. De dubbele rijen schuiten vullen zich
met toeschouwers en anderen komen aangevaren, bevracht met
Weezen en Ouden van dagen uit de gestichten, om de nog
open vakken in te nemen. Allerwege worden nationale liederen
aangeheven en het af- en aanrennen der Huzaren, die als
schildwachten of ordonnansen dienst doen, de zich ter plaatse begevende
Korpsen en Vereenigingen : dat alles verkort den tijd
van „het verheugd Amsterdam," dat des wachtens niet moede
wordt.
Daar dreunt een kanonschot en een luid „hoera !" gaat
op. De Koninklijke trein moet binnengekomen zijn, zoo besluit
men, en terecht. Bij het smaakvol en weelderig getooide
Station van den Rijnspoor, verbeidt een aanzienlijke vergadering
van hooge staats-ambtenaren en aanzienlijken de aankomst
van den met vlaggen getooiden trein, die de Koninklijke gasten
binnen de Hoofdstad brengen zal. Nauwelijks hebben Hare
Majesteiten den waggon verlaten, of zij worden door een tweetal
dames met rijke bouquetten welkom geheeten in de Hoofdstad.
VOar de Koninklijke Ontvangkamer worden Hare Majestei
ten eerbiedig begroet door den Conimissaris der Koningin in de
Provincie, benevens door den Burgemeester en de Wethouders

DE AANKOMST. 345
der Gemeente, Hier neemt de Commissaris der Koningin, in
naam van Gedeputeerde Staten, het woord en spreekt
Mevrouw!
Nu Uwe Majesteit 't grondgebied van Noord-Holland voor
het eerst betreedt, na het van Hare Voorvaderen geerfd gezag
over den Lande te hebben overgenomen uit handen van Hare
Koninklijke Moeder, die geheel Nederland in deze dagen met
gevoelens van eerbied en dankbaarheid aan de zijde van Uwe
Majesteit begroet, en alvorens Uwe Majesteit Haren plechtigen
intocht aanvangt in de Hoofdstad des Rijks, om aldaar te midden
der Vertegenwoordigers van het Nederlandsche Volk aan
Haar gezag zijne grondwettige wijding te geven — worde het
aan Gedeputeerde Staten van Noord- Holland vergund, aan Uwe
Majesteit een oprecht en welgemeend welkom in deze Provincie
toe te roepen.
Dat welkom moge Uwe Majesteit tot getuigenis strekken
van de hechtheid der banden, welke in dagen van hachlijken
strijd voor vrijheid en onafhankelijkheid gelegd, reeds meer
dan drie eeuwen de verschillende deelen van dit Gewest aan
Uwer Majesteits hoog Geslacht verbonden houden, en tot gelofte
tevens, dat Uwe Majesteit onder alle omstandigheden, in
lief en bij leed, op de gevoelens van trouw en aanhankelijkheid
van Noord-Holland's bewoners zal kunnen rekenen.
1k acht het mij een voorrecht, als eerste Staatsdienaar in
de Provincie, daarbij te mogen voegen de verzekering, dat die
gevoelens niet 't minst levendig zijn bij alien, die in hooge of in
lage betrekking met mij ambtelijk geroepen zijn, het regeeringsgezag
van Uwe Majesteit in dit Gewest te dienen en te steunen.
Met de bede, dat God Uwer Majesteits regeering tot heil
van den Lande lang en gelukkig doet zijn, bieden Gedeputeerde
Staten van Noord-Holland, op dit voor hen en mij onvergetelijk
oogenblik, Uwe Majesteit tevens aan de betuiging van
eerbied en hulde voor Haar persoon en van verknochtheid aan
Haar huis, waarin dit Gewest, even 'als geheel het Vaderland,
altijd het aloude Stamhuis van Oranje hoopt te eeren."

346
DE INTOCHT.
Nadat ook de Burgemeester namens de Gemeente de Koningin
begroet had, traden Hare Majesteiten door een groene
haag van heesters en planten het salon binnen, waar tal van
autoriteiten gereed stonden, de Vorstinnen te ontvangen. Nadat
velen hunner een vriendelijk woord van de Koningin hadden
ontvangen, werden de deuren naar de buitenzijde geopend en
begaven de Vorstinnen zich naar het gala-rijtuig, dat Haar
wachtte. Onder het oorverdoovend gejuich der menigte, die zich
verdrong, waar zij maar een plaats had weten te veroveren, en
onder het geschal der muziek, die het Wilhelmus aanhief, namen
Hare Majesteiten plaats en de stoet stelde zich in beweging.
We zullen het niet wagen, dien in al zijne onderdeelen te beschrijven.
Een eerewacht, in drie afdeelingen gesplitst, had tus-
schen de verschillende detachementen van de Zee- en Landmacht
en de muziekkorpsen hare plaats ingenomen. Achter het Koninklijk
rijtuig reden de vier Indische Vorsten, reeds lang tevoren
in Nederland aangekomen, om Hare Majesteit hunne
hulde te brengen : de Sultan van Siak, de broeder van den
Soesoehoenan van Soerakarta, benevens de prinsen van Koetei,
die in hunne schitterende Oostersche kleeding een schoone vertooning
maakten. Maar te midden van dien schitterenden stoet,
fonkelend van goud en edelsteenen, trok de jeugdige Vorstin
bijna uitsluitend de aandacht van de geestdriftvolle menigte,
die zich op de tribunes, de straten en daken der huizen verdrong
om Haar te zien, en een storm van toejuichingen plantte
zich voort • langs den ganschen weg, welke het Koninklijk rijtuig
volgde. Langs dien weg hadden zich Vereenigingen van
werklieden en militairen geschaard met hunne vaandels, om de
Vorstin reeds bij Haar intocht het eere-saluut te brengen, en
telkens weder klonk het Wilhelmus, door de muziekkorpsen
der Vereenigingen aangeheven. 't Was een wolk van geestdrift,
waardoor de jonge Koningin heentrok, een jubel van het Station
tot aan den Dam, en een regen van bloemen daalde hier
en ginds en overal in het ivoren rijtuig veer, dat Neerland's
Hope droeg. Schoon vooral was de aanblik in de „Bocht van
de Heerengracht," toen de glanzende stoet heentrok langs de

DE INTOCHT (Frederiksplein).

348DE INTOCHT.
met draperien en bloemen rijk getooide woningen, waar de
Amsterdamsche Patriciers zich met familie en gasten achter
hunne weelderig versierde schuttingen verdrongen. Als een triomftocht,
als ware het uit een sprookje, zoo ging het voort
van gracht tot gracht, van straat tot straat, totdat het daar
ginds op den Dam, waar rondom de afgezette ruimte eene onafzienbare
schare zich verdrong, ook de Vorstin te veel werd,
en Haar ziel overstelpt was bij het in ontvangst nemen van zooveel
liefde en zooveel geestdrift. Toen stond Zij op en met een
langen, langen groet beantwoordde Zij de jubeltonen van Haar
Volk. Men moet ooggetuige van deze dingen geweest zij n, om
ze te kunnen beschrijven, men moet mede gevoeld hebben, om
ze . . . doch neen, dat weer te geven, vermag geen pers !
Van het begin of kenmerkte zich de Amsterdamsche Politie
door een optreden, dat inderdaad stedeling en vreemdeling
bewondering afperste en blijken gaf, dat men lang tevoren de
noodige maatregelen genomen en de gewenschte orders had
gegeven, opdat ditmaal eens een nationaal feest zonder ongeregeldheden,
zonder stoornis, en vooral zonder ongelukken zou
kunnen plaats hebben. Ieder gevoelde, dat men tegenover eene
weldoordachte houding stond, zoo men zich verzette ; dat men
op krachtige bescherming te rekenen had, zoo men gehoorzaamde,
en het gewenschte gevolg bleef niet uit. Daardoor
was het mogelijk, ook in de meest spannende oogenblikken,
de orde te bewaren voor de Politie, en voor het Publiek om
veel te genieten. Zoo was het ook op den Dam. Nauwelijks
waren de Vorstinnen aangekomen, of Zij vertoonden zich op
het balcon, om de schare daar beneden Haar vriendelijken groet
te brengen. Doch na een oogenblik van rust in het Paleis, bereidden
Zij de opeengepakte menigte daar op het plein eene
ware verrassing. De troepen verlieten den Dam, de Agenten
trokken met het gezicht naar het Volk steeds meer terug naar
het plein, totdat zij slechts op weinige schreden afstands daarvan
verwijderd stonden. Toen werden borden opgeheven, met
het waarschuwend „halt !" en zie, nu openden zich de vleugeldeuren
op nieuw, de Koningin trad andermaal naar buiten en

OP DEN DAM. 349
een donderend „Leve de Koningin !" begroette de jeugdige Vorstin,
die thans zoo geheel als „van aangezicht tot aangezicht"
tegenover haar Volk stond. Onmogelijk is het ons, den storm
van geestdrift te beschijven, en deze steeg, toen de jeugdige
Vorstin hare Moeder bij de hand naar buiten troonde, alsof Zij
zich overtuigd hield, dat die geestdrift niet minder hare Koninklijke
Moeder gold. Het was, of de menigte niet van den.
Dam kon scheiden, en nog lang nadat de Vorstinnen zich teruggetrokken
hadden, duurde het gejubel voort. Neen, niemand
die ze aanschouwde, zal de blijde „inkomste" van Koningin
Wilhelmina vergeten !
Tegen 6 uren kwamen de Groothertog van Saksen en de
Prins en Prinses von Wied ten paleize, om als leden der Koninklijke
familie aan de feestelijkheden deel te nemen.
De avond van dien dag was niet voor de algemeene
illuminatie bestemd, doch 't scheen, of ook de vuurlij nen hun
verlangen niet konden bedwingen, om in het eigen element te
schitteren. Reken daarbij de duizenden, die zich door de straten
bewogen, en we behoeven hier niet te verzekeren, dat het
recht gezellig was in de Hoofdstad. En gezellig bleef het, dien
ganschen nacht door, totdat de eerste stralen der morgenzon
andermaal eene dicht opeengepakte schare beschenen, die het
Paleis aan alle zijden had omzet in z66 nauwen vierhoek, als de
cordons van de Militaire macht en de Politie toelieten. En daarboven
van den toren ruischte 't bazuingeschal plechtig en statig :
„Komt, dankt nu alien God !"
Het is waar, 't Volk heeft thans weinig oor, omdat het te
veel oogen heeft voor de zaken die komen. Ook wij hebben
ons in onze gedachten vroeg opgemaakt, doch niet om te
wachten, wat daar buiten 't Paleis geschieden zal, maar liever,
om de Nieuwe Kerk eens in te gaan en in hare ruimte op te
nemen, wat onze aandacht boeien zal. Onder de gewijde tonen,
die daar boven van de tinnen der Kerk weérklinken, als wilden
ze ons te midden der woelige menschenzee rust in de
ziel storten en tot ons spreken in naam van den Potentaat der

250 DE KERK.
Potentaten, den God van Willem de Zwijger en het oude
Holland, treden wij het heilige gebouw binnen. Onwillekeurig
valt het oog het eerst op het zware koperen koorhek, waar
achter het gebeente van Neérland's grootsten zeeheld rust. Pal-
men breken de ruimte boven dat hek en een draperie van
rood fluweel, achter het koperwerk aangebracht, verhoogt den
indruk. Vacir dat hek bevindt zich de troon, gedekt door een
karmozijnkleurigen, koepelvormigen troonhemel, die, van binnen
met witte zijde gevoerd, met gouden sterren als bezaaid
is en in welks midden een in relief gedreven gouden zon prijkt.
Karmozijnkleurige gordijnen met hermelijn hangen in trotsche
bochten of tot aan de pilaren van het hek, die van onderen
betimmerd en met rood gedekt zijn, terwijl daarboven een
rand is aangebracht, waarop in gouden letteren : „Je Maintiendrai
!" geborduurd is. Een bewerkte lijst van „papier stuc,"
boven den rand aangebracht, wekt den indruk, als loopt het
door tot om de pilaren en maakt het een voortzetting uit van
den koperen bovenrand. Tropheen, aan de vier pilaren in
het kruis der Kerk opgesteld, vertoonen het Nederlandsche
wapen to midden van oranje- en nationale vlaggen. Aan de
bogen tusschen de pilaren ontdekken we blauwe, gekanteeld
uitgesneden draperien, waarop de jaartallen 188o, 1898 of
een W. prijken. Een Oranje-banier in de nationale kleuren, van
een Oranje•vaantje voorzien, waarop de rijkssieraden in goud
zijn afgebeeld, hangt in het midden. Oranje-banieren en slingers
van groen, die tal van Oranje-appelen dragen, tooien de balien
van het kruis. Tusschen de bogen prijken de wapens van het
Rijk, de Provincien en de bezittingen in Oost en West ; rondom
langs de wanden der Kerk is een breede banderol aangebracht,
waarop in goud op bruinen grond de drie eerste
coupletten van het oude Wilhelmus in Porsche letteren prijken.
Het platvorm, waarop de troonzetel geplaatst is, verheft zich
drie treden boven den grond. De zetel is dezelfde, die reeds
bij de inhuldiging onzer Koningen gebruikt werd ; voor de Koningin-Moedet
slechts is een nieuwe aangebracht. De zilveren
rijkssieraden, die, voor dat Hare Majesteit de Kerk binnentrad

HET GEDENKRAAM. 351
op de kredenztafel gelegd werdcn, deden evenzeer bij vorige
gelegenheden dienst.
Maar wat vooral de aandacht trok, dat was het gedenkraam,
dat te dezer gelegenheid te midden der oude geschilderde
glazen in de Kerk was aangebracht. Reeds lang tevoren
had zich eene afzonderlijke Commissie opgemaakt om daartoe
de noodige bijdragen te ontvangen, en het moet verklaard, dat
zij met zelfvoldoening op haren arbeid kan terugzien. Ter zijde
van den troon verheft zich het raam met een hoogte van 24
Meter en een breedte van 7 Meter. Twee rijen figuren, de beeltenissen
van Willem den Zwijger, Louise de Coligny, Maurits,
Willem Lodewijk, Frederik Hendrik, Amalia van Solms, Willem
II, Albertine Agnes, Willem III, den Stadhouder en zijne
gemalin Maria van Engeland, Willem IV, Willem V, onze
Koningen en de Koningin -Weduwe nemen de bovenhelft van
het raam in. Daar beneden prijken allegorische groepen : ter lin-
kerzijde eene voorstelling van het eerste verbond, tusschen Oranje
en Nederland gesloten, in tijden van spanning en nood, waarin
de zeven Provincien den grooten Zwijger en zijn broeder Jan
van Nassau huldigen. Ter rechterzijde het nieuwe verbond, dat
onze Koningin straks met haar Volk zou sluiten in een tijd
van rust en welvaart. De Vorstin wordt daar afgebeeld, steunende
op den Bijbel en begroet door den Voorspoed en de
Trouw van haar Volk, en de hand leggende op de Grondwet,
welke Haar door de Genius der gerechtigheid aangeboden
wordt. Een rijke gothische architettuur, zich in een weefsel van
oranjebladen en vruchten oplossende, omgeeft het geheel, waarboven
de kwartieren van de Koningin aangebracht zijn, gedekt
door een Koninklijke kroon, van palmtakken omgeven.
Intusschen voeren de rijtuigen voortdurend de genoodigden
aan : hooge ambtenaren in den Staat en bevelhebbers van Leger
en Vloot, op wier schitterende uniformen het gekleurde licht,
dat door de ramen naar binnen valt, een tooverachtigen glans
werpt. Daar buiten neemt het gewoel steeds toe, getuige het
doffe gonzen, dat steeds sterker van daar in de Kerk door-
dringt. Daar naderen de Leden der Volksvertegenwoordiging,

352 DE GENOODIGDEN.
door een compagnie Infanterie tot aan de poort der Kerk gebracht,
waarvoor men een rijkgetooid baldakijn heeft aangebracht.
Achter hen volgen de Ministers en daarna de Leden van
den Raad van State, die alien plechtig naar de voor hen bestemde
zetels worden geleid. Straks de Leden der Buitenland-
sche Diplomatie, die met hunne uniformen en kostuums de
schittering van goud en kleuren voltooien. Vervolgens nemen
de Ministers van Staat, de Grootkruisen der Nederlandsche
Orde, de Leden van den Hoogen Raad, der Algemeene Rekenkamer,
de Commissarissen der Koningin, het Hoog Militair
Gerechtshof, de Hooge Raad van Adel en eene menigte
van hooggeplaatsten hunne zetels in. Nu geleiden twee Ceremoniemeesters
de Indische Vorsten, in hun schitterenden tooi
van goud en edelgesteenten, naar de voor hen bestemde plaatsen,
ter linker- en rechterzijde van den Troon, en nadat ook de
verwante Vorsten plaats genomen hebben, opent de Voorzitter
der Eerste Kamer de Vereenigde Zitting.
De menigte daar buiten doet luide „hoera's" opgaan. 't Is
de Koningin-Moeder, die nu nadert, en onder de eerbiedige
stilte der aanwezigen door een zestal Ceremoniemeesters naar
Haar zetel geleid wordt, waarop Haar gevolg to rechter- en
linkerzijde plaats neemt. Daar breekt de Oranjezon door de
benevelde lucht en werpt haar schitterende stralen op kroon
en rijksappel, op den troon en het goud der uniformen. Ja, dat
was inderdaad schoon.
Maar hoor : de klokken luiden, daverende kreten gaan van
buiten op, het orgel ruischt, de instrumenten schallen en boven
alles uit doet het geschut zijn metalen stem hooren. Een
zangkoor heft 't oude Wilhelmuslied aan en, onder de liefelijke
tonen van den alouden Hollandschen zang, treedt de Commissie
van ontvangst voort en leidt de jeugdige Vorstin met langzame
schreden naar Haren Troon. Het machtige koor, door
het orgel en de instrumenten gesterkt, zwijgt nu en zacht
ruischt het orgel voort :
„'t Sal hier haest zijn ghedaen!"

De Koningin spreekt :
DE I NKOMST. 353
Mijne Heeren, Leden der Staten-Generaal!
„Door het afsterven van Mijn onvergetelijken Vader tot
den Troon geroepen, dien Ik onder het zoo wijze en zegenrijke
Regentschap van Mijn innig geliefde Moeder beklom, heb Ik na
de voleindiging van Mijn achttiende levensjaar de Regeering
aanvaard. Mijne Proclamatie heeft dit aan Mijn dierbaar Volk
bekend gemaakt.
Thans is de ure gekomen, waarin Ik Mij, te midden van
Mijne trouwe Staten-Generaal, onder aanroeping van God, zal
verbinden aan Mijn dierbaar Volk, en zoo bevestig Ik heden
den band, die tusschen Mij en mijn Volk bestaat, en wordt de
aloude band tusschen Nederland en Oranje op nieuw bezegeld,
Het is een schoone roeping, een schoone taak, door God Mij
op de schouders gelegd, maar Ik ben gelukkig en dankbaar
om over een Volk te regeeren als het Nederlandsche, dat, hoewel
klein in zielental, groot is in deugd en krachtig in aard
en karakter.
Ik acht het een voorrecht, dat het Mijn levenstaak en
Mijn plicht zal zijn, al Mijn krachten te wijden aan het welzijn
en den bloei van het dierbaar Vaderland.
De woorden van Mijn overleden Vader maak Ik tot de
Mijne : „Oranje kan nooit genoeg voor Nederland doen I"
Tot de vervulling Mijner taak heb Ik uwe hulp noodig,
Heeren Leden van de Volksvertegenwoordiging ! die ge Mij
ongetwijfeld ook in ruime mate zult verleenen. Laat ons samen
arbeiden tot bloei en voorspoed van het Nederlandsche Volk.
God zegene Uwen en Mijnen arbeid. Dat hij strekke tot
heil van het Vaderland !"
Daarop doet zich een zacht geruisch door de Kerk hooren.
Allen staan op, nu de jeugdige Koningin zich van Haar
zetel verheven heeft. Een heilige stonde breekt aan. Met eene
stem, die van aandoening trilt, spreekt de Vorstin :
„Ik zweer aan het Nederlandsche Volk, dat Ik de Grondwet
van het Rijk steeds zal onderhouden en handhaven.
Dl. VIII. 23

354
DE EED.
Ik zweer, dat Ik de onaf hankelijkheid en het grondgebied
des Rijks met al Mijn vermogen zal verdedigen en bewaren,
dat Ik de algemeene en bijzondere vrijheid en de rechten van
al Mijne onderdanen zal beschermen, en tot instandhouding en
bevordering van de algemeene en bijzondere welvaart alle mid -
delen zal aanwenden, welke de wetten ter Mijner beschikking
stellen, zooals een goed Koningin schuldig is te doen."
Een oogenblik van plechtstatig zwijgen . . . Zij werpt nu
met vorstelijke gratie het Koninklijk hermelijn terug, dat den
schouder dekt, en met den meest diepgevoelden ernst, als Wilde
Zij geheel Haar voile hart in den toon Harer stem leggen,
spreekt Zij, de rechterhand ten hooge geheven :
„Zoo waarlijk helpe mij God Almachtig !"
Weder volgt op Haar eed het diepst zwijgen, en nog staat
Zij daar, als zelve getroffen onder den inhoud Harer woorden,
totdat een daverend : „Leve de Koningin !" Haar uit de betoovering
van dit heilig oogenblik wekt. Weder neemt Zij haren
zetel in. Het aloude verbond tusschen God en Nederland heeft
Zij vernieuwd ; houde het jaren nog stand !
Daar begeeft zich de Voorzitter der Kamer naar den Troon
en zweert :
,,Wij ontvangen en huldigen, in naam van het Nederlandsche
Volk en krachtens de Grondwet, U als Koningin ; wij
zweren dat wij Uwe onschendbaarheid en de rechten Uwer
Kroon zullen handhaven ; wij zweren alles te zullen doen, wat
goede en getrouwe Staten-Generaal schuldig zijn te doen."
„Zoo waarlijk helpe ons God Almachtig !"
En nadat nu alien den eed afgelegd hebben, treedt de
Wapenkoning in zijn rijken dos naar voren, en den scepter
zwaaiende, verkondigt hij luid :
„Hare Majesteit, Koningin Wilhelmina is ingehuldigd. Leve
de Koningin !"
Tot driemalen toe wordt deze afkondiging herhaald en
terstond neemt de tweede Wapenkoning die over, waarop alle
aanwezigen, in nimmer weer te geven geestdrift, instemmen
met het : „Leve de Koningin 1" De Wapenheraut treedt naar

DE INHULDIGING. 355
buiten, en als hij straks aan de opeengedrongen menigte het
blijde nieuws mededeelt, dan weergalmt daar een donderend
„hoera I"
Het orgel zet in, het Zangkoor stemt mede in het zacht
geruisch, de instrumenten schallen :
„Komt, dankt nu alien God,
Met hart en mond en handen !"
En onder dien danktoon voor den Koning der koningen
verlaat Hare Majesteit, door dezelfde Commissie uitgeleid, het
Kerkgebouw en begeeft zich ten Paleize. Een oogenblik van
rust en de vleugeldeuren ontsluiten zich. De Wapenherauten
plaatsen zich ter zijde van het balcon en steken de klaroen.
Daar verschijnt Zij zelve in vol kronings-ornaat en beantwoordt
met Haren minzamen groet het juichen de Volk, dat heden zijn
schoonsten dag viert : een dag, onvergetelijk voor de Vorstin
en Hare onderdanen !
Het gewoel op de straten bleef voortduren en werd er niet
minder op, toen reeds vroegtijdig de illuminatie van straten en
grachten, pleinen en gebouwen een aanvang nam. Weldra baadde
Amsterdam zich in een zee van licht en hier en daar, waar
de meest schitterende verlichting aangebracht was, kon men
zich nauwelijks een doortocht banen. Heerlijk was die avond,
vooral toen, nadat het diner te Hove geeindigd was, waaraan
niet minder dan 28o hooggeplaatste personen deelgenomen hadden,
de Koningin met hare Moeder en de verwante Vorsten
langs de grachten en door de straten reden, om zelf te aanschouwen,
* hoe het gelukkige Amsterdam zich uitputte in huldebetoon.
't Was, of de nacht in een dag was veranderd en Zij
van dien dag was als de zon, die aan alles vreugde en leven
mededeelde. En toen dan eindelijk de morgenzon het kunstlicht
verbande, stonden andermaal duizenden op den Darn, en
weer schalden de bazuinen van de tinnen daar boven. Men
wachtte op de dingen, die komen zouden, en weldra werd dan
ook de ruimte voor het Paleis op nieuw afgezet. Een machtig
Zangkoor wenschte de Koningin een aubade te brengen en te

356 DE AUB ADE.
tien uren namen de Zangers hun plaats in, terwij1 militaire
kapellen zich bij hen schaarden om hen te begeleiden. Daar
gingen andermaal de balcondeuren open en de Koninklijke
Familie verscheen onder de luide „hoera's 1" der duizenden, die
zich achter de Zangers verdrongen. Andermaal ruischte het
plechtig over den Dam : „Dankt alien God, den Heer 1" en toen
het gejuich yerstorven was, waarmede het loflied aan God werd
begroet, toen volgden HollandsGlorie,hetVlaggelied,
en eindelijk het Wilhelmu s, met woorden van Prof. Beets.
Daar ontblootten zich de hoofden, en door de felle zonnestralen
van buiten, door liefde en geestdrift van binnen verwarmd, kon
men nauwelijks een traan bedwingen, toen de Zangers baden :
Wilhelma van Nassauwe,
Draag lang en blij de kroon !
Wij steunen op Uw trouwe,
Zoo steune God Uw troon !
Daverend gejuich dankte de Zangers en begroette telkens
weder de lieflijke gestalte ginds op het balcon, de jeugdige
Vorstin, die den zang van het eerste tot het laatste couplet
staande had aangehoord, en nu aan het einde, even als Hare
Koninklijke Moeder, den Zangers in de personen hunner leiders
hartelijk dank bracht voor de schoone hulde hunner kunst en
de uitstekende leiding. En weder vond het Volk zijn schoonste
belooning, voor het uur aan uur wachten, hierin, dat de
Politie het met verlof van Hare Majesteit gelegenheid schonk,
om in de dichtste nabijheid zijn Koningin te naderen 1
Dien namiddag gold het Koninklijk bezoek de G o u d e n
K o e t s, het geschenk van Neerlands werklieden en een koste-
lijke proeve van hun arbeid. Door Hare hooge Gasten begeleid,
reden de Vorstinnen naar het Paleis, waar 't sierlijke rijtuig
was ten toon gesteld, en wel op eene estrade in de groote en
keurig versierde zaal van het trotsche gebouw. Tal van Vereenigingen
met hare Zangers hadden zich rondom de estrade geschaard
en hielden hunne banieren omhoog geheven. Verplegers,
verpleegsters en verpleegden uit de verschillende liefdadige in-

VOLKSFEESTEN ACHTER HET RIJKSMUSEUM. 357
richtingen, deputatien van Marine en Leger waren genoodigd met
vele anderen. Een z ingkoor van kinderen stond voor het orgel
gereed om de geliefde Vcrstin een welkomstlied toe te zingen.
Nadat bouquetten waren aangeboden en de Eere-voorzitter der
Commissie, benevens de Voorzitter der Vereeniging, de Hooge
Bez Lkers alien dank g( bracht hadden voor de belangstelling in
hun arbeid en pogen, namen de Koninklijke Gasten hit rijtuig
mit zichtbaar welgevallen op, en vertrokken straki weder onder
de Ha eke tonen van het „Wilhelmus," door de kinderen,
gesteund door instrumenten, aangeheven.
Van daar werd de tocht voortgezet naar het terrein voor
de volksfeesten achter het Rijksmuseum, waar eene opeengepakte
menigte de verschijning der Koningin, op de sierlijk getooide
Koninklijke tribune, in de grootste spanning afwachtte.
Het was een schoon gezicht, die voile tribunes, bezet met heeren
in schitterende uniformen en dames in de rijkste toiletten.
Tegen half twee ging een oorverdoovend gejuich op : de Ko.
ninklijke rijtuigen naderden, en straks namen de Vorstinnen
met hare Gasten, onder het gejubel der schare, hunne plaatsen
in. Daar zweefden 5000 duiven omhoog, om hare wedvlucht
te houden naar het verre doel. Straks volgde het kampen om
den prijs bij de verschillende volksspelen, en nadat nu het Nederlandsch
Gymnastiek verbond de Koningin zijne hulde had
gebracht, deed de Historjsch-allegorische Optocht haar intocht
op het terrein en niarcheerde voorbij de Koninklijke tribune.
Nadat de Vorstinnen hare bewondering uitgesproken hadden
voor den opzet en de samenstelling van dat grootsche geheel,
reden Zij naar het Paleis terug en de Optocht vervolgde haar
weg langs de grachten en door de straten der Stad, overal
toegejuicht door de duizenden aanschouwers, die zich langs
den weg verdrongen. Hoe zullen wij den rijkdom dier voorstellingen
naar waarde beschrijven ! Slechts bier en daar zij
ons een greep gegund. Weer klinkt het aloude Wilhelmuslied,
het lied van Oranje en Nederland ! Daar naderden de grootsche,
historische figuren : Willem de Zwijger en zijne vier broe-
ders, te paard gezeten, van hunne stalmeesters en rijknecht

358 DE OPTOCHT.
begeleid, gevolgd door mannen als Johan van Oldenbarneveldt,
Jacob Cats, Paulus Buys, enz., de groote Staatslieden, waarop
Nederland zich met fierheid verheffen mag. 't Is de groep van
de Grondleggers van den Nederlandschen Staat.
Herauten te paard volgen en dan naderen, nadat een muziekkorps,
in Oud-Hollandsche kleederdracht, hun verschijnen
aangekondigd heeft, de groep der lieden, wiens heldendaden
te land en te water Hollands grond vrijvochten en vrijhielden,
en zijne glorie onbesmet bewaarden : Maurits, Ernst Casimir
en zoovele anderen, afgewisseld door kanonnen uit hun tijd en
de op den vijand veroverde vlaggen ; voorts de wagen der
admiralen, waarop een De Ruyter, Tromp en vele anderen.
Vertegenwoordigers van vreemde Natien stellen de uitbreiding
van den handel voor en Negers en Roodhuiden, die de schatten
van hun land dragen en de veroveringen, welke de voor hen
uitgaande vertegenwoordigers der Oost- en West-Indische
Compagnien in vreemde werelddeelen maakten.
Nu nadert de vertegenwoordiging van de G o u d e n e e u w
der Republie k. De Schutters van -het Groene Vendel herinneren
aan de dagen van Frederik Hendrik, gelijk het Keurvendel
van Prins Maurits den aanschouwer in den bloeitijd
zijns broeders verplaatste. Daarop volgt den Stededwinger,
voorafgegaan door herauten, begeleid door zijn zoon en schoonzoon,
en straks een sierlijke zeventiende-eeuwsche karos, waarop
Amalia van Solms met hare dochter en sehoondochter gezeten
zijn, en wiens betooverende aanblik met luide toejuichingen
wordt begroet. Hierna volgen de vertegenwoordigers van nuttige
Kunsten en Wetenschappen, Geleerden, Schilders, Dichters,
Bouwmeesters, of wie ook Holland's roem in lang vervlogen
dagen verhoogden. Een wagen met een oude drukpers wisselt
hen af.
Op de Dichters volgen de Schilders, vertegenwoordigd door
de personen, welke op hun doek voorgesteld werden, en daarna
volgen de Goud- en Zilversmeden met hunne schitterende zegewagen,
die aller aandacht boeide en waar achter de beroemde
Smeden van edele metalen voorgesteld werden. Eindelijk sluit

WATERFEEST OP HET IJ. 359
het geheel met het tafereel van Jan Steen's K w a k z a 1 v e r,
voorgesteld door een tiental personen met kar, paard en ezel,
dat voortdurend aanleiding gaf tot groote hilariteit. Schitterend
in een woord, mocht het geheel heeten, en de ontwerpers van
zulk eene nationale voorstelling verdienden den lof, die hun
toegezwaaid en gebracht werd !
Niet minder belangstelling wekte het Waterfeest op het
IJ, door de Provincie Hare • Majesteit aangeboden, en bestaande
uit een optocht van verlichte vaartuigen en een vuurwerk.
Duizenden bij duizenden stroomden naar de De ' Ruyterkade en
straks was er geen doorkomen meer aan. De gebouwen aan
de Kade, rijk geillumineerd, waren tot op de daken met toeschouwers
bezet -en van de plaatsen op de tribunes, hier en
daar opgericht, bleef er geen onbezet. Aan het einde van den
West-Indischen Steiger verhief zich de sierlijke Koninklijke tribune.
Het IJ was vol met verlichte booten en bootjes, boeiers
en schuitjes, die het gekleurde licht hunner lanpions met schilderachtigen
gloed op de menschen wierpen, die ze droegen.
Midden in den stroom lager) Harer Majesteits oorlogschepen
Zeeland, Holland, Piet Hein en Evertsen, rijk van
electrisch licht voorzien, en aan de overzijde schitterde weder
de illuminatie aan de daar zich bevindende gebouwen, terwijl
de tooverschijn verhoogd werd door de weerspiegeling van al
dien glans in het effen watervlak. Reeds dreven de verlichte
vaartuigen, die aan den optocht zouden deelnemen, heen en
weer in de opengehouden ruimte en, als konden ze hun verlangen
niet bedwingen, reeds eer de Koningin op 't tooneel verscheen,
gaf een kanonschot het teeken tot den aanvang. War
zweefden ze voor het oog voorbij, nil als een waterspook, dat
zich op lange, dunne pooten over de watervlakte bewoog ; dan
het koggeschip, langs alle stangen en lijnen verlicht ; dan weer
een schoon verlicht scheepke, . een hoogen tempel van Touter
licht en glans dragende ; straks een verlichte giek, die als een
vurige pijl over het water schoot ; zeilen van licht, een gem
kroonde W. dragende ; gondels in duizenden kleuren als vurige
edelsteenen fonkelend, of drakenvormen, welker vuurtongen het

DE KERKGANG VA

NGIN WILHELMINA.

362 HET VUURWER K.
water schenen te likken ; kortom : het was een toovertooneel.
Daar gilde een stoomfluit haar feestvreugde uit, en op hetzelfde
oogenblik hoorde men een ontzaglijk concert van fluiten en
misthorens ; ja, 't was een oorverdoovend geheel, dat gelukkig
niet te lang aanhield.
Maar hoor ! daar gaat gejuich op van den oever, en het
paardengetrappel verkondigt de nadering van de Vorstinnen,
die door een electrisch verlichte gang naar de voor Haar
ingerichte tribune geleid werden. Daar schoot een vuurpijl sissend
omhoog, en hoog uit de lucht deed zich een kanonschot
als een welkomstgroet aan Hare Majesteit hooren, straks door
een zware kanonnade van daarboven ontploffende vuurpijlen
gevolgd. Nu zeilden de booten, die aan dit waterfeest deelnamen,
voorbij de Koninklijke tribune, hunne vreugdevuren ontstekend,
terwijl van hun dek vroolijke zeemansliederen weérklonken.
En hoor, van uit de verte klonk daar over 't water een
echt nationaal lied, waarmede straks de duizenden bij duizenden
op en langs het water instemden, als was het een nommer
van de feestviering, te voren aangegeven. Kleine, verlichte
luchtballons zweefden omhoog en wierpen daarboven een regen
van vuurdiamanten langs den donkeren hemel, of dreven met
een staart van gekleurde lichtjes voort naar den gezichteinder.
Een als betooverd schip drijft tot voor de tribune en werpt
brokken vuur in het water, waaruit dan helle lichtpluimen opschoten,
die straks als een kleurige vonkenregen uiteenspatten.
Zie, daar stijgt andermaal een luchtballon omhoog, en straks
leest men daarboven in gloeiende letters een . „Lang leve de
Koningin !" Doch hoe zullen we 't tooverachtig schouwspel beschrijven
! Daar verscheen het portret der Vorstin, door schitterende
lichtlijnen omgeven, die straks daverend en donderend
uiteenspatten en hun vonkenregen over het water wierpen,
terwijl Hare Majesteiten en Hare hooge Gasten het tooneel
van het waterfeest verlieten. En als wilde ook de godin van
den nacht deelnemen aan de vreugde, verscheen de maan als
een roode schijf door den kruitdamp, die over het water hing,
en wierp hare matte, doch vriendelijke stralen over 't bedrijvig

IN HET CONCERTGEBOUW. 363
tooneel hier en ginds aan den oever, waar de duizenden zich
verdrongen om een goed heenkomen te zoeken.
Nadat den volgenden dag een bezoek aan de verschillende
tentoonstellingen gebracht was, gold de middagrijtoer het
Concertgebouw, waar een koor van 700 Zangers een schoone
cantate, door Bernhard . Zweers, en woorden van Prof. Beets,
in muziek gebracht had. Alien rezen op, toen de Koninginnen
naar Hare vorstelijke loge geleid werden, en nauwelijks waren
Zij gezeten, of een machtig „Halleluja !" ruischte door de zaal.
Met eerbiedige stilte hoorde men toe, neen., men gevoelde
mede en liet zich medevoeren op dien stroom van tonen,
eens overweldigend sterk, dan zacht medeslepend, totdat de
zang in een bede wegsmolt. Met de meeste belangstelling volgden
nu Hare Majesteiten de overige nommers van solo's en
koor, en nadat het Halleluja uit Handel's Messias het geheel
besloten had, gaven de Vorstinnen Hare hooge ingenomenheid
met en Haren dank te kennen voor de hulde, die Haar hier
was bereid !
Eindelijk was de morgen van het vertrek aangebroken.
Reeds bij het krieken van den dag verzamelde de menigte
zich op het Damplein om de jonge Koningin en hare Moeder
een diepgevoeld vaarwel toe te roepen. Welk een gejuich, toen
de Vorstin verscheen en met minzaam gelaat de haar verbeidende
menigte toewuifde. Daar reed Zij heen, de lieflijke, witte
gestalte, die leven en vreugde, trots en liefde van Haar onderdanen
in de Hoofdstad geweest was gedurende een gansche
week, en een daverend „Hoera !" verzelde Haar langs den ganschen
weg van het Paleis naar het Station ! Weldra, rolde de
Koninklijke trein voort en een geestdriftvol : „Lang leve de
Koningin I" haar nagezonden, sloot de feestvreugde van het
gelukkige Amsterdam, dat zich met recht verhoovaardigen
mocht op de week, welke voorbijgesneld was.
Vszicir het heengaan hadden de . Vorstinnen en aan den
Burgemeester en aan den Commissaris van Politie, voor de uitstekende
bewaring der orde en de voortreffelijke voorzorgsmaatregelen,
door hen genomen, dank betuigd, en oprecht was

IA' 1 \HULDIGING 1N DE NIEUWE KERK.

HET VERTREK. 365
voorzeker de hulde, welke de beide Vorstinnen brachten aan
den voortreffelijken geest der Burgerij, onder hun bestuur. Straks
berichtte de Burgemeester, dat hij het volgende telegram van
Hare Majesteiten ontvangen had.
„Bij Mijne terugkornst in de Residentie is het Mij eene
behoefte, nog eens Mijne gevoelens van ware dankbaarheid
te uiten voor de zoo hartelijke en schitterende ontvangst, die
Mij in de Hoofdstad te beurt viel. Ik ben diep getroffen door
al de ontelbare bewijzen van liefde, gehechtheid en trouw, die
Ik in Amsterdam ontving.
Onvergetelijk zullen Mij de dagen zijn, in Uw midden door-
gebracht.
Ik verzoek U Mijnen diepgevoelden dank over te brengen
aan alien, die, bezield met gevoelens van verknochtheid
en aanhankelijkheid, het hunne hebben bijgedragen tot het
zoo uitstekend slagen der schoone feesten, die Mij aangenaam
verrast hebben door de zoo prachtige versiering der Stad en
de schitterende illuminatie. Voor de voorbeeldige orde, die
overal heerschte en die een ieder hielp handhaven, ben Ik
erkentelijk.
Amsterdam heeft Mijne Moeder en Mij heerlijke feestda-
gen bereid, die onze harten met groote blijdschap en dankbaarheid
vervullen.
WILHELMINA."
Dienzelfden morgen scheen de feestvreugde Hare Majesteit
vooruit-gestoomd te zijn naar het vorstelijk Den Haag. Nauwelijks
was de dag aangebroken, of duizenden verdrongen zich
in het Bezuidenhout en de omliggende straten, en het was
nog geen acht uren in den morgen, of daar was geen plekje
meer te veroveren op de trottoirs, terwiji de rijweg opengehouden
werd voor hen, die bij de feestelijke intocht behoorden
aanwezig te zijn. De talrijke eerepoorten, de versierde
mastenrij met hare bloemenmanden, ter halver hoogte prijkend,
de rijk getooide woningen, voor welker opengeslagen ramen zich
duizenden toeschouwers, de bewoners met hunne gasten, ver-

366 IN DE RESIDENTIE.
drongen, en dat alles bestraald door een lieflijken zonneschijn :
voorwaar, 't was een schoon schouwspel, een waardig vervolg
op de feestdagen in de Hoofdstad.
Langzamerhand komt er meer beweging. Tal van Autoriteiten
en Vereenigingen spoedden zich naar het Station, om de
Koningin bij Hare aankomst in de Resiedentie te verwelkomen,
en aanzienlijke dames en jeugdige meisjes, genoodigden van
de Feest-commissie, of vergunning ontvangen hebbende, zich op
het perron te bevinden, begaven zich naar de haar toegewezen
plaatsen, om bij de aankomst tegenwoordig te mogen zijn.
Daar dreunt een kanonschot en een luid gejuich gaat uit de
schare op. 't Is een teeken, dat de Koninklijke trein in zicht is
en, weinige oogenblikken later, daar nadert de locomotief met
de standaardvlaggen gesierd. Nauwelijks heeft dan ook de
Commissaris der Koningin zich met het College van Gedeputeerden,
de Burgemeester en de Wethouders op het perron begeven,
of statig glijdt de Koninklijke trein tot vOor de Ont..
vangkamer. Minzaam begroet de Koningin den Burgemeester,
die daarop de volgende woorden tot Hare Majesteit richt :
„De Gemeenteraad van 's Gravenhage biedt zijn onderdanigen,
maar diepgevoelden welkomstgroet aan Nederlands zooeven
gehuldigde Koningin.
Hij spreekt daarbij den eerbiedigen wensch uit, dat het
Uwe Majesteit moge behagen, om, wetende welke dierbare herinnering
het Oranjehuis aan den bodem van 's-Gravenhage en
van Scheveningen verbindt, de verzekering te aanvaarden van
de onveranderde trouw en verknochtheid der bewoners van
dien bodem aan Uwe Majesteit en aan het Koninklijk Huis
van Oranje."
Nadat Hare Majesteit den Burgemeester dank betuigd had,
nam de Commissaris der Koningin het woord en sprak onder
anderen het volgende :
„De bevolking van Zuid-Holland, die zoo zeer aan het Vorstelijk
Stamhuis van Oranje verknocht is, haalt Uwe Majesteit,
de beminde Vorstin, de Erfgename van het roemruchtig Geslacht,
waaraan Nederland's voorspoed en geluk altijd ona

DE ONTVANGST. 367
scheidelijk waren verbonden, met groote geestdrift in, en uit
zich in die eerie plechtige bede : „God zij met onze Koningin
en haar Huis. Mogen de dankbaarheid en de liefde van een gelukkig
Volk, steeds de schoonste parel aan Uwe kroon zijn !"
De Koningin dankte den Commissaris en de Gedeputeerden
voor hunne tegenwoordigheid, en trad daarna de Ontvangsalon
binnen, waar Zij zich met de Ministers en de Vertegenwoordigers
der Kamers minzaam onderhield. Nadat de beide
Vorstinnen een tijd lang met de overige Autoriteiten gespro-
ken en zich de Leden der Feest-commissie hadden doen voorstellen,
richtte Hare Majesteit zich andermaal tot den Burge-
meester en zeide :
„U wachten drukke tijden, Burgemeester ! Wij hebben to
Amsterdam een heerlijke ontvangst gehad in de prachtig ver-
sierde stad."
Ook tegenover de Wethouders gaf Hare Majesteit openhartig
uiting aan Hare voldoening over de dagen, in de Hoofdstad
doorgebracht. Nauwelijks verschenen de Vorstinnen op het buitenperron,
of de daar geschaarde jonge dames strooiden si erlijke
manden bloemen voor Hare schreden en, toen het : „Leve
de Koningin !" uit de schare verstomd was, hieven de aanwezige
dames het „W ilhelmu s" aan, dat ze straks door het
„Wien Neerlan d s c h Bloe d" deden volgen. Een . lang
„hoera !" langs den ganschen weg voortgezet, ging op. De kanonnen
bulderden, de klokken luidden, de Tamboers sloegen den
roffel, de muziek hief het „Wilhelmus" aan, de Eerewacht stelde
zich in beweging, en het ivoren galarijtuig droeg de Vorstinnen
door de rijen der juichende menigte, die Haar met hoeden
en zakdoeken of met Oranje een welkom toewuifde en, zooals
de gelukkige Koningin uit het tooversprookje, nam Hare Majesteit
met een vriendelijken glimlach de betuigingen van de
liefde en de geestdrift Harer onderdanen in ontvangst. Vele
Vereenigingen hadden zich met hare vaandels en banieren langs
den weg geschaard en ontvingen een minzamen groet van de
Vorstin in ruil voor de hulde, welke zij Haar brachten. VOor
het Paleis van den Prins von Wied was den Weezen en Ouden

368 DE KONINGIN UIT HET TOOVERSPROOKJE.
van dagen uit de onderscheidene gestichten een plaats gegund,
en daar voor de ramen stond de gansche vorstelijke Familie
geschaard, om de blijde inkomst te aanschouwen. Langzaam
schreed de Stoet voort tot aan de eerepoort van de Hoofdcommissie,
waar een muziekkorps het Volkslied hooren deed
en de Vorstinnen met blijkbaar welgevallen het oor leenden
aan den welkomstgroet, dien de Weesmeisjes Haar toezongen.
Onder vriendelijke dankbetuiging aanvaardden Zij den bloemruiker
en het album, waarin het lied gecalligrafeerd was. Een
regen van bloemen daalde uit de vensters van de Schouwburg
op den Koninklijken wagen. Zoo door de Herauten, in hun
schitterend kostuum, voorafgegaan, nadert de Stoet eindelijk
het Paleis, waar binnen de Vorstinnen straks onder het oorverdoovend
gejuich der menigte verdwenen, doch slechts voor
weinige oogenblikken. Toen verscheen de Koningin weldra op
het balcon om de juichende menigte daar buiten, waaruit een
storm van geestdrift opging, wuivend en buigend te groeten.
Ook hier werd de schare vergund, tot op geringen afstand het
Paleis te naderen, ten einde de geliefde Vorstinnen hare spontane
hulde te brengen.
En nu waren ook voor de Residentie en hare omgeving
dagen van ware volksvreugde aangebroken : dagen, waarin va.
derlandsliefde en geestdrift voor de jeugdige Koningin offerden,
wat de liefde te geven had. Ook hier moeten we ons tot
het voornaamste bepalen.
Reeds in den loop van de maand Maart des vorigen jaars,
hadden Provinciale Staten van Zuid-Holland een memoriepost
uitgetrokken voor „kosten voor het aanbrengen van versieringen
en voor eene illuminatie, als hulde aan Hare Majesteit
de Koningin, bij Haren intocht in de Residentie na Hare
inhuldiging." Nadat Hare Majesteit de Koningin-Regentes Hare
welwillende toestemming verleend had tot versiering van het
Paleis, werd eene Commissie benoemd, en spoedig was 't ontwerp
daartoe goedgekeurd en aangenomen. Nauwelijks hadden
de Koninginnen dan ook de Residentie verlaten of men toog
druk aan den arbeid, en weldra waren op de penanten tus-

DE ETUDE DER PROVINCIE. 369
schen de vensters van het front en de beide vleugels, de levensgroote
portretten aangebracht, ten voeten uit, van de Oranje•
vorsten, welke zoo geplaatst werden, dat straks, als Hare Majesteit
zich op het balcon aan 't Volk zou vertoonen, Zij omringd
zou zijn door de beelden Harer Voorzaten. Het balcon zelf
was overwulfd door een grooten, rood fluweelen baldakijn, be-
zaaid met gouden kroontjes en in het midden gedekt door het
Koninklijk wapen, met de kroon gedekt. Van binnen was de
baldakijn met wit satijn bekleed, waarop gouden leeuwen schitterden.
Deze troonhemel werd gedragen door schuin aangebrachte,
rijk vergulde colonneten in lansvorm, door struisvederen
gedekt. De hoeken van het balcon droegen twee herautenbeelden
in bronskleur. Voorts was het geheele front met
de zuilenportiek en de twee zijvleugels prachtig getooid, en de
beide laatsten als in een bloementuin herschapen, die als een
rOsegloed over het geheel wierp, daar slechts deze kleur bij de
versiering geduld scheen te zijn. Manden met bloemen, tusschen
de portieken opgehangen, verhoogden den indruk. Reusachtige
vlaggen, in hellenden stand bij de uiteinden van de vleugels aangebracht,
vertoonden aan de buitenzijde de nationale driekleur
en aan den binnenkant een gelen leeuw op een blauw veld met
gele blokken, de Nassausche kleuren voorstellende. De illuminatie
beloofde niet minder schitterend te zijn en het geheel
maakte den indruk, dat men op onbekrompen wijze de jonge
Koningin toonen wilde, wat de bewoners der Provincie voor
Haar gevoelden. Hartelijk betuigde Hare Majesteit dan ook de
Commissie Haren dank voor de wijze, waarop de Staten der
Provincie hunne verknochtheid aan het Huis van Oranje, en
aan Hare Majesteit in het bijzonder, geuit hadden.
Tegen drie uren begaven de Vorstinnen zich naar de Groote
Kerk, die voor deze gelegenheid met zeldzamen smaak was
versierd en overvol was van autoriteiten, genoodigden en, voor
zoover de ruimte toeliet, van belangstellenden. 't Was weder
Dr. van der Flier, die den dienst leidde en ditmaal tot tekst
gekozen had Ezra III : 1 1. „Al het yolk juichte met groot ge-
juich." In 't eerste deel zijner rede bepaalde de Leeraar de Ge-
Dl. VIII. 24

370 IN DE KERK,
meente bij den nauwen band, door God sinds eeuwen tusschen
Oranje en Nederland gelegd en in stand gehouden. Daarn a
richtte hij het woord tct de Koningin en vervolgens tot de
Koningin-Regentes . „Gij hebt ons gezegd, dat Gij aftreedt,"
zoo sprak hij, „maar neen, nodit treedt Gij af, want Gij blijft
de Moeder uwer Dochter voor een Volk, dat begon U te achten
en eindigt met U lief te hebben !"
Een vierstemmig koor hief nu een schoon lied aan, a cappella,
uit den G e d e n c k k 1 a n k, op woorden van Prof. Beets,
en daarna schetste de Predikant de belangen, die Vorstin en
Volk verbonden, en de plichten, die hen als zijden koorden
saâmverbonden : Liefde, Eendracht, Trouw. Nadat nu door de
Gemeente het eerste vers van den i 1 8den Psalm en door een
solo een deel van Handel's Halleluja gezongen was, verlieten
Hare Majesteiten het kerkgebouw, ter wijl het orgel Haar met
de lieflijke tonen van 't oude „Wilhelmus" begeleidde en Weeskinderen
Haar weg met bloemen bestrooiden.
Lang voor de hemel daarboven zijn flonkervuren ontstak,
glansden en schitterden reeds de vuurlijnen in de Residentie.
Vdor het PJleis een groote zon boven en twee kleinere aan de
zijden van het baldakijn, ter zijde tusschen de bloemen en de
honderden electrische lampjes. Doch 't is moeilijk bij dien algemeenen
wedijver te zeggen, wat het schoonst is. Alle straten,
alle pleinen baden als in een zee van licht. De paleizen en
de hotels, de winkels, ja, de lanen van het Bosch strijden om
den zegepalm, en zelfs binnen de woningen hebben sommige
burgers voor hun vensters rijke kaars-illuminaties aangebracht.
't Is als bewoog de woelende schare, die zich door de straten
en over de pleinen verdringt, zich in een toovertuin voort. De
Scheveningsche weg wil nog boven den Vijverberg uitsteken,
doch wie wil het heden niet van den mededinger winnen ?
Het is negen uren. De Koninginnen rijden uit om zelf
een blik op de feestelijk verlichte straten te werpen. Door een
escorte Huzaren voorafgegaan, door den Burgemeester begeleid
en gevolgd door de Indische Vorsten, onder gejuich der menigte,
rijdt de Stoet voort, langzaam, maar nog altijd te snel voor de

DE AUBADE. 371
geestdriftige schare. Op de Gedempte Gracht is een klein oponthoud.
Hier hebben de Haagsche Israelieten getoond, wat zij
konden en wilden. Bij de eerepoort worden Hare Majesteiten
ruikers aangeboden en een Liedertafel zingt Haar nationale liederen
toe. Zoo gaat het voort van straat tot straat, van plein
tot plein, totdat Hare Majesteiten eerst te elf uren het Paleis
weder kunnen binnentreden. Voor de Residentie echter is het
heden geen nacht. De lichtjes branden voort en de menigte op
de straat gaat niet ter ruste ! Doch daar roepen de eerste stralen
der morgenzon tot nieuwe feestvreugde. Deze liet dan ook
niet op zich wachten ; want tegen tien uren verzamelden zich
een 1450-tal kinderen met hunne ouders, benevens de leerlingen
der Hoogere Burgerschool en eenige genoodigden, in den
tuin van het Paleis, om onder leiding hunner hoofden de Koningin
een morgengroet toe te zingen. Nauwelijks had het
trompetgeschal de aankomst der Koninginnen op de marquise
onder 't bordes aangekondigd, of het „Wilhelmus" steeg krachtig
op, waarna eene Oranje-Nassau-cantate uitgevoerd werd.
Diep getroffen betuigden Hare Majesteiten de leiders, en straks
de kinderen hun dank, waarna deze laatsten in optocht voorbij
het bordes trokken : de jongens, zwaaiende met hunne petten ;
de meisjes, alien in het wit, met oranjebloesem getooid, bloemen
in het voorbijgaan op het bordes neerleggende.
Te twee uren reed de Koninklijke Stoet naar den Scheveningschen
weg, waar de Vorstinnen bij den ingang van 't dorp
plechtig begroet werden door het Feest-comite en verschillende
Vereenigingen, waaronder vooral die der Oud-zeelieden, met hun
stoere gezichten en groote Oranje-cocarde, een treffenden aanblik
boden. Een muziekkorps, dat zijn tempel in het groen
had doen opslaan, speelde het „Wilhelmus" en een paar jonge
meisjes boden Hare Majesteiten bloemruikers aan, waarna nu
de tocht, door de met een hemel van netten bedekte hoofdstraten,
die een schilderachtig gezicht opleverden, naar het
Kurhaus voortgezet werd. Hier werden de Vorstinnen in het
koepelvormig salon geleid, als een prieel, in het midden van
de Kurzaal opgericht, door klimop uit de fijnste Oranjerozen

372
HET CORSO.
omslingerd en van de weelderigste stoffaadje. Daar werd — en
dit was voorzeker eene schoone gedachte ! — een volksconcert
aangeboden aan 250o genoodigden uit den arbeidersstand, zoowel
mannen als vrouwen. Onder de grootste geestdrift der
aanwezigen, woonden Hare Majesteiten betrekkelijk geruimen
tijd het concert bij, en daarna keerde de Koninklijke Stoet
langs een anderen weg, als van de eene eereboog tot de andere,
naar het Paleis terug. Inderdaad, Scheveningen had zijn best
gedaan, en er was geen huisje in eenige achterbuurt, dat de
spaarpenningen der bewoners niet in beslag genomen had.
Schitterend voorwaar mocht ook het bloemen-corso hee-
ten, waarvan de stoet eene lengte van niet minder dan 150o
meter vertegenwoordigde. Daarin kwamen vooral uit de Florawagen,
door zes opgetuigde vossen getrokken, waarop Flora
voorgesteld werd, door vrouwen-figuren omgeven ; voorts de
Czaar-Peter-groep, eene inderdaad uitstekende gedachte van
de Zaanlandsche Vereeniging „Wilhelmina," de kindergroepen ;
maar vooral de hoofdgroep : een reusachtig bloemenkussen, uit
oranjekleurige Afrikaanders saAmgesteld en door de Koninklijke
kroon gedekt. De wanden van den wagen, die door acht appelschimmels
getrokken werd, droegen de wapens der gewesten,
en voor en achter op den wagen zaten twee jonge meisjes, in
het wit gekleed met oranje. De overige bijzonderheden, als
gelijkluidend met andere van dien aard, vermelden we hier niet.
Wij eindigen nu onze mededeelingen over de Inhuldigingsfeesten
in de Residentie, en wijden nog enkele herinneringen
aan het Koninklijk bezoek in de omstreken. Het landelijke
en rustige Rijswijk was vol op den Zondag, toen het de jonge
Konipgin met hare Koninklijke Moeder wachtte. Van heinde
en ver was de menigte toegestroomd om tegenwoordig to mogen
zijn, en in spanning en geestdrift hadden zich duizenden
langs den weg geschaard. Daar luidde de torenklok, ten tee-
ken dat Hare Majesteiten de grens der Gemeente genaderd waren,
en weldra reden Zij het feestelijk versierde dorp binnen.
Bij het Raadhuis werden de Koninginnen welkom geheeten en,
bouquetten aangeboden, waarna men zich voorbij den pas ge-

NAAR RIJSWIJK EN HET WESTLAND. 373
planten Wilhelmina-boom naar de feest-tribune begaf, waar zich
onderscheidene Vereenigingen hadden geschaard en Hare Majesteiten
door de Rijswijksche jeugd een welkomstlied werd
toegezongen. De kleinen ontvingen een hartelijk woord van de
Koninginnen, die zich vervolgens naar de Naald begaven. De
weg daarheen was aan beide zijden met bloemen bestrooid. Bij
de Pastorie werd Hare Majesteit een vredepalm aangeboden,
terwiji voor het Roomsche Gesticht eenige in het wit gekleede
meisjes der Koningin eene ovatie brachten. Daarna ging de
tocht naar Voorburg, dat aan de grens zijner Gemeente, bij de
Geestbrug, een tweetal eerepoorten opgericht had. Het geheele
dorp had zich in feestgewaad gestoken. Bij het Gemeentehuis
hief het fanfarekorps ,,Forum Hadriani," toen de Vorstinnen
uitstegen, 't „Wilhelmus" aan en werden Haar bouquetten aan-
geboden. ZOO ging het van dorp tot dorp. Overal heerschte
guile feestvreugde onder de menigte, die zich allerwege in de
dorpen verzameld had, en toen de Vorstinnen eindelijk te vijf
uren naar het Paleis terugkeerden, ja, toen geleek de Koninklijke
wagen wel een ware bloementuin te zijn !
Straks kreeg ook het Westland zijn deel. Voorafgegaan
door een escadron Huzaren, trok de Koninklijke Stoet voort
van dorp tot dorp. Bij elke school langs den weg werden de
Vorstinnen bloemruikers aangeboden en hieven de leerlingen
een nationaal lied aan, terwiji voor het Raadhuis te Monster,
waar het Koninklijk rijtuig onder de breede, groene eerepoort
stilhield, een cantate uitgevoerd werd. De reddingsboot van
Terheyden, volledig uitgerust, als zou zij aanstonds op den
buit der menschenliefde uitgaan, was voor de woning van den
Burgemeester geplaatst. Bloemen en edele vruchten werden
Hare Majesteiten als om strijd aangeboden. Te Kwintsheul
werden de Vorstinnen voor de Kerk door den Pastoor der
Parochie verwelkomd. Een viertal meisjes hielden ieder een
schotel in de hand, waarop brood, zout, druiven en champagne,
als symbolen van gastvrijheid en overvloed. De kerktoren was
als in een monument van bloemen en groen herschapen, waar-
van een reusachtige W., uit sparregroen en rozen saamgevloch-

374
KWINTSHEUL EN WAT.ERINGEN,
ten, afhing. Wateringen wedijverde met Kwintsheul. Dair had
men een eerepoort opgericht van tuinbouw-producten, die alles
vertegenwoordigde, wat de nazomer in het Westland oplevert.
Een zestal terrassen aan weérszijden droegen de grovere
gewassen, en deze werden steeds hooger door terrassen met
fijnere vruchten gevolgd, totdat de witte en blauwe druiventrossen
een kolossalen boog boven de perziken en meloenen,
moerbezien en pompoenen vormden, waarboven een kleiperenboom
en een trophee van vlaggen zich verhief ; 't was waarlijk
een prachtig en karakteristiek geheel, treffend door oorspronkelijkheid
en een schoon getuigenis voor den rijkdom van Holland's
tuin. Zoo brachten de gemeenten van het Westland de
Koningin als om strijd de offers harer liefde en eerbied. De
asperge-bedden met hun fijn groen schenen wel kaal geplunderd,
en inderdaad, de tuinbouwers hadden maar werk gehad
om asperge groen te leveren, ja, maar voor „onze Koningin !" en
wie dacht er aan, er geld voor te vragen ? Eigenaardig waren
hier en daar de versieringen. Zoo hadden de leerlingen eener
school het geheele schoolhek, ter lengte van 16 Meter, in een
haag van groen herschapen, waarop zij in eigengemaakte cozen :
„Leve de Koningin" aangebracht hadden. Inderdaad, het
Westland hield „veul, bar veul van de Koningin !"
En zoo keerde de Koninklijke Stoet te ongeveer zes uren,
langs een dubbelen haag van toeschouwers, die zich in dichte
rijen langs den weg geposteerd hadden, met bloemen en vruchten
beladen, in de Residentie terug.
Den isden September zou tusschen Moerdijk en Willemstad
de Vlootschouw op het Hollandsch Diep plaats hebben. Vroeg
in den morgen lagen daar reeds de monitors en'pantserschepen,
de kanonneerbooten en riviervaartuigen gereed om door Hare
Majesteit in oogenschouw genomen te worden, terwijl honderden
vaartuigen zich daar omheen geschaard hadden ; daarboven
straalde de najaarszon en wierp haar glans over het zacht bewogen
watervlak ; de kleurenmengeling van kostuums en vlaggen,
het goud der uniformen en de koperen monteering der
vaartuigen, in 66n woord : ze waren een schitterend tooneel, her -

DE VLOOTSCHOUW. 375
innerend aan de grootsche dagen van Oud-Holland, toen zijn
Zeeleeuw allerwege op de wateren den klauw zette. Nu en dan
wisselde de komst van nieuwe vaartuigen of het gillen van
rene stoomfluit het eentonige van het wachten af, en telkens
weder zweefden de tonen van een nationalen zang over het
wijde watervlak. Eindelijk stoomde de Koninklijke trein te
den ure het keurig versierde Station te Moerdijk binnen, waar
eene onafzienbare schare haar hoera's deed opgaan bij den
aanblik van de jonge Koningin en haar Koninklijke Moeder.
En straks — daar knalden, neen, daar donderden de vuurmonden
hun losse lading uit, daar gilden en gierden en bromden de
stoomfluiten, daar klom de bemanning in 't want en onder het
gejoel der matrozen van de schepen, welke men voorbijging,
voerde de Zeehon d, met den Schout bij Nacht Engelbrecht
als beveihebber, den kostbaren last, welke zij droeg, voorbij
de oorlogsvaartuigen. En overal gingen de tonen der muziek
op, doch ze moesten onderdoen voor het gejubel en de geestdrift
van danmaat" bij de aanschouwing van zijne jonge Koningin.
Plotseling dook daar — wie denkt niet aan het Oranjezonnetje
? — een „heusche" Zeehond op uit het zoete water,
een hoogst zeldzaam verschijnsel, als wilde ook Holland's wateren
Hare Majesteit de meest buitengewone hulde niet onthouden,
en stak den simpelen kop boven het watervlak, als ware
het om Hare Majesteit een „Leve !" toe te snuiven. Hoe deden
de stoomfluiten hun best, al te zeer zelfs, zoodat het verzoek
volgde om deze huldebetooning te doen wachten. Toch waagde
een verborgen talent 't uit de machine-kamer een „hiep ! hiep !
hoera !" op zijn stoomfluit te spelen, wat natuurlijk ook de
Vorstinnen tot een glimlach dwong. Eerst toen de wester hodzont
met purper illumineerde, dreunden andermaal de kanonnen
om het vertrek van Hare Majesteiten te melden. 't Was,
kort gezegd, een schoone dag, een lust voor de landgenooten,
benijd door de vreemdelingen, die in grooten getale vertegenwoordigd
waren.
Nu de Vloot haar Koninklijk deel had genoten, mocht
het Leger niet te lang in jaloerschheid gehouden warden. De

376 DE REVUE.
groote heidevlakte bij Renkum kent zich zelf niet meer. 't Is
alles leven en bedrijvigheid, wat zich daar tegen de met bosschen
bedekte heuvets van Bennekom afteekent. Niet minder
dan zes regimenten Infanterie, twee regimenten Huzaren, twee
regimenten Veldartillerie, het korps Rijdende Artillerie, een
afdeeling van de Koloniale Reserve en een regiment, uit verschillende
troepen saamgesteld, zouden hier de militaire manoeuvres
uitvoeren en, ofschoon dit op zich zelf natuurlijk de
belangstelling van velen in den lande zou trekken, werd deze
nog verhoogd door de wetenschap, dat de Koninginnen zelve de
bewegingen der troepen zouden in oogenschouw nemen. Geen
wonder, dat weken tevoren in de omliggende plaatsen reeds
alle rijtuigen besproken waren, dat bijzondere excursies met
de treinen en buitengewone stoombootdiensten ontworpen werden,
en ten slotte aile genomen voorzorgsmaatregelen van dien
aard nog onvoldoende bleken voor de schare, die zich naar de
Renkumsche heide spoedde, om haar geliefde Vorstin voor het
eerst aan de spits van een groot deel van Haar Leger te zien,
Dagen, ja weken van tevoren was men op de heide bezig
tot het maken van de noodige voorbereidingen. Eindelijk 'was
de lang verbeide dag aangebroken en de dorre, doode heide
leefde en bloeide. Treinen en booten, rijtuigen en rijwielcn
verdubbelden voortdurend de onafzienbare menschenschare, die
zich naar de plaats der revue spoedde. Donkere massa's bewogen
zich in de verte voor het oog, totdat men, naarmate
men naderde, steeds meer de wuivende vederbossen der officieren,
de kleurige vaandels en vlaggen, de schitterende uniformen
kon ontdekken en al duidelijker de tonen der muziek op-
vangen kon. Een onafzienbare rij troepen staat daar in rust,
andere regimenten bewegen zich om hen heen en te midden
daarvan galoppeeren ordonnancen heen en weer of snellen troepen
van hoofdofficieren langs de gelederen ; daarboven straalt
de morgenzon, welker branding verzacht wordt door den frisschen
morgenwind, die over de heide blaast. Naar gelang het
oogenblik nadert, waarop de Vorstinnen verschijnen zullen,
rijst de spanning bij de troepen en bij de tien duizenden, die

AANKOMST DER KONINCIIN. 377
zich rondom de afgesloten ruimte verzameld hebben en reeds
lang genoeg hebben van het schitteren der uniformen en de
toiletten der dames ginds op de tribunes, genoeg ook van de
muziek, die het eentonige wachten afwisselt, blijft de wachtende
menschenmassa verlangen naar de komst van Hare Ma-
DE KONINGIN-MOEDER.
jesteiten ! Dair komt eindelijk de Koninklijke trein bij de halte
aan, waar de Vorstinnen door den Opperbevelhebber der troepen,
met diens uitgelezen Staf, ontvangen worden, en weinige
oogenblikken later rijdt de Vorstelijke Stoet, onder de luide
„hoera's !" der schare, het terrein binnen.
Voorop reed de Koningin, in wit amazonen-gewaad, op

378
HET DEFILE.
een bruin paard gezeten, en aan Hare zijde de Generaal en
de Staf, benevens generaal Van der Heyden. Achter Haar de
Koningin-Moeder in open rijtuig met vierspan, en daarna vier
rijtuigen met gevolg. Oogenblikkelijk stal de jonge Koningin
de harten, toen Zij zich omkeerde in den zadel, ten einde
zich te overtuigen dat den Huzaar, die bij Haar aankomst,
onder het hollen over de heide, van het paard was gevallen,
geenerlei ongeval bejegend was. Na aan het Publiek de eer van.
Haren eersten groet gegund te hebben, hield Zij de inspectie
over de troepen, die Haar onder tromgeroffel en militaire
muziek de gewone eerbewijzingen brachten. Bij dien rit werd
de Vorstin door den Minister van Oorlog en den Generaal
begeleid. Nu volgde het defile der troepen, nadat Hare Majesteit
in korten galop zich naar een hoogte op het terrein begeven
had. Het was een trotsch schouwspel, vooral voor hen,
die in militaire oefeningen behagen scheppen, dat been en weer
rennen van ordonnancen, vervolgens 't oprukken van de Infanterie,
al sneller opgevolgd door de andere korpsen, totdat de
Rijdende Artillerie in wilden ren de bewegende lijn sloot. Eindelijk
was 't oogenblik daar, waarop de Koninginnen zouden vertrekken.
Nadat bataillon na bataillon voorbijgetrokken was —
deze beweging duurde ongeveer een uur — trokken alle regimenten
zich saAm in de nabijheid van de spoorbaan, en nu,
dicht opeen geschaard, wachtten zij andermaal de voorbijgang
der Koningin af. Daar naderde wederom de Koninklijke Amazone
en op nieuw Bogen alle vaandels en hieven de muzikanten
het „Wilhelmus" aan. Doch nu — als hadden de militaire
standbeelden op Bens leven gekregen — daar klonk een „hoera !"
De geweren werden gezwaaid, de vaandels omhoog gestoken
en : „Leve de Koningin !" zoo klonk het van regiment tot
regiment en straks uit de dichte rijen der toeschouwers, als
een rollende donder. Daar naderden ook de Cavalleristen en,
zich opheffende in hun stijgbeugels en de sabels boven het
hoofd zwaaiende, deden ook zij een : „Leve de Koningin I"
hooren. En weder volgde nu een defile van de bereden wapenen,
zoo prachtig, zoo juist, dat zelfs de vreemde officieren, die

HET SLOT. 379
als militaire attache's hunne Vorsten vertegenwoordigden, hun
lof openlijk te kennen gaven, toen de Rijdende Artillerie met
hare kanonnen, onder de jubeltonen der menigte, over de heide
rende en zwenkte.
En nu keerde men naar huis, want de Vorstinnen waren
heengereisd — het zonnetje van dien schitterenden dag was
ondergegaan ! . . .
De paarden en rijtuigen snelden voort in eene file van de
Renkumsche heide tot Arnhem, en steeds trachtten de wielrijders
hen ter zij de te blijven. Gansche scharen van voetgangers
bewogen zich in een wolk van stof, en toch zingende over de
heide. De waggons van den trein, ofschoon zij dubbele vracht
innamen, konden de massa's niet laden, die zich aan het kleine
Station verdrongen. 't Was inderdaad of de menigte niet verminderde,
hoe velen er ook weggevoerd werden.
Hoe gelukkig was Apeldoorn, eindelijk zijne Koningin weder
te mogen ontvangen 1 't Was al groen, wat men aanschouwde
in straten en op pleinen : groen en vlaggen, tropheen en schilden.
Tribunes waren opgeslagen op den weg van den intocht
en van alle zijden stroomden de vreemdelingen toe, om
de geliefde Vorstin juist hier te zien binnen komen : het lustoord
Harer jeugd, waar alles zooveel huiselijker karakter dragen
moest. Eindelijk, eindelijk hield dan de Koninklijke trein
aan het zoowel van buiten als van binnen prachtig versierde
Station stn. Na de gewone officieele begroetingen door den
Commissaris der Koningin in de Provincie en den Burgemeester,
en na de voorstellingen van de Autoriteiten in de Ontvangkamer,
werden door den Raad adressen van hulde aangeboden,
op echt perkament, door den Burgemeester der Gemeente zelf
bewerkt, in oud-Gothisch schrift, en geillustreerd met wapens
en afbeeldingen van gebouwen nit de Gemeente. Op ongekunstelde
wijze gaf de Koningin hare blijdschap te kennen, dat
Zij Gelre's bodem weer mocht betreden en zich te Apeldoorn
beyond. Een hartelijk gejuich weérklonk, toen de Koninginnen
zich naar buiten begaven en straks, bij de Markt gekomen,
dankte Hare Majesteit den Voorzitter der Feestcommissie voor

380 IN APELDOORN.
de keurige versiering der Gemeente en voor de prachtige bouquetten,
Haar aangeboden. Bij de Kerk hield Ds. Hattink
eene warme toespraak en leidde Hare Majesteit de prachtig
versierde Kerk binnen, waar andermaal ruikers aangeboden
KON IN GIN WILH ELMINA •
werden. Aan de poort der Paleislaan werd Hare Majesteiten
door een koor van bewoners van het Loo een welkomstlied
toegezongen. Vier Poortwachters, in oud-Hollandsche dracht gestoken,
openden de poort en meisjes strooiden bloemen in het
Koninklijk rijtuig. In de laan stond 't Hofpersoneel geschaard,

OP HET LOO. 381
dat, bij monde van den intendant Van Steijn, Hare Majesteit
welkom heette op het domein als gehuldigde Koningin, waarop
de twee oudste werklieden bouquetten aanboden, onder luid
gejuich van de aanwezigen. Onder de tonen van het „Wilhelmus,"
door de muziek der Harmonie aangeheven, traden Hare
Majesteiten het Paleis binnen, tusschen de prachtige bloemen
en planten door, die ter zijde van de stoep geplaatst waren,
waar de Koningin andermaal den Burgemeester Hare groote
ingenomenheid betuigde met de hartelijke ontvangst. Nauwelijks
waren de Vorstinnen ten Paleize, of Zij begaven zich
naar buiten om een tocht door de Gemeente te doen, een bezoek
aan de volksspelen te brengen en 's avonds weder om
de illuminatie in oogenschouw te nemen. Apeldoorn gevoelde
zich gelukkig, de Koningin weder in zijn midden te zien ! Den
volgenden dag, tegen negen uren, verzamelde zich de Apeldoornsche
Jeugd, een koor van drie duizend kinderen, onder
opiicht van Onderwijzers en Onderwijzeressen, om Hare Majesteit
een morgengroet te brengen en, gesteund door een muziekkorps,
Hare Majesteit een feestcantate toe te zingen. Andermaal
ging de dag in de meest feestelijke stemming voorbij,
waarover wij hier niet verder behoeven uit te wijden.
„Weet gij mij een land te noemen,
Dat op zooveel schoons kan roemen ?"
Het heeft eene Historie van zooveel eeuwen achter zich,
die luide in het wêl. en 't wee getuigt, vermaant en waarschuwt
„Wat God saAmgebonden heeft, dat scheide de mensch
niet I"
Ongelukkig is de Vorst of de Vorstin, die zich tegen die
uitspraak vergrijpen zou I Wee den vermetele die het waagt,
zich aan dit Patrimonium te bezondigen ! leder wete, dat hij
de hand, de schennende hand uitstrekt aan de welvaart en het
geluk van vijf millioen Medemenschen en Landgenooten, wanneer
hij het drievoudig snoer zoekt te ontrafelen, dat de alterhoogste
Potentaat der Potentaten samenbond :
GOD, ORANJE EN NEDERLAND 1

382 BESLUIT.
Een drievoudig snoer zal niet licht verbroken worden.
Dat geeft ons hope, dat stort ons moed in, als we ons de
toekomst indenken ! Ook al woelt het hier en al dreigt het
ginds : een ding hebben wij, dat ons van andere Staten en Vol-
ken scheidt en boven hen onderscheidt : Wij hebben een Oran.-
jehuis in het verleden, eene Dochter der Oranje's in het heden
en Gij, Koningin ! Gij hebt een Volk, dat buiten Oranje zijn
rustpunt mist. De God der vaderen zegene U, Oranje en Nederland
saam ; want, indien ooit Oranje en Nederland scheiden
mochten — de Schrijver waagt het, hier zijn eigen meening
uit to spreken — nimmer zal Hij U zegenen.
Mijn Koningin ! Mijn Volk ! Houdt wat Gij hebt, en dat
niemand Uwe kroon roove !
EINDE VAN HET ACHTSTE DEEL.

INHOUD VAN HET ACHTSTE DEEL.
Bladz.
oofdstuk I. Het April-Ministerie . 5
), II. Partijen en Ministers .. 64
)) III. De Oorlog met Atjeh en de School 154
ft IV. Algemeen Overzicht . . 252
Pt V. Het Regentschap . . 264
), VI. De jaren van voorbereiding . 297
)) VII. Leve de Koningin ! . 331