Di geskidenis van ons land - CDbooks - R - Us

KOPIREG.]
DI
GESKIDENIS VAN ONS LAND,
IN DI
.TAAL VAN ONS VOLK.
TWEDE UITGAAF .
(An,r;evul tot 1895, en vermeerder met Byla,qe).
PAARL:
p, F, DU TOIT & CO., BEPEHKT, DRUK KEHR EN UTTGEWERS.

,
Vi.
Dall nog "n swarighcid in skrywe was di spelling. Daal' is nog gcn
wool'deboek ni. In bYll

6
En tog onder al di teenspoed, toen di jaar om was, het hulle al 'n heel party
gevorder. In Van Riebeek syn dagboek lees ons: "Onse liwe Here sy
gedank! ons is tog so Vel' aI, dat ons di sike kan versorre met melk en bottel'
en eiers, en ons pluimve broei al." Di kool begin al te krop en di wortels
word al ep,tbaar. Skaapvlees het hulle nou al dag en botter volop. Di skepe
kan nou kry wat hulle nodig h'3t. Di doel van di maatskappy het hulle nou
al verkry. Endi Hollanders was op so 'n goeje voet met di nasiis, dat daar
kans was om voordelig handel te drywe met hulle ; 500 Saldanhas, met groot
troppe ve, was altyd digteby. Van Riebeek dag "oen dat clit 'n goeje ding
sal wees om ekspres 'n maatskappy op te rig om olifantstande en vo'elstruisvere
en velle en sulke goed van di nasiis te handel.
Mar di nasiis begin nou al te merk dat di Hollanders ni sondeI' hulle kan
klaar kom ni en stel toen vel' hulle parmantig an. Rulle het di Hollanders
dilmils gemoyeer. Mar di Hollanders wou ni yer hulle doodskiit ni, en het
mal' altyd yer hulle bang gemaak met di geweer. Dan vlug hulle en laat
somal' al di \'e staan. Mal' di Hollanders wou nooit hulle ve hou ni en ge
tiit dan weer vel' hulle terug. Dit was orders wat Van Riebeek van di maatskappy
gekry het. En di nasi het mar net baing ve gehad oel

I
8
ro ndom, en trek dan mattjiis daaro'er ; dan Je hulle daaroJl(ler soos varkes.
Rulle is vreselik lui. Net mardi honger aIleen kan vel' hulle uitja uit hulle
ga te uit. Rulle bly liwcrs da' c sandel' kos, as om moeite te elocn daar\·oor.
"Di Boesmans lewe mceste nn jag. Rulle skiit di wild met g-itpyle Di
gif llaal hulle uit slangkoppe, en smcer elit an eli punt van di pylc. Dan bekruip
hullc di wild agter di bossiis. Ell as dit kaalveld is, elall uinde hulle
bassi is op hulle kop am di wild te bctrck. En hulle skiit mal' llct lckker met
'n py 1 oek. Op 100 tre yer knn '11 bok maar se, eliR 'n geluk as hy vry kom.
As di pyl hom mal' eifentjiis raale, elan is hy in di hand. Hy sal ni tc Vel'
loop ni. Di gif lat hom netnou neerslaan. Dan sny hulle di stuk uit, wat di
pyl in sit, cn di ander eet hulle op. Hulle kau amper net so vi lI11ig' loop as
'n p31'd.
" As Imllc ni wild kan kry ni, elan cet hulle Flange, muise, en al sulke goed.
Baro. uintjiis en wortels gra\ye hulle uit di grand uit am te eet.
"Hulle lc\\"e mar sleg onder makaar. Di mans het heel party "rouens.
Mal' war" liifde ken hullc ni. Vcr hulle kinders sorre hulle mar min en bestraf
ycr hulle nooit ni. Mar as hullc eli dag kwaad is, pas op! dan slaat
hulle somal' eli kindel's dood. As hulle rusi kry onder makaar, dan moet eli
kindel's van eli alldcr dit vergelde. Dis vel' 'n Boesman mal' niks am jou kind
dood tc slaall as hy vel' jon kwaad is ell by siin ni kans am vel' jou te wen ni.
Partykcer as 'n leeu voordi kraal staan cn brul, dan cooi hullc ycr hom 'n
kind uit am op te 'Teet. Dan gaat by weg. Soos eli kindel's kan krnip, dan
hou di mocdcrs op am vel' hulle te sorre.
" Di Boesmans trek baing rand agter di wild an. As hullc llOU \\'egtrek
van 'n plek af, dan lat hulle di au mense wat ni kan saamtrck ni, somal' agterbly
mct 'n stuk vlys en 'n vo'clstruiseierdop vol water. As elit op is, dan
moet bullc mal' van hanger stcl'we, of andcrs Heet di wilde elirc hulle op. "
Dit vCJ'tcl Kicberer van eli Boesmans. En hy het sekcr niks bygemaak ni.
Want hy het lank met di lJaRi omgcg-aan en pel'beer am vcr hullc rcg- tc breng.
En hiil'l1it kan 'n mens siin ' hoe onmenselik hulle is. *'
o D aalom oek dat party mense, wat di Boesmans goed ken, ni wil glo dat hulle
IDense is ni. Di skrywer van ons geskidenis het gehoor van twe mense wat gestry
het daaro'er, of 'n Boesman 'n mens is of ni. Di een se: "'n Boesman is gen mens
ni. Want kyk! di taal van al di mense is al beskrywe, mar hoekom het nog nooit
'n mun in staat gewees om 'n Boesman syn taal te beskrywe ni? En bulle lewensaard
is oek mar nes di dire. Kyk,'n kaffel', al is by nog so sleg, by maak tog vel hom n
struis (strooihuis), hy bon tog'n bitji ve en saai tog- kafferkoorn of miliis. Mar'n
Boesman trek mar rond nes di roofdire. As hy dik gevreet is, dan gaat hy in di
klipskeur Ie tot hy weer vaal is van di honger. Hy i!\ oek nes'n hond: in'u paar
da'e vreet hy hom vet, " ens.
Di ander seg to en : "Ek sal ver oom twe vra'e doen. ":r Hou 'n Boesman honde?"
-" Ja "-" Maak 'n Boesman vunr? "-" Ja. "-" Non dan is hy 'n mens. Want
watter diir hon dan honde? En watter diir maak dan vuur? Kyk, oom, 'n bobejaan
is baing slim, en as dit kond is, dan gaat by oek langes di vnur sit as hy 'n vuur
siin. Mar van vuurmaak weet hy ni. Di vuur gaat so dood, maski le daar hout
langesan. Hy weet ni van opgoi ni. "
En dit was iii waarheid oek. Al is di Boesmans nog so ellendig; hulle is daarom
mense. En as ons ni so is as hulle ni, dan moet ons ni ver hulle verag ni; mar vel'
hlllle jammer he, en dankbaar wees dat onse liwe Here ver ons OIlers gege bet wat
ver ODS beter e;eleer het.

9
Di BoesrnallS was mal' 'n arme ongelukkige yolk. Omdat hu11e nes wilde
dire lewe van steel en rowe was di Boere meer as eens verplig om hulle te
straf. As hu11e onder 'n Boer syn ve kom, dan maak hu11e nes di tiers.
Rulle yang ni een bees of een skaap en eet hom op ni. Ne, al wat hu11e kry
IDaak hulle dood. Wat hulle kan opeet eet hulle op, en di o'erskiit lat hulle
sOmal' Ie. Dit het gemaak dat di Boere hulle baing doodgeskiit het. Want
hulle kon ni andel's maak ni. In di hande kan 'n mens hulle ni kry om hu11e
te straf ni. Hulle skiit te geweldig met di gifpyle. En dan Ie hulle agter
di klippel'S en in di bossiis en soos di Boer syn \'e kom soek elan skiit hulle
hom dood met eli gifpyle. Hoe wou eli Boere nou andel's maak ?
Mar di Kaffers het eintlik vel' hulle amper uitgeroei. A8 hulle di Kaffers
8yn ve steel, dan 0l11singel di Kaffers so'n kraal en slaat somal' almal, met
vrou'ens en kindel'S, met kllopkiriis dood nes honde. Op eli mall iiI' IS di
Boesmalls al amper heeltemaal uitgeroei. Party is mak by di Boere. Party
het deurmakaar geraak met ander stal11me. Mar apart, soos eers, kry 'n mens
hulle amper ni "\l1eer ni.
' Di Hottentots is oele byna a1l11a1l11ak by eli Boere. Korannas en N amakwas*
is daar nog 'n menigte "'ilel. Daar is elaarom nou al sendelinge onder hu11e
cele.
])I KAFFERS.
Dr ILwFERS IS weer menselik as di Boesmans. Hulle is weI swarter van
Idem, mar hulle is groter vau lyf en betel' geskape. Hulle lewensaarel is
cek ni so beestelik as eli Boesmans syn ni. Vall del' Kemp, di eerste sendeling
wat onder di kaffel's ingegaan het, het 'n lange besluy\ring gege Yan hulle
geaardheid en manire, in di" Gedenleschriftell Yan het Keder!. Zendelinggenootschap,
tv,eede deel." So een en ander, \Tat nou di belangrikste is, sal
ons elaaruit o'erneem:-
"Godsdiins het di Kaffers ni ; mar des te meer bygelowigheid. To'ery is
l"egte algemeen onder hulle. !iu11e het 'n menigte to'erdokters. As 'n ko­
ning of 'n kaptein siik is, dan moet di to'erdokter kom. Dun \lOrd altyd
vertel : 'Di of di het hom geto'er.' En di arme man kom Ili ny ni. Hy
word dood gemaak, of hy daarvan weet of ni. Pal'tykeer goi hulle hom met
asgaaie dood. Partykeer Ekeur hulle 'n boomstam oop, en buig dit na
weerskante toe om, en sit di man in di mik; dan laat hulle weel'skante los,
dat di boom hom dooddruk ill di middel.
CDi Namakwas anbin di maan, Hulle eet gen hasiis ni. En as 'n mens nou
hom' waarom ni! In "Kundsen's Gross Namaqualand " lees ons wat Lulle daarvan
vertel:
"Di Maan gaat dood en word weer lewendig. Di Maan se toen eenmaal an di
Basi : "Loop jy na di mense toe en se vel' bulle: Net S008 ek doodgaan en weer
)ewendig word, so sal julle oek doodgaan en weer lewendig worde," Di Hasi loop
toen na di mense toe en se: "Net soos ek doodgaan en ni weer lewendig word, ni so
sal julie oek doodgaan en ni weer lewendig worde ni." Toen by weer terugkom
VIa di Maan ver hom: " Wat het jy gese ?" "Ek het vel' hulle gese: Net soos ek
doodgaan en ni weer levendig word, so sal julie oek doodgaan en ni weer lew en dig
",-orde ni? 'Wat?' se di Maan," het jy dit gese?" En by vat 'n stok en slaat
hom op syn bek en daarvan is syn bek nou oop van voor. Di Haas het toea gevlug
en tot van dag toe vlug by nog mar altyd. "Ons is nou kwaad ver di Hasi," se
di ou Namakwa, " omdat by so'n slegte boodskap gebreng het, en daarom eet ons
Jli eyn vlys ni."

DI KOLONI G ROEI OP ONDER TEENSPOED.
Dri klasse.-TVare toesla>ld.-Van Hoorn.-Van Wagenaar.-Van Quaelbt1·g.
-Borghorst.-Hctc7cius.-Goske.-Moeili7cheid met di Hottentots.
Ous salnou yerder goed moet let op di onderskeid tussen di anleg Yall ill
:M:aatskappy en eli jonge koloui. Party skrywers o'er eli geskidenis yan ons
land het yergeet om dit in di oog te hou. .
Ons het non dri klasse van mense wat ons moet uit makaar hou. Daar is
nog di party wat ill eliins is van eli Maatskappy; hulle word betaal en hulle
moet mal' doen soos ha11e orders kry. Dan is daar nou 'n klompi "Vrye Burgers,
" of Boere, wat hulle ei'e plase gehuur of gekoop het, ell vel' hulle selweI'S
werk. En dan is daar di Hottentots en ander nasiis, wat hiir in di landge­
,roon hot.
Di belangrikste yan eli dri klasse YOI' ons is natuurlik di Boel'e. Dis hulle
,rat eincllik eli Koloui gebtig het. ·Want di wilde nasiis kon dit ni doen ni;
wat weet hulle Yb,ll lmise maak en plase anle? En di menso wat in diins van
eli Maatskappy was u'ou dit ni duen ni ; hulle werk mal' yer di yoordeel "an
di Maatskappy ell yall hulle sel \Yers, soos ons later gedurig sal sun.
Mal' wat het di anne handjil'ol Boere tog moet sukkel in di eerse tyd ! An eli
een kant di nasiis-bang om hulle land te verliis-was mar altyd daar op uit
om di Boere te be steel en te Yermoor. An eli ander kant-di meeste \'all eli
gouwel'lleurs ,rat di Maatskappy na Van Riebeek hiernatoe gestuur het, en di
ander hoge heertjiis, wou mal' altyel di arme Boere yerell'l1k en yer hulle selweI'S
verry k.
Mar dis 'n tekell \'an alles "at waarlik goeel is: dit groei op onder ramp
en teenspoed. En so was dit met 011S koloni oek. Dit salons sii11 as onS
yertel wat toen yereler gebeurd is.
Omelat Van Riebeek so dikwils al syn ontslag gena het, stuur di Maatskappy
naelerhand yer G81·t van Hoon. as syn op\·olger yan Holland llf hiimatoe
in lGGO. Mar ongelukkig is hy op se gestor we eel' hy an di Kaap was.
So moes Van Riebeek nog 'n tyelfi bly.
"
ZACHARIAS VAN WAGENAAR, lGG2-1GGG.
Tii Maatskappy het toen weer yer Zacharias van Wagenaar gestuul'
In 1662 kom hy hiir an, en Van Riebeek vertrek toen 11a Batavia. Op disesde
Mei lG62 het Van Wagenaar di Koloni o'ergeneem uit Van Riebeek syn
hande. Hy het yerklaar elat hy alles in di beste orde gekry bet.
(t In di tyd ge di saailand van eli Maatskappy al deurenbank 5405 mud koorn
in di jaar op, ell di klein klompi Boere kon oek al jare omtrent 100 mud
koorn yerkoop. Di uitgaaf van di koloni was toen al jare 38,773 guIde (£2
V08 7s. Gd), en di inkoms 32,000 guIde (£2,400).
l,it was mal' llloeilik in di da'e om a1 di skepe wat hiil' allkom te yoorsiin.
Di Mantskappy het allcc1l a1 40 skepe gehad wat met di Indiane gehandel het,

14
en altoos hiir ankom om kos en water in te neem. En di Hottentots wou ni
altoos ve verkoop ni. Di prys van 'n koei was in di tyd 'n stuk tabak net so
lank as di koei is van haar soort tot by di horens; en van 'n skaap netso.
Di Maatskappy het in di tyd oek 'n party fatsoenlike jonge meisiis, di meeste
wese, hiirnatoe gestuur om met di Boere te trou.
Di slawehandel het oek nou begin in di koloni. Di Engelse het di eerste
slawe hiir ingevoer. Op di agste October 166-J, kom di Lion, 'n Engelse skip,
hiir an met 'n vrag slawe van Madagaskar. Di arme goed was somar nakend
en brand ma'er. Di Engelse kaptein het hulle verkoop vel' £50 stuk.
Van Wagenaar was gou di lewe hiir moeg Di Maatskappy het hom meer
geld belowe, maar hy wou ni langer bly ni. Wagenaar het di Kasteel "De
Goede Hoop" hiir laat bou in 1666. Dis al wat hy belangrik hiir geelaan
het.
KORNELIS VAN QUAELBERG, 1666-1668.
In .Jannewari 1667 het Kornelis Van Quaelberg hiir angeko!ll as
kommandeur. Hy het weinig gedaan in di belang van di Koloni, en wou
hom mar self ry k maak.
Lodewyk XIV het 'n plan gemaak om 'n groot koloni te stig in di Ooste,
en stuur daarom 'n groot vloot om koloniis van ander lande te gaan afneem.
Di vloot was ni goed versorg ni, en so was di skeepsvolk byna almal verhongel'
toen hulle an di Kaap kom.
Van Quaelberg het. hulle ni aIleen kos gege ni, mar oek baing vrindelik behandel,
en dit was teen di sin van di Maatskappy, want H611and was in di tyd
kwaad gesind teeno'er di Franse. Van Quaelberg word dus van zyn pos ontsIa'e
en hune stel toen weer vel' Jakob Borghorst in syn plaas an, in J annewari
1668. In syn tyd het di Maatskappy laat ondersoek do en na edelgesteente m
di koloni. Mar hulle het ni gekry ni.
PIETER HACKIUS.
Na hom kom we r Pieter Hackins in 1670. In syn tyd het di Hollanders
di wet gemaak, dat ider man ver ellee boom wat hy afkap op syn plaas twe andel'
in di plek moet plant. Daarom is daar nou nog rondom di Kaap, Wynberg,
en Hottentots Holland so baing bome. En dit was 'n goeje wet oek.
Dit sou goed wees as ons Parlement di wet weer wil invoer.
YSBRAND GOSKE, 1672-1676.
Na syn dood word Ysbrand Goske aangestel as eerste Gouwerneur
van di Kaap, in 1672. 'n Nuwe kasteelhet hulle nou begin te bou. In September
1673 het amper al di Maatskappy syn beeste versuip in eli wildesand,
an di mond van Sout Riyiir.
Tot nog toe was hiir-gen skool gewees ni, en Jan Wi ttebol was di eerste
meester wat angestel is. Twe klein Hottentotjiis kon altoos vorniit geleer
worde in di skool. Di regering het ekspres 'n man angesteld oek om di taal
van di Hottentots te beskrywe. Syn naam was Wreede. !{ar hy was 'n slegte
man ; so is er daar verder niks "an gekom ni.
MOEILIKHEID )[El' DI HOTTEKTOTfl.
Di Boere het in di ty.d mar gedurig moeilikheid gehad met di Hottentots-Atamme.
Gonnema, en '11 party ander knpteills .\rat met hom saamgespan het,
1

27
l1i gedagte kan syn jammerhart Ili yerdra Ili ; hy Iril pet'beer of by Ili, al Iras
,nar 'n paar, kan red ni, lIy stum so syn pCI'd se-in, en laat slrem lla di skip
toe, en skre yer hulle dat 2 of 3 an di perd syn stert kon vashou. Hulle doet
dit ell hy breng hulle sO nit . . Nag sesmaal ry hy ill, en .breng ider maal 2 of 3
uit. Nou is hy en syn perd stok flou . Hlllle moes'n bitji rus. Mar nag
mar min is gered. 'n Menigte ,,'orstel nog met di dood. Di orban is nog
Clre wocdend. Woltemade \"ergeet syn eie toestand en denk mar lId all di
anne mense wat dUllr 0111kom. X og eellS stum hy s)'n pCI'd in di skllimcnde
water; nag celis spring '11 party o'er board om uitgchelp tc Imrele. Mar ongelukkig
gryp een in Syll eloodangs eli perel bij eli tcu'el cn trek so Syll kop oneler
watet'. Dit kon eli afgclllatte diir 11 i han ni. Daar sink Woltemadc mct syn
p5rd en di anne mellse wat by Irou reel onder eli Iratcr en ycrellrijn : 1M mense
\'crloor hulle lcwe cn daarondcr eli kapteill De Lamaire.
])i Gonwcl'l1cur Vall Plettenbcrg was regto kocl omtreut eli dapperc daael van
,roltemade: hy het lliks geelaan om so 'Jl celelc stuk in gcelagtt::llis tc han ni.
l\Iar tocn ili Maatskappy d it hoor, het hulle claclclik 'n bcsluit gellcclll, am
ccn vall eli skcpc lrat hllIle besig InlS am te bon, tc noem De Hell! JVoitelllmZe,
ell eli gehClll'tellis op eli spigel tc laat afskilelcr; Cll an eli Ircelelrc I'lm \\' oltemade
hct hulle 'n ansiinlikc perscnt gegc.

33
STARINGH.
Of eli "Eqnipagemeester" Staringh (o'erste o'er eli skepe), non al skuld
gehael het elaarall dab eli skepe in Salelanhabaai in hanele yan eli Engelse ge­
wi het of ni, cell eling is seker, enige maanele elaarna het hy een yan eli elapper­
ste dade gedoen wat nog ooit an diKaap gebeur is. In Jannewari, 1782, kom
hiir 'n Dcense skip in di Tafelbaai in, en Staringh gaat dadelik an boord om,
soos gewoonlik, te ondersoek waarnatoe di skip gaan en wat daar op is. Om­
dat hy gedagte gehad het, dat di skip vel' Engelse rekening gelaai was, maak
hij vooraf 'n afspraak met di kommandant yan eli se-battery, om vel' hom
Idaar te hou om te vnur, soos hy di sein ge.
Toen hy di skip ondersoek het, siill Staringh dat syn gedagte reg was. Hy
ge toen las an di Kaptein Fnglede om di skip nader na di wal toe te brenO'.
Di kaptein merk toen oek omaad, en ge las an di matrose om di anker te lig
Cll nit te seil. Hy wou Staringh as gevangene meneem. :Mar Staringh oek
Ili lillks ni, g6 so di sein, en di battery begin te mur. :Met dreiemente en mis­
handeling wou .eli kaptein yer Staringh dwing om 'n teken te ge dat hulle
moes ophou met ski it. Staringh wil ni. Hlllle maak hom toen om di mas
yas yoor di ko'els, 0 " hom daarme bang te maak. Mar ne,-wi se ?-hy hou
vol. Di kaptein word toen bang, dat hulle s}'n skip in eli grond sal skiit,
draai toen om ell go hom o'er. ni lading \l'ord, as Engclse ciendom, afgellccm
CII di skip tCl'llg gegc.
D

'n Ander omlcrneming mn di tyd was om hiir t6 tc plant. Lau'ts se
daarmn (bl. ] G.J-): "Van (''C1l andel'en aard was de onderneming yan YAN
SCHOORN aan den 'Irijnberg. Deze, 'Toeger voor de Oost Indische lYIaatschappy
by den theehandel in Ohina geplaatst, had van daar twee theeboompjes
mcdcgcbragt, die CloOl' de zaadpitten tot mim veertig boompjes waren aangegraeid.
Eene goede theesool't, van die theeheesters (boompiis) gewolluell,
werd in 1805 in Nederland aangebragt en deed de hoop geboreu worden, dat te
eeniger tyd ill de Kaapkolonie de theeboom in het groot zou kunnen geteeld
worden, en eene ruime bron van vel'diensten voor de kolonisten opleveren."
Di jaar daarop moes di hoop verydel worde; want di Kololli kom weer onder
di Engelse. Hulle sal weI oppas dat OilS ni self koffy en te en sulke goed
wen ni, omdat dit skade Yel' hulle is in di handel. lYIar OilS sal dit laat staan
yer 'n ander deel ; en hiir eilldig OilS GJ,Rl\:IUEXIfl '-A...'])1 KAAP OSDlm Dr
HOl.r,ANDlm:-.

a
DI FRA.'NSE VLUGTELIN GE.
DI HUGENOTE IX FRANKRYK.
" Ed'ict um lYalltes."-Getal.-Vl!Jt.-Eerlikhe'id, ens" 1Xln di Prot,staJlt;>. t
Van di Franse ylugtelillge moet OilS tog oek wat vertel in ons geskidenis, al
,,'as dit nou nog so kort. Mal' om di geskidenis Yan di Hugenote mooi agtet
makaar te kan kry, sal on8 yertel ntll eli Hugenote in Frankryk ; dan ,raarom
hulle di lanel yerlaat het en waarnatoe lmHc gevlug het; en daarrm hoe hulle
hiir all eli ICaap gekOlJl het cn hoe dit hiir met hulle gegaan het tot
nou toe.
Om te yertel yan eli Hugenote in Frank:ryk, salons begin yan eli jaar 1598
af, toen Hendrik IV di "Edict Yan Nantes" geproklameer het. Di docl daarvan
was gewces om an di Protestaute nct so veul nyheiel te ge as an di Roomse
om hu11e godsdiins op hnlle maniir tc hou. Diselfele Edict het Lodewyk XIII
en oek Lodewyk XIV plegt,ig bevestig. In di begin Yan di 17 eeu was elaar
in Frankryk 807 ProtestalltS(l kerke, in 16 Provinsiis en 72 Ringe verdeeL
Di kerkbestuur was nagenoeg nct so os ondcr ons.
Di Protestarite, eleur geelurige godsdiins-oorloge en elcur onderdrnkking,
waardeur hulle nooit 'n ansiinlykc pos kon bekle ni, was verplig om hulle mar
met boerdery en met handel besig tc hou. In YI'oegcl'e ela'e was hullc 'u
stel'ke staatkunelige party gewees; mar nou ni meer ni.
En hulle was regte werksa,me, knappc boere. Di mooiste wingerde en tuin.
en landerye yall di Wt3reld kon '11 mellS by hulle siin. Di elal van Vannage,
wat heelmal an hulle behoor het, het hulle so mooi belyerk, dat elit naderhaud
di naam gekry het nn "Klein Kanaan." Daarom het di boerdery in OilS land
oek eel'S reg voornitgegaan tocn hulle hiir gckom het.
Net so werksaam was hulle oek in eli steele. Hulle het grote fabrike opgerig.
En hulle eerlikheid en o'crleg het gen yolk ill eli werelel nog o'ertref
ni.. Daarom het hulle oek in :Fmnkryk di hanelel vau wyn, sout, laken en al
sulkc go eel in hulle haude gehael. Daardeur het oek di skeepvaal't gebloei,
want eli. Hollanelers en Engelsc het liwers met di Pl'otestallte as met di. Roomse
gehanelel, omdat hulle eerliker en oprcgter ,,'as. Al di fabrike, al eli smeelerye
van yster, yall staal, van gouel ell van silwer was in hulle hande.
Onder eli Protestante was oek di gelcerelstc manne, soos Doktel's en Ael\'okate,
ens. Di grootste advokaat yan eli tyd was Henri Basnage, 'n Protestant.
Di knapste preelikante was oek onder hulle. Hulle het "iir Akaelemiis (Hoge
Skole) gehad, in Saumur, Montauban, Niemes en Seelan. So beroemd was eli
AkaJemiis dat jonge mense uit ander lande, ja selfs prinse daar gestudeer het.
En an di grootste Generaals en Admiraals het dit hulle oek nooit ontbl'eck ni.
Di wat daar meer yan ,,-il weet, kan baing boeke kry wat claal'o'er skrywc.
,

50
plan word algemeen goedgekenr en l\fenere de Villiers en Daniel J. Joubel'li:
werd angestel am 'n geskikte plek daal'voor uit te kiis. Hulle kiis toen 'n
stuk grand op di plaas yan Meneer J. du Pre, vlak oer di plek waar di eerste
oue !\erk yan di Hugcnote gestaan het. Daar het huUe to en 'n mooi skQol
gebou eJ! dit di naam gege yan Simondium na di eerste predikant wat yer di .
Hugenote eerste kerk gehon het daar, Pierre Simond. Di skoal beantwoord
goed. En daarin is 'n kamer am oue gedenkstukke te bewaar.
Di kamer is 12 yoet lank en 12 yoet breed. Mar tot nag is daar nog niks
gen gedenkstukke in ni. Meer dall een het beloof om wat te breDg. Mar
soos clit gaat, 'n mens yersuim.

53
'n bitter gevoel van afkep.r teen di Engelse Regering en vernamelik teen di
sendelinge by di Boercl opgo::wek het.
Mar dit is nog ni di ergste ni. Wat di mense nog di meeste teen di Engelseverbitter
het was, dat al hulle werkvolk hulle verlaat het om /n "lni-lekker"­
lewe op di Sendeling-stasiis te gaan Iy, en dan om hulle honger te stil di Boer
besteel an al di kante.
So is daar in korten tyd ni minder as 30 seDdeling skole binnen di Koloni
opgerig, en al di werkvolk: van di Boerel gaan daar op 'n hoop Ie, sodat 'n
menigte van di Boere "erplig was om di landbou op te ge en aileen met ve te
boer. Mar oek hiirvoor het 'n mens skaapwagters nodig. So dat party oek
rut moes opge en saam met hulle famili 'n jammerlik lewe moes Iy sonder iist
Yt-r hulle kinders te kan verdiin.
Mar natuurlik het di Hottentots oek op laas daaronder moes ly. Party van
bulle is dan oek so veral'm en so agteruitgegaan, dat di sendelinge selwers ge­
welier het om hulle op di stasiis an te neem. Hulle gaan toen Ie rondom di
dorpe, vernamelik by Graaff-Reinet, Grahamstad, en Somerset, tot 'n Jas
van di bele buurt. Want steel en rowe was hulle voorland.
Di enigste maniir om dit te verhelp was om 'n wet te maak dat gen Hottentot
sonder 'n pas mag rondJoop ni. Mar daar wou di Engelse Regering ni
yan hoor ni. Dit alles moes natuurlik mewerk om di Boere teen di Engelse
op te maak, soos ons later sal siin.
Dit het oek di Boere so teen di Sendelinge gemaak. Di meeste het daarna
gemaak. Di enigste uitsondering hiirop was di "Moravische Broeders" of
" Hernhutters, " en di SendeJing Kioherer wat onder di Boesmans was. Hy
llet di Hottentos oek geleer om te werk.
Dr. Philip, 'n ander Hottentots-Sendeling bewerk dit so dat di Hottentots,
diselfde regte kry wat wit mense besit. In 1828 word di wet, genoem Ordinansi
No 50, gepasseer, waarin an Hottentots gelyke l'egte met di blanke mense
word toegestaan.
," j.,

79
Di Parlcmcut was verplig om 'n Komite \"an Besuiniging an te stel, en so
veul as molik was di uitgaaf te yerminder. En tog moes hulle nog £250,000
leen.
In Augustus 1867 het Prins Alfred weer di Koloui besoek. Di koors het
di jaar 'u menigtc mense weggeneem an eli Kaap, waaronder two doh.-ters,
Graaf en Brown.
Di oorlog tussen di Vrijstaat en di Basutos duur nog. Di Gonwernelll' gaan
tussen beie to en di Boere so te Be gcwen het, en neem eli Basutos as Britse onelerelanc
oneler syn beskerming. Dnarnm sal OilS later nl( el' se.

82
In disclfdc jaar word Sir Gordon Sprigg weer gevra om 'n ministeri tevorm,
wat in 1891 deur di Rhodes ministeri opgevolg word omdat di Afrikaner
party in Parlement Sprigg syn grote Spoorwegplan uitgegoi het.
In 18U3 kryg di Rhodes ministeri 'n nuwe kiiswet dem, waarby di kiisrtg
verder verhoog word van £25 tot £75 okkupasi en lees en skrywe, en waarl,y
verder bepaal word dat di stemming met stembrifiis moet plaas vinde (ballotn-si).
Di Kaapse Parlement annekseer in 1894 vel' Pondoland, waar di kaptein8in
burgeroorlog teen makaar was, en passeer 'n Branelsiikte 'Vet, waarteen 'n,
vry sterke bcweging in eli Koloni ontstaan.

.
84
kapteins, :NIaukoraan en Montsoa, wat deur di Engelse gesterk werd in hulle
onregmatige ansprake op di grootopperhoofskap. Mas' onw neem vrYIVilligers
onder Gert van Niekerk en Moshette onder Gey van Pittins, onder beloftes van
plase. Di vrywilligers wen, en stig op di plase wat hulle van Massonw gekry
het di Repnbliik van Stellalrmd en op di van Moshette Land Gosen. Di
Engelse Regering beslnit toen om 4,000 man te stuur om 'n einde an d i
geskille te maak, en di vrywilligers (vrybniters, se hulle) te verdrywe. Di
ei del' van di ekspedisi was Sir Charles Warren, en dit het hom oek
geluk deur dat di vryIVilligers vrywillig pad ge en ni veg ni.
Bl'itse Betjnanaland is non 'n Kroonkoloni en staan dns onder di Hoge
Kommissaris en 'n Administrateur, IVat di sake daar bestuur. Di teenwoordige
Administrateur is Sir Sidney Shippard. Di setel van di regering is
Vrijburg, di vernaamste dorp in di Protektoraat, en di spoorlyn gaan non
daaro'er na Mafeking, wat di verste dorp is, an di Malopo, vanwaar ill spoorweg
nou verleng worde om di verdere noordelike streke te open.
Di hele Kroonkoloni van Britse Betjuanaland beslaan 'n oppervlakte van
60,777 viirkante myle, en met di Sensus van 1891 was ill blanke bevolking
5,211, di Kafl'ers 47,650, (Taungs 19,800, Mafeking 10,015, Kuruman 11,770
en Vrijburg 6,068), en andere kleurlinge van gemengde rasse 7,472; dus'1'1
totale bevolking van 60,333. Mardi blanke bevolking is na ill tyd sterk
toegeneem deur dat baing boere daar plase gekoop en daar gaan woon het.
MASHONALAND.
Di eerste stap wat Engeland gedoen het om Afrika van binne te oper. was in
1885, toen hulle Betjuanaland onder proteksi geneem het, mal' Lobengulu
het hulle toen gekeer, hy wou van hulle beskerming niks weet ni, en so het
hulle Protektoraat mar uitgestrek tot bij Cham. Mar toen Lobengulu siin dat
di Engelse Cham, as syn teenparty teen hom wapen met geweers en ammunisi
stuur hy 2 male van syn indunas na Transvaal toe, met 'n Olifantstand, en
laat di Boere geluk wens met hulle o'erwinning 013 di Engelse, en vra "om
hulle hand," dit meen om 'n traktaat. of verhond met hom in te gaan, so dat
hij van hulle kan ammunisi kry. Generaal Joubert was toen bereid om na
J.obengulu te gaan en met hom 'n Traktaat van Vrindskap te sluit. Mar
President Kruger was daarteen. En di gevolg was dat Lobengulu, di Koning van
di Matabeles, to en hij siin dat hij by Transvaal ni kon reg kom ni, in 1883
'n Traktaat sluit met Engeland, waarbij hyanneem, om met gen andere mo_
genheid enige o'ereenkoms te sluit ni, sondeI' di toestemming van Engeland syn
Hoge Kommissaris. Kort daarna het Menere Rudd en Rhodes 'n konsessi van
Lobengulu gekry, om di land te deursoek, en minerale te grawe, onder di
voUende voorwaardes: dat, hulle aIle maande an hom £100 moet betaal, dat hulle
1000 Martini gewere en een honderd duisend patrone an hom moet ge, en dat
hulle 'n st,oomboot m'!t kanonne 013 di Sambesi moet sit ..
In 1889 het Mnr. Cecil Rhodes en a.ndere stigsters van di "Britse Said
Afrikaanse Maatskappy," wat di konsessi van Lobengulu gehad het, an di
Koningin gevra om di Maatskappy onder Koninklike charter te hy, om di
streke vel' kolonisasi, handel, en delwery te open. 'n Gunstige antwoord
word ontvang en di Maatskappy begin met hulle werk.
Di eerste werk wat gedoen word, is om 'n pad te maak en 'n telegraaf an te
Ie al an di noordekant van di Limp opo tot na Fort Tuli en van claar cleur di

85
hele Mashonaland tot an Salisbury, wat di hoofstad of setelplaas gemaak word.­
Di vrijwilligers wat di pad gemaak en eli land geopen het kry almal plase en
mynregte, met 'npolisimagtot beskermingall di Forte Makloutsi, Tuli, Victoria,
Charter en Salisbury, waar di bevelvoerende offisire met een Magistraat was.
Mnr. Colquhoun is deur di Maatskappy as Administrateur angestel, mar hy
het dit ni lank gemaak ni, en Dr. Jameson worel in 1891 as Administratcur
angestel, 'n pos wat hy van dag nog bekle.
Di Maatskappy het Mashonaland fiuks begin te open, en eli mense bet rond al
begin goud grawe, en plase okkupeer toen onverwags in 1893 eli Matabele­
Oorlog uitbreek.
Di oorlog het s6 bep'in. Di Matabeles hael al di stamme rondom verower,
elaaronder oek di Mashonas en Makalakas. Dan gaan hulle jaarliks met
kommandos om "belastings in te vorder" van di onderwerpte stamme, en
waar hu11e ni vrywillig wil ge wat gevorder word ni, word hulle met geweld,
selfs met moord, daartoe gedwing en dan van a11es berowe.
Op 12 Juli 1893 kom so 'n Matabele impi en vermoor di Mashonns rondom
en tot in Fort Victoria. Di offisire van di Getjarterde Maatskappy belet hulle,
mar hulle wou ni hoor ni. Toen is hulle gewapend verdrywe, en so is di 001'log
begin.
Op 9 Sept. sluit eli Kaapse Parlement en 11 Sept. vertrek Mnr. Rhodes al
self na Mashonaland toe Hy tre geheel selfstandig op, vo11ens reg deur d
Ryksregering an di Maatskappy verleen. Di Maatskappy roep vrywi.lligers en
beloof an elkeen 'n plaas van 3,000 morre, 'n mynreg op 20 klyms en di helfte
van di buit. Hulle kry omtrent 1,000 vrywilligers wat van 2 kante af Matabeleland
intrek : een Komande van di weste kant, van Mangwe af, samegesteld
uit Hywilligers en 'n gedeelte van di Betjuanaland Poliis, onder kolonel
Goold-Adams, en 2 kommandos van di oostekant af, een van Victoria, onder
Majoor Wilson, en een van Snlisbury af onder Majoor Forbes, mar di 2 Kommandos
het same di land ingetrek, en to en had Forbes di opperbevel.
Dr. Jameson gaan met di verenigde kommando same en Mnr Rhodes blyf
self in Mashonaland om di sake te bestuur.
Di verenigde kolom het heel voorspoedig di land ingetrek, waartoe veral
veul bygedra het di 2 Amerikaanse spioene (scouts) Burnham en Ingram,
wat altyd vooruit gespioeneer het waar di Kaffers is en wat hulle maak. Di
eerste het di Matabeles hulle angeval an di Shangani di oggend tussen 3 en 4
uur, mar hulle het di Kaffers met grote verliis verdrywe, en min verliis ver eli
vrywilligers, wat mar 650 man was teen 5,000 Kaffers. Mar di Maxim
Kanonne het baing goed gewerk en 'n skrik onder di Kaffers gebreng.
Toen het di keurresimente van Lobengulu hulle weer angeval digteby di
Bembesiriviir, naby Buluwayo, en dit helder agtermieldag 2 uur, nadat hulle
in lager getrek was, en op 'n ope plek. Di Kaffers het dapper storm geloop.
veral di Imbesi resiment, mar di Maxims het hulle te vreselik wegf,emaai.
Hulle moes vlug met grote verlise.
Toen Lobengulu van di neerlaag hoor steek hy syn hoofstad, Buluwayo,
met 'n menigte ammunisi, in brand en vlug met 4 wa'ens noord op. SondeI'
slag of stoot neem di verenigde kommando di hoofstad in besit, en eel'S 2 dage
daarna kom Kolonel Goold-Adams met syn mag. Hulle het al di tyd voor di

chen kunnen; zij zijn edelmoedig en gastv1'ij tot dwalens toe. Zij weten even
go?d als wij dat alle menschen niet gemaakt zijn tot koningen, hoewel ve1'pligt
zich te onde1'we1'pen, en dat diegenen het best gehoorzamen kunnen die
de meeste liefde tot v1'yheid hebben. Verscheidene stevige daadzaken kunnen
door de belanghebbenden bijgebragt wordp.n," enz.
En op 'n ander plek se hy (bI. 10): "Het heeft mij dikwijls verwonderd
hoe di: menschen (de Boeren) den wolf van de deur houden of den hongerigen
sohuldeischer verhinderen konden hen in staat van bankroetschap te brengen,
te midden van de tah'ijke strooperijen welke op hen gepleegd waren; en mijne
verwondering werd evenzeer opgewekt door de onmenschelijkheid van het
Gouwerment omtrent hun lijden, en deszelfs onversohilligheid om hun vergoeding
te verschaffen voor ongetergde verongelijking.-Ik zag versoheidene
Afrikaansche boeren have en goed verkoopen en de kolonie vaal' weI zeggen ;
en ik wensch dat ik destijds even zoo gedctctn had. Hun hart walgde; hunne
krachten waren verslapt; hunne nijverheid, hoe weI vruchtbaar, was voor hen
onwinstgevend. Het door jaren van zwoegen vergaderde werd dikwijls door
de Kaf'fer-1'oovers weggevoerd, en bi) het Gouvernement klagende, kregen zij
geene vergoeding. De onve1'moeide geesten dezer menschen werden eindelijk
tel' Deer geslagen, en het land, waaraan zij gehecht waren, welks verbetering
hun zoo veel angst en zorg had gekost, werd voor altoos vaarwd gezegd.
Hiel'door verloren wij een ligchaam waardige opregte mensoh811, de allerbeste
limdbouwers, het allerbeste "teunsel dat de kolonie immer heeft gehad. Zij
zijn weg en zullen nimmer terug keeren," enz.

102
" Panda, diev,m zyn hoofd tot zyne voeten met glorieryke blydskap vervuld
was, kon zich geen oogenblik langer bedwingen, de opregte gevoelens
van zyn hart aldus te ontboezemen:-
" Myn grote Heel', ik dank u regt hartelyk, voor deze uwe openhartige uitdrukkingen
van opregtheid jegens my en myn volk. lk dank u, dat ik thans
van de geduchte til'annie, waaronder ik eene reeks van jareD, als een vel'stooteling
heb geleefd, door u ben vel'lost, lk kan u en de geheele regering van de
witte menschen, by alles dat er bestaat, myne voortdurende trouw plegtiglyk
toezweren. Wanneer eenige lJatie of volk ooit iets ten nadeele van ulieden
wil do en, benoeft gy my sleehts daal'mede bekend te maken, en gy kunt rekenen
dat ik dadelyk myne geheele magt tel' uwer hulp zal do en snellen, en mijn
laatsten man voor u in den kryg opofferen; want ik was dood, en gy hebt
my wedel' levend gemaakt; ik was verworpen, en gylieden hebt my wedel'
o]:-geraapt; zoo heb ik myn geluk en myne welvaart aan ulieden te danbn."
Daarop proklameer Pretorius Katal as eiendom van di Boere. (Stuart, bl.
141) ;-
" Ten gevolge van de generale (algemeene) overwinning die wy over de
Zoelas hebben behaald; en daar wy eene extra-vordering tegen den voormaligen
Zoela-koning Dingaan en zyne natir hebben v,-or paarden-en wagenhuur,
benevens alldere onkosten tot den kryg, van 120,600 Ryksdaalders; en vennits
wy van Dingaan, noch iets van hem kunnen vernemen, noch iemand, tot wien
wy ons om de betaling van die enorme onkosten kunnen refereren (vervoegen),-zoo
liet de kommandant dezen morgen (14 February 1840) onze nationale
vlag hyschen, en de ondervolgende Proclamatie, door den Krygs-Secretaris,
aan bet byeenvergaderde leger voorlezen:-
" , PROOLAJlJATIE.
" lk, Andries Wilhelmus Jacobus Pretorius, Hoofdkommanuant ell K0111malldeur-Generaal
del' geheele Burgerij van den Hoogachtbaren Volksraad
del' Zuid-Afl'ikaansche Maatschappij van Port Natal, en Opperbevelhebber
van hot Krijgsleger, door gem. Volksraad aan mij toevertrouwd, enz., eDZ.,
enz.
"Dooruien de Volksraad del' Zuid-Afl'ikaansche Maatschappij vOl'pligt was,
wegens den ongetergden oorlog, dien de Zoela-koning Dingaan of do Zoelanatio
tegen de Zuid-Afrikaansche l\1aatschappij heoft begonnen, zonder dien
voora[ aan gem. maatschappij te declareren (verklaar), tot eene onkoste yall
120,600 Rijksc1aalders, voor paarden en wagenhuur, benevens andere onkosten
tot den krijg voor deze en de twee vorige kommandos over te gaan; en
daar ue Zoela-koning, volgens aUe blijken en berigten, de Pongola·rivier (zijne
limietscheiding) is overgetrokken, en zijn overgebleven yolk zich in vele klompen
verschuilt, zoodat er niemand is, tot wien ik mij voor de betaling van
deze en vorige onkosten kan referel'en (vervoeg); zoo zij het bij dezen kennelijk
c1at ik, tot vergoeding van deze gezegc1e 120,600 Rijksdaalc1ers, bij d"ze
proclameer en vasts tel dat ik, in naam van gemelden V olksraad del' Z uid -
Afrikaansche Maatschappij, al het land van Toegala tot aan de Omfiloos-Omjama
of de Zwartrivier inneem; dat onze limietscheiding voo rtaan zal zijn van
de zee langs de Zwal'trivier, waar deze door de Dubbele-bergen loopt, nabij
haren oorsprong en dan vervolgens langs den Randberg, in eene gelijke rigting
naar den Drakenberg, de St. Lucias-baai ingerekend, benevens aUe zee-

DI EXGELSE KOM Dr LAND AFNEEM.
Di Engelse GOU1oerneur weier om di Boere onrtfhankeli!c te verlclaar.-Korregpondensi
daaro'er.-GoulOerneur st7mr Soldate.-Bo(fre !c70p hulle.-lIfem·
En.qplse soldate.-Hulle steele di KaifeTs op om di Boere te vermoor en hullp
v(. ;'e steel.-Boere moedeloos.-G(i di land o'er en tre7c weg.
Mar eli rus het ni lank geduur ni. Toen eli Boere rus gehad het van di
Kaffers kom (1i Engelse hulle weer kwel. So lank as dit gelyk het of di Kaffers-al
di Boere sou uitroei, toen hou di Engelse Regering yer hulle doodluiters
; toen weet hune ni dat di Boere Bl'itse onderdane is en dat hulle moes
beskerm worde ni : mar to en di Boere di Kaffers o'erwen en 'n ko10ni gestig
het, toen weet hune dat di Boere Britse onderdane is, net mar om hulle land
wat hunt.: met hulle bloed betaal het goedsmoeds af te neem.
Di saal;: bet yan di begin af so gekom. Toen di Boere di koloni van
Natal gestig het knoop di Volksraad 'n korrespondensi an met di Gouwerneur
van di Kaap om yer onafhankelik erken te worde dem di Koningin, terwyl
di Engelse tog eli land ni wil he ni. Daarop antwoord di Gouwerneur, op 3
September, 1841 (Stuart, bladz. 149):
" Uat ZExe. door Bare Majesteit gelast was, op zekere memorie, door onzen
V olksraad aan haar gezonden, yerzoekencle voor een vrij yolk te worden vel'·
klaard, te berigten, dat het yoor Hare l\fajesteit niet mogelijk was een gedeelte
van hare eigene onderdanen, die zieh eenige honderde mijlen buiten de
Kaap de Goede Hoop hadden begeyen, yoor onafhankelijk te yerklaren.
Dat Hare Majesteit eehter aan hen, bij het ontvangen van eene militaire
magt, al die yoorregten betrekkelijk den handel wilde waarborgen, gelijkstaande
met aile andere Britsehe kolonien ; en dat alsdan het land, hetwelk de emigranten
nu oeeuperen, zoo\'erre regtYaardigheid en billijkheid toelaten, aan
hen zon worden toegekend." Met andere woolde : Onafhankelik wil ons julle
ni verkl:Utl' ni ; mar ons sal julle land gewapenJ kom afneem-ver julle onderwerp-en
dan in handel julle geld skraap, soos ons oral maak-en dan is
julle mar weer net so ver as jUlle in di koloni was.
Di Volksraad was natuurlik verontwaardigd o'er so'n antwoord en :skryf
toen d::utrop :
"Piefer-lIfaritzburg, den llden October, 1841.
"Sir 1 U \\'er Exeellentie's mededeeling van den 3den September laatstl. is
ons gisteren ter hand gekomen en op heden on zen Volksraad, welke juist zijne
zitting hield, voorgelegd geworden. Wij hebben de eel' dalrop te doen dienen:
dat het ons spij t, dat Hare Majesteit ons niet voor eene onafhankelijke Republiek
wil erkennen, ons als nog besehouwende als een gedeelte van Harer
Majesteit's onderdanen; en dat U we Exe. die mededeeling aan ons moest
doen tel' informatie onzel' medekolonisten, met een verder aanbod, dat, indien
wij eene militaire magt van de Kaapstad wilden ontvangen, wij, met betrekking
tot den handel, op een gelijken voet met eene Britsehe Bezitting zouden
worden geplaatst.

III
regt hadden tusschen beide te komen, laat ik aan anderen ter beslissing over.
Het is zeer twijfelachtig, en komt niet binnen het bereik of het doel van
mijnen brief. Ret is duidelijk dat de Boschjesmans de oorspronkelijke
bezitters waren, en dat het Grikwa opperhoofd een onderkruiper was; hij had
zelf geen z\V"em van regt. Welk regt eenige natie volgens het regt del' volkert:n
dus heeft, in zulk een geval tusschen beide te kumen, is iets ander •
Roever Engeland geregtigd was eene roofzuchtige daad goed te keuren, en
dan het geza!! van den pleger dier daad te handhaven, behoorde een onderwerp
van onpartijdige discussie te zijn in de wetgeving van Engeland. Ht't
is dus dllidelijk dat de Grikwas geen regt hadden op het Jand. De Kaapsche
Boeren hielden vast aan hunne gevoelens. Verglln mij Uwe Excellencie te
verwijzen naar Moodie's opgaaf van deze zaak, en naar het ongeoorloofd
gedrag van p.enige Zendelingen omtrent dien tijd. Aan dwalingen in 001'deel
zijn aIle menschen meer of min onderworpen, en :ndien de Kaapsche
Boeren op dien tijd wezenlijk Britsche onderdanen waren, moesten zij meG de
grootste zachtheid behandeld zijn geworden. Eenzijdige opgaven, komende
van eenigen ZendeJing, en meer bijzonder van eenen vrijbuitenden, geweten.
loozen wilde, dienden nimmer acht op gegeven te worden. Beide partijen
moesten gehoord wezen, en onder al de omstandigheden del' zaak, en in
aanmerking nemende hunne bezwaren en verdrukkingen, moest niets onheproefd
gelaten zijn om hvnne tlpgewekte gevoelens tot bedaren te brengen.
lk zoude zeker de voorkeur geven a'1n de vriendschap en het bondgenoutschap
van den beschaafden mensch, boven die van den verraderlijken en loozen \
wildC:'. Ja, ik zoude bijkans de voorkeur geven aan de misnoegdheid del' I
Kaapsche Boeren, boven eenig traktaat of bondgenootschap dat gemaakt
konde worden met eenige del' Kaffers, en ik zoude meer geloof slaan aan de
bewering van een enkej(:;n Kaapschen Boer dan aan de verklaringen van vijf
honderd 'Vilden, zonder ep.nig grondbeginsel, behalve dat van de snoodste
soort van begeerlijkheid, zonder eenig denkbeeld, behalve dat van plunderen
en roof. Wij kozen de partij del' wilden, namen van de Kaapsche Boeren
hun vee, gaven hetzelve aan de Grikwa Kaffers, verkochkn hunne wagens, en
ik weet tot nog toe niet wat van de opbrengst geworden is. Het wordt dik·
wijls door velen gezegd: "Laat kie,chheid nimmer de overhand krijgen OVal'
u\Ve voornemens;" maar ik zeg: "Laat eerlijkheid nimmer door staatkunde
overweldigd worden." lk wensch dat \Vij even veel moeite gedaan en even
veel geld besteed hadden om den staat del' Kaapsche "Boeren -lie verbeteren, en
hunne grieven te herstelIen, als wij met de Kaffers gedaan hebben, dan zoudet
gij deze plaats de eerste under al de kolonien kunnen noemen, bloeijend,
gelukkig, tevreden. Dan zoudet gij eene borstwering, duurzamer dan de
Chinee::.che muur, op nwe grenzen 7.ien, zonder vrees voor eenen woesten inval
en het Gouvernement zoude heden ten dage niet gedompeld zijn in eenen
l'u'ineuzen, langwijligen en kostbaren oorlog. DiL zoude echter gezonoe
staatkunde, de kern van mcnschlievendheid, zijn geweest."

115
lewe net daaran te dank dat hy ou Boere-klere angetrek het-hy het 'n ou
dufse batji angebad-sodat hulle hom ni ken ni-anders was by · gelewe1'.
Dis net seker. By bet self beken dat by al in baing gevegte was, mar nooit
in so'n bewige as di van Boomplaas.
Dit 1yk of di Engelse hulle verliis wou geheim hou. Want bui;en di grafte
binnekant di ringmuur op Boomplaas, is daar naderhand 'n menigte
geraamtes oopgespoel in di Boomplaasriviir. Dis seker lyke wat hulle na di
geveg in di riviir ge!!ooi en toegemaak het. En naderhand is bij 'n verspoeling
nog 'n party nuwe grafte oopgespoe1 an di voet van di heuwel.
Di berig wat on8 gege bet is van" een wat daarby was," wat as
kommadant geageer het, en wat di beste in staat was van enigeen om 'n ye1'slag
te ge. En bowediin het ons syn verhaal vergelyk met di van andere
ooggetuige, en hulle p1'aat almal uit een mond.
2

LATERE GESKIDENIS.
Andries P1'etorius trek met party Boere o'er Vaalriviir.- Di Ellgelse ge Iii Vrystaat
weer terug an di Boere.-Konvensi van 1854.-Sending van Predi-
7cctnt A. lIfurray en Dr. Fraser na Engelctnd, misluk.-Grondwet.- Hoifman
President.-Vetberg-lijn.-Adam Kok.-Pretorius.-Brand.-Oorlog
met di Basutos.
Di meeste Boere wat in di Vrystaat gewoon het pak 1 hulle nou op met hulle
familiis en hulle goed, en' binnen enige dage was hulle o'er Vaalriviir, onder
Pretorius. Di Engelse Regering verklaar nou ver Pretorius, en nog andere
hoofde van di Boere vo'elvry, en hulle loof £2,000 uit ver Pretorius syn kop.
Mar ja weI, wi sal yer Pretorius verraai? Di Boere seker ni. Hoor wat selfs
'n Engelsman hiirvan se: "'n Beloning van £2,000 word nou angebide vel'
di Imp van hulle Kommadant ANDRIES PRETORIUS, mar dit was net om di
Boere nog meer gaande te maak teen di Engelse. In hulle oge was Pretorius
'n patriot en 'n held, 'n man waarop enige yolk of land kan trots wees. Ernstig,
self-opofferend, en godsdiinstig was hy in di hoogste graad. Allig was
hy oek ni mindel' in di raad. Toen alle hoop verlore was om Natal 1allger te
verdedig, was hy di man wat voorgestel het om mar liwers di Jand o'er te ge,
as om 'n wanhopige oorlog te voer soos party wou deen. Naderhand het
hy alles gedoen wat in syn vermoge was om di Boere in di Vrystaat los te kry
van di Engelse Regering, ja hy het self 'n reis gemaak na di Koloni as afgevaardigde
van di Boere, in di hoop om di sake so reg te kry; mar daar is hy
met veragting behandel. By syn terugkeer het hy di betrekking angeneem
van Kommadant-Generaal. en nou was hy op pad, en di hoof van di Boere,
om o'er Vaalriviir dt Republiik te stig, waarvan di hoofstad syn naam sou dra
en syn nagedagtenis sou bewaar van kind tot kind. Al di gaud van England
koo di armste Boer ni verlei om Pretorius te verraai ni." (Theal, South Afri.
ca, II: 152). Daar salons Pretorius en di Boere weer kry.
Di Engelse het dt slag van Boomplaas gewen, hoe dit oek mog wees,
en nou bly di Vrystaat onder hulle bestunr. Hulle plaas 'n Magistraat op
Bloemfontein, en daar word 'n soort van skans of fort gebou met 3 kanonne
daarop. Rulle hou di Vrystaat in besit tot 1854. In di tyd trek daar baing
mense van di Koloni en oek Enropeane in. M.ar to en di Engelse selwers begin
te merk hoe moeilik di swart nasiis dit vel' hulle maak, en hoe daar gedurig
oOl'loge is met di Basutos onder Moshesh, en met .Moletsanie, en hoe baing soldate,
dat hulle daarvoor nodigihet, en di vreselike onkoste wat dit maak;;toen laat
bulle di Vrystaat weer an di Boere o'er, ofskoon baing daarteen was. Di
Boere moes nou verdeI' vel' hulle 'n skans wees teen di Kaffers. Dit was hulle
politiik. Op di 23ste Fewerwari 1854, is di Akte van Vryheid an di Vrystaat
getcken. Dit word genoem
DI KONVENSI VAN 1854.
Dit was geteken an di Engelse kant deur George Rmsel Clerck, K.C.B., en
:.an iii Boere hulle kant deur-
Josias Philip Hoffman, President,- Afgevaardigde vel' S)fITHFIELD.

120
Dog di Basutos steur hulle mar net min daaran. Hulle gaan mar ,"ort met
rowc en steel en anrande, so dat di Vrystaat genoodsaak was om in Mei, 1865,
di wapcns op te vat om hulle tot hul1e plig te breng. Di oOl'log duur 11
maande, toen word di yrede geteken op Tbaba Eosigo, Moshesb syn rowernes,
op 3 April, 1866. Di Basutos moes toen 'n groot stuk land an di Vrystaat
afstaan ycr skadevergoeding. Di nuwe stuk grond word opgemeet, in plase
verdeel en verkoop. Dis di "Verowerde Grond."
Dog dit het mar net kort geduur, to en was daar weer oorlog. In di maande
Juni en Juli kom daar weer hele klompe Basutos daar Ie, en hulle gaan S0
Vel' dat lmHc twe Vrystaatse burgers, Krynauw en Bosch, vermoor. En toen
eli VrJstaatsc regeling eis dat di lJ100rdenaars moet uitgelewer worde, verseg
Moshesh om dit te doen en daag di Boere uit.
In Augus, 1867, trek di Boere met iwe kommandos Basutoland in, en net
mtilr hulle kom klop hulle di Basutos dat hulle gen raad weet ni. Di een kraal
en skans 11a eli ander neem eli Boere in. Selfs hoge berge bestorm bulle en haa1
eli Basutos elaar uit. Al wat ou Moshesh nog o'erhou was Thaba Bosigo.
Daar ylug toen a1 di Basotus op met hulle VG.
Di Boere Ie toen om eli berg. Mar eli berg is danig moeilik om te hestorm.
Daar is ampcr gen plek om op te kom ni, cn di Kaffers het bo'e grote skanse
en 'lOOS eli Boere wil opklim, rol hulle grote klippers af. Di Boerc het al 'n
anslag gemaak om di berg op te Idim. Mar hulle het 'n bitji te laat in eli
dag gewag. En toen hulle byna bo'e was, val hulle v()orman, di dappere
kommadant Wepener.
Di Boere Ie toen rondom di berg om di Kaffel's te laat uithonger, of as
hulle 'n kans siin nog 'n slag te bestorm, toen onyerwags an di oOl'log 'n end
kOIll.
Kyk, \Vat is elan gebeur? Ja, vra dit! Hoor en verstaan! Di Engelse
rcgering verbreek eel'S Art. VIII yan eli Konyensi en yerbiiel eli
verkoop yan kruit en ammunisi an eli VrJstaat.
Toen nog mooier, verbreek hulle Art. II Yan di Konyensi en neem op 12
Maart, 1868, eli BasLltos onder hulle vlerkiis-Engelsc vlerkiis-en maak ver
bulle Britse onderdane! Mar wat salons daaryoor 'n uitroepingstt'ken set,
Bismarck se mos: MACt IS REG.
Daarop volg 'n wapenstilstand, en toen begin 'n lange korresponelensi tussen
di twc regerings, omdat eli Vrystaat meen dat eli Engelse regering Art. II van
eli Konvensi yan 18ii4 yerbreek het. Eindelik stuur eli Vrystaat 'n eleputasi,
predikant Van de Wall en 'n meneer de Villiers, na Engeland, en toen hu11e
daar I\:om by di Minister, na hy vel' hu11e, bulle moet tog ycr bom op eli lmart
wys waar so 'n Staat leg as di Vrystaat? !.?
Di einde yan eli saak was, dat di Iyn yan 12 Maart, 1895, soos di o'ereenk0111S
was in Aliwal Noord, eleur ri Gouwerneur Wodehouse en di VrJstaatse
Regcring gocdgekeur word.
En elaarme eindig eli spu11etjiis met di Basutos-ons hoop ver altJel. Hulle
is nOll Engelsc kindertjiis, maar tot nog toe is bulle ni witter en soeter geworele
ni.

124
di bestuur yan Jan Brand. In 1888 is by gesterwe en in 1889 opgevolg deur
President Reitz, vroegere Hoofregter van di Vrystailt, 'n ware Afrikaner, met
'n egte Afrikaanse hart, een van di medehelpers om di Afrikaner Bond op te
rig en 'n voorstander van di Afrikaanse taal. Hy is in 1893 herkiis, mar
ongelukkig was hy lydende an syn gesondheid in 1895. Onder syn bestuur
gaan di Vrystaat oek nog altoos vooruit. Onder twe Konvensiis bon di Koloni
vel' eie rekening di spoorweg van Kolesbel'g na Viljoensdrif, o'er Bloemfonwin,
dwars deur di Vrystaat na Transvaal toe, iits w'tt baing bygedra het
tot di ontwikkeling van eli land. In 1889 het di Vrystaat oek 'n Tolverbond
ingegaan met di Koloni. Teeno'er eli twespalkerige politiiv yanTransvaal het'
di V rystaat, onder invloed van President Rietz, altoos op 'n 'Tindskaplike
voet gebly met di Kaapkoloni, en samegewerk ver 'n Verenigele Suiel Afrika.
Mog Reitz lank lewe as Presielent van eli Vrystaat !

TRANSV AAL.
OXTSTAAN VAN DI REPUBLIIK.
IJorpe gebou.-SalJcrtts verdrywe.-Tra7ctartt gesluit.-PretoTius.-Burgeroorlog.-Kectte
syn Uitspractk.-Volksraad objekteer.-Goud'/JelcZe.-Pretorius
bedank.-Bul'gers ge7ciis.-Vooruitgang.-Goudvelde.-Spoorweg.­
Kalfet·-oorlog.
So os ons gesiin het, het'n party van di B03re onder }Jotgieter en andere ni
IDegetrek na Natal ni. Eel's het hulle gewoon an di Suidekant en naderhand
an di Noordekant van Vaalriviir. Daar het hulle toen 'n dorp gebou an
Mooiriviir; eli dorp het hulle genoem na hulle kommadant of chif Potgieter,
Pot-chif-st1'oom. Uit dri woorde is di naam dus saamgestel: Pot is di eerste
sillabe van Potgieter, chifbeteken dat hy hulle kommadant was, en s[?'oom is
di stroom van Mooiriviir. Dis 'n pragtige dorp nou, en lange tyd was dit di
hoofstad van Transvaal, totdat nou voor enige jare gelede Pretoria hoofstad
ge"\\orde is, omdat dit meer in di midde1 van di RepubIiik Ie.
In 1844 en 1845 trek di Boere daarvandaan weer verdeI', en bou toen 'n
Gorp digteby di Selati .Goudvelde. Di dorp no em hulle Origstad, na di
Hollander wat syn skip gege het om goed vel' hulle te breng met Smellenkamp.
Dit is 'n regte vrugbare plek. Hulle het daar gou huise gebou,
tuine gemaak en lemoenbome, ens. geplant. Mar toen kom di koors daar so
erg en daar sterf so 'n menigte, dat hulle somal' huise en alles moes verlaat
en vlug daarvandaan. Daar staan van dag nog IDurasiis, wat di ou voortrekkers
gemaak bet.
Toen verdeel di Boere vel' hulle in twe parte. Party trek na di Sl1idekant
en bou daar toen di dorp Lydenburg, so genoem om al hu11e 7yde wat hulle
deurgestaan het. Di an del' klomp, onder Hendrik Potgieter, trek NOOl'd-op
en bou 'n dorp an Soutpctnsberg. Dit is gebeur van 1845 tot 1847.
Toen Pretorius uit Natal gekom het, trek hy met syn manskap na
Magaliisberg, daarom is naderhand di dorp wat daar gebou is Pretoria
genoem, na ou Pretorius. Syu plaas waar hy op syn oue dage gewoon het Ie
in di distrik van Pretoria en heet "De Rust van den Oude," en is nog onder
di famiIi Pretorius.
Soos ons gesiin het, het ou Peetorius en syn manskap in 1848 di Vr},staat
gehelp teen di Engelse op Boomplaas. Toen het di Engelse Gon werneur mos
vel' hom vo'elvry verklaar. Mar vel' Potgieter het di Engelse in sekere sin
erken as hoof van syn party, en vry gelaat om te handel soos hy goedvind.
Omdat di Potgieters en di Pretoriusse toen hulle uit di Koloni getrek het, ni
op een plek gaan woon ni, het idereen met syn manskap 'n soort van
onafhankelike maatskappy gevorm. Dit was di rede dat, toen hulle
naderhand in een land woon, daar twe pm'lye was. En dit het 'n Mle tyd
gedllur en baing moeite gekos eel' di twe weer'verenig is. En oek nadel'hand

!,
12()
is dikwils di oue partyskap uitgebreek, een keel' was dit so erg dat daar 'n
soort van bzwgeroodog van gekom het.
Mal' kon di Boere dan lUar so gemakkelik di land bewoon en dorpe bou,.
ens.? Ret hulle dan ni daar met Kaffers te doen gehad ni ?-O ja! Di wat
nou so lekker woon op plase en dorp

129
Op 17 Oktober, 1871, doen Gouwerneur Keate uitspraak dat di grond an di
Kaptein behoort, en so word di hele distrik van Bloemhof van di Transyaal
afgesu),. Mar di Volksraad protesteer toen daal'teen; want Pre!iorius het dit
so mar op syn eie houtji gedoen, sonder toestemming van di Volksraad, en
tccn di Grondwet van di Republiik. Hy het daar gen reg toe gehad ni.
Daarop bedank Pretorius, en Burgers, 'n Predikant van Hanol"er.
word taen verkiis. In syn tyd is di land voomit gekom. Dis gedeeltelik au
di tyd toe te skrywe. Met di Diamandvelde, hoewel di Engelse dit afgeneem
het, het Transvaal en Vrystaat tog daarom mar di beste gevaar. Toen had
ai Bocre 'n mark vel' hulle produkte. Di Vrystaat v('rsiin di Diamantvelcl·
yeral yan vlees, en di Tramwaal van brood en groente, en tabak, ens. So
kom daar geld in, en so moes albei opkom.
Mar dan Burgers self, hy was 'n lewendige kerd. Toen hy daar kom was
di land vol van papiirgeld, en di was amper niks werd ni. Hy Ieen toen by
een van di Kaapse Banke £GO,OOO, en verbrand di papiirgeld.
Toen is eli Goudvelde ontelek. En toen was Burgers na Europa, en iu
Holland het hy geld geleen om 'n spoorweg te laat maak na Delagoabaai, cn
met eli Portugcsc Regering het hy 'n traktaat gesluit, sodat di Transvaal vrye
handel het elaar an di Baai. Mal' van eli hele skema is niks gekom ni.
Want nct soos hulle begin met eli spoorweg, nOll kom di arme land in oOl'log
met eli Kaffers. Di duisende \'an gC\\'eers \rat eli Engelse an eli Kaffers rerkoop
hct !-het di Kaffers betaal met geld, en di Boerc elit mocs "cer betaal
mct bloerl.
K

152
Na vel' tel te he dat hy in 1802 (op 1 Aug.) gebore is, gaat hy as volg
voort :-
In di tyd toen di !!ebemtenisse voorgeval het, was Opperman veldkornet
van di wyk. 1!'reti. Bezuidenhout had 'n Hottentot wat syn ve moes oppas.
In di tyd had 'n veldkol'llet di reg om te gelas, dat 'n diinsbode by syn baas
1l10et bly, tot hy ander yolk of 'n bediinde kon kry om syn werk te doen ; mar
nHtuurlik moes hy sodanige bediinde behoorlik betaal.
Op 'n sekere dag begin di Hottentot syn skape uit te vang, om te kan
vel'trek. Bezuidenhout se ,er hom: "Ne, jy kan ni trek ni, jy moet wag tot
ek ander yolk het," waarop di Hottentot antwoord : "Of jy wil of ni, mar
ek trek." Bezuidenhout ee : "Dan slaat ek jou," en daarop slaan Bezuidenhout
hom, mar ni onbehoorlik ni. Di Hottentot gaan hom toen verklaag
Mm. Stockenstrom, in di tyd Landros te GraafI-Reinet, ge di Hottentot 'n
T):-t'l, waarop di Hottentot syn ve gaan uitvang om weg te trek, terwyl hy
Bezuidenhout toevoeg : "Nou kan jy my 'n pak ge, mar ek sal daarom
\\,eggaan." Waarop Bezuidenhout se : "As jy my dit vra, dan sal ek jou dit
ge," en hy ge di Hottentot oek toen enige houwe.
Nadat di Hottentot dit gerapporteer het, stuur Stockenstrom 'n skout, met
name Lond, na KapteinAndrews, te Verkeerde Water (nou Long Hope Siding),
met 'n briif, waarin hy hom skrywe om hulp te gA, onl Bezuidenhout te kan
yang, hetsy lewendig of dood. Kap. Andrews huur vel' Frans Rossouw Cn
.ambtenaar onder Kapt. Andrews) en stuur hom om vel' Bezuidenhout te yang,
daar Rossouw wis waar Bezuidenhout hom ophou, en hom sou gaan wegsteek
as hy hulle te wagte is. Dit was 'n plek op di plaas Boven Groennek
(Haviaansriviir).
Rossouw kom tot by di plek waar bezuidenhout in di krans is, en toen hy
hom siin roep hy hom toe om af te kom. "Ne, "-antwoord Bezuidenhout,
-" dit sal ek ni doen ni." Nog'n paar keel' hethulle hom geroep, marsonder
gevolg. Rossouw ge toen order om op Bezuidenl:.out te skiit, wat gedaan
werd; dog huIIe kon hom ni raak ni. Bezuidenhout skiit oek van uit di
krans, mal' o'erheen o'er di koppe van di manskappe. Rossouw stuur toen 'n
soldaat om Bezuidenhout te bekruip en in di gat dood te skiit. Di soldaat
skiit en raak hom oneler di arm deur, waarop hy dood neerval. Bezuidenhout
'syn vrou het di lyk toen laat uithaal en self begrawe.
Daarop kommadeer kommadant Willem Gabr. Nel, di kommadant van
di afdeling, vel' Hendrik Prinsloo, om vel' Geswind di Hottentot wat saam
lllet Bezuidenhout in di krans was, weg te bring na GraafI-Reinet. Prinsloo
woon in di tyd op di plaas (digteby waar Somerset nou is), wat nog altyd na
hom namelik "Prinsloo" genoem word. (Mm. Alb. van Niekerk is nou di
besitter daarvan). To en hy di order kry, Re hy : "waarom moet ek juis
uitge,oek worde, om di Hottentot weg te bring." Hy het hom verkleineer
gevoel, dem so 'n handel wyse.
In plaas van te gehoorsaam an di bevel hom opgele, gaat hy persone
bymakaar werwe, tell einde sig teen di Regering te verset. Kapt. Andrews
kry intussen 'n briif, dat hy Prinsloo moet gevange neem. Prinsloo het oek
'n briif geskrywe an Jac. Kruger, om daar mense bymakaar te maak, om op te
staan teen di Regering. Christian en Stephanus Muller, twe broers, biid
hulle diinste an ('m di briif te besorg, en beloof dat hulle dit eiehandig an
.Jac. Kruger salo'erhandig. Mar inplaas van vollens hulle belofte te handel,
gnan hulle na Cradock en ge di briif an Landros Visser. Di skrywe nog
diselfde nag 'n briif an Kapt. Andrews, dathy Prinsloo moet vang en gevange
hou. Kapt. Andrews stuur 30 soldate onder 'n sersant, wat Prinsloo onverwags
op di lyf kom en hom gevange neem, terwyl hy di middag na di ete 'n
bitji gaan rus het. Hy had selfs ni eens syn baatji an ni.
Hulle bring hom toen na di plaas hiir,-Grootplaas,-(eientlik Doornkraal),
waar myn vader Barend de Klerk toen gewoon het, om di nag hiir o'er te bly.
Rapt. Andrews stUllI' deur Komdt. Christ. van Aardt 'n briif, om Prinsloo na

174
sou losgelaat wees op di Hollanse bo reo Elke Hollanse Afrikaner in Suid
Afrika wat'n geweer kan dra sou syn famili gaan help he, so diip was hulle
verontwaardiging. Ons het wind gesaai an di Diamandvelde, en sou nou di
storm oes daarvan.
So was di sake toen ek in 1874 dem Natal, di Vrystaat, di Diamandvelde,
en di Noorde van di Koloni gereis het. An Kimberley het ek privaat ondersoek
gedoen na Waterboer syn regte. Di getuigenisse was erg teenstrydig ;
mar persone wat agter di gordyne gekyk het was bereid om voorwaarts te kom
en te bewys dat di anneksasi 'n bedrog en 'n swendelary was. Dit was onmolik
vel' my as vreemdeling om te se wi liig en wi di waarheid spreek. Mar di
verbreking van traktaat was buiten kwessi; en ek kon my ni verenig met di
koele verklaring van 'n hoog geplaaste ambtenaar ni, dat, nou ons di traktaat
verbreek het in di saak van di Basutos, ons dit mal' weer kan breek. As Waterboer
syn regte net so duidelik was as hulle nou twyfelagtig was, dan nog was
onse halldelwys buitensporg ontstaatkundig. Dit kon nooit ons doel wees ni,
selfs vel' so'n kosbal'e besittir:g as 'n diamandmyn, om'n Provinsi te hou in di
velTe binneland wat onse Kaapkoloni ni wou he ni, en di okkupasi waarvan di
haat opwek van di Hollanse bevolking o'er hee Suid Afrika. An di Kaap
had ik 'n gesprek met di Premiir, Meneer Molteno. Hy se vel' my, hy had net
so spyt as ek ; hy was self teen di annexasi; hy betreur di gedragslyn \Vat di
Ryksregering gevolg het en nog volg, mar Grikwaland was buiten di grens
van di Koloni. Dit was ni syn saak ni, en hy kon hom ni daarme bemoei ni.
By myn terugkoms in England deel ek myn ondervinding me an Lvrd
Carnarvon, wat toen Koloniale Sekretaris was. Hy was ni o'ertiug dat di
anneksasi onregverdig was ni, mar natumlik het hy grote andag gewij an di
opini van di Kaapse Premiir. Di Koloniale Kanwor het di strydkrag van di
Hollanse bevolking te laag gereken, en het gemeen dat di ontevredenheid sig
sou bepaal by woorde. Oek het hulle ni rekening gehou met di ontevredenheid
in di Koloni ni. 'n Oorlog met di Vrye State, as dit daartoe sou koIr..,
sou so weI gevaarlik as skandelik wees, en sou seker gelei he tot verwikkelinge
met di nuw opgrigte kOllstitusionele Regering. Lord CarnarvoR perbeer to en
'n vrindskappelike skikking. Dit was ni maklik 1,ver di Koloniale kantoor
om te el'ken dat huUe verkeerd gedoen het ni ; en di bewyse was oek ni gelewer
dat onreg gedoen was ni. As 'n traktaat verbreek was, dan was daarvoor
molik buitengewone redes. Mar dat dit onstaatkundig was om di meerderheid
van bevolking te vervreem en ite verbitter in 'n Koloni wat net selfregering
gekry het, was duidelik. Dit was an my voorgestel an di Kaap, dat 'n Konferensi
van afgevaardigdes van di verskillende belanghebbende state maklik 'n
oplossing kon kry. Lord Carnarvon syn mening was, dat di eenvoudigste
oplossing was 'n Konferensi van al di Suid Afrikaanse Koloniis en State,
HoUanse en Engelse, in 'n konfederasi soos di DOlninion van Canada, waarin di
kleinere geskille sou ondergaan. Ek self het ni gedenk dat di HoUanse Afrikaners,
in di stemming wat hu11e toen was, na di voorstel sou luister ni. Dit
was egter di maklikste terugweg verdi Koloniale kantoor. Lord Carnarvon
stuur 'n skrywing, nooi uit tot 'n konferensi om di verskillende kwessiis te
behandel, daaronder di toestand van di Diamandvelde, en stel voor 'n konfederasi,
hoe weI hy dit ni forseer ni. Vem'tiin dage na di skrywing vertl'ek ek,
met instruksiis as di konferensi by makaar kom, dat di kwessi met di Vrye
State dan di eerste moet afgehandel en uitgemaak worde. Saam met di
skrywing had ek self 'n private briif gestuur an Meneer Molteno, onder di
indruk dat hy Lord Carnarvon syn voorstel sou ondersteun as 'n middel om
syn eie uitgedrukte wense uit te voer. Sedert di oorspronkelike inbesitneruing
van Suid Afrika het gen minister meer belangstelling getoon in di
Hollanse inwoners ni as Lord Carnarvon wen getoon het, en ek het nooit 'n
o'enblik getwyfel ni of Meneer Molteno sou syn bedoelings ondersteun met
di hartelikheid wat dit verdiin.
Di geheime geskidenis wat hiirop gevolg het ken ek ni. Ek denk daar

194
party van syn mense na Sinkoenyella gery en kry di ve by hom, en hy ge dit
t oen an di twe kapteins om verdi koning te ge.
Met grote moeite het ons o'er di Drakensberg getrek en di lager opgeslaan
voor di Groot 'fugela, waar di vOOl'trekkers onder Maritz by makaar gekom
het. Di Raad het toen besluit dat Retief, nadat hy di koning van di genoemde
diwerye o'ertnig het, moet gaan om di land van hom te kry. En hy is
oek sonder versuim gegaan met 63 mMl en dri kindel's, buiten di agterryers.
Toen Retief by di koning kom het hy vel' hom vrywillig al di land present
gege (omdat hy di ve by Sinkoenyella gekry het) van di Tugela tot an di
Umzimvubu, voUens di kontrak wat hulle naderhand gekry het by di mense
wat vermoor was. En tog, al di vrindelikheid van Dingaan bewys mar net dat
hy 'n wrede en vreselike moord wou begaan, soos hy oek werkelik gedaan het
op di elfde Fewerwari toeo hy vel' Retief en 66 andere mense so wreedaardig
vermoor het. En op di 17 de Fewerwari het di Kaffers vel' ons oek angeval.
o vreselike, verskrikkelike nag, to en so baing martelaars bloed gestort is, en
200 onskuldige kindertjiis, 95 vrouens en 33 mans vermoor, en, in di
verskrikkelike eewgheid geslinger is dem di assegaaie van di bloeddorstige
heidens. Buiten ons bediindes, was ons getal o'er di 400 sileo 0 dit was
amper ondragelik vel' vIees en bloed om di verskrikkelike gesig te siin di
anderdag morre! In een wa'e leg 50 dood en di bloed het gestroom van di
.soom van di seil tot op di grond.
Ag, dit was akelig om eli dooie en gekweste te siin! Di ander dag het ons
·algar na makaar toe gevlug in 'n ander lager op Doornkop, tnssen di Tugela
-en Boesmansriviir. Di moord is gepleeg tnssen Bloukrans en Boesmansriviir.
Di Kaffers het ons eli dag met 'n grote mag angeval, mar Maritz het hnUe
·dapper angevat en terug gedrywe. En omdat di riviir toen net vol was en di
Kaffers daaro'er moes gaan is 'n menigte van huUe doodgeskiit, so dat di
water naderhand bloedrood was.
Ek moet julle oek verteI, myn liwe kindel's, hoe dit gekom het dat di Kaffers
di nag so maklik di moord kon pleeg. Dit het gekom dem ongehoorsaamheid
en onversigtigheid; dan di meeste mans was same met Retief, en eli
andel', was party uit op buffeljag, en party was na Drakensberg om huUe familiis
te gaan help di berg af kom; so dat 'n mens amper kan se, di Kaffers het
di vrouens en kindel's aUeen gekry en terwyl hulle gems slaap. Retief het
vel' ons gewaarskuw op Doornkop om by makaar te bly totdat hy terug kom,
want hy was ongerus ; hy het oek nadat hy weg was vel' ons terug geskrywe
dat ons ni van makaar af moes gaan ni. Mar di moeite wat ons gehad het
met di ve het vel' baing genooelsaak om langs di riviir af te trek met hnUe
familiis in klein klompiis. Uns was alleen, en voel veilig engerus. Retief
het syn vrou op Doornkop lat bly by Meneer Smit, en di Kaffers het daar ni
gekom ni. Di dag na ons ankoms daar kom di gekwe3te, di vronens en kindel's
wat agtel' gebly het an, party te voet, ander te perd, en 'n party in wa'ens.
Ons velelkommadant, Piet Greyling, het ons kamp toen goed met kos versiin
en versterk. Hy bet oek ons ve terug geneem van di Kaffers ; dis te se,
ons skape, want di osse was o'er kant di riviir, wat net vol was. '
Di Kommadant het di dode lat begrawe en di gekweste lat oppas. Waar
jy kom, siin 'n mens mar trane 1'01 en hoor jy mar mense huil by di geplunderde
wa'ens, met bloed gevlek ; tente en beddes an stnkkent geskeur ; swangere
Vl'ORens en kleine kindel's moes ure vel' loop in eli verplukte toestand.
Ag, hoe moeg en afgemat was di Vl'ouens en kindel's tog! en hoe vel'skrikkelik
was dit te siin ongebore kindel'tjiis nit makaar geskeur deur eli moordadige
Kaffers! Toen di vronens by ons kom, val hnlle sommar op huUe kni'e en
dank ons liwe Here dat hnUe vedos is nit di hande van di wrede til-an. In
ons kamp hoor jy niks as klagte en gehnil. Ider dag moes ons weer van di
gekweste begrawe wat gesterwe was. Di gesig en di verskrikkelike omstandighede
kan myn pen ni beskrywe ni. .
In AprilJYas ons kamp op Bloukrans, daarhet veld-kommadant Piet Uys

197
kruit was in di middel van di kamp. '1 we wit kindel's en twe klein kaffertjiis
is doodgebrand daarin.
Di vollende dag kry ons 9 dood en 12 gewond, wat so mar in di as Ie. Di
hitte was so sterk dat ons di aand ni kon ingaan om di dode uit te haal ni. Al
wat ons had was tot askool verbrand: 4 wa'ens, 9 vette ingesoute osse, verdeI'
vet, seep, sout, suiker, ens. Alles was verbrand, en ons was goed versiin van
alles, huis is oek afgebrand. Ons moes di hele nag so by di vuur sit, sondeI'
klere 'en sondeI' bed. Party van di vrouens en. moeders huil, want hulle het
hulle mans en seuns siin omkom in di vuur. Ons arme vrouens en kleine
kindel'S, het di nag mar benoud gehad om di koue en di vrees verdi Kaffers ;
mar om di hele nag by 'n vuur te sit, waarin so baing mense verbrand is, was
nog swaarder; en di nag was bitter koud. Di ander dag motTe het ons al di
b,ene in 'n deken gebinde en begrawe. Daar was verbrand 3 Stenekamps, 2
Potgieters, 1 Deventer, 2 kindel's, en 2 Kaffers, en 2 Stenekamps was swaar
gewond, myn man was een daarvan, mar hylis deur Gods goedheid weer hel'Ste1.
Hiiruit kan jUlle nou siin, myn liwe kindel'S en vrinde, met hoeveul teen-spoed
ek te kamp gehad het op myn reis v;n 20 maande, voor ons 'n huis of woning
gehad het.
Kort na di brand kry ons weer di masels waaran baing gesterwe het. Myn
ou man en ek moes 23 kindel'S en kleinkinders oppas, en dit sondeI' 'n huis of
tent, in 'n wa'e. Party da'e was ek so swak, deur al di moeite en sukkel, dat
ek dit byna ni kon deurstaan ni. Mar ons liwe Vadersy gedank; Hy het my
so veul krag gege dat ek di laste kon dra en myn pligte vervu1.
Vel' omtrent twe jare na di tyd het ons stil en gerus gelewe, in vI'ede met al
di kaffel'Stamme rondom, so dat idereen weer 'n kleine lewensbestaan begin te
kry, want di land is regte vrugbaar, en 'n mens kan goed lewe as jy ni geplaag
word met oOl'log Of ander ongelukke ni.
Mar tot onse smart en teleurstelling word onse vrede gou weer gesteur, en al
ons vooruitsig van vOOl'Spoed en geluk was gort vernitig, want op di 6de Mei,
1842, kom Kaptein Smith an in di Baai van Port Natal, en op di 25ste van
diselfde maand val hy ons an. Hy kom allanges di kant van di se met kaweltouwe
rondom di wile van syn kanon-wa';ms gedraai.
Kyk nou hili'in weer, myn liwe kindel'S, hoe sigbaar di Here onse manskap
bYll:estaan het; met al di bedrog en lis vandi Engelse in di slag en al hulle
kanonne en grof geskut, is daar net vyf van ons mense geval, en twe vermoor
deur di Kaffers, wat hulle te'en ons opgemaak het, Mar an goed het ons baing
verloor. Vrou'ens en kindel'S moes nakend vlug, van al hulle klere beroof.
Plase en landerye is verwoes deur di heidens, en di Kaffers !let so veul van
{lns ve weer ;weggesteel, denr hulle onophondelike diwerij, dat ons weer in
armoede verval is.
Op di lode Juli kom di eerste Oloete an in Maritzburg, en maak vrede met
11 van ons mense, en bepaal dat di dag jaarliks as 'n vrolike feesdag moes
.geviir worde deur ons en ons kindel'S. Mar op di 9de Mei, 1843, kom di twede
.(Jloete hiir an, en ons moet alweer ons land afge, wat ons met ons goed en
bloed gekoop het-dit is di vergoejing \Vat [ons beloof was.
Mar, myn liwe vrinde en kindel'S, ek moet julle ten slotte se dat, as alles in
di ongelukkige toestand blyf waarin dit nou al is, dan word ons kompleet
gereneweer, en dis mo'entlik dat daar binne weinige maande nog mar net min
van julie betrekkings in Port Natal sal te kry wees, want ons is hiir totaal
veraI'm, en ons wil weer na di binneland trek, as onse liwe Here ons di gesond­
.heid en syn seen ge.
June liifhebbende MoedeI' en Grootmoeder,
ANNA ELIZABETH STENECA)!P,
Gebore RETIEF.

198
XVII. GESKIDENIS VAN DI VOORTREKKERS IN NATAL.
Onderstaande yerslag is ge krywe deur Mm. Rudolf C. M. G., Magistraat
van Lady mith, Natal. Ons ontleen dit (yertaald) an di Na[{&Z Afrika-:
neT :-
Op jou versoek en op andrang van yele Hinde stuur ek jou tel' publikasi in'
jou yeul gelese blad 'n kort o'ersig van di geskidenis en lotgeyalle van di .
voortrekkers na Natal, met 'n lys ((t) van di name ,an di manne (4 kindel's
ingeslote) wat op di 6de Few. 1838 met 1\lnr. Retief deur Dingaan so Yerraderlik
werd omgebring is, as oek 'n lys(b) yan di name yan di manne wat met
hulle vronens en kindel'S op 17 Few, 1838 deur Dingaans kommando lang ;
Blanw Krants, 1\loordspruit en Bosmans IRiYiir vermoor werd. Ek glo dat
di 1yste vertroubaar is. Hulle is opgemaak nit eie herinnering en di beste
bronne van di geskidenis.
In myn skrywe kan ek noodwendig gen gewag maak van bisonderhede of
van enige helde en onder-kommadante van di dage van di voortrekker .
Voor ek voortgaan met myn verhaal wens ek te se, dat daar \'661' Mnl'
Retief gen ander Arikaner ooit by Dingaan gewees was. .
Toen G. 1\1. Maritz, Pieter Retief en Hendrik Potgiete1' beslote had Natal
binne te trek (nadat 1\lzilikazi deur 1\laritz en Potgiete1' met di hulp yan
Pieter L. Uys versla'e was), daar Uys in di V1'ystaat yertoef met syn geyolg,
werd Retief tot Gouwerneur, Maritz tot President yan di Wetgewende en
Judisiele 1\Iagte'en Potgiete1' en andere tot Kommadante en Veldkornette
angestel. 7
Op 'n genome besluit besog Retief Dingaan in Oktobe1' '38, ten einde
Natal van hom te verkry yer di Emig1'ante-boere. By k1'Y di land, onder
voorwaarde dat hy Ding>tan's ,6, wat deur Sinkonyale gesteel was, sou gaal!
wrughaal. Hy en almal trek di berg o'er, en 'n gedeelte yan hulle leger
was Yerspreid, in yertrouwe op Dingaan syn woord, langs Blauw Krans
MOOl'd Spruit en Bosmans riyiir, terwyl Retiif, met 66 man en 4 jongens,
Dingaans beeste terug neem, om daarna di land van Natal in wettig besit tp,
ontvang. Hy kom an by Dingaans hoofdstad Umgumgundhloyu, op 3 Few.
1838, werd nit,ers beleef deur Dingaan ontvang en bejegen. Dingaan
teken di afstandstraktaat ,an Natal; dog op G Few. toen Retief gereed was '
te yertrek, laat hy hom en syn mense almal yerraderlik yermo or, en stuur
dadelik 'n kommando, wat daar in slaag op 17 Few. (dus 11 dage na Retief
syn dood) om di mans in lys B. genoem, met hulle Yrouens en kindel'S WI'eedam'dig
te vermoor.
Di enige lager, wat bij di moord deur di Sulus angeyal werd, was di yalb
Maritz, Bloedriviir, waar hulle afgeslaan werd. Vi lager van Retief, an
Doornkop, en van Potgieter, hoger op, was uit hulle pad, dus het hulle di nt
gemolesteer ni, en 'n gedeelte van Retiefs lager yal di Sulus an te MOOl'dspruit
en drywe hulle terug.
Di tijding van di voorgevallene laat Kommandant Uijs, wat nabij SandriYiir
wa , met syn anhang, dadelijk tel' hulpe sne1 en op 5 April 1838, trek 'n
kommando burgers uit, (350 man) onder Kommandante Uijs en Potgietel'r.
Di raak 10 April in geveo- met 'n Sulu kommando, in di spelonke van eli
ltalaberg in Sululand. (Nou Zulu" Reserve.") Di Sulus kry di o'erhand.
Kommandant Uijs met syn 14jarig seuntji Dirk, sneuwel beneIYens 3 Nels, 3-·
Malans, Frans Labuseagne en Daniel Kruger. Di gevolo- was vreselik ; Pot··
gieter verloor di moed en vel'laat met syn anhang di land, om sig op Mosilikatsis
o'erwonne land te vestig. Ma1'itz, weer alleen as hoof yan di ,001'trekkers
ly reeds yeul an di liggaam, deur siikte. Daar was di Laggelikste
tyd wat di voortrekkers toen ondervinde het, en dit was veral te danke an di
onvel'8aagde heldemoed van di waardize Maritz, dat di land ni opgege werd ni"
liDOS Potgieter geo.aall het. Op l'a:v:l ma ?II aritz \\"erd deur kommandant L:llld-

203
vyand besig sig tot 'n nuwe am-al gereed te maak, wat dan oek all'eeds di ,ermoede
in di boere kamp "as. )(.By di geleendheid droom myn o'erlede ,ader in
di nag; dat di kaffers di kamp amal, en dat daar 'n vreselike geveg plaas vind ;
van skrik word hij wakker, dog l'aak spoedig weer and, slaap en droom diselfde
geval nogeens. Van ontsteltenis word hy andermaal wakker, en kan toen ni
weer slaap ni, wyl di droom van Farao hom in gedagte kom van di seuwe yette
en magere koeie, en herhaal is, toen daar seuwe vette en magere koornare
voorgestel word. Nou was hy o'ertuig dat 'n nuwe am-al van di kaffers seker
kan verwag worde. Di ervaring het myn vader di ande)' dag morre an di
manskappe vel'tel en hulle tot w:il.aksaamheid vermaan om sig gereed te hou
Wat di gewaarwording nog meer versterk het, was, dat daar toen juis twe
Makateeskaffers uit Trans"\aal kom met berig, dat daar 'n ontelbaar grate
kafferkomande -yan Moselekats and kom is. Dadelik het myn vader di kamp
laat verplaas na 'n betel' gelege pIe I., enigsins an di helling van Vegkop, an di
westelike punt, waar twe koppiis was, in di rigting daartussen, waar, soos dit
genoemd word, 'n nek o'er gaat. Di wa'ens werd agtermakaar in 'n sirkel
getrek, toen agteruit teen makaar gestoot en "el so dat ider disselboom onder
di ander wa in "as. Daarop werd doorntakke sowel as andere met goeie
mikke gekap en angesleep ; dit word met di mikke na binnekant in di openings
tussen di wa'ens vas in getrek, en an di binnekant word dit met remkettings
an di wile vas deur d: mikke an makaar geryg en vas gehaak, sodat daar
vanlbuitekant gen kans was om in te kom ni, behalwe by di POOl't, wat egter so
versterk en verskans .\Tas, dat een man am per bestand sou ,yees am ,yftig
vyande di in gang te belet.
Dit het 'n paar dage geduur voordat alles in orde was. Dadelik word toen
'n patrolji uitgestum, wat nog voor di aancl terug kom met berig, dat op 'n
paar ure te perd van di kamp af, di vyand in antog gesiin word, en weI in so
'n massa, dat dit Iyk of di hele om trek met kaffers bedek is, en dat di vyand
sig in twe ontsaggelik grate komandes verdeel het; een daarnn volg di spore
van ons mense, wat na Modderri viiI' getrek het, dog di ander komandeJkom op
di spore yan di wa'ens na ons kamp toe te Vegkop. Daar hulle egter, sao
dit gelyk het, ni reg wis hoe Vel' ons kamp nag van hulle af was ni, het hulle
halt gemaak, want di aand was op hande, Alles is toen by ons nag Yerder diaand
tot verdediging van di onyermydelike an val in gen;edheid gemaak. In
eli midde van ons kamp is 4 wa'ens in 'n viirkant ,orm soos 'n klein kampi
tot skuiling verdi vrouns en kindel's by makaar getrek. Teeno'er di yele
duisende kaffers bestond eli boeremag in di kamp slegs nit 36 weerbare
manskappe, wat ider 'n huisgesin had. Met di dood vaal' oge, am wellig nag
in di nag of di vollende dag op di 'iTeselikste wyse yermoord te warde, "'ord
di nag in angstige spanning deurgebreng-.
Di ander dag IDorre, 6 Okt., met anbleek van di dag, was di 36 man
gewapend ider op 'n perd, en so gaat hulle di vyand te gemoet, wat hulle op
omtrent anderhalf uur van di kamp af antref. Dit was 'n skrikwekkende gesig.
om te siin hoe dat di aarde as 't ware o'erdek was met vele duisende kaffers.
In di nabyheid klim ons manne af, en wyl di vyand dit gewaar word, kom
daar 'n grate menigte angestorm. . Ses van di manskappe neem di ylug, so
bly daar mar dartig oer wat tegelyk hulle skote op di vyand afskiit en 'n
tamelike antal neervel, waardem di kaffers vere enige ogenblikke in 'n yerwarring
gebrag werd, sodat daar kans was om al vegtende terug te "yk na di
kamp, wyl di vyand telkens met meer verwoedheid en vreselik krygsgeskrei
toestorm, mar wat gedurig by hope neergeskiit word, totdat di ammunisi op
was. Toen vlug di boere met perde en al in dikamp en maak di po art s.;
goed molik met doorntakke toe, dat dit verdi vyand moeilik sou wees am dit
gou oop te kry.
Intussen was di vroumense in di kamp ni ledig ni, mar so lank as di mans
na di yyand toe nit "as, het di vrouns 'n menigte kogels gevorm en by elke
-wa \:wiil 'n goeie party op 'n hopi gegooi, en oek verdeI' a lle weerbare middl'lS

207
'Daar word toen 'n Volksraad gekiis en 'n Grnndwet gemaak. Di laaste slag
jJ,n Moselekatse gelewer, had o.a. ten gevolg,dat 'n groot eleel van Transvaal
in di besit van ons mense geval het. Di hele land was toen onbewoon, want
Moselekatse had, eli inwoners glad uitgemoor, behalwe di weinige wat gevlug
-was tot na Taba B6sigo en andere plekke.
So was dan eli toen bekenele Transvaal in besit van di Boere, so os ons meesal
genoemd word. En soos ielereen weet is dit 'n grote en vrugbare land; mar
sonder 'n sehawe sou ons van bain6 nodige dinge ontswke wees, so werd ansLons
beraadslaag waarheen di beste plan sou wees om verdeI' vort te trek. Na enige
bemad word besluit om vereers na Natal te trek en sig daar van di sehawe te
·,verseker. Toen al les kant en klaar was verdi trek, kom daar so 'n grote
veldbrand dat dit ons glad belet om vort te gaan, en elaar di winter op hande
was en mar weinig veld o'ergeskiit het oin ons ve di wiRter deur and' lewe te hou,
was di besluit om met eli trek te wag tot di lente angebreek en daar betel' wei­
'veld sal wees.
Oek was dit 'n bestiring dat ons deur di brand verhinier is om ons plan
met verder te trek ten uitvodr te breng, want had ons, so os later geblijk het,
dadelik na Natal gegaan, dan was ons ongdwyfel, soos di sake toen elaar
gestaan het, almal deur Dingaan vermoor. In di loop van di oponthoud
worel 'n plan beraam dat P. Retief met 5 of 6 man as 'n kOillmissi sou gaan

218
So was dan di boe1'e vel' goed in Natal gevestig onder di naam, soos rceds
gemeld, van di "Suid Afrikaanse Maatskappy," het stad en kerk geboud,
begin reeds di vrugte van hulle hande-arbeid te geoiit, en wag di uitsla.g af
van di Kaffel-deputasi van Dingaan, wat na voormelde onderhandelings en
instruksiis weer na hom terug gegaan was.
Dog voor ons verder met di geskidenis angaan, diin hiir nog di een en
ander vermeld te worde betrekkelik di dood .."an Kommadant P. Uys en een
of meer bisonderhede, waarvan di bel'igte eel'S onlangs onder ons andag
gebreng is. .
. Soos reeds bekend, was Pieter Retief en syn gevolg verdwyn en moes 'n
auder Kommadant Generaal gekiis worde, waarvan di keuse geval is op Piet
Uys, wat di betrekking angeneem het en aIle beskikbare manne byeen kry uit di
'Trekkers, wat toen nog an makaar gesluit wens te bly, met di doel om Dingaan
te straf. Hy kry toen ongeveer 4000 man byeen. In diselfde tyd was daar in
. di Baai sekere Bigger an di hoof van enige blanke persone, wat syn diins
·anbiia om P. Uys te help met 'n komande van 900 kaffers wat na hom gevlug
was. So trek U ys en Bigger tesame op, ider an di hoof van syn komande,
ululand in. Hulle kom sonder teenspoed tot in di nabyheid van Dingaan
syn stad. Daar moes hulle in 'n gevaarlike bergkloof optrek wat na Dingaan
syn stad lei, wat an weerskante voorsiin was met hoge bosrante wat vel'
duisende mense 'n skuilplaas anbiid, sonder deur di komandes opgemerk te
worde.
By di ingang van di kloof t1'ef di komandes 'n klein klompi kaffers an, wat
dadelik di vlug neem al in di kloof op tussen di bosse denr. Di komandes
storm op di klompi kaffers agterna, mal' kon lmlle van wege di bosse ni so
anstons inhaal ni. Di vyand had di beweging van di komandes noukenrig
gade geslaan dem middel van spioene, en Was by duisende versteek in di bosse
an weerskante van di kloof Sodra di komandes mooi almal di kloof ingetrek
was, spring di kaffers van rondom te voorskyn, storm op di komandes neer en
sluit di in gang van di kloof totaal af met 'n sterke mum van vyande. Toen
eel'S wOld ontdek dat di klein klompi kaffers niks andel's as 'n lokaas was om
di komandes met 'n voorgewende vlug in di strik te lei. Dadelik word order
gege om op di ingang terug toe te storm en 'n bres te slaan. Dit is toen
gedoeo, sodat daat· weer 'n opening kom om terug te trek; tot nogtoe was weI
'n menigte van di vyand gesneuwe1, nBr an ons kant nog nimand omgekom
ni. Dog toen word di gevaar dubbel groot en di stryd dub bel swaar, dem dat
di manskappe in di ontsaggelike rumoer by klompe wyse van makaar begin
te ra3k, wyl di o'erweldigende mag van vyande sig met helse woede tussen ons
mense indring; so was P. U ys met twintig man afgesny en teen 'n grote
sloot vasgedring, waar hulle met di grootste moeite en onder 'n hewige geveg
moes sukkel om deur te kom. Daar word U ys deur 'n assegaai dodelik
O'etref, hy rnk di assegaai nit en moedig syn manskappe nog ewe dapper an as
altyd, dog word spoedig deur bloedverliis te swak om op di bene te bly, se an
syn seun en di anderc·hulle moet hom mar an syn lot o'erlaat en sig deur di
vlug trag te redde, wyl hy gaan sterwe.
Ni vel' van daar kyk di seun om, en sodra hy siin dat syn vader omring
van vyande egter nog syn hoof perbeer op te rig om te siin of hy ontkom was,
neem di seun di besluit om syn vader te gaan help of met hom te sterwe. Hy
storm op di vyand toe, skiit nog dri kaffers dood, dog is daarop in hande van
di vyand geval en saam met syn vader vermoord. Tesame met di twe is daar
in di slag 8 of 9 man an ons kant omgekom. So was di anval 'n to tale
mislukking soos reeds vroeget' veJ'meld is.
!'let bittere tele1ll'stelling keel' di komande onde]' di tr