Dr Andrew Murrayos lecture On Modern TheologY DIE ... - Zuiddam

Dr Andrew Murrayos lecture
On Modern TheologY
First pubtished in English 1q9-8'
Ti;il i";;"py of the hrst Afrikaans fianslation rnl942'
which is no longer in Print'
Internet edition
Dr Benno Alexander Zuiddam
www.bennozuiddam.com
,N LESING
ooR
DIE MODERNE TEOLOGIE
Gelewer deur
Ds. A. MURRAY
in die
COMMERCIAL EXCHANGE
\ oP die
aSste APRIL 1868
,,YOUNG MEN'S CHRTSThN ASSOCIATION
KAAPSTAD

Eersle uítgawe in Engels Irct uershyn 1868
Eercte uítgawe tn Atrthaans het verskyn rg4z
VOORWOORD
Die komitee van die Young Men's Christian
Association het genoeë om hietmee aan n nog wyer
publiek voor te Ie die kragtige toespraak wat veertien
dae gelede gehou is voor 'n stampvolle saal in die
Commercial Exchattge. Hulle sou dit ttie nodig getg
het om enigiets verder te sê nie was dit nie dat die
Iesing deur 'n p,tblieLe kritilcus bestempel is as besonder
'n
,,onvolledig en onbillik," en ês sou dit maêr
,,eensydige voorstelling' gee van die belydenis van die
sogenaamde modernes. Die onbillikheid van hierdie
.Lritiek kan dadelik afgelei word van die feit dat die
'e.kende orgaan van die modernisme die lesing aanvaar
het as een wat in hoofsaak 'n besot der billike en
grootmoedige uiteensetting van die betroLLe leerstellings
À"". Muu. die bestudering van die volge.rde bladsye sal
die leser nog verder oortuig dat niks ruimer en grootmoediger
Lan wees nie as die behandeling wat deur
die rpreLer gegee is aan die manne wie se gevaarlike
d*aling hv so kragtiglik beveg. Hy maak dikwels
aar,hrli.tgr uit hul eie geskrifte en stel hulle in die
gunstigste Iig d"u. gedeeltes van die oortreffendste
skoonheid uit te soek - ,,die gesteelde kledingstukke,
iuwele en kroon" van daatdie essensiële en historiese
Chrirt"ndotn wat ,,hulle probee" tot niet te maak." Aan
die begin gee die spreLe. 'n duidelile besLrywing van sy
orrde"w"tp en van sy doel, naamliL dat dit 'n uiteensetting
is van die mode.ne teologie soos dit in Holland ontwikkel
het en wat tans besig is om oorgeplant te word na die
Kaap die Goeie Hoop. Die klagte dat hy nie volledig
ingegaan het op die geloofselemente soos voorgestel deur

544
DrE MODERNE TEOLOGTE
Theodo"e Parker of James Martineau of mej. Cobbe nie,
asook deur 'n aantal andere in Engeland en Amerika,
is derhal*e onbeduidend en onredelil. Maar selfs
Iaasgenoemdes, waar enigsins na h.rlle verwys is, is met
die grootste billikheid en grootmoedigheid behandel.
Met hierdie aan-erLings vooraf *ord hie"die boekie
voorgelê aan die algemene pobliek, en aan die ;ongmanne
van Suid-Afrika in die besonder, as 'n Lorte samevatting
van 'n hoogstaande pleitrede en verdediging van daardie
Iewenslragtige Christendom, ond maar altyd nuut, wat
net so filosoftes is as wat dit ortodols is, en wat net so
onmisbaar is om die mens se diepste behoeftes te bevredig
in hierdie moderne tye as wat dit was in die vroegste en
mees primitiewe eeue.
Kaapstad,
9 Mei 1868.
DIE MODERNE TEOLOGIE
Die moderne teologie is aangelondig as die onderwerp
Ian r-ny lesing. Pv di" e,erste oogoprlug -ag die titel vir
Engelse ore Llink asof dit 'tt ,n""i *ná" .,o"id aandui as
wat ons van plan
'n
is om in te gaan; L -ug algemene
oorsig -ve,rwag van_die teologie van ons moderrre tyd, met
sy versLillende sLole en neigings. I-J het egter so gá*oorrd
geraaL aan_ die gebruik van die term in ry -"", t"perLt"
sin, soos dit gebesig word op die Vasteland, en-veral
in Holland, dat dit nouliks vir my nodig is om vir u
te sê dat dit aangeneem is as die eienaam van n enLele
skool in die teologie, 'n benaming
'n
waaronder onder orrs
aandag gebring word nuwe uitgawe van die
Ch{stendom, sy laaste, verbeterde en hersiene uitgawe.
Die taal wat eL onderneem het, is nie 'n mallike een
nie. Om_ mee te begin, die onderwerp is so wyd dat dit
die moeilikheid van uit te soek baià groot maal. Om
niks uit te laat wat belangrik is nie, en tog ook net te
noem wat noodsaaklik is; om_ elke feit sy reEte plek en
proporsie te gee sodat die indruk ur 'n g"h""l t"grrerdig
en_ juis-is;
9rg- as n rap,porteur van wat ek gesien en
gehoor het, billile en volle reg te laat gesLied
'n selfs aan
vyand, om geen onbilliLe voordeel te trek nie, en om
tog as 'n
.stryder die beste gelruik te maak van my tyd
gn jny geleentheid om wat
* ur- 'l gevaarliLe d*"li"g
besLou, ran die LaaL te stel - gl( hei Eestrewe o- diï
alles te bereik, maar eL durf nie hoop dai eL dit volLome
uitgevoer het nie.
_ Daar is nog -'tt ra-ak wat groot moeililheid opl"wer.
Die modern_e teologie het geen vasgestelde maatstai, geen
geloofsbelydenisse en geen algemene geloof nie.* In

346
DIE MODERNE ONGELOOF
feitlil elke nuwe sLrywer openbaar dit nuwe aspeLte; en
diLwels wanneer u meen dat u 'n ttuwe waatheid ontdel
het, vind u dat dit derrr ande" aanhange.s ontken word.
Wat nog meer eienaardig i*, is dat in die omwenteling
waarde,lr dit g"bo.e is, indiwiduele sL.)'we"s sLyttbaar
hul identiteit verloor het; en elke jaar vind u by dies"lfde
slrywe" gedagtes wat sy vorige oortuigings ver agterlaat.
Dit gee aan die hele vetskynsel van die modettte teologie
'n eienaardige, verLleurmannetjie-voorko-s. Selfs as 'o
teologie ontleen dit sy kleur tot 'n hoë mate aan die
rots of grond waarop dit toevallig rus, of aan daardie
afdeling van die wetenskap waaraên dit vashou. Dit
verslil baie in versLillende lande. In Duitsland het dit
'n
meer filosofiese Heur en gaan dit uit van die
immanensie van God. In Holla"d (en dit is veral daar
dat ons dit vanaand bestudeer) Iê sy Lrag in wat genoem
word die empiriese metode - die beginsel dat ons enigste
bron van kennis is waarneming en ondervinding, in
natuurlike sowel as in morele wetenslap. Net so het dit
in Frankryk en Engela.td sy spesiale skaLerings van
gedagtes. Dit verslil volgens die gees waarin u dit
ontmoet. Die Lonsekwente denler voer dit deur na al
sy gevolgtrellings; die man wat 'n posisie en invloed
het om te handhaaÍ, pas dit aan, sover as hy enigsins
Lan, by sy ou gebruillile gedagtes en taal: dié wat
sentimenteel godsdienstig is verbetg feitlil die ware
karakter daa"van in die digte.liLe uitlatings van die
'tt
godsdienstige gevoel. En hierdie moeilikheid ko- -etts
nie alleen teë wanneer hy probeer om dit te besLryf !ie,
maar veral as hy dit bestry. Daar is altyd teenstanders
wat Llaarstaan om
'n Llagte van onbillikheid -en
oordrywing te bring, en wat enige punt waarop die steJoll
aangeval word, voorstel as die leer van slegs een o[ 'n
paar van sy leiers.
EL kan ,r sleg. die verselering gee dat dit my strewe
was om stof te versamel vir 'n billtLe en getroue skets, en
DrE MODERM TEOLOGTE
347
dat dit my begeerte is om die vertroue wat u in my stel,
nie teleur te stel nie.
, Dit is slegs natuurlik dat ons begin met die naam *
die moderle teologie. Dit word nie so genoem omdat
dit _slegs die nuutste stelsel is of die p.oduk van die
moderne tye _nie. Die naam het 'n diepei b"t"L""i.. Oiu
moderne teologie, so word ons vertel deur die uiende
daarvan, -is die uitdrulking-van die,,,moderne bewussyn."
Die hoofgedagte van hierdie
t
-*ut,
,,moderne b"*.rrry.r
in teenstelling met die eeue wat aan ons ,'r, lroo*fg"guun
het, deurtrek is van die wetenskap, is die oortuiEing van
die onveranderliLe natuurorde *ut .,r, op die "ïi"".r"t"
wet dat elLe gevolg sy oorsaak binne die natuur het. In
die ou dae was daar geen afdeling van die wetenskap
waarin _ die onverLlaarde en die -nuwe
nie ool dà
wonderbaarlike was nie. Die moderne wetenskap danl
sy hoë en eervolle posisie as die oorwinnaar ;;- Ji;
natuur en die weldoener _van die mens aan die uitvoering
van hierdie eenvoudige beginsel: alles het 'r, ,rat.r.rrliLl
oorsaak; in elke afdeling is daar natuurlile ontwikkeling.
Volgens hul bewering het hierdie qedaste die modern-e
samelewing sodanig_ degrtrek dat dii me-t veiligheid Lan
gekonsta_teer word dat die moderne bewussyn sy wortels
het in die oortuiging: die bonatuurliLe i, L.rto"lurtbr.t
as 'n verklaring van die feite wat ons waêrneem, En
omdat n teologie ontdek is wat hierdie ,,moderrre
bewussyn" _versoen met die godsdienstige natuur .rat die
mens, maak dit aanspraaL op die .uu- ,n..r moderrre
teologie.
Laat ons naderkom en daarmee kennismaak. EILeen
vên ons het moontliL 'n algemene indruk van wat dit
ontken en wat dit leer. Me"t as een, as hy gevra word,
sou sê dat ten spyte van die mod".rre naam dit niLs
anders is nie as '.r-rr.r*" vorm van ou ketterye wat dilwels
weerlê is, en sou 'n 'maak
duidelile suggestie dat dit
verwant is aan ongeloof en godloeÀi"g' Die ontLenning

548
DIE MODERNE ONGELOOF
van 'n openbaring ve"berg God in die natuur. Vir u
sevoel staan dit feitliL gelyl{ aan die Ioëning van 'n God,
Ën di" geskiedenis bewys dat dit daarh"ett vo"t.
'n
Die -oderne teologie kom u teë met
verontwaardigde protes. Luister na wat dit sê:
,,Dit is maar weer
'n ander be*ys van di"
godsdienstige onLunde wat so diLwels ootdeel sonder
Lennis van iets te hê, van die .roorootdeel wat ongeskiL
maak vir die regte kennis. Ongeloofl Godloëningl Ons
ontken nie alleen die besLuldiging nie, maar werp dit
terug. Ons bring die skuld van veel, so nie .ran aÍ die
skeptisisme wat so algemeen is, tuis by die ortodolsie
en bv die kerke wat dit handhaaf. Die ,moderne
bewussyn' is nie uit sigself godsdienstig nie, maar dit
hoef nie ongodsdienstig te wees nie. Hoe meet die
ortodoksie veld win, hoe meer ottgodsdienstig word dit,
omdat die mens weier om in die godsdietts te sien 'n
afgebakende aÍdeling van die mensliLe bestaan wat
teruggetrek is uit die Lontrolegebied van daardie rede en
wet wat elde.s opperheerskappy voe.. Ongeloofl Die
moderne teologie is deur God in die lewe Eeroep om
die moderne bewussyn te vul met die godsdiens, om die
sterwende geloof van die vollere te red en weer te
inspireer, om aan hulle 'n God en 'n godsdiens te gee
wat in harmonie met die wetenskap is. Dit het die gro-ot
raaisel waarmee die eeue geworstel het, opgelos - die
volLome versoening tugsen geloof en wetenskapl"
Hulle verseker u dat dit vir u geloof 'n hoër posisie
sal .re.kry as wat dit ooit gehad het, 'n posisie waar die
twyfelinge van die wetenskap dit nooit kan bereik nie,
.rr-*ru"ïiu stryd van opinies dit nooit verontrus nie; {qt
die een do"l dru*.n is àm vir God daa"die absolute plek
te verkry, en daardie ottv"rdeelde eer wat die gewone,
gangbare ChristeliLe stelsel (met die -etts wat sy werk
op aa.de attth"lp en deel het aan sy troon in die
h"*"1 , met die ,roodru.LliLheid van rnond"rt om die
DrE MODERNE TEOLOGTE
sqg
orwolmaakthede van sy eerste skepping te voltooi) nooit
kan versLaf nie.
Wel, dit mag moontlik nie ateïsme wees nie; dit sal
u toestem; maar in elk geval, en veral vir 'n Bybelgelowige,
is dit slegs 'n stap daarvandaan v"r*yd"., "t
dit is nie veel beter nie. Die beginsels van die moderne
teologie is niLs anders nie as deïsme, die godsdiensstelsel
wat wel 'n God in naam het, maar wat nie sy inmenging
o[ sy teenwoordigheid in sy eie skepping toelaat nie.
Die moderne teologie gee u die ve.sekering dat u
al weer verkeerd is. U kan nie 'n groter afskr hê van
die yskoue kilheid en die meganiese hèelal van die deïsme
en die afstand waarop dit God plaas, as hulle nie. Hulle
verweÍp die gedagte van 'n God wat eers die wêreld
geslape het en dit toe aan homself oorgelaat het. Die
middelpunt van hul geloof, die waarheiJ waarvan hulle
met trots beweer dat hulle dit vaster handhaaf en
duideltker uitlê as wat -nog ooit gedoen is, is die gedagte
van 'n altyd teenwoordige en altyd werkende Goá. Ohierdie
rede het hulle genoodsaal gevoel om die
gpenbaring en i^nspirasie te ontken, wat die teenwoordigheid_van
God bepetk tot enlele oomblikle van tyd, tót
enkele mense en enLele lande. Dit leer ons om in die
natuur, in die geskiedenis en in elke mens die steeds
teenwoordige Een te aanbid. Die besk*.ldiging van
deïsme is net so ongegrond as dié van ateïsme.
Laat dit so wees I dit is nie deïsme nie, maar nou het
u dit ontdek. Is dit nie die werklike panteïsme van di.
ou filosowe wat God orals gevind het en Hom toe één
gemaal het met die heelal rri"? W""."ens ontmoet die
moderne teologie u met 'n verontwaardigde ontlenning.
Panteïsme verloor die wyheid en die persoonlikheid
van God; ons handhaaf Éi"rdi" geseënJe waarhede,
beweer hulle. Ons aanbid God "s die Lewende, die
Vader in wie se ewige vryheid wat dett" geen

550
DIE MODERNE ONGELOOF
noodsaaLltLheid beperl word nie, in wie se persoonlile
wil ons meer glo as julle.
Dit is nèg atelisme, nèg deïsme, nèg panteïsme. Wat
is dit dan? Om vir die nuwe teologie 'n naam te vind
wat parallel Ioop met die bostaande, is mallilc, maar dit
is nie van veel nut nie; om byvoorbeeld vir u te sê dat
geesteliLe teïsme die beste titel is vir die absolute
godsdiens sou u maar min Lon leer.
Laat ons probeer om nader kennis te maak, Laat ons
in hierdie poging die leiding volg van 'n beginsel wat
geldig is in elke afdeling van die gedagtewêreld. Otts
weet almal dat elke stelsel, van wetenskap of van
godsdiens, van waarheid of dwaling, sy lewenskrag te
danlce het aan een oÍ ander wortelgedagte waarvan die
stam en die takke hul bestaan en voeding ontvang. As
daardie sentrale beginsel eers ontdel( is, dan het u die
sleutel wat u toegang verleen na al die afdelings van
die hele gebou; wat eers gelyk het soos n gebrole reeks
van onsamehangende waarhede, word
'n aaneen-
gesLaLelde geheel. U L"y toegang na die hoogte vanwaar
u die geheel Lan oorsien en in staat kan wees om die
ware La.al.ter daarvan te beoordeel, asook sy Lrag en sy
swakheid. U is in die posisie om te verstaan wat die
behoeftes is van die tyd waaraan dit sy bestaan te danke
het, en wat die behoeftes is van die mens, wat dit voorgee
om te vervul. U kan die neigings daarvan beoordeel, en
die resultate wat noodwendig opgeslote Iê in sy begin,
en wasrtoe dit moet voer, Iê voor u oop.
Die beginsel moet natuurlil in harmonie wees met
die belydenis wat afgelê word, en die doel waarne
gestreef word. A[Lomstig van ChristeliLe geboorte, me_t
die trots op die Christelike naam en met die aanspraal<
op die erfreg op alles wat vatr werLliLe waarde is onder
die skatte wat die Christendom vergader het, gee die
moderne teologie voor dat h,tlle 'n beginsel gevind -het,
nie een waarvolgens 'n nuwe godsdietts moet opgebou
DIE MODERNE TEOLOGIE
551
word nie, of waatop nuwe waarhede moet ontwikkel word
nie, maar waa.de,r" die ou Christendom moet bevry
word van alles wat onseLer en onwaar is, en waardeur
dit op 'n hegter grond.lag moet geplaas wo"d, in die
besit van alles wat werklik ewig en GoddeliL is.
In baie stelsels is dit slegs na sware studie of na
die werL van 'n lang tyd dat die lewensbeginsel duidelik
na vore gebring word. Die moderne teologie bied ons
hier gee.r moeilikheid nie; dit kondig orals aan vanwaaÍ
dit sy oorsprong ontleen. EL *as self verwondór om
te sien hoe dat 'n mens in filosofiese stelsels en teologiese
hatrdboeLe, in die meeg wetensLapliLe argumente, in die
mees sentimentele preLe, in offisiële, sinodale dokumente
en in die mees populêre en beLende koerante orals die
een woord teëkom as die uitdrukking van dít wat die
Iewe.tsgedagte is van die hele stelsel - daardie woord
is ,,Die moderne wêreldbeskouing." Die Engelse vertaling
daarrran, ,,The Modern View of the lJniverse," is
ongel,rLkig nie so tekenend as die Hollandse of Duitse
uitdrulcking nie. Dit sluit in sowel wat ons noem die
stelsel van die heelal, ons opvattinE van die son- en
planetestelsel in hul verslillende verhoudings, asool{
daardie meer praltiese en alge*ene opvattinE wat ons
het omtrent die wêreld .ondom ons, en van die wette
waarde.rr dit beheers word. Dit is wat soms genoem
word ons kosmologiese beskouing - ,,daardie algemene
voorstelling o[ ittdr.tk van die totaliteit van dinge, die
sigbare so*el as die onsigbare, wat elle mens met hom
oÀdtu, en wat dikwels meer hoogd.awend van gespreel
word wa.rrreer die woord in sy wyer betelenis gebruil
word, as die teorie van die heelal." Laasgenoemde term
is moontlik die beste uitdrukking om te gebruil, altyd
in sv wvdste betekenis.
'r,
P.ur uittreksels uit verskillende slryrvers sal die
beste die sentrale posisie kan verduidelik wat die moderne
teorie van die heelal inneem in die godsdiensstelsel van

DIE MODERNE ONGELOOF DIE MODERNE TEOLOGIE
552 Jf,J
die modert e teologie. Die eerste wat eL wil noem is
Zaalberg. Etlike lare lank het sy sLitterende welspteLendheid
hom die eerste plel besorg onder die predilers van
die moderne teologie. Van sy preekbundel waaruit ek
aanhaal, sê die WestminsÍer Review dat dit is .,'r,
bundel wat besonder belangweLkend is. In deeglilheid
en in die daadwetLliLe worsteling met die probleme wat
aangepak word, munt hierdie toesprake uit selfs bo die
van Colani en Schwarz, en dit is vol van gedeeltes van
welsprekendheid en krag. Dit sou moeilik wees om 'n
groter wetrdaad te bewys aan jonge godsdiensleraars en
navorsende studente van die teologie ês om 'n Engelse
vertaling te maak van hierdie preLe wat so besonder
openhartig is, en nogtans so absoluut godsdienstig."
In die eerste preek van die bundel lees ons:
,,Die moderne neiging is die produL van die moderne
tyd. As gevolg van die reuse vooruitgang in die
ontwilkeling van die wetenslap en besLawing vind ons
dat veral sedert die Iaaste gedeelte van die vorige eeu
by die d"nLetrd" gedeelte van die Christendom die LIooÍ
tussen die Bybelse wêreldbeskouing en dié van die
moderne tyd steeds wyet wotd. Die plat aarde van die
Bybel moes wyL voor die aardbol van die moderne
wetenskap; die verhaal van die slepping in Génesis moes
wyL voor die ontdeklcings van hulle wat die boesem vart
die aarde deursoek het, waar die almagtige Skepper met
sy eie vinger in mergel en koolformasies, in versteende
diere en plante, 'n heeltemal ander verslag geskryf het
van die skepping van die aarde as dié waarvan die outeur
van Génesis geweet het. Waar, aangesien die magtige
teleskoop van die astronomie nou die oog laat Lyk na 'n
uitgebreide hemel van 'n eindelose wêreld vên sonne en
sterre, en trosse van sterre Iaat vind in newelvleLke, en
sonnestelsels in Lolletiies È waar *as die hernelse tent
van díe ou h.oning van díe hemelT Maar waar is ook
nou Israel se woning van die afgestorwenes, daardie
l,l
l l
I
Sheol tn die diepte van díe aarde? Waar is die vuur
van die poel van die hel? En waar, nadat dit verdwyn
het, is Satan en sy geeste van die afgrond? En waar is
so veel, so baie ande" dinge, wat daar geleef het in die
verbeelding vatt die ou Oosterlinge met hul beskouing
van die natuur en die wêreld wat so geheel anders was?
Maar genoeg. f)ie hele beskouing van Israel omtrent
God en die wêreld was natuurlikerwys verbittd met die
opvatting van die sigbare wat toe gangbaar wês. Die
hele teologie van die Bybel is die produk van die
Oosterse gedagte en gevoel, 'n gebou wat opgetreL wes
op 'n fondament wat noodwendig moes wegsink in die
niet by die lig van die moderne wetenskap."
In 'n tweede preel, oor die tels ,,Soos 'n hert wat
smag-na-waterstrome," begin hy sol ,,Drie eeue gelede
was dit die algemene gelooÍ dat die son om die wêreld
gedraai het. Honderde van jare voor Christus het sekere
'n
-ïvysgere van die slool van Pythagoras al gedinl aan
beweging van die aarde. Aristarchus van Samos het
selÍs deur 'n Eissing op die waarheid afgeLom, maar dit
het nog slegs gebly by gissings. Die aanduidings is
vergeet geword, en dit was slegs nadat die hele waarheid
aan die lig gebring was, dat die prysenswaardige boek
van Aristarchus weer aÍgehaal is van die .aLke van
vergetelheid. Die eer van die ontdekking dat die aarde
om die son draai, is toegeLen aan Copernicus, di"
landgenoot en tydgenoot vÀn Luther; en L Lun .r di"
verbasing voorstel waarmee die mense die nuwe stelsel
begroet het. Kranlsinnigheid, het die een dit genoe-;
Godslastering, 'n ander. Die groot massas het Lwaad
geword, of hulle het hulself lr"tt.uL sove"l as moontlik
ten koste van die belagliLe bewering dat ons - op n
draaiende aarde woon. ,Di" ,on g.rt op, en die son
gaan orrde., "r, hy hyg na die pl"L ittt hy opgaa.t" D-iu
;'; il;" r'"ï àit" '""a. -el.ál "" ltt Ë Li.'d Lo" -dit
sián. i.t,rss"r, *u, ár;; &d;;; wat nie mee" Littdets
Y-AndÍew Murray II

554
DIE MODERNE ONGELOOF DIE MODERNE TEOLOCIE
was nie, en wat tog verLlaar het dat hierdie verwaande
Óoo"rrri",r, 'n Erooi ontdekker is. Hoewel die dood hom
.oo"die *"gg"ÀL het, is sy *etk baie kragtig voortgesit'
Tvcho- BtuËó *ut die middel om sy roem tot in die
,ráord" uit te brei; en daardie ster van DenemarLe en
Oostenryk "het het nouliks ondergegaan, of -die suide van
É,rrop. in Galileo die lig van-di-e moderne wetenskap
sien verrys. Die toestand het werkliL te erg geword. \ie
alleen onder die IeLe het die aanhangers van hierdie
.r.r*" leer iaarliks vermeerder nie, maar selfs onder
Lerkmarrne is daar gepraat van die son as stilstaande, en
""" ai" aarde as ieis'wat draai. lets moes gedoen word,
"n dit moes iets deurtastend wees, want die godsdiens
was in Eevaar. Dit was 'n goddelose nuwigheid, 'n
vreemde Éer, in stryd met die Skrif, aangesien Josya g-esê
het: ,Son, staan stii'; dit was in stryd met die ke"lcvaders
*ut g""rr-g"tuienis afgelê het oor die draai van die aarde
nie; in lt.vd met die LerL wat ,altyd' orals en
eendragtigliL' geglo het dat die son draai. Dit wa-s-jammcr
dat Cóeini""-. ál dood \Mas, maax as hv moontlik al die
shaf oïtvang het vir sy godslastering,- sy volgeling,
Galileo, *u, t og in die lewe en het in ltalig Eewoon, net
binne bereik lr.i di" heilige regbank. Laat die LerL van
hom 'n -Ett
voorbeeld maak. die Lerk het dit -ged-oe4'
Galileo is deur die Inkwisisie gevang, maande lank
E1á"rt"l en toe beveel om op straf van-die dood op die
Ëra.rdstapel sy he-eltergende -1"e.
af te sweer. Die
;;;i;;; *ytg""t het táuggedeins vir die brandstapel,
en tot "., vá.t* di" son het hy di" waarheid ontken -in
R;-"- * ai" laaste dag ',r.r, ó55. Met sy hattd op die
Bybel, Ër, op sy knieë, -het hy ges*eer, ,Díe aarde staon
Jít: Mr"t'""í to" hy op.tuu,i stamp hv op die gtottd
met woede, en met ottderdtuLt" toorn mompel hy: ,h'n
dit be*"eg nog.' En so het dtt bewe"g, soos dit ook
rÍtyJ g"do;t, hËt, t".r spyte van Josua en die Bvbel, ten
spyte van die kerL.taders en die priesters' Hn die
l
wetenskap het ongetemd sy weg gegaan soos van ouds
af; en hoewel daar in hierdie dae *ee" Protestante wat
hulleself teoloë noem, na vore Lom in Duitsland en
terwille van Josua vir Copernicus afsweer, sal geerl
intelligente Christen hom steur aan hierdie spinneraLle
in die kerL nie. Die mense sê eenroo.rdig, En dit
beweeg nogl
,,Maar wat is nou die doel van hietdie verhaal wat
eL u gegee het? Om u mee te deel dat Copernicus feitliL
die vader van die moderne neiging is; want sedert sy
wonderlile ontdekking het alle oue en middeleeuse
opvattings, skriftuurlik sowel as onslriftuurlik, omtrent
aarde en hemel en die orde in die heelal en omtrent die
werksaamhede van God, wel stadig, as gevolg van die
harde uithouvermoë van bygelooÍ en onLunde en te midde
van veel stryd as gevolg van die onversoenliLe teenstand
van die Lerk en sy dienaars, maar noEtans seLer en
onherroeplik verander. En verder, o* ,r aan te toon dat
daar geen Lrag is op aarde wat aan die waarheid, as
dit eenmaal aan die Iig gebring is, weerstand Lan bied
nie * niks sal daarteen iets uitrig nie, geen gesLreeu oÍ
publieLe ve.oordeling, geen vloek van die kerk en geen
brandstapel nie. Selfs as sy getuie deu, vrees mag
oorrompel word bly die waarheid nogtans volhard op
sy weg: dit beweeg nog."
Dan weer in 'n preek oor die hemelvaart:
,,Ek sal nie te veel klem Ie op die moeilikheid wat
die natuurwetenskap opper ten opsigte van die draai
van die aarde nie, hoewel die vraag nie onvanpas is nie
o[ die hemel van hee"liLheid net ret bokant die Olyfberg
was. EL heg meer waarde aan die waag of ons ons nie
die .aaL moet voorstel soos dit uitgedr.rl word in een
van ons lied"." nie: ,Hy het opgevaar bokant die sterre';
want oor so 'n opvattittg kan-die astronomie wat die
onmeetlike afstandà ..r*r, ái" ,i""."h"-"I Len, en homself
ve"loo, in die oneindigheid van die sonnebane,
'n glimlag
Jf5

556
DIE MODERNE ONGELOOF DIE MODERNE TEOLOGIE
nie onderdruk nie. Vir die outydse mense wat die blou
hemel besLou as 'n
tent wat die sigbare skepping
omring, was die idee van 'n sigbare opvaart deu" die
ruimte wat volgens hul mening die aarde van die hemel
gesLei het, heeltemal natuurlik; maar vir ons wat nie
Iat ger hul sigbare en beperLte hemel het nie, is dit mees
onnatuurlik. Bokant die hemel van die wolke het Israel
die sterrehemel gehad, en bolant dit weer 'n derde he-el,
die tent van die groot Koning, die woonpleL van God
en die engele; en in hul onlunde omtrent die oneindige
afstande van di" oneindige ruimte was hul opvattings
omtrent die sake van die hemel nood*endig onjuis en
beperk. Om op te vaar na die hemel was 'n reis deur
die wolke, 'n reis tussen die sterre deur. Die ontslapenes
is gesoeL onder die aarde, in Sheol, die plek van die
afgestorwenes. Alleen diegene wat soos EIia daartoe
waardig was, het deur die lug opgevaar na die hemel;
en toe 'n Jesus teruggekeer het van daardie ryk van die
dode Lon hulle nie anders nie as om Hom voor te stel
as opgeweL van die dode en opgevêar deur die wolLe
en op reis na die hemel. Dit was heeltemal natuurlik
dat daar so die opvatting sou ontstaan van 'n opgeneem
word, van 'n opvaar na die hemel."
Luister nou weer na 'n ander getuie in die persoon
van Pierson, wie se pen moontlil meer gedoen het as
dié van enigiemand anders om die weg te baan vir die
posisie rvat die moderne teologie tans beldee:
,,Die ouer teologie het een grondbeginsel wat ons
Lar, ,roe- die kosmologiese. In hoofsaak is dit as volg:
bokant die aarde is die hemel waa" God woon met sy
Seun en die gesaligdes. Hieruit ontstaan al die ander
opvattings waardeu, dit geLenmerL wo"d. As God b"
in die hemel is, da.t Lrn Hy met ons praat uit die
hemel. 'n Verlosser Lan .rarrdra, Lom e.t weer daarheen
terugkeer; en die hoogste strewe van die mens moet
'wees
om eerr-aal daa"die hemel binne te gaan. As God
J51
bokant
'n
ons is, dan moet alles wat volmaal en Goddelik
ig,
gqwe van bo wees, en alles hier lÀa" à"""1;;;il:
En as,die woonplek van God nie die lr".trt-r, "i";;;;
I nlek bokant die aarde, dan kan ons met veiligheid
dq-arvên allei dat aangesien alles wat .nardaar -Lo*,
volmaak moet wees, er, áarrg"sien ai" ,t*t "u" Jt" ;;;; -,;
so min ooreenLom me_t die doel van God, J;*
sondeval moes gewees het.
,,In teenstelling met-hierd_ie allesbeh"er.ende beskouins
van die ou stelsel besLou die _moderne neiging ai" fr"iË
voorstelling as'r, verbeterde hipoter", ;;',,'drEi";irk;
filsie. En .lL""n kan sien tr"à aàïáií"""'";;"J"r;ï;;;;
ek sê: van 'n hemel bolant r"., ;;;;i;'G;J;;;;;;
ek niks
'n
nie; o_m-trent opvaart'na,;;1" ";""d;lorC';;;
daardie hemel Lan "b -v- g""" J;JÈ""lj .,ro.* ,n
nie;
raadsbesluit in die h"*"1,- di" *u"ih"iJ wat ' ";;JJ;
geopenbaar
,word
- dit is maar h.ll; [i;"1;. dt#;;
vree_md klink, maar al ons opvattints i, ""11 Ëcu;;ï
geaff_ekteer deu"_ die verand_ering lrurr'orn teorie --Ár-';ï";; omtrent
die _heelal as deur enige filosáÊ"r; ,;;É.i.
aanhanger \Mas van die b=onatuurtiL" op"uiii"g "rr-ài" -u;
daartoe. gehad het, dan solr "1 "ói*rt"ïJ'dË"#:
opgelê het op. elLeen wat glo i" di"-,or,àJr;.i;;'ï;
aarde, want ek sou in hom sien die- g.*U" ,"u.rï *,uï
nly g,eloof; en wa_nneer diegene *ut i"-Ji;-il;;rLï;
glo- hierdie waarheid toelaa_t, dan weet h"iË ;;;;
hulle doen nie. Want de,rr hi".die .;; ;J;;;: ;;rj';i
die opvattings van 'n waarheid w_at van- bo ï"op".rÈu,
is en 'n Verlosser wat van di" h"r""í-.i;dJ;;i'"h".,
onhe.toepliL veroordeel as mites, "r, guu., à;ii]ii;;"ï;
. ,,,?i. probleem -va., die geloof 'n
in die bonatuurlike -i;;;;i;;;"; is
derh{y;
ftlosofiese
,nie
nie, maar "
vraagstuk,
Luister na nog- '.r ande. een, in die persoon van die
Duitser, Lang. Ek haal nie nei uit I;;;"" o-á.tï

558
DlE MODERNE ONGELOOF
werLe in l{olland ingevoer is deur BusLen Huet, 'n ander
een van di" leiers da.r, en baie goedkeuring weggedra
het nie, maar omdat hy ons 'n stap vorentoe neem en
ons help om hierdie moderne kosmologie duidelik te
verbind met die versLillende leerstellings v&n h,tl
teologiese stelsel.
,,À. ott. probeer orn in 'n ettkele woord uit te druL
wat dit is wat hierdie mode"ne tye onderskei van die
ouer opvattings omtrent die heelal, dan kan ons nie
een vind wat Lorter en meer juis is nie as hietdie: die
Copernikaanse stelsel. In werLlikheid vloei alles voort
uit die ontdekling van Copernicus; hierdie eett moedige
bliL in die heelal word gevolg deur duisend wat nog
dieper indring, en versprei meer lig oor aarde en hemel,
oor God en mens. I)ie laar 1532, waarin Copernicus
die ware verhoudittgs van die sonnestelsel ontdek het,
verdeel die gesLiedenis van godsdie.,sbeskouing in twee
gedeeltes wát met betrelking tot die getal iare, baie
ongelyL is. AIle ou godsdiensstelsels het die vorige
wêreldbesl(ouing as hul fondament gehad, met die hemel
bokant, die aarde in die middel en 'n onderwêreld
onderkant die wêreld. Met die ontdelling van Copernicus
het 'n nuwe tydperL in die geskiedenis van die godsdiensbeskouing
aangebreeL. En di" feit dat hierdie groot,
vérreiLende ontdelLing wat vir 3oo iaar blootgestel is aan
die volle lig van kennis, nog nie algemene heetsLappy
uitgeoefen het oor die verandering van godsdiensbetouings
nie, moet toegeskryf word aat die sterle-mag
lr.t godsdi"nstige vooroordele ett die gebreL aan denkvermoë
bv die massas.
,,Dit ir maLlik om 'n paar van die ittvloede va.t die
Copernikaanse stelsel aan te wys.
,,1. Die onderskeiding wat d;e ou godsd-ienste
gemaal het tussen he-el ett aarde, val weg. Die hemel
staan nie Ianger buite en bo die aarde nie, maar is
onderhewig mn diu universele wette van die bepetLittgs
DIE MODERNE TEOLOGIE
359
van die n-atuur; die aarde het nou 'n deel van die hemel
geword; dit is een van die hemelliggame wat in o""irrJi;;
ruimte beweeg. Daar is nie langer 'n 6o of 'n b"i"E"
nie; wat vandag bo is, is m6re benede; die sterre is onder
ons voete sowel as bo ons hoof. Daar is nie meer twee
wêrelde nie; in die ruimtes van die hemel het ."; Ji;r;ifJ;
wêreld met dieselfde noodwendige natuurw"tt". EIL"""
kan insien hoe dat. baie .-"rg"t"*"iá" g;e;dt;ri;;;
b,eskouines met hierdie wêreldb-esko"i"j ,io"t ;A;1,
altans vir diegene wêt dink. En al mag ons in die
alledaagse_ taal praat van bo en orrd"r, is dit toE
onmoontlik op op, sulle alledaagse uitdruLlings op tË
bg-rr _n
geloot in die -leerstellings omtrent 'n God wat
afdaal van die hemel, of van"'n man *.t àr*tr""" -
opvaar, of van 'n_Lom in die wolLe van ar" fr"-ài.
gou. 'n ongehoorde selfbedrog qees om Cop"."iLuu"*
besLouings te Jruldig.en tog ËrselfdertyJ t" á""" duf ï
mens kan bly qy die bybelse opvatting van die heelal, en
dit as maatstat van nadink
-e1 geloof Lan aarrvaar.
,,2. Saam met die hemel bo-o.rs as 'n aparte ruimte
wat oor die aarde uitgespan is soos 'n 'n boog,'";rÍ";; ;;;
ook _die teenoorgestelde,
';
wêreld orrd", orrï, À;i ;;t
al die inwoners waarmee die fantasie van vorige eeue
dit gevul het.
h3. -'r. Veranderde opvatting van die heelal oefen
natuurliL invloed uit op ons leskouing omtrent God. ,EL
het die hele hemel deursoel, -au. ,rê""rx h"t "L óoJ
gevind nie.' Hierdie woo.de van Lalande is die yuiste
weergawe van die moderne kosmologie. God, soos hulle
Hom in die ou tyd voorgestel het, as 'n bonatuurlike
Persoon wat as 'n afsonderlike wese bestaan buite die
ander wesens van die heelal om, wat hul sake bestuur
vanuit sy woning bokant die wêreld - niemand wat
werklik nadinL, kan vir hom so 'n God voorstel nie. God
is in die wêreld as die rLeppende oo.saal daarvan.
,,4. Hieruit volg weer die onmoontlikheid van 'n
nii

,{
I
DIE MODERNE ONGELOOF DIE MODERNE TEOLOGIE
560 36t
wonder, dit wil sê 'n verslynsel wat nie kan vetLlaar
;;;J d""; natuurlike oor..L" binne die natuurorde nie'
ó;;;";;t""turalisme met sy wo'de.s vatt die willekeurige'
ó;di;ïiË inmenging en van die opheffing van die
natuurwette - hiettdit elemente van JudaÏsme wat in ons
ehri*i""do* gevind word, moet oorwjn *ord deur ons
'n
;;d;;;;-;;iol[ i,, God van orde wat Goddelike
;;rL*;;ild op"rrbu.. wat bestuur en verenig wold
à"ït "*ttt ", en'wat alle beperLte oorsaLe verenig in die
hoogste, "--:;: 'En Goddelike oorsaak.
net soos die wonder, Lan ooL die Bvbelse
b"rkJ,ritE--tu" Ji" gebed nie verenig word met die
"*er"ldberLoáit
*ïJ"*"
g nie' Slegs dit- is gebed wat
&;;i;"tLt"J h"t o* dïe begee'te wat die gebed moes
"iia*t, i" lát bedaar, en om die hewige- b-egeerte te
;;;;J;t i., Lul*" onderwerpi-ng. E" ek wil dit nie vir
u verberg nie dat dit n1v v-ootLorn as 'n Iewe op aarde. En ten slotte, waarom Lan ons nie net
so rustig wag- op die toekomstige lewe as wat ons wag
.op
n nu-we rl_ag nie? As die Luns om die toekoms tá
ken, werklik bestaan het, sou eL dit liewer nie wou
ken nie; _en as dit waar is dat daar
bewys van meer
'; e"drdár'Ë;;;
wat o_ns_ Lon leer om daardie Iewe met sekerheiJ i;-L"":
sou-el liewer nie Iuister na so 'n godsdiens nie.,'
, Qi" Jrraktiese_ toepassing .rut dil moderne teorie van
die _heelal word so_ver_-gevoer dat, om noE net een
voorbeeld te noem, dieselfàe Losmologie """Èr'"aig *"rj
as die b"on van die ware etiek, en ïr" e;il"il"ï";";;
deugsame Iewe,
- _,,Die_ ou beslouinE van 'n 'r-r
-wêreld wat stilstaan, en
[rem:l boLant, is minder orrrl,rldi!-*s'wat u moontliL
4nL._ Dit,waLLer die_hoo-gmoed "u"-ai" -"r,, .t"rL u*n.
Ons het die-regte v_etho,rd*ing """ dirog" ..", ari-r""*jii.
ware en opreEte vroomheid wanneer daar maar min iets
ild;"-;;Ëi-i"-.'ru *o"d, en dit ons -nie te lank besighou
nie. Di" E"béd wat vra, is gegrond- op-'t' ottvolmaaLte
ï"ï*r*ó;;;C"Jt dit v".loor-.! *v'h"id."" sv heiligheid
uit die oog. Diegene wat spog -dat hulle veel volharcl
r"' ar" E-"b:d, is -nog -Éo"',r""1
.rn", .r.t- die gees van die lvate
ït..*tr"ÏJ.
ltt ooL al dink .,on die toewyding
;;'."k;1"1"J, "t glo tog dat daar geen ware vroomheid
in "' is nie'
.lo.'^ Ê" -;"'p.t*nlike wat betref die onsterfliLheid, oÍ o"s nou ool{
d ;1. i"
voortbestaan ná die dood, die
ontieLLing .rnÀtt Cop"ttticus het ons opvatting o,mtrent
il;;;;à'" dutrou.,'verander. As die àarde w"tLliL-'n
;;;fil;Ëlti" Iid ir "u" die groot stelsel, en deur dieselfde
;il-Ë;Ë;;r *.ia, dan is" die lewe op aard" doel op
-ier"fuiJii is nie net saaitvd-nie, maar,saaitvd. en oes
il;;;. C.a *oo" i., dle *êteld, ett die lt"mtl, die metts
; ;;iit'LËe """ al" rus rv-aarin hv sv God vind' mo-et
á;; ;t" ;";tïo e"*"L ;ord nie, *uu" i.' die wetLliLe
bestaan, verloor. Wat -in werklikheid onbeduidend is,
het in o,ns opvattinc b_qrg E.o"r ;;;o"d,-;;;;ï-";ï
onbewus bly van die w_erklike onmeetlikheid van wat ons
groot -noem. _Me!se- b_ly1
_met gewilligheid t" hi;rdi"
selfbedrog omdat dit _hul !"la'grifh"id i"r*""od"". ó;;;
is sommige by wie. hierdie
'"
_."|Íb"d.og .. ""i.Ltt""J"
_hoogte bereik_het dat die dorp waarin hulle woon, die
kring.waarin hulle beweeg, en-alles *"t i" ""*il';;;
hulself, staan, vergroot is. Op_ di_e -od"rrr. ;t""d";;i:
waar daar werllike doelbewustheid is in die lie ";;;;
behaalde resultate van die natuurweten.L"p, f "ir."ri
hierdie selfbedrog weg te val." En dan *"er, ,,Diu
praktiese inv_loed van ons Losmolo-giese beslouings is van
belang: as dit _getrou
gevolg word, Iaat dit vir ons maar -l"lf_
min waardu_ -h"g aan dinge wat die -""rliL"
belangrilheid kan voed. Dii b-estemp"l hooe-o;J ur';n
belaglike dwaasheid. Dit verh_ef or,. Ëo ai" lt"i^iJiEt "ij
en Linderagtige ialoesie wat die Iewe van ,. bd"-;;;;
ongelukkig maaL. - Die _oorsaal van el hierdie Àl*#;
is altyd dieselfde: 'n te hoë dunk van "t" b"I""ó;tLh;;à,

DIE MODERNE ONGELOOF
3;62
'n
hoë dunL wat in harmonie was met die ou stelsel, maar
wat in die modeme teorie van die heelal heeltemal
misplaas is."
Hierdie aatthalings, meen eL, is voldoende om ons
in staat te stel om 'n oordeel te vorm van die beginsels
wat ten grondslag Iê van die moderne teologie en van
die wyse wearop die Christelike stelsel da.rde,-,r moes
herbore word. Ons is nou in die geleentheid om daatdie
beginsels duideliler te beskou, om trrennis te neem
'n 'n
van
paar van die hooftrelke van die stelsel as geheel,
en om die neigings daa"van te beoordeel.
Ons moet noodwendig begin deur te Iet op sy
VERHOUDING TEENOOR DIE WETENSKAP.
Die groot klagte teen die geloof in die bonatuurlike is
dat dit nie in harmonie is met die moderne wetenslap
nie; die moderne teologie kondig aan as sy voorgestelde
doel die versoening van wetensLap ett godsdiens. Sv
verhouding tot die wetenslap is die terrein waarop ons
die eerste moet soek vir die waarheid wat dit Lan
openbaar, oÍ vir die d*ulitrg wat ons noodsaal om dit
te verwerp. En dit is juis hier dat ons die Íundamentele
dwaling ontdeL waarmee dit begin: dit maak die
onsigbare ondergeskik aan die sigbare, en die morele
ondergeslil aan die fisiese. Die hipotese waarmee dit
begin, naamliL dat ons Lennis van die wette van die
natuur die maatstaf moet wees waarvolgens ons die dinge
van die geestelike wêreld moet beoordeel, is onwaar, en
derhalwe moet die gevolgtrelLings daarvan noodwendig
onï!íaar wees.
Neem nou die geval van wat ons verneem het
omtrent die sonnestelsel en die teorie .ran die heelal wat
daaruit ontstaan, Omdat daa, ,rou in ons astronomie
geen
'n
plel is vir bo oI onder nie, en omdat geen
telesloop in die gebied van die oneindige ruimte tekens
ontdek het van 'n wêreld buite die bereiL van ons wette
van swaartelrag en aantreklingsLrag nie, doorom - u sal
DIE MODERNE TEOLOGIE
365
opgemerk het dat dit die argument was H daarom moet
nie alleen populêre opvattings wat hulself mag ve"bind
het aan die hemel as 'n bepaalde pleL, verwerp word
nie, maar ook die geestelile waarheid van die teenwoordigheid
van God, waar Hy Homself spesiaal openbaar,
asook alles wat daarmee in verband staan. Omdat die
fisiese wetensLap van geen hemel weet nie behalwe die
hemel van die telesLoop, daarom sou die hemel van
die Bybel, met sy Iig en heerliLheid, nie bestaan nie!
Omdat die SLrif vir ons verhaal dat Jesus van die
Olyfberg opEevaar het, en dat Hy in die hemel opgeneem
is, en omdat die moderne wetenskaplike nie Lan of wil
verstaan hoe dat hierdie lolale vertrek en die feit dat
Hy op 'n sigbare punt in die wolLe van die hemel
verdwyn het, slegs die laaste stap is van daardie
wonderlike selfbeperLitrg waaraan die Seun van God
onderwerp is toe Hy ingetree het onder die menslil{e
omstandighede; en hoe dat sy bestaan, nadat Hv
weEgeneem is uit ons gesig, kan onderhewig wees aan
die wette van daa.die geestelike wêreld waaromtrent die
natuurwetenskap niks ontdek het nie en ons ook niks
kan leer nie, daarom word die hemelvaart 'n fabel, en
sy terugkeer op die wolLe om te oordeel, wannee" elLe
oog Hom sal sien, 'n onmoontliLheid. Omdat, sover as
die onthullings van die astronomie gaan, die aarde 'n
onaÍhanLlike Iid is van die groot stelsel, of, om dit in
duidelike wootde te sê, net so goed is as enige ander deel
van die groot heelal en o.rderhewig aan dieselfde wette,
en omdat geen aanduiding gevind word uit die lig wat
skyn van die verste sterre, dat daar ande. wette heers
en dat 'n beter lewe te vind is nie, daarom word dit vi,
ons gesê dat die gedagte van 'n ander wêreld met sy
Bybel-werkliLhede, met sy hede en toekoms, slegs 'n
droom is, en dat dit selfs een van die groot foute van
Jesus was dat Hy 'tt valse waarde geheg het aan n
toekomstige lewe. Ons teenswoordige wêreld is die bewys

264
DIE MODERNE ONGELOOF DIE MODERNE TEOLOGIE
dat ons teenswoordige Iewe sy genoegsême doel is, 'r,
wa-ardiger doel as die onsekere'rnrn di"-to"Loms. Hierdie
sigb_?re is die enigste maatstaf van 'n geestelile wêreld.
Dit is hierdie toepassing van die teárie van die heelal
wat een van die mees uitstaande trelke van die moderne
teologie yitmaal. ï""*vl dit in ander arg,rmente teen
die, waarheid van die Bybel veelal herhaal l,* *"i "r",
stelsels teen die bonatuurlike ingebring het, is nrJi"
ged_eelte
- van die Losmologiesà urg-,r.rr"rri blylb;;;
heeltemal sy eie.
Dit is egter nie net h_ierop dat dit sig verlaat nie; die
ou a_rgument wat ontleen is aan die gereelde en
onverbroLe natuurorde en die wet "u"- ""i"Àrr"Ë
oorsaaLlilheid, is deel vên die stelsel. O-d"r Ji"
natuurwetensLap nog nooit 'n wonder gevind het nie,
en orals die harmoniese en onveranderliLe werLing van
universele
'n
wette ontmoet,,is die gedagte -of aan'n *J"d"r,
qan Goddelile openbaring, áan verlossing, ';
droomT
Hier vind ons weer dieselfde dwaling: die sigbare
is di9- enigste maatstaf van die onsigba-re. Oi"-h"i"
dwaalbegrip word weerlê_deur die di"pgá*r,de *oo"d run
die ap_ostel: _,,Llie geestelike is nie eerste nie, maar die
natuurlike; daarna die geestelike." Dit is die dwaasheid
van die moderne teologie dat dit beween die natuurlike
is nie net eerste nie, maar ook alleen en alles. Dit erLen
die geestelile all-een in sover as dit ondergeslik is ;a;
die natuurliL"; die rede, g_odsdiens en diJ rogu"uu*á;
inspirasie - alles binne die natuur, en Jrd", sy
heerskappy.
Dit is 'n verkragting van eex van die eerste beginsels
van die ware wetenskap. ElLe feit wat waargeneem
word,
Let die reg op 'r, ànpurtydige orrdur.ouL in- sy eie
sleer. tíy die waarneem van alles wat betrelking het
op die mens, merk ons dat daar twee kante is ,*ï, di"
menslike bestaan: c{ie morele e., die fisiese. Orr. ".k".,
)
565
almal dat die morele die hoogste is en die fisiese die
ondergeskikte; en ons erken áat die versLynr"l, lrun
die mens se morele natuur t_ot nog toe geen verklaring kon
vind.bv-die wette van sy fisiese sa-"-rt"lli.rg "n b""rtuun
nie: hulle behoort tot 'n- ander gebied. Hieidie b"ei^li
moet, slegs- toegepas _ word op ons eie opvatting van
daardie stelsel van dinge, van daardie heàlal waaraan
ons behoort, om te ontdel dat ons geen geweld ;t
ji;
natuur eandoen of vir die natuurwetónskap nie, wanneer
'"
ons volhog dat dit ondergeslil moet wees .u"
froei
morele orde, waarvan dit di" ..urrr*"rk en behulpr"l i*
Daar is nie net n ftsiese teorie van die heelal "iË, *uu,
ook'n morele. Die vraag is nie net: Iroe bestaan die
natuur nie, maar ook: waarom? F,frsgenoemde vraagl
moet deur die natuurwetenskap b"uït*oorJ *.;á: '
Iaasgenoemde kan nie e"trs da.rdà. oo.*uuj *".a "i".
, ?i",dwaling van die_ moderne teologie ls dat hulle
Fy--aie beantwo_ord va-g d1e eersgenoemde vraag, hoewel
hulle voorgee dat -hulle- Gods i,rysheia "" J."afr;j
die natu:rr bewonder, Hom en- sy werksaamË"j; [;;";-l;
tot wat deur die natuur geopenbuat *o.d. Wau, lii"ïJi"
teologie-deur die wetenskap slegs 'n fisiese teorie van
die aarde ontvang, onde.neàm dit o- daaruit t" ["pu"i
wat die morele teorie moet wees. In die mens sien ons
dat die lnorele sy die natuur bestuur, beheers "r, diL*ui,
teenwerl; sy wíI is tot 'n sekere mate bonatuurlik i" ;il."
handeling, omdat dit natuurwette v-ir 'n tyd ophef deur
die tussenLoms van andere. En so skyn diá .t or"l" te*ru
van die heelal, wat opklim va_n die mens, die slepsel, tot
by God, die Skepper, aan te dui dat die wonder moontlik
geen willekeurige inmenging in die natuurwette is nie:
dit kan ons moontlik leer dat in die eenheid u^r, do"i
die gewone handhawing van die reëlmatigheid en die
opheffing van- die wet af en toe slegs twàe aspeLte is
van die een hoër wet, die groot morele plu., *Lt .11",
oo.heers. Dit mag duidelik word, nie alleen dat dit
t"

366
DIË MODERNE ONGELOOF
noodsaaLliL is dat 'n hoër wet 'n laer een moet ophef
nie - en dit sou al genoeg wees om die moontlikheid
van die wonders te bewys È maar nog meer: hoe dat
daar ooL 'n volmaakte harmonie is tussen die gewone
heerskappy en die inmenging af en toe. Daardie mo.ele
teorie van die heelal is die redeliLe doel van God met
sy redelike slepping; en net soos dit in 'n huisgesin o[
in
'n skool, \Maar die doeleindes gewoonlik die beste
bereilc word deur die getroue handhawing vên die
gereelde sisteem en roetine, in sommige gevalle
noodsaaklik is dat die vader of die onderwyser spesiaal
sal ingryp om die volle bereiking van daardie doelstellings
te verkry, so sal die teorie van 'n Goddelike doelstelling
die inmenging van God in die natuurwette regverdig, eÀ
aantoon dat dit nie 'n daad van willeLeur is nie, maar 'n
nuw-e verseLering van die onafgebrole heetsLappy van
die hoogste wet. Die ortodoksie glo net .o vus-Àan die
universele heerslappy van wet as die wetensLap, en sy
wagwoord, natuurlih.e ontwihhelíng in elhe sfeer is ons
gewillig om ook ons eie te maak. Maar Iaat dit dan
getrou gehandhaaf word * elke afsonderlike sfeer met sy
eie aard en sy eie ontwikkeling; dan moet die wet van
die fisiese nie die wet van die geestelike gemaaL word
soos die moderne teologie probeer doen nie.
U sal opgemerk het dat wat ek gesê het, niLs doen
om die wonders te bewys nie; dit het slegs ten doel om
die weg te berei vir die bewys dat, aangesien hul oorsaLe
mag afkomstig wees uit 'n hoër sfeer as dié van die
natuur, geen ftsiese teorie van die heelal geregtig is om
hulle vir onmoontlik te verLlaar nie. Di"-*"t"nrLapliL"
Lan sy getuienis afê ten gunste van die standvastigheid
van die natuurorde soos hy dlt gevind het; op die vraag
of daar ooit 'n -aE of '.t r"dá bestaan h"t *mrd",tr
hie"die wette tydelif opg"hef kon word, Lan hy geen
pntwoord gee nie. Die natuur soos hy dit bestudeer
het, maak- daar geen melding our, ,rí", die natuur-
rft
l.
Í
$
;
DIE MODERNE TEOLOGIÊ
367
wetenskap ,kan nie sê of die wonder Lan plaasvind of
plaasgevind het nie. Dit is 'n vraagstul vir àie historiese
wetenstrrap, nie vir die natuurwetenslap nie.
_Dit bring ons by 'n tweede aspeL van die moderne
teologie: SY VERHOUDING TOT DIE BYBEL AS
DIE GESKIEDENIS VAN DIE OPENBARING,
EN TOT DIE TEOLOGIESE WETENSKAP WAT
DIT MOET INTERPRETEER.
Die natuurwetensLap mag dikwels skepties wees,
eenvoudig omdat $it die openbaring van'die Bybei
lgnoreer en verwaarloos, Dit weet daar nils van nie, en
het_ ook _geen begeerte om te weet nie. Di" *od"rrr"
teologie het vir ons gesê- dat hul _spesiale roeping is om
die wetenskap en die godsdiens te harmoniseer, Dit neem
in aalmerLing die twee ,"eLse van feite, wat die
wetenskap noem as gv qntdeLLings, en wat die godsdiens
as sy bewyse aanbied. Dit het onderneem- om die
verho,.rding van die twee aan te toon. Ons sou verwas
dat die gehoor wat dit gee êan die sesLiederri, lrri
die godsdiens, en veral aan die Bybelge;ldedenis, net so
onpartydig sou wees as sy o.,d".rÀk van wat die
wetenskap op^sy 9ie_ eelied rap_porteer. Maar hier blv dit
in _geb_rele. Sy hele behandeling van die ,ogerraa*d"
geskiedenis van die Go_ddelike openbaring is gegrond
9p n_a priori ver-ond-erstellin_g. Nadat h..lle eers váslestel
het dat 'n wonder binne die gebigd van die *.g- lmt
die natuur onmoontlil is, verklaar hulle da[ die
bonatuurliLe in elle sfeer ontoelaatbaar is, en so maak
hulle 'n onpartydige ondersoel van die getuienis van
die gesLiedenis -onmoontlik. Terwyl hulle voorgee dat
hulle die wetenslap eer en sy bevele uitvoer, is hul hele
metode 'n verlragting van die grondbeginsel van alle
induktiewe wetensLap. I)aardie beginsel is dat geen wet
as finaal mag beskou word totd.t al die moontlike
getuienis wat beskikbaar is, eers ondersoek is nie. Die
openbaring bied aatt om sy wonders te laat ondersoek

j68
DIE MODERNE ONGELOOF
deur di" toets van die gesliedenis; dit eis dat sy getuies
met billilheid sal gehoo" word en hul getuienis sal
oor*eeg wo.d. En dtt word gerveier. Omdat hulle
tevrede is met die resultate wat bereik is deur qetuienis
uit die groot gebied van die natuur buite die opènbaring
om, beantwoord hulle die aanbod van getuienis wat dit
weerspreek, met die verklaring dat d;e saak reeds beslis
is en met hul vraag: Wat het ons nog getuienis nodig?
I)ie oordeel word uitgespreek dat aangesien 'r, wonde, 'n
onmoontlilheid is, alle getuienis ten gunste van wo.rders
onwaar moet wees. Terwyl die saak geprejudiseer is,
word die profete en apostels verhoor; en om nou die
hardheid van die uitspraaL dat hulle bedrieërs en valse
getuies is, te vermy, word ons
'n oorvloed van
versekerings gegee dat die goedheid vatt hul hart ver
uitstaan bo die dwaling van h,rl oordeel; dat die hoe
waarde van die morele en geestelike waarheid wat hulle
verkondig het, as teenwig dien vir enige gebretr< aan
historiese juistheid, en dat hul betroubaarheid as geestelike
Ieiers van die mensdom en letaars van die waarheid sal
vermeerder namate ons hulle Iosmaak van die onsluldige
dwaling omtrent die bonatuurlile, wat hulle aangeLleef
het as kinders van h,rl geslag en as diegene wat in die
bonatuurlike glo.
Oo hierdie manier word die lang ry van getuies, van
Abraham en Moses af tot by Saulus van Tarsus en
Johannes op Patmos, van die verhoor uitgesluit, en di.
gesLiedenis van die wonderlike eeue waarin God met
die -mens gespteeL het, word gerekonstrueer volgens die
model van ons tyd, en in 'n gees wat sy hoogste inspirasie
ontleen aan die natuurwetenskap.
Die uitwerlinE van hierdie Eees word b".ottder
duidelik in die Àanie. waarop dle gesk.ifte -ran di"
Nuove Testament behandel *o.d. Bn di" o.t rasionalisme
kon daar nog 'n noukeurige v"rklarirrg .ran di" Skrif of
van 'n gedeelte daarvan tot stand gekom het, sodat dit
DIE MODERNE TEOLoGTE
569
met al
',t
sy ongeloof sorns nog die teologiese wetenslap
d;Íns bgwys het; in die sLool van die moderne teologà
is daar blykbaar net so min begeerte daartoe -as
moontlikheid om dit uit te voer. Die gees van die
sogenaamde historiese LritieL is die van die mees
wisp_elturige willekeur, wat slegs konsekwent is in sy
handhawing van sy hipotese: die bonatuurlile i;
ontoelaatbaar. Jesus kan nie bonatuurlik wees nie; Hy
kan nie gesê het dat Hy bonatuurlik is nie; draro- *o"i
elke feit, elke woord en elLe daad wat so 'n aanduiding
het, uit die verhale verwyder word. ,,Ek glo nie dai
die nederige Jesus of die liefdevolle J"J,rs of die
waarheidliewende Jesus dit kon gesê het nie" - hierdie
een maatstaf van kritieL is die drywende beginsel van
sy hele eksegese en historiese teologie.
Dit sou interessant gewees het om aan te toon, as
daar tyd was,_ hoe d-"idelili hierdie beginsel in die Itg
getree
-het in die verskillende pogings *ut mng"*"nd ii
deur die negatiewe sLool van- Lritiek om 'n ,,L"*" lra.
Jesus" op te stel. EIke outeur Londia die resultate wat
hy bereik het aan as die vrug van histories-kritiese
ondersoeL; in elke ge.ral was dii bui" duidelik dat die
resultate iuis sodanig was as wat vereis word deur die
teorie waarop die geskiedenis gebou is.
Die moderne teologie is nie in staat om aan die
Bybel of die geskiedenis daarvan 'n billike verhoor toe
te staan nie; dit is onbekwaam om met Iiefde of selfs
met onpartydigheid in te tree in die gees en gedagtes -rnr.t -di"
daa.van. En dit net omdat dit in diË ,rr**
wetenskap ,weier om die sentrale gedagte van die Bybel
te erken, die gedagte wat die wàrtel -en
die l"we, die
skoonheid en die krag van die Bybel is - die teenwoordigheid
van 'n l"*".td" God *ui spreeL en werk, wal
Iiefhet en seën, wat gesien, g"L"r, bemin en aanbid
word.
Dit mag voorgee dat dit noukeurige ondersoeL instel
Z-Andrew Murray If

370
DIE MODERNE ONGELOOF
na die mense en die woorde en die dade wat getuienis
aflê ten gunste van die bonatuurliLe; ooL na die Persoon,
die werLe en die woorde van Jesus. Met die ontLenning
van die moontllkheid van die bonatuurlitr

372
DIË MODERNE ONCL].OOF
die -orele L*aad, net soos die fisies" kwaad, ook deur
Qo{ gewil_ word. ,,Deur eersgenoemde bereik God sy
doel" (ek haal aan uit Opzoomer) ,,deur middel van
llegaamliLe oorsaLe en die magte van die natuur: in
die geval vatt Iaasgenoemde (geestelile Lwaad), deur
geestelile oorsake, die magte van die siel van die mens,
sy rede, sy gevoel en sy wil." Die sonde word een van
die natuurwette. Die eerste sonde was 'n voorwaartse
stap in die ontwilkeling van die mens.
Die Christelike stelsel spreeL tot ons van God as 'n
Koning, 'n sedelil(e Heerser, 'n Wetgewer en 'n Regter.
Qie moderne_ teologie- Lan vir hi".Jie opvattings geen
plek vind in hul wêreldbesl{ouing nie; dif het g""" ll"k
gevind v_ir 'n troon daarbo waÀr God kan regeer nie.
Deur hul leer van die sonde word ,,Gods heiligf,eid" (ek
haal weer aan uit Opzoomer) ,,slegs 'n relatiéwe term;
vir God self Lan dit geen betelenis hê nie." In die vaste
natuurorde, met inbegrip van die natuur van die mens,
was daar een finale afhondiging van al sy wette; en 'n
wet wat_later bykom, of 'n inlassing waa"volgens anders
geoordeel en gestraf word as d"nr di" *árLing .rnan
die natuurwette, is net so onmoontlil.
Die Christelike stelsel openbaar - dit is die
middelpunt en die heerlikheid ïuu.rnur, -'n Goddelile
verlossing. Dit vertel van genade en barmhartigheid wat
neerbuig oor die gevalle mens, en wat hulself-openbaar
in die gawe van ewige Iiefde - Gods eniggeborà Seun.
Dit vertel van die ggheimenis van sy ,ol""r*otdirrg, lnrn
sy openbaring van die lieÍde en die wil van die Vud"t
deur woord en daad, deur lewe en dood, en van die
bereiking van- die groot doel in sy opstanding, sy opvaar
na die hemel, en die gawe van sy eie Gees, die Gees
van God in die Lerk en in die Woord, om op die aarde
te woon en _die-onderpand te wees van sy eiË, bly*ettde
teenwoordig-heid. Van dit alles Lan die moderne íeologi"
nie een enlele woord aanneem nie. Hulle mag prÀat
DIE MODERNE TEOLOGIE
van Gods goedheid en liefde, maar hulle weet niks van
genade en barmhartigheid nie; daar word in die natuur
niLs geleer omtrent 'n ewige Seun van God nie, en hulle
Lan Hom nie aênneem nie;
JIJ
'n verlossingswerL wat
spesiaal deur Christus volbring is, is net so onnodig as
wat dit onmoontlil is. Jesus is die Seun van Josef en
Maria, 'n sondige mens net soos ons, maar die grootste
van die gelowiges onder ons, die beste van alle mense.
En eindeliL skuiwe die Christelike stelsel die gordyn
van _die toekoms weg en bied ons die hoop aan van
altyd me_t die_ Here ,te wees, waar Hy is en net soos Hy
is. Dit het die gedagte aan 'n onsigbare wêreld en 'n
toekomstige lewe vir vele gelowiges net so bekend en
helder voorgestel soos die naam van 'n Vader se huis
dit Lan maak, en in hierdie wêreld van droefheid en
smart het dit vir tienduisende harte geleer om selfs onder
die pyn van n martelaarsdood te sing soos hulle gedoen
het: ,,Om heen te Eêan en met Christus te wees is
v_erreweg die beste." Die modeine teologie probeer om
die leer van 'n toeLomstige lewe te behou, maa" verde.
erLen hulle hul totale onkunde omtrent alles wat oorlant
die graf is.
Moontlil dinL u dat ek net woorde verspil om te
bewys wat so helder is soos dte dag. U meen dat daar
tog geen twyfel Lan bestaan oor die vraag of dit die
Christelil(e Ieer is nie. Verwyder die Christus vatt God,
die Gesalfde na wie al die beloftes van die Pa.advs
af heenwys, in wie die hemel vir ons geopen is en Gód
geopenbaar word en die saligheid nabygebring word,
van wie die Lerk sy nêam ontvang, asook sy Gees en
sy Lrag - verwyder die Christus van God, die Lewende,
en dan Lan daar gewis geen vraag meer wees of so 'n
geloof die Christelike is nie. Verwyder selfs die naam
van Christus - want of hulle ook al sê dat Jesus nooit
die titel van Messias, clie Christus, aanEeneem het nie.
oÍ dat Hy in die swakheid ,ran entoesiasme HomselÍ

374
DIE MODERNE ONGELOOF'
toegelaat het om dit te aanvaar, hulle ontLen sy aanspraalr
op daardie titel in enige werklike betekenis van die
woord, en die titel is vir hulle slegs die samevatting van
die teleurgestelde hoop van Israel - verwyder selfs die
naam van Christus, soos hulle -aaL, en hoe [.an u dan
die stelsel Christelik gaan noem? En u verLlaar weer
dat hier geen kwessie kan wees oÍ dit die Christelike
Ieer is nie.
EL verseker u dat dit wel 'n Lwessie is: en bewaar
die dwepery wat dit waeg om die naam van Christen
aan sy volgelittge te ontsê. Maar dit is nie a[ nie; die
moderne Christendom maaL. daar nie alleen aanspraaÍ<
op dat dit Christelik is nie, maar dat dit die *ur" "n
wettige verteenwoordiger van die Lerk van Christus is.
AIIeen daarin kan die godsdiens van Jesus in al sy
suiwerheid gevind word. Hieraan behoort dte *url
apostoliese opvolging; hulle alleen is die ware erfgename
van die gees van Luther, hulle is die ware kinJers en
opvolgers van die Hervorming.
Wat is nou die gronde waarop hulle hierdie
aanspraak maak? Laat my dit wee.gó in die woorde
van Zaalberg. In een van sy preke waarin hy die eis
van die modernes om 'n plek tè verLry in die 'kerL
van
Holland regverdig, rig hy hom in die voÍgende bewoording
na -Hom van wie hy verklaar dat Hy nie weer uit dió
dode opgestaan het nie:
,,Here Jesus, wat dinL I-J van ons? Die mense sê
dat ons nie aan die Loninkryk van U Vade. behoort
nie, en nou Lom ons na u om U beslissing te verlry.
Wie is ons? Helaas, nie goed en nie rein niel Ons
het almal o_ns -groot sondes-en telortkomings, en in u
teenwoordigheid, Heilige Jesus, bes"f ons dit ,n"", r,
ooit. Maar ons het 'n gelykenis gehoor van die ve"lore
seunr en '.t ander een van 'n herder met sy verlore
skape, en dit is U woord, U beeld. l)aarom Lo- or,"
nou na [J, Verlosser van tollenaars, wat in die huis van
DIE MODERNE TEOLOGIE
J,I J
Saggeiis gebly het, U wat nie alleen gewillig was om
saa met 'n Lwaaddoener êan die kruis te sterÍ nie, maar
ooL om onder (J leidtng vir hom na die Paradys te
neem. IJ vra wat ons geloof is? Ons glo in God, U
God en Vader; o.rs probeer om U gebed te bid, en
verder glo ons in alles wat rein en lieflik is, in IJ
gelykentsse, Heer, en in (J verhewe uitspraLe oor die
GoddeliLe en menslile lewe. U vra wat die leerstellings
van ons gelooÍ is? U het hulle self aangekondig toe
U op die berg U salig, salig, salig uitgespreek het. U
vra wat ons van U dinL? Ons bestr ou dit as ongeloofil
dat U deur 'n wonder gebore is en uit die graf opgestaan
het, en in menige wonderbaarlike verhaal van lJ lewe
sien ons slegs die poësie van die vroeë LerL. Maar dal
U goed was, verhewe bo alle mense deur U oneindige
liefde, dat U rein van ooE en hart was, en dat U nie
met mate vervul was van Gods Gees - ons is bereid
om daarop 'n eed te neem, daarvoor verpand ons ons
Iewe. Verhewe Filantroop, in U sien ons wat dit
beteken om mens te wees, die afstammelinge van God,
die seuns van God. U Woord is 'n lig vir ons voet.
(J vredegroet laat ons hart opspring -van van- vreugde. U
beeld is iit onr die operrb.ring die hoogste deug.
u vra of ons nie ook "utt U *il *"gguatt nie? Maar,
Here, ,ra wie sal ons gaan? U het die *ootde van die
ewige lewe. En omdát U Uself so- opgeoffer het in
q"háorru.*heid aan God, e.t uit ontfermende lieÍde tot
'ï
wêreld wat versink is in die sonde en die dood, die
smart van die mensheid op U siel geneem het, asook
ái" ,*ur" Lruis daarvoo. op U sLooer geneern het, en
m.tg.ri"" U dit met tranè benat het ett deu" so 't'
ar"a ar" evangelie wat u self verkondig het, ve"heerlil
h"t,- J"utorn Jo"l ons inderdaad dat ons onder die
J*otste verpligting teenoor tJ staan. -Ons eet, ons
Ë;;;;J"', á',J 'oé"' U, Vriend van God en mens'
É;;;;Í ""t God alleen aanbid grens tog ons lol vir U

376
DIE MODERNE ONGELOOF
qan aanbidding. Ons looÍ U Naa-. Ons roem U kruis.
Ons-verheug ons op die feesdag van (J g"boo.t". A.n
U Nagm-aal verdiep ons onsself in LJ smart en U liefde.
(Jns. voel dat ons geestelile lewe een plant is met U
eie lewe. Ja, ons het U lief, o Mu, lnÀ. smartel Ons
sal dit nie toelaat dat hulle aan ons U ;;;;""J;;
ontsê nie. Ons sal dit nie duld dat hulle ons-uit U kerïi
verdrywe nie. Ons sal nooit * mag God ons t "lp * """ii
U kruis verlaat nie.
- ,,Is da_ar enigeen wat voor die oë van Jesus sal
durl sê dut f{y _ ons sal veroordeel ? Wie sal in sv
teenwoordigheid dit waoE om te verLlaar dat Hy vir ons
sal sê: ,9qu. weg van Mv'?"
- En selfs te midde -van- suike patetiese pleidooie is
daar tog aanduidings dat die *"rr." .g g"duii", ;;; ,;
nul gemak voel nie. L)or en oor word ons verrag deur
die berig da_t sommige van die Ieiers in die .ir"a-ái"
wapens neerlê. As iemand vyf iaar gelede ,oo'g.rrÀ
het watter predilante die *"ert"'invlo-ed ,rito"f". ïe,r.
die -
pen en die kansel om _die p.rblieke opinie
moderngesind te maaL, sou hy di" ,ru*" .l,un B,r'J"r,
Hu-et en Pierson gehoor het. - -Í;;-[
Nlaar dit het ,,ie
geduur
_nie of hulle he_t die evangeliebediening vaarwel
qe.sê; Iaasg_enoemde het op"rlit verllaar " dri__ jt"
Uhristelike kerk een van die groot hindernisse Eeword
het in die yveg van d'Í bereikirig ,rr., di" tj;;;i ;; á1;
mensheid, 'n broederskap van die mensdom, en dat hv
9T dié rede nie lange" 'n ïid daarvan Lon bly nie.
Minder as 'n jaar g"l"Je het twee Protestantse pr"J[."i",
die een waarvan 'n skrywer van naam .r, '.i I"i", .,nun
die party was, hul bltr"LLi'g, """.g"le ;*J"i ir;i
gemeentes nie wou instem met sekere voorstelle wat hulle
gemaaL
let nie. Hterdie voorstelle was nil(s ""a"r, "i"
as dat lulle die vryheid sou mag e"Lr..iL ;r- J;;
doopsbediening
-uit_te skakel, Jut Jj" ïilri^g ""; J;;
I\agmaal van die Heer slegs eenmaal in dià jaar sou
DIE MODERNE TEOLOGIE
577
plaasvind, met die doel om die gemeente voor te berei
.rnir di" algehel" afsLaffing daarvan; dat die openbare
gebed .rroà-rtuun niLs meer sou wees nie ês die
i.itdtnLLittg van ons orrdetlinge- goeie
-wense vir mekaar
as mense -"r, bro"rr. Hoewel daar niLs was wat hulle
dwing om die LerL te verlaat nie, met 'n-vryheid so groot
dat iie Westminster Review van die kerk in Holland
sesoreeL het as die vrvste LetL in die Ch.istendom, voel
ái"'-"r,r" tog dat hulie nie tuis is in 'n ChristeliLe kerL
nie. Maur Jie eienaardigste episode is die gesLiedenis
van Zaalberg, die man wie se pleidooi-el< 'n-paar -minute
selede aans;haal het' Ho"*"[ hy gedorende etlike iere
ái" b"*otrd-"rde prins -ontdek van die ,,moderne" Lansel was, het
hy trapsgewyse ' da! sy- verwaEtings teleurgestel
word. Hv Íret gemeen dat hy die - manne van die
letterkundê ett die wetenslap asook die hooggeplaa-stes
wat trapsgewyse van die Lerlr vervreemd geraak het. (deur
die rLold-nan die ortodoLsie, soos hy gemeen het), sou
Lon terugwin deur die evangelie wat die gelooÍ en die
wetensLai, hierdie wêreld en die onsigbare wêreld moes
versoen,
'n
Tydlank het hy hierin geslaag' Maar hy het gou
ontdek áat hoewel hy .t bo.tdgenoot van die -skeptisisme
verwelLom is solank as die *".k ttn die afbreLingsproses
aangegaan het, hv sLaars begin het om 'n stelsel van
;Jr;f er, ,edeliLheid op te boo of selfs hietdie sLtale
iod.di"r,. het te veel geword vir hulle, en vele het hom
ie.laat. Hy besluit toá om sy bediening vaarwel te sê.
Vir drurdiá doel het hy 'n afskeidspteel vir sy gemeente
ge.kryf. Dit is die mees- aa.tgrypende, erLentenis van 'n
ierontruste gemoed wat 'n merrs Lan lees, e-n dit gee- 'n
op"nbutittg l.r,
'tt stryd waardeur vele andere behalwe
hi b"ris j, o- te gaan. ,'Ek het -eer pvttlik bewus
gáword,n sê hy, ,,van die LIoo[ tussen rny oortuigings
Ër, di" instituut van die kerk wat so deur en deur
Óhristologies, bonatuurlil< en skriftuutlik is in sy begin,

378
DÍE MODERNE ONGELOOF
ontwikkeling en dienste, en wat_ op grorrd daa.van slegs
deur dwang vir my op sy Lansel La" J.,ld. Die he.haalje
waarneming van die gebruike van die kerL moes
noodwendig_die waag laat ontstaan of ek reg handel voor
God. Die Paasnagmaal was 'n heerlike heodenLirrgsfees;
maar die bediening van-die Doop aan mense wat meestal
meer daarvan. ve_rwag het as wat dit vir my beteLen,
nie meer ,in die Naam van die Vader .r, .,nun die Seun
en van die Heilige Gees' nie, maar sleEs in die Naam
van God, die Vader, Lon ek selde waarneem sonder 'n
s_ug. Met die laaste Paasfees en met Hemelvaart het
ek 'n py_nlike stryd gehad. Dit het my smart .v"roorruJ
om op daardie dae wat geheilig is dóur die geloof van
agtien eeue, te verskyn met 'n prediking wat die historiese
waarheid van daardie wonderliLe feite nie Lan e.Len
nie; -eq dit was veral onrusbarend hoe eL met moeite en
l

3Bo
DIE MODERNE ONGELOOF
publieLe_eerliLheid vir so 'n stelsel is om vir homself
aansp.aak te maak op die naam van Chri.t""do-.--À.
die Christene van agtien eeue ten minste ook k;
saampraat oor die vraag wat d_ie Christendr* ;r,- ur-.;
ou heidense aanvegters ln sy filoroti"." l"""rt."d;r;-";
latere tye ook 'n stem mag _uitbring, as dit wat varrdaÊ
deur algemene erkennittg-d".r.guu; ;; E"'ë'ililItl:
kerk, ,ook mag .gehoor word, dan bestaan daa. geen
twytel nie dat die eenstemmige uitspraak sal wees dat
die moderne,teologie "ie- di"--Chrii;Ík" J.arji."r-ï,
nie. , l ensy die Christendom self, met sy Lonatu,rrliLe
openbaring en verlossing, 'n reusagtige bedrog is wat sy
wonqenrxe krag -o-m te oorwin en te seën uitoefen oo
gronq van wat blyk verdigsel en onwaarheid te wees,
ït ï,:' ï ffiïffi,n: f %ïi:,ï, fl ïilli nïJ
'; Jï; Í
Maar as dit so is, "r, ,, J"*i-;il;;&'rài,á,*"
twyfel m_oet b.rotaan olde" ar. "À"lr."e"J e;;;;;;
omtrent die moderne teologie, d"" h"i ;;-à;";;;';;
{L__"qds' ooL te bu,t"","ó"f-"r-- "-'órïËEiiilrË
STELSEL. Dit probeer o* diu Chrirt."do- t" ,n"*í"it"]
en dan wg"g tg stap met sy g_esteelde gewaad en luwele,
en met sells die kroon van die Christendom op óv Lop.
Dit próeer om die ou boom ,,.., ái;--t." át íu ,í[
nadat dit eers sy vrugte "lgupl"t-1,"i;-à;; ;;.;;;L
het aan sy boom van kennis. Wanneer die vruEle dan
begin sleE -word en die -massas ontdek dat hulle -bedrieg
is, dan is_ die doel tog al bereik, Ji;;"ï;"- i, ,.u"*"j
gesê en die _mense is-gewoond "."-ar" .L.àï*""'"ï á[
vrugte wat die [ennis Lan aanbied. Moet -y,ri" verl

582
DIE MODERNE ONGELOOF
aanhalings waarvan dit so hard en beLrompe Iylc om te
glo dat dié wat dit uitgespreek het, lie sy ware volgeli.rge
is nie. Dit is slegs wanneer ons die beEinsel. *ut tà
grondslag van hul taal Iê, verstaan, dri or,
'n iuiste
oordeel v_an die geheel ka' vorm. Maar daar i, ";; i,
ander rede waarom eL u aandag op hierdie karakteitrek
vestig, en, dit is die belangrikste
'n
een. Dit is hierdie: u
moet onthou dat stelsel van dwaling nooit Lu"
beoordeel wold volgens sy eerste voorstandeis "iu. H;ii;
ir :log so sterk onder die-invloed van die godsdiens wat
hulle nog moontlil _met die moedersmell iigeLry "van 1,"t, 'die ""
waarêan hulle hulself met die entoesiasle
kinderyare en jeug oorgegee het in die tvd "u" di" I"*"
waarin n mens die vatbaarste is vir blywende indrukke -
daardie opvoeding, gewoonte ett begi.rr"lg wat i" àiu
hart worte_l ggsldet het, mag IanL in hulle die vruste
dra wat die beginsels van die nuwe stelsel nooit sou
kon voortbring nie.
Die moderne teologie is nog maar jonl; die meeste
van sy aanhangers is opgevoed i.t di" ou godsdiens; die
aanduidings val sy neiEin-gs wet u_tans sien, is nog maar
die a_anvang. Gee dit tyd, en veel van die taal riat dit
ta:s besig,_sal vaarwel gesê word; waarhede wat dit tÀ
bely, waarhede wat oorgeërf is van die geloof wat dit
qrobe_er vernietig, sal dutr openlil ontL-en *.ra. i"
daardie aangrypende aanhaling wat ek laaste gegee het
van Zaalberg, het u di" b"*yr gehad van die ïËarh"id
van my
,b,ewerings. Om vir -Jesus
so aan te ,p"""L r*i
_onmoontlik wees as die mode.ne teologie ""rr'ry *""L
klaar gedoen het, vir Jesus afgebring h9t tot op sy regte
pletr< en 'n totale ontworteling tot stánd geb.i.,i LLt "ï"
daardie gevoel -waarvan self.* die ,nod"rr,-" il;il; ;;
heeltemal kan bevry word nie, dat Jesus hoo, *.rrrr".,
9]]. -"j, Hom- praat. Dit is net iemand wat deur die
Lhristelike geloof.geleer is -om te bid, wat nadat hy ,n
moderne geword het, vir Jesus so kan aanspreek. "
En
I I
I
t 4
, y
f
DIE MODERNE TEOLOGIE
58j
dit is slegs di" nooduaaklilheid dat die stelsel soveel as
moontlik sy Lille, wetenskaplike abstraksie moet verberg,
wat dit toelaat. Die ware moderne teologie, wanneer
dit eers werLlik vrygemaal is van die invloed van die ou
gewoontes en gedagtes, sal dit nooit probeer doen nie.
As bewys van my bewering dat die moderne teologie
in hierdie .rerbarrd oneerlik is, het eL verwys na die taal
wat dit besig; In hierdie opsig oortref Zaalberg se
retoriek dikwels die hoogste verbeelding. Neem
blwootbeeld die volgende. Nadat hy sy eie viering van
d!" Hemelvaartsdag geregverdig het as 'n dug wat
afgesonder is om die gedagte van die onsterfilheid en
ons verblyf in die hemel te vier, sê hy:
,,Maar waarom moet so 'n Hemelvaartsdag langer
verbind word met die Naam van Jesus as Hy nie op-'n
ander manier opgevaar het as een van ons nie? Wel,
my broer, nie alleen omdat onder die groot skare van
diegene wat_ glo aan 'n hemelvaart, geen persoon kan
gevind word wat so groot en heilig is às Hy nie.
Waarom dan? Omdat Hv die srootste Iiefdeoffer
gebring het wat ooit Lan gebring *ord; o*d.t Hy, die
Vertrooster van die armes, uit eie beweging die Man
van smarte geword het; omdat sy dood aan die kruis
die -eer_ aangrypende bladsy vorm in die gesLiedenis
van die lydende en strydende mensheid; o-dÀt in Hom
wat die Leerpunt van die gesLiedenis is, die lewe van
die nuwe wêreld verskyn het in 'n dodeliLe geveg met die
oue. Waarom? Omdat op Gólgota die vrarg moes
beslis word of die dood van so "t edele mens, die dood
wat gemotiveer was deur vrywillige gehoorsaamheid aan
God en selfopofferende liefde tot die mens È of so 'n
dood vernietiging oJ verheerliLing sou betelen, dood of
Iewe, 'n grootse bedrog of die begin van 'n ewigdurende
vreugde. u vra waarom ons die dag met sy Naam
'n
verbi.rd? Bo alles omdat lly heilige reg het op ons
hart en lewe, op ons invleg van sy Naam in ons heiligste

j84 DIE MODERNE ONGELOOF DIE MODEITNE TEOLOGIE
Iiedere * Hy wat in die moeitevolle arbeid van sy siel
die mensdom gedra het op sy breLende hart, Hy wat
sterwende die dood sy verskrikling ontruL het en met sy
deurboorde hande die vloeL verwyder het uit die hart
.ran die sondige mensdo-.
,,Moet ons nie verLee.d verstaan nie, Dit is nie net
terwille van Jesus dat daar in ons hart die hoop op
die hemel is nie. Ons ewige lewe het ons aan God te
danke en nie aan een mens nie. Maar in Jesus het
daar 'n nuwe godsdiens vir die mens aangebreel, en in
die godsdiens 'n nuwe lewe, en in daardie nuwe lewe
'n nuwe blydsLap, en in daardie nuwe blydskap 'n nuwe,
Iewende hoop. Sy lewe het Gods Vaderliefde verheerlik,
sy dood die smart van die wêreld; sy lewendmalende
Gees het die toeLoms van die mensdom verheerliL, en
daarom noem ons die blyste van ons heilige dae volgens
sy Naam, en vestig ons ons oë op Hom waar Hy staan
op die berg van die Here, en eer ons Hom in ons
Iiedere. Vorms verander, maar die Gees blv altyd
dieselfde. Gedagtes verander, maar die liefde bly. Ja,
amen, ons sien Hom gelroon met heerlikheid en eer."
Neem as 'n ander voorbeeld 'n paragraaf waarin die
gedeelte in die eerste hoofstuk van Johannes, wat selÍs
volgens die erkentenis van die modernes verwys na
daardie Goddelile natuur van Christus wat volgens hulle
slegs die droom van Iatere dissipels was, met so 'n
volmaakte behendigheid toegepas word op die Man van
Nasaret:
,,God 'n Gees! God 'n Vaderï Dit was sy hee"liLe
evangelie. Wie het ooit die alomteenwoordige liefde van
God so ingesien? Wie het dit op meer treffende *y."
verLondig? Wie se lewe was so 'n le*e van God? Wie
was so vol van God? Wie \Mas meer 'n beeld van die
Vader? Voonvaar, voorwaar, in Hom wat onder ons
gewoon het as die vleesgeworde liefdewoo"d v.tr God,
sien ons 'n heerlikheid soos van n Eniggeborene .ran die
'n
Vader, otrvergelyLliLe Seun, vol van genade en
waarheid. Uit die volheid van sy heilige Gees het ons
ook ontvang genade vir genade. In Hom lvas die
Goddelike lewe, en daa.die lewe was die liefde; in
daardie lewe was die lig van die mense, en daardie lig
van ons Jesus is in werLlikheid die ware lig van God
,wat elke mens verlig' en nooit .ran die aarde sal wegEaan
nie. Niemand het ooit God gesien nie, maar sy heilige
Seun wat selfs nou in die boesem van die Vader is, het
aan ons die gesindheid van sy liefde verkondig en
vetklaar. Sv God is ons God, sy Vader is ons Vader.
Almal van ons wat Hom aanEeneem het as hul Heer
en Saligmaker, het Hy die maE geEee om van onsself
te getuig: ons is kinders van God. En in hierdie opsig
is dit waar wat die vierde evangelis saam met nog soveel
wat ook sloon en heerlik is, in die mond van die heilige
Ic: ,Ek is so lankal bv julle, F'ilippos, en hoe sê jy: Toon
ons die Vader?' En dan weer daardie atrder gesegdet
,EL is die weg en die waarheid en die lewe; niemand
korn na die Vader behalwe deur My nie.' Sou sy
godsdiens flotee. en sy lewe uitgeblus word? Slegs dan
sou dit \ilaar wees dat Hy nie in sy liefde ons smarte
gedra het en met so 'n dood die evangelie van die Vader
se ve.gewende liefde verseël het nie. Nou is die
doringkroon sy onverEanklike koningskroon, die rietstok
is sy septer wat nie Lan verbreek word nie, en die kruis
sy genadetroon waarop Hy die mensliLe geslag tondom
ÉoÁ .r"rc**el. Sy bande bind ons met lieÍdel

586
DIE MODERNE ONGELOOF
Hy op Gólgota die heldere voetspore van sy liefde
agtergelaat."
Of neem hierdie ander gedeelte waarin die geloof
en die liefde van die GekruisiEde wat sedra was- deur
die versele_ring dat Hy die S".rr, lran God is, oorgeplaas
yol{_op-die terrein van die moderne teologie. U-vo.l
dadelik dat die tweede geslag wat nie opg"lo"d is in die
ou Christendom nie, nooit in staat sal wees om so 'n
taal te besig nie:
,,Ja, hie" is Een wat Eroter is as Jona of Salomo,
meer as Moses en al die profete. Het ooit iemand
ges-preek_soos Hy? Het iemand ooit soos Hy gebid? Of
liefgehad soos Hy? As Hy nie die Se.ttr -n.n
God is
nie, dan het God geen seuns onder die mense nie, en
sy Naam van Vader is dan 'n holle Llank. En is dit
nou nog_
'n
vi-r _u nodig om eers te vra of Hy aa"dse
vader gehad_ het.? As- sy Gees nie die Heilige Gees van
die Godheid is nie, dan is daar geen Heilige Gees nie.
En wil u nou eers weet of Hy werkliL run di" blindes
hul gesig kon teruggee? As sy lewe ons nie leer wat
dit is om 'n mens te wees nie, dan kan ons maar net
so goed saam met die diere van die veld eet en drink.
En sê u nou noE: ,Here, wys vir ons 'n teken'? Welaan,
my vriend,_ dan lei ek u na GOIgota. Hy is reeds
g-ekruisig. Op qy uitgeputte bo"s hang sy hoof met die
doringl

588
DIE MODERNE oNGELooF
die l.o.tseLwensies wat in hul leerstellings opgesluit Iê
nie; die aanhangers, en soms selfs die .rerLondigers van
die stelsel, word mislei de,rr klanLe.
Maa" dit kom nie alleen uit in die taal nier dit word
besonder duidelik in die skatte van geestelike waarheid
waarmee die moderne teologie voorgee om die behoeftes
van die mensdom te bevredig. 'n Mens sou verwag dat
aangesien die moderne teologie gegrond is op die
beginsels van die empiriese wetenskap, dit slegs 'n skrale
teologiese stelsel sou besit. Die waarhede wat ontdek
word derrr die waarneming van die mens se godsdienstige
aanleg, en wat ontwerp word deur die filosofie in
ooreenstemming met dte natuurwetensl.ap - hierdie
waarhede behoort sy geloofsbelydenis uit te maal. Maar
Ly[c nou wat doen hullet hulle ontken die bonatuurlike
en die moontlikheid van 'n openbaring, en daarom het
hulÍe nou die reg om alles in die Bybel wat hulle
goedkeur, vir hulle toe te eien as die uitdrukking van
die godsdienstige gevoel van die mens.
Nieteenstaande die plegtige verklarings waarmee
profete en apostels beweer dat die boodskap wat hulle
bring, geen intuïsie is nie, maar 'n openbaring, maal
hulle aanspraak op dit alles. Hulle vind 'n skatkamer
wat volgepak is, en met die sleutel wat hulle gesteel
het, gaan hulle in en verryL hulself. En nou vind u
dat alles wat u as u eie berkou het * die vrug van u
geloof in die inspirasie-in dle hande vên u vyand is:
al die volmaaLthede van God as 'n alwyse Skepper en
'n liefdevolle Vader, al die skoonheid van Larakter en
Ieer in Jesus van Nasaret, ons oudste Broer, die
Openbaring van goedheid en lieÍde, al die vertroosting
en onderwys van die Heilige Gees - u vind dit terug in
die moderne teologie, ontdaan van alles wat oorbodig
is. Die Christen het feitlik geroem in die gedagte dat
die vaste hoop op onsterflikheid ten minste berlir 'n .rrog
van die openbaring is. Die gedagte aan 'n woning
DrE MoDERNE TEoLocIE jgg
daarbo, aan 'n rus na die arbeld, aatt wetl sonder om
moeg te wo.d, aan 'n oorwinning oor alle kwaad en
verdriet, aan 'n stad met strate ven goud, waarvan God
self die tempel is, aan 'n sekere ewigheid van blydsLap
en liefde en reinheid - u het gemeen dat dit ten minste
beslis 'tt saaL van die op"ttbaring is, Nee, daar is
modernes, die sentimenteles onder hulle, vir wie dit alles
maar net een van die hoe vlugte van die godsdienstige
krag is. U Lan 'n moderne wo.d en dit tog alles beho,.,:
en as die twyfel by ,,, mag ontstaan of dit alles nie die
wondetbaarliLe en die bonatuurlike veronderstel nie,
onthou dan net dat 'n wonder 'n inmenging is in die
wette van die natuur, die beLende sowel as die
onbeLende; en onthou dat al wotd wonders van die
verlede verwerp omdat dit dte opheffing beteLen van
wette wat bekend is, Lan niemand tog sê watter wette
sal geldig wees wanneer die dood volgens die Ioop van
die natuur onder van ons teenswoordige lewensterrein
verwyder het.
En net soos met die waarheid van die Christendo*,
so gaan dit ooL met die Lrag daarvan en met al die
werL wat dit verrig het, en die seëninge wat dit aan
die wêreld gerLenl het: die moderne teologie eien dit
alles toe. Ons glo dat dit die bonatuurlile is wat vir
ons Jesus gegee het, en die geloof in die bonatuurlike
wat vir ons 'n Paulus gegee het, en wat aan die ketl.
van Europa Luther en die Hervorming gegee lret, wat
vir ons martelare en heiliges, sendelinge en filantrope
Eegee het. Ons mislei onsselfl Die moderne teologie
-"uL "p dit alles aanspraal as die natuurlike produl,
van die- mens se godsdienstige natuur.
U maak beswaar daarteen omdat dit 'n vetkragting
is van die eiendomsreg. Die bonatuurlike kan ongetwyfeld
aanspraak maaL op alles wat di-e Byb*el ons gegee het,
m b"*yr van wat dit gedoen het. Dit Iy-L vir u na
iets waÍ bo alle twyfel .rerhewe is, wat selfs deur die

5qo
DIE MODERNE ONGELOOF
moderne stelsel toegestem word, dat die apostels van
Jesus, en Paulus, die stigter van die Christendom in
Europa, en elLe man van naam en gesag in die Christelike
kerk gedurende
'n
al hierdie "e,.,", "r, dÈ Chti.t"ndom as
lewende geheel hul lewe en trrrag in die bonatuurlike
gesoeL en gevind het. En langs lvatter weg kan die
nu'u/e_ stelsel sy aanspraak op die geheel o-f selfs 'n
gedeelte van daardie ryLe Ëtfenis van seën en eer
regverdig? U n'yr op die onmag van elle stelsel wat in
die ou tyd of later die bonatuurlike ontken het, om 'n
godsdiens op te bog of 'n kerl te stig. U ooyr op deïsme
en panterÍme- met hul filosofie en hul wetensLÀp, en u
hou vol dat hulle nils gedoen het om aan die mensdom
die godsdiens wat hulle beloof het, te gee nie. Die
argument lyL afdoende en onweerleqbaar. AIIes wat die
Christendom tot stand gebring het, is getuienis ten gunste
van die bonatuurlike en behoort drataatt as sy regmatige
besit. Die moderne teologie het geen reg op die *t.al Jo
die waarhede van die Bybel nie; dit -het net so min
deel aan die eer van wat openbaring en Christendom
vir die wêreld tot stand gebring het. En tog is dit
presies wat dit op aanspÍaak maaL, hulle beweer dat
wat die_gelo-of aan die Bybel en Christus gedoen het,
deur hul stelsel gedoen is, en dit nie deur middel van
die bonatuurliLe nie, maar ten spyte daarvan. Moses
en Jesus en Paulus was die prodrrLte van die natuur, die
vrugte va_n die natuurlike ontwiLkeling van die geslag.
Die waarhede wat hulle geleer het, en- die gees ""n dL
Iewe wat hulle besiel het, ls die onvergarrLliLe Lern. Hul
eie beskouings omtrent hoe hulle die skatte gevind het,
is van minder belang; dit het slegs betreLLing op die
uiterlike vorm wat altvd ve"ander.
- U maaL wee, beswaar, en u vra hoe die eienaardige
feit anders kan verklaar word dat iuis diegene wat in
staat is om te wys op 'n godsdiens wat hoër is os díé
uctn ander mense, met dt" grootste besltsthetd en
DIE MODERNE TEOLOGIE
391
oortuígtng oerhloo, ilat hulle dit ontleen o,att'n Goililelthe
openbafing? Die mode"ne teologie is Llaar met sy
antwoord. Hulle sê vir u dat die historiese wetenskap
ontdeL het dat die versLille in die godsdienstige gelooÍ
moet verllaar word derrr die versLille vên ras; dat net
soos die Egiptiese ontwiklreling anders was as die
Persiese, en die Griekse nasionale karakter heeltemal
duidelik te onderskei is van die Romeinse, so het die
Semitiese ras wêarvan die Hebreeuse nasie slegs 'n
stam was, sy spesiale neiging gehad, en dit was 'n
godsdienstige neiging. Die godsdienstige element was
in hul bloed; en net soos ons kultuur soek by Griekeland
sonder om in daardie geval te dink aan iets wat tussenin
gesluiwe is, en net soos ons dit vetLlaar dat die arend
vlieg terwyl die wurm kruip deur te wys op hul natuur.
so is dit die geaardheid van die Semitiese ras wat vir
ons verklaar hoe dit Lom dat Israel 'n meer volledige
godsdiens lewer as dié van enige ander voll.
Maar u vrê weer of dit dan nie baie eienaardig is
nie dat diegene wat in besit is van die hoogste waarheid
die party is wat hulselÍ bedrieg. Waar die rede, soos
plle beweer, sy hoogste vlug bereil, verloën dit sigselÍ
en bedrieg vir eeue lank die wêreld; dié geeste wat dan
moet bewys wat die rede Lan uitrig, verklaar juis baie
plegtig dai hulle alles aan 'n Godde-like gawe vetsLuldig
is. Die antwoord is weer Llaar. Die eodsdienstige
element verhef die siel in die rigting ,ratr dL onb,ekende
en onsienliLe. I)aarom is dit g'een-wonder nie,dat die
gees so in beslag geneem *ord á",.r, dít waarop d'l .taar'
dat dit nie die werLinge van sy eie swakheid- b91et
nie. Net soos die digte", ïi" nto.oot en die wete-nskaplike
t o.t ,tog hul tye "u"- i"rpiiuri" h"i *"tttteer hulle bokent
hulself verhef word, en wanneer hulle in staat is om
deur 'n soort van deurdringend. bliL in-te- kyk.in die
'r,
Jiuptt" ha* van Jr"e", ;" it" J, o-o*blil as 't ware
op di" werLliLe wese van die Onsigbare te staar' en

3gz
DIE MODERNE ONGELOOF
dan *eer af te daal en net soos ander mense te wees r
so het daa"die heilige manne van die ou tyd in die tye
van h.rl visioene en elstase gevoel dat hulle oorgeplaas
word bokant die perLe van hierdie wêreld, bolant die
sfeer van h,rl daeliLse lewe, en dat hulle van aangesig
tot aangesig staan met die Onsigbare; en hulle het slegs
die eenvoudige waarheid gespreeL toe hulle gesê hJ,
,,Die Gees van die Here is op my. Die dwaling Ie by
ons wat te vleeslik is om te verstaan dat geesteliLl
waarhede die hoogste werkliLhede is, en daJro* die
toevallige bestendig en die Lern verloor in ons poging
om 'n. vaste, dogm_etiese teologie op te bou óp - diË
uitsprake van digterlike inspirasie.
In Griekeland vind ons dat ontdelLings op die laer
terreine van menslile prestasies aan die gode -toegeslryÍ
is, en ong neem nie, da-ar ons to-evlug na die gedagte
van inspirasie om hulle te verLlaat nie. Die hèle
atmosfeer van die ou wêreld was deurtrel van die gedagte
van die bonatuurliLe; in die Linderdae van die mé".hàid
qas die onverklaarde en die nuwe altyd die wonderbaar-
IiLe en die Goddelile. NiLs was meer natuurlik nie
as dat elke nuwe vlug_ van die godsdienstige gees in
sy vaart na sy God,_elke nuwe prestasie op die-g"bied
van godsvrug en reinheid sou toeEeskryf word uun God.
In plaas van n teLortkoming is Jit eintlil
'n deug: dit
was in die oorvloed van sy beskeidenheid en in die
sLoonheid van sy- nederigheid dat die rede dit nie gewaag
het om vir sigself toe te eien die eer van wat dit uitgerig
het nie. Dit was oorgelaat aan die Iatere geslagte-waÏ
yry -iq van die gevaar van die hoogmoed *.rrd",r" di"
Lind kon beskadig geword het, om Juidelik te maal hoe
dat dit tot Gods hoogste eer strek dat Hy geprys -het -om word
vir die gawe wat Hy aan die mens Eesée die
wondetlike vermoë te besit om die *á"ih"id te ontdek
wat so verhewe en Goddelik is, dat die mens nie anders
DIE MODERNE TEOLOGIE
393
kon dink nie as dat die ontdekking die openba"ing was
van die Oneindige Self nie.
En so ptob"ár die moderne teologie hulself in te
redeneer in die geloof dat alles wat gevind word van
Génesis tot Openbaring omtrent die direLte openbaring
van 'n le*ettde God wat werL, spteeL, seën, straf en
derrr die mens gesien en geLen wotd, slegs die dop is
wat maar Lan weggewerp wotd; die Lern sal blv
voortbestaan. Die bonatuurliLe is maar net die fles wat
moet gebreek word sodat die geur van die salf die huis
Lan verv.,l,
Die Christetrdom, goddank, weet in die Ltag van
Jesus en die getuienis vatt die Gees te duidelik aan wie
dit sy waarheid ontleen, om op hierdie manier mislei te
word. Dit kan sy aanspraak nie prysgee nie; die
bonatuurlike is sy Lern, en die enigste toegang na sy
skatte; hy wat nie deur die deur ingaan nie, is 'n dieÍ
en n rower.
Maar moet die saaL dan onbeslis bly? Sal die
een Lant dan voortgaan om die Bybelse waarheid en die
Bybelse Jesus op te eis vir die natuur, en die ander kant
vir die bonatuurlike, sonder die vooruitsig van 'n linale
skikLing?
Dit is hier waar die argument wat aan die wonders
ontleen is, inkom, en die *aarde daarvan bewys wo"d.
Ek het soms apologetiese gesLrifte gesien waarin die
skrywers wel die waarheid van die wonde"s handhaaf,
maa" die indruk maak asof h.rlle voel dat hulle vir die
wonders moet versLoning maal. Hulle is daa., en daarom
glo h,rlle dit; maar hulle sou byna bly gewees het as
hulle hierdie vleeslike behulpsels, hierdie inmenging met
die o"de van die fisiese wêreld, Lon uitgeskalel het.
Geestelike waarheid rou seL., in sy eie Lrag kon gestaan
het; dit sorr.et e. deur sy eie lig [o" b"nt'i. gewórd het
as die waarheid. Ons het gesien dat dit irris die posisie
v&n di" moderne teologie is, waar hulle die mees

39.1
DIE MODEITNE ONGELOOF
Goddelike waarhede opeis as die vrug vên die
godsdienstige aanleg -'n redenering wat nió kan weerspreek
word sonder die argument wat aan die wonders
ontleen is nie. Juis omdat die boodskappers van daardiu
waarheid onbevoeg verLlaa, word om get..ie.ris af te Ie
omtrent die oorsprong waaraan hulle dit ontleen, het
ons saêm met die waarheid 'n getuie nodig om vir ons
te sê vanwaar dit gekom het. As wond"rs waar is, dan
het ons hier iets van bokant die natuur, 'n onmisLenbaar
GoddeltLe stempel, die handteLening van God onder die
waarheid, wat dan saam met die waarheid die tweeledige
getuienis uitmaak wat ooreenkom met die twee sve van
die menslike natulrr, en wat 'n beroep doen op ry fi.i"ru
sowel as sy sedelike bestaan. In hierdie lic báskóu word
die wonde,r wat 'n getuie is vir die teenwJordigheid van
Een wat hoër is as die natuur, 'n daad van oneindige
neeóuiging
'n
wa,t noodsaakltk is by elke openbaring, àn
bewys van daardie Goddelike harmonie wat aan die
Iaer en die hoëre nature van die mens hul ware vereniging
skenk in die een groot skema van God.
Maar dit is maar net om in die verbygaan die
terrein aan te dui waarop die stryd nog moej uitgeveg
word, en die aanspraatr< van die moderne teologie moei
beslis word. As daar geen bonatuurlike is nie, dan is
die moderne teologie reg; maar as dit bestaan, dan is
dit 'n reusagtige bedrog, 'n ontsaglike misleiding. Van
alles wat God ooit aan die mens geslenk het- as die
gawe van reddende genade en liefde, word hy beroof;
en onder die voorwendsel van hoër eer aan die Skepper
te bewys, word die sLepsel en sy vermoens verhef. Selfs
die heerlikheid van die Godmens word opgeëis as die
besitting van die -errsdo- wat so 'n eLse-plaar Lon
oplewer.
Qi-t is juis -in- hierdie b"d.og wat die gevaar geleë
is. Vorige stelsels van ongeloof het buiie die -ketl
gestaan en dit va.tdaa. aangeval. Die moderne teologie
DIE MODEITNE 'TEOLOGIE
595
is daar binne-in, en hulle maaL daatop aanspraaL om
die ware Lerk te wees. Die verskil in die situasie kan
gesien word in die f"it dat die -odern" teologie vir sy
leraars monumente vir Voltaire laat bou. Laat oÍrs
oppas: op"nlil*e geweld is vervang deu" vettaad wat
gehul is in die gewaad van onsLuld. O- die oneerliLheid
van die stelsel in te sien en te ontmasker ontneem
daaraan die helfte van sy krag.
Die Iaaste vraagi wat nog moet bespreeL word, is die
stelsel se VERHOUDING TOT DIE TOEKOMS.
Waarheen sal hierdie stelsel voer? Waa.op sal dit
uitloop? Die geskiedenis daarvan is nog maar jonk; is
daar geen aanduidings wat in samehang met sy beginsels
vir ons enige grond bied om 'n oordeel te kan vel oor
sy neigings nie?
Water kan nooit botrrant sy eie hoogte opstyg nie; 'n
eaadlie kan net sigself weer voortbring. 'n Teorie Lan
op die duur, waar dit aan sigself oorgelaat word met
die volle geleentheid om tr onseLwent sy eie beginsels uit
te werk, nooit sy volgelinge hoër ophef as wat dit self
is nie. Die teorie van die moderne teologie, die
grondbeginsel daar.ran is aan ons beLend. Die materie
word gemaaL tot di" maatstaf van die gees; die wette
van die sigbare bind en begrens die onsigbare; en in
die praLtyL Lan di" uitwerking nie anders wees nie as
om die mens in beslag te laat neem deur die diens van
die tydelil

396
DIE MODMNE ONGELOOF DIE MODERNE TEOLOGIE
in die latere herlewings van die piëtisme in Duitsland
en die metodisme in Engeland, was dit die sedeliLe en
godsdienstige elemente wat 'n betoep doen in die eerste
pleL op die hart en nie op die verstand nie, wat aan
die stelsel sy ingang by die mense verleen het en dikwels
die armes gemaak het tot sy beste aanhangers. Die
moderne teologie is 'n godsdiens vir die denkers. Sy
uitgangspunt is nie die sedelike behoefte nie, maar die
wetenskaplile vereistes. Sy doel is in werklikheid om
die onverganklik godsdienstige behoeftes van die hart
te versoen met die eise van die wetenskap, en dit laat
die wetenskap heerskappy voer op 'n gebied wat nie
daaronder val nie. En so probeer dit om die verlangens
van die geestelike honger te versadig met iets wat alleen
die intellel Lan bewedig.
Die woorde van Zaalberg bevat 'n juiste beskrywing
en terselfdertyd, onbewus, die bitterste satire: d.ie ,noderne
teologíe is die hind, van die natuurwetenshap en díe
ftIosofie. Dit is geen wonder nie dat die Lind wat op
d.ardie manier gebore is en deur sy ouers gevoed is met
die beste voedsel wat hulle kon vetskaf, en onderrig is
in al dte wysheid wat hulle besit het, tog so 'n skrale
godsdie.ts sou hê nie. Ndg die natuurwetenskap nèg die
Íilosofie - hulle is albei die produk van die menslike
gees É nèg hierdie kind van hulle kan die oneindige
verlangens vatr die onsterfile siel bevredig nie. 'n God
wat gebore is in die menslitrce gedagte, het geen Lrag
wat hoër is as dít waaraan hy ry ontstaan ontleen
nie: hy is slegs die skepping van die sLepsel.
Die moderne teologie is 'n poging van die wetenslaplike
gees om n godsdiens op te bou; die Lri.,g vart
die wetenskappe sou onrrolledig wees daarsonde"; dit is
die nuutste poging om een tot stand te bring wat so
na as moontlik staan aan daardie magtige Christelike
godsdiens, een wat op een of ander **.ti"" so 'n houvas
5g7
op die harte sal handhaaf. Net soos sy voorgangers .al
oàL dit op misluLking uitloop.')
1)
EL wor Éraag in die lesing aa.geLaal het die getuienis van
Z""báre .. S.hoÍt"t ï"t berekLing tot die neigings -van die stelsel' ln
rv ,,Àf.lk"td.r"de" sê Zaalberg' ,,Otder die indruk dat die o-n-godsdie.ns'
ticL;iJ "r" die b"tere klasse gewortel was, indien nie uitsluitlik nie dan
toï hoofsaaLlik, in onlrunde en misterstand
g"".U"a""r" van godsdiens en die Christetdom,
o-mtrent die a.rd en die
het eL ge,^een dat ek in
staat sou wees om in my 'eod"diens. eie kting die gevaar van die Lloof tussen die
*Ài.ld*rt"rrlap en di. -baie wat tt""d. *y". *otd, t" vemyder,
AuvanLlil< h"t *y *".L teelbelowend gelyL; maar sodra- dit geblyl
het dat mv doel met my prediking nie net was om a[ te breel nie maar
ook om op te bou, en ho. meer di. ,ek glo nie' met betrekking tot sekere
"aLe g"toig is deur die ,sond.t geloof g"en "alighei.l nie,' hoe meer die
p.ediL-". ve-rklaar dat hy m.e, it simpatie is met die vrome gevoel mel
àl rv b"kto*penhetd as met die rasionalisme sonder lewende wamte
of ratr..li.^e- sorde, gebed - hoe groter het die getal gewotd tan dió
wat weggaan. EL hei die ond."aglike,snart begin ondervind van to
sien hoe--dat
mv nrediLirg
mense wat eers met twy[el 'dit
gewen is, my verlaat ..
geluister hel maar later deur
L"tL en die godsdiens vaavel
rà terwvl h"ll" "u" my sÀ dat waa, eL hulle nou ,mode"n' gemaaL het,
hulle baie goed Lan LlaarLom sonder die prediking van Jesus en sy
evangelie; of t.d".. het hulle gevra, sommige met'n beLommernis wal
't
." ii"o Eeroer het, et a.d", -1t otdtatÉlike koudheid; ol daar dan
.oE *""LiiL enige waarheid is in dre -"r. "" gelool in God en 'n ewige
l.we? .-.., . En trapsgewyse is. ek gevoer na die gevolgtrekling wat vit
'n 'n
predikant baie vernederend is, dat die modeme neiging as
Eodsdienstige en sedelike verskynsel -el die blom en die wug mag we.es
'n
àn Eodsdierstig ontwiklelde intellek, wat in die helliEe erns van die
te*e gefweek is À ryp geword het, maar dat dit jui" m da"tdie r.de
org"rLliL is vir die masms, onverstaanbaar vir diegene wie se godsdienstige
inÈllel( nie ontwiLkel is nie, en ".lfs geraatlik vii diegene wat nie genoeg
ems besit om htlle te vrywaar teen'n tewedenheid met sy negatiew'e en
kritiese Lant nie, maar o- daarder. te Lom tot die diepte van geloo[ en
Iewe, En die massas wat my gevolg het, was nie van nature ernstig en
oodsdienstig nie, veral nie die mans nie, en die minste van almal die
Ëoer Llassel ,Die g.loof is nie dre deel van almal nie,' sê Paulus, en
e[ het diLwels in moedeloosheid teruggeLom tan die gemeente aÏ en veral
van die Latlrisasieklas aÍ, omdat ek weer opnuut en met bitterheid gevoel
het dat Jan en sy maters *el gele.. het o* die *onde.s te Ioën, maar
dat hulle nou ook makliler knap genoeg wo.d o^ spotpre-nte in hul
moeder s. Bybel t. telen as gesLtk o- die ge"" van gelooi en gebed
te onlvang, teruyl baie ander met'n beter inbors meer geskik is vir dre

598
DIE MODMNE ONGELOOF
_ N"! soos sy- voorgangers, sê ek. Ek het aan die begin
die- geleentheid gehad om die aandag te vestig op ái"
verho.rdi.rg wat daar bestaan tussen drc *od"tnJ teàlogie
en deïsme en panteïsme. Ek sal nou die vryheid neèm
om aan te toon wat die uitslag van 'n noukeuriger
onclersoek is: dit naarnlik, dat àit met hulle in Ëul
vyandskap teenoor die bonatuurlike en die lewende God
wat deur die openbating daarvan verkondig word, asool{
in hul pogings om 'n godsdiens te vind wai die behoeftes
van die menslike hart kan bevredig sonder om die
bonatuurlike te erken, een is. Om nou nie verder terug
t-e ga_an as die vorige eeu nie, die deïsme het gemeen
dat dit die bonatuurlike oorwin het deur di" Gód ,r.rt
die sLepping, sy majesteit en sy selfbestaan te erken maar
sy voorsienigheid te loën, en in die plek daa"van te stel
die kragte wat Hy aan die natuur gegee het. Die
menslike hart kon hier nie tot rus Lo- riie-, hierdie God
was te ver. Die panteïsme het toe onderneem om die
behoefte te bevredig; dit het toe'n God van die
voorsienigheid gelewer maar sy slepping ontlen. Dit het
inderdaad vir God naby gebring, maar dit het sy
persoonlikheid opgeoffer deur Hom één te maaL met die
natuur. God het verlore geraak in die natuur. En so het
ou Bybelgelool as vir
'n
onde"soel* wat ver bokant hul verstand en
opvoeding staan."
. -
En ptofessor
'n
Scholten b"ing sy redenering tot die volgende slotsom ln
trosiure wat hy geskryf het om te bewys dat die mod"iree in die LerL
mag,en moet bly; ,,[aa_t nly ten slotte_ ltiárdie,op-eÀing maak, Hy wat
di.._Lerk verlaat verbreel die g"meensLapsband met broer, ta. wie soms
veel kan gelee" *o"d in die
'n fraltiese I.*., al staan hulle
wetenskap. Geïmproviseerde mode*e Le.L mag -akliL
aeter i;-di;
gevaar loop
om, net soos die Duits-Katolieke lereniging rur *o.ër, die prcoi te word
v.r orgeloof en skeptisisme, selfs van wére'idsaesindheid, iets'waarten dio
omgang met opregte womes, selfs onder dieEá" ooL wat anders dink aa
ons, maE dien as'n lreilsame teëgif."
, Sodanig is die nuwe teologie.- Die erkende leiers daarvan verLlaa,
dat drt nie heeltemal kar Llar.Lom sonder die erns en die vroomheid wal
dte ou gelool met so'n uilmuntende welslae aanlweck nie.
). rlil
,' l
'ÍirÍ
,ït'ï
,ili'
illl
ri
r'11
DrE MODERNE TEOLOGTE
3gg
die probleem onopgelos gebly. Nou onderneem die
moderne teologie dit. Dit ve"klaar dat deïsme en
panteïsme elkeen 'tt deel van die waarheid gehad het,
maar geeneen van hulle het die hele waarheid besit nie.
Dit treL voordeel uit die les wat van hulle geleer word.
Dit ve"Llaar dat dit die,dwaling van die deïs vermy, dat
dit nie alleen Gods skepping Ieer nie, *ru, oáL *n
voorsienigheid, dat dit God nie alleen "oo" "r, 6o *o
wêreld plaas nie, maar terselfdertyd Ín die wêreld. En
die -dwaling van panteïsme vermy hulle ooL, hulle
handhaaf Gods persoonl*heid (hullà sien in dar dit die
geheim is -agter die -.g tot openbaring), en hulle vertel
ons nie alleen van die noodsaaklilheiJ van die natuur
waarmee die panteïs die Voorsienigheid geïdentifiseer het
nie, m,aar h,rlle wys ons orals op die wil en die wysheid
van Hom wat ewig vry is.
Ek sal nie hier ingaan op 'n kritiese ondersoek nq
die waa.de
'n
en die beteLenis nan dt" stelsel nie; dit sou
metafisiese redenering vereis wat ons bokant ons
bevatting mag voer. Maar dit Lan "L sê, dat sover as my
gedagtevermoëns strek, dit vir my onmoontlik is om in
die gebruik van die woorde vryheíd en persoonlihheid.
iets anders te sien as '., -asLer om 'n panteïsme te
verberg, wat nie Lan bepe"k word nie. 'n Vryheid van
God, wat nooit sonder die natuur bestaan het nie, wat
vir altyd begrens is deur die natuur soos dit uetrmaal
vasgestel is, en wat beroof is van alles wat ons ons
voorstel as ve.botrde aan ons vrye wil, is ongetwyfeld
'n
slegs 'n bespotting vatt die naam van v-ryheid. En
pe"soonlikheid sonder die magle in die beoefening
waarvan ons die voorregte van die persoonlike bestaan
sien, die uitspreel van persoonlike gevoel, gedagtes en
woorde, is tog seler geen persoonlikheid nie. Met
betrekling tot enige w"rklike invloed op ons sedelike
bestaan is die moderne God net so volLome gevange en
geboei binne die werLinge van die natuur soos die

DIE MODERNE ONGELOOF DIE MODERNE TEOLOGIE
400 401
AI-Vader lran die panteïs, en net so heeltemal uitgesluit
van alle werklike persoonlike ge-eenskap met ons en
van die moontlikheid van gevoel of handeling in ons
belang as die God var, die deis. In die doel waarna
hulle gestrewe het - die poging om die openbaring stil
te maak, om die le*ende God vatt sy troon te verwyder,
en sy inmenEing met die natuurorde uit te skalcel; in
die middele wat hulle probeer aanwend het - die
inskuiwing as plaas,rervanEer van 'n God wat ontwerp
is volgens die wette van die wetenskap en van die rede,
en 'n godsdiens en sedeliLheid wat opgebou is op die
godsdienstige gevoel en goedgeLeur is deur die rede; in
die praktiese gevolge - die uitskaLeling van die moontlikheid
van geme"nsLap met Hom wat in die hemel woon,
en die vasbind van die hart en belange van die mens
aan die aardse lewe - in al hierdie opsigte is die moderne
teologie ongetwyfeld vir praktiese doeleindes één met die
deïsme en die panteïsme. Sy gedagtevorms mag verskil;
maar dit is die enigste opsig waarin dit versLil; sy
Iewensbeginsel is dieselfde. ln die praktyk is dit
deisme sonder sy moedigheid, en panteisme sonder sy
Lonsekwensie.
En dit is aan hierdie praktiese toets wat dte wêreld
op die d,rr,,r elke godsdienstige stelsel sal onderwerp, en
waaraan eL wou aantoon dat dit moet onderwerp word.
Vir denkers en filosowe mag dit van groot belang wees
om te let op die heen ".t wee" geslinger van die mensliLe
gees tussen deïsme en panteïsme, ett hul hoër eenheid
in die moderne teologie. Maar vir die gewone mens is
die vraag net: het ek dit met die natuur alleen te doen,
of het ek dit ook direk met God te doen, afgesien van
die natuur en bolant die natuur? As laasgenoemde die
geval is, as die bonatuurlike Christendom die waarheid
is, as daar'n geoperrb.arde wet van God is en definitiewe
oortreding, as daar 'n Verlosser geskenk is en vergifnis
moet gesoek en Lan gevind *ord, ett as 'n l{eilige Gees
d
met 'n nuwe Iewe kan ontvang word van omhoog, dan
weet eL dat eL nie vir die natuur alleen moet lewe nie,
maar vir God, sonder wie ek nie die saligheid Lan
ontvang nie. Maar as eL dit direl met die noLtuw aIleen
te doen het, dan moet die denlers vasstel hoe die
verhouding van God en natuur moet geformuleer word,
Laat die deïs dan sê God is 6ofonÍ die wêreld; Hy het
aan die wêreld sy mag en sy wette gegee en dit toe aan
sigself oorgelaat; Iaat die panteïs sê God is in die wêreld,
één met die natuur; Iaat die moderne teologie sê God
is beide bohant en in die natuur, 'n Iewende Persoon,
wat egter nie anders kan gevind oÍ geLen word nie as
daarin; in alle geval is dit tog met díe natuur wat eL
dit te doen het, en hoe meer eL aan die natuur getrou
is, hoe meer kan eL daarop reken dat ek getrou is aarl
God. As die mens die bonatuurlike as 'n openbaring
van God wat buite die natuur is, Ioën, dan word die
natuur die laaste en hoogste doel van die mens. E.t oÍ
dit nou al die Erowwe materialisme is van ,,Laat ons
eet en drink want m6re sterwe ons," of die meer besLaafde
droom van die moderne Lultuur, ,,Laat die wetenskap
reEeer, die Luns heers, die kennis vermeerder en die
rykdomme oorvloedig word, et dan sal die heersLappy
. van univerrele lrrede tot stand kom" * die mens wo.d die
sleaf van die teenwoordige, die sigbare en die stoflile.
En daarom Iees eL in die woorde .tan Opzoomer omtrent
die twee ouer stelsels (as die verLlaring afkomstig was
van die ortodolsie, dan sou dit die vooroordeel van die
dweepsug gewees het; maar omdat dit afkomstig is van
Opzoo*àr,- die hoëpriester van die mode.ne wetenskap
en teologie, moet dit die waarheid *ees), die profetiese
ln"roord.[ir,g .ratt d"ardie moderne teologie waarin hulle'
volcens sy verklaring, hul hoër eenheid vind. ,,Die
ondl*inding het vasgestel dat die deïsme wat in die
vorige -vasteland eeu van Engeland gekom het en homself oor
die
.tat Europa versprei het, sonder enige
Bb-Andrew Murrey II

402
DIE MODERNE ONGELOOF
lwyfel in, dieselÍde mate as die panteïsme die weg geb.an
het vir die algehele ontkenning van Gods bestaan. Die
vrug van die een stelsel sowel as van die ander was
ATEÏSME.''
AANTEKENING
By wyse van verllaring van die ietwat sliieliLe slot mag ef net sê
dat e[ nog 'n paar verdere gedagtes aangeteken het wat e[ so in die
spreel sou ontwiklel, om te dien as 'n afronding van die geheel. Maar
omdat dit reeds laat was, was eL verhinder om hulle voor te dra, en ek
het dit nie nodig geag om hulle hier by te voeg nie. Die lesing word
veelal net so uitgegee soos dit getewer is, met die uitsondering van 'n
paar sinne wat eL ingevoeg het waar eL van mening was dat my
bedoeling duideliler Lon gemaak word.
I
Aangesien
AANHANGSEL
'n mate van lennis omtrent dre historiese posisie van die
stool van diu mode"re teologie en ty "."ho.ditg tot dié wat daaraan
voo.afgegaan het, van belang is om ong in staat te stel om sy ware
'n 'n
karalter te verstaan, voeg eL nog hietby aathalitg uit artilel in die
Contemporary Reuieu van Maart 186ó ond.r die titel: ,,Die Vryste KerL
'n
in die Christendom, derr predikant ra. d^t.di" Lerk." Daaruit, asool
uit die verdere aantelening van dr, Dorter, meen ek sal my lesers
genoegsame inligting oo" hierdie punt verky.
,,Die Universiteit van Groningen het so vroeg as die laar 1856 reeds
die l"idirg g"g"", Sommige van sy p.ofessore en studente wat opgelei
was onder die invloed ve"al oan die uitstaande Platoniese ftlosoof,
'n
prolessor Van Heusden in Utrecht, lret begin om nuwe opvatting van
die leerstellings van die evangelie voor te staan en dit wêreldLundig te
'n
maaL in veelgelese maandblad met die naam van Woarheid en Ltefde.
Hul teologie was gelenme"L deur wamte, geesdril en lewendighèid van
gevoel, wat baie gunstig afgesteek het by die lewensloosheid wat so
Larakteristiek was van baie van die ortodokse prediLers van daardie tyd.
Hierdie ,,Groning.nsLool" - dit was onder hie"die naam bekend * het
veel teenstand ondervind, naa" dit
'n
van groot aantal mense verkry.
het ook die entoesiastiese
Dlt het sigself aaóeveel
simpatie
by die
welwillendheid van di" póli"k detr sy praLtiese neigings. Dit het
allerlei ftlantropiese skemas bevorder, en die senditg otde" die heidete
sterl( voorgestaan. Maar dit was nie geg.o.d op die Ie"" vat die Le.L
'n
nie. Dit was mengsel van di. Ieringe van Plato en Schleiermacher.
Dit het eers privaat en later pólieL die Drieëenheid, die Godheid van
Christus en sy veÍsoening geloën. Aa. die ander Lant het dit die
mensheid van Jesus prominent op die voorgrond gestel. Dit is eienaardig
om te sê, maar dit het al die gebeurtenisse in sy lelve wat in die
E ang"lies ve"haal wotd, e.[en as histories waar. Dit het geglo in die
*ond.rs van Christus en in sy liggaa-liLe opstanding' Dit is heelt.*al
'.
duidelil dat hie.die oorgangsteologie was wat beweeg het in die rigting
'n
van stelsel wat minder dubbelsinnig en terselidertyd minder skriftuurlik
is. Die bloeityd daa*tt was die tiental jare tussen r84o en r85o,

4o4
DIE MODffiNE ONGELOOF
waa"ra dit opgehou het om vordering te maal; daa" was 'n nuwe slool
aan die oplom, waardeu" dit in die sLad,t*.e gestel is.
,,Hierdte nuwe slool was dié van Leiden. Die hoofprolessor in die
teologie aan daardie universiteit, dr, Scholten, 'n mên van helde"e verstand
en groot skerpsinnigheid, het omstreeks die jaa" r85o 'n we.L in twee
dele geskryf ord.r die titel:,Die Leer van die H"rvomde KerL in sy
G"ondbeginsels Bes[ou.' Hierdie boel het 'n groot afset gehad. Binne 'n
paar jaar het dit deur drie uitgawes gegaan. Dit het 'n duidelike invloed
uitgeoefen op die gees van die studente en die iong predilante van die
Le.L. Dit het die hele stelsel van die Groningenslool omvergewerp
en die dóbelsinnigheid van sy halfverstandelile en hallslsiftuurlike
standpunt, asook die onhoudbaarheid van sy Arianisme aan die Laal
gestel. Die sLrywer het voorgegee dat hy 'n egte Kalvinis is, Hy het
dan oo]< die een lant van die Kalvinisme sterk voorgestaan, ve"al die
Iee" van die predestinasie, maar hy het dit egter uitgelê en ontwiklel op
so 'n 'n
eienaardige manier dat dit uitloop op stelsel van absolute
determínisne, wat die vrye wil van die mens geheel en al uitsla[el, en
daarmee ool sy verantwoordelilheid, sy gebedsvermoë, ens. Met hierdie
stelsel wat meer filosofies as teologies was, is 'n hele aantal meningg
verbind wat allesbehalwe Kalvinisties was. Daar is 'n ske.pe sleidslyn
getrek tussen Gods Woord en die SË"iJ. Verskillende gedeeltes van
Iaasgetoemde is verwerp, maar later weer toegelaat, Die evangelieverhaal
van die wondeóaarlile geboorte van die Here, byvoorbeeld, is veme.p.
Die Godheid van Christus is nie 'n onmisbare bestanddeel in dr. Scholten
se stelsel nie. Tog het hy nog 'n tydlanl vasgehor aan die leer van
die liggaamlike opstanding van die Here; maar dit is twylelagtig of hy
dit nou nog doen. In 'n onlangs gepublisee.de werk het hy die egtheid
van die Evang"lie van Johannes bestry. As .[ my nie vergis nie, dan
sien dr, Scholten in die Slrif niks meer nie as die literatuur van die
Joodse volL en van die eerste Christene nie. Sy ;onger lollegas, p.ofessor
Kuenen en p.ofesso" Rauwenhof, is geesverwante van hom en gaan selfs
re"l re.d.r as hy. Sy kollega, professo, Prins, wat net so oud is as
hy, bly in die sLemerlig tussen die ortodoksie en die neologie, en hy is
te swal o* die oo*loeiende stroom van hierdie magtige bewegings te
beteuel,
,,Maa. hoe invloedryl die L.iden-sLool ooL *as, en tot 'n selere
mate nog is, dit word nou in die sLadu*,.. sestel deur die Empiriese
skool wat omlrent tien ;aar gelede ontstaan hei ". b.L".d i" onde, die
DrE MODERNE TEOLOGTE
4o5
naam van die modeme teologie, Die hoofleier daarvan is die besonder
talentvolle dr. Opzoome., professor in die morele lilosofie aan die
lJniversiteit van Utrecht. Sy party sou Lan Eenoem wo"d die
Utrecht-sl(ool, was dit nie dat die drie teologiese professore van daardie
universiteit, dr. Ter Haar, dr. D. Doede" en dr. Van Oosterzee, teen sy
stelsel gelant is nie. Omdat die onderrig van hierdi. geestelikee in
ooreenstemming is met die fundamentele leerstukle ran die Le"LliLe
belydenis, beskou die ortodoLse party vir Utrecht as lrul universiteit,
Ongelu[kig egter maak die wet dtt vir die jongmanne verpligtend on die
Iesings van die p.ofessor rar morele filosofie Eedurende die eerste twee
jaar van hul universiteitsloopbaar by te woon, voordat hulle toegelaat kan
wo.d tot die studie van die teologie; met die gevolg dat die teologiese
prolessore feitlik hul studente uit die hande van professor Opzoomer Lry,
Dit is nie nodig om dr, Opzoomer se stelsel te karakteriseer nie. Dit ir
slegs nodig om te sê dat hy in een van sy boeLe ve.Llaar het dat ,die
'n
Evangelie byenes is vol van fabels.' Die bonatuurlike het volgens sy
mening geen bestaan nie, oÍ, as dit bestaan, dan moet dit nog eers
geopenbaar word soos dit nog nie tevore geopenbaar is nie. So iets soos
wonders is natuurlik heeltemal buite die Lwessie. Dr. Opzoomer het nog
nie sover gegaan as om defrnitiel te sê dat daar geen persoonlile God
bestaan nie, -aa. dit is onmoontlil om te verstaan hoe dat eo'n Wese
'n plel kan vind in sy stelsel, wat uitloop op onbewimpelde panteïsme.
Die leit dat so 'n professor ÍeitliL die ingang en die onàe.ste ""rdi"pi.g
van die universiteit beklee (dr. Da costa het Jit gewoonrirr die Dardaneres
genoem), sal nog des te meer skadelik in*erL op die ke.k, aangesien hy
b.gaafd is met_ die buitengewone 'n
talent om sy gedagtes op .a.treLlilre
manier vir sy hoo.ders voor te stel. Vi" lorg-^.." wat onervêre i9, ir
sy welsprekendheid byna onweerstaanbaa.. Baie ortodokse huisgesinne
het, helaas, al,die treurige gevolge ondervind va. sy beLo.ende mag oor
hul serrs wat hulle gehoop het om eerd.g di" "uu.g"li" te hoor verLondiE,
Ek sal net wys op een van daardie org"rrr.kg" rJo"b""ld" wat meer ag
enige ander geval di. aardag ,an di" prbli"L- getreL het, as gevolg van
die besonde" onberispelike Laralter "- di" ,iltuu.de talente va, die
betrolrle iongman. EL bedoel die w.lbekerde e, b.roemde d". pi."sor,
vooÀeen predikant van die Walloonl,erk in Rotterdam, en Lollega van
dr. Reville. Sy
:y T,:ii,
ouers *as lede van die -"", ."ro"i ub"lu
htndel"klas van Amsterdam, en was van die vooraanstaandes *d.. di"
gesiene ortodoLse lamilies van ons hoolstad. Groot vemagtings is

4cr6
DIE MODERNE ONGELOOF
geloester in belang van die Le.L toe hierdie edel.' goedgtleerde iongman
sowat twaall laar gelede na die lJniversiteit van lJtrecht gegaan het' Hy
het sy teologiese loopbaan begin deur di. klasse van d". Opzoomer by
te woon, en hy het dit onlangs afgesluit deur die Ch.istendom geheel en
al vra.wel te sê.
en na Heidelberg
Hy het sy bediening as predi[ant van die k"tL nee"gelê
'n
verhuis. lt onlangs g"ptbliseetde brosiure onder
die tit.l,,Dr. Pie.son aan sy Iaaste Gemeente,'het hy'n verLlaring gegee
't
tan hi..die stap, en daarin sê hy dat hy ts "..lik" man nie langer
'n
Lon ambly as lid nie, veel minder as predilant van Christelike LerL,
'n
aangesien die mensheid tolgens sy mening veel hoêr verwesenliling ie
van eenheid as enige vereniging wat gebaseer is op die beginsels van die
Christendom. In vorige geskrifte het hy sy diepste bewondering te lenne
gegee vir Jesus as 'n godsdiensleraar, en hy sou nie weier om onde" sy
rolg"litg"
gerelen te word nie, aangesien hy voel vir vele van sy -o.elu
voorslrifte en vir sy hoofgedagtes omtrent die Voorsienigheid, ens' Maat
hy sor liewer, as dit nie was vir die ongunstige betelenis wat die
benaming ongelukLig gelry het nie, verties om 'n Jesuïet genoem te word
'n 'n
as Christen, aangesien, volgens sy mening' die Christus-idee
droo*beeld was van die ou Joodse Christene, wat hulle in hul dwepery
op een o[ ander manier ve.bind het met die onsLuldige Persoon ott diu
Rabbi va. Nasaret."
In sy nuwr boeL, GeschicÀk áer Prolestantische Theologie (Dte
Ceskíedenís uon d,ie Protestmtse Teologte), sL"yf dr. Do.ner, een van
die talentvolste en mees b.L"nde van die Dtitse
'n
,,Die beskouings van S"holten mis diep
teoloë, as volg:
mortle en godsdienstige
gees. Volgers sy mening is Christus die *an wat die GoddeliLe beeld
uolLome weerkaats. Hy slinger h""t "t weer tussen deïsme en panteisme'
Sy metafisil.a het geen belang by die ontkenning van die wonders nie;
maar sy god"diens het geen bela"g by hul handhawing nie' Maar
S"hohe. se loëning van die vryheid word noodwttdig identies met die
natuurorde, en dit lvo.d in die deïstiese rigting gelorseer solanl as wal
di" godsdi"ns nie 'n meer *e.Llil*e .n o.^fhatLliLe posisie ver[ry nie' Om
ht".Jiu ,"dr het andere wat gedeeltelil aan sy sLool behoo"t, watt hy
'n
te midde va. sy afLee" va. alle mistisisme tog by teologiese id"alisme
wrl bly, h*lself verbind met die Empiriese ol eksaLte metode wat ontleen
is aan die natuurwetenskap. O.de" die verteenwoordige"s van hietdie
slool reken ons in die eerste pleL p"oÍ"rso, Opzoom". van LJtrecht, vroeêr
'r
rolg.lirg tm di. lilosoliese stelsel van Krause. Hy het e"ts die
I'
DIE MODERNE TEOLOGIE
4oz
versoening van die mens met homself deur middel vtn die rede verLondig,
maar later het hy saam met Pierson e. BusL". Huet, in verset teen
uitwendige gesag sowel as teen spekulasie, uiterliLe eryaring g"handhaal
'n
as die enigste weg tot seLerheid, asoÍ Lennis wat die taam wetd
is, moontlil is sonder tars"lf"preLende gedagtes; asof ull""t die
'n
waa"reembare, en nie ool die godsdiens nie, saal tan die eryaring
'n
ie. Teenoor die Christ"ndo* het hy ryandige houdirg ingeneem."

ÊL
VERSAMELDE WERKE
DR. ANDREW MURRAY
DEEL II