"=hj(> 2bd - the Aceh Books website

"=hj(> 2bd
BIBLIOTHEEK KITLV
0154 7734

GESCHIEDENIS
DETl
NEDERLANDERS IN INDIE.

GESCHIEDENIS
VAN DE
NEDERLANDSCHE REGERING
IN
I N D I E ,
GEDURENDE
1816-1858.
DOOK DEK HOOGLEEllAAU
G. L A V T S.
EERSTE DEEL.
AMSTERDAM,
FREDERIK MÜLLER.
1S66.

GEDIVUKT HIJ D£ WEI), JI. Y. BAKKI-S & ZOON.

c.
J/J,.
\
GESCHIEDENIS
VAN DE
VESTIGING, UITBREIDING, BLOEI EN VERVAL
VAN DE MAGT
DEK
NEDERLANDERS IN INDIE.
DOOK DEN HOOGLEEKAAK
G. I A B T 8.
ZESDE DEEL.
AMSTERDAM,
PREDERIK MULLER.
1866.

INHOUD.
INLEIDING.
Daeudels. Napoleon. Nederlands verlossing in 1813. Goede bedoelingen
van Lord Minto. Sir Th. St. Kallles, Lt.-Gouverneur vau
Java. Papieren-geld. Landverkoop. Inwendig bestuur. Verwarring.
Teleurstelling te Palembang. Gillespie op Sumatra en met Bailles
te Djokjo. Verraad vau den Keizer van Solo. Hare te Banjcrmassing,
agent en planter. Zecrooverij op Borneo. Het landrentenstelsel.
Inkomsten en uitgaven. Staat van Eaffles. Britsch Tusschenbestuur
1811—181G bl. 1.
EERSTE HOOFDSTUK.
Vrede met Engeland. Conventie van 13 van Oogstmaand 1814.
Teruggave der Nederlandsche bezittingen. Vertrek van Commissarissen-Generaal.
Vertraging. Makasser overgenomen ; ook Timor.
De Molukken in 1817 ; opstand van Matnlesia. Buijskes te Amboina.
Dapperheid der Nederlandsche Officiereu. De opstand geheel
gedempt. Tegenspoeden. Noodlottige Schipbreuken. Natuurkundigen.
De G.G. v. d. Capcllen, bevorderaar van onderwijs en wetenschap.
Vulkanen op Java werkzaam : Merapi, Lamongan, Semiroe. Aardbevingen.
De cholera in 1821. Overname der kantoren op het
vaste land. Dezima blijft Nedcrlandsch ; Doeff en de zijnen zwaar
beproefd. Verbetering van den handel op Japan. Het Landrentenstelsel
toegepast; de achterstand kwijtgescholden en verordening
deswegen. Koffijbouw, hoc te berekenen. Algcmcene bepalingen
door Commissarissen-Generaal gemaakt. Vertrek der Commissarissen-
Generaal Elout en Buijskes, den IG" van Louwmaand 1819. Kafllcs
in bezit van Sinkaporc. Ondankbaarheid van Lord Amhurst. bl. 28.
\

x INHOUD.
TWEEDE HOOFDSTUK.
Palembang. Court, gewoon Resident van Banka. Woelingen der
Engelschcn te Palembang. Sultan Badar Oedien. Togt onder Generaal
de Koek naar Palembang. Overwinning van Gombora en do
kraton. Sultan Achmed doet afstand. Raffles weigert teruggave van
Padang; hij geeft toe. Resident du Puy. Zeerooverij. Pontianak.
Boeckholtz Commissaris. Sinezen ter Westkust van Borneo. Vijandelijkheden.
Kapitein Z. de Man te Tontolie roeit de zeeroovers
uit. Keizer Pakoe Bowôuo IV sterft in 1820. Pakoe Bowôno VI in
1830 naar Amboina gebannen. De Schout-bij-nacht Mclvill van
Karnbee, Kommandant en Directeur der Marine van 1823—1827,
stelt vele nuttige inrigtingen dââr bl. 68.
DEEDE HOOFDSTUK.
Groote beslommeringen van den Gouverneur-Generaal. Groote
uitgaven. Landverhuring 1824. Reis van den Gouverneur-Generaal.
Amboina. Banda. Tripang. Kleine eilanden. Aroe- en Timor-
Laut-eilanden. Riouw. Gambierbouw. Saparoewa, Ternate. Menado.
Makasser. Overwinningen in Boni. Soepa onderworpen. Ta- «
nette. Residentie Preangers in 1824. Opstand van Diepo Negoro.
Adsistent-Resident Chevallier. Ontevredenheid des Konings. Geldlcening.
Achterstand. Verschillend gevoelen deswegen. Van der
Capellen treedt af, den In van Louwmaand 1826. . . . bl. 101.
VIERDE HOOFDSTUK.
Verval van den Indischen Handel en de Scheepvaart. Ijverzucht
der Engelschcn. Onderhandelingen tusschen Nederland en Groot-
Brittanjc. Trnetaat van den 17n van Lentemaand 1824. Schepping
der Nedcrlandsche Handelmaatschappij ; hare gevolgen voor Handel,
Scheepvaart en Fabriekwczen bl. 135.
VIJFDE HOOFDSTUK.
Oorlog op Sumatra tegen de Padries onder den Overste Raaff,
1821, 1822. Heldhaftigheid van Raaff, 1823. Vruchtelooze hardnekkige
aanval op den Marapalm, tegen duizenden, 4« van Slagtmaand
1823. Raaff, civiel en militair Gezaghebber. Paudasikct.
Kotta Lawas. De dappere Luitenant-Kolonel Raaff sterft, 17n van
Grasmaand 1824. Klagten over de Nederlandschc troepen. Kolonel
H. Ridder de Stucrs, civiel en militair Chef, Veltman te Socroasso,

INHOUD. xi
1825. Kapitein Bauer in Agam. Vrede met de Padries, 1826. De
Stuers moet troepen naar Java zenden. Verval onzer magt. De
Stuers ontslagen, Hooimaand 1829. Mac Gillavry, Resident. De
Rochemont, Kommandant, 1830. Voordeden behaald, 1831. Ayer
Bangies, 1831, Lentemaand. Overste Elout, civiel en militair
Chef. bl 157
ZESDE HOOFDSTUK.
Oorlog tegen Diepo Negoro. Generaal de Koek. Verwoestend,
e
strijd. Schutterijen. Stelsel van de Koek. Inlandschc en Europe,
sehe troepen. Samarang bedreigd. Scntot. De kraton van Plered
vermcesterd. De voogden vermoord. Miskenning van Nederland.
Tegenspoeden. Het bcntingstelsel. Belemmeringen door den Generaal
de Koek ondervonden. Betaling der troepen. Durleu in 1828
in een orkaan op de rots. Kjahi Modjo gevangen, 1829. Djojo
Mengolo te Geger sneuvelt. Diepo Negoro te Silo in nood. Sentot
geeft zich over. Diepo Negoro verjaagd, onderhandelt te Miuoreh;
naar Batavia opgezonden, 28» van Lentemaand 1830. Lof van den
Generaal de Koek bl 18'ï
ZEVENDE HOOFDSTUK.
Commissaris-Generaal du Bus de Ghisignies komt in Sprokkelmaand
1826 te Batavia. De Serrière. Bezuiniging. Ongerief door
het kopergeld veroorzaakt. Sinesche mijnwerkers op Banka. Zeeroovcrij.
Sultan van Matam; verjaagd door Kapitein T. Z. Dihbetz;
Radja Akil tot Sultan uitgeroepen. Kruispraauwen gesloopt. Kosten
der Marine. Constructie-Winkel ingekrompen. Tijgers. Productie.
Proeven van Cultures. Scheepvaart. Bezuiniging en bevordering
van den landbouw. Producten. Handelmaatschappij. Javasche
Bank. Opening van havens. Balie. Hydrographie. Klagten
tegen du Bus. Raadgevingen van Elout aan van den Bosch. Deze,
als Gouverneur-Generaal naar Indie, neemt het bestuur over den
J6» van Louwmaand 1830. Du Bus vertrekt naar Europa. Factorij
«1er Nederlandsche Handelmaatschappij. Javasche Bank. . bl. 229.
ACHTSTE HOOFDSTUK.
De opstand van Diepo Negoro gedempt. Grensscheiding van Djokjo
en Solo's uitbreiding van grondgebied. Sinezen op Java; opstand.
Het cultuurstclsel ontwikkeld ; koffij, suiker, indigo enz. Zorg voor
den Javaan. Producten naar Europa. Van den Bosch door velen

Ml
INHOUD.
miskend. Regtvaardiging. J. Ch. Baud, Vice-President van de Indische
Regering in Louwmaand 1833. J. van den Bosch Commissaris-
Generaal den 17» van Louwmaand 1833 en Baud Gouverneur-Generaal
ad interim. Van den Bosch naar Sumatra, vertrekt den 2» van
Sprokkelmaand 1834 naar Europa, wordt Minister van Kolomen.
Aardbevingen op Sumatra 1833 en op Java; 1834 op Java; 1835 op
Amhoina enz. Leden der Natuurkundige Commissie. Scheepsbouw.
Zceroovcrij. Gesmokkelde duitenplaatjes. Werking van het cultuurstelsel
onder den Gouverneur-Generaal ad interim Baud; tegenwer-
W. 249.
king
NEGENDE HOOFDSTUK.
1830-1834. Oorlog tegen de Padrics. Elout Minister en civiel
Gezaghebber. De Marapalm. Majoor Michiels. Toewankoe Nan
Tjerdik. Sentot. Rau onderwerpt zich. 1832. De Overste Vermeulen
Krieger. Overdreven beschuldiging tegen de troepen. Verraad
der Maleijers. Agam. Buchli Karin. Poland ontzet fort Antwerpen.
Sentot naar Benkoelcn. De Gcneraal-Majoor Resz. De
Commissaris-Generaal van den Bosch te Padang. Matoewa, Baudjol.
Mengappa. Beschikkingen van van den Bosch voor Sumatra's westkust
Invloed van de West- op de Oostkust. Luitenant-Kolonel
Michiels. Resident Boers te Palembang. Do Lampongs. . ui. 280.

INLEIDING.
DaendeU. Napoleon. Nederlands verlossing in 1813. Goede beooelingen
van lord Minto. Sir Th. St. Baff/es, Lt.-Gouverneur van
Java. Papieren-geld. Landverkoop. Inwendig bestuur. Verwarring.
Teleurstelling te Palembang. Gillespie op Sumatra en met Raffles
te DjoJcjo. Verraad van den Reiser van Solo. Hare te Banjermassing,
agent en planter. Zeerooverij op Borneo. Het landrentenstelsel.
Inkomsten en uitgaven. Staat van llajfles. Britsch
Tnsschenbestuur 1811—1816.
Zonderling en vaak geheel < onverwacht zijn 's werelds
wisselingen, zoodat de mensch gedwongen
wordt te erkennen : er is eene Hoogere Magt, die
alles bestuurt. Het jaar 1811 staat dâar, in de geschiedboeken,
als een schitterend feit ter bevestiging
dier waarheid ! — In den aanvang toch van dien
jaarkring regeerde op Java een man, die sedert drie
jaren aldaar tot stand had gebragt, wat onmogelijk
scheen. Waarlijk, hij, die op het einde van het jaar
1807 dat eiland had verlaten, zoude, drie jaren later,
zoo min het bestuur hebben herkend, regtstreeks uitgaande
van de Bataviasche Regering, als dat over die
landschappen, die nog voortdurend door inlaadsclie
Vorsten werden beheerd. In bet jaar 1810 zag men
I. 1

2
INLEIDING.
toch, op Java, in stede van de krachtige vuist en het
heldere brein, dat gewoon was nan snelheid van ontwerp
en besluit, eene kracht van uitvoering te paren,
als ware alles mogelijk, - een zwak en wisselend bestuur
in de plaats getreden. Het was zoo krachteloos,
dat het bij den eersten vijahdelijken aanval alleen besef
scheen te hebben van terug te wijken, en het
eiland, waar twee eeuwen lang de Nederlandsche vlag
onbezoedeld en zegevierend had gewapperd, smadelijk
nan den stoutmoediger, bestrijder over te laten en lafhartig
prijs te geven. .
In dier voege was Java aan Nederland ontvallen
of liever, naar allen schijn, waren Java en Nederland
voor immer gescheiden. Of was niet ons vaderland,
door den ijzeren wil van den werelddwinger, van de
kaart van Europa weggewischt. Tot aan de westelijke
grenzen van Rusland waren zijne adelaars alomme gevreesd
en geëerd; zijne legioenen bestonden mt krachtige
in den strijd geoefende duizendtallen; de boeifelagen
zijner ruiterij deden den grond van Europa
daveren; de donder van zijn geschut bragt verderf en
vernieling, als gold het den ondergang der wereld:
dat alles was bezield door den wil van den man, d,e
meende dat de overwinning zijne schreden moes vergezellen.
ZÓÖ vertoonden zich ook znne strijdkrachten
in 1811 in Nederland, dat door Napoleon toteen
wingewest vernederd was, en dat, met verachting,
als een' aanwas van Erankrijks rivieren bespot werd
en verguisd. ,
' Welke treurige toestand! Was er hexstel_ mogelijk ;
was het denkbaar! Ja, met Gods hulpe. Binnen we,
nig trjds veranderde dit alles. Het Herne, in grond-

INLEIDING. S
gebied zoo beperkte Nederland, had zich bereids sedert
eenigen tijd, onder de tuchtroede, in schuldbesef vernederd;
het had zich met vurige smeekbeden gewend
tot Hem, van wien alleen redding komen kon. Naauwelijks
twee jaren, nadat de geweldenaar Nederlands
landouwen had bezocht, zijne rivieren, dijken en zeeweeringen
had aanschouwd — en — nog dieper dan
tot daartoe — de rampzalige ingezetenen had vernederd,
en der ellende prijs gegeven : — wat zag men !
De bewoners dier nietige aanslibbing van Erankrijks
wateren kwamen in opstand, tegen den zich almagtig
wanenden dwingeland. Op den vijftienden dag van
Slagtróaand 1813 ontrolde Amsterdam de oranje vaan,
als het teeken van den opstand. De Nederlander
vertrouwde op God en op de krachten, welke slechts
Hij schenken, slechts Hij zegenen konde. Neen,
geenszins op menschelijke hulp, niet op gewapende
hulp van vreemden, bouwde men. In vast vertrouwen
op den Almagtige, riep men den Oranjevorst
uit de vreemdelingschap terug; en met datzelfde vertrouwen
tot steun en staf, aarzelde die vorst geen
oogenblik om zijne landgenooten ter hulp te snellen.
Nederland juichte, en de heldhaftige afschudding
van het juk des Korsikaans deed de wereld versteld
staan.
Intusschcn waren, na de verovering van Java door
de Engelschen, ecu tal van proclamation en verordeningen,
welke niets dan menschlievendheid ademden, den
ingezetenen van dat vruchtbare eiland eene welvaart,
een staat van geluk als aanstaande komen toezeggen,
waarmede ieder vriend van het menschdom moest ingenomen
wezen. In de werkelijkheid, ging het daar-
1*

4 INLEIDING.
mede als met de Eransche godin der Rede onder het
schrikbewind van Robespierre. Iiier rekte men de
menschen uit op het martelbed van Procrustus, of
kortte ze overeenkomstig de lengte daarvan in, vaak
ten koste van de edelste deelen, of van het leven; —
daar bestond de fraaije toekomst enkel op het papier,
terwijl de administratie hoe langer zoo gebrekkiger
en de ingezetenen van Java met den dag berooider
en ellendiger werden.
Immers wat gebeurde met der daad op Java? De
Engelschmau stoorde zich in geenen deele aan de
zeden en gebruiken der Javanen. Hij nam de inrigtingen,
door hem in Bengalen ingevoerd, ten voorbeelde
tot het hervormen der zeden en gebruiken op een
eiland, waar, niet het individueel, maar het gezamenlijk
grondbezit of grondgebruik den maatschappelijken
toestand had beheerscht. De gewoonten, uitvloeisels
van dat gemeenschappelijk landbezit, waren door de
Nederlandsche Oost-Indische Compagnie ten allen
tijde ontzien. Zoo veel mogelijk lieten de Hollanders
die onaangeroerd. Niet zoo, de Engelschen. Zij
fnuikten, zij kwetsten, zelfs met ruw geweld en willekeurig,
het gezag der inlandsche Hoofden, zonder
er zich aan te storen, dat de mindere standen, op
Java, zelfs met een slaafsch ontzag voor hunne Hoofden
bezield zijn.
In stede van de belasting of in persoonlijke diensten,
óf in een gedeelte der producten, of in de
vruchten der nijverheid te doen bestaan, waaraan de
inlander van oudsher gewoon was, werd wel liet
eerste gedeelte behouden of drukkender gemaakt, ten
behoeve van den blanken man, doch de eigenlijke

INLEIDING. 5
belasting — het een-vijfde der vruchten van het
rijstgewas of hoe men dat mögt noemen — moest
worden vervangen door eene belasting in geld, en die
opbrengst werd veelal verdeeld op andere wijze, dan
de ada,t medebragt. Om geld te verkrijgen moest
de inlander zijne producten tot geringen prijs, meestal
aan uitzuigers, die daarop uit waren, verkoopen, zoodat
de belasting, op die wijze geheven, den Javaan
zwaar drukte. Kortom, die nieuwigheden waren den
inlander ondragelijk ; zij veroorzaakten ontevredenheid
en verarming.
Nogtans was het doel van Lord Minto, in de gegevene
omstandigheden, niet zonder edelmoedigheid.
Hij, van wien het plan tot de verovering was uitgegaan,
was overtuigd dat de last, zoo als die door
Bewindhebberen der Oost-Indische Maatschappij op
hem was verstrekt, niet mögt worden ten uitvoer gelegd,
liet Europeesch element, dat sedert twee eeuwen
vasten voet op het eiland had verkregen en er ten
deele inheemsch was geworden, vermögt niet, na de
veroveriug, aan zich zelven te worden overgelaten.
Nederlanders zoowel als Aziaten, hadden voortdurend
behoefte aan bescherming. Uit dien hoofde moest
de Europesche overwinnaar, de teugels van het oppergezag
niet laten glippen, maar wel degelijk in
handen houden. Daarbij werd Lord Minto door het
edelmoedige beginsel gedreven, om zoo veel goeds te
doen als in zijn vermogen zoude zijn. Ook gelukte
het hem veel kwaads te voorkomen, —- veel goeds te
bewerkstelligen.
Door twee Hoofd-Officieren der Britsche krijgsmagt
werd de Gouverneur-Generaal vergezeld. Meermalen

(i INLETDlNfi.
bleek het echter, hoe deze beiden in hunne aanmatigingen
of naijver moesten worden beteugeld, en zonder
de voortvarendheid en stoutmoedigheid van den
Bevelhebber der Landmagt, ware deze al ligt het
slagtoffer geworden der verlatenheid, waarin de Admiraal
Stopford hem te Samarang liet. — Behalve
deze beide mannen had Lord Minto een man bij zich,
die gewis niet zonder invloed was geweest op de
overwegingen, die tot de vermeestering van Java hadden
geleid. Bezield met werkzaamheid, begaafd met
menschenkennis, paarde de raadsman van Lord Minto
daaraan eene buitengewone mate van sluwheid, waardoor
hij tot die klasse van menschen kan gerekend
worden te behooren, die, even als Lord Clive, eene
belangrijke rol in Britsch-Indië hebben gespeeld en
die voor niets terugdeinzen, mits zij hun doel slechts
bereiken. Dat doel was eigen grootheid, en daarbij
verstonden zij de kunst om het belang van het Vaderland
schijnbaar met het hunne te vereenzelvigen,
en de eigenliefde of de ijdelheid der natie te streelen
en op te wekken. Thomas Stamford Raffles bezat
het vertrouwen van den algemeenen Landvoogd ; hij
was sedert geruimen tijd diens geheime agent geweest
in den Indischen Archipel, en had, door schitterende
voorstellingen of door het uitzigt te openen
op groote voordeden, Lord Minto weten te vleijen.
Kennis van de zeden en gebruiken der eilanders,
en bedrevenheid in de Maleische taal, had Raffles zich
weten eigen te maken. Het Nederlandsch gezag in
Indië te ondermijnen of de inlandsche Vorsten of
Grooten daartegen op eenigerhande wijze op te ruijen,
was zijn doel. Te dien einde had hij getracht zich

INLEIDING. 7
in betrekking te stellen, inzonderheid met de gebieders
van Java eu Sumatra, hetzij 'persoonlijk, of door
briefwisseling, soms ook door middel van inlandsche
zendelingen. Waar het hem gelukte onderhandelingen
aan te knoopen, werd ondersteuning of regtstreeksche
hulpe van Engeland toegezegd.
Aan weinig twijfel kan het onderhevig wezen, dat de
geheime agent van Lord Minto zich aan het Hof van
Solo of aan dat van Djokjo ingang heeft weten te verschaffen.
Als zeker mag men aannemen, dat hij, tijdens
het bewind van Daendels, op Java heeft vertoefd,
terwijl hij zich als koopman uitgaf. Buiten kijf
is het, dat zijne onderhandelingen met den Sultan van
Palembang door een gewenschten uitslag bekroond
werden. Hier nogtans gold het sluwheid tegen sluwheid:
de een wilde zich van de Nederlandsche heerschappij
ontslaan, de ander wenschte den Sultan, van
wege den tinhandel, aan het Britsch gezag te onderwerpen.
Een Nederlandsch fort ter hoofdplaats moest
den Sultan in bedwang houden. De brief van Raffles,
waarop het in dezen aankwam, behelsde, in dubbelzinnige
uitdrukkingen, den raad om de Hollandsche
factorij te Palembang op te ruimen of te vernietigen.
Een geschenk van krijgsbehoeften volgde eenigen tijd
na dien brief. Een en ander beschouwde de Sultan
als genoegzame wenken. Naauwelijks had dan ook Sultan
Bader Oedien, den aanvankelijken voorspoed der
Britsche wapenen op Java vernomen, of, op den 14"
van Herfstmaand 1811, maakte hij zich met list meester
van de opperhoofden van het fort en van de bezetting,
en 80 personen ongeveer, werden vermoord. —
Later werden die brieven door Bader Oedien, tot

s
INLEIDING.
zijne verontschuldiging, aan het Hollandsch bewind
te Batavia opgezonden l ).
Het ontbrak den zendeling van Lord Minto in
geenen deele aan bekwaamheden. Hij verstond de
kunst om door schilderachtige voorstellingen, in zijne
naar Calcutta gezonden verslagen, melding te maken
van voordeden, die hier de regtstreeksche handel, en
daar het werkelijk bezit van deze of gene gedeelten
van den Indischen archipel, aan Engeland konden
verschaffen. Volgens hem zou de Palembangsehe tinen
peperhandel, zou het bezit van Celebes, vooral
van Makasser, zouden Gitoio, Bali, Timor met ware
goudmijnen zijn te vergelijken, wanneer die staten of
eilanden eenmaal in handen of onder den regtstreekschen
invloed der Engelschen zouden zijn gebragt.
Immers, zoo liet zich Raffles althans verluiden, leverden
al die bezittingen aan de Hollanders alleen daarom
zoo weinig op, omdat hunne traagheid of wel onbekwaamheid
hun in den weg stonden, om daarvan
alle voordeden in te oogsten.
M et zoo schoone verwachtingen was Lord Minto
naar Java gekomen, en hij meende dat de man, die
hem zoo veel fraais had voorgespiegeld, ook een kundig
en doorkneed administrateur zou blijken te zijn,
aan wiens handen de Britsche belangen veilig konden
') De Nedcrlandsche Commissarissen-Generaal zeggen, met het oog
op die gebeurtenis, in hunne memorie van den ön van Wijnmaand
1818: „On (Raffles natuurlijk) aurait dû prévoir, que telles devaient
être les suites, de ces manoeuvres sourdes, évidemment imprudentes
et indélicates, si non criminelles ; manoeuvres, reprouvées par les
politiques les plus relâchés en morale, même dans l'état de guerre
manoeuvres, qui pourraient compromettre l'honneur et les intérêts
de la nation la plus loyale en politique."

INLEIDING. 9
worden toevertrouwd. Hierin bedroog zich evenwel
de Landvoogd. De waardigheid van Luitenant-Gouverneur
over het uitgestrekte en vruchtbare Java aan den
persoon van Thomas Stamford Raffles opgedragen, mishaagde
aan hooggeplaatste Britsche ambtenaren; en
officieren van verdienste wilden ongaarne aan zijne
bevelen gehoorzamen. De voornaamste verdiensten van
dezen gunsteling bestonden in sluwheid en kuiperij.
Reeds op den ll n van Herfstmaand 1811 werden,
door den Oppergebieder van Britsch Tndië, eenige
proclamation uitgevaardigd, betreffende het bestuur van
Java, en dat bestuur aan Sir Thomas Stamford Raffles
opgedragen, op zoodanige wijze dat hij, hoewel door
een Raad van drie Leden bijgestaan, nogtans geheel
alleen konde beslissen. Zijne benoeming heette te geschieden
als belooning voor bewezen goede diensten,
en ter zake van bijzondere geschiktheid.
De algemeenheid der uitdrukkingen van zijne instruction
was van dien aard, dat de nieuwe Luitenant-
Gouverneur, bij den grooten afstand tusschen Batavia
en Calcutta, veelal naar eigen goeddunken kon handelen.
Hierin lag voorzeker een groot lokaas voor
een eerzuchtig gemoed, en aan den anderen kant bleef
hij ook ongedekt door de mede-verantwoordelijkheid
van den Raad. Die Raad bestond aanvankelijk uit
den bekwamen Bevelhebber der troepen Gillespie,
Mr. H. W. Muntinghe, Voorzitter van het Hoog-
Geregtshof en jMr. W. J. Cransscn, Voorzitter van
liet collegie van Schepenen. De laatste bleef Lid van
den Raad, ten einde toe; doch Muntinghe nam zijn
ontslag in 1814, toen hij berekende, dat het Britsch
Bestuur niet lang meer zoude duren; hij werd opge-

10 INLEIDING.
volgd door Hugh Hope, en deze in 1816 door Th.
Abraham. Gillespie, die niet langen tijd met Raffles
bevriend bleef, keerde in 183 3 terug naar Bengalen.
Hij werd vervangen door Generaal Nightingale, en
deze in het jaar 1815 door den Generaal Grant-Keir.
Sedert een dertigtal jaren bestond op Java het papieren-geld.
Om in zijne behoeften te voorzien was
Daendels genoodzaakt geweest de ter weeskamer berustende
en andere gelden aan te spreken. Crediet
papier was daarvoor door hem uitgegeven; doch hij
had de voorzigtigheid gehad voor dat papier eene hypotheek
te vestigen op de pakhuizen vol producten.
Daardoor oordeelde hij de eigenaren der opgenomen
gelden behoorlijk te hebben verzekerd, en zelfs werden
er door hem maatregelen genomen om die hypotheek,
ook door een overwinnaar te doen eerbiedigen. In
hoe verre die overwinnaar zulke voorzorgen zou eerbiedigen
werd eene latere overweging; doch Janssens
verwaarloosde die voorzorgen en bekreunde zich daarover
in geenen dèele. Lit \ rijen wil en edelmoedige
gezindheid kwam Lord Minto ten behoeve der ongelukkige
eigenaren aan dat verzuim van Janssens te
gemoet. L lij erkende het papieren-geld tot eene waarde
van acht en een half millioen rijksdaalders, ongerekend
het beloop dat door de Engelsche prijsmees
ters in de publieke kassen was benaderd en als prijsgeld
uitbetaald.
De door den Gouverneur-Generaal aan dat papierengeld
toegekende waarde werd door het Britsch Bestuur
van Java ten behoeve van de circulatie in dier
voege gewijzigd, dat het crediet-papier op eene waarde
van Rx. O'/« te S eu * B* zilver werd berekend, in

INLEIDING. 11
de geldmarkt was de cours nog ongunstiger. Van
lieverlede vloeide dat papier terug in 's Lands kas;
reeds daardoor, maar ook door een zwaar stempelregt,
dat jaarlijks er van moest gekweten worden, verminderde
hei zeer. — Dit was niet voldoende om de zaken
gaande te houden. Het ontbrak aan contanten.
Om in dat gebrek te voorzien moest nieuw papierengeld
in omloop worden gebragt. Ten einde de ingezetenen
dit papier zonder weerzin mogten ontvangen,
besloot de Luitenant-Gouverneur den 31n van Hooimaand
1812 tot de uitgifte van sehatkistbilletten,
die eene rente zouden geven van vijf ten honderd in
het jaar.
Raffles kwam nog op een ander denkbeeld, om
zich geld te verschalten. Grondstukken of landgoederen
werden ter verkoop aangeslagen, betaalbaar in
crediet-papier of in zilver, gerekend Rx. 1 zilver tegen
Rx. G'/2 crediet-papier. Op den 5n van Slagtmaand
1812 werd die verkoop op korten termijn
aangekondigd ; doch met bijgevoegde voorwaarde dat
die landgoederen, voor den vastgestelde)! verkoopdag,
onder de hand konden worden gegund. Die voorwaarde
maakte het begunstigen van vrienden gemakkelijk,
wijl deze landerijen gelegen waren in de Residentiën
So> rabaija, Samarang, Krawang en in de
l'reanger-Regentsehappen. Door Muntinghe werd onder
de hand een landschap gekocht, dat, nog voor
den verkoopdag, met eene winst van 5000 Spaansche
dollars weder werd van de hand gezet. — A. de
Wilde werd, in de Preangers, kooper van vier Districten
voor Rx. 40.000 crediet-papier, vertegenwoordigende
aan Sp. Doll, 6153. Eigenaren waren in de-

12 INLEIDING.
I
zen, voor de helft Raffles, en voor de wederhelft de
Wilde en Th. Mc. Quoid. De namen der koopers
toonen genoeg hoe het met die verkoopingeu toeging,
wijl Mc. Quoid destijds President was van de Preangers.
De Luitenant-Gouverneur vond het later geraden,
zijne helft van dien landeigendom aan Nicolaus
Engelhardt over te doen. Die districten in de Preangers
waren bevolkt met ongeveer 20,000 inlanders
en bragten eene aanzienlijke waarde aan koüij op,
zonder te rekenen de recognitie van rijst en andere producten,
die ook belangrijk was. Het Britsch Bestuur
behield dan ook eene voorliefde jegens de Preanger-
Regentschappen, zoodat ze verschoond werden van de
proefnemingen en ingevoerde nieuwigheden, waardoor
de andere deelen des eilands gedrukt en in verwarring
werden gebragt. — Zonder later deswegen van
oneerlijke practijken beschuldigd te zijn geworden, is
het geenszins twijfelachtig, dat Rallies door die handelingen
getracht heeft zijn eigen voordeel of dat zijner
vrienden te behartigen.
De vier districten, waarvoor later A. de Wilde als
eenig eigenaar optrad, zijn onder den naam van Soekaboemie
bekend geworden. Ten deele wegens de
aanzienlijke bevolking en ook om andere redenen,
wenschte de Gouverneur-Generaal van der Capellen,
in later jaren, dat landgoed wederom als landsdomein
te zien opgenomen. Na menigvuldige moeijdijkheden
gelukte dit, en het Nederlandsch Gouvernement betaalde
in 1823 voor dien eigendom ƒ 800,000.—
Tot in zijne grondslagen werd Java's inwendige bestuur
met ruwe hand aangetast en onderst boven gekeerd,
in stede van den inlander door arbeid of door

INLEIDING. 18
een gedeelte zijner producten de aan den staat verschuldigde
lasten te laten voldoen, werden grondlasten
onder den naam van landrente ingevoerd en de betaling
daarvan zoodanig geregeld, dat de Districtshoofden
en Regenten, in hun gezag benadeeld, en tevens
in schulden gedompeld werden. Den ambtenaren werd
de gelegenheid gegeven zich te verrijken, doch 's Lands
finantiën geraakten steeds in dieper verval. De inlanders
werden meer en meer ontevreden, en men meent
dat eene zamenzwering met zeer uitgebreide vertakkingen
werd gesmeed, waarvan het doel geen ander
was dan om al de Europeanen te vermoorden.
Wanneer men de voorstellen, reglementen en memoriën
van Raffles ter hand neemt, dan wordt men
getroffen door een schoon tafereel van gunstige uitkomsten,
die het door hem ingevoerde beheer heeft
ten gevolge gehad. Men staat verbaasd over de slotsommen,
die een bestuur van weinige maanden heeft
opgeleverd. De Residentiën, waarin Java door hem
is verdeeld, de soort der gronden van de Districten,
de opmetingen en de opbrengsten: ziedaar opgaven,
wier duidelijkheid den lezer tot de overtuiging zouden
kunnen brengen, dat de landbouwer, onder het
Britsch Bestuur, werkelijk minder dan vroeger blootgesteld
is geweest aan de knovelarij van de inlandsche
Hoofden en Europesche Ambtenaren. Den lezer
wordt het geloof afgevergd, dat de heffing der landrente,
door de Engdschen ingevoerd, op regelmatige
wijze heeft plaats gegrepen, en dat de landbouwer
op Java, bij vroegere toestanden vergeleken, waarlijk
gelukkig is geweest.
Wil men zich echter met deze verzekeringen op

14 INLEIDING.
papier, en met deze stoutweg ter nedergestelde cijfers,
niet vergenoegen, en getroost men zich een onderzoek
naar den wezenlijken toestand van den Javaanschen
landbewoner, dan komt men tot eene geheel
andere overtuiging. De fraaije reglementen, de
uitvoerige tabellen bestonden alleen op het papier en
steunden op geene onderzoekingen. Immers de ada/.
bragt mede, dat het aartsvaderlijk bestuur der dorpshoofden
de landerijen onder de Tjatja's of huisgezinnen
ter bebouwing verdeelde, zoodat zij die het eene
jaar een vruchtbaar stuk gronds ter bearbeiding hadden
ontvangen, het volgende jaar een min vruchtbaar
grondstuk ontvingen. Voor den gebruiker rekende
men als opbrengst het '/..e van den oogst, of wel
een arbeid berekend tegen 66 dagen in het jaar.
De afwijkingen waren niet noemenswaardig. Nu kwamen
de Engelschen en wierpen dit stelsel het onderst
boven. Eene belasting in geld moest in de plaats
treden, hoe weinig ook de landbouwer van dergelijke
betaling verstand had. Door zeker behendig goochelspel
werd langs dien weg de belasting nog verhoogd
van het '/6e Van de opbrengst van den grond —
eigenlijk van de sawa- of natte rijstvelden, — tot het
7»°» 7ü e > J a tot de «/.e van de opbrengst. Wat bleef
er derhalve over voor den huisvader of het hoofd
van de Tjatja, alzoo de arbeider, voor de bewerking
van den grond, op zijne voeding regt had. Ziedaar
de oorzaak der latere verwarring. De Residenten, de
reglementen niet kunnende toepassen, of daartoe weinig
geneigd, bezwaarden vaak, op de meest willekeurige
wijze, Regenten en Dorpshoofden, zoowel als
den gemeenen landman. Ja, de hooghartige aanma-

INLEIDING. 15
timing dier ambtenaren ging niet zelden zoo verre,
dat ze tot wandaden aanleiding gaf en het leven
van den Javaan of de eer van zijne huwbare dochter
aan de willekeur of dartelheid van den Resident werden
prijs gegeven. Men mag inderdaad versteld staan
over den verregaanden overmoed der Britsehe ambtenaren
op Java, en het geduld van den Javaan bewonderen.
Dat niet meerdere moorden van Europeanen
op Java, tijdens het Britsch Bestuur, hebben
plaats gegrepen, mag wel bevreemding wekken.
De verarming werd steeds grooter en algemeener.
De Javanen zagen zich niet zelden gedrongen hunne
karbouwen of andere bcnoodigdheden voor het landbouwbedrijf,
of hunne kostbaarheden en sieraden te
verkoopen, ten einde de hun opgelegde landrente te
kunnen voldoen. Toch gebeurde het, dat zij zich buiten
staat bevonden die schuld geheel aan te zuiveren,
wanneer zij niet tot den bedelstaf wilden geraken. Hij
het Gouvernement zonken zij derhalve steeds dieper in
de schuld. Moedeloosheid en af keerigheid van den arbeid
moesten het onvermijdelijk gevolg worden van eenen
toestand, die gaandeweg nijpender werd. Ware liet te
verwonderen, indien werkelijk eene uitgebreide zamenzwering
bestaan hadde om alle blanken van kant te
maken ') ! In plaats van orde en regelmaat bij het
inwendig bestuur, was hut een chaos van verwarring
geworden, toen in 1816 het eiland door de Nederlandsche
Commissarissen werd overgenomen.

16 INLEIDING.
In zijne hooge betrekking ontmoette de Luitenant-
Gouverneur velerlei teleurstellingen. Hij had gedacht
reeds in Slagtmaand 1811 de vruchten te zullen
plukken van zijne dubbelzinnige handelwijze te Palembang.
Commissarissen werden door hem derwaarts
gezonden, doch deze zagen zich door den Sultan afgewezen,
met het antwoord, dat de Vorst aireede vóór
de capitulatie van Janssens, door de Hollanders het
fort had doen ontruimen, en hen te scheep had doen
vertrekken. De ontvangst dier Commissarissen door
den Sultan was overigens zoodanig dat zij, voor bun
leven beducht, zich haastten om naar Java terug te
keeren. Raffles was met die afwijzing in geenen deele
tevreden. Hem was het te doen om de Banka-tinmijnen.
Uit dien hoofde begaf zich Gillespie, met
eene genoegzame sterke krijgsmagt naar Palembang.
Zijne onverschrokkenheid was oorzaak, dat Mahmoed
Badar Oedien, die wel op weerstand bedacht was, door
hem overrompeld werd, zoodat deze met zijnen zoon,
den Pangerang Ratoe, naar de binnenlanden de wijk
moest nemen. Aldaar werd hij met rust gelaten. Gillespie
herstelde de order in de hoofdplaats, erkende
des Sultans broeder Ratoe Ahmed Nadjem Oedien als
opvolger en sloot den 17n van Bloeimaand 1812 een
verdrag met dien Vorst, waarbij Banka en Billitou
aan Engeland werden afgestaan. Gunstig mogten deze
gevolgen genoemd worden van eenen oorlog, die genoegzaam
zonder bloedvergieten ten einde werd gebragt.
De moord, aan de Hollanders gepleegd, werd
gemakshalve aan den Pangerang Ratoe ten laste gelegd.
Het is wel niet te verwonderen, dat de man, die
zoo kortding nog geheim-agent was van Lord Minto,

INLEIDING. 17
als Toe wan Besaar te Batavia, op geene hooge achting
aan de Vorstenhoven kon rekenen. Nog vóór
het einde van het jaar 1811 bezocht hij die beide
Hoven, volgens sommigen enkel met het doel om de
Vorsten en hunne omgeving te leeren kennen; volgens
anderen, om hen tevens rijke geschenken af te persen.
Wat daarvan zij : hij kwam spoedig terug en verklaarde,
dat er eene goede en duurzame verstandhouding
met Djokjo en Solo was gevestigd. Bijzonderheden
omtrent zijne verrigtingen bij die bezoeken zijn
niet bekend.
Eerlang bleek, dat hij zich had laten misleiden.
Althans toen Gillespie met de meeste troepen naar
Sumatra was vertrokken, oordeelde men aan het Hof
van den Keizer zoowel als aan dat van den Sultan,
dat de gelegenheid gunstig was om zich van het
Europesche gezag onafhankelijk te maken. Het Bataviasche
Bewind werd echter in tijds gewaarschuwd;
Gillespie kon daardoor worden teruggeroepen, en aan
zijne voortvarendheid had men het te'danken, dat hij
als overwinnaar den Landvoogd te Samarang kon begroeten.
Aan het hoofd van 1500 koppen trokken
zij nu te zamen naar Djokjokarta, wijl de Sultan meer
stroef, onbeschaafd en ook meer vijandig gezind zich
betoonde dan de Keizer. Sultan Sepoe wilde intusschen
van geene onderhandeling hooren — of wel, men liet
hem daartoe geen tijd. Zonder verwijl werd, op den
18n van Zomermaand 1812, het vuur uit het Europesche
fort tegen den Kraton geopend. Of nu hiermede
des Sultans waterfort wordt bedoeld is onzeker; doch
de Engelschen verzekeren, dat de vermeestering hun
veel moeite heeft gekost. De kraton werd geplun-
I. 2

18 INLEIDING.
derd en overeenkomstig de gebruiken, in Bengalen

INLEIDING I»
Dit verdrag werd niet voor den 2n van Wijnmaand
1813 door den Gouverneur-Generaal bekrachtigd, en
eerst den 15n van Lentemaand 1814 te Batavia uitgewisseld.
Men had zich daarmede te Calcutta in
geenen deele overhaast.
Deze Sultan, wien men goedhartigheid toekent,
overleed in Slagtmaand 1814. Hij werd door zijnen
dertienjarigen zoon, Prins Djarot, opgevolgd, en overeenkomstig
den stelligen wil van Raffles, onder de
voogdij van Prins Pakoe Alam, zijnen oud-ooin, gesteld.
In dier voege werd het gezag over Mataram
dien Prins in handen gespeeld. Zonderlinge lotwisseling
voorwaar, daar het op het einde van het bestuur
van Daendels, met dien Prins van den bloede, zeer
veeg had gestaan. De bevordering van Pakoe Alam
werd toegeschreven aan de zucht van den Luitenant-
Gouverneur om Prins Diepo Negoro, ouderen broeder
van Djarot, doch geboren uit een bij wijf, en vijand
der Europeanen, buiten invloed te houden, en om tevens
aan een vriend van het Bataviasche Bewind overwegenden
invloed te verschaffen. Er was veel aan
gelegen om, aan ieder der Vorstenhoven, een onaf hankelijken
Prins te hebben op wien de Europeanen konden
rekenen.
Nadat de zaken te Djokjo afgehandeld en naar genoegen
geregeld waren, begaf zich de Luitenant-Gouverneur
naar Solo. De sluwe Keizer ontving hem
met veel hoffelijkheid, en schoof alle schuld op zijne
omgeving. De districten, hem door Daendels afgedwongen,
doch door het Europesche Bestuur nog niet
in bezit genomen, werden hem gelaten. De algemeene
voorwaarden waren voor het overige nagenoeg dezelfde
2*

20 INLEIDING.
behalve dat den Keizer, voor den afstand der bazars
en tolpoorten Rx. 120,000 'sjaars, werden toegekend.
Des Soesoehoenams sluwheid en zucht om zich van de
Europeanen te ontdoen, bleek echter spoedig op ondubbelzinnige
wijze, toen hij gelegenheid kreeg, orn
tegenover de Bengaalsche troepen, — de Sepoys —
den schijn aan te nemen, als ware hij, die voor het
Geestelijk Opperhoofd op Java werd gehouden, nog
aan de voorouderlijke Hindoesche godsdienstgebruiken
gehecht. Er kwam toen inderdaad eone zamenzwering
tot ^stand, waarvan het doel was, om de noordelijke
kusten van het eiland aan de Sepoys over te laten,
terwijl de Keizer zelf als Geestelijk en Wereldlijk Gebieder
van Java zou optreden. Het Bataviasche Bewind
kreeg nogtans tijdig kennis van hetgeen er broeide.
Raffles spoedde zich naar Solo, en, hetzij dat hij de
troepen wenschte te ontzien, of om welke andere redenen,
hij voor zijne handelwijze moge gehad hebben:
zeker is het, dat er zoo weinig ruchtbaarheid aan deze
zaak werd gegeven, dat vele Europeanen, die destijds
op Java waren, aan de waarheid van dit berigt twijfelden
'). De Luitenant-Gouverneur vergenoegde zich
met Prins Mangkoe Boemie, als hoofdschuldige, naar
Amboina te verbannen.
Op die wijze verkreeg het gebeurde den schijn als
ware die Prins van den bloede den Europeanen vijandig,
en alsof zijne kuiperijen deze regeringsdaad veroorzaakt
hadden. Toch was de Soesoehoenain de ziel

INLEIDING. :'.\
geweest van het kwaad, dat ten nadeele der blanke
mannen was gesmeed. Dit bleek nog duidelijker in
het jaar 1820, toen de Vorst, door heimelijk verspreide
geruchten, aan zijne onderdanen wilde diets
maken, dat hij op nieuw in zijne voorouderlijke regten
was getreden. Daarin toch lag de voorbereiding
tot eenen opstand, die aan alle Europeanen in het
keizerlijk gebied, in de eerste plaats, het leven had
moeten kosten. Doch ook toen moet zijne overgroote
voorzigtigheid, even als vroeger, het geschikte oogenblik
hebben laten voorbijgaan. De verstandige handelwijze
van den Resident Nahuijs moet destijds iedere
uitbarsting van 's Vorsten boosheid hebben weten te
voorkomen. Ook toen werd de zaak gesmoord ').
Niet ten onregte had de agent Raffles den Britschen
Gouverneur-Generaal op de belangrijkheid van
Borneo gewezen. Dat zoo uitgestrekte eiland, waarvan
naauwelijks eenige kusten bekend waren, en welke
kennis door de Engelschen in de 18e eeuw zeer duur
was betaald geworden, werd, van wege de onbekendheid
der binnenlanden, als een El-dorado afgeschilderd.
De kusten waren veelal in de handen der zeeroovers.
Sambas, op de Westkust, werd beschouwd als de
voornaamste sterkte dier zeeschuimers, en uit dien
hoofde had Lord Minto te eerder een geopend oor,
ter ondersteuning van den Sultan van Banjermassing,
die zijne hulp tegen de zeerooverij had ingeroepen.
Alexander Hare werd naar de Zuid-Oostkust van Borneo
gezonden. Deze was een even groot intrigant als
Raffles, onder wiens bevelen hij was geplaatst. Het
') Nahuijs, Verzameling van Rapporten. Dl. I, bl. 27,

22 INLEIDING.
tooneel zijner werkzaamheden was nogtans veel bekrompener,
hoezeer de Luitenant-Gouverneur hem naar
zijn vermogen ondersteunde. Dit ging zoo verre, dat
er oogluikend geduld werd, hoe, met voorkennis van
Hare, vrije Javanen op Java, als waren het bandieten
of kettinggangers, werden opgeligt, om op Borneo als
slaven voor hem te arbeiden op de landen, die hij
zich door den Sultan had doen afstaan. Peper- en
koffijtuinen werden door hem aangelegd. Zelfs werd
door hem eene scheepstimmerwerf ingerigt, doch de
vaartuigen, die daarop werden gebouwd, deed hij ook
verkoopen.
Van het beteugelen der zeerooverij door dien Britschen
agent kwam niets. Hij vervulde er evenwel eene
dubbele betrekking, èn als planter, dus als huurder
of begunstigde van den Sultan, èn als Britsch Resident,
zoodat de Sultan ook als Leenman optrad en
geen Rijksbestierder zonder zijne toestemming kon benoemen.
Het etablissement aan de Martapoera kostte
aan de Engelsche Oost-Indische Compagnie veel geld ;
eene tegenstelling van de gouden bergen, door Raffles
aan zijne Meesters toegezegd. Toen Boeckholtz, als
Nederlandsch Commissaris, in 181 (i, aankwam, om den
Gouvernements omslag van Banjerma«sing over te nemen,
durfde Hare nog met allerlei uitvlugten en vorderingen
voor den dag te komen.
In geenen deele valt het te ontkennen, dat de Sultan
van Sambas met de zeeroovers heulde en van menig
Britsch schip zijn aandeel in den buit erlangde. Doch
van den anderen kant voorzagen Engelsche schepen
van Poeloe Pinang hem van krijgsbehoeften en andere
benoodigdheden. Het liep aan tot 1812, alvorens de

INLEIDING. )
Britsehe Zeemagt in die wateren, het ondernam, om
dien Vorst te tuchtigen. In dat voornemen slaagde zij
eerst in het volgende jaar. De Sultan nam toen de
wijk naar het binnenland, alwaar men hem ongemoeid
liet, voornamelijk door de moeijelijkheid om in een
zoo moerassig en boschrijk landschap door te dringen.
Pangerang Anom, die als hoofd der zeeroovers steeds
door den Sultan was beschermd, werd eerlang door de
Engelschen als Vorst van Sambas erkend ; doch met
de zeerooverij in die streken bleef het bij het oude.
Niet vóór den aanvang van 1812 werd het Gouvernement
van Makasser door de Engelschen overgenomen.
Vroeger werd die bezitting door de Nederlandsche
Oost Indische Compagnie, als de sleutel van de
Molukken, in groote waarde gehouden. Het duurde
niet lang of de Vorst van Boni, Aroe Palakka, deed
zich gelden als ware hij de Leenheer over de naburige
kleine Vorsten, in stede van het Leenheerschap te erkennen
van den Gouverneur van Makasser die van
wege het Bataviasche Bewind het bewind voerde. Toegevendheid
bleef hier zonder vrucht, zoodat militaire
krachtsontwikkeling, in den zomer van 1814, noodzakelijk
werd geacht. Generaal Nightingale werd als
politiek Commissaris door J. Crawfurd derwaarts vergezeld.
Aroe Palakka werd uit zijne sterke stellingen
verdreven en als Sultan afgezet. Het duurde echter
niet lang of die rustelooze Vorst stak het hoofd weder
op, en als Gebieder van Boni voerde hij tegen de
Engelschen eenen voor hen afmattcnden strijd. In
Zomermaand 1816 werd in dat Gouvernement de
rust schijnbaar hersteld, toen de teruggave op nanden
Was. Wederom traden de Hollanders in het bezit van

24 INLEIDING.
Makasser in Herfstmaand 1816. De toestand was echter
zoo weinig rustig, dat door de vroegere meesters eerlang
ondervonden werd, hoe heerschzuchtig het Hof
van Boni zich gedroeg.
Door den Luitenant-Gouverneur werd hoog opgegeven
van de door hem verordende beteugeling van den
invoer van slaven op Java. Doch in dezen was het
evenzeer als in andere opzigten niets meer dan klatergoud.
Op het papier deed hij zijne philantropische
denkbeelden schitterend uitkomeD, doch voortdurend
werden ter sluik Makassaren en Balinezen als slaven
ingevoerd. Hij gevoelde zich dan ook gedrongen ergens
te erkennen, dat het lot der slaven op Java niet te
vergelijken was met het lot dier ongelukkige menschenklasse
in West-Indië en elders. Doch op Java is het
getal slaven tegenover de verdere bevolking niet noemenswaardig.
Voor den landbouw of voor anderen
zwaren arbeid worden zij niet gebruikt; men heeft ze
enkel voor huisselijke diensten, en hoc weinig zijn die,
welke van hen gevorderd worden. Zeer enkele gevallen
uitgezonderd, worden zij als kinderen des huizes behandeld,
en hoofdzakelijk maken zij een artikel van weelde uit.
Het Bengaalsche Landrentenstelsel werd op Java ingevoerd.
Bij de toepassing stuitte men op zoo vele
moeijelijkheden, dat men er voor terug deinsde. Nogtaus
maakte men op de magt van Regenten en Inlandsche
Hoofden grooten inbreuk. Men vernietigde
instellingen, aan welke de inboorlingen zeer gehecht
waren. Evenwel waren de haast en de overijling, waarmede
men te werk ging, van dien aard, dat aan de
Residenten de handen vrij gelaten moesten worden;
de een wijzigde of verminkte dan ook deze instellin-

INLEIDING. 25
gen op deze wijze, die van eene aanpalende Residentie
wederom op eene andere. Reeds spoedig bestond er
algemeene verwarring en deze moest van dag tot dag
grooter worden. Het Landrentenstelsel kon op driederlei
wijze worden toegepast en als een voorbeeld
van de veranderingen, waartoe zulks aanleiding gaf,
kan strekken, dat, gedurende het vijfjarig bestuur der
Engelschen, de driederlei wijzigingen beurtelings in
Bantam zijn toegepast. In de Residentie Soerabaya
handelde men hoogst willekeurig, zonder zich om eenige
opmetingen te bekommeren. De aanslag 1813-1814
werd te laag geoordeeld, en daarom werd de aanslag
in het volgende jaar eenvoudig verdubbeld.
In dier voege behielden vele veranderingen, door de
Engelschen in het inwendige bestuur daargesteld, alleen
den schijn voor zich. Welke ook de schitterende uitkomsten
zijn, door Raffles met veel ophef wereldkundig
gemaakt, zoo heeft het vijfjarig bestuur slechts
gestrekt om eene schroomelijke verwarring in de administratie
te brengen. Het bleek bij deze zoogenoemde
philantropen, hoe het afbreken veel gemakkelijker
gaat dan het weder opbouwen '). Dit werd vooral
door de Nederlandsche Commissarissen-Generaal, die het
eiland in 1816 moesten overnemen, tot hun leedwezen
ten koste van veel tijds en opofferingen, ondervonden.
Wat Raffles in zijne „ History of Java" ook moge
beweren over de inkomsten en uitgaven van Java, gedurende
het Britsch Tusschenbestuur, heeft men evenwel
het regt die opgaven met wantrouwen te beschouwen.
Zijn bestuur heeft geduurd van den lln van Herfst-
>) Mr. H. D. Levyssohn-Norman, De Britsche
Java, bl, 155.

26 INLEIDING.
maand 1811 tot den l?n van Lentemaand 1816, als
wanneer hij, op last van den Gouverneur-Generaal van
Britsch Indië Lord Movra, later Lord Hastings, aan
J. Eendall het bestuur overdroeg. Uit een staat van
inkomsten en uitgaven over de drie jaren 1812—1813,
1813—1814 en 1814—1815, kan worden opgemaakt
dat, in weerwil van een beloop van ongeveer 2'/3 miljoen
Java ropijen, aan Landrente in ontvang gebragl,
het geheel der uitgaven over het derde dier jaren,
ruim anderhalf miljoen Java ropijen meer heeft bedragen
dan de inkomsten.
Moge de afgunst en haat van Raffles tegen alles wat
Hollandsen was, overal hebben doorgeschemerd, nergens
bleek dit duidelijker dan in zijne pogingen om de factorij
te Dezima onder zijn bestuur te krijgen en onder
Britsch gezag te doen overgaan. Toen het voormalige
opperhoofd Wardenaar, Dezima, als eene onderhoorigheid
van Java, voor den Luitenant-Gouverneur wilde
overnemen, en er Cassa als opperhoofd, in plaats van
.H. Doeff, wilde achterlaten, behield de trouw van dezen,
die in Cock Blomhoff een waardig inedchelper
had, die factorij onder Nederlandsche vlag en onder
het bestuur der vroegere ambtenaren. Onder de stelligste
beloften van Wardenaar voor de veilige terugkomst
van Cock Blomhoff, vergezelde deze dien Commissaris
naar Batavia, ten einde, van wege het opperhoofd
Doeff, met Raffles eene handelsovereenkomst te
treffen, die voordeelig zoude zijn voor beide partijen.
Toen de Luitenant-Gouverneur zijne poging alzoo mislukt
zag, was hij daarover zeer verbolgen, en Cock
Blomhoff doof vindende voor de verleidelijkste aanbiedingen,
om als verrader jegens Doeff te handelen, nam

INLEIDING. 27
hij hem te kwader trouw gevangen, en zond hem, tegen
de belofte, door Wardenaar gedaan, als staatsgevangene
naar Europa. Hetgeen die handelwijze in nog hatelijker
licht doet verschijnen, is dal aan Raffles bereids
de omwenteling bekend was, die in Nederland had
plaats gegrepen, en dat hij wist, hoe ons vaderland
het juk van Napoleon had afgeschud, waarop eene vrede
tusschen Nederland en Groot Brittanje was gevolgd.
Uit een en ander werd het waarschijnlijk, dat de teruggave
van Java en Onderhoorigheden zoude volgen.
Zijne onregtvaardiglieid ging zoo verre, dat hij zich vergreep
aan de uit Japan door AVardenaar medegebragte
hiding, die het eigendom was van het opperhoofd.
Cassa had de laaghartigheid zich nogmaals, in 1814,
als zendeling van Raffles naar Dezima te laten gebruiken,
doch ook ditmaal te vergeefs; de schepelingen
hadden de heuchelijke omwenteling van het jaar 1813
te vroeg bekend gemaakt.
Ook in 1815 toonde zich de haat van Raffles tegen
Nederland, toen hij vernam, dat Napoleon het eiland
Elba verlaten en den voet op Eranschen bodem gezet
had. Hij verheugde zich daarover, dewijl hij in de
gevolgen dier gebeurtenis, voor het Britsch Gouvernement,
de mogelijkheid meende te ontwaren om terug
te komen op het tractaat met Nederland, den 13" van
Oogstmaand 1814 gesloten, en betrekking hebbende
op de teruggave der Nederlandsche bezittingen buiten
Europa. Later heeft hij n0g bij iedere gunstige gelegenheid
getoond, hoe vurig hij ons Vaderland in zijne
handels- en koloniale belangen wenschte te benadeelen.

EERSTE HOOFDSTUK.
Vrede met Engeland. Conventie van 13 van Oogstmaand 1814.
Teruggave der Nederlandsche bezittingen. Vertrek van Commissarissen-Generaal.
Vertraging. Makasser overgenomen; ook Timor.
De Molukken in 1817; opstand van Matulesia. Buijskes te Amboina.
Dapperheid der Nederlandsche Officieren. De opstand geheel
gedempt. Tegenspoeden. Noodlottige Schipbreuken. Natuurkundigen.
De G.G. v. d. Capellen, bevorderaar van onderwijs en
wetenschap. Vulkanen op Java werkzaam: Merapi, Lamongan,
Semiroe. Aardbevingen. De cholera in 1821. Overname der kantoren
op het vaste land. Dezima blijft Nederiandsch; Doeff en
de zijnen zwaar beproefd. Verbetering van den handel op Japan.
Het Landrentenstelsel toegepast; de achterstand kwijtgescholden en
verordening deswegen. Koffijbouw, hoe te berekenen. Algemeene
bepalingen door Commissarissen-Generaal gemaakt. Vertrek der
Commissarissen-Generaal Mout en Buijskes, den 16 van Louwmaand
1819. Maßes in bezit van Sinkapore. Ondankbaarheid van Lord
Amhurst.
In Slagtmaand 1813 had geheel onverwacht de
omwenteling plaats, die het voormalige Gemeenebest
op nieuw in de rei der onafhankelijke Staten onder
de Europesche mogendheden deed optreden. Nederland
was zoo gelukkig den Oranjetelg, Willem van Oranje-
Nassau, zoon van den Erfstadhouder Willem V, te
Amsterdam te huldigen, op den 2n van Wintermaand
1813. Heuchelijk was deze ommekeer, die een einde

EERSTE HOOFDSTUK. :!'.!
zoude maken aan het doorgestane leed. Voor het
herboren Vaderland zouden nog vele en velerlei offers
worden gevraagd, want de staat van uitputting, waarin
zich de openbare kassen, de arsenalen en de liefdadige
inrigtingen bevonden, werd slechts door de verarming
van den burgerstand — vroeger zoo welvarend —
geëvenaard. Toch werd er geen moed verloren, hoe
groot de offers mogten wezen, die van menig ingezeten
werden gevorderd.
Van verschillende kanten ondervond de herboren
Staat blijken van goede genegendheid en van vriendschap.
In Engelauds hoofdstad werd openlijk gejuicht
en de oranjekleur versierde daar hoed of borst van allen,
die beseften hoe veel de vrede der wereld door de Nederlandsche
omwenteling gewonnen had. Ook bleef
Groot-Brittanje niet achterlijk in het sluiten van een
vredestractaat met den Souvereinen Vorst der Nederlanden.
Op den 30 n van Bloeimaand 1814 werd dat
verdrag van y hartelijke welwillendheid en verkleefdheid"
tusschen de beide Staten te Londen gesloten.
Dat verdrag leidde tot eene conventie, onder dagteekening
van den 13« van Oogstmaand 1814, omtrent
de teruggave der Nederlandsche bezittingen en koloniën
buiten Europa. Daarbij werd tot grondslag genomen
de toestand van Nederland op den l n van
Louwmaand 1803, zoodat het verlies van het kaneelrijke
eiland Ceylon en van de voortreffelijke baai van
Trinkenomale, dat bij den vrede van Amiens ons vaderland
was opgelegd, als eene geheel afgedane zaak werd
beschouwd. Zonder hier te gewagen van hetgeen ten
aanzien van onze Westindische koloniën bepaald werd,
zal het genoeg wezen op te merken, dat zoowel in de

.'i') EERSTE HOOFDSTUK.
conventie als in de additionele artikelen, beide op den
1-tfn van Oogstmaand 1814 te Londen gei eckend door
den Minister Castlereagh en onzen Ambassadeur Pagel,
aan Nederland eenige offers werden opgelegd. Dat
Koetsjein en onze vroegere belangrijke bezittingen op
het schiereiland van Malabar onzerzijds niet als eene
opoffering konden worden beschouwd, in de ruiling
tegen het tinrijkc eiland Banka, weet een ieder, die
met de geschiedenis eenigermate vertrouwd is. Het
gemis van het kleine plekje gronda nabij Calcutta
(Bernagore) was van grooter voordeel voor Engeland
dan het als verlies konde worden beschouwd voor
Nederland. Eene wezenlijke en groote opoffering was
het daarentegen, afstand te moeten doen van de volkplanting
aan de kaap De Goede Hoop, door Nederlanders
en hunne afstammelingen bevolkt, en waar de
Nederlandsche taal, zeden en gebruiken de heerschende
waren. Zoowel de kolonisten aan Afrika's zuidhoek,
als hunne vrienden en bloedverwanten in Nederland
hoopten dat de vrede de hereeniging zoude aanbrengen;
doch de conventie van den 13a van Oogstmaand 1814
stelde hen bitter te leur.
Van de geldelijke offers, die bij de additionele artikels
aan Nederland werden opgelegd, zal het best wezen
alhier niet te spreken, dewijl die ook uit een ander
standpunt kunnen beschouwd worden. Deze bepalingen
toch kan men terugbrengen tot het tractaat
van Parijs, of als daarmede in verband staande, zoodat
zij hoofdzakelijk uit het standpunt van staatkunde
moeten worden beoordeeld. Wil men een ander punt
van beschouwing tot grondslag leggen, dan mogten
de //gevoelens van hartelijke welwillendheid en ver-

EERSTE HOOFDSTUK. 8]
kleefdheid" van de zijde van Groot-Brittanje, in de
conventie op den voorgrond gesteld en door de teruggave
onzer vroegere bezittingen beoosten de kaap
De Goede Hoop, bepaaldelijk van die in den Indischen
Archipel, op onmiskenbare wijze door daden aan den
dag gelegd — ofschoon al die koloniën door de Engelschen
met de wapenen in de vuist vermeesterd waren
geworden — wel door de ons opgelegde geldelijke offers
worden erkend.
Onze bezittingen in het verre Oosten zouden aan
Nederland worden teruggegeven, zes maanden na de
ratilicatie van de conventie van den 13» van Oogstmaand
IS 14. Wederom zou dus Nederland in het
bezit treden van het vruchtbare .lava, dat door zijne
ligging zoo bijzonder rijk was aan hulpmiddelen, en
van de eilandzee der Molukken, die ons door Engeland
en Frankrijk zoo vaak misgund werden, doch die ons
reeds in de 17e eeuw zoo vele bloedige offers had
gekost, en sedert dien, meer na- dan voordeelig voor
de Oostindische Maatschappij is geweest. Nederland
zou zich derhalve nogmaals te verheugen hebben in
het bezit van die bezittingen, welke in de 18e eeuw
als het plegtanker van onze welvaart waren beschouwd
geworden.
Maar terwijl men in Nederland alle krachten inspande
om schepen, manschappen, krijgsbehoeften en
geld bijeen te brengen, ten einde op niet onwaardige
wijze de expeditie in lndië te doen verschijnen, die
bestemd was om het Nederlandsch gezag aldaar weder
te vestigen, weerklonk eensklaps de mare door
Europa: Napoleon is in Frankrijk en trekt als in
zegepraal op naar Parijs. Schitterend was aldaar zijn

82 EERSTE HOOFDSTUK.
intogt. Thans moest, tot eigen behoud, het onmogelijke
worden beproefd. Geheel Europa vloog te wapen,
om den Geweldenaar weerstand te bieden. De Zomermaand
van het jaar 1815 was getuige van den wereldstrijd,
in de velden van Waterloo, doch Gods
goedertierenheid besliste de zege over den dwingeland.
Europa was verlost!
Toen eerst kon de uitrusting voor Java ten einde
worden gebragt. Ten gevolge der plaats gehad hebbende
vertraging, stak op den 29n van Wijnmaand
1815 eene scheepsmagt in zee, die de troepen, oorlogsbehoeften
en ambtenaren zoude overbrengen. De zes
maanden, tot de overgifte der Indische bezittingen bepaald,
waren reeds geruimen tijd verstreken, toen de
Commissarissen-Generaal: Staatsraad Elout, Baron van
der Capellen en Schout-bij-Nacht Buijskes, tot aanvaarding
hunner belangrijke taak, onder zeil gingen.
De aanstaande Gouverneur-Generaal van der Capellen
landde te Batavia den 16n van Bloeimaand 1816;
Elout en Buijskes waren drie weken vroeger aangekomen.
Aanvankelijk had men eene voorloopige Commissie
naar Indië willen zenden. Deze stak werkelijk in
Wintermaand 1814 in zee, doch eene schipbreuk deed
den togt mislukken. Later achtte men nu die uitzending
minder noodig, maar de ijverige Mr. H. G. Baron
Nahuijs, een dier Commissarissen, doordrongen van de
nuttigheid der zending, vertrok toch langs een buitengewonen
weg, en kwam in tijds aan te Batavia om te ontwaren,
dat de Engelsche Bewindslieden de aanstaande
komst der Nederlandsche Commissarissen voor de ingezetenen
niet alleen hadden verzwegen, maar boven-

EERSTE HOOFDSTUK. 33
dien ongenegen waren tot de overgave, als hebbende,
volgens hun voorgeven, daartoe geen last. De Luitenant-
Gouverneur Pendall belemmerde zelfs de pogingen van
Nahuijs en van onderscheiden Nederlandsche ingezetenen,
om de troepen bij hunne aankomst, geschikte
kasernes en een hospitaal in gereedheid te doen
vinden.
Commissarissen-Generaal zagen zich, ten gevolge
dier weigering, zeer belemmerd in hunne handelingen.
Eerst op den 6« van Hooimaand kwam de magtiging
ter overgave der Nederlandsche bezittingen van Calcutta;
den 19 n van Oogstmaand had die plegtige
overgave plaats en werd te Batavia de Nederlandsche
vlag geheschen. De conventie werd door de wederzijdsche
Commissarissen den 23» van Oogstmaand geteekend.
Deze liet zoo menig punt ouafgedaan, dat
zelfs eene nadere overeenkomst den 24» van Zomermaand
1817, vooral ten gevolge der vorderingen van
de Engelsche zijde, tot stand gebragt, niet voldoende
was, om alle twistpunten te vereffenen. Zoo bleef men
het oneens of de inkomsten der kolonie met den 1"
van Bloeimaand, dan wel met den In van Oogstmaand
1816, voor rekening van het Nederlandsche
Gouvernement zouden loopen. De afdoening tusschen
de beide Gouvernementen vertraagde; nieuwe punten
van verschil dreigden telkens de beslissing te bemoeijelijken
en meer ingewikkeld te maken, en eerst in 1824
maakte het tractaat van den 17» van Lentemaand
aan al die verschillen een einde. Bij dat eindtractaat
bleef het geroofde Sinkapore in Britsche handen.
De onderhandelingen met den Engelschen Luitenant-
Gouverneur hadden het raadzaam doen oordeelen, oin
I. 3

M,
EERSTE HOOFDSTUK.
tot voorkoming van ongeregeldheden, troepen naar
verschillende deelen van Java te zenden, reeds voor
dat de plegtige overgave van het eiland had plaats
gegrepen. De onwil toch, om niet te zeggen de
vijandigheid der Britsche Bewindvoerders, was te zeer
gebleken, om niet overtuigd te wezen, dat zij bij
iedere gelegenheid den inlander tegen de Nederlanders
zouden opzetten, en dat zij er hen op zouden wijzen,
hoe gemakkelijk Java en de andere deelen van den
Archipel, door de Engelschen veroverd waren om
daaruit het gevolg af te leiden, dat de Nederlanders
met meer behoefden gevreesd te worden. Men moest
daardoor bij het in bezit nemen van elk gewest of
eiland, waar te voren de Nederlandsche vlag had gewapperd,
op zijne hoede wezen tegen verraad of overrompeling.
Vooral aan de beide vorstenhoven op Java
was waakzaamheid aan te bevelen. Door eene militaire
bezetting moest men daar indruk maken, en uit
dien hoofde spoedde Nahuijs, die tot Eesident aan het
Hof van Djokjokarta benoemd was, zich daar heen
om zoodra de krijgsmagt voor het fort zou zijn aangekomen,
de overgave te vorderen. In dier voege
was Djokjo de eerste plaats, binnen 's lands, waar
de Nederlandsche driekleur op nieuw ontrold werd.
Ongunstig bleek Java's toestand, toen men het in
bezit nam. Alles was verachterd, verwaarloosd en vervallen.
De residentiehuizen en andere landsgebouwen
waren niet onderhouden; de paardenposterij, tot gemak
van den reiziger, door Daendels langs den grooten
weg ingevoerd, was afgeschaft; de stationshuizen, stallen
en bruggen waren in treurig verval; de houlbos-
«toen geplunderd, de landrente ten achteren, en de

EERSTE HOOFDSTUK. 35
ingezetenen verarmd, ook de kofflj tuinen en natte
rijstvelden lagen verwaarloosd. Niettegenstaande dat
alles, had Java aan de Engelsche regering onderscheiden
miljoenen gekost. Vele miljoenen zouden tot herstel
gevorderd worden. Bij het overnemen van Java
was de toestand voor het Nederlandsch Bewind een
hoogst netelige, èn uit een geldelijk oogpunt, èn van
wege het algemeene verval, èn met opzigt tot den
inlander. En hoe zoude het gaan met de Buitenbezittingen?
Het was geenszins te verwachten, dat het
daarmede gunstiger zou zijn gesteld. De uitkomst
bewees maar al te zeer, dat die vrees niet ijdel was
geweest.
Wegens den onrustigen geest, die in het Gouvernement
Makasser heerschte, werd er spoedig 400 man
en eenige artillerie derwaarts gezonden. Door den
Commissaris Chassé, vroeger aldaar Gouverneur, werd
den 4" van Herfstmaand die buitenpost overgenomen
en Tilenius Kruijthoff als Gouverneur bevestigd. Boelekomba,
Bonthain, ook Saleyer, ontvingen bezetting.
De Sultan van Boni, Aroe Palakka, die zich de oppermagt
weder had aangematigd, gedroeg zich daarbij
aanvankelijk met de noodige onderdanigheid. De vestingwerken
waren in treurig verval. Kruijthoff gedroeg
zich evenzeer met omzigtigheid, en trachtte landbouw
en handel aan te moedigen.
De Residentie Timor werd overgenomen. Men trof
er Ilazaert, die er door de Engelschen als Resident was
behouden, hoezeer hij hen te voren, toen Koepang door
de Engelschen overrompeld was, van daar had verdreven.
Ingevolge het verdrag van Janssens had hij zich
overgegeven, doch cle belangrijkheid dezer zaak werd
3*

36 EERSTE HOOFDSTUK.
door de Engelschen te gering geacht, om er zich verder
mede te bemoeijen. Toch werd hij teruggeroepen,
toen de Portugezen te Dilly zich over hem beklaagden.
Hij werd vervangen door M. Halewijn, maar de
Commissaris Taets van Amerongen vond geen grond
voor de tegen Hazaert ingebragte beschuldigingen.
Van Calcutta uit, was den Sultan van Banjermassing
Britsche hulp toegezegd, en ofschoon ook hier de
onkosten de baten ver overtroffen, werd de overgave
geweigerd, omdat er geene Nederlandsche bezetting was
gevonden. Pendall gaf ten laatste toe. Van Boeckholtz,
als Commissaris daarheen gezonden, vond geene
andere reden tot tevredenheid, dan de bereidvaardigheid
van den Sultan.
Het liep aan tot den aanvang van 1817, alvorens
tot de overname der Molukken de noodigö toebereidselen
waren gemaakt. Nicolaus Engelhardt werd als
eersten Commissaris naar Amboina gezonden ; de Gouverneur
van Middelkoop als tweede Commissaris. In
de eerste dagen van Lentemaand 1817 werden de
Ambonsche eilanden overgenomen, en Engelhardt ver
toefde nog eenigen tijd te Ambon, tot het met Middelkoop
vaststellen van de noodige verordeningen en
voorzieningen. De Maria Reigersbergen werd tot het
overnemen van het bestuur naar Ternate gezonden;
een andere bodem ten zelfden einde naar Banda. De
Kapitein ter zee Dietz, als eersten Commissaris naar
de Banda-eilanden bestemd, overleed plotseling, nog
in het gezigt van Amboina, zoodat de Kapitein-
Luitenant Q. M. R. Verlmell, als Commissaris en
tevens als Kommandant van het schip Evertsen, in
diens plaats optrad. Den 2" van Grasmaand 1817

EERSTE HOOFDSTUK
werd ook die eilandgroep van de Engelschen overgenomen,
en Berkhof! als Gouverneur geïnstalleerd.
Te dier gelegenheid vernam men eenige bijzonderheden
omtrent die eilanden. De perkenverdeeling werd
daar ingevoerd in het jaar 1628, en de Perkeniers,
meest afstammelingen van Nederlanders, werden door
het Gouvernement steeds behandeld als huurboeren ').
Zij moesten al de noten en de foelie tot bepaalde prijzen
afleveren, terwijl al hunne benoodigdheden, hun
tot vastgestelde prijzen, die voor verhooging en verlaging
vatbaar waren, werden verstrekt.
De Kommandant Verhuell, vol zucht voor de
kennis der natuurlijke historie en der verschijnselen
in de natuur, beklom, des nachts, bij maanlicht, in
gezelschap van eenige zijner officieren, den vuurberg.
Hij gaf later daarvan eene beschrijving vol waarheid
en gloed. //Waar, over de ganache aarde, kan het
opgaan der zon heerlijker zijn, dan tusschen de keerkringen
? Loodregt rijst dit hemellicht uit de kimmen
en de schemering duurt, om zoo te zeggen, maar één
oogenblik. Wij hadden van dat verheven natuurtafereel
thans het ruimst genot. Het verheft den geest
met onuitsprekelijk reine aandoening tot den Almagtigen
Schepper; en, als weggezonken in bewondering,
spreekt het schepsel een stil loflied tot Hem uit! —
Hier eerst verstond ik de kracht van den verheven
zin des Koninklijken Profeets : » Gij zijt groot ! Gij,
die in 't licht u hult als een kleed, den Hemel spant
') Men verdeelde de noten in vette, magere en gebroken noten,
en bij de opbrengst der foelie, achtte men dat tegen 1 pond foelie,
aan noten 3 3 /4 pond werd verkregen.
37

88 EERSTE HOOFDSTUK.
als een gordijn, de wolken tot een wagen st.lt; die
wandelt op de vleugelen des winds ') !"
Maar al te spoedig ondervond men in de Molukken
hoezeer groote waakzaamheid eene noodzakelijkheid
was, wilde men zich niet laten overrompelen, en hoezeer
strenge kastijding niet achter mögt blijven. Op
den 17" van Bloeimaand verliet de gewezen Britsche
Gouverneur Ainboiua, en op dienzelfden dag kwam de
tijding van het uitbreken eens opstand op het eiland
Honimoa. Op wreedaardige wijze was de Resident van
den Berg, met echtgenoot en kinderen, vermoord.
Of het oproer in eenige betrekking tot het vertrek
der Engelschen heeft gestaan is onzeker, en evenzeer,
of soms eene onvriendelijke behandeling van den Resident
jegens een der opperhoofden tot de uitbarsting
aanleiding heeft gegeven. Wel meende men, dat de
opstandelingen ruim voorzien waren van Kngelsche
geweren en buskruid; doch het is evenwel niet zeker,
dat hun die krijgsbehoeften, met medeweten der Kugelsche
autoriteiten, door kooplieden of zuidzeevisschers
zijn verstrekt.
De eerste zegepraal, door de oproerlingen behaald,
deed de opstand spoedig veld winnen. Van llonimoa
of Saparoewa was de opstand spoedig overgeslagen
naar de andere Uliasser-eilandjes, naar de tegenoverliggende
kust van Ceram en zelfs naar het grootste
van de beide schiereilanden, waaruit Amboina is te
zaïnen gesteld. Dit gebeurde evenwel niet dadelijk,
maar eerst nadat de beschikbare manschappen der land-
') Q. M. R. Verliuell, Herinneringen van eene reis naar de Oostindien,
Dl. I. bl. 97 eu 96.

EEKSTE HOOFDSTUK. 89
en zeemagt, onder den Majoor der Genie Beetjes, op
llaroeka waren verzameld en aan de baai van Saparoewa
eene geduchte nederlaag hadden geleden. Die
ramp wordt toegeschreven aan de verkeerde plek, die
voor de landing uitgekozen was, en aan het verzuim
van den Bevelhebber, daar hij de sloepen ontbloot
van bewakers had achtergelaten. Bij den tegenspoed,
dien men leed, waren de sloepen afgedreven en werden
de manschappen, die zich te water begaven, al
zwemmende afgemaakt. De Adelborst 't Hooft, aan
wien bij de landing de vlag was toevertrouwd geworden,
redde leven en vlag, wijl hij in het water de
vlag van den stok scheurde, en er in slaagde, met hulp
van den matroos "Vink, zijne pistolen in het dundoek
te wikkelen en in de diepte te laten zinken.
Groot was de verslagenheid, door deze treurige
mare, die zoo velen van nabij betrof, op Amboina
veroorzaakt. Men moest het ergste vreezen, ingeval
de opstandelingen het mogten wagen, een aanval op
Amboina te ondernemen. Tot aller behoud deden zij
dit niet.
Na de geleden nederlaag moest men versterking afwachten,
en iutusschen, tegenover de opstandelingen,
eene strijdhaftige houding in acht zoeken te nemen.
Men vergenoegde zich aanvankelijk de Maria lleigersbergen,
Kapitein ter zee Groot, hoewel slecht van al
het noodige voorzien, naar de baai van Saparoewa te
zenden. Op dat oogenblik hadden de muiters de
overhand, en vruchteloos waren alle pogingen dezerzijds
om tot een verdrag te komen. De inlander kan
in het algemeen slechts door overmagt tot rede gebragt
worden. In stede van tot verdrag geneigd te

u EEllSTE HOOFDSTUK.
wezen, trachtte hij door verraad, overrompeling en
voorgewende onderhandeling de Nederlanders te verschalken.
Zijne bloeddorst en zucht tot wreedheid
toonde hij zoo onverholen, dat men ook van onze zijde,
wanneer eenige muiters in onze handen vielen, hen
meermalen zonder verwijl liet doodschieten.
Zoo lang er geene versterking van Java aangekomen
was, viel. er aan geene ernstige bestrijding van den
oproerigen. inlander te denken. Die versterking kwam
den afjn van Herfstmaand. Weinige dagen later kwamen
van ïernate en Tidor een twintigtal korrakorra's
(oorlogsvaartuigen) met ongeveer 1500 man Alfoercn,
woeste bergbewoners met klewang (kort zwaard) en
schild gewapend, die echter meer geschikt waren voor
koppensnellers en plunderaars dan voor den geregelden
strijd. N. Engelhardt had aan de beide Vorsten
zoodanige hulpbenden wezen vragen.
De Commissaris Generaal, Schout-bij Nacht A. A.
Buijskes, kwam den 2" van Wijnmaand 1817 van Java
en nam het opperste gezag in handen. Dit was te
noodzakelijker, wijl er op dat oogenblik te veel autoriteiten
waren, die elkander dwarsboomden of wederzijds
het gezag verlamden. Van nu af werd er met
meer veerkracht gehandeld en in het midden van
Slagtmaand 1817 werd aan den eigenlijken opstand
voor goed een einde gemaakt; niet echter zonder menigen
warmen strijd. De klipsteenen muren of gangen,
die door de opstandelingen in of nabij de dorpen waren
aangelegd, dienden hen om de binnendringende
manschappen of officieren te wonden of te dooden.
Velen gedroegen zich met moed en bekwaamheid,
zooals de Kapiteiu-Luitenants ter zee Groot en Ver-

EERSTE HOOFDSTUK. 41
huell, de Luitenants ter zee Boelen, Veerman en
W. C. Scheidius; voorts de Majoor der Infanterie
Meijer, die gewond werd en dien ten gevolge overleed
'), en Kapitein Krieger, die de laatste beslissende
overwinning bevocht. De inlandsche Luitenant Pietersen,
die zich door zoo menige daad van stoutmoedigheid
en beladenheid onderscheidde, had het geluk,
toen de opstandelingen in het naauw waren gebragt,
door zijne onverschrokkenheid en tegenwoordigheid van
geest, het Opperhoofd Thomas Matulesia, gevangen te
nemen s ). De vier voornaamste hoofden van den opstand
werden, in den aanvang van Wintermaand 1817,
ingevolge het vonnis van den Raad van Justitie te
Ambon, opgehangen; andere schuldigen waren reeds
doodgeschoten, en 39 hunner werden als slaven of
kettinggangers naar Java gezonden. De Schout-bij-
Nacht Buijskes maakte overigens doelmatige beschikkingen,
die strekken moesten, om de gemoederen te
doen bedaren. Nogtans duurde het geruimen tijd,
voor dat de bewoners der Uliasser-eilanden zich van
een zoo Moedigen schok hersteld hadden.
Denijl het niet te betwijfelen viel, dat de ingezetenen
langs de zuidkust van Ceram, in verschillender
voege, Matulesia, Reebok enz. ondersteund hadden,
vaardigde de Commissaris-Generaal, op den 25n van
Wintermaand 1817, aan de ingezetenen van Ceraui
J
) Tc Batoe Gadja, werd te zijner cere, door den Commissaris-Generaal
Buijskes een gedeukteekeu opgerigt.
*) Over dien opstand zie men „Thomas Matulesia, het hoofd der
opstandelingen op het eiland Honimoa enz. in 1817," door J. B. J.
van Doren, niet eene kaart van de eilanden Amboina, Oma, Honimoa
en Koessa-laut.

42 EERSTE HOOFDSTUK.
eene proclamatie uit, waarbij hun vergiffenis werd aangeboden,
onder voorbehoud nogtans, dat zij eenige
oproerlingen, die het meest schuldig waren, aan het
Gouvernement uitleverden. Daaraan werd echter niet
spoedig voldaan, en dit was zelfs nog niet geschied
toen de Generaal-Majoor H. M. de Koek, als Gouverneur
der Molukken, den 21" van Sprokkelmaand 1818
te Ambon aanlandde. Nu verliet de Commissaris-
Generaal Buijskes den 25» dier maand Amboina, aan
boord van het fregat Wiihelmina, om den 13n van
Grasmaand te Soerabaya aan wal te stappen. Aan de
bekwaamheid van de Koek werd de verdere herstelling
der rust toevertrouwd. Eene beschikking van den 3n
van Grasmaand 1818 hield een streng verbod in, aan
de Strandvolkeren der zuidkust van Ceram, om zich
met het verschaffen van krijgsbehoeften en dergelijke
praktijken van kwalijkgezinden te bemoeijen. Eene
expeditie, bestaande uit eenige schoeners, kruisbooten
en orembaijen, onder bevel van den Luitenant Rambaldo,
verliet werkelijk den 4n van Bloeimaand de baai
van Amboina, om aan die bedreiging kracht bij te
zetten. De Majoor der Infanterie van Driell voerde
liet bevel over de troepen, en werd door de aanzienlijkste
en getrouwste Regenten vergezeld.
Twee maanden nagenoeg duurde die togt. De voornaamste
dorpen (negerijen) werden bezocht langs de
zuidkust, tot aan straat Keffing en tot op het eiland
van dien naam. Gestrengheid was alleen op drie
plaatsen noodig, waar de ingezetenen onwillig waren
in onderwerping te komen, zoodat de vlekken Kelwarie,
Kelor en Keiboom in de asch werden gelegd. De
opperhoofden van de andere dorpen kwamen allen te

EERSTE HOOFDSTUK. 43
Amboina, om den Gouverneur hunne onderwerping
aan te bieden. Ook duurde het niet lang of de
Generaal de Koek werd tot andere werkzaamheden
naar Java geroepen; hij droeg toen het Gouvernement
der Molukken over aan Tilenius Kruijthoff.
Tegenspoeden en rampen van verschillenden aard
bleven intusschen niet achter. De Goenong-Api op
Banda veroorzaakte door zijne uitbarstingen eene aanmerkelijke
schade op de naburige eilanden, en langen
tijd had men de verschrikkelijke verwoestingen te betreuren,
die door den vuurberg op Sumbawa, in Grasmaand
1815 waren aangerigt. Van de 12000 inwoners
bleven er slechts weinigen in het leven. Evenzoo
ging het op Balie, alwaar hongersnood en ziekte, door
diezelfde uitbarsting en hare gevolgen veroorzaakt,
velen wegraapten. Scheepsrampen bragten eene schade
van ongeveer tien ton gouds te weeg. Het smartelijkst
daaronder was het onherstelbaar verlies, door
het gewezen Japansch Opperhoofd Doeff daarbij geleden,
die, bij zijn langdurig verblijf op Dezima, zeer
vele merkwaardige en zeldzame zaken verzameld en
kostbare aanteekeningen gemaakt had. Hij bevond
zich aan boord van het linieschip Admiraal-Evertsen,
waarop ook de beide Commissarissen-Generaal Elout
en Buijskes, in Louwmaand 1819, waren ingescheept.
De ongelukkige schipbreukelingen reddedeu ter naauwernood
het leven op het eilandje Diego Garcia. Door
de schipbreuk van het linieschip Amsterdam en van de
Ida-Aleida, die aan de zuidkust van Afrika vergingen,
werden eene menigte kostbare voorwerpen voor de natuurlijke
historie, door den geleerde Reinwardt aan die bodems
toevertrouwd, in de diepte van den Oceaan bedol \ en.

44 EERSTE HOOFDSTUK.
Door rusteloozen ijver had de Hoogleeraar Reinwardt
zich verdienstelijk gemaakt bij zijne nasporingen
en het verzamelen van keerkringsdieren en planten.
Hij was, sedert den aanvang van 1819, als Directeur
tot de zaken van den landbouw, met het opperbestuur
over den plantentuin te Buitenzorg belast, en kweet
zich daarvan op eene uitstekende wijze. Natuurkundigen
werden op zijnen aandrang uit Europa ontboden
alsmede bekwame kunstteekenaren, die hen waardiglijk
ter zijde stonden. Reinwardt, vermoeid door
zijne werkzaamheden in het tropische klimaat, keerde,
na eene afwezigheid van zeven jaren, naar Europa
terug, en werd door den verdienstelijken Bliime, als
Directeur van den plantentuin te Buitenzorg opgevolgd.
Deze heeft vele vruchten van zijne ijverige
nasporingen aan de wetenschappelijke wereld nagelaten.
Nog andere natuurkundigen kan men als verdienstelijke
mannen noemen, zoo als J. C. van Hasselt,
II. Kuhl, Maclot, S. Muller, H. Boije, van Raalte en
anderen, onder welke er velen zijn, die als slagtoffers
van de vermoeijenissen in dat klimaat, of van andere
omstandigheden zijn omgekomen. In dier voege hebben
zich onze natuurkundigen onvergankelijke eer verworven,
maar bovendien hebben zij zich beroemd gemaakt
door hunne doorwrochte verhandelingen over de
keerkringsgewesten, over de voortbrengselen, die aldaar
gevonden en de natuurverschijnselen, die er waargenomen
worden ').
') Door den Gouverneur-Generaal van der Oapellen werd aan de
nagedachtenis van Kuhl (f 1821) en van Hasselt (f 1823) te Buitenzorg
een marmeren gedenkteeken opgerigtj voor Boije deed het Rein-
»

EERSTE HOOFDSTUK. 45
Men oordeelde, dat het lager onderwijs's Gouvernements
belangstelling dringend behoefde. Op het einde
van 1816 waren bereids eenige onderwijzers uit Nederland
overgekomen. Hun getal nam langzamerhand
toe, zoodat niet enkel op Java, maar ook op de Buitenbezittingen,
geen gebrek aan schoolonderwijs werd
ondervonden. De eerste verordening deswegen is een
besluit van Commissarissen-Generaal van den 11" van
Grasmaand 1817. Te Batavia, Weltevrede, Samarang
en Soerabaya werden scholen voor het lager onderwijs
gesticht. Eerlang werd de militaire school te Samarang
op nieuw geopend. Men verschafte aan zeventig
jongelingen de middelen om aldaar als kadets voor
de zee- en landmagt te worden opgeleid. Een Directeur
was aan het hoofd geplaatst en twaalf onderwijzers
werden bij die school aangesteld. Op die wijze
werd de hoogere opleiding van kinderen van Nederlaudsche
ouders niet vergeten. Er bestond dus wederom
eene gelegenheid tot het ontvangen van hooger
ouderwijs, en de Gouverneur-Generaal van der Capellen
achtte het van zijn pligt daaraan de hand te houden,
De bezuinigingen van den Commissaris-Generaal
Dubus strekten zich later evenwel uit tot de militaire
school, zoodat deze, onder diens bestuur, opgeheven
en de Europesche bevolking van dit middel tot beschaving
beroofd werd.
Voor het geestelijk onderwijs werd evenzeer door
van der Capellen zorg gedragen. Sedert 1816 werd
het getal Predikanten naarmate der behoefte vermeer-
wardt in den plantentuin te Buitenzorg, met een fraai, doch Waarheid
ademend grafschrift.

46 EERSTE HOOFDSTUK.
derd, en het getal R. K. Pastoors en Kapellaans nam
mede toe, eerst in de drie hoofdplaatsen van Java, en
later ook elders buiten Java. Zij werden in klassen
verdeeld en hun dien overeenkomstig eene bezolding
toegelegd. Aan geestelijken en onderwijzers werd uitzigt
geopend op een gepast pensioen, na verloop van
tien of meerdere dienstjaren.
De Gouverneur-Generaal, zoo vol ijver voor de
wetenschappelijke vorming en de godsdienstige opleiding
der jeugd, was evenzeer vol ijver voor de bevordering
van kunsten en wetenschappen. Zulks bleek
nog uit zijne pogingen om aan de Leden der Natuurkundige
Commissie den weg gemakkelijk te maken
of hunne nagedachtenis te vereeren. Het Bataviasche
Genootschap ondervond vooral zijne gunst, zoodat het
aan Zijne Excellentie in Hooimaand 1817 het protectoraat
opdroeg. Er was tot bevordering der wetenschappen
veel te doen, want het inwendige van het
eiland Java was zelfs nog weinig bekend. Eerst door
de groote wegen, onder Daendels aangelegd, werd de
mogelijkheid geboren, om de vulkanen te beklimmen,
alsook de belangrijke oudheden van bouwkunst en de
fraaije hindoesche beelden te leeren kennen. Van die
mogelijkheid was, onder het Engelsche Tusschenbestuur,
door Raffles, een vlijtig gebruik gemaakt, en door dien
Bewindsman werd ook het Bataviasche Genootschap,
uit zijne langdurige sluimering opgewekt en daaraan
een vernieuwde bloei geschonken. In van der Capellen
kreeg dat genootschap een even ijverig beschermer,
en ten gevolge daarvan zag het 9e Deel zijner Verhandelingen
in 1823 het licht. Intusschen is het te
betreuren, dat tot de kennis van den Indischen Ar-

EERSTE HOOFDSTUK. 47
chipel nog zoo veel te doen overig blijft. Wel zal
alhier de bedenking kunnen gelden, dat het aan de
uitgestrektheid van die eilandzee toe te schrijven is,dat
door de Bewindvoerders van Nederlandsch Indië
niet meer is verrigt. Is er nog niet veel te doen
om de groote eilanden, Gilolo en Nieuw-Guinea, behoorlijk
te leeren kennen alsmede het vierarmige Celebes,
alwaar men zoo vele oorlogen heeft gevoerd?
Op Borneo, dat bijna in uitgestrektheid aan een werelddeel
gelijk is, werd nogtans door de Leden der
Natuurkundige Commissie veel gearbeid.
De veelvuldige vuurspuwende bergen, die zich op
Java bevinden, stellen dat eiland aan talrijke rampen
bloot, waardoor de ingezetenen nogtans veel minder
bezocht worden, dan het groot getal vulkanen zoude
doen vreezen. In den aanvang van het jaar 1817
deed zich de Merapi, in het midden van dit vruchtbare
eiland gelegen, op verschrikkelijke wijze hooien.
In den nacht van 23 op 24 van Louwmaand vingen
de uitbarstingen aan met ontzettende slagen ; gloeijende
asch, zwavel en lava werden in de lucht geslingerd
en de naburige streken met verwoesting bedreigd. De
lucht werd verduisterd, zoodat zelfs te Banjoewaugie,
op merkelijken afstand van daar de zon gedurende
eenige dagen, als het ware, geen schijnsel konde geven.
Zelfs te Soerabaya scheen de zon tien dagen lang
bloedrood door den nevel heen. Mensch en dier gevoelden
zich benaauwd door den asciiregen, die hunne
ademhaling belemmerde; het water in de beken en
rivieren werd ondrinkbaar en de visschen werden,
door de heete asch gedood. De bladeren der boomen
waren met asch overdekt en verschtoeid; vele lakken

48 EERSTE HOOFDSTUK.
braken door de zwaarte van de verschroeijende uitgeworpen
stoffen van den Merapi. Rotsklompen stortten,
door de wateren voortgestuwd, op de lagere gedeelten
des lands, en sleepten menigen rampzaligen
ingezeten, met vrouw, kinderen en woning, in een onvermijdelijk
verderf. Het duurde meer dan drie weken,
voordat die vuurbrakingen een einde namen en
de omliggende streken tot rust kwamen. Toen eerst
kon de uitgestrektheid vau de ramp worden overzien,
en de diepte van den jammer, over de bevolking der
omliggende streken uitgegoten, worden gepeild. In
plaats van menschen en dieren, vol bedrijvigheid en
leven te zien, trad men als op een verkoolden bodem,
waar geraamten van paarden, karbouwen en menschen
als onder een lagen, en meestal werd de belangstellende
bezoeker door de verpestende lucht verdreven.
Zoo werd het einde van Louwmaand 1817, voor de
omstreken van den Merapi ter treurige herinnering;
vele gezinnen werden met rouw vervuld en hun veel
ellende veroorzaakt.
In het jaar 1818 waren de Lamongan en de Semiroe,
in het oosten van Java, gelijktijdig beginnen
te rooken, en daarna lava en heete asch gaan uitwerpen.
Volgens overlevering onder de inlanders hadden
die vuurbergen vroeger wel afwisselend, doch
nooit gelijktijdig hunne vernielingen doen ondervinden.
Aardbevingen deden zich gevoelen, herhaaldelijk en
hevig vooral te Pasoeroewan. Zoo hevig en voortdurend
was de Semiroe in zijne vuurbrakingen, dat die
kegelberg geheel kaal werd. Weinige weken te voren
had de Goentoer, in de Preanger Regentschappen
gloeijende lava en steenklompen over de nabuurschap

EERSTE HOOFDSTUK. 49
geslingerd, zelfs geheele bosschen vernielende, de velden
met heet zwavelwater en modder bedekkende.
Aardbevingen, zonder gelijktijdige uitbarsting der
vulkanen, deden zich hier of daar op Java opmerken.
Zulks geschiedde te Djokjokarta in 1817 en 1818; te
Sumanap op het einde van 1820, op denzelfden dag
gevolgd door eene zeeberoering of zeebeving, ongetwijfeld
het gevolg van onderzeesche vulkanen. - Dergelijke
aardschuddingen deden zich in 1823 te Batavia
en Buitenzorg opmerken ; zij herhaalden zich en strekten
later in het jaar zich uit over Midden- en zelfs
over Oost-Java. — Van geheel anderen aard was het
natuurverschijnsel, dat te Wonosobo in de Residentie
Bagelen, ongeveer 2500 voet boven den zeespiegel,
den 13 van Zomermaand 1826 werd waargenomen. In
den namiddag werd eensklaps de lucht met zwarte
wolken overtogen; een Z. W. stormwind brak los,
welke spoedig naar het N. O. liep, en de thermometer
van Pahr. daalde tot op 45°. Het regende hagelsteenen,
wel twee uren lang, en de koude bleef tot den
volgenden morgen aanhouden. Ongeveer derde half
jaar later bragt een gelijk verschijnsel in hetzelfde
landschap uitgebreidere schade aan, van wege de meerdere
grootte der hagelsteenen.
Eene hevige aardbeving verontrustte plotseling de
rustige natuur, wijl de Galongong in de Preangers
den grond deed schudden. Ten twee ure des namiddags
kwam met een zwaren slag een zwarte rookzuil
het omliggende landschap in duisternis hullen. Deze
werd door dikke modderzuilen gevolgd, welke de verschrikte
inwoners in hunne vlugt achterhaalden, en
I. 4

ou EERSTE HOOFDSTUK.
hen met huizen, boomen enz. onder kokende stroomen
bedolf. De rivieren werden door de uitgeworpen stoffen
opgevuld, en vermeerderden zoodoende de algemeene
ellende. Op geruimen afstand rondom den
Galongong bleef geen spoor van woning of vruchtbaarheid
overig; verkoolde boomstammen, half of geheel
verzengde lijken van menschen en dieren, lagen
allerwege verspreid. De donder, uit den krater opstijgende,
rolde onophoudelijk, en bliksemflitsen omringden
den bergtop. In minder dan drie uren was
alles eene afzigtelijke woestenij geworden. — Weinige
dagen daarna begon de vuurberg onder zwaar gedreun
op nieuw water en modder te braken. Wat de vorige
reis was overeind gebleven, werd nu in de verwoesting
bedolven of medegesleept. Verre werden de aardschuddingen
over het eiland gevoeld. De rivieren
Tjidoenie en Tjiwoelan ontvingen een anderen loop.
Alle sporen van plantengroei waren tot op 25 palen
in den omtrek verdwenen. Men bevond, dat meer dan
4000 menschen, 100 paarden en ruim 850 buffels waren
omgekomen. Meer dan 100 dorpen of dessa's waren verwoest.
Onderscheidene koffijtuinen waren verdwenen.
Eene krankte, tot daartoe in Europa onbekend, doch
welke in Azia, alsmede op Java, vroeger vaak met
verbazende snelheid de menschen had weggeraapt, toonde
zich wederom in al hare verschrikking, toen in
Bloeimaand 1821 eene militaire magt op het punt was
Palembang te gaan tuchtigen. De Generaal de Koek,
door wien die expeditie zou worden aangevoerd, en
de algemeene Landvoogd, aarzelden, of, in weerwil dier
pestziekte, de krijgstogt voortgang zoude hebben.
Meermalen waren vroeger op Java de menschen rnet

SEKSTE HOOFDSTUK. 51
bliksemsnelheid weggeraapt, doch eerst nu gaf men
aan die ziekte den naam van cholera morbus of
braakloop. Hoe vaak gingen vrienden en magen in
gezondheid van elkander, om weinige uren daarna te
vernemen, dat de vriendschapsbanden door die verschrikkelijke
krankte waren verscheurd geworden! Een
tiental jaren later kwam die vreeselijke Aziatische
kwaal zich langzaam, maar zooveel te onfeilbaarder,
op Europa werpen. Wij ook, in het Westen, hebben
die braakloop leeren kennen; hoe zij, in weinige uren,
de van jeugd en schoonheid bloeijende vrouw of de
krachtvolle man op de doodsbare uitstrekte ; wij hebben
ze zoodanig in hare afzigtelijkheid leeren kennen,
dat zij een deel van hare verschrikking voor ons verloren
heeft. Ook is op Java de roodeloop nog steeds
daar, om met verbazende snelheid hem, die daardoor
wordt aangetast, ten grave te slepen. Toch heeft men
geleerd dat daar, evenzeer als elders, matigheid in
zijne genietingen, bij regelmatige werkzaamheden, tot
een lang leven kunnen bijdragen of dat bevorderen.
Van geringe onlusten in het Bantamsche, wat lateiin
Bagelen en in den Oosthoek, is het niet noodig te
gewagen, zelfs niet van die, welke in Cheribon uitbraken,
als met vroegere woelingen in verband staande.
Commissarissen-Generaal werden door verschillende gewigtige
zaken bezig gehouden. De land- en zeemagt
moest worden daargesteld of liever tot meer ontzagverwekkend
toestand worden verheven. — De zeerooverij
waagde zich tot op de kusten van Java, en zelfs gebeurde
het dat, op het einde van 1816, bij den hoek
Auwer-Auwer, eene kanoneerboot, onder bevel van den
Luitenant 2" klasse Tischauscr, door zeeroovcrs werd
4*

B2 EERSTE HOOFDSTUK.
aangetast. Hij sneuvelde, waarop de kadet Langenberg
het bevel op zich nam. Deze werd zwaar gewond ; nu
trad de schiemans-maat Hendriks in zijne plaats, en
bragt de kanoneerboot behouden te Soerabaija, waar
het lijk van den dapperen Tischauser begraven werd. —
Er werd te Lassem eene scheepstimmerwerf voor kanoneerbooten
opgerigt, alsmede te Soerabaija. Op Onrust
werden op nieuw werven aangelegd, en aldaar
vestigde men een Commissaris voor het zeewezen.
Versterking van het leger was noodig. Inlanders
moesten daartoe worden aangeworven. Madurezen en
Boeginezen werden voornamelijk in dienst genomen,
ook Balinezen, welke evenzeer als soldaten bruikbaar
werden bevonden. Java werd in drie militaire division
verdeeld: Batavia, Samarang en Soerabaija werden tot
hoofdplaatsen voor de chefs aangewezen, zoo als die
steden nog zijn.
Voor het geldelijk beheer werd eene algemeene Rekenkamer
en een Raad van Pinantiën opgerigt. Men
hoopte in dier voege eenige orde in de zaken daar te
stellen, en slaagde daarin aanvankelijk niet kwalijk. —
In het begin van het jaar 1817 werd door Commissarissen-Generaal
eene proclamatie uitgevaardigd over
de betalingen in specie of in papier, waaruit bleek,
dat zij twee millioen gulden in geld hadden medegebragt.
De Indische standpenning zou zijn de gulden
met de letters N. O. nevens het standbeeld, en aan
de tegenzijde het omschrift: Mo: Arg: lieg: tol: Belg:
Jav:. Duiten en dubbele duiten zouden te Soerabaija
worden geslagen. — De tractementen, in Nederland
in guldens vastgesteld, moesten betaald worden iedere
gulden gerekend tegen 25 Ind. stuivers. — Het heette

EERSTE HOOFDSTUK 58
dat er geen verschil zoude wezen tusschen comptanten
en papieren munt, ofschoon de in- en uitgaande regten
in zilvergeld moesten gekweten worden. Voor twee
millioen gulden aan papierengeld zpu aangemaakt worden
in stukken van hoogstens ƒ 1000.— en afloopend
tot / 50, ƒ 25, / 10, ƒ 5 en ƒ 1.—. De Ropij
was 120 duiten en de Sikka Ropij 126. Deze maatregel
moest in werking treden op den 1 van Lente
maand 1817.
Het kan als overbodig geacht worden zich op te
houden bij de overname uit Engelsche handen der
kantoren te Malakka, in Bengale, op de kust van
Koromandel of van Malabar. Men vond ze in den
allerellendigsten toestand, indien al eenig overblijfsel
daarvan werd gevonden. Het is vooral bedroevend
voor den Nederlander, te denken aan de vroegere grootheid
van den Nederlandschen naam op het schiereiland
van Malabar. Hoe vele kantoren zijn niet aldaar gesticht
van Suratte tot Agra toe, in het eerste vierdedeel
der 17 ü eeuw, door Pieter van den Broecke, beroemd
wegens zijn heldhaftig bestaan om een' togt te
wagen dwars door het schiereiland heen '). En wie
') Er wordt in de Engelsche dagbladen melding gemaakt van een'
togt dwars door het Malabarschc schiereiland, van Madras naar
Bombay, van den 1 tot den 33 van Bloeimaand 1834 volbragt. Dit
was de eerste Eugclschman, door wien die togt werd gedaan. Er
wordt veel ophef van gemaakt, als zijnde een afstand van 500 Eng.
mijlen. Eu evenwel zijn de Engelschen de meesters in dat schiereiland.
Pieter van den Broecke deed echter dien togt aireede op
het einde van 1617, hebbende bij zieh 103 Nederlanders en 29 Aziaten.
Zijne stoutmoedigheid waagde dien togt door een land, gedeeltelijk
bewoond door vijandige stammen, en strijdende tegen de Radjipoeten.
Hij kreeg 3 dooden en 38 zwaar gekwetsten, doch volbragt dien togt
gelukkig.

54 EERSTE HOOFDSTUK.
denkt niet mede aan den held van Koetsjeen, den
verdienstelijken Rijklof van Goens! Hoe waren de
zaken in die streken sedert zelfs minder dan eene halve
eeuw veranderd. De. kantoren in Bengale vroeger, van
wege den opium- en salpeterhandel, zoo winstgevend
voor de O. I. C. en hare bedienden; de kantoren op
het schiereiland, weleer belangrijk voor den handel in
kleedjes, chitsen en specerijen, waren thans niets meer
dan lastposten. Velerlei beslommeringen en uitgaven
bragten zij mede, want door Engelsche bezittingen
omringd, of als op Britsch grondgebied gevestigd, was
men er zoodanig beperkt, dat geene vrije beweging
mogelijk was. Slechts door smokkelhandel met de inboorlingen
konden zij de PJngelsche 0„ I. Compagnie
belemmeren, of misschien bij een uitgebroken opstand
onder de inlandsche volkeren van Bengale, aan den
Indus of in het Hamalaye gebergte, van Sipayers of
andere inlandsche troepen, tegen de belangen van
Groot-Brittanje ondersteunen.
Allezins tconde derhalve het Nederlandsch Gouvernement
een helder inzigt van zijne wezenlijke belangen
te bezitten, toen het, bij eindelijke vereffening van alle
geschilpunten, aan Groot-Brittanje in 1824, van al die
bezittingen of kantoren afstand deed. Immers zulks
geschiedde bij ruiling tegen de bezittingen en kantoren
der Engelschen te Benkoele en alle verdere enclaves
op Sumatra, waarop door hen toen of vroeger aanspraak
was gemaakt. Ons regt op Banka en Billiton, derhalve
op den tinhandel — en daaromstreeks gelegene
eilanden, werd tevens door Groot-Brittanje erkend.
Op Dezima in Japan had een verschijnsel zich opgedaan
zoo eenig, als dat Rijk in de w creldgeschiedenis

EERSTE HOOFDSTUK.
alleen staat. Terwijl Nederland door Napoleon, den
veroveraar, van het tooneel der wereld was uitgevaagd,
wapperde de onafhankelijke Nederlandsche vlag vrij
en onbelemmerd op Dezima. Doeff en Cock Bloinhoff,
als vrije onafhankelijke Nederlanders, waren bewaar-
ders der vlag, onbezoedeld door vreemde overheersching.
Of al de Luitenant-Gouverneur op Java de Holland-
sche residenten in Japan //het koste wat het wil",
onder de Britsche vlag wilde doen bukken : hij slaagde
niet! In Ilooimaand 1813 kwamen zijne zendelin-
gen Wardenaar, voormalig opperhoofd en verdienstelijk
Nederlandsch ambtenaar, en de Engelschman Ainslie,
om van Doeff de factorij voor Groot-Brittanje over te
nemen. Zij waren verpligt weder te vertrekken, nadat
zij een verdrag met de vrije Nederlanders op Dezima
5 fi
hadden aangegaan. Als afgevaardigde ging het provi-
sionele opperhoofd, voor wiens veiligheid en vrijheid
de Commissarissen Wardenaar en Ainslie zich verant-
woordelijk hadden gesteld, met hen naar Java. Hij
moest met Raffles een handelsverdrag sluiten ; doch deze,
toen Cock Blomhoff zich aan hem niet wilde onderwer-
pen, handelde verraderlijk met den onafhankelijken
gezant, door hem buiten toegang gevangen te zetten en
daarna als staatsgevangene naar Europa te zenden ;
hoezeer het hem bekend was, dat Nederland, ten gevolge
dei: omwenteling van Slagtmaand 1813, weder als vrije
en onafhankelijke natie zich zelf had hersteld.
In 1814 lieten zich door den Luitenant-Gouverneur
Raffles als Engelsche agenten gebruiken de Nederlan-
ders Cassa en Voorman. Ofschoon Cassa aan Doeff
en aan de Japansche ambtenaren van de heugelijke
omkeering in Nederland kennis gaf, eischte hij toch

56 EERSTE HOOFDStl'UK.
de overgave der factorij voor de Engelschen. Doeff
ontving geeue tijding van of nopens Cock Blomhoff;
hij bleef getrouw aan de Nederlandsche vlag, en zond
die beide mannen terug.
Treurig was nogtans de toestand der weinige Hollanders
op Dezima. Aan velerlei benoodigdheden hadden
zij gebrek, en waren van sommige behoeften reeds
sedert 1809 verstoken. Dagen en maanden kropen
voorbij en het jaar 1815 eindigde, zonder aan die
zeven Nederlanders eene uitkomst te schenken. Evenzeer
bleven zij gedurende het jaar 1816 van alle tijding
uit Europa, zelfs van Batavia verstoken. Zou
dan geene redding opdagen ! Thans wanhoopten schier
de weinige Nederlanders aan verlossing. In 1817 werden
twee schepen geseind; zij bragten Cock Blomhoff
als vervangend Opperhoofd, verheugende tijdingen en
allerlei voorraad. — Hendrik Doeff was veertien achtereenvolgende
jaren Opperhoofd van den Nederlandsehen
handel in Japan geweest, en zeventien jaren
had hij het kleine Dezima bewoond, toen hij, op het
einde van 1817, Japan verliet, liet Jedosche Hof gaf
hem een belangrijk geschenk, en een vriendschappelijk
aandenken bragten hem alle Japanners, met wie hij
zoo vele jaren had verkeerd.
Onder het Opperhoofd Wardenaar waren al de bij
de factorij bestaande misbruiken niet zonder veel moeite
afgeschaft. — Doeff was op dienzelfden eervollen weg
voortgegaan. In zelfder voege aanvaardde Cock Blomhoff
het bestuur, en deed de hofreize in 1818. De
gebeurtenissen der laatste jaren hadden het bewind tot
toegevendheid gestemd, zoodat het Opperhoofd eene
vermeerdering verkreeg van den kopertaks of uitvoer

EERSTE HOOFDSTUK. r» 7
van 4000 pikols eu eene toegift van ƒ 8U00. — De
afzonderlijke handel — te onderscheiden van den Gouvernementshandel
— werd vernieuwd voor vijf jaren.
Het volgende jaar was de koperuitvoer nog gunstiger.
Een der beide schepen verging tot groote schade op de
terugreize. Blomhoff, die evenzeer als Doeff voor hem,
aan het Jedosche Hof en bij de Hooge Staatsambtenaren
in gunst stond, verkreeg in het jaar 1820 een
koperuitvoer van 11,000 pikols, welke gunst sedert
herhaaldelijk verlengd werd tot 1830. Eene toegift
kwam daarbij van zes duizend Thails, zoodat de Nederlandsche
handel in Japan in denzelfden gunstigen
toestand werd gebragt, waarin die van het jaar 1752
tot 1764 zich had bevonden.
Uit die herhaalde gunsten van het Jedosche bewind
mag de gevolgtrekking worden opgemaakt, dat men
in Japan het herstel van den Nederlandschen handel
en de aanvoer van Europesche voortbrengselen eii door
Japan's Gouverneurs gevraagde artikelen en zeldzaamlieden,
in voege als voor het jaar 1795 had plaats gegrepen,
met veel genoegen had ontwaard. Daaraan
bleek, hoezeer men inderdaad in Japan prijs stelde op
het bezit der Nederlandsche factorij van Dezima.
Toen Commissarissen-Generaal naar Indië vertrokken,
geleken de voornemens, omtrent hetgeen ten opzigte
van den handel tusschen Nederland en Indië zou
worden ingevoerd, en evenzeer wat het regeringstelsel
tegenover den Inlander betrof, veel op een rondtasten
in den duister. Wat wist men van den handel onder
het bestuur der O. I. Compagnie ? Stonden niet Nederburgh
en van Hogendorp lijnregt tegen elkander
over ? Moest men niet veonderstellen dat, in allen

58 EERSTE HOOFDSTUK.
gevalle, gedurende de laatste twintig, ja zelfs dertig
jaren, de handel in Indië een gedwongen loop had
genomen, zoodat aan geen natuurlijken loop te denken
viel. Welke bepalingen men derhalve vooraf in Nederland
beraamde, men liep gevaar op moeijelijkheden,
op onmogelijkheden te stuiten. Het beste was derhalve,
het beginsel van vrije handel en scheepvaart, zoowel als
vrije cultuur van alle voortbrengselen, vast te stellen.
Handel en scheepvaart : waarheen zou het daarmede ?
Wel hadden scheepsbevrachtingen uit Nederland naar
Java plaats ; maar daar de handel vroeger in handen
van weinigen was geweest, scheen het, als had men
alle herinnering aan dien handel verloren. De uitgezonden
goederen voldeden niet aan de vroegere monsters.
Ook had zich, wat de goederen-invoer op Java
aanging, een gevreesd concurrent opgedaan : Groot-
Brittanje namelijk ; en voor zoo veel de scheepvaart
betrof, wonnen de Noord-Amerikanen het ons af.
Als beginsel werd wel aangenomen, dat de Nederlandsche
schepen en voortbrengselen minder aan in- en
uitgaande regten zouden betalen dan vreemde, en van
den 1 van Louwmaand 1818 af kwam de verordening,
dat, met Nederlandsche schepen ingevoerd, de goederen
eene verhooging der factuurwaarde zouden ondergaan
van 30 ten honderd, en goederen met vreerade schepen
ingevoerd, vau 60 ten honderd. Bij de inwijding der
hooge regering liet zich de Commissaris-Generaal Elout
deswegens op deze krachtige wijze uit : dat men wel
aan vreemden wilde toestaan, dat ook zij vruchten uit
onzen tuin zouden plukken, // mits zij onzen grond
niet omwroeten, noch met onkruid bezaaijen." Toch
duurde het niet langer dan den 28 van Oogstmaand

EEllSTL HOOFDSTUK. 59
J 818, toen in die bepalingen groote wijzigingen moesten
worden a an gebragt.
Bij uitvoer van Java, waaromtrent de drie havens
op eene lijn werden geplaatst, mits de lading in geene
andere haven werd aangevuld, bestond er onderscheid
of de bevrachting in Nederlandsche schepen dan wel
in vreemde schepen naar Nederland plaats had, dan
wel naar vreemde havens. Het verschil was echter
gering. Wijl den planter de vrije beschikking over
zijne producten : koffij, suiker, peper, arak, enz. door
Commissarissen-Generaal was gewaarborgd, vond men
bij inkoop der goederen als concurrenten Engelschen
en Amerikanen. In dier voege stond de Hollandsche
koopman, die aireede op zijne uitvracht geene winsten
had behaald, bij den inkoop op de Javasche markt,
tegenover den vreemdeling ten achter, die de Javasche
producten goedkooper op de Hollandsche markt leverde.
Bij elke reis naar Java herhaalde zich derhalve
het verlies op uit- en tehuisvracht voor den Nederlandschen
reeder. De teleurstelling, welke ondervonden
werd ten gevolge der overgroote handelsvoordeelen,
die men zich had voorgespiegeld, gepaard aan
een vijfentwintigjarigen achteruitgang in alle takken
van nijverheid, en het geheele gemis van scheepsbouw
— ziedaar dus oorzaken, welke menigen recder
in moedeloosheid deden nederzitten en de concurrentie
tegen den vreemdeling deden opgeven. In dier voege
liet men de Engelschen op Java de handen vrij. Door
hunne katoenen lijnwaden waren zij meesters van de
markt op Java en de handel geraakte meer en meer
in hunne handen. Gemakkelijk kan men zich daarvan
overtuigen, wanneer men nagaat, dat de Engelsche

6Q EERSTE HOOFDSTUK.
invoer op Java met ieder volgend jaar uitgebreider,
die van Nederland met ieder jaar geringer werd. In
1824 bedroeg de invoer aan lijnwaden op Java meer
dan achtendertig ton gouds, waarvan uit Nederlandsche
havens nog geen zeven ton gouds aan waarde. Is het
te verwonderen, dat de uitzending van troepen en goederen
voor Gouvernements rekening den Neuerlandschen
reeder maar schrale tegemoetkoming aanbood !
Wat het gouvernement of de handelaar zich diets
maakte van aanstaande verbetering : het waren kasteelen
in de lucht gebouwd.
De Engelschen hadden het toezigt over het tijdelijk
verblijf van Europeanen op Java noodig geoordeeld,
ofschoon de jaarlijksche aanvraag om eene verblijfpas,
waartoe, ingevolge de proclamatie van den 21 van
Grasmaand 1815, de gezetene Europeanen en hunne
afstammelingen verpligt waren, meer moet beschouwd
worden uit het oogpunt van fiskalen maatregel tot
stijving der kas dan als iets anders. — Door milde
beginselen, zoo het heette, werden de Nederlandsche
Commissarissen Generaal geleid. Naar hun inzien zou
de uitbreiding van den landbouw worden bevorderd
door de uitgifte van onbebouwde landen aan Europeanen
op Java, als kunnende strekken tot de vermeerdering
van de Europesche bevolking. Op die
wijze zoude men Europesche landbouwers lokken en
Europeesch kapitaal. Ingevolge de bepalingen van den
28 van Oogstmaand 1818 vermögt een ieder, die eene
verlofpas verkregen had tot verblijf op Java — en met
de uitgifte van zoodanige passen was men niet karig —
zij u verblijf vestigen waar hij wilde, bezittingen aankoopen,
daaromtrent overeenkomsten met Javaansche

EERSTE HOOFDSTUK. 61
hoofden sluiten en zich, behoudens eenige uitzonderingen,
naar goedvinden eenig bedrijf kiezen.
Het zoo hoog geprezene landrentenstelsel van Raffles
moest naauwkeurig onderzocht en aan de ondervinding
getoetst worden. Wel had men zich door het
vernis van philanthropie, waarmede het overtogen was,
laten misleiden en daaraan vrij wat waarde gehecht :
doch op den duur hadden Commissarissen-Generaal
ontwaard, dat waarheid daaraan ontbrak. Nogtans was
men van oordeel het vroegere contingent-stelsel te
eenenmale te laten varen; men aarzelde echter het
landrentenstelsel bepaaldelijk en in allen deele in te
voeren. Tot nog toe ontbrak het aan de opmetingen,
welke daarvan ten grondslag moesten dienen. Ook
wären de uitkomsten van het afgeloopen tijdvak geenszins
geschikt een onvoorwaardelijk geloof aan de deugdelijkheid
der werking van dat stelsel te hechten. De
achterstand van den Javaanschen planter was ieder
jaar grooter geworden, zonder hoop dat het zoude worden
aangezuiverd. Uit dien hoofde had men aireede
in den aanvang van 1818 voorloopige bepalingen gemaakt,
enkel voor dat jaar geldig. Die bepalingen
hadden vrij goed gewerkt, en nu behoorden onder de
laatste verordeningen van Commissarissen-Generaal op
den 15 vam Louwmaand 1819, bij publicatie bekend
gemaakt, dat de aanslag der landrenten, voor zoo verre
die alsnog over de jaren 1815, 1816 en J817 achterstallig
en onbetaald mögt wezen, aan de Javasche
bevolking moest worden beschouwd als kwijt gescholden.
Daarbij werd echter uitgedrukt de stellige verwachting
van het Gouvernement, dat de belastingschuldige
dessa's zich haasten zouden dadelijk te vol-

82 EERSTE HOOFDSTUK.
doen hetgeen zij nog over 1818 van den omslag der
landrente mogten schuldig wezen.
Reeds eenige dagen vroeger was bepaald geworden,
dat dezelfde grondslagen, welke voor de vaststelling
van de landrente over 1818 waren aangenomen, voor
het jaar 1819 zouden dienen, en zoo van jaar tot
jaar. üessa's-gewijze zal die aanslag geschieden, immers
zoo lang de landen niet behoorlijk gemeten, geklassificeerd
en gewaardeerd zullen zijn. Die aanslag
zal echter geschieden over de vermoedelijke gesteldheid
van het gewas, en eerst dan, wanneer het te veld staand
gewas tot zoodanigen trap van rijpheid zal zijn gevorderd,
dat daarop met eenige zekerheid de vooruitzigten
omtrent den oogst kunnen worden gegrond. —
De Hoofdinspecteur van Einantiën zal met de Residenten
in overleg treden, ook omtrent het tijdstip,
waarop het verschuldigde wegens de landrente aangezuiverd
zal moeten wezen ').
Commissarissen-Generaal bezochten de Résidentiel!
') Zaakkundigen zijn van gevoelen dat, zonder die zachte maatregelen
van de Nederlandsche Commissarissen, het niet lang zoude hebben
geduurd of een algeraeene opstand tegen de Eurepeanen zou het
vruchtbare Java in een bloedbad hebben veranderd. Bovendien worden
de proefnemingen der Engelschen, vcrecnigd met de door hen
jegens den Javaan gepleegde wandaden, als de eenige oorzaak beschouwd
van den opstand van Dicpo-Negoro, en den bijval, welke dien
opstand onder de bevolking is te beurt gevallen. Die vijfjarige oorlog
op Java heeft ontzettende menschen offers gekost! Van onze zijde
zijn daarbij wel dertiy duizend man omgekomen. Minder juist kan
worden opgegeven het getal Javanen door het zwaard, door de vermoeienissen,
door honger en ellende weggevaagd. Tweemaal honderd
duizend inlanders voor het minst zijn als slagtoffers van dien oorlog
gevallen. — Schrikbarende gevolgen van de proefnemingen der Engelschen
van 1811 tot 1816!

EERSTE HOOFDSTUK. 88
langs de noordkust van Java, en kwamen zoodoende
tot het besluit, te Soerabaya deii 7 van Slagtmaand
1817 daargesteld, om eene verordening uit te vaardigen
op den koffijbouw, waarvan nogtans de Preanger
Regentschappen en Banjoewangie werden uitgesloten.
In de Preangers, alwaar de koffijteelt reeds lang was
gevestigd, en door den landzaat met genoegen behartigd
werd, zou alles blijven op den bestaanden voet,
en in den Oosthoek waren de kofnjtuinen nog te nieuw
om in een algemeenen maatregel te worden begrepen.
Overigens zouden de kofnjtuinen of openlijk of onder
de hand voor zes jaren worden verhuurd; de oogst
zou aan de planters worden overgelaten, tenzij die tot
bepaalde prijzen, ieder jaar vast te stellen, mögt worden
overgenomen. Geene ambtenaren of regenten mogten
in die huur deelnemen. Tot grondslag zou worden
aangenomen, dat 100 vruchtdragende boomen konden
leveren van de I e soort 40 katties (1 */4 fjg oud
gewigt) 2 C soort 20 katties en 3° soort 9 katties. In
gevalle omtrent de overname van den geheelen oogst
door het Gouvernement mögt worden overeengekomen,
zou een voorschot op den oogst kunnen worden verleend.
Nog andere algemeene maatregelen werden door
Commissarissen-Generaal genomen. Een uitvoerig reglement
op het Beleid van de Regering werd vastgesteld;
bepalingen werden gemaakt omtrent de zeebrieven,
omtrent het verblijf van blanken en anderen,
welke geene ambtenaren of militaire personen waren,
op het eiland Java en in de Buitenbezittingen. Niet
minder belangrijk waren de voorzieningen omtrent de
inkomende regten, die voortaan van de factuurwaarde
der goederen zouden worden geheven.

64
EERSTE HOOFDSTUK.
De Commissarissen-Generaal Elout en Buyskes, hunne
taak als afgedaan beschouwende, verlieten Batavia den
16 van Louwmaand 1819 met eene plegtige aanspraak
van Elout, na als algemeen Landvoogd den Baron van
der Capellen te hebben ingeleid ; waarna deze de Hooge
Collégien en Ambtenaren den eed afnam. Raden van
Indië werden P. T. Chassé, J. A. van Braam, Muntinghe
en Dozy. Algemeen Secretaris van het Gouvernement
werd J. Ch. Baud, en adjunct algemeene
Secretaris, Mr. P. Merkus. Alzoo, weinige dagen
na het vertrek der Commissarissen, op 13 van Sprokkelmaand,
bij het Bataviasche Gouvernement de tijding
inkwam, dat Raffles bezit had genomen van het eilandje
Sinkapore, onder de kust van Johor gelegen, en tot
de residentie Riouw-Johor behoorende, zoo was die
handeling allezins wederregtelijk. De schout-bij-nacht
Wolterbeek, weinige dagen te voren terug gekomen
van de bezitname van Malakka en Riouw *), werd
door van der Capellen geraadpleegd. Door dezen
werd aangeraden om de gewezen Commissarissen-Generaal
Elout en Buyskes over eene zoo gewigtige en
veruitziende zaak te gaan onderhouden. Zij toch werden
door tegenwind in de nabijheid van Anjer opgehouden.
Dienovereenkomstig gingen van der Capellen
en Wolterbeek hen opzoeken. Op de voorlichting van
Wolterbeek en ingevolge zijne schroomvalligheid, om
zich met de verdrijving der Engelschen van daar te
belasten, werd ten slotte overeengekomen, dat de naar
») Wolterbeek was den 17 van Wintermaand 1818 van die bezitname
terug gekomen. Hij bad Timmers Thyssens als Gouverneur
van Malakka geïnstalleerd, en als Resident te Riouw kapitein Koningsdorfer
gelaten.

EERSTE HOOFDSTUK. 65
Europa keerende Heeren die aangelegenheid ter beschikking
aan het Europeesch Gouvernement zouden
mededeelen '). — Intusschen liet men Raffles meester
van dit aan den ingang van Straat Malakka, voor een
ondernemend intrigant en vijand van Nederland zoo
gunstig gelegen eiland, dat voor den handel veel beter
geschikt was dan Poeloe Pinang, en zoo buitengewoon
in staat om in Engeland de schoonste schildering van
den aanstaanden handel der Engelsche kooplieden op
den Archipel, en van daar uit op Pinang, als waarheid
te doen aannemen, en de natie voor dat bezit
belang in te boezemen.
Nimmer, ook vroeger, had het aan de bedoeling
beantwoord, eenige zaak, hoe regtvaardig ook, ter
beslissing aan de Europesche Gouvernementen over
te laten. Men kon derhalve van eene zaak, waarin
Raffles betrokken was, geene gunstige uitkomst verwachten.
Het wederregtelijk bezit werd, hoezeer door
de Engelsche staatslieden als zoodanig erkend, nogtans
gehandhaafd.
Maar de geest van Raffles was bekend, zijne sluwheid,
verwatenheid en haat. Immers de Gouverneur-
Generaal wist, hoe hij den Sultan van Palembang tegen
het Nederlandsche Gouvernement had opgezet,
hoezeer, in het weinig beduidende Benkoelen, tot geen
politiek gezag geregtigd, hij evenwel de onbeschaamd-
*) Dit blijkt uit de Levensbijzo uderheden van den Vice-Admiraal
C. J. Wolterbeek, beschreven door D. G. Muller, en te vinden in
„Tindal en Swart, Verhandelingen en Bcrigtcn betrekkelijk het Zccwezen
en de Zeevaarlkunde" Ce D. (1840), en aldaar blz. 300, alwaar
het heet, dat de Gouverneur-Generaal en de beide Commissarissen-
Generaal met het advies van Wolterbeek „volkomen instemden,"
I. 5

EERSTE HOOFDSTUK.
heid zoo verre had gedreven van eigenmagtig de Engelsche
vlag in de Semangka-baai te hijschen, ten
einde van de Lampongsche districten bezit te nemen ;
en dat hij den belagchelijken hoogmoed had doen blijken,
zich te Benkoelen door de grooten vorstelijke
eere te laten bewijzen, gezeten op een vergulden zetel
onder een geel zijden verhemelte enz.
Bovendien was de algemeene gezindheid der Engelschen
destijds in Indië geenszins vriendschappelijk
jegens de Nederlanders. Wel hadden Commissarissen-
Generaal, toen Eendall en de hem verzeilende Engelschen,
op het einde van Zomermaand 1817, Java verlieten,
hen plegtig uitgeleide gedaan tot aan boord
van het Engelsche Compagnie-schip Nearchus, dat
hen naar Calcutta zoude overvoeren; desniettegenstaande
liet de Poeloe-Pinang-Gazette en andere Engelsche
bladen niet na, de gebeurtenissen in de Molukken
op zeer partijdige wijze ten nadeele van
Nederland voor te stellen. Ook ondankbaarheid toonden
zij.
In het begin van het jaar 1817 had het Britsch
fregat Alceste, kapitein M. Maxwel, in Gaspar-straat
op eene blinde klip gestooten, ongeveer twee Engelsche
mijlen van het Midden-eiland verwijderd. Lord
Amherst, als Ambassadeur uit Sina komende, had
met zijn gevolg op het Midden-eiland eene toevlugt
gezocht, hoezeer het met ondoordringbaar kreupelhout
is bewassen. Met twee open booten was Lord Amherst,
na een verdrietigen togt van vier nachten en
drie dagen, behouden te Batavia aangeland. Een Engelsche
kruiser de Ternate, werd van Batavia gezonden
naar Midden-eiland, om de overige schipbreuke-

EERSTE HOOFDSTUK. 67
lingen af te halen. Zoo kwam kapitein Maxwel met
240 togtgenooten ook te Batavia. De schipbreukelingen
werden allen met voorkomendheid behandeld. Ellis,
door wien een dagverhaal van de ambassade werd
in het licht gegeven, vergeet niet enkel te vermelden
de gastvrijheid en hulpvaardigheid van Batavia's ingezetenen,
door hen in zoo ruime mate genoten, maar
hoont hen met zwarte ondankbaarheid.
j
F>*

TWEEDE HOOFDSTUK.
Palembang. Court gewoon Resident van Banka. Woelingen der
Engelschen te Palembang. Sultan Badar Oedien. Togt onder
Oeneraal de Koek naar Palembang. Overwinning van Gombora
en de krat on. Sultan Achmed doet afstand. Raffles weigert teruggave
van Padang; hij geeft toe. Resident du Puy. Zeeroovery.
Pontianak. Boeckholtz Commissaris. Sinezen ter Westkust
van Borneo. Vijandelijkheden. Kapitein Z. de Man ie
Toniolie roeit de zeeroovers uil. Keizer Pakoe Bowôno IV
sterft in 1820. Pakoe Bawóno VI in 1830 naar Amboina gebannen.
Be Schout bij-nacht Melvill van Karnbee, Kommandant
en Directeur der Marine van 1823—1827, stelt vele nuttige inrigtingen
dââr.
Beeds is de verraderlijke Sultan van Palembang,
Badar Oedien, genoemd geworden, alsmede hoe de
eilanden Banka en Billiton door den regerenden
Vorst van Palembang aan de Engelsche kroon waren
afgestaan. Door Pendall waren velerlei bezwaren geopperd
en moeijelijkheden in den weg geworpen, bij
de erkenning van het oppergezag van Nederland in
het rijk Palembang en op Banka. De rijke tinmijnen
zouden de Engelschen zoo gaarne voor zich behouden
hebben. Uit dien hoofde ook aarzelde Pend all, om
te willen toestemmen, dat het inderdaad gold de ruiling
van het gebied van Koetsjeen of het Gouverne-

TWEEDE HOOFDSTUK.
ment van Malabaar, tegen Banka en Billiton, hoezeer
die eilanden, door Palembang aan de Engelschen
afgestaan zijnde, ten gevolge van den moord gepleegd
op de bezetting van het fort te Palembang, inderdaad
tot de Nederlandsche bezittiugen behoorden. De afstand
had evenwel plaats, maar het duurde niet lang,
of de Britsche Majoor M. H. Court, gewezen Resident
en Kommandant van Banka, was laag genoeg in een
geschrift, //Exposition" getiteld, de Nederlanders en
hunne goede trouw te bezwalken. Raffles, wiens haat
tegen al wat Nederlandsch heet bekend was, als Luitenant-Gouverneur
naar het onbeduidende Benkoelen verwezen
zijnde, was rusteloos in de weer, en maakte gebruik
van de gelegenheid, die de nabuurschap aanbood
— Benkoelen en Palembang binnen 'slands aan
elkander grenzende — om eenerzijds den Sultan en
de Grooten van Palembang tegen Nederland op te
stoken, Britsche ondersteuning toe te zeggen, en
krijgshehoeften, zelfs raadslieden te verschaffen — om
anderzijds een zwart tafereel op te hangen van de
inmenging der Nederlanders in de Palembangsche
zaken.
De Raad van Indie Muntinghe was in 1818 als
Commissaris naar Palembang gezonden. Daar had het
verraad van Raffles in dier voege gezegevierd, dat
Sultan Najam Oedien volgens verdrag, met den Gouverneur
van Benkoelen gesloten, zich onder Britsche bescherming
had begeven. Van de liollaudsche zijde
was handelen noodzakelijk, en behoorden er ernstige
maatregelen te worden genomen. De Engelschen werden
gedwongen naar Benkoelen terug te keeren, en
Najam Oedien werd in ballingschap naar Java gezon-
69

7(1 TWEEDE HOOFDSTUK.
den. Een gevolg daarvan was, dat Badar Oedien op
nieuw tot Sultan werd verheven, wijl Muntinghe met
de geheele uitgestrektheid van zijn verraad niet schijnt
bekend te zijn geweest.
De vijandelijke houding door Raffles tegenover het
Bataviaasch bewind aangenomen, bragt er hem toe,
om de teruggave van Padang te weigeren. Uit dien
hoofde was onder den Commissaris Muntinghe in het
fort te Palembang eene bezetting van ruim 500 man,
en lagen er twee korvetten voor de stad. Desniettemin
waagde Badar Oedien op den 12" van Zomermaand
1819 een aanval op het fort. Wel werd die aanval
afgeslagen, maar vreemde ondersteuning moedigde de
vijandelijkheden aan, die, als het ware, van de zijde
der inlanders met ieder uur van ernstiger aard werden.
Dewijl de krijgsbehoeften in het fort sterk verminderden,
werd het op den 19n van Zomermaand
verlaten. De troepen versterkten het garnisoen van
Banka. Er kwam eerlang eene nieuwe krijgsmagt van
Java, onder het bevel van den Schout-bij-nacht Wol-
Ierbeek, met den Kapitein-ter-zee Dibbetz. De zware
stroom van de rivier de Soensang hield de expeditie
twee maanden op, alvorens het eiland Gombora, aan
de monding van de Pladjoe, niet verre beneden de
hoofdplaats, werd bereikt, liet laat zich gemakkelijk
begrijpen, dat de Sultan dien tijd niet ongebruikt had
laten voorbijgaan. De versterkingen, aangelegd op
Gombora en aan de beide oevers van de Pladjoe,
waren van dien aard, dat men aan Europesche krijgskundigen
dacht, als onder wier leiding die versterkingen
zouden zijn aangelegd. Die verdediging werd
voltooid door ingeheid paalwerk tot sluiting der ri-

TWEEDE HOOFDSTUK. 71
vier en door branders, (rakets) of vlotten met brandstoffen,
die de inlanders de rivier lieten afzakken, om
de schepen in brand te steken en te vernielen. Met
de weinige middelen, die het eskader te zijner beschikking
had, eene zoo welberekende verdediging te
overwinnen, daartoe gevoelde men zich buiten magte,
terwijl ontmoediging en ziekte onder de manschappen
heerschten, ten gevolge van den tragen voortgang op
de Soensang. Men vergenoegde zich, met hier en
daar batterijen enz. te vernielen en den vijand eene
ernstige les te geven. Van wege het saisoen en de
ontoereikendheid der strijdkrachten, schoot er ten
laatste niets overig, dan om de troepen naar Java
terug te zenden en de mondingen van de Soensang
met de scheepsmagt gesloten te houden. Schraal was
evenwel die voldoening, dewijl men, zonder groote
schade aan te rigten, tot den terugtogt was genoodzaakt
geworden.
Het herlevende vertrouwen in Nederlands magt had
door die gebeurtenissen een grooten schok gekregen,
inzonderheid door de bemoeijingeu der Engelschen,
die niet nagelaten hadden de nadeelen, door de Nederlandsche
wapenen geleden, zeer vergroot door den
Indischen Archipel te verspreiden en de kleinschatting
onzer magt rond te dragen. Te Batavia was
men overtuigd, dat eene nieuwe onderneming tegen -
Palembang moest gewaagd worden, maar ook dat de
overwinning moest worden bevochten. De Nederlandsche
naam moest in eere en glorie hersteld worden;
daarvan had de Gouverneur-Generaal van der Capellen
de bewustheid. Er was derhalve behoefte aan
eene land- en zeemagt, die eerbied kouden inboeze-

72 TWEEDE HOOFDSTUK.
men. Krijgs- en mondbehoeften, even min in overvloed,
mogtcn niet ontbreken. Geld werd daartoe gevorderd,
en tijd tot verzameling was daartoe noodig.
Van zijne zijde bleef de Sultan niet onkundig van
de inspanning, die eene nieuwe uitrusting op Java
vorderde. Zijne vrienden te Benkoelen verzuimden evenmin
hem te voorzien van krijgsbehoeften, van raad en
daad. Badar Oedien kwam bovendien op het denkbeeld,
om van zijne twist tegen het Nedcrlandsche gezag
eene algemeene zaak van natie en godsdienst te
maken. Hij dwong de Arabieren en Sinezen om aan
de versterkingswerken, die nog werden aangelegd, te
arbeiden.
Te Batavia was men van oordeel om Najam Oedien
op nieuw tot Sultan te verheffen en daardoor te Palembang
hem een aanhang te verwekken. Nogtans
was Badar Oedien te zeer de geliefde of gevreesde
onder zijne landgenooten. Ten laatste ging men er
toe over, om den oudsten zoon van Najam Oedien
tot Sultan te benoemen, en zijn vader den titel van
Soesoehoenan te vcrleenen. Dit geschiedde den 28n
van Grasmaand 1821; hun werden echter eeuige bepalingen
voorgeschreven, die de oppermagt beperkten,
alsmede het regt tot het heffen van belastingen.
De uitrusting, die gereed gemaakt werd, stond
onder het bevel van den Schout-bij-nacht Lewe van
Aduard, voor zoo veel de scheepsmagt betrof, waarbij
kanonneer- en landingsbooten gevoegd werden, alsmede
kielligters of kiezentrekkers, ten einde het ingeheide
paalwerk bij het opvaren der rivier te kunnen uit den
weg ruimen. De Kolonels Bischoff en la Fontaine,
de Luitenant-Kolonels Riesz en Cochius voerden het

TWKEDE HOOFDSTUK.. 7;s
bevel over de troepen tot de landing bestemd. Het
geheele beleid van den togt was toevertrouwd aan
den Generaal-Majoor de Koek. Hagchelijk, ja, ontmoedigend
was het tijdstip tot het in zee gaan der
expeditie bestemd ; het was in den aanvang van Bloeimaand
1821, toen de vreeselijke epidemie, de cholera
morbus of braakloop op het felst woedde en ook de
troepen daardoor aangetast werden. Velen vreesden, dat
het opeenhoopen van zoo vele manschappen binnen
de beperkte scheepsruimten, de noodlottige uitwerkselen
dier krankte grootelijks mögt vermeerderen. Toch
verloor van der Capellen zijne standvastigheid niet,
en evenmin de Koek; het uitzeilen der expeditie
ondervond geene vertraging. God bekroonde hun vertrouwen,
want naauwelijks was de vloot in zee, of de
braakloop nam aan boord der schepen merkelijk af.
Dit strekte allezins om den moed der manschappen te
verhoogen, en de hoop op eene zegenrijke uitkomst
vervrolijkte aller harten.
Voor de groote schepen van der Werf, Nassau en
Dageraad, was de bank aan de monding der Soensang
een bezwaar, dat den ]7

74 TWEEDE HOOFDSTUK.
Twaalf kleine vaartuigen, ieder van een achttienponder
voorzien, vormden de voorhoede, in drie afdeelingen,
onder de zee-officieren van den Ende, Alevt'ijn
en Joly. Langzaam ging het voorwaarts, dewijl
velerlei beletselen, die den voortgang belemmerden,
moesten worden opgeruimd. Een algemecne aanval
had plaats, waarbij de Kolonel Bischoff over land,
aan het hoofd van infanterie en kavallerie, de Pladjoe
zou trachten over te trekken, ten einde de batterijen,
voor en achter, te gelijk aan te vallen. Deze aanval
kostte veel bloed, de hitte was buitengewoon groot,
de gelande troepen moesten naar boord terug, twee
kanonncerbooten geraakten onbruikbaar en onderscheidene
schepen leden niet weinig schade. Een ieder
had zich van zijn pligt gekweten, zoodat de Opperbevelhebber
den volgenden dag, den 21n, zijne tevredenheid
aan land- en zeemagt betuigde, en de mislukking
aan ongelukkige omstandigheden meende te
moeten wijten. Men telde dezerzijds 46 dooden en 96
gewonden, onder welke 55 zwaar gekwetst. De Luitenant
ter zee 2c klasse de Vries en de Adelborst A.
Collot d'Escury bevonden zich onder de laatsten. Gesneuveld
waren de Adelborst J. A, L. H. van der
Maas en de Luitenant titulair J. E. Michel.
Alvorens tot een nieuwen aanval over te gaan,
bleek den Generaal de Koek de noodzakelijkheid, om
den Luitenant-Kolonel Keer, die tot adsistentie was
opgekomen, naar Banka, waar Keer Resident was, terug
te zenden, ten einde te voorkomen, dat de Palembangers
aldaar onrust mogten stoken. Uit voorzorg
werden dien Resident niet enkel medegegeven de van
Banka aangebragte troepen, maar tevens eene brik en

TWEEDE HOOFDSTUK. 75
de flotille van Radja Akil, vroeger Vorst v au Siak.
Niet zonder gunstige vruchten was de aanval van
den 20« van Zomermaand 1821; ook arbeidde men
van toen af aan de voorbereiding van een nieuwen
aanval. Toen alles gereed was, namen de bewegingen een
aanvang den 24n nog voor den dageraad. Ten zeven
ure verminderde het vuur der groote batterij aan de
Pladjoe. Dit wakkerde den moed der onzen aan, en
ten acht ure was de batterij van de Gombora tot
zwijgen gebragt. Het eiland Gombora was door batterijen,
door paalwerk in de rivier en door batterijen
aan de linkerzijde der rivier buitengewoon versterkt.
De vermeestering dier versterkingen werd bespoedigd,
wijl regts van den aanvaller zich eene geul bevond,
welke Gombora van den vasten wal scheidde, doch
welke geul, als niet bruikbaar voor eenig vaartuig,
onverdedigd was gelaten, van welk verzuim de aanvaller
gebruik maakte. Des voormiddags ten half elf
werden zoowel links als regts landingen gedaan, en
de Nederlandsche vlag wapperde van de groote batterij.
De overwinning was behaald. De Luitenant Ie
Jeune had de vlag, naar hij meende, het eerst geplant,
doch die eer werd hem betwist door den Kapitein
Elout en den Kapitein-Adjudant Dibbetz. Bij die
vermeestering werden zwaar gekwetst de Luitenant-
Kolonel Riesz en de Kapitein George; ligt gekwetst
de Luitenant ter zee 2e klasse Koopman en de Luitenant
Lans ; gesneuveld was aan boord van van der
Werf de Luitenant der mariniers Serres. Onderscheiden
officieren der land- en zeemagt hadden zich zeer dapper
gedragen, alsmede onderofficieren en manschappen.
Bij dagorder van den 25n van Zomermaand, prees de

76 TWEEDE HOOFDSTUK.
Generaal de Koek de onverschrokkenheid en den moed,
waarvan allen de bewijzen hadden geleverd. Het geleden
verlies was tegenover dat van den 20 n gering
te noemen.
Toen het paalwerk opgeruimd was, zeilden de groote
schepen op tot voor de kraton, om die te bestoken,
een werk van geringe beteekenis in vergelijking van de
vermeestering der sterkte op het eiland Gombora. Nu
ontzonk aan Badar Oedien den moed, daar zijne hevigste
raadslieden op de batterijen waren omgekomen
of de vlugt hadden genomen. Hij zond een zijner
broeders met twee Pangerangs aan den Generaal, om
zijne geheele en onvoorwaardelijke onderwerping aan
te bieden. Den 27 n had de overgifte van de kraton
plaats, en de Sultan betrok voor het oogenblik een
afzonderlijk huis. Op den 3" van Hooimaand werd
de ex-Sultan met zijne vrouwen en kinderen ingescheept
aan boord van de Dageraad, welke bodem
den 6 a naar Batavia onder zeil ging. Later werd hij
in ballingschap naar Ternate gezonden.
Geen vijftig dagen had deze roemrijke togt gevorderd,
en had de gedienstigheid der Engelschen aan
de mislukte expeditie onder den Schout-bij-nacht Wolterbeek
de grootst mogelijke ruchtbaarheid gegeven —
juist die kwaadwilligheid werd nu dienstbaar aan de
wijde verspreiding door den Archipel, van de overwinning
door de Koek bevochten. Algemeen was de
vreugde deswegen, en de Gouverneur-Generaal, ten
einde daaraan grooter plegtigheid bij te zetten, deed
die overwinning en de vermeestering van het Palembangsche
rijk op den 10n van Ilooimaand viefBn r1 ""r
een salut van 101 schoten.

TWEEDE HOOFDSTUK.
De geheele expeditie had bestaan uit 40 gewapende
vaartuigen en 10 grootere bodems, in alles bewapend
met 414 stukken geschut. Met de transportschepen
telde men 118 bodems en 2580 schepelingen. Ook
de Schout-bij-nacht oogstte welverdienden roem in.
In alles bestond de expeditie uit 4259 koppen —
2785 Europeanen en 1474 Inlanders; de laatsten
meest als schepelingen dienst doende. De artillerie
had zich bijzonder onderscheiden; over het geheel kou
men van allen zeggen zoo land- als zeemagt —
dat zij zich met ijver van hunnen pligt hadden gekweten.
Ingevolge het contract, den 28° van Grasmaand
1821 te Buitenzorg gesloten, werd Achmed Najam
Oedien op den 16 n van Ilooimaand 1821 in de kraton
plegtig als Sultan voorgesteld en gehuldigd. Hij
toch had geen deel gehad aan het vroeger gebeurde;
zijn vader werd met den titel van Soesoehoenan ter
zijde geschoven en gepensionneerd. De nieuwe Sultan
was echter onbekwaam voor zijne hooge betrekking
en daarbij kwalijk gezind, zoodat de Commissaris van
Sevenhoven den Vorst tot afstand noopte. Bij overeenkomst
van den 18" van Oogstmaand 1823 werd door
Achmed Najam Oedien afstand gedaan, hem eene
jaarwedde toegelegd van ƒ 26,400, met de inkomsten
van eenige districten, en aan zijne Grooten of Pangerangs
nog ongeveer ƒ 75,000 's j aars geschonken.
De Sultan en de Soesoehoenan waren ter hoofdplaats
gebleven, en de ondergane vernedering niet op
den duur kunnende verkroppen, werd door hen tot
een verraderlijken aanval op het fort besloten. Op
den 21 n van Slagtmaand 1824 des avonds kreeg de
77

7S TWEEDE HOOFDSTUK.
Resident Eeynst daarvan kennis. Dien namiddag
reeds waren er pogingen aangewend tot vergiftiging
van de Officieren F. Schultze, L. de Sturler en Schrijner,
met een twintigtal militairen. Die buiten het
fort woonden kwamen met vrouwen en kinderen binnen;
in den donkeren nacht stond het gamisoen voor
het fort in het geweer, hebbende bij zich twee stukken,
en de vier bodems met 16 stukken gewapend,
onder de bevelen van den Luitenant ter zee Ie klasse
Muller, lagen gereed om de nadering van het fort
met een goed gerigt kruisvuur te beraoeijelijken. Den
22n des morgens ten vier ure had de aanval plaats,
onder aanvoering van den Sultan, doch met zoo veel
onbesuisdheid, dat de Palembangers spoedig met groot
verlies werden terug geslagen. Zij hadden ongeveer
30 dooden en eene menigte gekwetsten. Onzerzijds
waren 2 dooden en 23 gewonden, onder welke de
Onder-Inspecteur Schultze en de Luitenant ter zee
W. Steffens. Nog gedroegen zich met onderscheiding
de Luitenants C. H. Bastiaanse, C. Bosman, J. J.
Boelhouwer en J. H. J. Schrijner, en de Luitenant
ter zee Muller.
Voor zich en voor den Sultan deed de Soesoehoenan
aanbieden zich te onderwerpen. Lien werd aangezegd
zich naar Java in te schepen, om zich ter beschikking
van den Gouverneur-Generaal te stellen.
Dewijl zij niet dadelijk werden gevangen genomen,
veranderde de Sultan van gevoelen en maakte zich
te zoek. Het duurde tot den 9" van Oogstmaand 1825
voordat Achmed Najam Oedien, na veel ellende en ontberingen
te hebben uitgestaan, in onze handen viel. De
oude man overleed kort na zijne aankomst te Batavia,

TWEEDE HOOFDSTUK. m
De Raad van Indië van Sevenhoven werd op nieuw
afgevaardigd naar Palembang, om als Gouvernements-
Commissaris het bestuur te organiseren. Reynst vertrok,
na eenige weken, wegens ongesteldheid naar
Java, doch had ten aanzien der inlanders met den
Commissaris zoodanige maatregelen genomen, dat de
rust ter hoofdplaats en in den omtrek niet gestoord
werd '). Armoedig was de toestand des rijks, ten gevolge
van de willekeur en dwingelandij van Mahmoed
Badar Oedien. De tinmijnen van Banka en de pepercultuur
in Palembangs gebied voorzagen in zijne behoeften;
doch toen die bronnen ophielden te vloeijen,
trad algemeene verarming in de plaats. Wel werd de
handel belast, doch de goederen, den kooplieden afgeperst,
werden in duistere bewaarplaatseu van de kraton
opeengehoopt, zoodat kostbare kleederen, damasten
enz. aldaar lagen te bederven en later bij de inname
van de kraton werden gevonden.
In Palembangs hoofdplaats rekende men in 1821
op eene bevolking van ongeveer 250,000 zielen; tien
jaren later op 30,000. De invoer van 1821 bedroeg
p. m. / 5,000 en de uitvoer /44,000; in 1832 was
in- en uitvoer te zamen meer dan ƒ 735,000. Zelfs
nam de katoenbouw zoodanig toe, dat nog geen twintig
jaren daarna de uitvoer van dat artikel / 17,000
's j aars meer bedroeg.
De weder inbezitname van Padang en de andere kantoren
ter Westkust van Sumatra werd op allerlei wijze
belemmerd door den Gouverneur van Benkoelen, Raffles.
i) Men zie J. B. J. van Doren, Twee episodes uit de geschiedenis
van Palembangs hoofdstad, bl. 14—GO,

80 TWEEDE HOOFDSTUK.
Weinig belangrijk waren zij voor Nederland, toen zij,
tijdens den oorlog, den Engelschen in handen vielen.
Zij waren in het bezit der Engelschen geenszins in
waarde verbeterd, behalve Ayer Bangies, welke plaats
door de levering van stofgoud en kamfer eenige voordeden
afwierp. Dupuy werd als Commissaris ter overname
dier kantoren naar Benkoelen gezonden. Beleefd
door Raffies ontvangen, kwam deze evenwel met zoodanige
eischen van schadevergoeding te voorschijn, dat
Dupuy onverrigter zake naar Batavia moest terugkeeren.
De tusschenkomst van het Opperbestuur te Calcutta
moest worden ingeroepen. Op ontvangen stelligen
last had de overgave plaats, toen Dupuy te dien
einde terugkwam. Ayer Bangies werd onder een gezocht
voorwendsel teruggehouden, en later door Raffles
in het bezit der inlanders gesteld. Padang, Indrapoera,
en wat verder teruggegeven werd, bevond zich
in een treurig verval. Het Europeesch gezag was
overal volstrekt onbeduidend.
Verdrietig was de taak, die de Resident Dupuy
te vervullen had : een sedert jaren vervallen bestuur
weder te herstellen. Daarbij vond hij onder de Maleijers,
allen Mohamedanen, eene sccte, welke sedert
den aanvang der 19e eeuw in Arabie was opgestaan
(de Wechabieten), en die op Sumatra had weten ingang
te vinden en er zich als heerschzuchtige dweepers
deden kennen, die het geloof van den Islam, in
de oorspronkelijke zuiverheid, voorgaven te willen herstellen.
Ofschoon zij zich aan wreedheid en zelfs
aan barbaarschhied in het oude rijk van Menangkabau
schuldig maakten, gaven zij zich uit als zuiver
in de navolging der leer van Mohamed. Uit dien

TWEEDE HOOFDSTUK. SI
hoofde kleedden zij zich in het wit, om aan te duiden,
dat zij alle zonden hadden afgelegd; ook noemden
zij zich Orang-Poeties, doch geraakten eerlang onder
den naam van Padries algemeen bekend.
Raffles was, naar zijn voorgeven, ingenomen met
deze sectarissen, die door hem vrome dweepers werden
genoemd. Niet alle Engelschen ter kuste oordeelden
zoo gunstig over de Padries. Een hunner, die een
aantal jaren in die streken had doorgebragt, hield hen
voor heerschzuchtige bedriegers, die niets ontzagen,
om aan hunne driften te voldoen. Eerlang oordeelde
Dupuy even ongunstig over hen. Zij stonden overal
vijandig tegenover de Inlandsche Hoofden van het
thans van een gescheurde rijk van Menangkabau, die
van hunnen kant de sectarissen haatten en vreesden.
Bij het verval van het Nederlandsch gezag in den
Archipel was de zeerooverij op eene schrikbarende
wijze toegenomen. De Engelschen hadden zich deswegen
weinig bekommerd. Zelfs liet de Britsche Gouverneur
van Poeloe Pinang (Prince of Wales Island)
oogluikend toe, dat de zeeroovers, zoo al niet op dat
eiland, althans op de westkust van het schiereiland
Malakka, zich van krijgsbehoeften en andere benoodigdheden
voorzagen. Zelfs hadden zij hunne geregelde
ververschingsplaatsen op die kust, waar zij zich
vereenigden en welke hen tot schuilhoeken dienden.
Voor het overige waren de kleine rijkjes op de Westkust
van Borneo, of de veelvuldige eilandjes langs
die kust, steeds gereede schuilhoeken, waar zij bescherming
vonden, indien niet de Vorsten zelven de
eigenlijke opperhoofden der Maleische zeeroovers waren.
Deze zeeschuimers waren gewoonlijk wreeder dan
I. 6

KO TWEEDE HOOFDSTUK.
Weinig belangrijk waren zij voor Nederland, toen zij,
tijdens den oorlog, den Engelschen in handen vielen.
Zij waren in het bezit der Engelschen geenszins in
waarde verbeterd, behalve Ayer Bangies, welke plaats
door de levering van stofgoud en kamfer eenige voordeelen
afwierp. Dupuy werd als Commissaris ter overname
dier kantoren naar Benkoelen gezonden. Beleefd
door Raffles ontvangen, kwam deze evenwel met zoodanige
eischen van schadevergoeding te voorschijn, dat
Dupuy onverrigter zake naar Batavia moest terugkeeren.
De tusschenkomst van het Opperbestuur te Calcutta
moest worden ingeroepen. Op ontvangen stelligen
last had de overgave plaats, toen Dupuy te dien
einde terugkwam. Ayer Bangies werd onder een gezocht
voorwendsel teruggehouden, en later door Raffles
in het bezit der inlanders gesteld. Padang, Indrapoera,
en wat verder teruggegeven werd, bevond zich
in een treurig verval. Het Europeesch gezag was
overal volstrekt onbeduidend.
Verdrietig was de taak, die de Resident Dupuy
te vervullen had : een sedert jaren vervallen bestuur
weder te herstellen. Daarbij vond hij onder de Maleijers,
allen Mohamedanen, eene secte, welke sedert
den aanvang der 19 e eeuw in Arabie was opgestaan
(de Weehabieten), en die op Sumatra had weten ingang
te vinden en er zich als heerschzuchtige dwecpers
deden kennen, die het geloof van den Islam, in
de oorspronkelijke zuiverheid, voorgaven te willen herstellen.
Ofschoon zij zich aan wreedheid en zelfs
aan barbaarschhied in het oude rijk van Menangkabau
schuldig maakten, gaven zij zich uit als zuiver
in de navolging der leer van Mohamed. Uit dien

TWEEDE HOOFDSTUK. SI
hoofde kleedden zij zich in het wit, om aan te duiden,
dat zij alle zonden hadden afgelegd; ook noemden
zij zich Orang-Poeties, doch geraakten eerlang onder
den naam van Padries algemeen bekend.
Raffles was, naar zijn voorgeven, ingenomen met
deze sectarissen, die door hem vrome dweepers werden
genoemd. Niet alle Engelschen ter kuste oordeelden
zoo gunstig over de Padries. Een hunner, die een
aantal jaren in die streken had doorgebragt, hield hen
voor heerschzuchtige bedriegers, die niets ontzagen,
om aan hunne driften te voldoen. Eerlang oordeelde
Dupuy even ongunstig over hen. Zij stonden overal
vijandig tegenover de Inlandsche Hoofden van het
thans van een gescheurde rijk van Menangkabau, die
van hunnen kant de sectarissen haatten en vreesden.
Bij het verval van het Nederlandsen gezag in den
Archipel was de zeerooverij op eene schrikbarende
wijze toegenomen. De Engelschen hadden zich deswegen
weinig bekommerd. Zelfs liet de Britsche Gouverneur
van Poeloe Pinang (Prince of Wales Island)
oogluikend toe, dat de zeeroovers, zoo al niet op dat
eiland, althans op de westkust van het schiereiland
Malakka, zich van krijgsbehoeften en andere beuoodigdheden
voorzagen. Zelfs hadden zij hunne geregelde
ververschingsplaatsen op die kust, waar zij zich
vereenigden en welke hen tot schuilhoeken dienden.
Voor het overige waren de kleine lijkjes op de Westkust
van Borneo, of de veelvuldige eilandjes langs
die kust, steeds gereede schuilhoeken, waar zij bescherming
vonden, indien niet de Vorsten zelven de
eigenlijke opperhoofden der Maleische zeeroovers waren.
Deze zeeschuimers waren gewoonlijk wreeder dan
I. 6

82 TWEEDE HOOFDSTUK.
de Marrons, want waar deze zich vergenoegden de geroofde
menschen als slaven te verkoopen, vermoordden
de Maleische vrijbuiters die gevangenen meestal.
Deze zeerooverij wenschte het Nederlandsch Bewind
te Batavia te fnuiken.
Men herinnerde zich, dat Abdul Rachman door de
Nederlandsche Oost-Indische Maatschappij van zeeroover
en gelukzoeker tot Sultan van Pontianak was
verheven geworden, en dat in 1779 met dien Vorst
een verdrag was gesloten, waarbij hij als leenpligtig
van de Oost-Indische Compagnie werd erkend. Weinige
jaren later was hij, door de krachtige hulp van
den Kommandeur Silvester van de zeemagt der Republiek,
tot uitbreiding van magt gekomen. In 1791
had zich de Oost-Indische Compagnie geheel onttrokken
aan de bescherming der Westkust van Borneo,
Sedert de overname van Java in 1816 had Sultan
Kassiem, die zijnen vader in het gebied over Pontianak
was opgevolgd, de bescherming van het Nederlandsch
Bestuur op nieuw ingeroepen. Ook thans was
het doel: bevordering van eigen grootheid.
In 1818 werd eene expeditie uitgerust, naar de
Westkust van Borneo. Boeckholtz was Gouvernements-Commissaris,
hebbende den Majoor der infanterie
Muntinghe, de Kapiteins Elout en Zimmerman,
den Luitenant-Adjudant Beelaerts en den Chirurgijn-
Majoor Sängers, met ongeveer 600 man, deels Europeanen,
deels Amboinezen, bij zich. Men kwam met
twee bodems den 18n van Hooimaand voor Pontianak,
en den 21Q voor de kraton, alwaar men met
de gewone plegtigheid werd ontvangen. Een fort werd
aangelegd, en ten verzoeke van den Sultan ging Ma-

TWEEDE HOOFDSTUK.
joor Muntinghe en Kapitein Zimmerman, verzeld van
een detachement en een troep Maleijers van den Sultan,
met eenige praauwen naar Tajan op weg. Alzoo
deze plaats op 40 uren afstand Z. O. van Pontianak
is gelegen, aan eene snelstroomende rivier, duurde de
togt verscheidene dagen. De vijand had batterijen opgeworpen,
waarvan het geschut echter spoedig tot
zwijgen werd gebragt. Ten gevolge van onderhandelingen
werd men meester van de batterijen en een
twintigtal stukken. Eene bezetting van eenige Amboinezen
werd achtergelaten. De overige manschappen
waren den 23 n van Oogstmaand te Pontianak terug.
Daar bleef een garnisoen van 100 man, onder den
Luitenant Blank. De Commissaris vertrok naar Sambas,
alwaar een detachement onder Kapitein van de
Polder werd gestationeerd. Te Mampawa plaatste men
40 koppen, waarover Luitenant Kielberg het bevel
voerde.
In den aanvang van het jaar 1819 werden door
Boeckholtz contracten met de verschillende Vorsten
gesloten, doch waarin, naar het schijnt, hunne verpligtingen
jegens het Nederlandsch Gouvernement niet
duidelijk en volledig omschreven waren. In de bewoordingen
dier verdragen vonden zij althans weldra
het voorwendsel, om zich van de behoorlijke ondersteuning
der bezettingen in hunne rijkjes te onthouden.
De toestand der troepen was geenszins bemoedigend.
De landstreek rondom de fortjes was moerassig
en ongezond, tractement werd niet uitbetaald, vivres
werden niet uitgedeeld, en dat alles in eene landstreek,
waar weinig te bekomen was en slechts voor geld.
Vele waren de zieken, en de garaisoenen telden wei-
6*
S:]

S4
TWEEDE HOOFDSTUK.
nige manschappen in staat om dienst te doen. Aan
het gedrag der Maleische Vorsten was het duidelijk
te zien, dat zij oordeelden, niet op de hulp der Hollandsche
troepen te kunnen rekenen. De vrees voor
de Sinezen bezielde hen, en maakte den algemeenen
toestand zoo veel te ongunstiger.
Er waren Sinesche goudgravers in maatschappijen
of congsies, onder eigen gekozen opperhoofden, in de
rijkjes Sambas, Mainpawa, Landak, Pontianak en Simpang,
of in de aan die staten onderworpen biunendistricten.
Die . opperhoofden hadden overeenkomsten
gesloten met de Vorsten, welke of van Arabische of
van Javaansche afkomst waren, dan wel Maleijers,
doch allen den Islam toegedaan. Die overeenkomsten
betroffen het aandeel in de opbrengst der goudmijnen
aan de Vorsten toegekend, zoo ook de prijzen door
de congsies te betalen voor de rijst en het zout, hen
van wege de Vorsten te leveren, of het inkomend
regt op rijst, zout en opium, in geval de Sinezen zelven
die benoodigdheden invoerden of zich door Engelschen
of Boeginezen deden toevoeren. Er waren
onder de congsies, die zich magtig genoeg oordeelden,
om de Vorsten te tarten en zich te eenenmale als
onafhankelijk te gedragen. Deze laatsten waren vooral
te vreezen.
Deze verhouding was oorzaak, dat de Sinezen deden
wat zij goedvonden, dat zij nu en dan de troepen aanvielen,
dan weder hen mishandelden of wel op verregaande
wijze uittartten. De officieren gedroegen zich hoogst
verdienstelijk door hunne moedelooze of mistroostige
manschappen tot moed en geduld op te wekken en hun de
bespoedigde aankomst van alle benoodigdheden van Java

TWEEDE HOOFDSTUK.
voor te spiegelen. Was er hier of daar eene kans
om de verraderlijke Sinezen eenig verlies toe te brengen,
of hunne kampongs in brand te steken, dan
waren de vorsten in de weer, om er op aan te dringen
de Sinezen toch vooral met rust te laten.
Deze heulden met de Engelsche avonturiers, die
hun opium, buskruid en wapenen leverden. Zij kwamen
onbeschroomd de rivieren opstevenen, stoorden
zich aan geene tolkantoren, en waren soms onbeschaamd
genoeg om, geholpen door de Sinezen, de
Nederlandsche wachtposten te bespotten. In dier voege
ontbrak het den Opperhoofden der congsies in geenen
deele aan al wat zij noodig hadden, en de goudgravers
betaalden evenmin eenige lasten aan het Nederlandsche
gezag, als aan de Vorsten in wier rijken
zij zich genesteld hadden.
In dier voege was de toestand van den Resident
en den Adsistent-Resident ter Westkust van Borneo
eenerzijds, en die van de krijgsmagt anderzijds in
geenen deele bemoedigend. Op het einde van 1820
telde men ter naauwernood 220 man bezetting, alles
mede gerekend. In het volgende jaar werd het in geenen
deele beter. Wel verscheen in den aanvang van het
jaar 1822 de Commissaris Z. H. Tobias te Pontianak,
doch de eigenlijke versterking onder den overste
H. Ridder de Stuers, ten bedrage van 300 manschappen,
kwam eerst een half jaar daarna.
Hadden de Sinezen zich tot daartoe weerbarstig en
oproerig betoond, thans beloofden zij zich te onderwerpen.
Evenwel begreep men, dat het oogenblik
gekomen was hen te tuchtigen, en op den 13 n van
Oogstmaand gingen 375 manschappen met zes stuk-
85

86 TWEEDE HOOFDSTUK.
ken van Pontianak op weg. Den 8.1« dier maand was
de togt afgeloopen, en de Overste de Stuers keerde
naar Pontianak terug. Tajan en Mampawa werden behoorlijk
bezet, en te Sambas en Pontianak bleef eene
genoegzame magt. Nogtans duurde het slechts weinige
maanden, toen, in Louwmaand 1823, de Sinezen
van Loemar en Lara op nieuw eene vijandelijke houding
aannamen. Kapitein Sneiders met de Ie Luitenants
Bourdon, van der Palm, Stormekes en de.
2e Luitenants van Hom en Herman, met ruim 100
man geregelde troepen, verzelden den Commissaris.
Do bentings der congsie werden vermeesterd. Eene
maand later waren die van Montrado mede in de wapenen.
Kapitein Trip en Luitenant Herman bragten
hen in verwarring en vermeesterden 21 lilas, 17 vaandels,
enz. De Commissaris vertrok naar Java, wijl
zij in onderwerping kwamen. Zelfs bragten zij 88
stukken geschut, 400 pieken, 150 vaatjes buskruid
enz., om die uit te leveren.
In den zomer van het jaar 1824 barstten nieuwe
onlusten uit in het gebied van Sambas. De Sinezen
kwamen op nieuw in verzet. Wederom was een toevoer
van manschappen noodig; en deze gekomen
zijnde, werden de hoofden van den opstand aan Nederland
overgeleverd, liet duurde nogtans niet lang of
de Sinezen van Mandoor sloegen op nieuw tot muiterij
over, zelfs bestormden zij het fort te Mampawa,
en hadden zich voorzien van eene keten om den toegang
tot de rivier af te sluiten. Hunne pogingen
werden in 1825 verijdeld, doch naauwelijks was de
militaire magt in 1825 vertrokken ten gevolge van het
gebeurde op Java, of zij weigerden alle gehoorzaamheid.

TWEEDE HOOFDSTUK.
Eigenlijk was het Nederlandsen gezag ter AVestkust
van Borneo onbeduidend, dewijl de militaire magt op
den duur te gering was. Te Pontianak was een fort,
doch onbeteekenend was de magt welke men in dat
rijk uitoefende. De ligging van dien staat en van
het geringere Simpang, onder den Panumbahan Soeria
Diningrat, is laag en moerassig, en de nadering
der kust uit dien hoofde moeijelijk. Sukradana en
Matam of Katapang liggen hooger en schijnen geschikt
te zijn voor den verbouw van suiker, koffij,
peper en kapas, maar de Sultan van Matam Mohamed
Djimal Oedien heulde met de zeeroovers, welke eigenlijk
in al de riviermondingen te dier kuste gereede koopers
hunner geroofde goederen vonden, alsmede leeftogt,
wanneer zij rijst, zout, arafioen enz., noodig hadden.
Hoe treurig die toestand van Borneo's Westkust
ware, van wege den nood, waarin Java zich bevond,
hadden evenwel de Strandvorsten leeren erkennen,
dat zij het Nederlandsche Gouvernement als hun beschermer
behoorden te eerbiedigen. Zij erkenden het
Oppergezag der Bataviasche Regering, en den invloed
op de troonsopvolging, op de Sinesche congies en op
alle vreemdelingen. Die invloed deed zich echter
hoofdzakelijk gevoelen, wanneer gewapende Nederlandsche
bodems en genoegzame krijgsmagt voorhanden
waren.
Op Celebes waren de zaken geenszins in volmaakte
rust. Dit uitgestrekte vierarmige eiland was tot daartoe
slechts bekend aan twee uiterste einden, namelijk
het Noord-Oostelijke en het Zuidelijke Schiereiland.
De zeestraat ten Westen (straat Makasser),
liet meest door Nederlandsche schepen bezocht wor-
S7

88 TWEEDE HOOFDSTUK.
dende, vond daar de zeerooverij een gunstig tooneel
voor hare wanbedrijven. Hier en daar landingen te
doen, zich aan plundering, menschenroof en brandstichting
schuldig te maken, verontrustte niet weinig
de inlandsche bevolking, die aan de kusten woonde.
Te Tontoly in het bijzonder, aan den noordwesthoek
van Celebes, bestond zoodanig roofnest.
Eene expeditie werd daartegen afgezonden, welke
vermelding verdient, zoowel uithoofde van het succes
der onderneming, als ook van wege de gelukkige
gevolgen, die zij had. Deze was de bemagtiging van
Tontolj' en de uitroeijing van de talrijke zeeroovers
die zich aldaar genesteld hadden. Zij waren in het
bezit van eene geduchte vloot, bestaande uit vaartuigen
van de grootste soort, waarmede zij sedert geruimen
tijd den Archipel onveilig maakten.
De Indische Begering nam iu 1822 de aanwezigheid
te baat van Z. M. fregat Melampus, gekommandeerd
door den Kapitein ter zee A. W. de Man,
om aan de kwellingen dezer zeeschuimers een einde
te maken.
Een detachement van 50 Europeanen, benevens de
daarbij behoorende officieren, werd te Makasser ingescheept,
terwijl de Gouverneur van Celebes, de Kolonel
van Schelle met zijnen Adjudant, den Kapitein
Kuinptius, deze onderneming op het fregat bijwoonden.
De koloniale oorlogsschooners Iris en Johanna en
de 8 kanonneerbooten, werden de Melampus toegevoegd
onder den Luitenant ter zee Bembaldo.
De togt van Makasser naar Tontoly duurde, door
tegenwind en slecht weder, 14 dagen; in de bogt van
Palos voegde zich de inlandsche vorst Daing-Matona

TWEEDE HOOFDSTUK 88
bij de expeditie; zijne praauwen-vloot, van hulptroepen
voorzien, zoude volgen, maar kwam'eerst toen
de overwinning reeds behaald was te Tontoly aan.
Diep in de baai van Tontoly werd het rooversnest,
aan eene rivier gelegen, ontdekt. De flotille werd
's namiddags bij aankomst dadelijk digt onder den
wal gezonden. De debarkements-troepen onder de
Luitenants Kooy en Banff, de mariniers onder den
Luitenant A. van den Velden en de goed gewapende
barkas, onder den Luitenant ter zee H. A. van Karnebeek
met den Adelborst J. Hudig, werden met de
flotille vereenigd.
Met het aanbreken van den volgenden dag gaf de
Kapitein ter zee de Man order om de strand-versterkingen
aan te tasten. Een hevig vuur werd op dezelve
geopend, hetgeen krachtdadig door den vijand werd
beantwoord en waardoor aan onze flotille eenige verliezen
werden toegebragt. Toen werd het landen bevolen,
ten einde de vijandelijke sterkten door bestorming
te vermeesteren en om tot de vloot, die men
op de rivier landwaarts in, buiten het bereik van het
geschut zag liggen, door te dringen. De landing,
onder aanvoering van den flotille-Kommandant Rembaldo,
werd goed volbragt, de groote strand-benting,
in weerwil van eene dappere verdediging, ingenomen,
en de bezetting gedeeltelijk over de kling gejaagd,
terwijl een gedeelte zich door de vlugt naar de bosschen
wist te redden. Er was echter geen tijd te
verliezen; de meer landwaarts in gelegen sterkten en
de vloot moesten hoe eerder zoo beter bemagtigd worden.
Een tot dat einde onmiddellijk voorwaarts rukken
was noodzakelijk, en werd den Luitenant ter zee van

90 TWEEDE HOOFDSTUK.
Karnebeek, aan het hoofd van een detachtement matrozen
en flankeurs, opgedragen. De Luitenants ter zee
Alewijn en van de landmagt Banff, benevens de Adelborst
Hudig vergezelden hem. De Luitenants Kooy
en van den Velden volgden met de overige infanterie
en mariniers. Al ras stuitte men op eene tweede
benting in het bosch ; deze werd door bestorming vermeesterd;
voorwaarts ging het weder, naar eene derde
goed versterkte benting, die nog meer boschwaarts in
gelegen was, en waar de vijand naar het scheen vermeende
stand te kunnen houden. Weldra bevond men
zich aldaar. Er viel niet te aarzelen; onverwijld werd
de benting beklommen en de roode vlag met witte
kroon, die op deze sterkte wapperde, werd er door
den Luitenant ter zee van Karnebeek afgerukt. De
bemagtiging, in weerwil van hardnekkige verdediging,
gelukte volkomen, en nu kon de vloot, die gedeeltelijk
langs de rivier op strand was gehaald, vermeesterd
en vernield worden; 35 groote goed gewapende
vaartuigen, behalve een elftal, dat bij de strand-versterkingen
reeds genomen was, werden nu door onze
geheele debarkements-magt, die iiitusschen was opgerukt,
in brand gestoken. Men was meester van het
geheele oord, bestaande uit diverse campongs, waarvan
de bewoners gevlugt en de woningen opgevuld waren
met menigte (waarschijnlijk geroofde) goederen van
allerlei aard, welke men, daar zij niet mede te voeren
waren, aan de vlammen overleverde.
De volgende dagen werden besteed met de vernieling
der sterkten ten einde te brengen, en het talrijke
daarin en op de vloot gevonden geschut, deels
aan boord te brengen, deels in de rivier te doen zin-

TWEEDE HOOFDSTUK. 9]
ken. Bij eindelijke aankomst van de inlandsche hulpvloot
en van de troepen van Daing-Matona, werd die
inlandsche vorst met de vereischte plegtigheid, door
den Gouverneur van Schelle en den Kapitein ter zee
de Man, als leenheer in het bezit van dit oord gesteld.
Vervolgens werden middelen beraamd en getroffen om
de goedgezinde bevolking strandwaarts te doen terugkomen,
en om hen aan te sporen en te dwingen, om
met de eigenlijke zeeroovers niet verder gemeene zaak
te maken, voortaan, onder bescherming en ondersteuning
van de Nederlandsche Regering, hen te verjagen
en door handel en visscherij een beter en eerlijk bestaan
te zoeken. Men is hierin geslaagd, zoodat
Tontoly door deze wel volbragte onderneming, geheel
van aard is, veranderd. Straat Makasser en de Noordkust
van Celebes werden van deze geduchte zeeschuimers
bevrijd. Thans zijn deze stranden door rustige
inlanders bevolkt.
De tijding dezer overwinning werd den Gouverneur-
Generaal Baron van der Capellen op zijne reis naar
Java, te Bezoeki, overgebragt door den Luitenant ter
zee van Karnebeek, met aanbieding van 's vijands
vlag ä ) uit de derde benting. Het schriftelijk antwoord
van den Gonverneur-Generaal behelsde onder anderen :
// Dat hij zijne hoogste tevredenheid betuigde aan
//den Kapitein ter zee de Man, voor zijnen verdieuz/stelijken
ijver omtrent de zoo volledig geslaagde
„ onderneming tegen Tontoly, met verzoek aan zijne
i) In de zaal van modellen-verzameling enz. op het Departement
van Marine te 's Gravcnhage is die vlag, bij andere veroverde vlaggen
in bewaring.

n
TWEEDE HOOFDSTUK.
ii oiiderhoorige officieren en manschappen, 's Gouver-
// neur-Generaal's tevredenheid in deze te kennen
// te geven, en inzonderheid aan den Luitenant ter
//zee van Karnebeek, wiens naam hij met genoe-
// gen zoo loffelijk onder de stukken vermeld gezien
„ had."
Op den l n van Grasmaand 1823, was het kommandement
van Z. M. Nederlandsch Oost-Indisch eskader
overgegaan op den, tot dat einde met het
oorlogsfregat Euridice uitgezonden, Schout-bij-nacht
J. J. Baron Melvill van Carnbée. Zijn bestuur tot
op l n Mei 1827 over de zeemagt in Oost-Indie bevatte
eene aaneenschakeling van belangrijke en goed
bewezene diensten ; en het is der moeite waardig, om
de verrigtingen gedurende dit beheer vUigtig zamen
te trekken.
Bij het overlijden van den Kommandant en Directeur
der koloniale oorlogs-marine, de Kapitein ter
zee van Schuier, werd het bestuur over die zeemagt
ook aan den bovengenoernden Schout-bij-nacht opgedragen,
en onder den titel van Kommandant en
Directeur van Z. M. zeemagt in Oost-Indie, met zijn
bevel over het aldaar dienende Nederlandsch eskader,
vereenigd. De verbeteringen, die de koloniale marine
vereischte, waren menigvuldig en vorderden eene
zware en moeijelijk te volbrengen taak, waarvan hij
zich, in korten tijd en in weerwil van de weinige
destijds beschikbare middelen, uitmuntend kweet.
Hij wist dit wapen, met al den aankleve van dien,
zoodanig te reorganiseren en daarvan op zoo doelmatige
wijze partij te trekken, dat onze kolonie, zoo
lang men eene koloniale marine wilde behouden, en

TWEEDE HOOFDSTUK.
althans gedurende zijn kommandement, van dezelve
het meest mogelijk nut ondervond.
In de bestaande omslagtige administratie bragt hij
dadelijk vele doelmagtige veranderingen: zijne inspectiereizen
over Java, overal op de kustplaatsen ; het afvaren
en onderzoeken van de geheele Solosche-rivier,
maar vooral zijn langdurig verblijf te Soerabaya, en
zijne bemoeijingen met de maritime aangelegenheden
aldaar, gingen gepaard met het beramen en ten uitvoer
leggen van maatregelen, die voor de dienst der
zeemagt in het bijzonder en voor de kolonie in het
algemeen eene allemuttigste strekking hadden. Hij
wist ten anderen bij het activekorps der koloniale
marine eene tot dusverre bij hetzelve ongekende
emulatie te verwekken, hetgeen bij de gewone klem
en handhaving der dienstbetrachting, welke zijn kommandement
kenmerkten, van groote waarde was. Hij
was de voorsteller tot het oprigten van een depot van
kaarten en instrumenten, onder het opzigt van eenen
amanuensis, en hij was de eerste die als President
bij de Kommissie tot verbetering der Indische zeekaarten
uitbreiding aan deze nuttige zaak gaf. Door
hem werd onder het oppertoezigt van den Kapitein-
Luitenant ter zee van Kervel, en onder de leiding
van bekwame officieren-instructeurs, een Marine-Instituut
voor Kadets aan boord van het wachtschip te
Soerabaya opgerigt, hetgeen, vooral toen de suppressie
van de militaire school te Samarang plaats had, hoogst
nuttig was en geheel aan het oogmerk voldeed. Hij
organiseerde eene vaste bekruisiging van Java's kusten
en verdeelde dezelve in 8 stations, op zoodanige
wijze, dat geen plekje om zoo te zeggen onbewaakt
93

94 TWEEDE HOOFDSTUK.
bleef, en alzoo beschermd werd tegen de zeerooversvaartuigen,
die bij diverse ontmoetingen door onze
koloniale kruisers verslagen en vernield werden; zooals
onder anderen in het laatst van het jaar 1825 geschiedde
op de hoogte van Indramayoe, door de koloniale
oorlogs schooner Johanna, gekommandeerd door
den Luitenant ter zee Schuier, die, na een scherp gevecht
en bij een hardnekkigen tegenstand, eenige goed
gewapende en sterk bemande roovers-vaartuigen in
den grond boorde, waarbij onder anderen de Luitenant
ter zee A. D. Timmerman kwam te sneuvelen,
en de Kadet van der Woude zwaar gewond werd.
De Mol ukken, Celebes, straat Malakka, Borneo's en
Sumatra's kusten werden onafgebroken door onze zeemagt
bezocht. Door de tegenwoordigheid van eene
divisie kanonneerbooten, onder den Luitenant ter zee
Bouman, had men in Junij 1825 aan het kloekmoedig
gedrag der officieren en bemanningen dezer vaartuigen,
tegen de oproerige Sinezen ter Westkust van
Borneo, het behoud onzer bezittingen aldaar te danken;
zoo als ook in November 1824 een aanval der
inlanders op den kraton te Palembang, door de korvet
Dolphijn van het Nederlandsch eskader, Kapitein-
Luitenant ter zee Blommendal, de koloniale kanonneerboot
n°. I, Luitenant ter zee Muller en de gewapende
kielligter, dapper werd afgeweerd. Eene
roovers-vloot, bestaande uit een zeventigtal Papoesche
of Ceramsche vaartuigen, die zich in Junij 1824,
nabij Banjoewangie en later bij de Kangeong eilanden
had opgehouden, werd door onze kruisers verjaagd,
en die wateren van deze zeeschuimers verlost.
Daar nu de dienstverrigtingen van het Nederlandsch

TWEEDE HOOFDSTUK.
Oost-Indisch eskader, gecombineerd met die van de
koloniale oorlogs-mariue, plaats vonden naar de instruction
en orders van eene en dezelfde vaste hand,
zoo kon zulks niet anders dan tot groote eenheid
bij de operatiën leiden. Daaraan was men verschuldigd
den goeden uitslag van de expeditie in October
1824 der korvetten Komeet van het Nederlandsch
eskader, Kapitein-Luitenant ter zee Pietersen, en de
Anna-Poulowna, Kapitein-Luitenant ter zee Momma
van de koloniale marine, tegen Radja Gilolo op de
kust van Ceram. Voornamelijk gold dit ten aanzien
van onze gecombineerde en door den Schout-bij-nacht
Melvill van Carnbée goed georganiseerde zeemagt, in
1825 bij de groote expeditie en overwinningen van
Badjoa en Soepa op Celebes, onder het opperbevel
van den Generaal van Geen.
Niet minder gewigtig waren de diensten van de
zeemagt bij het uitbreken in Julij 1825 van den Javaschen
oorlog, toen een groot gedeelte van het leger
zich op Celebes bevond. Z. M. fregat Maria Reigersbergen,
Kapiteins ter zee Coertsen en Kowes, Pollux,
Kapitein-Luitenant ter zee Eeg, juist op dat tijdstip
Java aandoende op de reize rondom de wereld, werden
onmiddellijk door den Kommandant der zeemagt naar
Samarang, dat door den opstand bedreigd werd, ge.
zonden; aldaar gestationeerd en een groot gedeelte
der equipagien voor de dienst te lande, gedebarkeerd.
Ook van Z. M. fregat de Javaan, Kommandant Anemaet,
en later van Z. M. fregat Bellona, Kapitein
ter zee Dibbetz en korvet Komeet, Kapitein-Luitenant
ter zee Courier dit Dubikart, werden de bemanningen
ontscheept en deden aan wal nuttige diensten. Deze
95

96 TWEEDE HOOFDSTUK.
gingen echter met opofferingen voor de marine gepaard.
Zoo verloor onder anderen Z. M. fregat Javaan,
bij de onderneming tegen Demak boven Samarang,
drie en dertig van zijne beste matrozen, die
tegen eene groote overmagt van vijanden zeer eervol
sneuvelden. Z. M. korvet Pollux werd later ter hulp
gezonden van onze ambtenaren en van de trouw gebleven
inlaudsche hoofden op de Zuidkust van Java,
in de baai van Patjitan, welke zending een volkomen
succes ondervond. De activiteit van onze oorlogsbodeins
van alle charters, tijdens het uitbarsten der onlusten
op Java, was van het uiterst gewigt, om onze
troepen van Celebes en van alle de buiten-etablissementen
in den Archipel, waar zij maar eenigszins
konden gemist worden, met den meesten spoed naar
het alstoen zoo bedreigde Java over te brengen. Het
waren gewis zoo vele blijken van onvermoeide en
goed overlegde zorgen van den toenmaligen chef van
de zeemagt.
Toen, ten gevolge der aankomst in Sprokkelmaand
1826 van den Commissaris-Generaal Burggraaf du Bus
de Gisignies, eene reeks van bezuinigingen moesten
worden ingevoerd, werd de Schout-bij-nacht Baron
Melvill van Carnbée door bovengemelden Staatsman
aangezocht om hein in zijne moeijelijke taak van zijne
zijde zooveel mogelijk 's Konings intentie te helpen
uitvoeren. Bij zijn uitgebreiden werkkring betrekkelijk
het zeewezen werd hem door den Commissaris-
Generaal nog bovendien opgedragen de werkzaamheden
van waarnemend Raad van Indië, welke bezigheden
hij gratis op zich nam. Het was echter met
groot leedwezen, dat zoo vele geliefkoosde wenschen

I
TWEEDE HOOFDSTUK. 97
tot uitbreiding en verbetering van het zeewezen in
Oost-Indië, uithoofde van de ingevoerde bezuinigingsmaatregelen,
door hem moesten opgegeven worden,
daar alle uitgaven tot de uiterst noodzakelijke werden
ingekort. Hij voldeed evenwel aan het in hem gesteld
vertrouwen bij deze onaangename en ondankbare
taak, en nadat hij aan zijnen opvolger, den Schoutbij-Nacht
A. W. de Man, het Kommandement over
de zeemagt in Oost-Indië op 1 Q Mei 1827 had overgegeven,
bleef hij nog de hem opgedragen function
van Raad van Indië waarnemen, en keerde eerst op
den 20n van Sprokkelmaand 1828, met zijnen Adjudant,
den Luitenant ter zee N. A. van Kamebeek,
op het linieschip de Kortenaar naar het Vaderland
terug.
Gedurende het hierboven beschreven circa vijfjarig
tijdvak, werden aan den Schout-bij-Nacht Melvill van
Carnbée, door de Indische Eegering, onderscheidene
belangrijke commission opgedragen; onder anderen die
naar Malakka en Riouw, gedurende zes maanden, waarbij
aan hem en aan zijnen mede-Commissaris, den heer
Waper Melis, werd opgedragen, om aldaar den staat
van zaken op te nemen en de benoodigde verbeteringen
daar te stellen, welke taak met beleid en doorzigt
werd volbragt. Op den togt derwaarts, aan boord
van Z. M. fregat Euridice, gelukte het den Schoutbij-Nacht
zoodanige goede adsistentie aan het in Straat
Banka aan den grond geraakt Engelsch Compagnie-schip
the Royal George te doen verleenen, dat hem door
Directeuren van de Engelsche Oost-Indische Compagnie
een gouden eeresabel met inscriptie ten geschenke werd
aangeboden.
I. 7

98 TWEEDE HOOFDSTUK.
Hij was een erkend bekwaam, actief, doch streng
zee-officier, die reeds gedurende de jaren 1802 tot in
het midden van 1806 's Lands linieschepen de Bato
en de Pluto als Kapitein ter zee naar en in Oost-Indië
had gekommandeerd. Hij had derhalve veel ervaring,
kende de kolonie en bezat het talent om zich bekwame
medehelpers in zijne werkzaamheden toe te voegen,
blijkens zijne keuze onder anderen van de twee personen,
die hem gedurende al den tijd van zijn kommandement
der zeemagt in Oost-Indië onvermoeid en getrouw
ten dienste en ter zijde stonden, namelijk, de
bekwame Onperschrijver van het Nederlandsch eskader
J. P. C. Ruloffs, dien hij tot zijnen Adjunct-Directeur
der Koloniale Marine deed benoemen, en die in later
tijd tot Vice-President bij den Raad van Neêrlands-
Indië opgeklommen is; en de Luitenant ter zee H. A.
van Karnebeek, die, naauwelijks van zijne op Sumatra
bekomen wonde J ) eenigzins hersteld, reeds in Junij
1823 tot zijn Adjudant werd benoemd, deze betrekking
zoowel voor de Koloniale Marine, als voor het
Nederlandsch eskader waarnam, en steeds als Secretaris
fungeerde bij al de Commissiën, die den Schout-bij-
Nacht, zoo als die naar Malakka, werden opgedragen.
Die officier kom mandeerde ook de naar Amerikaansch
model nieuw gebouwde schoener Windhond, en bleef
nog, tot zijn terugkeer naar Nederland, als Adjudant
werkzaam bij den opvolger in het kommandement der
Oost-Indische zeemagt, den Schout-bij-Nacht de Man *).
') Zie alhier bl.
2 ) Men leze over het kommandement van dezen vlag-oflicier in
Indië zijne levensschets, in 1862 beschreven door den alstoen gepensioneerden
Schout-bij-Nacht II. A. van Karnebeek.

TWEEDE HOOFDSTUK. 88
De oorlogsschepen en vaartuigen, die gedurende
het bovengemeld kommandement van den Schout-bij-
Nacht Baron Melvill van Carnbée in Oost-Indië hebben
gediend, zijn geweest de navolgende ') :
De sluwe Keizer Pakoe Bowoeno IV, bijgenaamd
de rijke (Soegie), stierf in het jaar 1820. Zijne
valschheid jegens de Europeërs, zoowel ten opzigte
J
) Tot het Nederland sch Oost-Indisch es kail er behoorende:
Z. M. fregat Melampus, Kapit, ter Zee A. W. de Man.
„ „ „ Euridice,
„ „ „ J. J. C. Wardenburg.
„ „ „ Dageraad,
„ „ „ W. A. vau der Hart.
„
„
„
„
„
„
Javaan,
Maria Reigersbergen,
„
„
„ „ P. Pietersen,
„ „ F. Coertzen.
„ „ „ Bellona,
„ „ 11. M. Dibbetz.
„ „ korvet Lynx,
Kpt.Lt t. Zee J. P. M. Willinck.
„
„
„
„
„
„
Pollux,
Areud,
„
»
„ „ Ch. Eeg.
A. van Daalen.
„ „ „ Triton,
W. A. van Dura.
later „
J. ,T. Steenboom.
„ „ „ Atalante,
„ „ J. Blom.
..
„
..
„
.»
„
Dolphijn,
Komeet,
„
„
„ „ N. P. Blommendal.
„ „ P. Pietersen.
later „ „ „ P. G. Courier dit Dn-
ten tweeden maal
bikart.
„ „ „ Arend,
» „ „ J, P, M. Machielscn.
„ „ brik Sirene,
„ „ D. Buys.
Met expeditionaire troepen voor het Oost-Indische leger werden
uit Nederland gezonden:
Z. M. linieschip de Zeeuw, Kapitein ter Zee Lucas.
» „ „ Waterloo, ,; „ „ van Daalen,
» » >, Korteuaar, Kapt. Lt. „ „ Blommendal.
Tot de Koloniale Marine behoorden, en werden gevoerd door diverse
afwisselende Kommandanten :
Z. M. fregat van der Werf; de brikken Orestes, Jacoba Elisabeth,
Nautilus, Siewa, Dourga, Haas; de schoeners Johanna, Emma,
Iris, Calypso, Castor, Pollux, Circé, Daphne, Zephyr, Zeemeeuw,
Windhond, Brak; B kanonneerbooteu en 10 roeikanonneerbooten.
7*

100 TWEEDE HOOFDSTUK.
der Engelschen, als der Nederlanders, was zonder
voorbeeld, zoodat men nimmer tegen zijne streken
genoeg op zijne hoede wezen kon. Zijne vreesachtigheid
en daarbij zijne hoofsche manieren, voorkwamen
steeds de uitbarsting zijner streken. Sedert eenigen
tijd was de Baron Nahuys Resident aan het Hof van
Solo, zoodat deze al de formaliteiten iii de kraton
had te vervullen, welke bij den Leenman van de
Compagnie, voor welken de Koning van Nederland was
in de plaats getreden, had te vervullen. Bereids in
1792 was 's Keizers oudste zoon, bij zijne tweede wettige
echtgenoote, destijds zeven jaren oud, op zijn
verzoek, van wege de Hooge Regering, als koonprins
door van Overstraten gehuldigd. Hij volgde zijnen
vader op als Soesoehoenan Pakoe Bowoeno V, doch
regeerde niet lang, want hij overleed in 1823. Hij
werd op zijn verzoek opgevolgd door zijn oudsten
natuurlijken zoon Maas Sapordau, die den naam van
Pakoe Bowoeno VI aannam. In de gebeurtenissen,
welke niet lang daarna op Java aanvingen, en die
dat eiland gedurende vijf jaren beroerden, was hij in
dier voege gemengd dat hij, bij het einde van dien
oorlog, in 1830, naar Amboina werd verbannen.

DERDE HOOFDSTUK.
Groole beslommeringen van den Gouverneur-Generaal. Gioote uitgaven.
Landverhuring 1824. Reis van den Gouverneur-Generaal.
Amboina. Banda. Tripang. Kleine eilanden. Aroe- en Timor-
Laut-eilanden. Mouw. Gamburbouw. Saparoewa. Ternate. Menado.
Makasser. Boni. Krijgsbedrijven. Generaal-Majoor van Geen
naar Makasser. Overwinningen in Boni. Soepa onderworpen. Tanette.
Residentie Preangers in 1824. Opstand van Diepo Negoro.
Adsistent-Resident Chevallier. Ontevredenheid des Konings. Geldleening.
Achterstand. Verschillend gevoelen deswegen. Van der
Capellen treedt af, den 1 van Louwmaand 1826,
Veelvuldig waren de beslommeringen en zorgen,
welke het bestuur van den Algemeenen Landvoogd
bemoeijelijkten. Wel bleven de prijzen der koffij ter
Bataviasche markt nog hoog, doch de weinige Hollandsche
aanvoeren bestonden uit provisiën en benoodigdheden
ten behoeve der Nederlanders. Men konde
zich verbeelden, dat Batavia de eenige haven was,
geopend voor hun handelsbedrijf, en als bestonden
voor hen in den geheelen uitgestrekten Indischen
Archipel geene andere havens. De Engelschen intusschen
overstroomden Java met hunne fabriekaten,
ten gerieve van den Inlander zoowel als van den
Europeaan; de Noord-Amerikanen, gewoon aan de
vrachtvaart over het geheele wereldrond, verscheep-

102 DERDE HOOFDSTUK.
ten, wat zij aanvoerden of uit Indië naar Europa
overbragten, tot lage prijzen, Het was voor van der
Capellen een grievend leed, dat de Nederlandsche
scheepvaart op Indië geheel scheen te niet te gaan,
terwijl de Engelsche schepen daarentegen steeds vermeerderden
en al grooter en grooter hoeveelheid goederen,
zoowel provisiën als wollen en katoenen fabriekaat,
ook staalwaren aanbragten. Nieuwe verordeningen
omtrent de regten van in- en uitvoer werden
met omzigtigheid ingevoerd, doch die maatregelen
mogten niet baten.
Onder dit alles vermeerderden de uitgaven. Ambtenaren
en officieren kwamen dagelijks over uit Nederland.
Door plaatsing of wachtgeld moest in hun
onderhoud voorzien worden. Het getal militairen
moest bestendig door nieuwe aanvoeren worden vermeerderd
of aangevuld, en men berekende dat ieder
soldaat, uit Nederland gekomen, wanneer hij in Indië
in staat was dienst te doen, op één duizend gulden
te staan kwam. Het zeewezen kostte voor den aanbouw
of aankoop van brikken, schoeners en kanonneerbooten
jaarlijks eenige tonnen gouds. Evenzoo
de op- en aanbouw van kasernen, hospitalen, het onmisbare
huisraad en verdere benoodigdheden, mede
ten dienste der poststations, waar de logementen en
de postwegen, even als de bruggen, in ellendigen staat
waren of geheel ontbraken; dit alles kostte, met het
oorlogsrnateriëel, jaarlijks geene tonnen schats, maar
eenige millioenen.
Onder de groote werken, welke ten dienste der
scheepvaart, noodzakelijk werden geoordeeld, behoorde
het uitdiepen van de voorhaven van Batavia, het

DEEDB HOOFDSTUK. 103
doorgraven van de bank, die zich voor de monding
der groote rivier gevormd had, en het aanleggen van
nieuwe havenhoofden verder op het diep. Dit werk
werd op een millioen gulden geraamd, doch als noodzakelijk
geacht, werd daaraan de hand geslagen. In
achttien maanden tijds was het werk voltooid, zoodat
voor het einde van het jaar 1823 daarvan kon worden
gebruik gemaakt. Het vond zijne bestrijders, die
het geheele werk overbodig rekenden, als ten eenenmale
onnut; terwijl anderen daarover zich ongunstig uitlieten,
als hebbende door de moerasdampen aan een groot
aantal arbeiders — volgens enkelen op duizende menschen
geschat - het leven gekost.
Uiterst moeijelijk werd de toestand van het Bataviasche
bewind. Een tekort van ongeveer twee millioen
gulden werd veroorzaakt door de kwijtgescholden landrente
over de jaren 1815, 1816 en 1817, welke edelmoedigheid
niets meer was dan eene billijkheid jegens
den in benarden staat zich bevindenden inlander. De
Probolingo-gronden, welke door den Gouverneur-Generaal
Daendels waren verkocht, en waarvoor kredietpapier
was daargesteld, moesten, in 's lands belang,
worden teruggekocht, waarbij andere even buitengewone
uitgaven kwamen.
In andere moeijelijkhcden werd van der Capellen
gewikkeld, door de uitgifte in huur op lange termijnen
van landgoederen of gronden in de Vorstenlanden en
elders op Java. Aanzienlijke ambtenaren en hunne
vrienden waren in die handelingen betrokken, welke
men in der tijd den Commissarissen-Generaal had weten
smakelijk te maken, vooral door het voorgeven,
dat de Nederlandsche invloed op de bevolking langs

104 DEEDE HOOFDSTUK.
dien weg weldadig en blijvende zoude worden. Dit
was nogtans in geenen deele het geval. De woekerzucht
der Sinezen was zoo werkzaam ten nadeele van
den ligtgeloovigen inlander, dat beperkende maatregelen
ten hunnen aanzien alreeds door den Algemeenen
Landvoogd in 1820 moesten worden genomen, welke
eerlang ook tot Arabieren, Bengalezen en Boeginezen
werden uitgestrekt.
De misbruiken, ten nadeele van den Javaanschen
planter ingeslopen, hadden echter eene meer algemeene
strekking. Handelsetablissementen waren door Nederlanders,
en vooral door Engelschen, in de binnenlanden
gevestigd, en van der Capellen meende de overtuiging
te hebben verkregen, dat die Europeanen door verkoop
der te velde staande producten, welke zij zich tot
geringe prijzen van de planters of Hoofden wisten toe te
eigenen, daar de ligtzinnige, weinig aan geld gewone,
Javaan niet gewoon is aan de toekomst te denken op
onregtmatige wijze zich verrijkten. Daarop grondden
zich de beperkingen van den toegang tot de binnenlanden
voor hen, die gewoon waren daarvan misbruik
te maken; zoodat de vrije mededinging van den inlander
op de markt, welke de hoogste prijzen beloofde,
niet of zelden plaats kon hebben.
Er was meer. Zonder voorkennis van den Gouverneur-
Generaal werden door de Europeanen van de Javaansche
Vorsten en Grooten land verhuringen bewerkstelligd, niet
overeenkomstig de oorspronkelijke bepaling voor een tijd
van drie jaren, maar voor twaalf, twintig of dertig
jaren. Nu moge dit voor den huurder voordeelig wezen,
of zelfs noodwendig, waar het den aanleg van koffijtuinen
betreft, maar voor den verhuurder was zooda-

DERDE HOOFDSTUK.
105
nige verhuring voor een aantal jaren in ééns zeer
schadelijk. Al die landverhuringen toch gaan vergezeld
van een voorschot op de huurpenningen aan den verhuurder.
Voor hoe grooter aantal jaren die verhuring
plaats heeft, hoe grooter ook de som is — in geld
of sieraden of andere zaken — welke den verhuurder
wordt uitbetaald. De Javaansche Groote ontvangt derhalve
in ééns eene aanmerkelijke som, maar daarop
volgen een aantal magere jaren, in welke hij van den
landhuurder niets ontvangt. Dit leidt natuurlijk tot
onderdrukking en uitzuiging van den landbouwer of
de Tjatjahoofden, die zich zware lasten of heerendiensten
moeten laten welgevallen, want hunne Hoofden,
Dessa- of Districts-Hoofden, zijn het in dezen met
den landhuurder eens.
Men moet het daarvoor houden, dat Sultan Hamangkoe
Bowoeno IV met die landverhuring is aangevangen
ten behoeve van den Resident Nahuys, aan wien
uit vriendschap het landschap Bedoyo werd afgestaan ').
Nahuys, later bovendien Resident van Soerakarta geworden
zijnde — welke dubbele betrekking misschien
niet ten voordeele van 's Lands dienst was — bevorderde
de landverhuring in de beide Rijken, daar toch
van geen kracht waren die verhuringen, ten ware de
contracten minstens door den Resident voor gezien
waren geteekend. Dewijl deze als de eerste landhuurder
in de Vorstenlanden kon gelden, is het ligt
na te gaan, dat zijn eigenbelang daarin betrokken
') Men zie deswege: Gedenkschrift van den oorlog op Java van
1825 tot 1830 door Jhr. F. V. A. Ridder de Stuers, uit het Franscli
vertaald door den Luitenant Kolonel H. M. Lange, bl. 46 in de
aanteekening.

106 DERDE HOOFDSTUK.
moest wezen, en hij een warm ijveraar voor die landverhuringen
was ').
In Herfstmaand 1821 onderzocht van der Capellen
die zaak naauwkeurig, deed zich die door den Resident
uitleggen; daardoor geenszins voldaan, vroeg hij
ook het gevoelen van den nieuwen Resident van Solo,
den Baron de Salis, deed zelf eene nieuwe onderzoeksreize,
raadpleegde den Hoogen Raad en nam op den
6n van Bloeimaand 1823 een besluit, waardoor, te rekenen
van den 31n van Louwmaand 1824, alle landverhuringen
in de landen van Soerakarta en Djokjakarta
vervallen en vernietigd verklaard werden. Het gold
de contracten, gesloten na den 15n van Slagtmaand
1821, dewijl op dat tijdstip de Resident Nahuys kennis
had gedragen van het Besluit van den 30° vaii
Wijnmaand 1821, waarbij stellig last werd gegeven,
voortaan geene nieuwe verhuringen meer te gedoogen.
De landerijen in de Vorstenlanden, als waarop het
Nederlandsch bewind slechts een middellijken en geen
regtstreekschen invloed konde uitoefenen, moesten dit
besluit treffen.
liet toezigt van het Bewind was echter ook noodig
in de Residenten, regtstreeks onder het Nederlandsch
gezag staande. Zelfs in de omstreken van Buitenzorg,
zoo onmiddellijk onder de oogen van het Opperbestuur,
') In de Verzameling van Offiuiëele Rapporten betreffende den
oorlog op Java enz., door den Kolonel Nahuys, D. I, vindt men bl.
281 vv. de daaromtrent door hem gevoerde briefwisseling. Op bl.
347 leest men de namen van eenige der Landhuurders, als Thomson,
de Sturler, Winter, Louis, Dezentje, Stavers, Beer, la Bretonnière,
Boutel, Nahuys en ïissot. Onder de voorstanders der landverhuring
behoorde P. de Haan, Doornik enz.

DERDE HOOFDSTUK. 107
was dat toezigt noodig, alzoo Europesche laudheeren
aldaar nog in L824 niet aarzelden zich schuldig te maken
aan de onderdrukking der inlandsclie arbeiders. Van
der Capellen maakte ook hieraan een einde, even als hij
noodig had geoordeeld, aan de voormalige landhuurders
in de Vorstenlanden, na den 31" van Louwmaand
1824, het verder verblijf in die streken te ontzeggen.
Den onpartijdigen lezer zal het geenszins bevreemden,
dat. eigenbelang bij die landverhuringen eene
groote rol hebbe gespeeld, en bij naauwkeurig ouderzoek
bleef het den Gouverneur-Generaal geenszins
verholen, dat de Europesche landhuurders meerendeels
Engelschen, Amerikanen en Franschen waren.
Het Europesche kapitaal, dat in dier voege bestemd
was om op Java vruchten te dragen, zou niet den
Nederlander verrijken, maar den vreemdeling. Er is
geen twijfel aan of deze bedenking heeft ook bij van
der Capellen gewogen bij het doorzetten der maatregelen,
om landeigendom en landhuur door den Europeaan
te bemoeijelijken.
Onder de landhuurders, of meer eigenlijk gezegd
onder de. landeigenaren, waren niet het minst vasthoudend,
ten aanzien van hunue verkregene regten,
C. de Wilde en N. Engelhardt, destijds de eenige
eigenaren van het landgoed Soekaboemie in de Preangers,
dat, ingevolge hunne verzekering, tijdens het
beheer van de Wilde van 16,000 inwoners tot ruim
20,000 was aangegroeid. Deze omstandigheid moest,
en niet ten onregte, pleiten voor het vaderlijke bestuur,
' waaronder die inlanders hadden geleefd. Een
zoo rusteloos werkzaam man als de Wilde trok uit
den arbeid van eene zoo talrijke bevolking groote

108 DERDE HOOFDSTUK.
voordeden, niet enkel uit de koffijboomen, welke den
eigenaren aanzienlijke winsten afwierpen, maar ook
uit de rijstkultuur op sawavelden en uit andere voortbrengselen.
De voorwaarden tot terugkoop, aan de
Wilde door den Gouverneur-Generaal aangeboden,
weigerde hij aan te nemen, reisde naar Europa, en
wist het Gouvernement in Nederland te bewegen,
hem voor den afstand van het koffijproduct veel gunstiger
voorwaarden toe te staan, dan die door hem
tot daartoe waren genoten. Door Gouverneur-Generaal
en Raad van Indië werd evenwel goedgevonden, de
uitvoering van dit Koninklijk Besluit te schorsen, alzoo
de verkregene prijsverhooging zich billijkerwijze
tot de overige landbezitters in de Residentie Preanger
Regentschappen had behooren uit te strekken. Geheele
afkoop was het eenige middel dat overschoot. Met
eene aanzienlijke winst werd den eigenaars het landgoed
Soekaboemie door het Gouvernement afgekocht
en omstreeks denzelfden tijd werden nog andere landgoederen
in die streken, als onder anderen Oedjongbrim
met ruim 4000 zielen, onder den eigendom van
den Souverein teruggebragt.
De Opperlandvoogd oordeelde veel nuts te hebben
gesticht door zelfstandig onderzoek van verschillende
oorden op Java, en begreep weldadig voor de buitenbezittingen
te kunnen werkzaam zijn, door die persoonlijk
te bezoeken. Door van Diemen en door vroegere
Bewindvoerders waren dergelijke reizen ondernomen,
doch deze hadden zich meestal tot Amboina of tot
Amboina en Banda bepaald. De tegenwoordige Opperbestuurder
had een wijdstrekkender doel en hoopte aan
die buitenbezittingen nog vele verbeteringen te kunnen

DERDE HOOFDSTUK.
109
schenken, vóór zijn terugkeer naar Europa. Bij name
was een der voornaamste oogmerken van van der Capellen,
ir om te onderzoeken of het stelsel van ge-
// dwongen teelt en leverantie van specerijen,, met al
,/ den aankleve van dien, in de Moluksche eilanden
// langer moest worden gehandhaafd, dan wel, of dit
// stelsel zoude moeten en, zonder groote moeijelijkv
heden, zoude kunnen wijken voor een meer liberaal
,/ systema, gegrond op vrije kuituur en vrijen handel."
Gewisselijk was dit doel gewigtig en weldadig, doch
bleek weldra van te giooten omvang te zijn, om, ten
gevolge van dat bezoek, te kunnen verwezenlijkt worden.
Daarbij bragt de vijandige toestand der Zuiderstaten
van Celebes, die namelijk van het zoogenoemd
Bongaische Tractaal, belemmeringen teweeg, ernstiger
dan waarop gerekend was.
Door een aanzienlijk gezelschap hoogere en mindere
ambtenaren was de Gouverneur-Generaal vergezeld, toen
hij op den 18 n van Sprokkelmaand 1824 de reede van
Java verliet. Zelf aan boord van de Eurydice, behoorden
de brikken Sirene en Doerga tot het reisgezelschap;
de Sirene eeu traag zeiler, de Doerga daarentegen,
hoezeer te Bantjar op Java gebouwd, zich onderscheidende
als vlugzeiler. Het eerste doel van den
togt was Amboina, alwaar den 3 n van Lentemaand
van der Capellen, met zijne echtgenoote, welke Zijne
Excellentie verzelde, en den Raad van Indië van de
Graaft' met verder gevolg, aan wal stapten.
Het komt niet te pas alhier uit te wijden over de
vroegere onderdrukking door die eilanders geleden.
De ingezetenen van Ambon en de zoogenoemde negorij-volken,
die de dorpen bewonen, waren verdeeld

no
DERDE HOOFDSTUK.
in Christenen en in Mohamedanen, van welke de eersten
zich meestal op hun Christendom vrij wat lieten
voorstaan, als boven de Mohamedanen verheven en
met de Europeanen zich van gelijken rang achtende.
De inlandsche Christenen of Mardijkers, bestaande uit
een gemengd ras van Europeanen en inlanders, hebben
er ten allen tijde veel prijs op gesteld, om onder
Jan-Compagnie in krijgsdienst te worden gebruikt.
Ook heeft men onder hen niet zelden dappere mannen
aangetroffen. Zelfs Daendels zag hen gaarne onder
zijne soldaten ').
Na het dempen van den opstand onder Matulesia,
waren de gemoederen langzamerhand tot kalmte gekomen,
waartoe ook de gematigdheid der Nederlandsche
Gouverneurs, ten aanzien van de betaling der
geleverde specerijen en andere verpligte leveringen,
niet weinig had bijgedragen. Langs dien weg kwam
de Gouverneur-Generaal er te eerder toe, om eene
verordening of publicatie uit te vaardigen voor het
verlaten der Ambonsche eilanden, waardoor de ingezetenen
op velerlei wijze verligt werden. Het stuk is
gedagteekend den 15n van Grasmaand 1824.
Die belangrijke verordening, ter gunste der bevolking
van Amboina en de Uliasser-eilanden, bevat
hoofdzakelijk, hoewel voorloopig, in afwachting van
nadere bepalingen, dat de nageloogst ruimer zoude
worden betaald; dat geen arbeid zoude worden onbeloond
gelaten, zoodat de negorij-diensten dubbele
belooning zouden erlangen; dat de Hongie-togten
') Van de sprookjes, (en aanzien van Daendels verhaald, zeggen
Wij geen woord,

DERDE HOOFDSTUK.
Ill
zouden blijven afgeschaft; toch zouden de ingezetenen
tegen hunne vijanden worden beschermd en de middelen
tot zelfverdediging hun worden gemakkelijk
gemaakt. // Wettig gekozen Hoofden zullen over hen
gesteld worden; goed en gemakkelijk regt zal voor
hen te vinden zijn ; door den Gouverneur en verdere
ambtenaren zullen de ingezetenen met billijkheid worden
behandeld. De Opperlandvoogd rekent daarentegen
er op, dat niemand zich aan ongehoorzaamheid
of wederspannigheid zal schuldig maken, daar de
kwaadwilligen met gestrengheid zullen worden gestraft."
Veel korter duurde het verblijf op de Banda-eilanden,
waar het gezelschap bij zijne aankomst onthaald
werd op het gezigt van eene uitbarsting van den
vuurberg, èn te midden van den dag, èn in de duisternis
van den nacht, èn bij het latere schijnsel der
maan. Een verrukkelijk en zeldzaam gezigt ongetwijfeld
voor de meesteu van het Europesche reisgezelschap!
De op Banda uitgevaardigde verordeningen, veertien
dagen na die der Ambonsche eilanden, zijn in
verschillende opzigten meer tot bijzonderheden afdalende
en bepaalder van uitdrukking dan de eerstgenoemde,
waarschijnlijk dewijl het op Banda meer
uitsluitend betrof eene bevolking bestaande uit afstammelingen
van Nederlanders.
n De Residentie Banda zal voortaan bevatten het
oostelijk gedeelte van Groot-Ceram, voor zoo verre
het vroeger Tidoreesch leen was, benevens de Heffing
en andere eilanden tot en met de Aroe-groep en de
verdere zoogenoemde Zuidooster- en Zuidwester-eilanden.
Daarvoor zal worden ingesteld een afzonderlij-

112 DERDE HOOFDSTUK.
ken Raad van Justitie. De alleenhandel in noten en
foelie wordt gehandhaafd, edoch de betaling zal worden
verhoogd en alle maatregelen, uit het monopoliestelsel
voortgevloeid, worden afgeschaft; ook de ingezetenen
gehandhaafd bij alle betamelijke regten en
vrijheden. De wetten en bepalingen op de extirpatie
der specerij boo men worden uitdrukkelijk ingetrokken
en vernietigd. De handel der ingezetenen op de eilanden,
onder deze Residentie ressorterende, zal worden
beschermd en aangemoedigd. Door het Gouvernement
zal het getal perkslaven zoo veel mogelijk worden
voltallig gehouden; welke menschen door de perkeniers
met menschlievendheid moeten worden behandeld.
In gevalle de perken of de specerijboomen niet
behoorlijk worden behandeld, behoudt het Gouvernement
aan zich het regt, die perken in te trekken, na
condemnatie der schuldigen door den Raad van Justitie.
De eilanden, onder den Resident van Banda ressorterende,
of op welke aan de ingezetenen van Banda
de handel is toegestaan, zijn de Key-eilandjes, de
Aroe-eilanden, de Tenimber- of Timor-Laut-groep met
de Zuid-Wester en Zuid-Ooster eilanden, waarmede
de eilanden ten Noorden van Groot Timor bedoeld
worden. Het bezoek dier eilandgroepen was vroeger
veel drukker, toen het daarbij het uitroeijen der specerijboomen
gold. Tegen het einde der vorige eeuw
was het verval der Nederl. O. I, Maatschappij en de
toenemende vijandelijkheden der Engelschen oorzaak,
dat die vaart met gewapende en ongewapende bodems
geheel ophield. Het bezoek van predikanten had evenwel
nog van tijd tot tijd plaats, en van Ambonsche
onderwijzers werden de Christen-dorpen voorzien, ter-

DERDE HOOFDSTUK.
113
wijl aldaar tevens veelal voor steenen kerken werd
gezorgd. Vandaar dat thans nog schoolonderwijs in
het lezen van Preken, door de schoolonderwijzers, op
een aantal eilanden in die streken gebruikelijk was,
ofschoon het schoolonderwijs veel te wenschen overliet,
en het Christendom slechts in uitwendige vertooning
bestond. De Gouverneur-Generaal van der Capellen
trachtte het een en ander te verlevendigen,
edoch het duurde niet lang of het Christendom werd
op die oostelijke eiland-groepen meer en meer verwaarloosd.
De Bandanezen en Ambonezen, die deze eilanden
bezochten, deden dit met het dool zich van leeftogt
te voorzien, en om eenige handelsartikelen in te ruilen.
Djagong, obies, slechte rijst, sago, karbouwen en
varkens werden door die handelaars ingeruild tegen
gongs, koperen pannen, kramerijen, arak, waarop die
eilanders algemeen zeer verzot zijn, en waarin zij zich
gaarne te buiten gaan, katoenen stoffen, vooral blaauwe
of zwarte katoentjes. Eigenlijke handelsartikelen van
daar zijn vooral voortbrengselen der visscherij, namelijk
tripang, die op de banken in verschillende soorten
wordt aangetroii'en, en met welke visscherij zich niet
alleen mannen, maar vaak vrouwen en kinderen bezig
houden. Er zijn onderscheidene soorten, sommigen
tellen tot twintig soorten, eetbare tripang, waarvan de
beste per pikol tot Rx. 120 in Sina geldt. De beste
soort heet bij sommige zand-tripang en bij anderen zwarte
tripang. — De tripang, zeeslak, zeekonikommer (in
het Fransch Bichede mer) wordt, naarmate van de
soort, op verschillende wijze voor den handel toebereid;
de meeste soorten worden opengespouwen, van
I. «

114 DERDE HOOFDSTUK.
het ingewand gereinigd, opgekookt met popaya-bladen,
voorts goed in den wind gedroogd en in den handel
gebragt. Karet wordt evenzeer op de banken of reven
gevangen. Dit is die schildpad, welke slechts ter zake
der schilden wordt gezocht, omdat het vleesch niet
smakelijk is, en de schilden het eigenlijke schildpad
voor den handel opleveren. Men spreekt in den handel
van een kop, bestaande uit 13 stukken, bestaande
uit de schilden van een enkel dier. Er zijn koppen
schildpad, welke door de Chinezen met / 2000.—
betaald worden. In Japan wordt dat artikel mede
zeer gezocht. — Pareloesters is eene min algemeene
visscherij, en vogelnestjes schijnen enkel op de Aroeeilanden
te worden aangetroffen.
Makassaren, Boeginezen, Cerammers en Gorammers
hebben sedert eenigen tijd de Christenhandelaars verdrongen.
Ten gevolge der werkeloosheid van het
Gouvernement tot ondersteuning van dien handel, tot
bevordering van de Christelijke godsdienst en het onderwijs
zijn al die belangen achteruit gegaan, en is
tevens de bevolking op die eilanden, ten gevolge van
verschillende oorzaken, verminderd. Intusschen zijn
de ingezetenen steeds verdeeld in zoogenoemde Christenen
en in Alfoeren, die heidenen zijn; Mohamedanen
zijn er weinig. De Christenen volgen in hunne
kleedin» en verdere gebruiken die der Ambonesche
Christenen na. De Alfoeren, die aan velerlei heidensche
gebruiken verslaafd zijn, gebruiken weinig kleeding,
op sommige eilanden slaan de vrouwen een sarong
om het middel. De Christenen, bij wie meer beschaving
is dan bij de Alfoeren, trachten op onderscheidene
eilanden dezen in een staat van afhankelijkheid te

DERDE HOOFDSTUK. 115
brengen en te houden. Overigens zijn die eilanders
jegens elkander gedienstig en hulpvaardig, hetgeen
inzonderheid merkbaar is bij huwelijken. De man
moet altijd aan den vader der jonge dochter zekeren
prijs of huwelijksgift geven. Wel kan hij in gevalle
van onvermogen bij zijnen schoonvader in dienst treden
om dat in te verdienen, doch dit wordt voor
schandelijk beschouwd, en uit dien hoofde komen meer
bemiddelde buren den jongman te hulp, wanneer hij
buiten staat is de bruidsgift te betalen. De huwelijken
geven derhalve hier geene aanleiding tot Pandelingschap,
zoo als op Sumatra en op andere eilanden.
Over het geheel is het met de zedelijkheid dezer
eilanders niet slecht gesteld, behalve daar waar zij,
zoo als op de Aroe eilanden, in voorwals- of westelijke
en in achterwals- of oostelijke bevolking worden
onderscheiden. De laatsten, allen Alfoeren, staan op
een zeer lagen trap van beschaving; wanneer Engelsche
of Amerikaansche bodems hen bezoeken om
smokkelhandel te drijven, en zij de gelegenheid gunstig
achten, worden zij door hebzucht tot het vermoorden
der schepelingen aangezet.
Onder deze eilandgroepen zijn laaggelegene, boschrijke,
bergachtige, en ook rots- en klipachtige eilanden.
De vruchtbaarheid of geschiktheid tot aanbouw
is derhalve reeds uit dien hoofde zeer verschillend;
maar bovendien zijn de eilanders hier traag, en daar
vlijtig. Zoo b. v. is.Kisser vrij dor en onvruchtbaar;
nogtans is de bevolking vlijtig, zoodat het land wel
bebouwd is. Met Lettee, ten O. van Kisser gelegen,
is het omgekeerde op te merken. Moa of Mowa, ten
O. van Lettee, is niet onvruchtbaar. Roma eu Damine
8*

116 DERDE HOOFDSTUK.
zijn boschrijk en vruchtbaar; men vindt er ijzerhout-,
kanarie- en sago-boomen en andere boomsoorten, welke
zeer hoog groeijen; ook groeit hier kapas, dat den
eilanders dient om kleedjes en tjidakes te weven. —
Vroeger werd op onderscheidene dier eilanden de
scheepsbouw beoefend, doch de zucht daartoe schijnt
tegenwoordig verdwenen te zijn. Op Sermatta, het
meest Oostelijke der Zuider-eilanden, wordt tabak verbouwd,
die tot eene soort van karotten ineengewerkt
in den handel komt.
De Aroe-eilanden zijn zeer laag, en een aantal
zoute kreeken dringen tot binnen 's lands door. Van
daar is de lucht vochtig en heet; doch de ongezondheid
wordt zeer getemperd door de regelmatig waaijende
winden. Hier bevinden zich eenige honderd
Mohamedanen, en op de westelijke eilanden ongeveer
2000 slaven. Het grootste eiland is Kobrohor, dat
onder de achter-eilanden behoort, doch waar de bevolking
zeer werkzaam is. Men bouwt er niet alleen
paddie, djagong, obie, katjang, maar ook suikerriet en
pinang. In het gebruik van landbouw-gereedschappen
zijn zij nog zeer ten achteren. Hier en ook op andere
eilanden vindt men veel varkens, die in het wild
loopen, doch algemeen tot voedsel gebruikt worden.
Men ontmoet op de Aroe-eilanden, inzonderheid op
Wokan, eenige huisgezinnen van menschen, die, wegens
hunne misvormdheid, kakkerlakken genoemd worden.
Zij zijn van allen omgang met de andere bevolking
uitgesloten, en gaan op het gezigt van andere
eilanders, uit vreeze voor mishandeling, op de vlugt.
Zij zwerven in de bosschen rond, leven van obies,
pisang en katjang, welke door hen worden aange-

DERDE HOOFDSTUK.
117
kweekt; voorts van varkens en vogels, die door hunne
pijlen worden getroffen.
De bewoners van Timor-Laut, een groot eiland, en
verreweg het meest bevolkte onder de Tenimber-groep,
staan op eenen lagen trap van beschaving; evenwel
wordt door hen veel djagong, obie en katjang aangekweekt,
en zelfs vindt men er paddie en suikerriet.
Lag het geenszins in de bedoelingen van den Algemeenen
Landvoogd, de eilanden ten Z. en ten O.
van de Banda-groep te bezoeken, het was evenmin ,
zijn voornemen om Eiouw of de menigvuldige eilandjes,
welke tot die Eesidentie behooren, in oogenschouw
te nemen. Die eilandjes liggen in grooten getale ten
Z. van Straat Sinkapore, rondom den ingang van Straat
Malakka. Nog rekent men tot die Eesidentie de Lingagroep
in het Z., zonder echter Banka en Billiton in
te sluiten. Welligt was er voor den Gouverneur-Generaal
meer reden om Eiouw en de naburige eilanden
te bezoeken, en onderzoek te doen naar de oorzaken,
waardoor Eiouw steeds even onbeduidend bleef, als
het vroeger was, terwijl Sinkapore, in de weinige jaren,
verloopen sedert het door de Engclschen in bezit
was genomen, door den handel tot eenen grooten trap
van welvaart was opgeklommen, die den oppervlakkige])
beschouwer moest verbazen.
Wij gelooven uit dien hoofde wel te doen, alhier
van Eiouw te gewagen en dat eiland onder de aandacht
van den lezer te brengen.
Bij deze beschouwing geldt het eeue vergelijking,
te maken tusschen Eiouw en Sinkapore; het eerste in
het bezit van de Nederlanders, die er de gambierteelt
aanmoedigen; liet andere in het bezit der Eugelschen,

118 DERDE HOOFDSTUK.
die er den handel doen bloeijen. Men vergeté niet,
dat de laatsten meer ondernemingszucht bezitten dan
de Nederlanders ; bovendien trachtte Eafrles, door wien
Sinkapore is in bezit genomen, uit afgunst jegens
Nederland, en gedreven door groote werkzaamheid,
den bloei van Sinkapore met alle krachren te bevorderen.
Hij deed zulks door de haven tot vrijhaven
te maken voor allerlei natiën en vaartuigen, zoodat
zelfs de zeeroovers aldaar vrijen toegang kregen. Overigens
is Sinkapore zonder eenige hulpmiddelen van
landbouw of nijverheid, dewijl op een uur afstands
van de stad, in het binuenland van dit kleine eiland,
straffeloos rooverijen gepleegd worden door Sinesche
en Maleische booswichten, terwijl daar, waar dat uitvaagsel
van het menschdom niet te vreezen is, het
binnenland onveilig gemaakt wordt door tijgers, die
gemakkelijk over de enge Straat zwemmen, waardoor
Sinkapore van het vaste land gescheiden is.
Ongetwijfeld mist Eiouw de handelsvoordelen, die
voortspruiten door de haven van Sinkapore tot een
toevlugtsoord van allen wettigen en onwettigen handel
te maken. Het bestaat voornamelijk van den landbouw
en de gambierfabrieken, die op het eiland Bintang
bloeijen. — De bevolking bestaat uit ongeveer
10,000 Maleijers en ruim zoo veel Sinezen. De laatsten
zijn slechts tijdelijke bewoners; zij komen in de
gambier- en pepertuinen arbeiden, om, na eenige honderd
guldens verdiend te hebben, naar hun vaderland
terug te keeren. Het aantal Europeërs en menschen
van andere rassen gezamenlijk bedraagt ter naauwernood
eenige honderd. Er is eene kleine bezetting, en,
behalve wanneer nu en dan, tot wering der zeerooverij,

DERDE HOOFDSTUK.
119
eenige grootere oorlogsvaartuigen daarheen worden gezonden,
bevinden er zich een paar kruispraauwen.
De levensmiddelen zijn schaarsch, want, behalve
visch en varkens, moet alles, zelfs rijst en pluimgedierte,
van elders worden aangevoerd. Evenzeer als
er gebrek is aan opgewektheid, om zich bezig te houden
met het aankweeken van moesgroenten, boomvruchten,
pluimgedierte enz., evenzeer is er gebrek
aan handel. Alle wollen en katoenen manufacturen,
zelfs Aziatische, worden van Sinkapore aangebragt.
Een agent van een Bataviaasch handelshuis is op
Eiouw eene behoefte. Intusschen neemt de welvaart
van jaar tot jaar toe, doch daar de gambiet de eenige
hoofdkultuur is, hangt ze geheel af van den bloei der
gambierbereiding en de hooge prijzen, die op Java
enz. daarvoor bedongen worden. In 1S24* bedroegen
de verpachtingen, in- en uitgaande regten enz. ongeveer
f 225,000, doch werden voor het volgende jaar
op f 25,000 hooger gerekend. De uitvoer beliep
70,000 pikols gambier en 10,000 pikols zwarte peper.
Had men behoorlijke vischdroogerijen, dan kon ook
de uitvoer van gedroogden visch een belangrijke tak
van handel worden.
De boom, die de gambier of zoogenoemde Terra
Japonica oplevert, is waarschijnlijk omstreeks eene
eeuw geleden, van het schiereiland Malakka naar
Eiouw overgebragt. De boom of struik krijgt eene
lengte van 7 tot 8 voet, de takken groeijen ongeregeld;
men wint ze uit zaad, en verplant ze op afstanden
van 5 tot 5 voet; de grond wordt gezuiverd
gehouden van onkruid; overigens heeft die boom geene
oppassing noodig. Is de verplante struik zeven of

120 DERDE HOOFDSTUK.
acht maanden oud, dan kunnen de takken twee maal
's jaars worden afgesneden. Na acht jaren vermindert
de saprijkheid der bladen, en na twintig jaren
is de boom van geen nut meer. Men rekent dat
eene plantaadje van 22,500 vierkante roeden 129,600
struiken kan voeden, die in den krachtvollen leeftijd
tot 100 pikols gedroogd gambier kunnen opleveren.
Veelal heeft men in het midden van den tuin eene
loots (bangsaal), waar al het benoodigde bewaard
wordt, en de in den grond gemetselde ijzeren pannen
worden gevonden. Daarin worden de afgestroopte bladeren
met kokend water gemengd; de bladen moeten
van drie tot vier uren kooken en worden dikwijls omgeroerd.
Dan worden de bijden uitgeschept, en wanneer
zij van alle vochtdeelen ontdaan zijn, worden zij
gebruikt tot bemesting der peperstruiken, bevorderen
daarvan den groei, en beletten het onkruid op te
schieten. Het verkregen sap wordt in de ijzeren
pannen uitgedampt, gekneed en voorts gedurende vele
dagen in de zon en daarna nogmaals boven het fornuis
gedroogd. In teerlingen of kleine koekjes gesneden,
is de gambier geel van kleur, doch wordt
aan de kanten bruin ; hij wordt wel met sago of andere
stoffeD vervalscht, doch daartegen moet gewaakt
worden, om den naam van beste qualiteit niet te
verliezen. Men bereidt ze ook op de Lingaeilanden,
te Padang, Palembang, en op Sinkapore ; evenwel
komt de grootste hoeveelheid van Eiouw.
De Eiouwsche gambier wordt bij voorkeur op Java
gesleten. Men maakt er gebruik van voor de katocnverwerij,
voornamelijk evenwel voor de sirie of betel,
die op Java algemeen in gebruik is. De smaak

DERDE HOOFDSTUK.
121
gelijkt naar dien van drop, met eenen bitteren, zuiveren
nasmaak. Een stukje gambier met ongebluschte
schulpkalk vermengd, wordt met een stukje van de
aruknoot of pinangnoot, op een betel- of sirieblad gelegd,
dat vervolgens digtgevouweu, in den mond gestoken
en hierop gekaauwd wordt. De betel groeit als
de peperrank, en heeft eenen scherpen, specerij achügen
smaak. Door het kaauwen wordt het speeksel
rood, en langzamerhand de tanden zwart. Men wil
dat dit siriekaauwen de schorbuut weert, en versterkend
op de maag werkt. De Javanen, Maleijers en
andere volken van den Indischen Archipel maken
daarvan gebruik, zoowel mannen als vrouwen, zoowel
rijk als arm. Voor die allen zijn de kwispedoor en
de siriedoos, welke in onderscheidene vakken al de
benoodigdheden bevat, onmisbaar. Op vele plaatsen
is het aanbieden van een toebereid betelblad op een
bord een bewijs van beleefdheid ; op andere, door
eene vrouw aan eenen man aangeboden, eene liefdeverklaring.
Dewijl de uitgekookte bladen van de gambier gebruikt
worden tot bemesting aan den voet der peperranken,
en daarvoor bij uitstek nuttig zijn, is het te
begrijpen, dat men pepertuinen vindt, waar gambieraanplanting
aangetroffen wordt. Dit is onder anderen
het geval op Eiouw, of beter gezegd op Bintang,
dewijl dit eiland eene vrij groote uitgestrektheid en
evenmin gebrek aan water als aan brandhout heeft. «
Keeren wij, na deze uitweiding over Eiouw, terug
tot den togt van den Gouverneur-Generaal Baron van
der Oapellen. Na eenige dagen verblijf op de Bandaeilauden,
ging de reis naar Saparoewa. Op dat eiland

122 DERDE HOOFDSTUK.
kwam natuurlijk het gebeurde in 1817 weder in herinnering,
vooral dewijl de vernieling nog op verscheidene
plaatsen zigtbaar was. De Opperland voogd vond
gelegenheid om onder de eilanders weldaden uit te
deelen of ze hun toe te zeggen. Op Amboina was hij
vooral goedertieren jegens de Javaansche Grooten en
den ouden Sultan van Djokjakarta, wiens grootste
wensch was terugkeer naar den geboortegrond. Of
een gunstig uitzigt tot dien terugkeer, óf de stellige
belofte verheugden velen, inzonderheid Sultan Sepoe
en diens wettige gemalin, die de vervulling hunner
dierbaarste wenschen mogten te gemoet zien. Weinig
dacht van der Capellen destijds, dat hij den ouden
Vorst op nieuw den weg opende tot de beklimming
van den troon van Djokjo en toch het was zoo !
Eeeds den 10n van Bloeimaand werd Ternate bereikt,
en kwam de Sultan, vergezeld van den Eesident
Neys en des Vorsten oudsten zoon, den Gouverneur-Generaal
aan boord verwelkomen. — De uitroeijing
der specerijboomen op deze groep eilanden
— de eigenlijke specerij-eilanden — welke zoo langen
tijd als een vloek daarop had gerust, was eerst
in 1816, bij de weder-inbezitneining, afgeschaft. Nogtans
werden de jaargelden aan de Vorsten en de
Grooten, hun ten gevolge der uitroeijing toegelegd,
bij voortduring uitbetaald. De Ternataansche eilanden
zijn dus niets anders dan een lastpost, terwijl in den
benoodigden leeftogt, als rijst, vleesch en alle Europesche
provision, op kostbare wijze moet worden voorzien.
Nog strekt zich het gebied van den Sultan van
Ternate, voonnaals den Malmradja, over 72 eilanden,
gppJr-"

DERDE HOOFDSTUK. 123
O. en Z. O.waarts tot over het N. van Nieuw-Guinea
uit. Het weinige, dat voor den Opperlandvoogd in
deze Eesidentie te doen viel, bepaalde zich tot het
instellen van eenen Eaad van Justitie, die zich
over datzelfde gebied uitstrekte. In die zelfde wateren
mögt niet gevaren worden, dan voorzien van
passen van den Eesident van Ternate ; terwijl de specerijteelt
aan de ingezetenen werd toegestaan onder
de verpligting van levering aan het Nederlandsch
Bestuur, dat acht stuivers voor het pond noten, tien
voor de nagelen, en twaalf voor de foelie zoude vergoeden.
Die beschikking draagt de dagteekening van
den 27" van Bloeimaand 1824.
Op den In van Zomermaand werd de reede van
Ternate verlaten, en den 4

124 DERDE HOOFDSTUK.
wone onderwerping, door zijne persoonlijke komst als
huldebetoon aan den Gouverneur, niet bewezen. Sedert
was hij door zijne zuster in de regering opgevolgd,
en overgroote toegevendheid had ook te dier
gelegenheid de aanmatiging over het hoofd doen zien.
De Gouverneur-Generaal landde den 4n van Hooimaand
te Makasser, en werd plegtig ontvangen. De
Koning van Goa en die van Sidenring kwamen met
andere Vorsten hunne hulde bewijzen, doch de Vorstin
van Boni deed zich vertegenwoordigen.
Nogtans werd het Bongaisch verbond een voorwerp
van onderhandeling, doch terwijl Boni in sommige
zaken toestemde, vorderde het als opperraagtig
tegenover het Nederlandsch Gouvernement te worden
toegelaten. Dit werd natuurlijk geweigerd, doch het
verleende uitstel was te vergeefs. Bij een nieuw
verdrag of overeenkomst werden Boni en Makasser
(Goa) als oudste bondgenooten erkend, de landbouw
aangemoedigd, de wreede bepalingen der wetgeving
verzacht, en over het geheel vele verbeteringen in de
wetten gemaakt. Wat weverij en handel betreft, daaromtrent
bragten de omstandigheden eene noodwendige
wijziging te weeg. De slavinnen der Makassersche
dames vervaardigden vroeger Makassersche kleedjes en
kousen, die zeer duur verkocht werden ; toen de
Europesche kleederdragt daarvoor in cle plaats kwam,
was dit niet naar den zin van de personen, die
aan de vroegere kleederdragt veel welvaart hadden te
danken gehad.
Met de vastgestelde beschikkingen waren Boni,
Tanette en Soepa geenszins te vrede. De Luitenant-
Kolonel de Stuers werd den 14" van Hooitnaand

DERDE HOOFDSTUK. 125
tegen Tanette afgezonden. De Eadja nam de vlugt,
waarop zijne zuster als Koningin werd erkend. Maar
Soepa, dat reeds de Engelschen met voordeel had
getart, moest getuchtigd worden. Evenwel door den
voortvlugtigen Vorst van Tanette en door Boni gestijfd
en gesteund, bleken de maatregelen, tegen Soena
genomen, onvoldoende te wezen. De Boeginezen toch
streden met buitengewone dapperheid; het gelukte
hun twee posten te overrompelen, en al de manschappen,
meer dan honderd, af te maken. Een algemeene
aanval werd op den 14" van Oogstmaand
beproefd, doch deze viel tot ons nadeel uit, waarbij
twee officieren sneuvelden. Op nieuw zou de Overste
de Stuers den aanval besturen. De Boeginezen streden
met verwoedheid ; zij waren, ten gevolge van
hunne overwinningen, tot dweeperij opgewonden, zoodat
zij ten vierden male de overwinning behaalden,
en van de aanvallers op nieuw een derde buiten gevecht
geraakte. Ten gevolge van al dien tegenspoed
werden de sterkten te Tanette en te Soepa door de
onzen verlaten, hetgeen den toestand der Nederlanders,
in het gebied van Makasser, in geenen deele verbeterde.
Voor den Algemeenen Landvoogd waren die gebeurtenissen
dubbel treffend, daar hij gekomen was in de
hoop de gemoederen te bevredigen, de banden, die
het Vorstenverbond aan Nederland hechtten, inniger
te maken, en op vaste grondslagen te vestigen. Daar
hij alhier verder niets goeds kon uitrigten, vertrok
van der Capelleu den 14n van Herfstmaand naar
Java, om zelf de uitzending eener krijgsmagt te bespoedigen.

126 DERDE HOOFDSTUK.
Als hadden de weerbarstige Vorsten slechts op dat
vertrek gewacht, vingen zij weinige dagen daarna de
vijandelijkheden aan. De Gouverneur-Generaal had
hun enkel weidaden willen bewijzen, doch heerschzucht
en gehechtheid aan vroegere bloedgierige gebruiken
hadden hen verblind en tot opstand verleid.
Die toestand was niet langer te dulden, tenzij men
den inlander de overtuiging wilde schenken, dat de
Hollander te eenemale van alle vroegere dapperheid
was ontaard. Hier moest gestraft worden of' Holland's
aanzien was in den Archipel verloren.
De Generaal-Majoor van Geen werd bestemd tot
aanvoerder der te zenden strijdkrachten. Intusschen
was op den 19n van Wijnmaand een hardnekkige slag
geleverd, die tot ons nadeel afliep, vooral na het
sneuvelen van den Kapitein Ie Clercq. In het begin
van het jaar 1825 vertrok de Generaal van Geen met,
1 fregat, 2 korvetten, 13 kleinere vaartuigen, transportschepen,
enz., waarmede ook inlandsche hulpbenden
werden vervoerd. De Majoors Lebron de Vexela, Bast,
van Coehoorn en Sollewijn waren Onderbevelhebbers.
Behalve het omslaan eener praauw, waardoor 60 inlandsche
soldaten verdronken, was de veldtogt voorspoedig.
Naauwelijks hield de vijand ergens stand.
Badjoa, de voornaamste handelstad van Boni, te midden
van een moeras gelegen, werd met gering verlies
veroverd, en een aantal stukken geschut buit gemaakt.
Moeijelijk was de weg naar de hoofdstad, doch men
vond haar geheel ontruimd, daar de Koningin de
vlugt had genomen. Er werden wel 200 stukken,
meest kleine metalen kanonnen, genomen. De vijand
had langs ongebaande wegen naar ongenaakbare oorden
en bergpassen de wijk genomen.

DERDE HOOFDSTUK.
127
Nu werd te Makassev eene expeditie tegen Soepa
gereed gemaakt, die, behalve 3000 man hulptroepen,
deels van Sumanap, uit 1100 man bestond. De
plaats werd, hoezeer geenszins van verdedigingsmiddelen
ontbloot, zonder verlies van een enkel man ingenomen.
De Radja onderwierp zich, en gaf zijns
broeders zoon als gijzelaar. Onder de dapperen in
dien oorlog wordt van Speyk genoemd, die aan boord
van de brik Orestes diende. In eenen aanval tegen
eenige vaartuigen in de baai van Boni, waar de
Luitenant Alewijn het leven liet, gedroeg hij zich
uitstekend, zoo mede tegen Badjoa, onder bevel van
Zoutman, en bij de verovering van Soepa.
De behaalde overwinningen waren echter niet afdoende
te achten. Langs onbegaanbare wegen den
vijand in het gebergte te vervolgen was hoogst moeijelijk.
Alles moest medegevoerd worden door eene
vaak moerassige, ongezonde landstreek, en gedurig
werd men door eenen onzigtbaren vijand verontrust.
Er kwamen derhalve vele zieken, hetgeen de krijgsbedrijven
niet weinig belemmerde. Toch waren de
twee belangrijkste plaatsen van Boni, benevens een
aantal dorpen, vernield, en Soepa had zich onderworpen.
De veldtogt was dus inderdaad met eene
gelukkige uitkomst bekroond ; de bondgenooten op
Celebes gevoelden zich krachtdadig gesteund, en waren
vol vertrouwen op het Nederlandsche Gouvernement.
Wel waagde de Vorst van Tanette in 1826 op
nieuw de vaan des oproers op te steken. Het was
echter slechts eene laatste stuiptrekking van vroegeren
tegenstand. Het was genoeg, dat de Majoor van
Coehoorn, aan het hoofd van 200 man, met eenige

128
DERDE HOOFDSTUK.
hulptroepen, tegen hem optrok. De overwinning was
volkomen, doch, ten gevolge van de uitgestane vermoeijenissen,
bezweek de wakkere aanvoerder kort na
zijne terugkomst te Makasser. Van Coehoorn van
Hauwerda werd aldaar begraven.
Was het laatste gedeelte der reis van den Opperlandvoogd
door de Groote Oost geenszins van genoegelijken
aard, weldra werd zijn leven nog verbitterd:
èn door beschuldigingen, die hem van wege den
Koning werden toegezonden, wegens verkwisting van
's lands penningen, èn door lasterlijke aantijgingen
van personen, die uit Europa gezonden, of als avonturiers
uit Nederland overgekomen, niet tevreden waren
over de wijze, waarop zij door den Gouverneur-
Generaal werden behandeld; welke aantijgingen bij
het Nederlandsche Gouvernement gereedelijk geloof
vonden; èn door den oorlog, die in het midden
van het jaar 1825 op Java uitbarstte, toen naauwelijks
de rust in het Gouvernement van Makasser
was hersteld.
Onder hen, die onder het Generalaat van van der
Capellen eene gewigtige betrekking hebben vervuld,
behoort genoemd te worden zijn bloedverwant Robert
L. J. Baron van der Capellen, die Resident van
de Preangers is geweest. Die Residentie, die zich
sedert het Engelsch tusschenbestuur veelal heeft onderscheiden,
als op eene exceptionele wijze bestuurd
te zijn, heeft dit ten deele aan dien Resident te danken.
Door hem werd in 1824 de opium-invoer en
het gebruik van het zoo verderfelijke heulsap onder
bedreiging van gestrenge straffen verboden. In dat
verbod verheugt zich dat landschap nog, en zijne be.
i

DERDE HOOFDSTUK.
129
woners genieten daardoor zedelijk < n ligchamelijk eene
groote welvaart boven hunne naburen.
Bereids was door 's Konings Besluit van den 5n
van Bloeimand 1822 de Luitenant-Generaal de Koek
tot Luitenant Gouverneur-Generaal benoemd, met regt
van zitting aan de Hooge tafel, volgende onmiddellijk
op den Algemeenen Landvoogd. De Generaal de
Koek nam zitting als Lid der Hooge Regering op
den 9n van Slagtinaand 1822. Ook was aan van
der Capellen, aireede in 1823, van 's Konings wege
kennis gegeven, dat bij zij« vertrek naar Europa,
door hem de waarneming zijner hooge waardigheid
aan den Generaal de Koek moest worden opgedragen.
Derhalve was de waarneming van het Generalaat
gedurende de reis van den Opperlandvoogd aan de
Koek opgedragen. Uit dien hoofde stond deze niet
aan het hoofd der troepen, welke naar Makasser werden
gezonden. Toen echter in het midden van het
jaar 1825 een ernstige opstand in de Vorstenlanden
op Java uitbrak, werden andere maatregelen vereischt.
Met de uitgebreidste volmagt werd de Luitenant
Gouverneur-Generaal naar het tooneel van den opstand
gezonden. Hij kon over alle middelen onder zijn
bereik beschikken en naar omstandigheden handelen.
Op het einde van Hooimaand te Soerakarta aangekomen,
aanvaardde hij op den l n van Oogstmaand
bij proclamatie het oppergezag over de beide Rijken
van Solo en Djokjo, tot tijd en wijlen zulks niet
langer zoude behoeven.
Van onderscheidene zijden wordt T. P. H. Chevallier
als de aanleiding tot den opstand van Diepo Negoro
. Het zal wel niet te betwijfelen wezen of
' I. 9

130 DERDE HOOFDSTUK.
gemeenzaamheid met de vrouwen van den harem of
de kraton, kan tot de uitbarsting hebben geleid, evenzeer
als onbehoorlijke gedragingen, welke hem te laste
worden gelegd, en die hem op den lln Van Slagtmaand
1825, door vergif het leven hebben kunnen doen
verliezen. Hadde die Adsistent-Resident, een man vol
moed en voortvarendheid, aanleiding tot dien opstand
gegeven, dan nog zou van der Capellen wegens de
vriendschap voor den verdienstelijken Waalschen predikant
Chevallier in geenen deele te beschuldigen zijn.
Wegens onverschrokkenheid, vlugheid en werkzaamheid
aanbevelenswaardig, was de zoon in 1823 Adsistent-Resident
te Djokjokarta, waar sedert het begin
des jaars A. H. Smissaert den Luitenant-Kolonel
Nahuys als Resident had vervangen. Smissaert was
traag, en liet bijna alles aan den Adsistent-Resident
over; deze handelde, hierin door den Rijksbestierder
en den Translateur misleid, niet zelden tegen de gebruiken
van het Hof. De oorzaak van den opstand
ligt echter dieper. Hoeveel moeite had niet Daendels
gehad om den Sultan en de Rijksgrooten van Djokjokarta
in bedwang te houden! Ook Raffles moest
een krijgstogt daarheen maken, en sedert bleef het
ongenoegen smeulend. Zelfs mag verondersteld worden,
dat de vriendschapsbetrekkingen tusschen den
Resident Nahuys en de meest invloedrijke grooten
eene uitbarsting hebben voorkomen. Na zijne vervanging
door Smissaert trad eene meer stroeve en
koele verhouding tusschen het fort en de kraton in
de plaats. Een bloedige en hardnekkige vijfjarige
oorlog volgde eerlang.
Van het eenmaal in Nederland opgewekte onge-

DERDE HOOFDSTUK. 131
noegen tegen van der Capellen werd van verschillende
kanten misbruik gemaakt, om den Algemeenen Landvoogd
van kostbaarheid in administratie en van
verkwisting te beschuldigen. In de Indische kas was
een te kort, dat hoog noodig moest worden aangevuld.
Van der Capellen zocht daarin te voorzien buiten het
Europeesch Gouvernement om, derhalve buiten kennis
van den Koning. Op eigen gezag ging hij eene leening
aan met het Bankiershuis Palmer en Comp, te
Calcutta '), en wel onder verband van de kolonie.
Dit kon voor den Koning niet geheim blijven, en
Z. M. vond daarin twee grieven tegen den Gouverneur-
Generaal, namelijk: de hooge rente, welke, volgens
Indisch gebruik, daarvan moest worden betaald, en
vooral, dat van der Capellen buiten 's Königs weten
en op eigen gezag die leening had aangegaan. Langs
dien weg kwam de Koning er toe, om, bij de
opening der Staten-Generaal, dat staatsligchaam —
hetgeen zich tot nu toe in het geheel niet met Indië
had bemoeid — op den 17n van Wijnmaand 1825
den moeijelijken toestand, waarin de Oostindische
Bezittingen verkeerden, bekend te maken. * De uitii
gaven hadden, ten gevolge van oorlogen en kostbare
//uitgaven van het bestuur, op den geldelijken toestand
eenen ungünstigen invloed uitgeoefend." Dien
ten gevolge werd eene leening van twintig millioen
gulden voor de O. I. Bezittingen gevraagd, en tevens
verzekerd, dat een bijzonder Commissaris naar Indië
zou worden uitgezonden, ,/ten einde de vasthouding
) Op den „ Staat der Financiën van Nederlands Indië op het
einde van 1825," staat de schuld aan het huis Palmer & C", uitgetrokken
voor ƒ 3,751,455.9.
9*

132 DERDE HOOFDSTUK.
// aan de gegeven bevelen tot spaarzaamheid en orde'
// in de bijzonderheden te verzekeren." Zoodanige
uitdrukkingen, uit den mond des Konings, bij eene
dusdanige plegtige gelegenheid, konden niet nalaten
algemeene bevreemding en hier en daar ontsteltenis
te wekken. Het heette bij velen: de Gouverneur-
Generaal van der Capellen heeft een te kort van
twintig millioen gemaakt, derhalve is er veel op zijn
bestuur aan te merken. Hij kan niet spoedig genoeg
teruggeroepen worden.
Op den 1» van Louwmaand 1826 werd door van
der Capellen de hooge waardigheid, door hem zoo
vele jaren bekleed, plegtig aan den Luitenant Gouverneur-Generaal
Hendrik Merkus de Koek overgedragen.
In Sprokkelmaand 1826 kwam de Commissaris-Generaal
du Bus de Ghisignies, en daarop verscheen
weldra de lijst van bezwaren en tekortkomingen,
welke ten laste der administratie van van der Capellen
waren te brengen. Dat die lijst of balans met partijdigheid
was opgemaakt, bleek al dadelijk hieruit, dat
onder de lasten worden opgeteekend, ruim ƒ 1,358,000
als schuld aan het Britsch tusschenbestuur, terwijl het
tractaat van den I7i van Lentemaand 1824 slechts
/ 1,200,000 erkent. De renten aan de Handelmaatschappij,
ten beloope van f 181,111, worden over
1825 in rekening gebragt, terwijl de gelden dier leening
eerst met du Bus op Java kwamen. Het zeehoofd
te Batavia en de inrigtingen op Onrust hadden
/ 1,225,000 gevorderd, maar de in- en uitgaande
regten waren gemiddeld f 140,000 gestegen; daardoor
was die uitgave althans geen bezwaar voor de
schatkist.

DERDE HOOFDSTUK. 138
Wanneer wij andere posten van debet of credit
stilzwijgend voorbijgaan, blijkt, hoe de Commissaris-
Generaal een definitief tekort van de administratie
van den Gouverneur-Generaal van der Capellen berekent,
ten bedrage van ƒ 6,578,546.75; welk bedrag
door het Ministerie van Koloniën werd verminderd
tot de som van / 3,817,046.75. Eene berekening
evenwel van de zijde van den Gouverneur-Generaal
levert eenen staat, volgens welken van die uitgaven
moeten worden afgetrokken : het beloop der vroegere
schulden ; de Probolingo-hypotheek; het verschuldigde
aan D. P. van Alphen en R. G. van Polanen; de
aankoopen van huizen enz.; dus aanwezige waarde: de
opbouw en aankoopen voor de marine enz.; ten bedrage
van ƒ 1,800,000. Naar eene gematigde berekening
van zoodanige posten, levert C. ten Brink '),
na aftrek van het tekort, een overschot of wezenlijk
voordeel, dat door de administratie van den Baron
van der Capellen over een tijdvak van negen' en een
half jaar is opgeleverd. — Wel mag gezegd worden,
dat men reeds toen de kunst verstond van hetgeen
men noemt: grouper les chiffres.
Men ga daarbij na, hoe alles na 1816 vernieuwd
moest worden, dewijl de Engelschen het al hadden
laten vervallen en deels gesloopt. De land- en zeemagt
hadden in dat tijdsverloop raillioenen schats gekost;
de opstand van Saparoewa, de twee expeditiëu
naar Palembang en de onlusten op Celebes hadden
zeer aanzienlijke uitgaven gevorderd. Al hadden de
') Cand. ten Brink. Een woord over het helieer van Indië, enz.
na een tienjarig hestuur van den Baron G, A. G. 1'. v. d. Capellen.

134 DERDE HOOFDSTUK.
oorlogen van Palembang en van Makasser, alsmede
het jagt maken op de zeeroovers, aan de Indische
kas gedurende dien tijd niet minder dan tien millioen
guldens gekost, het was geene schade voor de zedelijke
waarde van land- en zeemagt. Officieren en
manschappen hadden elkander onderling leeren kennen
en waarderen, eene kennis, die weldadige vruchten
droeg bij den zoo hardnekkigen strijd, welke op Java
zoo vele schatten en menschen heeft gekost.
Was al de terugkomst van den Baron van der
Capellen in geenen deele zoodanig als hij, ingevolge
de door hem bewezene trouw en ijver, werkelijk verdiende,
de miskenning, welke hij ondervond, Mas in
geenen deele duurzaam. Toen de Koning inzag, dat
de Gouverneur-Generaal van der Capellen een trouw
dienaar was geweest, behandelde Z. M. den waardigen
man op nieuw met vertrouwen ').
) Zie Cand. ten Brink, Een woord, enz., hl. 11.

VIERDE HOOFDSTUK.
Verval van den Indischen Handel en de Scheepvaart. Ijverzucht
der Engelschen. Onderhandelingen tusschen Nederland en Grool-
Brittanje. Tractaat van den 17» van Lentemaand 1824. Schepping
der Nederlandsche Handelmaatschappij; hare geoolgen voor
Handel, Scheepvaart en Fabriekwezen.
Tijdens de afschudding van het Pransche juk, had
de Nederlander zich de schoonste toekomst voorgesteld
door de herleving van handel en scheepvaart.
Men bedacht echter niet hoe overal opofferingen zouden
noodig wezen, dewijl hier te lande alles grootelijks in
verval was geraakt. De nog overgebleven bodems
lagen in de havens te verrotten, en de handel had
zich ten deele verplaatst. Om slechts iets te noemen
uit den tabakshandel : de Andouille-fabrieken te Amsterdam,
de Carotten-fabrieken te Rotterdam, welke
tot 1795 bloeiden: zij waren er niet meer; evenzoo
was het met den lederhandel en onderscheidene andere
takken van nijverheid. Er waren nog vele kapitalen
in het land, maar de scheepstimmerwerven
waren te niet gegian, en de zeevaardigheid der schepelingen
kon geen gelijken tred houden met die der
Engelschen en Noord-Amerikanen. In dier voege trof
men bij den algemeenen vrede, op Java gevreesde
mededingers : de Amerikaan was tevreden met gerin-

136 VIEEDE HOOFDSTUK.
gère vrachtpenningen ; de Engelschmau bragt voortbrengselen
van eigen grond en nijverheid aan. Zij
konden derhalve duurder op Java inkoopen, en toch
voordeelig tegen onze kooplieden op de Nederlandsche
markt concurreren. Daarbij kwam, dat in de laatste
jaren in Groot-Brittanje de werktuigelijke voortbrenging
van katoenen stoffen zich op krachtige wijze
had ontwikkeld. Sedert het jaar 1800 tot 1814 b. v.
was in Engeland de invoer van ruwe katoen verdubbeld.
Men behoefde dus geene katoenen en chitsen
meer uit Bengalen en het Malabaarsche schiereiland,
maar was in staat, zelfs dââr met voordeel tegen het
inlandsche fabrikaat te markten. Dit veroorzaakte
eene geheele omwenteling in den handel, waarvan de
nadeelen door den Nederlander bij zijne inkoopen der
koloniale producten op Java en bij den verkoop in
het vaderland, grootelijks werden ondervonden. Ook
op onze markt bragt de vreemdeling de koffij en andere
tropische voortbrengselen; terwijl Hamburg en
Bremen Duitschland voorzagen. Onze handel naar de
Oostzee en het Noorden was in den tijd van twinti^
jaren verloopen.
De slechte staat der schepen veroorzaakte veel
schipbreuken ; er moesten derhalve nieuwe schepen
gebouwd worden; doch die kosten, benevens voortdurende
schade op elke tehuisreis uit Indië, waren een
te ongunstig vooruitzigt voor den handelaar en den
reeder. Zoodanige herhaalde verliezen deden de vaart
op Java eerlang verminderen, en het scheen alsof
binnen korten tijd de uitrustingen naar Java door
den Nederlander geheel aan den vreemdeling zouden
worden overgelaten.

VIEltDE HOOFDSTUK. 18ï
Sedert het begin der 19e eeuw waren, ten gevolge
van den belemmerden handel op Indië, de Engelsche
wollen en katoenen stoffen, ijzer- en staalwaren, bieren
en andere dranken van Groot-Brittanje herkomstig,
in den Archipel, zoowel bij den inlander, als bij den
Europeaan, meer en meer in gebruik geraakt. Ook
dit was een bezwaar voor den Nederlandschen handelaar.
Men bedenke, dat, toen de algemeene vrede
gesloten werd, de pakhuizen in Engeland met katoenen
stoffen waren opgevuld, ja overladen. Het afzetten
tot eiken prijs op het vasteland van Europa en
in Indië werd den Engelschen fabriekant door ondersteuning
van zijn Gouvernement mogelijk gemaakt.
Den Nederlander werd op die wijze eene nieuwe teleurstelling
veroorzaakt.
Engelsche handelshuizen vestigden zich te Batavia
in dier voege, dat het allen schijn had, alsof men er
zich in eene Britsche en geenszins in eene Nederlandsche
kolonie bevond. Voor hem, die dit verschijnsel
met een aandachtig oog aanschouwde, en zich daarbij
het verledene herinnerde, was het niet twijfelachtig,
of op den duur moest die gang van zaken er toe
leiden, dat de Engelschen alle voordeelen van handel
en landbouw op Java genieten, en de Nederlanders
daarentegen de lasten torschen zouden.
Immers, zonder te denken aan de vroegere gebeurtenissen
in Indië, behoefde men slechts zich voor den
geest te brengen, hoe schoorvoetend de Engelsche
ambtenaren op Java en elders in den Archipel, aan
de bevelen van het Britsch Gouvernement hadden
gehoorzaamd. Het verkreeg het voorkomen, alsof die
ambtenaren de wettigheid der geslotene overeenkouibt

138 VIEIIDE HOOFDSTUK.
te beoordeelen hadden, deswege allerlei moeijelijkheden
mogten opwerpen en de uitvoering daarvan belemmeren
of tegenwerken, in plaats van eenvoudig aan de
ontvangene bevelen te gehoorzamen, zoo a!s hun pligt
voorschreef '). Was het niet aan hunne dubbelzinnige
taal, aan hunne opstokerij - om er niet meer
van te zeggen te wijten, dat weerbarstigheid en
opstand allerwege in den Indischen Archipel het Nederlandsen
gezag bemoeijelijkten en verlamden ?
Welke waren tevens de gevolgen van de verdrijving
van Napoleon, tegen wien geheel Europa zich
had aangegord ? Had het daarbij niet den schijn,
als ware onze verlossing in geenen deele te danken
geweest aan eigene veerkracht en inspanning, enkel
ondersteund door Gods almagtige hulp; — maar als
waren wij door de Geallieerde Mogendheden vrijgevochten?
Hebben wij niet, bij den algemeenen vrede,
millioenen schats moeten betalen, en heeft men ons
niet voor het geschenk van België, dat wij niet gevraagd
hadden, en dat men ons niet langer dan vijftien
jaren heeft laten behouden, ongeveer honderd
millioen gulden te kort gedaan ?
Kort na de tehuiskomst der gewezene Commissarissen-Generaal
Elout en Buyskes waren tot vereffening
') De Minister Canning, die het Traetaat gesloten had, zeide onder
anderen bij de overbrenging van hetzelve in het Parlement op
den 17" van Zomermaand 1824 : „1 must state that there was a view
taken of the transaction by the subordinate agents of the East India
Company, inconsistent with their capacity of subordinate agents.
They qucstionncd the policy of the Treaty of 1814. and seemed more
disposed to look into the stipulations, than to carry them into execution."

VIERDE HOOFDSTUK .
139
der hangende geschillen en der wederzijdsche vorderingen
tusschen de beide Gouvernementen onderhandelingen
aangeknoopt. Die onderhandelingen werden
echter gerekt door nieuwe bezwaren, steeds van de
Eno-elsche zijde opgeworpen. Ten laatste kwam, op
den I7n van Lentemaand 1824, een tractaat tusschen
Groot-Brittanje en Nederland tot stand, bestemd om
aan alle geschilpunten, voortgevloeid uit de teruggave
der Indische Bezittingen en uit de veranderde omstandigheden,
een einde te maken. Eigenlijk splitste
zich dat tractaat in twee deelen: het eene betreffende
de ruiling van grondgebied; het andere betreffende
de wederzijdsche voordeden van den handel. De vereffening
van geldelijke vorderingen, welke van wege
Engeland waren geopperd en vastgehouden, werden
door het Nederlandsche Gouvernement afgekocht voor
eene som van twaalf ton gouds of honderd duizend
pond sterling.
Ongetwijfeld had Nederland bij die ruilingen groot
belang, en het was wel te voorzien dat, tegenover
den magtigen nabuur, de voordeelen aan diens zijde
zouden wezen. Art. 8 houdt in, dat dezerzijds afstand
zal worden gedaan van al de etablissementen
op het vasteland van Indië, en dat gerenonceerd
wordt aan alle voorregten en vrijstellingen te dier
zake vroeger geuoten. Die afstand was zeer belangrijk,
daar hij vroegere kantoren en bezittingen,
langs de geheele kust van Koromandel en Oroxa,
die op de Malabaarsche kust, het kantoor te Suratte
en de kantoren in Bengalen betrof. Onderscheidene
dier etablissementen waren in der tijd door Pieter
van den Broecke gesticht, en hadden in de 17e eeuw

111.) VIEEDK HOOFDSTUK.
groote voordeden aan de Oost-Indische Maatschappij
afgeworpen. Gedurende de 18e eeuw hadden zij hunne
belangrijkheid verloren, deels ten gevolge van de
traagheid en het oneerlijk winstbejag der ambtenaren,
deels ten gevolge van de willekeur en heerschzucht
der Engelsche Oost-Indische Compagnie. Het misbruik
van magt, door Clive en andere harer Opperhoofden
schaamteloos bedreven, had die kantoren aireede
sedert 1770 van al haar gewigt beroofd. Zoo
als het thans met de Engelsche oppermagt in Oengalen
en in het schiereiland stond, waren die posten
voor Nederland van geene waarde. Zij werden eerst
in 1817 en 1818 overgenomen. Slechts bij inoeijelijkheden
tusschen de Engelschen en de inlanders
konden die posten eene staatkundige belangrijkheid
erlangen.
Bij Art. 9 wordt door Groot-Brittanje afstand gedaan
van zijne bezittingen op het eiland Sumatra.
Deze waren, op het oogenblik, vooral ten gevolge
van den inlandschen oodog in de bovenlanden, van
weinig waarde, en in der tijd door Engeland wederregtelijk
verkregen. Van belang voor de toekomst
was : # dat voortaan op Sumatra geen Britsch kantoor
//zal worden opgerigt, noch eenig tractaat, onder
// Britsch gezag, met eenige Inlandsche Vorsten of
// Opperhoofden zal worden gesloten." Die afstand
zal moeten beschouwd worden als tegenhanger van
den afstand in het vorige artikel vermeld. De uitgedrukte
bepalingen zijn belangrijk, daar Nederland
voortaan geene inmenging van Groot-Brittanje in
zijne betrekkingen op Sumatra had te vreezen.
Men bedenke vooral, hoe .Raffles, gedurende den

VIERDE HOOFDSTUK.
141
tijd van zijn bewind op Java, getracht had de spocerijteelt
over geheel Indië te verspreiden, en hoe hij
later, bij zijn bestuur van Benkoelen, door geldelijke
ondersteuning en het uitloven van groote premiën als
anderszins, de teelt van nagelen, noten en foelie
trachtte te vestigen. Door zijne kunstmiddelen slaagde
hij, en verkreeg hij eenen niet onbelangrijken uitvoer
van Benkoelen naar Engeland; doch langs dien
weg ook werd zijne administratie van Benkoelen zoo
buitengewoon kostbaar, dat Engeland tot dit artikel
toetrad.
Art. 10 behelst ten aanzien van Malakka dezelfde
bewoordingen als in het vorige artikel zijn gebruikt,
zoodat het alhier een even volledigen afstand geldt
van dat gebied ten behoeve van Engeland, als het
vorige ten behoeve van Nederland. Wat den regtstitel
aangaat, scheelt het echter veel. In het midden
der 17 e eeuw was de Nederlandsche Oost-Indische
Maatschappij, in eenen wettigen oorlog tegen Portugal,
van het schiereiland Malakka meester geworden.
De Britsche Bezittingen op Sumatra daarentegen waren,
omstreeks de helft der 17e eeuw, of in de 18e
eeuw, te midden van den vrede geroofd.
Slechts ter zake van het 12e art. schijnt het IJ e
art. in dat tractaat te zijn gevoegd, want dat Engeland
afziet van alle vertoogen tegen het bezetten van
het eiland Billiton door Nederland, moest in 1824
even vreemd klinken als de bezitname van het meest
onbekende eiland van de Linga-groep. Zelfs bij naam
was Billiton bijna niet, en enkel als eene onderhoorigheid
van Banka, even als zoo menig eilandje in
die streken bekend. Als zoodanig was het in der tijd

142 VIERDE HOOFDSTUK.
door Palembang aan Engeland afgestaan. Er was
ook in 1818 slechts door Nederland bezit van genomen,
ten einde den zeeroovers eene schuilplaats (c
ontnemen, of hen, die zich daar vestigden, aan orde
en een geregeld bestuur te onderwerpen.
Van geheel anderen aard is de inhoud van art, 12
Daar wordt gezegd, dat , de kroon van Nederland
//afziet van alle vertoogen tegen het bezetten van het
//eiland Sinkapore," terwijl het zonderlinge bijvoegsel
volgt: ,/Daarentegeii belooft Zijne Groot-Brittannisdie
//Majesteit dat geen Britsch kantoor zal worden op-
//rigt op de Carimons eilanden of op de eilanden
,/Battam, Bintang, Linggin of op eenig der andere
//eilanden, liggende ten zuiden van straat Sinkapore
//en dat met hunne Opperhoofden geene tractaten
//onder Britsch gezag gesloten zouden worden." Hier
geldt het, van het begin tot het einde toe, enkel
eilanden en eilandjes aan de zuidpunt van het schiereiland
Malakka, die onder het gebied van Djohor en
bij regt van overwinning aan Nederland behooren'
Men zoude geneigd zijn die woorden voor eene
spotternij te houden, ware het niet, dat ze in een
tractaat voorkomen door de ministers Canning en
Palck geteekend. De Engelschen waren te zeer overtuigd
van de wederregtelijkheid van dien roof, om er
met aan te twijfelen, dat zij die eilanden behouden
zouden. Zoo spreekt er in 1822 Einlavson over in
Z1Jne reis naar Siaia « Hire'), en de minister Can-
')IG. Knlayson, The mission to Siam and Hire the Capital of
Cochmcluna. fiij hmmht in l m ^ K J
men voornemens schijnt te wezen een Gouvernemelll « £
„ il the place be retained."

VIERDE HOOFDSTUK. 143
ning gevoelt zich genoodzaakt, in zijne zoo even aangehaalde
redevoering van den 17" van Zomermaand
1824, tot haarkloverijen zijne toevlugt te nemen om
het behoud van Sinkapore te kleuren '). Ook is het,
onzes inziens, boven allen twijfel verheven, dat, ingevalle
Raffles en zijne vrienden er niet in geslaagd
waren, den handelsstand in Engeland door allerlei geschrijf
in de couranten, belang te doen stellen in het
behoud van Sinkapore, het ministerie het gewaagd
zoude hebben de waarheid zoo openlijk in het gezigt
te slaan.
Het volgende artikel moet strekken, om alle moeijelijkheden
of vitterijen, welke bij mogelijkheid uit de vastgestelde
ruilingen zouden kunnen worden afgeleid, te
voorkomen. Bovendien verleende art. 14 aan de ingezetenen,
die uit de afgestane districten zouden
wenschen te verhuizen, even als bij het verdrag van
1814, eene tijdruimte van zes jaren, om die verhuizing
te bewerkstelligen. Van meer belang zijn de bepalingen
van art. 15, alzoo daaruit blijkt, dat de afgestane
districten of eilanden, nimmer aan eene andere
mogendheid kunnen worden overgedragen, en dat in-
') De woorden, welke wij op het oog hebben, ziju deze : „ Wij
„ hebben Sinkapore bekomen. Men zal welligt van mij verwachten,
„ dat ik den aard onzer regten op deze bezitting blootlegge. Daar
„ daadzaken en beseheiden noodig zijn, om regten te bewijzen, ben
„ ik persoonlijk stellig van gevoelen, dat wij de rcgtmatighe«'d dezer
„ aanspraak niet konden doen blijken; — maar daar alle regten in
„ Oost-lndic niet zoo naauwkeurig of juist afgebakend zijn, is het
„ mij voorgekomen, dat het eene grooto verkeerdheid zoude wezen,
„ op dit bijzondere geval de algemeen in Europa gevolgde staatkun-
„ dige beginselen toe te passen of eenige verheven rumaneske ge-
» voelens van zedelijkheid daarbij in het. oog te houden,"

144 VIERDE HOOFDSTUK.
gevalle //eenige dier bezittingen weder mogten verlakten
worden, de medecontractant, onmiddellijk in de
//regten treedt van hem, die ze verlaten heeft."
De wezenlijke bedoelingen van het tractaat waren,
om alle vorderingen, of twisten uit de nabuurschap
der beide partijen tot hiertoe voortgevloeid, in den
vervolge te voorkomen. Nederland zou op de eilanden,
in de ruime beteekenis van het woord, Groot-
Brittanje op het vasteland van Azië, de meester wezen.
Evenwel mag men vermoeden, dat Canning,
uit schroomvalligheid ten opzigte der partij, welke
door Raffles, Court enz. in het leven was geroepen,
en welke de teruggave van Java aan het Engelsen
Ministerie kwalijk nam, en om haar niet te zeer te
verbitteren, van eene meer stellige afscheiding, dan
Straat Malakka en Straat Sinkapore, heeft gezwegen.
De eerste afdeeling van het tractaat van den 17n
van Lentemaand 1824 betreft den handel, en behelst
in zoo vele woorden eene gelijkstelling van beide
natiën in de Aziatische Bezittingen en Koloniën van
de andere contracterende partij, wederzijds op den
voet der meest begunstigde natie. Wij mogen er
echter wel bijvoegen, dat in dezen de voordeden aan
de zijde der Engelschen waren, alzoo hunne scheepvaart
zeer uitgebreid was, terwijl de onze daarentegen
zeer onbeduidend was, ten gevolge van den geleden
tegenspoed, door het kapen en verbeurd verklaren
onzer schepen bij het begin van den oorlog in 1795
en in 1803 door de Engelschen, het in de havens
opleggen onzer schepen, ten einde die voor den vijand
te beveiligen, en door het te niet gaan onzer handelsvloot.
Hoe stond het bovendien daarmede gesteld

VIERDE HOOFDSTUK. 145
sedert den algemeenen vrede ? Overigens waren de
bewoordingen duidelijk, en behelsden wederzijdsche
gelijkstelling.
Even zoo was zulks met het volgende artikel. Er
wordt gesproken van te betalen regten, niet hooger
dan het dubbel van die, welke de onderdanen en de
schepen van de eigen natie hebben te voldoen; terwijl
met betrekking tot die artikelen, welke met
geene regten zijn bezwaard, // in- of uitgevoerd door
// de onderdanen of in de schepen der natie, aan
// welke de haven toebehoort," aan de andere zijde,
in geen geval meer dan zes ten honderd zal mogen
worden opgelegd. Ofschoon dit laatste in geenen
deele als dubbelzinnig is te beschouwen, zoo moet
het evenwel in dier voege verstaan worden, dat b. v.
» indien voor de voortbrengselen van den Indischen
// Archipel, met Nederlandsche bodems, of met bo-
// dems, die aan de inlanders toebehooren, bij invoer
// op Java, geen inkomend regt wordt betaald, dan
// mogen die zelfde voortbrengselen, onder Britsche
// vlag ingevoerd, met geen hooger regt dan dat van
// 6 °/o worden belast. Het Nederlandsch Bestuur in
// Indië behoudt echter allezins het regt aan zich,
// om allen invoer der voortbrengselen van den Indi-
// scheu Archipel te verbieden, met eenige andere
// bodems dan met Nederlandsche; doch het kan ook
// nevens dezen de bodems der inlanders toelaten,
// met uitsluiting van alle vreemden: Engelschen,
// Pranschen, Amerikanen of wie zij wezen mogen." ')
«) Onderzoek naar geest en strekking van het tractaat van den 17«
Maart 1824, over handel en ruiling van grondgebied in Indië gesloten
tusschen Nederland en Groot-Brittanje (door G. Lauts) hl. 2!).
L 10

146 VIERDE ROOEDSTTTK.
Alle zoogenoemde Westersche Mogendheden worden
alhier bedoeld.
Art. 3 betreft de tractaten, door den eenen of den
anderen met eenigen Staat in de Oostersche zeeën te
sluiten. u Men mag daarbij in geenen deele den
// koophandel der andere partij van de havens van
// zoodanigen inlandschen Staat doen uitsluiten. —
n Alle tractaten of verbindtenissen, met eenige inii
landsche Begering in de Oostersche zeeën, reeds
n bestaande, moeten wederzijds kenbaar gemaakt wor-
// den, even als die, welke in het vervolg zullen worii
den aangegaan." De onbepaaldheid der uitdrukking
Oostersche zeeën zullen wij voor het oogenblik
onbesproken laten.
Bij het volgende artikel wordt gelast, dat wederzijds
de handel op de iulandsche havens niet mag
worden belemmerd.
Art. 6 strekt tot beteugeling van ambtenaren, die
genegen mogten wezen, // zonder magtiging van hun
u Gouvernement in Europa, een nieuw kantoor op
n een der Oost-Indische eilanden op te rigten." Er
wordt niet bijgevoegd, in hoe verre de Indische Gouvernementen
gebruik zullen mogen maken van de
sluw verkregene voordeelen door avanturiers als Earl,
Brooke en andere even achtenswaardige personen.
De Molukken zijn ingevolge art. 7 uitgesloten van
den vrijen handel // tot tijd en wijle het Nederlandii
sehe Gouvernement het raadzaam oordeelen zal, van
n den alleenhandel in specerijen af te zien." Dat
monopolie wordt derhalve stellig gehandhaafd.
Art. 5 betreft het weren der zeerooverij, hetgeen
aan beide Gouvernementen op het dringendst wordt

VIKllDE HOOFDSTUK.
147
aanbevolen. Destijds waren die roofnesten door den
geheeleu Archipel verspreid, eu de roovers vergenoegden
zich niet alleen met iulandsche koopvaardij vaartuigen
aan te tasten en te vermeesteren, terwijl de
opvarenden niet zelden wreedaardig vermoord werden;
maar ook landden zij onverwachts in de nabijheid
der dorpen, om de inlanders, mannen, vrouwen en
kinderen, te rooven en als slaven hier of daar te verkoopen.
Zij, die hen tegenstonden, werden afgemaakt.
De kusten, waar die aanvallen meermalen plaats hadden,
werden verlaten door de bevolking, die óf naar
het binnenland vlood óf op naburige rotsen zich zocht
te verschansen.
Sedert dien tijd zijn vele dier roofnesten vernield,
hunne roofpraauwen verbrand, eu de roovers ter dood
gebragt '). Daar echter de Engelsche kooplieden te
*) Jlvr. J. P. Cornets de Groot, „ Notices historiques sur les Pirateries,
commises dans l'Archipel Indien-Oriental." Dit werk levert een
aantal belangrijke bijzonderheden over de zceroovcrij en het tegengaan
dier plaag tot en met het jaar 1845. In de „Introduction"
leest men onder anderen bl. 3, welke krachtige maatregelen in het
jaar 1773 tegen de Sultaus van Djohor en Pahang, wegens hun heulen
met de zeeroovers, door het Bataviaasch Gouvernement werden genomen.
In het eerste tijdvak, 1816—1859, wordt aan de gepaste
maatregelen van van der Capellen regt gedaan, maar tevens aangemerkt,
bl. 25, dat, ingevolge een verslag van den Kapitein ter zee
de Man van den 27» vau Wintermaand 1827, de weinige kracht deimarine
tot beteugeling der zceroovcrij moet toegeschreven worden
„ uniquement aux reductions qu'elle (la marine) a subies, par suite
„des mesures financières de Votre Excellence (de Commissaris-Generaal
„ du Bus de Ghisiguics)." — De Baron de Bougainville, in cenen
togl rondom den aardbol [Ik heb de bl. niet opgeteekeud] over dor
Eu"clschen toegevendheid te Sinkaporc ten opzigte der zceroovcrij,
verklaart, dat aan de zeeroovers van daar de middelen verschaft worden
om hun schandelijk handwerk te drijven, en voegt er bij: „Vat
10*

148 VIERDE HOOFDSTUK.
Sinkapore van de zeerooverij groote voordeelen trokken,
zoowel door het inkoopen der geroofde goederen
en voortbrengselen, als door het verschaffen van
krijgsbehoeften en andere benoodigdheden aan de
zeeroovers, was daar de beteugeling van die schande
der beschaafde maatschappij veeltijds slechts schijnbaar.
Ofschoon de roovers vaak openlijk ter Sinkapoora's
reede lagen, en eene gunstige gelegenheid
afwachtten, om hun schandelijk bedrijf te gaan uitoefenen;
soms wel ter reede kwamen ankeren, terwijl
de balen, waaruit hunne lading bestond, nog bevlekt
waren met het bloed der manschap, welke, een paar
dagen vroeger, die goederen van Sinkapore had uitgevoerd
— schaamden zich de Sinkapoorsche dagbladen
niet, in hevige uitdrukkingen of bepaalde lasteringen
het te doen voorkomen, als waren, in het
tegengaan der rooverij, slechts de Hollanders nalatig.
Wanneer men het geheele tractaat van den 17»
van Lentemaand 1824, tusschen de beide Eijken gesloten,
vergelijkt met de gebeurtenissen van dien tijd,
alsmede met de geschriften en memoriën van de wederzijdsche
Gevolmagtigden, zonder te vergeten de Engelsche
dagbladartikelen en adressen van de kamers
van koophandel daarbij te raadplegen, dan verkrijgt
men een vrij duidelijk inzigt in de eigenlijke bedoeling
van het tractaat. Mannen als Castlereagh, Canning
en Bobert Peel hebben onzes inziens getoond,
„ helpt het, of men hun de wapenen heden met geweld ontneemt,
„ om ze hun morgen weder te verkoopen! De Hollanders dragen
„ meer zorg voor de bescherming van hunnen handel, en alleen bij
„ de factorij te Riouw zijn voortdurend zes gewapende vaartuigen
„ beschikbaar, om op die boosdoeners te passen."

VIBJRDE HOOFDSTUK. 149
dat zij billijk wenschteu te wezen jegens een ouden
bondgenoot als Nederland, aan wien hunne natie,
inzonderheid sedert de troonsbeklimming van Koning
William III, zoo veel verschuldigd was. Daartoe
moest in de eerste plaats strekken de teruggave der
voornaamste Indische bezittingen en het rustige bezit
dier bezittingen. Maar Baffles, Court, Anderson en
andere intriganten, met de Indische maatschappij
bekend, maakten met stoutmoedigen overmoed allerlei
valsche aantijgingen ten laste van Nederland
ruchtbaar, terwijl zij, bij die onwettige handelingen,
zich allerlei titels schaamteloos aanmatigden. In dier
voege waren aan de eene zijde allerlei voorbehoedmiddelen
noodzakelijk, opdat geene tweedragt tusschen
de beide Gouvernementen mögt worden opgewekt en
aangekweekt '); aan de andere zijde mogten de Engelsche
Ministers de belangen hunner natie niet verwaarloozen.
Met het oog daarop zag Nederland af van alle
zijne vroeger zoo belangrijke bezittingen op het schiereiland
van Malabar en van die in Bengalen. Sedert
jaren toch was men er geheel overgeleverd aan de
willekeur der Britsche ambtenaren, zoodat die afstand
als geene opoffering te beschouwen was. Voor de
Engelsche Oost-Indische Compagnie had die verwijde-
') Hadden niet Raffles en Coombs, in het eigenmatig gesloten verdrag
met den Sultan van Atcheen, van den 22 n van Grasmaand 1819,
art. 6, den handel op dat rijk van alle andere Europesche Mogendheden
en van de Amerikanen uitgesloten? Hoe wederregtelijk had
Rallies niet gehandeld ten aanzien der bezitname van de Lampongs ?
Heeft niet dezelfde ambtenaar, bij de cimlelijke overgave van Padang,
geweigerd Aver Bangies onder die overgave te begrijpen, en later
die plaats aan de inlandschc hoofden overgegeven ?

150 VIERDE HOOFDSTUK.
ring van eenen steeds onaangenamen mededinger geene
geringe waarde. Engeland verkreeg buitendien eenen
onbetwisten eigendom van het schiereiland Malakka,
waardoor zijn invloed, langs den westelijken oever
van de Golf van Siam, geene mededinging had te
duchten.
Daarentegen was de afstand van allen mogelijken
invloed van de Engelsche zijde, ten aanzien van het
eiland Sumatra, zoo volkomen, als Nederland in redelijkheid
verlangen konde. Bovendien waren de bepalingen
ter beperking van het Engelsche gezag tot het
eiland Sinkapore van dien aard, dat daarbij evenzeer
voor geene verdere uitbreiding te vreezen was.
Het is aan geen redelijken twijfel onderhevig of de
bedoeling der wederzijdsche gemagtigden was, de gelegenheid
tot het overschrijden hunner magt, door de
Britsche ambtenaren in Indië, eens en vooral voor
den vervolge af te snijden. Uit dien hoofde werd,
zoo als de Minister Canning te regt zeide, bij de
aanbieding van het tractaat, het wederzijdsche grondgebied
van elkander gescheiden. Ook Palck was overtuigd,
dat, ten gevolge van het tractaat, de Engelschen
zich van de eilanden terugtrokken, terwijl onzerzijds
van alle bezittingen op het vasteland van Azië werd
afstand gedaan. Straat Malakka, met het vaarwater
ten westen van Boeloe Pinang, en straat Sinkapore
werden dus de grensscheiding tusschen leiderzijdsch
gebied ; terwijl buöosten het schiereiland Malakka de
Anambas- en de Natoena-eilandgroepen tot het Nederlandsch
gebied zouden behooren. Slechts in die volstrekte
afscheiding, door eene zigtbare grenslijn, heeft
het tractaat, voor zoo verre tractaten geen twijfel

VIERDE HOOFDSTUK. 151
omtrent hunne beteekenis overlaten '), duidelijken zin
en beteekenis, voor het behoud van vrede en eendragt
tusschen Nederland en Groot-Brittanje.
Betwistbare uitdrukkingen te dien aanzien waagde
men geenszins in het tractaat op te nemen. Men
waagde zelfs niet ambtenaren, die zoo verre hunne
pligten waren te buiten gegaan, naar verdienste te
straffen. Die ambtenaren hadden te zeer de belangstelling
der natie, in het bijzonder van den handel- en
den fabriekstand, weten te winnen ; terwijl die eigenbelangzoekers
tevens de sluwheid hadden, te wijzen
op den uitgebreiden invoer van Britsch fabrikaat op
Java, tot versterking van hun betoog, dat Groot-Brittanje
nimmer dat eiland aan Nederland had behooren
terug te geven. Allerlei drogredenen werden door de
partij-mannen te baat geiiomen, om tot bewijs te strekken,
dat het Gouvernement de belangen van het
vaderland zou verraden, ingevalle het Sinkapore niet
behield. Van den handel en de scheepvaaart op dat
eiland — die inderdaad op den Archipel en op Sina
belangrijk was — werd zeer breed opgegeven, want
ook de kooplieden aldaar muntten in geenen deele
uit in opregtheid ten aanzien hunner officiële opgaven.
Behalve hunnen handel met de zeeroovers, dreven zij
smokkelhandel in opium, die naar Java uitgevoerd, en
in specerijen, die van de Molukken gehaald werden.
') Canning had onder anderen gezegd: „The results of this trc-
„ atv were an admission of the principles of freetade ; — a Hue of
„ demarcation was drawn separating our territories from theirs, and
„ ridding thcin of their settlements on the indiau continent." —
Falcks overtuiging werd eveneens gedeeld door den Heer Elout in
November 1858.

152 VIEKDA HOOFDSTUK.
Niet ten onregte derhalve werd in de aanspraak van
Lord Canning over de wettigheid van het bezit van
Sinkapore en andere kiesche punten luchtig heengestapt.
De moeijelijkheden, die de onbepaaldheid der uitdrukkingen
van het tractaat later mogten veroorzaken,
schoof men zich van den hals. Men bedacht
welligt niet, hoe Baffles en anderen, die in zoodanig
geval in troebel water hoopten te visschen, de ontevredenheid
der Britsche fabrieksteden steeds zochten
levendig te houden, opdat naar tijd en gelegenheid,
bij den minst beteekenenden tegenspoed, welke de afzet
der katoenen stoffen in Engeland mögt ondervinden,
in dagbladen, in meetings en adressen, dat onderwerp
telkens wierd opgerakeld, om het Nederlandsch Gouvernement
te beschuldigen van ontrouw in het naleven
der voorschriften van het tractaat van den 17° van
Lentemaand 1824.
Wat er overigens zijn moge van de bedoelingen
van het genoemde tractaat; hoe hier of daar met
voordacht eene onduidelijke uitdrukking was overgebleven,
welke aanleiding gaf tot betwisting van ons
goed regt; zeker is het, dat het veel heeft bijgedragen,
om ons gezag in den Archipel op stevige
grondslagen te vestigen. Onze geheele uitsluiting van
het vaste land van Indië en onze beperking tot de
uitgestrekte Eilandzee, wees ons aan, waar het Nederlandsche
gezag zicli vermögt uit te breiden en bevestigen.
Door alle natiën is dat sedert erkend geworden
: daar is ons gebied !
Was het sluiten van dit tractaat velen in den lande
tot blijdschap, alzoo men hoopte dat hierdoor alle
aanleiding tot verschil en oneenigheid met het mag-

VIERDE HOOFDSTUK. 153
tige Engeland zou uit den weg geruimd zijn, zoo was
nogtans, juist ten gevolge dier overeenkomst, de noodzakelijkheid
meer in het oog gesprongen, dat, tot
herleving van den kwijnenden groothandel, afdoende
stappen behoorden te worden genomen. Bij het einde
van de 16 e eeuw had de afschudding van het Spaansehe
juk ten teeken gestrekt van de oprigting een er
algemeeue Oost Indische Handelmaatschappij, met uitsluitende
voorregten, — zoude niet de afschudding
van het Pransche juk in de 19 e eeuw tot een gelijksoortigen
maatregel leiden kunnen? Maar deze eeuw
kweekte andere denkbeelden, ontwikkelde andere behoeften.
Het met Groot-Brittanje gesloten verdrag
ademde gelijkstelling van den handel der beide natiën
in den Indischen Archipel en langs de zuidelijke kusten
van Azië. Zoude derhalve eene handelmaatschappij
in staat wezen onzen handel te verlevendigen, dan
zoude ze op geheel andere grondslagen behooren te
worden gevestigd, dan die, welke de Yennootschap van
1602 hadden beheerscht. De handelsgeest moest worden
opgewekt en aangekweekt; het fabriekwezen moest
worden aangemoedigd, ten einde in onze Indische Bezittingen
met hoop op eenigen goeden uitslag de concurrentie
te kunnen wagen tegen de Engelsche fabrieken
van katoenen en wollen stoffen.
Geene hooge in- en uitgaande regten of verbodsbepalingen
mogten worden toegepast, maar eene Handelmaatschappij,
die op vrijzinnige beginselen rustte,
moest worden daargesteld. Handel en vrachtvaart
naar en van Indië, en naar zoodanige verwijderde
streken van de Westkust van Amerika, waarheen de
vaart ons onbekend was, moesten in het leven worden

151. VIERDE HOOFDSTUK.
geroepen. Zoodanige Vennootschap wenschte de Koning
op krachtdadige wijze te bevorderen. Op het einde van
Lentemaand 1824, gelijktijdig met het sluiten van het
tractaat en als een onmiddellijk uitvloeisel daarvan,
werd, bij H. D. verblijf te Amsterdam, de hand aan
het werk geslagen, en eene inschrijving opengesteld
voor een kapitaal van twaalf millioen gulden, waarvan
de Koning zelf, ten einde de deelneming te bevorderen,
onder zekere voorwaarden, de rente tot vier
en een half ten honderd, uit eigene middelen waarborgde.
Bij deze gunst werd nogtans de bepaling
gevoegd, dat de op te rigten Vennootschap slechts
handel en vrachtvaart mögt ten doel hebben, en nimmer
eenigen uitsluitenden handel of eenig landbezit
zoude mogen verkrijgen. Nog werd bepaald, dat de
Compagnieschap aan geene staatsinzage zoude worden
onderworpen. Bovendien zoude zij worden begunstigd
met de vrachtvaart naar Indië ten behoeve van het
Gouvernement. Op den 29& van Lentemaand 1824
kwam het handelsligchaam, als Nederlandsche Handelmaatschappij
algemeen bekend, tot stand.
Al was het doel van de werkzaamheden dier Handelmaatschappij
niet voor allen duidelijk, nogtans veroorzaakte
die schepping eene algemeene blijdschap,
inzonderheid door 's Konings edelmoedigen waarborg.
Daarbij bepaalde zich 's Vorsten belangstelling niet ;
de Koning nam deel voor vier millioen gulden. Verbazend
werd de deelneming; te Amsterdam b. v. teekendc
men in voor 34 millioen gulden ; binnen weinige uren
bedroeg de inteekeniug de ontzettende som van vielen
zeventig millioen gulden! Men meent, dat bij vele
inschrijvers het denkbeeld heerschle, dat niet meer
t

VIERDE HOOFDSTUK. 155
dan 12 millioen gulden zou worden opgevraagd, en
dat die belanghebbenden zich zeer teleurgesteld gevoelden,
toen de helft van het ingeschreven kapitaal
(37 millioen gulden) als wettige inschrijving werd
aangenomen. Bij die teleurstelling kwam, dat de
zetel der. Maatschappij niet te Amsterdam, of te Rotterdam,
maar in 's Gravenhage werd gevestigd, en dat
het personeel der directie niet zonder 's Konings invloed
werd benoemd.
Voor het niet-vestigen van dat bestuur te Amsterdam,
hetgeen in de hoofdstad groote ontevredenheid veroorzaakte,
moet waarschijnlijk als het grootste bezwaar
worden beschouwd, dat een zoo groot kapitaal, ingevalle
het al niet als geheel werkeloos moest blijven
liggen, aanvankelijk nogtans in geenen deele konde
dienen tot het doel, waartoe het was bijeengebragt.
Ook duurde het verscheiden jaren, alvorens het een
productief kapitaal kon worden genoemd, zoodat, bij
de daling dier aandeelen, de Handelmaatschappij zelve
het overtollige kapitaal bezigde tot wederinkoop derzelve,
waardoor in 1831 het kapitaal tot 23 millioen
gulden werd teruggebragt. De renten à vier en een
half ten honderd moesten onderscheidene jaren door
Z. M. worden bijgepast, en het duurde tot het jaar
1835 alvorens het beloop dier renten wederom aan
den Koning was uitgekeerd. Van dien tijd af dagteekent
de bloei van dat handelsligehaam.
Allezins weldadig werkte die nieuwe schepping tot
herleving der oude bedrijvigheid van de natie, 's Konings
kennis van handel en nijverheid was daarbij
van uitgebreid nut. In dier voege was het, dat dooide
verstandige ondersteuning vau de llandelmaat-

1 5 fi VIERDE HOOFDSTUK.
schappij een aantal scheepstiminerwerven verrezen, ook
waar ze nooit bestaan hadden, om nieuwe en steeds
meer schepen op stapel te zetten. Maar was niet
mede het daarstellen der weverijen en der uitgebreide
katoenfabrieken in de oude Eepubliek, de vrucht van
de aanmoediging van dat handelsligchaam ? Ja, zoo
weldadig heeft de Handelmaatschappij gewerkt, dat
de scheepstiminerwerven met den scheepsbouw en de
katoenfabrieken door haren invloed grootendeels zijn
ontstaan.
I

VIJFDE HOOFDSTUK.
Oorlog op Sumatra tegen de Padries onder den overste Raaf, 1821,
1822. Heldhaftigheid van Raaff, 1823. Yruchtelooze hardnekkige
aanval op den Marapalm, tegen duizenden, 4 van Slagtmaand
1823. Raaf, civiel en militair Gezaghebber. Pandasiket.
Kota Lawas. De dappere Luitenant-Kolonel Raaff sterft, 17 van
Grasmaand 1824. Klagten over de Hederlandsche troepen. Kolonel
H. Ridder de Stuers, civiel en militair Chef. Veltman te
Soeroasso, 1825. Kapitein Bauer in Agam. Vrede met de Padries,
1820. De Stuers moet troepen naar Java zenden. Verval
onzer magt. De Stuers ontslagen, Hooimaand 1829. Mac Gillavry,
Resident. De Rochemont, Kommandant, 1830. Voordeden
behaald, 1831. Ayer Bangies, 1831, Lentemaand, Overste Elout,
civiel en militair Chef.
De eerste oorlogen, die na 1816 gevoerd werden,
waren, hoe bloedig dan ook, slechts van korten duur;
zie o. a. die tegen Palembang. Een oorlog op de westkust
van Sumatra was echter bloedig, hardnekkig en
langwijlig. Immers, alhoewel hij op eene kleine schaal
gevoerd werd, stond die oorlog in hardnekkigheid, iu
moed en volharding bij groote veldtogten en veldslagen
voorzeker niet achter. De secte der Padries, die het
voornamelijk op de aanzienlijke hoofden der bevolking
gemunt had, vond natuurlijk de hevigste tegenstanders
onder de grooten. Toewankoe Iman, een der Padrie-

158 VTJFDE HOOFDSTUK.
sehe Opperhoofden, vestigde zich te Bondjol, alwaar
tevens de geestelijke leerschool werd gevestigd, zoodat
de valei van Alahan Pandjang als voorbeschikt werd,
om in den oorlog tegen de Padries eene groote rol te
spelen.
De Maleische Opperhoofden, om aan hunne vijandschap
voldoening te verschaffen, wisten den Resident
van Padang diets te maken, dat het van belang was,
het rijk van Menangkabau te veroveren; terwijl zij
van hunnen kant ondersteuning tegen de Padries beloofden.
Van wege het Gouvernement werd met die
Opperhoofden eene overeenkomst gesloten op den 10«
van Sprokkclmaand 1821, en den 25n van Grasmaand
vingen de vijandelijkheden tegen de Padries aan, met
een hardnekkigen strijd, die ons meester liet van
Soli-ajer, doch waarbij het verlies onzerzijds zoo groot
was, dat het niet raadzaam werd geoordeeld, die plaats
bezet te houden. Daarmede was de oorlog uitgebroken,
welke vele jaren zoude duren en veelvuldige gelegenheid
verschaffen tot daden van moed, volhardingen
niet minder van heldhaftige opoiferiug en grootmoedigheid.
De Overste A. T. Eaaff, die in 1812 in Duitschland
den oorlog had geleerd, en in 1813 bij Dresden
was gewond, werd tot Bevelhebber bestemd. Den 8n
van Wintermaand 1821 kwam hij te Padang aan en
had in het geheel 12 Officieren en 494 man onder
zijne bevelen. Onder de troepen telde men 304 Europeanen
en 50 Bengalezen. Er waren vijf vuurmonden,
maar de wegen waren zoo slecht en de diepe ravijnen
zoo menigvuldig, dat Eaaff al spoedig de overtuiging
verkreeg, dat het oorlog voeren in de binnenlanden

VIJFDE HOOFDSTUK.
159
van Sumatra hoogst moeijelijk zoude wezen. De hulp,
door de Maleijers toegezegd, was van geringe beteekenis,
hoezeer de hulptroepen, door hen geleverd,
soms duizenden beliepen; zij waren hoofdzakelijk geschikt
om, bij overwinning, te plunderen en de woningen
in brand te steken.
In Sprokkelmaand 1822 begon de Bevelhebber
Eaaff de eerste vijandelijkheden, en werd de versterkte
kampong Sawah-Tinga vermeesterd. Op het einde
dier maand vernam hij, dat de Padries eene magt van
20 tot 25 duizend man bijeenbragten. Eaaff wenschte,
in weerwil van eenen zoo talrijken vijand, aanvallenderwijze
te blijven handelen, en slaagde den 4" van
Lentemaand, toen de Padries uit Sigangi en Pagar-
Eoejong werden verdreven. Dezerzijds had men slechts
een doode en 33 gewonden. Deze overwinning maakte
diepen indruk op de Padries en ook op de Maleische
hulpbenden. De Kapiteins Laemliu en Goffinet, de
Luitenant de Liser en de Onder-Officieren Bergman
en Vaessen gedroegen zicli met bekwaamheid en onverschrokkenheid.
Verkenningen in verschillende rigtiugen
werden van uit Pagar-Eoejong gedaan, waardoor
de Padries in ontzag werden gehouden.
Toewankoe Passaman bood aan zich te onderwerpen.
De onderhandelingen werden aangevangen, doch liepen
te niet, waarop datzelfde Opperhoofd op nieuw vijandelijkheden
begon te plegen. Deze dubbelzinnige
handelwijze werd later meermalen opgemerkt, zoodat
men op de betuigingen van vredesgezindheid dier
Opperhoofden in geenen deele konde bouwen.
Een aanval vau den Toewankoe van Tandjong-Alam
in de eerste dagen van Zomermaand werd afgeslagen,

160 VIJFDE HOOFDSTUK.
en drie stukken geschut van een pond, benevens veel
ijzerwerk, enz., in die plaats vermeesterd. De Maleische
hulpbenden plunderden en verbrandden bij die
gelegenheid onderscheidene dorpen. Maar wijl de
Padries in Tanah-Datar wilden vallen, moest daartegen
gewaakt worden. De vijand was zeer talrijk en
de toestand der troepen werd bedenkelijk : de soldaten
waren afgemat en de munitie was grootendeels verbruikt.
Aan terugtogt viel niet te denken. Eaaff '
bestormde de vijandelijke verschansing met kracht en
snelheid, zoodat de Padries verbijsterd hunne stelling
verlieten. Grooten lof verwierf zich de Overste door
dien vermetelen aanval van den 27° van Zomermaand.
De Luitenant van der Veen werd gekwetst met nog
34 man, terwijl 5 man gedood werden. De vijand
leed een aanzienlijk verlies en onderscheidene dorpen
vielen in onze handen.
Bevreesd voor de uitwerking van ons geschut,
namen de Padries spoedig de vlugt bij eenen aanval
tegen Kota-Lawas. Den 18n van Hooimaand trokken
onze troepen die plaats binnen; de mannen van die
landstreek legden de wapenen neder; vrouwen en kinderen
gaven zich over. Het geheel der 6 kota's
volgde dit voorbeeld, en een aantal Hoofden kwam
den eed van getrouwheid afleggen. Nog andere voordeelen
werden behaald. Basso en Loendang vielen in
onze handen, maar een aanval op den 15n van Oogstmaand
tegen Kapau mislukte, in weerwil van de
dapperheid van Officieren en manschappen, ten gevolge
van de groote overmagt der vijanden en de lafhartigheid
der Maleijers. Men was tot den terugtogt genoodzaakt.
De dappere Kapitein Goffinet bekwam

VIJFDE HOOFDSTUK. 161
eenen lanssteek in de borst, waaraan die verdienstelijke
Officier drie weken later overleed. Nog waren
Kapitein Brusse en de 2 e Luitenants von Liebenstein
en Tessier gewond. Er waren in het geheel 10 dooden
en 77 gewonden.
Ten gevolge van deze verliezen moest eene verdedigende
houding worden aangenomen. Eerlang evenwel
besloot de Luitenant-Kolonel Eaaff, in weerwil
van de groote overmagt des vijands, tot eene voorwaartsche
beweging. Den 12n van Herfstmaand werd
deze uitgevoerd door 50 flankeurs onder den Luitenant
Ie Eoux, 30 onder den Luitenant de Liser en 37 inlanders
onder den Luitenant von Ochssée. De Padries,
die met hunne duizendtallen eene uitgestrekte linie
vormden, zochten de onzen te overvleugelen en noodzaakten
onze troepen terug te trekken. De Bevelhebber
ontving van alle kanten ongunstige tijdingen.
Bezwaarlijk was de terugtogt, doch den 15" waren de
meeste Padries afgetrokken en werden de onzen niet
meer verontrust. Eust was voor de troepen hoog
noodig. Eaaff, de Liser, Bergman en Vaessen hadden
zich uitmuntend gedragen; doch men telde aan zieken
en gekwetsten 180 man.
In Sprokkelmaand 1823 ontving de Overste Eaaff,
die van eene zware ziekte, veroorzaakt door vele vermoeijenissen,
nu hersteld was, 350 man, benevens
munitie, tot versterking, aangebragt door Z. M. fregat
Melampus, Kapitein ter zee A. W. de Man, en
de korvet Zwaluw, Kapitein-Luitenant ter zee Z.
Schrooijestein.
De Kapitein ter zee de Man vergenoegde zich niet
met slechts langs de kusten en in de benedenlanden
I. U

162 VIJFDE HOOFDSTUK.
den Overste Eaaff van dienst te wezen. Het geheele
detachement mariniers met zijnen Kommandant den
l n Luitenant A. van den Velden en den Chirurgijn-
Majoor M. Dr. H. Schillet werden ter beschikking
naar de bovenlanden gezonden '),
De Kapitein der artillerie J. B. Heyligers en de
I e Luitenant der artillerie M. van Geen, alsmede de
Luitenant ter zee Jonkheer H. A. van Karnebeek,
waren den Kommandant Eaaff van veel dienst; de
beide laatsten deden Adjudants-dienst bij den Bevelhebber,
die nu 26 officieren met 582 man en 39
mariniers in het veld bragt.
Tot eenen aanval tegen het landschap Lintau, overheerscht
door Toewankoe Passaman, werd besloten, en
daarvoor moest het door de Padries talrijk bezette en
zeer versterkte gebergte, de Marapalm genaamd, vermeesterd
worden.
Onze krijgsmagt tot dat einde te Pagar Oedjong
verzameld en in beweging gesteld, bevond zich den
') Omtrent de tijdige hulp onder den Kapitein ter zee de Man
verneemt men, „ dat het fregat, sedert het vertrek uit Nederland,
„zouder verpoozing in zeer active dienst geweest was, en tuig en
„schip noodig moesten worden nagezien." Daarmede was men te
Soerabaija bezig, en het schip den 30n van Wijnmaand 1822 op de
ballast na ledig om nagezien te worden, toen de Man dringende bevelen
van den Gouverneur-Generaal ontving, om ten spoedigste naar
Padaug te zeilen, wijl hulpe aldaar dringend noodig was. „Geschut,
„vaatwerk, victualy voor 4 maanden, uitrusting, kruid enz., alles
„ moeät weder aan boord genomen, het schip geheel opgetuigd, de
„batterij overgenomen en in orde gebragt worden. Des middags
„van den 4n November, dus in minder dan vier etmalen, lag het fre-
„gat gereed om zee te kiezen en voor het gevecht." Zie Jonkheer
II. A. van Karnebeek, Levensschets van den Viee-Admiraal A. W,
de Man, bl. 23—30.

VIJFDE HOOFDSTUK. 16.3
13n van Grasmaand 1823 voor de geduchte verschansingen,
waarmede de top en al de toegangen en steile
hellingen van dit hooge gebergte waren bezet.
De vijand had zich in eenen zoodanigen staat van
tegenweer gesteld, dat het zich al dadelijk liet aanzien,
dat het hier op eenen harden strijd zoude aankomen.
Niettemin werden de ho ogten, digt onder de
vijandelijke verschansingen gelegen, na eenige kleine
gevechten in bezit genomen en ons geschut daarop
in batterij gesteld.
Eene hoogte, Baroe-boekit genaamd, nagenoeg tegenover
het hoogste gedeelte van den Marapalm, maar
daarvan gescheiden, werd gekozen tot ons centrum.
Links van Baroe boekit, met het gezigt naar den
Marapalm gekeerd, doch nader bij 's vijands versterkingen,
ligt de berg Bonio door eenen srnallen rug
met den Baroe-boekit als 't ware vereenigd. Vóór den
Bonio, nader aan den Marapalm, is nog een heuvel ;
op dezen werd een drieponder kanon gebragt. Twee
houwitsers werden, eerst op den Baroe-boekit en daarna
met nog een drieponder op den Bonio gesteld.
Eegts, op eenigen afstand van den Baroe-boekit,
doch hooger dan deze, en nog digter aan de vijandelijke
versterkingen, ligt de berg Gedong, op welken met
veel krachtsinspanning twee kanonnen à 6 pond en
twee à 3 pond werden gebragt.
Op den 14 n van Grasmaand werd bloedig gevochten;
moedige en herhaalde hevige aanvallen, die ons
vele officieren en manschappen kostten, werden van
onze zijde uitgevoerd, en alzoo beproefd om de vijandelijke
sterkten te bemagtigen. Maar het bleek hoe
langer hoe meer, dat de vermeestering aan onover-
11*

164 VIJFDE HOOFDSTUK.
komelijke moeijelijkheden onderhevig was. 's Vijands
stelling, reeds geducht door de natuur, was door de
kunst bijna onneembaar gemaakt; men moest vier
nagenoeg evenwijdige grachten overtrekken, om de
borstwering te naderen; de beklimming daarvan was
zoo moeijelijk, dat de troepen afgemat waren op het
oogenblik, dat zij de meeste krachten moesten inspannen
; terwijl wolfskuilen en randjoes (in den
grond gestoken gescherpte bamboezen) en andere
hindernissen, allen toegang belemmerden.
Tegenover onze positie op berg Gedong waren de
vijandelijke loopgraven door hare kringvormige aanlegging
onbestrijkbaar en naauwelijks te genaken,
zonder onder het bereik te komen van eene menigte
geweerkogels, steenen en lansen, die de vijand van
zijne gedekte drie- en viervoudige rij loopgraven en
holen afzond. Deze verdedigingsmiddelen werden nog
versterkt door kunstmatige opstuwing van water, hetwelk
de vijand uit de loopgraven liet stroomen, zoodra
deze genaderd werden, door daartoe steenen en
boomen, door touwen en rottingen vastgehouden, los
te laten of af te snijden.
Niettegenstaande zoo vele bezwaren en de hardnekkige
verdediging van de Padries, geschiedde uit
onzen linkervleugel onder anderen een aanval met
zoo veel dapperheid, dat de Luitenant P. E. Creemer
er in slaagde, om de Hollandsche vlag te planten
op de vijandelijke borstwering, welke dadelijk daarop
beklommen werd door de officieren en flankeurs die
op deze plek vereenigd waren. Maar de groote menigte
Padries, die zich nu ontwikkelde, getuigde van
de aankomst van versehe benden. Hun overmoed

VIJFDE HOOFDSTUK. 165
steeg ten top, toen zij ontwaarden, dat in dit zelfde
oogenblik op onzen regter vleugel een echec geleden
werd, door gebrek aan energie van de zijde van Kapitein
Vriese, die toen aldaar het bevel voerde.
Vruchteloos bleven daarna de pogingen door onze
dappere officieren en manschappen aangewend, om
deze moeijelijke stelling te vermeesteren. Men moest
telkens voor 's vijands aanzienlijke overmagt terugtrekken,
hetgeen nogtans in goede orde plaats vond.
Onze verliezen aan officieren en manschappen waren
steeds aangegroeid, waarbij kwam, dat de ontmoedigde
Maleische hulptroepen, die eerst geheel werkeloos
waren gebleven, eindelijk ons geheel verlieten
en meerendeels aftrokken. Een geweldige en gedurende
twee achtereenvolgende dagen aanhoudende stortregen
doorweekte zoodanig den grond, dat elke onderneming
nog moeijelijker werd, waardoor ons krijgsvolk,
behalve nog door groote ontberingen, veel te lijden
had. Toen de Opperbevelhebber Eaaff bovendien
berigt ingewonnen had, dat de Padries aanzienlijke
versterkingen uit het landschap Alahan bekwamen,
moest hij onder zoo'vele ongunstige en onverwachte
moeijelijke omstandigheden besluiten den terugtogt
naar Pagar Oedjong aan te nemen, hetgeen evenwel
ook met gevaren gepaard ging.
Den I7n van Grasmaand werd met het aanbreken
van den dag op den linker vleugel een begin gemaakt
met het achteruitbrengen van den drieponder, die op het
heuveltje voor den Bonio was geplaatst, hetgeen met
goed gevolg onder de leiding vanden Luitenant-Adjudant
M. van Geen werd uitgevoerd. Aan den Majoor
Laemlin, die nu in plaats van den Kapitein Vriese

166 VIJFDK KUQFDBTOffj
met het bevel over onzen regter vleugel op den berg
Gedong was belast, werd tevens order gegeven, om
het aldaar in batterij staande geschut terug te trekken.
Inmiddels werden de twee op den Bonio staande
houwitsers achteruitgebragt, zoomede de andere drieponder,
die echter door het verzuimen der remming van
de raderen ongelukkiglijk den berg af, in de rijstvelden
stortte en een prooi van den vijand, die zich onmiddelijk
er op wierp, zoude geworden zijn, indien niet
de Luitenant J. il. Verhorst, aan het hoofd van zijn
dapper detachement, hen met de bajonet uit elkaar
had gejaagd, en dit stuk geschut alzoo uit 's vijands
handen redde.
Bij het terugtrekken van het geschut van den Bonio,
op welke stelling de Kapitein Brusse zich daarna,
eigenlijk had moeten handhaven, nam de talrijk aangegroeide
vijandelijke magt dadelijk van die hoogte
bezit, hetgeen den vijand gelegenheid gaf, onze retraite
aan deze zijde zeer te verontrusten. Met groote
opgewondenheid en volharding viel hij onzen linker
vleugel aan, en deed dezen zwichten, zoodat de twee
houwitsers en de twee drieponders een oogenblik achtergelaten
werden en in handen van den vijand zouden
zijn geraakt zonder den heldenmoed van den
Overste Baaff, die, gevolgd van den In Luitenant-
Adjudant M. van Geen, den 2n Luitenant C. P. Kley,
den Sergeant P. D union en 19 andere dapperen, zich
op den vijand wierp, het bijna verloren geschut onder
den kreet van //Leve de Koning!" hernam, en de
Padries wederom van den Bonio verjoeg; de aan het
wankelen geraakte moed van de onzen herstelde zich en
de artilleristen hadden gelegenheid de achterwaartsche

VIJFDE HOOFDSTUK. 167
beweging der stukken te bewerkstelligen. Tien van
de bovengemelde braven geraakten buiten gevecht;
drie waren gesneuveld; — onder de geblesseerden bevonden
zich de Ie Luitenant-Adjudant van Geen, die
drie zijner vingers verloor, de Luitenant Kley en de
Sergeant Dunion.
Bij het begin der retraite van den linker vleugel
had de Overste Raaff berigt gekregen van den regter
vleugel, dat aldaar zwarigheid werd gemaakt, de
vuurmonden terug te trekken, en men het wenschelijk
achtte dit tot den nacht uit te stellen. Daar de beweging
op den linker vleugel toen reeds begonnen
was, zond de Overste Raaff zijnen Adjudant, den
Luitenant ter zee Jonkheer H. A. van Karnebeek,
naar den Majoor Laemlin, kommanderende op den
Gedong, met de order, // om zonder verwijl tot het
n terugtrekken der stukken over te gaan," en met
den uitdrukkelijken last : // om in allen geval het ge-
// schut tot het uiterste te verdedigen." — Aan dien
last werd met onverschrokkeidieid en opofl'erenden
moed gehoorzaamd.
IJlings beklom nu die Adjudant den berg Gedong,
maar hij vond bij zijne aankomst den toestand van
den regter vleugel werkelijk reeds uiterst hagchclijk
en de stukken geschut in groot gevaar. De vijand
had zich in groote massa's, klaarblijkelijk door aankomst
van talrijke versterkingen, tegenover dit punt
verzameld, en maakte zich tot eenen geduchten aanval
gereed. De plek waarop ons geschut stond, was
even als de geheele berg Gedong doorweekt van den
sedert ettelijke dagen aanhoudenden stortregen; de
affuiten waren in den drassigen moddergrond diep

168 VU FD K HOOtDStrUK.
ingezonken en schier onbeweegbaar; terwijl de Maleische
hulptroepen (en de Koelies bestemd tot het
transport en voortslepen der stukken), door geleden
verliezen, slecht weder en gebrek aan alles, en tevens
op het gezigt van de steeds aangroeijeude vijandelijke
overmagl ontmoedigd en gedemoraliseerd, trouweloos
de positie verlaten hadden.
De bovengemelde bevelen van den Opperbevelhebber
waren ter naauwernood aan den Majoor Laemlin medegedeeld,
of de vijand ondernam reeds eenen hevigen
aanval. 13e Luitenant ter zee van Karnebeek verzamelde
terstond een troep vrijwilligers, en ging aan 't
hoofd van dezen, vergezeld door den Luitenant der
artillerie A, Helwig en den Luitenant der infanterie
J. L. C. van Panhuis, den vijand te gemoet, ten
einde den aanval te stuiten, en daardoor gelegenheid
te geven, om middelerwijl te trachten ons geschut te
redden en het in beweging en achterwaarts den berg
af te brengen. De vijand werd toen met verlies krachtdadig
teruggedreven. Hierbij sneuvelde, met menig
braaf soldaat, de Luitenant van Panhuis; onder de
gewonden bevond zich de Luitenant Helwig.
Een tweede, nog heviger aanval van de Padries,
door versehe benden ondersteund, volgde kort daarop ;
deze werd op gelijke wijze even manmoedig, doch
wederom ten koste van veel verlies afgeslagen. Ku
moest men zich om het geschut heen scharen (dat in
weerwil van alle krachtsinspanning en pogingen onzer
artilleristen niet uit den natten en doorweekten grond
te trekken was), ten einde het tegen opvolgende aanvallen,
die men voorzag, te beschermen.
Tn dezen hopeloozen toestand herinnerde de Adju-

VU F UK HOOFDSTUK. 169
dant van Karnebeek aan de door hem overgebragte
bevelen, namelijk : u om het geschut tot het uiterste te
// verdedigen," en hij verbond zich met de Artillerie-
Officieren Kluppell, Vaessen en den reeds gewonden
Helwig, on die order, des noods met opoffering van
het leven, na te komen. Zij plaatsten zich bij de
stukken, ten einde bij het verminderen der munitie
geen schot vruchteloos te laten doen. Zij verdeelden
de artilleristen en infauteristen bij en rondom het
geschut, en het gelukte hun eenen nieuwen verwoeden
aanval der Padries, die zij tot digt voor de mondingen
der kanonnen lieten naderen, met groot verlies
terug te drijven. Maar de munitie was eindelijk verschoten;
pakjes geweerpatronen werden uit gebrek op
de stukken geladen. Den vijand was het intusschen
gebleken, dat onze positie tegen nieuwen aanvoer van
strijders niet houdbaar was; ook had een gedeelte
den berg omgetrokken. Een vierde algemeene aanval
greep plaats onder een woest geschreeuw en den gewonen
uitroep: ,/ Kafier, Andjing Ollanda!" Met
hunne pieken en fiksehe sabels drongen de Padries
tot tusschen de stukken, en men werd handgemeen.
Woedend en moorddadig werd de strijd, en het was
niet langer mogelijk de stukken te behouden. De
Luitenant der infanterie Ie Pèbre werd doodelijk gewond;
de Luitenant ter zee van Karnebeek ') door
') De Luitenant ter zee vau Kanicbcek van Z. M. fregat Melampus
was den Overste Raaff, op diens verzoek, toegevoegd tot hot
vervaardigen van kaarten der Padanschc bovenlanden.
In 1843 werd hij Adjudant van Koning Willem II, en in 1852
als Schout bij Nacht gepeusiouucerd. Hij schreef de levensschets
van deu Vice-Admiraal A. W. dc Man, dien hij op meest alle diens

17(1 VIJFDE HOOFDSTUK.
eenen kogel in de regter borst naar het scheen doodelijk
getroffen ») ; de Luitenants Kluppell en Schrijber
almede gewond; vele braven sneuvelden. Men
moest zwichten ; 's vijands aanzienlijke overmagt besliste
dit verschrikkelijk gevecht ; hij bleef meester
van het terrein en van de vier veldstukken. De overige
infanterie deinsde verstrooid den berg af, de gewonde
officieren en manschappen zoo veel mogelijk
medeslepende. Vele braven, die zich niet redden konden,
werden wreedaardig door den vijand afgemaakt.
Bij deze bloedige gevechten telden wij 147 gewonden,
waarvan 10 officieren, en 21 gesneuvelden, waarvan
2 officieren. De vijand leed gewis aanzienlijke
verliezen, maar door zijnen grooten toevoer van versehe
strijders was zulks voor hem minder gevoelig,
dan voor onze geringe krijgsmagt aldaar.
De aftogt met de twee houwitsers en de twee drieponders
werd nu in goede orde en met bescherming
en zoo veel mogelijke verzorging der gewonden vervolgd,
en de Overste Baaff betrok met zijne troepen,
na deze geweldige vermoeijenissen en teleurstellingen,
wederom zijne kwartieren te Pagar Oedjong.
zeetogten vergezelde, en onder wien hij aan boord van het vlagge-
.schip in 1816 den slag van Algiers bijwoonde. Bij de overwinning
en vernieling van de roovcrsversterkingeu te ïontoly ter Westkust
van Celebes, vermeesterde hij eigenhandig de vlag uit de 3de beuting,
die hij bij de bestorming het eerst binnendrong.

VIJFDE HOOFDSTUK. 171
Eeue compagnie werd onder Kapitein J. H. C.
Bauer van Java naar Padang gezonden, en de Kommandant
Raaff werd tot nader overleg over de krijgsverrigtingen,
op Sumatra's Westkust te volgen, naar
Batavia ontboden. De Majoor Laemlin nam het bevel
over de troepen op zich. Hetgeen men wenschte
gebeurde niet. Gedurende de afwezigheid van Raaff
gedroegen de Padries zich in geenen deele rustig.
Die van Bau, van Alahan-Pandjang en van Kapau
bleven voort woelen, zoodat in Herfstmaand Kapitein
Bauer zich, in de rigting van Kapau, voorwaarts begaf,
en den 20 n — door de Maleijers ondersteund —
den vijand met onstuimigheid aantastte en tot eenen
overhaasten terugtogt dwong. Den 27n werden de
Padries tot Kapau teruggedreven, waarbij zij vele
manschappen verloren. Het uitgebreide verschanste
kamp werd in brand gestoken. Van onze zijde telde
men negentien gekwetsten, onder welke de Luitenant
Veltman. Bij min belangrijke gevechten, daarna van
tijd tot tijd geleverd, werden Kapitein Bauer en de
onlangs tot dien rang verheven Luitenant de Liser
gekwetst. Deze overleed na weinige dagen aan zijne
wonden; Bauer herstelde spoedig.
De Resident du Puy vertrok met verlof naar Nederland.
Op den 4Û van Slagtmaand 1823 werd daarop
de Overste Raaff, zoowel met het civiel als met het
militair gezag op Sumatra's Westkust bekleed. Hem
werd door het Indisch Bewind aanbevolen, met de
Padries te onderhandelen, en zich, zoo mogelijk, tot
eene verdedigende houding tegenover hen te bepalen.
Op den 16« van Wintermaand 1823 kwam Raaff
weder te Padang, en nam op den 1" van Louwmaand
1824 het burgerlijk bestuur van J. du Puy over.

172 VIJFDE HOOFDSTUK.
Na het gebeurde in de laatste weken, was het
geenen gemakkelijken last, onderhandelingen met de
Padries aan te knoopen en tot een goed einde te
brengen. De Ambtenaar A. P. van den Berg bewees
aan Raaff in dezen goede diensten. Op den 22n van
Louwmaand werd met de Padries van Bondjol een
verbond gesloten, waarbij het beleid en de goede
trouw van den bewindvoerder hem bijzonder te stade
kwamen. Met het Opperhoofd van Kotta Lawas
slaagde men niet.
De Majoor Laemlin vereenigde 140 Europeanen
met een houwitser en een aantal Maleijers tot eenen
krijgstogt. Deze togt werd bijgewoond door den
Overste Nahuys, die, op reis naar Europa, de Westkust
van Sumatra bezocht. Pandafikei zou aangevallen
worden, lntusschen verzuimdp men niet te onderhandelen;
te gelijker tijd rukte men voorwaarts,
en kwam op den ]n van Lentemaand als vrienden te
Pandafikei binnen. Niet zoo ging het te Kotta Lawas,
welke plaats in brand werd geschoten. De Majoor
Ie Bron de Vexela wierp den vijand overhoop,
en dreef hem op de vlugt.
De menigvuldige vermoeijenissen, die de Luitenant-
Kolonel Raaff in de bovenlanden der Westkust van
Sumatra had moeten doorstaan, gevoegd bij rustelooze
werkzaamheid, wierpen hem op het ziekbed en veroorzaakten
zware koortsen, waaraan hij den 17n Van
Grasmaand 1824 te Padang overleed '). Ten blijke
«) Hij was weinig meer dan 30 jaren oud, cu liet den naam na
van dapper, onverschrokken en werkzaam. De Generaal Jhr. H. J.
J. L. Kidders de Stucrs, in zijne „Vestiging en Uitbreiding enz." is

VIJFDE HOOFDSTUK. 173
van achting voor zijne nagedachtenis werd nabij het
strand, waar zijn gebeente rust, eene grafnaald opgerigt,
die uit zee op grooten afstand zigtbaar is. Op
hel einde van dat jaar werd hij door den Kolonel ff.
Ridder de Stuers vervangen als Resident en Militaire
Kommandant ter Westkust van Sumatra.
Die tusschentijd was evenwel niet geheel verloren.
Nog veel moest er gebeuren, voordat de Padries tot
de bewustheid zouden geraken, dat zij tegen de Nederlandsche
magt niet bestand waren. De Majoor
Laemlin en de Adsistent-Resident Baud hadden het
verraad der Padries meermalen ondervonden, zoodat
verzekerd kan worden, dat het geheele jaar 1824 de
staat van zaken ter Westkust onzeker en weifelend is
geweest.
Meermalen is er geklaagd over de woestheid, do
plunderzucht en wreedheden van de Nederlandsche
troepen in de Padangsche Bovenlanden, doch men
vergeet daarbij niet zelden in het wezen der zaak
door te dringen. Bij eene zoo geringe magt als destijds
naar Sumatra's Westkust kon worden gezonden,
gebeurde het niet zelden, dat aan het hoofd eerier
mobiele kolonne zich Europesche onderofficieren bevonden,
die als vreemdelingen en deserteurs tot ons
waren overgekomen; soms wel als vlugtelingen, die,
door hunne dienstname in het Nederlandsch Indisch
onbillijk ten opzigte van den Overste Raaff. Behalve deze A. T.
Raaff, hebben ter Westkust van Sumatra gediend : de Kapitein J. J.
Raaff en de Luitenants M. J. Raaff en E. Raaff. De Kapitein is
later als gepensioneerd afgetreden, maar zijne drie broeders zijn bezweken
onder den invloed van bet luchtgcstel en de vermoeijenissen
van den oorlog.

174 VIJFDE HOOFDSTUK.
leger, aan de hand der geregtigheid waren ontsnapt.
Ook waren er onder de naar Padang gezondene troepen
compagniën Boeginezen, algemeen bekend wegens
hunne wreedheid en roofzucht. Bovendien waren de
woestheid en onmeiischelijkheid der onzen veeltijds
uitgelokt door de Padries, zoodat de soldaten de barbaarschheid
dier JJaleijers, gepleegd aan gesneuvelde
of zwaar gewonde strijdmakkers, op die wijze zochten
te wreken.
Moeijelijk waren de omstandigheden, waarin de
Kolonel H. Ridder de Stuers ') de Westkust vond.
Het burgerlijk gezag trachtte hij beter te vestigen ;
eene belasting op de bazars in te voeren; de inlanders
langs de Westkust op nieuw aan het oppergezag
van Nederland te gewennen, waarin eerst ten volle
geslaagd kon worden, nadat Benkoelen en Natal met
Padang, als hoofdpunten der verdediging, konden
worden aangemerkt. Nu werden ook de Bengalezen,
die, bij de overname van Benkoelen, in Nederlandsche
dienst waren overgegaan, bij het bataillou ter West-
) Deze Kolonel Jhr. II. J. J. L. Ridder de Stuers moet niet verward
worden met zijnen jongeren broeder Jhr. F. V. A. Ridder de
Stuers. Beiden zijn Opperbevelhebbers geweest van het Indische
leger: de oudste als Giueraal-Mnjoor van 1831 tot 1835; de jongste
als Luitenant-Generaal van 1854 tot 1858.
De oudste heeft geschreven : „ De vestiging en uitbreiding der
„ Nederlanders ter Westkust van Sumatra,'" uitgegeven door Prof.
P, J. Veth. De jongere heeft geschreven en uitgegeven: „Memoires
„ sur la Guerre de l'Ile de Ja^a de 1825 à 1830." Hij was toen
Majoor sedert G September 1829. De kaart van het tooneel van
den oorlog tegen Biepo Negoro is door hem vervaardigd. De weigelijkende
portretten van Diepo Negoro, van Kiay.Modjo en van
Scntot ziju mede geteckend door den Luitenant-Generaal Jhr. F, V.
A. Kidder de Stuers, thans Adjudant-Generaal des Koniugs.

VIJFDE HOOFDSTUK. 175
kust ingelijfd, waardoor een totaal werd verkregen
van ruim 1000 man, van welke de helft met 12 officieren,
Europesche troepen waren.
Bij zijn vertrek van Java was den Kolonel opgedragen
het onderzoek : // of, en zoo ja, op welke wijze
// aan de nog steeds voortdurende vijandelijkheden met
// de Padries een gewenscht einde zou kunnen worden
// gemaakt, en om, behoudens hetgeen de eer en de
// waardigheid van het Gouvomement zal vereischen,
v niets onbeproefd te laten, ten einde door het maken
// van eene overeenkomst met dezen over de grenzen,
// door geen van beide zijden te overschrijden, de rust
n en den vrede in dat gewest te herstellen en den
// handel te doen herleven ')." — De vijandelijkheden
der Padries waren veelal niet regtstreeks tegen ons,
maar meer tegen de IVlaleische ingezetenen der streken,
aan het Nederlandsche gezag onderworpen. Om
die rustige bevolking behoorlijk te beschermen, daartoe
ontbrak het aan genoegzame krijgsmagt, zoodat
de kampougs, door de Padries overvallen, door dezen
tot afval werden gedwongen, of aan moord en plundering
overgegeven. De getrouwe Maleijers namen
niet zelden op de nadering der Padries de vlugt in
de wildernissen, waardoor zij zich aan groote ellende
blootstelden.
Onder de voorbeelden van beleid, onversaagdheid
en zelfvertrouwen uit die dagen, is merkwaardig de
verdediging van de schans te Soeroasso door den Lui-
') Zie „ het Nederlandsen Oost-Indisch leger ter Westkust van
Sumatra" (1819—1845) door den Luitenant-Kolonel H. M. Lange.
1). I. bl. 121.

176 VIJFDE HOOFDSTUK.
tenant T. B. Veltman. Den 28= van Zomermaand
1825 kwamen de Padries, met het aanbreken van den
dag, geheel onverwachts in menigte opzetten, om dien
post te overrompelen. Dapper was de aanval; niet
minder dapper de verdediging. Omsingeld, maaide
het schrootvuur der belegerden tal van vijanden weg,
die even spoedig weder door nieuwe aanvallers vervangen
werden. Veltman was overal, om bij zijne
manschappen den moed levendig te houden. Ten
einde de bamboezen woningen en alang-alang-daken
voor brand te bewaren, had hij de daken met natte
lakens bedekt, en groote bamboezen met water gevuld
stonden gereed. Toch vatte het dak van 's Kom mandants
woning vuur, zoo veel te gevaarlijker daar zij
naast het kruidmagazijntje stond. Onverschrokken
beklom de tamboer Jacobus de Vannes van een waterbamboes
voorzien, het dak un bluschte den brand, te
midden van eene hagelbui van kogels, die hem om
het hoofd snorden. Daar zag hij dat in de gracht,
die de schans omringde, een Opperhoofd der Padries
met eenige der zijnen bezig was de randjoes uit te
trekken, ten einde het beklimmen gemakkelijker te
maken. Hij liet zich van het dak afzakken, nam het
geweer van een zijner makkers, sprong op de borstwering
en doodde dat Opperhoofd, waarna de andere
Padries uit de gracht terugdeinsden. — De aanzienlijke
verliezen, door de aanvallers geleden, noodzaakten
hen tot den terugtogt. Hun verlies bedroeg 150
man; onzerzijds had men 1 doode en 5 gekwetsten.
Die omstandigheden noopten de Stuers met zoo veel
te grooter ijver werkzaam te zijn, ten einde de Padries
van Bondjol tot den vrede over te halen. In Wijn-

VIJFDE HOOFDSTUK. 177
maand 1825 werden onderhandelingen met hen aangeknoopt,
hoewel zij eenen inval op het getrouwe gedeelte
van het landschap Again op het oog hadden.
Kapitein Bauer werd tot ondersteuning der Agammers
gezonden, en ofschoon de magt der Padries op 7000
man geschat werd, voerde Bauer de vereenigde strijdkrachten
met zoo veel beleid aan, dat de Padries, met
achterlating van een groot getal gesneuvelden en gekwetsten,
overhaast de vlugt namen. Wel 200 geweren
vielen in onze handen, doch van onze Maleische
hulptroepen waren velen, vooral door randjoes (voetangels)
gewond.
Nog voor het einde van Wijnmaand kwamen vier
gemagtigden der Padries te Oedjong-Karang in de
nabuurschap van Padang, alwaar op den 15n van
Slagtmaand een vredeverbond werd gesloten, luidende :
// Het Gouvernement wil, om de rust te bevorderen
// en te beletten, dat de bevolking onderling in oorlog
u leve, zijne forten blijven bezetten, welke tevens de
il grenzen zullen aangeven. Van beide zijden zullen
u alle aanvallen ophouden. Het Gouvernement erkent
// het gezag der Toewankoe's, hoofden van Lintau,
// de Lima-Poelo-Kotta's, Telawas en Kambang-Agam.
// Wederzijdsche bescherming wordt toegezegd voor
//reizigers en handelaars en voor de terugkeerende
/, uitgewekenen. Het Gouvernement laat zich met
// geene geloofszaken in J ).
De Generaal Michiels beweert ergens 8 ), dat de
contracterende Toewankoe's, al waren zij bij het slui-

178 VIJFDE HOOFDSTUK.
ten van dien vrede te goeder trouw geweest, zij nogtans
de nakoming van het contract moeijelijk hadden
kunnen waarborgen, vermits zij zelven overweldigers
waren. Zoo veel is zeker, dat die vrede even min
getrouwelijk door de Padries werd nagekomen, als
die, welke door Baaff, in het begin van 1824, met
hen was gesloten.
Hoogstens was eene verdedigende houding mogelijk,
nadat de resolutie van de Hooge Regering van den
13n van Oogstmaand 1826 bij den Opperbevelhebber
de Stuers was ingekomen, inhoudende den last om 10
Officieren en 500 man, half Europeanen, met een
aantal krijgsbehoeften naar Java, tot demping van
den aldaar uitgebroken opstand, te zenden. Spoedig
werden die troepen afgehaald, en ingevolge eene
nieuwe verdeeling van den Kolonel, kreeg men voor
de Padangsche Bencdenlanden 154 man, voor de tien
forten of bentings in de Bovenlanden 318, voor de
Noordelijke afdeeling 142, en voor de Zuidelijke afdeeling
of Benkoelen 64, te zamen 677 man, of,
volgeus eene andere berekening, ruim één honderd
meer.
Die getalsterkte bleef nagenoeg dezelfde, doch van
de tien forten en posten, in de Padangsche Bovenlanden,
werden langzamerhand eenige ingetrokken.
Een dusdanige, men kan bijkans zeggen hulpelooze,
toestand was geenszins geschikt, om aan de Padries
of andere kwaadwilligen ontzag in te boezemen. —
Zoo was in het begin van 1827 de Luitenant Bergman
met een klein detachement om het leven gebragt;
zoo vermoordden de Bengalezen, die de bezetting
van Ayerbangies uitmaakten, den Luitenant P.

VIJFDE HOOFDSTUK. 179
van Baak en een korporaal, de eenigste Europeanen,
die bij hen waren, waarna zij zich van alles wat
eenige waarde had meester maakten en met een paar
praauwen in zee staken. De Padries veroorloofden
zich herhaalde invallen, en de bevolking van Batipo
werd meer en meer vijandig gezind.
Ofschoon de Kommandant H. Ridder de Stuers,
bekend met den toestand van Java, geene bepaalde
aanvraag om versterking deed, was voor hem natuurlijk
de miskenning van het Nederlandsche gezag, die
hij ongestraft moest aanzien, allezins grievend. Het
kwam zoo verre, dat hij aan de bevelhebbers van de
forten de Koek en Tandjong-Alam de magtiging
moest verleenen hunne posten te ontruimen, hoezeer
hij zulks niet deed zonder uitdrukkelijk beding, behoorlijk
voor het behoud van de artillerie, munitie
enz. zorg te dragen. Deze bepaling maakte de ontruiming,
vooral van fort de Koek, een der voornaamste
forten, schier tot eene onmogelijkheid. Intusschen
duurden de invallen en strooptogten der Padries steeds
voort, zoodat het geenszins te verwonderen was, dat
de Kolonel om een eervol ontslag verzocht. Als Resident
en Militaire Kommandant ter Westkust van
Sumatra werd H. Ridder de Stuers in Hooimaand
1829 ontslagen. Als Resident werd hij vervangen
door den gewezen Resident van Soerakarta Mac-
Gillavry; het militair kommandement werd voorloopig
opgedragen aan den Kapitein D. L. de Rocliemont.
Voordeelig voor de dienst was deze splitsing van
het gezag in geenen deele, ofschoon, ingevolge de
wending, die de zaken gedurende het tijdsverloop van
12*

180 VIJFDE HOOFDSTUK.
die splitsing namen, dank zij den beiden Chefs, tusschen
hen geene botsing werd ondervonden. — Sedert
het begin van 1829 waren eenige Hadjies (bedevaartgangers)
van Mekka teruggekeerd, en deze waren gematigder
in 'hunne leer dan de Padries. Hierdoor
kwam oneenigheid met hen, die de leer van den
Islam in hare zuiverheid wenschten te handhaven.
Van die tweespalt zocht de Resident partij te trekken,
doch zijne pogingen mislukten.
Men begreep de verdedigende houding te moeten
opgeven, ten einde de gemeenschap tusschen de forten
de Koek en Tandjong-Alam te herstellen. Moeite
kostte het wel, het daartoe een detachement van 150
man bijeen te brengen; doch men slaagde in Hooimaand
1830. Weinige dagen daarna volbragt de Kapitein
der artillerie A. Helwig eene stoute onderneming.
Hij overviel met 60 man, half Europeanen, des
nachts de Padries, bragt hun een verlies toe van een
40tal dooden, en keerde terug zonder één man te
hebben verloren.
In de Benedenlanden van Padang ging het geenszins
naar wensch, hetgeen niet verbeterde nadat Toewankoe-Nan-Tjerdik
van Narak den Sineschen opiumpachter
vermoord had. Hij werd onze openlijke vijand,
toen men hem deswegen tot verantwoording riep. De
aanvallen op Narak, ofschoon ondersteund door de
korvet Pollux en de schoener de Vlieg, mislukten in
Wintermaand 1830, inzonderheid daar men niet tot
bestorming waagde over te gaan, wegens de kans van
mislukking en de noodlottige gevolgen, die zulks kon
na zich slepen. Nogtans hadden zich de Luitenant
ter zee van den Broek, de Adelborst I e kl. Onnen,

VIJFDE HOOFDSTUK. 181
de Luitenants der infanterie J. Diek en A. van de
Hart, met den sergeant van der Kodde en den Aankeur
Henninger bijzonder onderscheiden.
Die gebeurtenissen waren niet genoegzaam om tot
de herleving van het ontzag voor onze wapenen te
leiden. Langs het noorderstrand van ons gebied ter
Westkust breidden de Padries van Bondjol zich uit.
Bovendien werd, in de eerste dagen van het jaar
1831, de Nederlandsche post te Ayer-Bangies door
Atsjinesche zeeroovers overvallen. De bezetting bestond
uit een twintigtal (ook wordt gezegd 28) manschappen,
waaronder 10 Europeanen, onder het bevel
van een sergeant. De omliggende dorpen werden
door den vijand afgeloopen en verbrand, waarbij de
Padries, ongeveer 3000 man sterk, den hoofdrol speelden.
Kloekmoedig was de verdediging van het fort;
de kommandant sneuvelde, waarop de flankeur A.
Bernard het bevel op zich nam. Met moed en beleid
wist hij zijne makkers tot volharding aan te vuren.
Vier dagen en vier nachten duurde de strijd. In
dien tijd sneuvelden of werden twee-derden der getrouwen
gekwetst, én het vooruitzigt was treurig. In
dien hoogen nood kwam een Boegineesch handelaar,
Anachoda Langkap, wien het vergund was geworden,
zich op de Batoe-eilanden te vestigen, met eenige
welgewapende praauwen ter hulpe. Hij tastte de zeeroovers
ouverschrokken aan, en verdreef ze. Daarop
namen de Padries, die het fort aan de landzijde belegerden,
de wijk, en onze dapperen waren ontzet.
Bernard werd vereerd met de Willemsorde. Eene gebeurtenis
als deze verhoogde den moed en de zedelijke
kracht der Nederlandsche troepen.

182 VIJFDE HOOFDSTUK.
Op den In van Lentemaand 1831 bedroeg de geheele
sterkte onzer krijgsmagt ter Westkust 733 man.
Den 4 n dier maand kwam de Luitenant-Kolonel C.
P. J. Elout, om op nieuw in zijn persoon het civiel
en militair gezag te vereenigen. Mac-Gillavry werd
op nieuw tot Resideut van Soerakarta benoemd, waardoor
hij een rustiger werkkring bekwam.
Was de oorlog in het gebied van Padang in den
laatsten tijd slepende gevoerd, en was een eervol einde
van dien oorlog nog verre af, zoo kon deze toch
geene vergelijking doorstaan met den strijd tegen
Diepo Negoro. Die kamp was eene worsteling om
de oppermagt; ons bestaan in den Archipel was er
mede gemoeid. Geenszins zoo was het met den strijd
op Sumatra.

ZESDE HOOFDSTUK.
Oorlog tegen Diepo Negoro. Generaal de Koek. Verwoestende
strijd. Schutterijen. Stelsel van de Koek. Inlandsche en Europesche
troepen. Samaranp bedreigd. Seniot. De kraton van
Tiered vermeesterd. De voogden vermoord. Miskenning van
Nederland. Tegenspoeden. Het benlingstelsel. Belemmeringen
door den Generaal de Koek ondervonden. Betaling der troepen.
Ditrleu in 1828 in een orkaan op de rots. Kjahi Modjo gevangen.
1829. Djojo Mengolo te Geger sneuvelt. Diepo Negoro ie
Silo in nood. Sentot geeft zich over. Diepo Negoro verjaagd,
onderhandelt te Minoreh; naar Batavia opgezonden, 28 van
Lentemaand 1830. Lof van den Generaal de Koek.
De toestand, waarin de Commissaris-Generaal du
Bus Java aantrof, was van ontmoedigenden aard,
wanneer men zoo als hij verscheen met den last, de
uitgaven zoo veel mogelijk in te krimpen en tevens
den landbouw uit te breiden, terwijl men een oorlogstooneel
voor zich heeft, waar alle krachten zullen
moeten worden ingespannen, waar het onmogelijke
zal moeten worden beproefd, om zich tegenover eene
uitgebreide muiterij niet alleen staande te houden,
maar die zelfs te dempen. Alles moest des noods
worden prijs gegeven om Java te behouden ; want
hier gold het ons bestaan: te zijn of niet te zijn.
Het kwam er thans voor den Burggraaf du Bus op

184 ZESDE HOOFDSTUK.
aan, te toonen, dat hij militaire kundigheden bezat,
of wel dat hij zoodanige kundigheden in anderen wist
te erkennen en op prijs te stellen. Het was hem niet
kwalijk te nemen, dat hij in de krijgskunde te eenenmale
onbedreven was; iets geheel anders was het, te
erkennen, dat hij als Luitenant-Gouverneur-Generaal
eenen man ontmoette, die reeds onder den Maarschalk
Daendels met onderscheiding op Java had gediend en
tot de hoogere rangen was opgeklommen, en die,
door Koning Willem I naar Indië gezouden, in de
verschillende betrekkingen, door hem bekleed, zich
steeds verdienstelijk had gedragen, en, bij menige gelegenheid,
's Konings hooge goedkeuring voor zijn
beleid en bekwaamheid had mogen wegdragen. In
plaats van dit alles te erkennen, en de adviesen van
den Generaal de Koek op prijs te stellen, belemmerde
integendeel de Commissaris-Generaal de uitvoering van
vele nuttige maatregelen, in dier. voege, dat hij, bij
eenen man van minder vastberadenheid en doorzigt,
moedeloosheid zoude hebben kunnen te weeg brengen.
Eene andere oorzaak, die bij dien oorlog hoogst
schadelijk had kunnen werken, en inderdaad ongunstig
gewerkt heeft, komt in geenen deele ten laste van du
Bus. Wij bedoelen de lastgeving, uit Europa gekomen,
dat het expeditionaire leger, hetwelk eerlang uit Nederland
zou worden afgezonden, in zijn geheel moest
blijven om te ageren, en niet mögt worden verbrokkeld,
om, met andere gedeelten van het Indische leger
vereenigd, in het veld te worden gebruikt. Door die
bevelen werd grootendeels het nut te niet gedaan, dat
bekwame militairen van die afdeeling verwachtten.
Bovendien was het expeditionaire leger te groot, om

ZESDE HOOFDSTUK. 185
als een geheel te kunnen dienst doen, en dat bepaaldelijk
in Indië en in een bergachtig land als Java.
Wilde men het expeditionaire corps waarlijk met vrucht
gebruiken, dan moesten de pas uit Europa aangekomen
manschappen vermengd worden onder de reeds
in Indië geacclimateerde troepen, ten einde van dezen
te leeren, hoe zich in dit tropische klimaat het best
te voeden en te kleeden, en op welke wijze zich tegen
de buitengewone hitte onder de linie te gedragen,
ten einde tegen de vermoeijenissen bestand te
wezen. Ofschoon de Generaal de Koek, ten aanzien
van de expeditionaire afdeeling, van de strenge toepassing
der ontvangene voorschriften is afgeweken, en
ze in kleinere afdeelingen heeft gesplitst, zoo bleven
nogtans die onderdeelen te sterk aan Europeanen, om
zulke groote diensten te bewijzen, als men anderszins
had mogen verwachten.
Er zijn er, die een somberder tafereel omtrent de
diensten der expeditionaire troepen ophangen. Het
zal wel niet onjuist wezen dat ,/ die brave officieren
// en manschappen met meer nut en voordeel tot het
// algemeene doel hadden kunnen medewerken, indien
// men hen naar welgevallen onder de mobiele colonu
nes van het te velde staande Indische leger had
u mogen verdeden ')."
In dezen oorlog moesten alle beschikbare krachten
naar het midden van Java oprukken, naar dat gedeelte
van het eiland, waar de Javaan beschouwd
') üo Vaines van Brakel, Bijdrage lot de kennis van den voormaligeu
en tegtnwoordigeu staat onzer Oostindische Bezittingen.
1841. bl. 51.

186 ZESDE HOOFDSTUK.
moest worden, als het minst met vreemdelingen te
zijn in aanraking gekomen, en waar hij het minst
van zijne èigendommelijke zeden en gebruiken was
vervreemd. Zoo ergens, was aldaar het ontzag en de
eerbied jegens zijne Vorsten en Opperhoofden nog in
oorspronkelijke frischheid aanwezig. Uit dien hoofde
luisterde de Javaan in de zoogenoemde Vorstenlanden
— de Bijken van Djokjo en Solo — meer nog dan
elders, naar de roepstem van hen, die door geboorte
of bediening, onder zijne landgenooteu, boven hem
geplaatst zijn. Door hen geroepen, vliegt hij tot bescherming
van het geloof zijner vaderen, tot bestrij-%
ding van den blanken ongeloovige, te wapen.
Tot herstel van de rust op Java zouden, in eenen
langdurigen krijg, millioenen schats en duizende menschenlevens
worden ten offer gebragt. Geen wonder
derhalve, dat de twintig millioen, die door den Burggraaf
du Bus uit Nederland waren mcdegebragt, en
die, zonder buitengewone omstandigheden, meer dan
voldoende zouden geweest zijn, om het voorhandene
te kort te dekken, ten gevolge van den oorlog tegen
Diepo Negoro, bleken onvoldoende te wezen. Zoo gebeurde
het, dat op nieuw uit Europa gelden moesten
worden aangevraagd. Op voorstel des Konings werden
later door de Staten-Generaal achttien millioen
gulden toegestaan, om in de behoefte der Indische
kas te voorzien.
De Koning, met zijn helder doorzigt en zijne administratieve
bekwaamheden, aarzelde niet, eenen last
van acht en dertig millioen gulden ten behoeve van
Indié' op te nemen, en daarmede het Koningrijk der
Nederlanden te belasten. Voor hoe vele kortzigtige

ZESDE HOOFDSTUK. 187
ingezetenen scheen dit een verbazende, ondragelijke last!
En toch 's Konings liefde voor zijne landgenooten
bleek daardoor op ondubbelzinnige wijze. Van de
toekomst koesterde de Vorst de gunstigste verwachting.
Heil het Vaderland, dat eenen Vorst bezat,
met zoo vele bekwaamheden begiftigd !
Tevens vergeté men niet uit te roepen : Heil het
Vaderland, dat naar Indië eenen Veldheer had gezonden,
wien het evenmin faalde aan rustelooze werkzaamheid
als aan krijgskunde en moed, om eenen
bloedigen, vijfjarigen oorlog met bekwaamheid te voeren
en roemvol ten einde te brengen !
Beeds in Hooimaand 1825 had de Luitenant-Gouverneur-Generaal
de Koek, met de uitgebreidste volmagt,
het bevel op zich genomen over de strijdkrachten,
die den opstandelingen werden tegenovergesteld.
De omstandigheden hebben er het hare toe bijgedragen,
om de Koek te doen worden de Veldheer, die,
van het begin van den oorlog, aan het hoofd heeft
gestaan van het Ncderlandsche leger, dat met onvermoeide
standvastigheid zijne taak heeft vervuld. Ook
was hij naauwelijks in het vaderland teruggekomen,
of die Opperbevelhebber oogstte de welverdiende hulde
en onderscheiding van aanzienlijken en geringen in.
De oorlog tegen Diepo Negoro wordt niet genoemd,
zonder dat de naam van den zegevierenden veldheer
de Koek te gelijk gehoord wordt.
Niet onbekend is het, dat de verkeerde gedragingen
van den Onder-Besident te Djokjokarta tot de uitbarsting
van den opstand hebben geleid; maar het is
daarmede even als met den sneeuwval, die een of
ander Zwitsersch dorp overstelpt. Eenige weinige

188
ZESDE HOOFDSTUK.
vlokjes sneeuw zijn genoeg om den geweldigen sneeuwhoop
of sneeuwberg buiten evenwigt te brengen ;
langzaam geraakt die hoop in beweging, wentelt voort,
wint aan snelheid, boomen kraken onder het gewigt,
statig maar verschrikkelijk rolt de sneeuwval daarheen,
bliksemsnel gaat het gevaarte, steeds grooter en
grooter wordende, voort langs de hellingen der bergen,
stort zich eindelijk neder in de vlakte, begraaft een
geheel welvarend dorp, met alles wat zich daar in
het leven verheugde. Eerlang volgt eene doodsche
stilte, en de plek, waar zoo vele menschen zich verlustigden
in hun aanzijn, is niet meer te herkennen.
Zonder de vroegere gebeurtenissen, onder Sultan
Sepoe, zonder den haat tegen de blanken, die zich
bij zijn geslacht meer en meer had ontwikkeld, zonder
den wrok, de onverzadelijke heerschzucht en neiging
tot wreedheid van Prins Diepo Negoro, zoon
van eene bijzit van Sultan Sepoe, ware die opstand
niet uitgebarsten.
Naar het schijnt had de Pangerang Diepo Negoro
den ingekaukerden haat tegen de Europeanen van
zijnen vader geërfd; doch hij had boven dien vader
vooruit: 'meerdere sluwheid en geveinsdheid, meerdere
werkzaamheid met wreedheid en onverzadelijke heerschzucht
vereenigd. Door het masker van gehechtheid
aan de leer van Mohamed, dat hij wist voor te doen,
luisterden zijne landgenooten naar hem als naar eenen
profeet. Zijn halve broeder van echten bedde, Sultan
Hamangkoe Bowoeno IV, was overtuigd, dat de vriendschap
der Nederlanders hem vrede ,in zijn rijk zoude
schenken. Van daar dat tusschen den Sultan en zijnen
// ouderen broeder/ menig hevig tooneel plaats

ZESDE HOOFDSTUK. 189
greep, welke twisten daarmede eindigden, dat, naar
een vrij algemeen gevoelen, Diepo Negoro den Sultan
deed vergeven. Hoe hij, oom van den jongen Vorst,
in weerwil van zijnen haat tegen de blanken, die
voor den Eesident geenszins een geheim konde wezen,
tot medevoogd werd benoemd van het kind, Sultan
Hamangkoe Bowoeno V, alhoewel zulks door de hofgebruiken
in geenen deele was voorgeschreven, laat
zich moeijelijk begrijpen. De andere voogd, Mangkoe
Boemi, oudoom van den jongen Sultan, was een
vreedzaam man, die met de genomen beschikkingen
tevreden was. Diepo Negoro integendeel kon het niet
verkroppen, dat des Sultans voogden van alle regeringszaken
waren uitgesloten. Ziedaar redenen genoeg,
om zijnen wrok en haat te voeden en tot oproer te
doen overslaan.
Hagchelijk was bereids bij het uitbreken van den
opstand de toestand, waarin de Nederlandsche Gezaghebbers
op Java zich bevonden, dewijl men, bij gebrek
aan genoegzame waakzaamheid, dezen opstand
dadelijk een ernstig en dreigend aanzien liet verkrijgen.
De oproerige Prins, gestreng in de waarneming
der godsdienstgebruiken, met zoodanige wijzigingen,
als daarin van de vroegere godenleer der Javanen
zijn opgenomen, had zich omringd van opperpriesters,
die bij het volk in eenen reuk van heiligheid stonden,
van welke Kjahi Modjo als de voornaamste moet
worden beschouwd. Deze was ook door zijne bekwaamheden
als de ziel der beraadslagingen van den
Pangerang te beschouwen. Weldra won het gerucht
veld, dat Diepo Negoro de uitverkorene was van den
Profeet; dat hij bestemd was, om als Geestelijk en

190 ZESDE HOOFDSTUK.
Wereldlijk Opperhoofd den Islam in al zijne zuiverheid
op Java te herstellen en de vreemdelingen van
het eiland te verdrijven. Hij nam den titel aan van
Sultan, gaf zich den naam van // Aanvoerder van den
krijg Gods" en van „ Stedehouder Gods in den Mataram"
»). Door vreemdelingen of ongeloovigen verstonden
de muiters niet enkel de Christenen, maar
ook de Sinezen, en dewijl hun stelsel was moord,
plundering en vernieling, zoodat zelfs de koffijboompjes
van eigen aanplantingen door de opstandelingen
vernield werden, was het inzonderheid in de eerste
tijden een verwoestende strijd. De volgelingen van
den oproerigen Prins bestonden niet enkel uit dweepers,
die, in hunnen godsdienstigen ijver, vermoordden
en vernielden wat in hunne handen viel, maar ook
uit roofziek gespuis, dat er op bedacht was, om uit
de goederen der vreemdelingen zich rijkdommen en
de middelen tot brasserij te verschaffen.
Behalve de garnizoenen, die schaars bezet waren,
had men weinig troepen beschikbaar, daar zij naar
Makasser waren gezonden, en nogtans niet genoegzaam
waren te achten, om den Generaal van Geen
eene schitterende overwinning te doen behalen. Destijds
waren er nog geene stoombooten, zoodat men
') Eigenlijk luidde de weidschc titel, dien liij als Sultan aannam:
„ Kandjang Sultan' ing abdoellah Xamitoewo haroc tjokro kobiring,
„ Sayidin Pnnotogomo, Cha tif'atoer rafoel' Ulahi, Senopati ing-atogo.'
„Sabil illahi". Die zonderlinge titulatuur is te vertalen door deze
woorden: „Verheven Sultan, Dienaar van God, Bevredigcr van den
„ opstand, Beheerschcr der militaire magt, Heer Bestuurder van de
„ Godsdienst, Opvolger van den Profeet van God, Opperhoofd van
„ den heiligen oorlog tegen de ongcloovig. r ,n".

ZESDE HOOFDSTUK.
191
in de Indische zeeën van de moessons, en langs de
kusten van de land- en zeewinden afhankelijk was.
Zoo veel te moeijelijker was de taak van den Generaal
de Koek, die trachten moest voor te komen, dat
de opstand naar Solo oversloeg. Uit dien hoofde
spoedde hij zich naar het Hof van Soerakarta, alwaar
hij, den 30n van Hooimaand 1825, aangekomen, op
den In van Oogstmaand afkondigde, dat hij met het
burgerlijk en militair oppergezag bekleed was. Nogtans
was er gebrek aan troepen, zoodat, ten einde
eenige manschappen te zijner beschikking te krijgen,
er in de hoofdplaatsen der drie militaire afdeelingen
van Java schutterijen uit de ingezetenen werden gevormd;
ook voorzagen zich onderscheidene personen
van paarden, ten einde kavalleriedienst te verrigten.
Die gewapende burgers en ambtenaren waren vervuld
van ijver, en deden, bij voorkomende gelegenheden,
zeer wezenlijke diensten, b. v. wanneer stroopbenden
der muiters in de nabijheid dier steden verschenen of
de nabuurschap bedreigden. Ook hadden zich eenige
Nederlanders, te Solo gevestigd, gewapend, en waren
in dier voege van veel nut. Overigens slaagde de
Koek, door zijnen invloed aan het hof, in zoo verre,
dat de hulpvaardigheid aldaar, althans schijnbaar,
werd in acht genomen.
Het zal niet ondienstig wezen alhier uiteen te zetten,
hoe de Opperbevelhebber van oordeel was een
stelsel in toepassing te moeten brengen, dat vroeger
onder de inlandsche Vorsten in IIindostan, ook in
den grooten oorlog op Java is gevolgd. Het bestaat
daarin, dat Vorsten, Grooten en Begenten, die aan
den opstand hebben deel genomen, niet enkel in on-

192 ZESDE HOOFDSTUK.
derwerping aangenomen worden, en daarbij het gebeurde
geheel vergeten wordt, maar dat hun zelfs de
onderwerping gemakkelijk wordt gemaakt. Het herstel
in hunnen vroegeren rang, en het toestaan van
gepaste middelen van bestaan waren steeds hoofdvoorwaarden.
Door hoog- en laaggeplaatste personen
wordt de verbanning van het eiland zeer gevreesd.
De Javaan is aan zijne Hoofden gehecht en hun onderworpen,
zoodat de afval van Tommongongs, in
deze of gene rigting, te allen tijde een aantal volgelingen
medesleept. Daarbij bedenke men dat het hier
eene bevolking van anderhalf millioen menschen gold,
waarvan zelfs de mindere stand niet vatbaar is voor
omkooping om de hoofden te verraden, welke hooge
prijsgelden ook daarvoor worden uitgeloofd.
Die bedenkingen deden den Generaal de Koek, van
het begin van den oorlog af, in geenen deele uit het
oog verliezen van hoe veel belang het was, den aanhang
van Diepo Negoro te doen verminderen door
het in onderwerping aannemen van Tommongongs en
andere aanzienlijken, wier voorbeeld bij hunne onmiddellijke
volgelingen geene navolging mist. In die
pogingen werd de bevelhebber krachtdadig ondersteund
door mannen, die even als hij met de Javanen van
nabij bekend waren, als : van Lawick van Pabst, Mac
Gillavry, van Sevenhoven, van Nes, Valck en Nahuys.
Uitgenomen een paar hoofdmuiters zijn met der daad
alle Vorsten en Begenten in onderwerping aangenomen,
en de oorlog tegen Diepo Negoro zoude, zonder
het in acht nemen van dat beginsel, van veel langer
duur zijn geweest, en niet anders zijn geëindigd dan
in eene ontvolking der Vorstenlanden,

ZESDE HOOFDSTUK. 193
Op het einde van 1825 droeg dat stelsel reeds
vruchten. Van Lawick van Pabst slaagde er in, den
Hoofdregent van Madioen en de Djokjosche Oostelijkste
Montjonegorosche Begenten tot onderwerping over te
halen. De landen dier Begenten bleven in rust, in
weerwil van de gebeurtenissen van 1827; maar ons
bestek gedoogt niet, bij dergelijke gebeurtenissen, zelfs
in het voorbijgaan, stil te staan. — Keeren wij tot
den oorlog terug.
Om het te doen voorkomen, als konde men over
eene genoegzame krijgsmagt beschikken: daartoe was
eene groote bekwaamheid van den veldheer noodig.
De oorlog werd hoofdzakelijk beperkt binnen het
stroomgebied van de rivieren Bogowonto en de Progo,
die uit den Soembing ontspringen, en dat van de
Oempah, die met hare takken uit den Merapie afvloeit.
De steile oevers dier rivieren bevatten in den droogen
moesson eenen tragen waterstraal in de diepte; in den
regenmoesson laat zich de hevig bruischende stroom
naauwelijks binnen die oevers beperken. — De passen,
om van den eenen oever den anderen te bereiken,
waren wel den inlander, doch niet den Europeschen
soldaat bekend. Daarenboven: de laatste, belemmerd
door wapening en uitrusting, alsmede door het noodzakelijke
voedsel en eenen sleep van koelies of dragers,
heeft het klimaat tegen zich; terwijl de Javaan, ligt
gewapend, met gemakkelijk verkrijgbaar voedsel tevreden
en aan het klimaat gewoon, veel in gemakkelijkheid
van beweging boven den Europeaan vooruit
heeft.
Uit dien hoofde was het den muiters niet moeijelijk,
wanneer zij zich in eene ontmoeting met onze troepen
I. 13

194 ZESDE HOOFDSTUK.
te zwak gevoelden, in een oogenblik zich allerwege
te verspreiden, of, indien zij de overmagt aan hunne
zijde hadden, door eenen onstuimigen aanval hunnen
vijand veel nadeel toe te brengen, ja zelfs te doen
wankelen. Gelukte het onzerzijds een paar duizend
Javanen uiteen te drijven, dan was men verwonderd,
dat dezelfde aanvoerders, na een paar dagen, op grooten
afstand zich op nieuw dreigend vertoonden.
Onder de meeste dringende pligten van den veldheer
behoorde : ontzet toe te zenden aan het kasteel
te Djokjo, alwaar de Sultan met onderscheidene Bijksgrooten
zich onder Nederlandsche bescherming bevond.
De muitende Pangerang had al reeds, doch te
vergeefs, getracht zich van dat fort meester te maken,
dat naauwelijks 200 Europeanen als verdedigers telde.
Men ondervond de getrouwheid van den Djokjoschen
Prins Pakoe Alam, die aan de bezetting groote diensten
bewees.
Eene kleine Nederlandsche magt, op weg naar
Djokjo, werd door eene bende oproerlingen, nabij
Magelang, aangetast en verstrooid. Dit nadeel was
van noodlottig gevolg, wijl de opstand daardoor veld
won, en al de Europeanen en Sinezen in die streken
door de muiters vermoord werden. Djokjokarta
werd spoedig daarop van versterking en benoodigdheden
voorzien. Ook de Generaal de Koek begaf
zich daarheen, aan het hoofd van ongeveer 2000 man.
Zijne pogingen om Diepo Negoro tot vredelievende
onderhandelingen te stemmen, mislukten, even als een
weinig later die, om hem te Selarong te overrompelen.
Kapitein Buschkens, die het bevel voerde te Demak,
werd aldaar door eene groote overmagt overvallen

ZESDE HOOFDSTUK. 195
en tot den terugtogt naar Samarang genoodzaakt. De
vijand, wel 10,000 man sterk, naderde onder Pangerang
Serang; hij bragt de hoofdplaats in gevaar en
verslagenheid. Men had slechts weinige manschappen,
waaronder de vrijwilligers. — Juist ter goeder ure
verscheen de Generaal van Geen, den 31a van Oogstmaand,
met een gedeelte zijner krijgsmagt van Makasser.
Nog slechts 15 palen was de vijand van Samarang
verwijderd, toen van Geen hen een gedeelte,
zijner manschappen te gemoet zond. Doch deze slaagden
niet, zoodat de Generaal zelf aan het hoofd der
troepen zich op weg begaf en de benden van Serang
verstrooide.
De komst der versterking van Makasser verschafte
verademing, en de Opperbevelhebber telde nu 8000
soldaten, van welke omtrent 2300 geregelde troepen.
Men had barissans of division van gewapende inlanders,
die wel bij den regentijd huiswaarts gezonden
werden, doch aan de Nederlandsche krijgstucht eenigermate
gewoon werden, terwijl de veelvuldige schermutselingen
en gevechten den Nederlandschen soldaat
én met het terrein, én met de eigenaardige strijdvoering
der Javanen deed bekend worden.
Nogtans was de veldtogt van het jaar 1826 niet
voorspoedig voor onze wapenen. De ingezetenen der
Vorstenlanden, door dweeperij tot blinde gehoorzaamheid
aan den Zendeling van den Profeet en aan de
vrome priesters vervoerd, verrigtten menigmaal wonderen
van zelfopoffering en heldenmoed, terwijl vaderlandsliefde
zich daarmede vereenigde, om de gehate
vreemdelingen en ongeloovigen van hunnen geliefden
bodem te verdrijven. Diepo Negoro jaagde, met on-
13*

196 ZESDE HOOFDSTUK.
wankelbare vastheid van wil, zijn doel : n het bekomen
//van het wereldlijk en geestelijk gezag van Java",
rusteloos na. Het nog geen twintigjarige Opperhoofd
Sentot, onder de Javanen bekend als Alie Bassa Prawiro
Dirdjo, werd door den Vorst naar verdienste
onderscheiden. Deze wist zijne manschappen aan
krijgstucht en gehoorzaamheid te gewennen, verstond
de kunst om zich met bliksemsnelheid te bewegen en
was als het ware overal.
Een korps Javaansche troepen van den getrouwen
Prins Mangkoe Negoro werd door eenen overmagtigen
vijand aangevallen en uiteengejaagd. — De Generaal van
Geen, aan het hoofd eener bende ruiterij op verkenning
uitgezonden, werd met veel onstuimigheid aangetast,
verloor vele manschappen en ontkwam zelf ter naauwernood.
— Weinig beter ging het den Majoor Sollewijn.
Een talrijke en woedende vijand deed hem eene nederlaag
lijden, waarbij hij 2 Officieren, 200 man en drie
stukken geschut verloor. - Het was als kwamen de
muiters bij duizenden uit den grond oprijzen; al de
dezerzijds geleden tegenspoeden vermeerderden het getal
vijanden, hunne stoutmoedigheid en hunne verwatenheid.
Steeds moeijelijker werd, bij gebrek aan genoegzame
krijgsmagt, de toestand van het Nederlandsche
bewind op Java. Door den Commissaris-Generaal
werd, in overleg met den Opperbevelhebber, geoordeeld,
dat in het Eijk van Djokjokarta eene afleiding
zoude kunnen worden te weeg gebragt, door de verheffing
van Sultan Sepoe, die nu sedert een tal van
jaren van den troon verstoken was geweest. Zijne
nieuwe en plegtige verheffing tot Sultan van Djokjo
in Oogstmaand 1826 te Buitenzorg, voldeed in geenen

ZESDE HOOFDSTUK. 197
deele aan de verwachting, dewijl de helderheid van
zijn verstand en zijn ondernemende geest van hem
geweken waren, en zijne gemalin hem bestuurde. Uit
dien hoofde, en daar de rijksgrooten het ter zijde
schuiven van den wettigen Vorst als. eene inbreuk
beschouwden omtrent het opvolgingsregt, werd door
die keuze het ongenoegen opgewekt van de welgezinde
grooten in het Rijk van Djokjo, en de muiterij
verminderde geenszins ten gevolge van dien maatregel.
Op het einde van 1827 overleed Sultan Sepoe,
en werd op nieuw vervangen door zijnen voorganger
Sultan Hamangkoe Bowôno V.
Het was wel te verwachten, dat de tijding van den
opstand op Java, langs den weg van Sinkapore, zeer
vergroot naar Europa zou worden overgebragt. In
de verspreiding dier geruchten door ons werelddeel
groeiden zoogenoemde Republikeinen en Napoleonisten.
In Engeland vooral werden vele overdrevene verhalen
gesmeed, om de Nederlanders op Java van tal van
wreedheden te beschuldigen, en het verlies van dat
eiland voor Nederland als zeker en zeer nabij voor
te stellen. Evenwel miskenning en verguizing waren
voor Nederland destijds niet ongewoon. Het kleine
Nederland, dat, alleen door de krachtige hand van
den Almagtige geholpen, in 1813 het juk van Napoleon
had afgeschud, scheen door geheel Europa te
moeten miskend worden. Niet slechts dat Raffles en
andere Engelschen, met onbeschaamde kaken en stalen
voorhoofd, de Nederlanders verguisden en in een afschuwelijk
of verachtelijk daglicht plaatsten; — neen,
een man, die den naam van beroemd geschiedschrijver
heeft achtergelaten: de Hoogleeraar Heeren, heeft, ten

198 ZESDE HOOFDSTUK.
aanzien van ons vaderland, Europa misleid. Hij zegt
onder anderen, in zijne //Ideën", dat het vijfjarig
bestuur van Raffles Java naauwkeuriger heeft leeren
kennen dan een tweehonderdjarig bezit der Hollanders.
Eene zoo verregaande partijdigheid kan slechts volstrekte
onkunde bij zijne lezers veronderstellen. Zonder
nogtans stil te staan bij de menigvuldige /, Reisbeii
schrijvingen over Nederlandsch Indië" in de 17e eeuw,
oorspronkelijk in het Duitsch uitgegeven, of de werken
van Nieuwhof, W. Schouten, N. de Graaff, Ph. Baldaeus
en anderen, in het Hoogduitsch vertaald, zij
het genoeg te verwijzen naar het //Oud en Nieuw
//Oost-Indiën " van Valentijn, om de bewering van
Heeren te logenstraffen. Wij behoeven evenwel zoo
verre niet te gaan, dewijl wij aan Heeren een zijner
ambtgenooten kunnen tegenstellen. F. Saalfeld, Hoogleeraar
te Göttingen gelijktijdig met Heeren, heeft
eene //Allgemeine Kolonial-Geschichte des neueren
//Europa's" uitgegeven. In deel 3 en 4, uitgekomen
in de jaren 1812 en 1813, vindt men de //Geschichte
//des Holländischen Kolonial-Wesens in Oost-Indien",
die een rijkdom van wetenschappelijke narigten behelzen.
Saalfeld getuigt, in zijne belangrijke voorrede,
dat zijn veelomvattende arbeid, // nur in der
// Nähe der göttingischen Bibliothek zu Stande gebracht
z/werden könnte". Door zijne veelvuldige aanhalingen
toont hij, dat de Göttingsche bibliotheek ook in het
bezit was van nieuwere werken over de Nederlandsche
bezittingen in Oost-Indië. Op welke wijze mag en
moet daii de hoogst laakbare partijdigheid van Heeren
worden gebrandmerkt, en van hen, die slechts door
zijne oogen hebben verkiezen te zien?

ZESDE HOOFDSTUK.
199
Bij al dien onverdienden tegenspoed was het geenszins
te verwonderen, dat ook in Nederland kwaadwilligen
en kleinmoedigen over het algemeen bekommering
en ontevredenheid zochten te verwekken. De
koning nogtans, doordrongen van het besef, dat hulp,
én spoedig, én aanzienlijk, voor Indië eene behoefte
was, vertrouwde op zijne getrouwe onderdanen. Z. M.
vroeg vrijwilligers en velen boden zich aan. Bedrevene
Officieren en geoefende manschappen, om op het
vruchtbare Java de eer van Nederland te gaan handhaven,
en zij, die slechts kwade uitkomsten wisten te
voorspellen, door schitterende daden te logenstraffen.
Het vertrek dier moedige mannen werd bemoeijelijkt;
eerst, dewijl de expeditie lang te wachten had op
oostewind, en vervolgens door het keeren van den
wind, ten gevolge waarvan de Wassenaar op de Noord-
Hollandsche kust strandde, echter zonder verlies van
opvarenden; terwijl, door zwaren storm geteisterd, de
Waterloo in eene Engelsche haven zijn behoud moest
zoeken. Die tegenspoeden waren oorzaak, dat de
expeditionaire afdeeling eerst in Zomermaand 1827
hare bestemming bereikte.
Die vrijwilligers vormden te zamen 3185 manschappen,
van welke 200 artilleristen en 150 kavalleristen.
De Kolonel Vermersch was Opperbevelhebber
dier troepen. Op dezen volgden: de Luitenant-Kolonel
Ledel met de Majoors Cox van Spengler en
A. van Spengler. De artillerie had tot aanvoerder
den 1» Luitenant Daneels van Wijckhuizen, en de
kavallerie den Ritmeester Weber.
Meermalen gebeurt het, dat de kansen van den
oorlog eene onverwachte wending nemen. Zoo ging

200 ZESDE HOOFDSTUK.
het mede op Java. Cochius oordeelde het pligt, om
Diepo Negoro te verdrijven uit eene versterkte positie,
niet verre van de hoofdplaats Djokjokarta. Op ongeveer
tien palen afstands van de hoofdstad stond
het oude kasteel of de k raton van Plered. Dit kasteel
had een uur in omvang en was omringd door twintig
voet hooge muren. Daar, binnen die vesting, had de
hoofdmuiter zich gevestigd, en het was van veel belang
hem van daar te verdrijven. In het begin van
Zomermaand 1826 verzamelde Cochius 4000 man, om
de kraton van Plered aan te tasten. Twee aanvallen
slaagden niet, daar de vijand sterker was dan men
had gemeend. Op den 9n dier maand had men 3000
Javanen en 1050 Europesehe soldaten, met twaalf
stukken geschut vereenigd. De laatsten, tot den eigenlijken
aanval bestemd, waren verdeeld in drie afdeelingen,
onder de bevelen van de Majoors Le Bron de
Vexela, Elout, en den Kapitein Koelman. Hevig en
hardnekkig was de aanval, maar niet minder krachtig
de verdediging. De kraton van Plered werd vermeesterd,
en het verlies aan onze zijde was niet groot :
8 dooden en 46 gekwetsten; doch ten bewijze, dat
de officieren zich geenszins hadden ontzien, maar
hunne manschappen inderdaad bij de bestorming hadden
aangevoerd, was, dat onder de gewonden zich vele
officieren bevonden, onder welke vooral de Majoor
E. V. A. Ridder de Stuers, die onderscheidene zware
wonden bekwam. — De muiters verloren bij die gelegenheid
ruim 400 strijders.
Deze uitkomst schonk gunstige vooruitzigten op
hetgeen door de nieuwe voogden van den Sultan zoude
worden verrigt tot bevrediging. Zij hadden zich

ZESDE HOOFDSTUK. 201
daartoe op reis begeven, en het scheen dat zij niet
kwalijk waren geslaagd. Zij keerden den 31 n van
Hooimaand naar Djokjo terug, geenszins vermoedende,
dat zij eenigen aanval van hunne landgenooten zouden
te duchten hebben. Nogtans hadden zij eene
wacht van 60 soldaten en acht huzaren bij zich. Bij
Sinkan, aan den voet van het Grogol-gebergte, werden
zij echter door eene groote overmagt van muiters,
naar het schijnt, door Sentot aangevoerd, met woest
geweld overvallen. Bijna allen werden om het leven
gebragt; slechts één had zijn behoud aan Ali Bassa
te danken, en twee of drie ontsnapten, om de noodlottige
tijding te Djokjokarta te brengen. De verslagenheid,
hierdoor onder de weldenkende Javanen veroorzaakt,
was zeer groot, en deed de kwalijkgezinden
meer dan vroeger het hoofd opsteken. Het vooruitzigt
tot eene spoedige bevrediging van den opstand
was nu verdwenen. De kans was ongunstig gekeerd,
en het is geenszins onmogelijk, dat Ali Bassa, met
het doel om de breuk grooter te maken, tot zoodanige
verraderij zijne toevlugt had genomen. Zeker is het
in allen gevalle, dat Diepo Negoro, toen hij, na zijne
gevangenneming, over dien moord onderhouden werd,
alle deel aan of wetenschap van dat verraad verre
van zich afwierp.
Het jaar 1827 kenmerkte zich door menigen bloedigen
strijd. De bekwaamheid, de onverschrokkenheid
en de volharding van Diepo Negoro, van Sentot
en andere aanvoerders der muitelingen bleken steeds
meer en meer. Meermalen was het, alsof de magt
der opstandelingen vernietigd was, en als waren zij
ten einde van alle hulpmiddelen om den wederstand

202 ZESDE HOOFDSTUK.
langer vol te houden; nogtans zag men zich na weinige
dagen op nieuw door duizendtallen omringd en
besprongen. De onstuimige dapperheid der brandals
(voorvechters) met hun verdoovend krijgsgeschrei,
maakte, bij het eerste treffen, den aanval niet zelden
zoo onwederstaanbaar, dat de Europesehe troepen er
naauwelijks weerstand aan konden bieden.
Op den In van Louwmaand 1827 gelukte het aan
Kolonel Cleerens, den vijand van de keten van het
gebergte van Banjoemaas te verdrijven. Eene reeks
van opvolgende heuvelen was met gewapende inlanders,
wel ten getale van 8000 à 10,000 man, bekroond.
De voorhoede van Cleerens, onder Kapitein
Mess, tastte de muiters met onstuimige onverschrokkenheid
aan, vervolgde hen van heuvel tot heuvel en
maakte daarbij op eene behendige wijze gebruik van
het stuk geschut, dat die kolonne met zich voerde,
en hetwelk met schroot geladen veel kwaads onder de
vijanden aaurigtte. Eindelijk waren zij een ordelooze
hoop, welke door Cleerens voor zich uitgedreven werd.
Daarop deed de Koek eenen algemeenen aanval, waarbij
zich het corps van de Leeuw, alsmede de werkzame
en dappere Dezentje van Ampel met zijne pradjoerits,
bevonden. Hoe bezwaarlijk die aanval in liet regensaisoen
wezen mögt: de onderneming slaagde evenwel
volkomen.
Het ontbrak den veldheer evenmin aan grootc veerkracht
als aan geduld en standvastige volharding,
waardoor hij in staat Was het grootsche werk, door
hem ondernomen, tot een gewenscht einde te brengen.
Tot het bentingstelsel, dat door de Koek werd gevolgd,
behoorde het vormen van mobiele kolonnes,

ZESDE HOOFDSTUK. 203
die, zoo noodig, in de bentings, én veiligheid, én
rust, én behoorlijke voeding vonden. Die benden bestonden
meestal uit 300 tot 400 man voetvolk, waarvan
een honderdtal Europeanen, met twee stukken
geschut en 40 tot 50 ruiters. Het voetvolk bestond
deels uit inlanders, die tot de armee behoorden, deels
uit vrijwilligers van Madura, en uit barissans van
getrouw gebleven of tot getrouwheid teruggekeerde
Regenten. Ook hulpbenden van Solo of Djokjo werden
in die kolonnes opgenomen. Al die benden muntten
niet uit door onwankelbare trouw, en het gebeurde
meer dan eens, dat de koelies, die met het
vervoer van den leeftogt of de k rijgsbehoeften belast
waren, als de strijd begon, hunnen last weg wierpen,
of daarmede naar den vijand overliepen, zoodat men
verleden was, wanneer men het eene of het andere
noodig had.
Hoe moedig de vijand in het algemeen zich gedroeg,
en schoon hij er in slaagde, telkens nieuwe
duizenden in het vuur te brengen, werd hem toch
veel afbreuk gedaan. De Kolonel Vermersch, aan
het hoofd der troepen van Ie Bron de Vexela, de
Dudzele en van der Wijck, tastte Diepo Negoro aan.
Ofschoon het hem niet gelukte den muiteling tot in
de streken van den Merapi terug te dringen, werd
deze echter genoodzaakt op den linker oever van de
Progo de wijk te nemen. — Cochius wierp den vijand,
omstreeks denzelfden tijd, te Passer Gedé overhoop,
welke streek hij in het begin van Oogstmaand ruimde ;
terwijl op dien zelfden dag Kapitein Prager eenen
aanval op Djokjokarta gelukkig verijdelde.
De oproerige Prins, die reeds vele zijner aanhan-

204 ZESDE HOOFDSTUK.
gers verloren had, trachtte nu langs eenen anderen
weg te slagen. Kjahi Modjo opende van zijnentwege
de kromme paden van sluwe onderhandeling. Op het
einde van Oogstmaand werd een wapenstilstand voor
twee maanden gesloten. Het streven van Diepo Negoro
bleef evenwel steeds, om als geestelijk zoowel
als wereldlijk opperhoofd onder zijne landgenooten
op te treden. Daardoor zou hij boven den Soesoehoenan
zijn verheven geworden, en op die wijze liep de
wapenstilstand, zonder vrucht te niet.
Na eenigen tijd in Europa te hebben doorgebragt,
kwam de Overste, thans Kolonel, Nahuijs weder op
Java, en werd door den Commissaris-Generaal tot de
belangrijke betrekkingen benoemd van Resident aan
het hof van Solo en Gouvernements-Commissaris bij
dat van Djokjo. Tot na de gevangenneming van
Diepo Negoro vervulde hij die, destijds vooral, gewigtige
betrekkingen, bewees wezenlijke dieusten aan
het vaderland en de koloniën, zoo als door hem zelf
wordt aangemerkt: ffom groote diensten te kunnen
//bewijzen, moeten, onder Gods zegen, gelegenheid en
// gelukkige omstandigheden medewerken ')." In de
aangehaalde //Herinneringen" wordt ook gewag gemaakt
van de gelegenheid, waarin Nahuijs in Wijnmaand
van dat jaar en twee maanden later geraakte,
om zich met kordaatheid en gunstigen uitslag te onderscheiden.
Het moet bovendien aan zijne vriendschappelijke
betrekkingen met den Soesoehoenan worden toegeschre-
) Mr. H. G. Baron Nahuijs van Bürgst. Herinneringen uit hot
Openbare en Bijzondere Leven (1799—1849) bl. 142.

ZESDE HOOFDSTUK. 205
ven, dat deze er toe werd gebragt te bekennen, dat
hij, bij den aanvang van Diepo Negoro's opstand, inderdaad,
doch zeer geheim, met dezen gemeene zaak
had gemaakt. Bereids had de keizer, bij het vertrek
van den Luitenant Gouverneur-Generaal de Koek, op
het einde van 1825, op die trouwloosheid zijnerzijds
zelf gezinspeeld. Ook zegt de Koek, in een schrijven
aan Nahuijs, dat het Gouvernement die bekentenis
// alleen verschuldigd is aan het bijzonder vertrouwen
//door den keizer in hem Nahuijs gesteld, daar het
//hoogst zeldzaam is bij Javanen, van welken rang
//ook, zoo veel openhartigheid te vinden')."
Door den hoofdmuiteling werd het tooneel van den
oorlog meer naar het oosten, in de nabijheid van de
Progo en de zuidelijke helling van den Merapi, overgebragt,
dewijl het gebied van Djokjokarta, uitgeput
en verwoest, veel minder dan vroeger in staat was
hem en de zijnen het benoodigde voedsel te verschaffen.
Uit dien hoofde trachtte de Opperbevelhebber het rijksgebied
van Solo zoo veel mogelijk van de onvermijdelijke
rampen van dien vernielenden oorlog te vrijwaren,
door den Pangerang en zijne benden ten westen
van de Progo te beperken.
De Luitenant Gouverneur-Generaal de Koek had,
in zijnen moeitevollen werkkring, tegen tal van bezwaren
te kampen. Hij genoot het vertrouwen niet
van den Commissaris-Generaal, zonder welk vertrouwen
het hem onmogelijk moest wezen al dat nut te stichten,
waartoe zijne hoedanigheden en de positie, waarin
hij zich bevond, hem in staat zouden hebben gesteld.
*) Zie de Heriuneringen Van dén Baron Nahuijs, bl, 150,

I
206 ZESDE HOOFDSTUK.
Door de afzonderlijke briefwisseling, welke du Bus
onderhield met andere autoriteiten, over de leiding
en de behandeling der zaken door den Generaal de
Koek, moest zijn gezag verzwakt, in allen gevalle
ondermijnd worden. Zonder de buitengewone bekwaamheden
van den Generaal en chef zouden de gevolgen
dier handelwijze van du Bus niet enkel verlammend,
maar zelfs noodlottig geweest zijn. Daarbij kwam dat
het stelsel van de Koek, waarvan de hoofdpunten
waren: het aanknoopen en wederom aanknoopen van
onderhandelingen met de muiters; het aanleggen van
bentings op het oorlogsterrein, om voor de mobiele
kolonnes tot noodige rustpunten te strekken, en het
niet wagen van eenen algemeenen slag, — in geenen
deele de goedkeuring van den Commissaris-Generaal
wegdroeg. In dier voege was zijn pad allerwege met
doornen bezaaid, en zijne overtuiging van getrouwe
pligtsbetrachting moest hem staande houden. Inderdaad:
hij was begaafd met vaderlandsliefde, moed,
volharding, rustelooze werkzaamheid, minzaamheid in
den omgang en bekwaamheid om met menschen om
te gaan. Alle die uitstekende hoedanigheden behoefde
hij in de omstandigheden, waarin hij zich bevond ').

ZESDE HOOFDSTUK.
207
Hij had de smart ondervonden, dat van zijne wapenbroeders
meer dan 2000 Europeanen in den oorlog
tegen Diepo Negoro gevallen waren, zonder de inlandsche
troepen of hulpbenden te rekenen, die óf gesneuveld
op het veld van eer, óf in hunne dorpen aan
hunne wonden of door vermoeijenissen waren overleden.
Wie zal, wie kan hun getal tellen?
Bij het begin van den veldtogt van 1828 (In van
Grasmaand) telde de Koek onder zijne bevelen 330
Europesche Officieren, van welke 15 zieken; 6161
Europeanen, van welke bijna 1600 in het hospitaal;
en slechts 3200 inlandsche militairen, waarvan er ook
250 man in het hospitaal lagen. In staat om dienst
te doen had hij alles te zamen 8299 manschappen en
879 paarden. De muiters telden daarentegen hunne
strijders bij duizendtallen; terwijl hunne opperhoofden
niet verzuimden van de ondervinding, welke zij in
den strijd opdeden, zoo in het opstellen en aanvoeren
hunner volgelingen, als in het bedienen van het geschut,
partij te trekken.
Dit was niet alles. Een groot bezwaar leverde de
betaling der troepen op. De bezuiniging, door den
Burggraaf du Bus ingevoerd, drukte ook op den krijgs-
!
„d'oiïïcicrs supérieurs, l'élément militaire ne soit pas même représenté
dans le Conseil des Indes. Ce fait nous parait d'autant plus
„ inexplicable, qu'il nous conduit souvent à voir les hautes fonctions
„de Gouverneur-Général, Commandant suprême des forces de terre
„et de mer, remplies par des hommes qui, pour posséder toutes
„les qualités requises, comme administrateurs et comme légistes, ne
„restent cependant pas moins assez loin, — si supérieurs qu'ils
soient à tant de titres divers, — d'avoir cet esprit et ces connaissances
militaires que l'on n'acquiert que par de longues études
„spéciales, et qui ne se développent que sur le champ de bataille,"

208 ZESDE HOOFDSTUK.
man, in weerwil der herhaalde en dringende vertoogen
van den Opperbevelhebber. De Officier en de soldaat
ontvingen hunne soldij voor */, in kopergeld, voor '/,
in zilver, in dier voege, dat zij gewoonlijk van 25
tot 30 ten honderd, soms tot 40 °/0 toe > moesten
missen, naarmate zij zich in de Kadoe, in Bagelen of
in den Mataram bevonden. Soms werd hun kopergeld
op de bazar (markt) geweigerd, dewijl die nieuwe
munt den inlander onbekend was '). Welk ongerief
overigens die maatregel aan de bevelhebbers moest
veroorzaken, kan men nagaan, daar alle militaire uitgaven,
voor transportkosten, vestingwerken, enz., op
dezelfde wijze betaald werden. Nogtans klaagde of
morde de soldaat niet, dank zij de wijsheid en de. voorzigtigheid
van den veldheer. Eerst in het begin van
het jaar 1829 werd deze toepassing van het stelsel
van bezuiniging gewijzigd. Officieren en soldaten
ontvingen van nu af hunne soldij voor de helft in
koper en voor de wederhelft in zilver. Hoe ligt had
die bezuiniging bij den soldaat tot onwil, ja tot opstand
kunnen aanleiding geven. Hoe noodlottig hadden
de gevolgen in zoodanig geval kunnen wezen 1
Bereids vóór het begin van 1828 was een opstand
in de Eesidentie Eembang uitgebroken. Men haastte
zich de Pradjoerits, kortelings uit geest van bezuiniging
huiswaarts gezonden, weder in dienst te stellen;
de beschikbare troepen en Djajang Sekars van de na-
J ) Die daaromtrent en omtrent de voeding te velde meer wenscht
te weten, verwijzen wij naar „Jhr. F. V. A. Kidder de Stuers, Gedenkschrift
van den oorlog op Java van 1825 tot 1830, vertaald
„door den Luitenant-Kolonel H. M. Lange," blz. 189 en volg,; voor
de noten op bl. 190—192. Men zie ook bl. 203 en 327.

ZESDE HOOFDSTUK. 209
burige residentiën schoten ter hulpe toe; doch men
was niet gelukkig, wijl die strijdkrachten te gering
waren. Bij de schutterijen van Samarang, Grissee,
enz., sloten zich de ambtenaren en anderen aan, om
onafgebroken dienst te doen. De Generaal de Koek
zond den Eesident, Kolonel Nahuijs, naar het oproerige
district, in de hoop dat deze, door zijne kennis
van het Javaansche karakter, er in slagen mögt de
gemoederen tot bedaren te brengen. Dit gelukte Nahuijs
niet; overhaasting en panische schrik, onder de
inlandsche troepen, waren oorzaak, dat men tegen de
muiters geen stand hield. Ook op andere punten
was men niet gelukkig. Slechts de Kolonel Buschken
deed den vijand eenig verlies ondergaan.
Generaal Holzman slaagde er in de afgebroken gemeenschap
te herstellen ; ook gelukte het hem, na eenen
hardnekkigen strijd op den 9n van Louwmaand 1828,
waarbij hij eene schitterende zege bevocht, wederom
de gemeenschap met Soerabaija te herstellen. De
Luitenant de Gross voerde de zijnen met groote
onverschrokkenheid aan; hij zelf streed steeds in het
heetste van het gevecht, behaalde de overwinning en bleef
meester van de vijandelijke sterkte, waar hij den nacht
doorbragt. Men moest de Solo-rivier over; dit ging naar
wensch; Eadja-kwassie werd door den vijand ontruimd,
waardoor Sosro di Logo zijn meesten invloed verloor.
Hoogst vermoeijend en omgeven van gevaren, was
de togt van Kapitein von Griesheim van Ngawi naar
Blora, die drie dagen duurde. Door moerassige bosschen,
omringd door eenen dikken mist, bestookt door
eenen onzigtbaren vijand, ging het voorwaarts. Elk
schot, dat gehoord werd, trof een onzer dapperen.
I. 14

210
ÄESDE HOOFDSTUK.
Daar men tot aan de knieën door het moeras moest
waden, of met de bijl in de hand zich een doortogt
door het kreupelhout openen, was men ten laatste zoo
verre gekomen, dat, om de gekwetsten niet achter te
laten, men alles, ook den leeftogt en zelfs de medicijnen,
moest wegwerpen. Eindelijk moest men den
vijand uit Blora drijven, wilde men zich rust verschaffen.
Te Ploentaran zou eene benting worden
opgerigt, en daar ook had von Griesheim eenen hardnckkigen
en standvastigen vijand te bestrijden. De
onzen zegevierden. Sosro di Logo, eindelijk van alle
zijden in het naauw gebragt, onderwierp zich den
3 n van Wijnmaand te Djokjo.
De Generaal Cochius, met de division van Ie Bron,
Sollewijn en Mangkoe Negoro, verdreef den vijand
uit eene menigte dorpen, en de Opperbevelhebber
verplaatste zijn hoofdkwartier naar Magelang in Lentemaand,
ten einde meer nabij het middelpunt der woelingen
te zijn. Voortaan zoude hem de werkzame
hulp ontbreken van den Generaal van Geen, wiens
naam naast den zijne genoemd moet worden, waar van
dapperheid, beleid en volharding wordt gesproken.
Uitstekende diensten had de Generaal van Geen in
Indië bewezen, toen hij in Lentemaand 1828 de roepstem
zijns Konings volgde en, bevorderd tot Luitenant-
Generaal, naar Europa terugkeerde.
Verschillende ontmoetingen met de muiters vielen
te onzen voordeele uit, ofschoon de braudals (voorvechters),
als echte guerillas, den oorlog voerden. Afzonderlijke
moorden of brandstichtingen, ook van geheele
dorpen, verontrustten het land; nogtans vond
men veelal den volgenden dag geenen enkelen vijand.

ZESDE HOOFDSTUK. 211
Vaak konde men hem slechts door groote snelheid
onzer bewegingen afbreuk doen. Een der opperhoofden
van de brandals, des nachts door Cleerens overrompeld,
leed een aanzienlijk verlies: hij zelf werd gewond,
zijne vrouw, zijn zoon en schoonzoon bevonden
zich onder de dooden, die ten getale van ruim 60
op het slagveld bleven. Korte dagen daarna hadden
Cleerens en Sollewijn nogmaals gelegenheid om Diepo
Negoro eenen gevoeligen slag toe te brengen. Deze
verloor vele manschappen en onze troepen wonnen
meer en meer aan vertrouwen in hunne chefs; op de
hulptroepen viel evenzeer meer te rekenen.
Het verschil met den Commissaris-Generaal over de
operatiën was voor den veldheer steeds verdrietig ').
De eerste meende, dat met eenen grooten veldslag
de oorlog zoude ten einde zijn te brengen; de Generaal
was overtuigd, dat men slechts door het bentingstelsel
slagen kon, om den vijand langzamerhand in
te sluiten en van alle hulpmiddelen te berooven.
Van de buitenposten ontving men ongeveer 3000
man vrijwilligers, onder welke (uit de Molukken eenige
honderd Alfoeren) heidenen, gewapend meestal met
boog en pijlen, die de speer op voortreffelijke wijze
drilden en zeer handig waren in het koppesnellen met
hunne klewangs, waardoor zij zich bij de Javanen gevreesd
maakten.
) Over de belemmeringen langs dien weg te weeg gebragt, en die
zeer hinderlijk waren voor den invloed van den Generaal tic Koek,
leze men hetgeen de Overste Lange zegt op blz. 151 noot 2, van
het „Gedenkschrift van den Oorlog op Java van 1825 tot 1830"
door Jhr. F. V. A. Ridder de Stuers, en de Bijlage H, op blz. 320,
waarheen die noot verwijst.
14*

212 ZESDE HOOFDSTUK.
Onder de verschillende tooneelen van heldhaftige
pligtsbetrachting in 1828 is er een van strijd tegen
de elementen, zooals slechts in de keerkringsgewesten
ontmoet kan worden. In eene steile rots waren -door
de onzen trappen gehouwen, om van af die rots een
ruim uitzigt te hebben en de bewegingen der muiters
gade te slaan. Iedere vier en twintig uren gingen
des morgens vroeg versehe troepen naar boven, om
onder het schamele dak, dat zij zich gebouwd hadden,
hunne waakzaamheid te toonen tegen eenen vijand,
die hen met allerlei listen bestookte, ten einde zich
van dit verhevene punt meester te maken. In Oogstmaand
1828 was de Luitenant Durleu met een twintigtal
manschappen in den vroegen ochtend naar boven
geklouterd; het was een zeer heete dag, zoodat de
pandoppo hun geene beschutting aanbood. De hitte
ontnam aan de manschappen alle veerkracht, ja bijna
alle bewegingskracht. Wat zoude het geweest zijn,
indien de benden van Diepo Negoro zich toen hadden
vertoond? Men hoort een dof geluid uit de verte,
een donderend golfgeklots nadert. Ja, het is een
storm, die regen en frischheid zal aanvoeren. Welk
een ontzettend gezigt! Schrikbarend ratelt de donder;
de bliksemflitsen schieten uit den donkeren hemel,
kruisen elkander, volgen met snelheid elkander op,
en zetten het uitspansel in vuur; de regen stort naar
beneden, als om alles te verzwelgen, terwijl de stormwind
alles wat hij ontmoet nederstort of wegvaagt. De
boomen storten in de diepte, en zelfs de balken der
pandoppo worden als strooitjes weggevoerd.
Sedert het begin van den storm hadden de Mohamedanen,
met het gezigt naar Mekka gekeerd, zich op

ZESDE HOOFDSTUK. 213
de knieën geworpen; de Europeanen wierpen zich
naast hunne makkers neder, als wachtten allen den
dood. Maar de stormwind loeit nog verschrikkelijker;
de wateren schijnen allen te overstelpen, en het is of
de bliksem den top der rots heeft uitgekozen, om dien
in vuur en vlam te zetten. Hoe, zal men door die
vlammen omkomen ? Een kreet van wanhoop wordt
gehoord : » Naar beneden ! Eedden wij ons !" Eenige
soldaten zijn in hunnen angst al reeds aan den trap,
die naar beneden voert. Evenwel, nog vlugger dan
die vreesachtigen, is de bevelhebber Durleu aan dien
uitgang, en dondert hun toe : // ieder op zijn post." —
n Naar beneden, naar beneden," is het antwoord van
hen, die tegen hem indringen. Hij trekt het zwaard:
v Die naar beneden wil wordt door mij gedood." De
Sergeant Eamon springt aan zijne zijde en beiden
weerstaan zij, deels met krachtvolle, gebiedende taal,
de door angst tot ongehoorzaamheid gebragte soldaten.
De pligt behoudt de bovenhand. Allen keeren tot
onderwerping terug. De duisternis van den nacht
wordt door kalmte, door weldadige, welriekende geuren
der tropische planten gevolgd. Vreugde en dankbaarheid
worden door de opkomende zon opgewekt.
Het gebrek aan krijgstucht wordt den manschappen
vergeven, en de krijgsgeschiedenis heeft twee namen
meer: //Durleu en Eamon", onder Nederlands dappere,
onversaagde mannen te vermelden.
Hoogst belangrijk is de gevangenneming van eenen
der hoofdmuiters, den priester Kjahi Modjo, voorafgegaan
door de onderwerping van eenige Javaansche
Prinsen en Tommongongs, onder welke Maas Loerah,
die met zijne geheele barissan onze zijde had gekozen.

214 ZESDE HOOFDSTUK.
Door Kjahi Modjo was een brief geschreven aan den
Luitenant-Kolonel Wirio Negoro, bevelhebber der hulptroepen
van Djokjokarta, verzoekende met de bevelvoerende
Nederlandsche Officieren een mondgesprek te
houden. Zijne onderwerping heette natuurlijk het doel
dier zamenkomst. Op den 5 n van Slagtmaand 1828
waren de Commissaris Nahuijs, de Eesident van Nes,
de Majoor E. V. A. Eidder de Stuers en vele voorname
mannen van de beide vorstenhoven daartoe bijeen;
Kjahi Modjo had slechts een klein gevolg bij
zich. De wapensehorsing van vijf dagen was evenwel
niets dan eene misleiding. De sluwe priester vertrok
in stilte des nachts van den 11 Q dier maand, en
wendde zich over den grooten weg van Magelang, in
de rigting van den Merapi. De Overste Ie Bron de
Vexela, hiervan des morgens verwittigd, haastte zich
hem na te zetten. Eusteloos ging het den geheelen
dag voorwaarts, en na een' hoogstvermoeijenden togt
ontdekte hij den vijand, ongeveer 500 man sterk, bij
het ondergaan der zon nabij het dorp Babedan. In
de naburige djagongvelden liet hij zijne uitgeputte
manschappen eenige rust nemen en deed vervolgens
de Amboinezen en de Madurezen onder de Luitenants
Eoeps en Egedy, benevens de kavallerie onder Lahure,
de rivier overtrekken tot eenen gezamenlijken aanval.
Den vijand alzoo insluitende, naderde Ie Bron tot op
pistoolschots afstand voordat Kjahi Modjo hem gewaar
werd. Deze verschrikte, vroeg om te kapitulercn,
doch verkreeg niets dan lijfsbehoud bij oogenblikkelijke
overgave. Het geheele korps muiters gaf zich
over: 5 vaandels, 58 geweren en 353 pieken.
Een groote slag was aan den opstand toegebragt

»
ZESDE HOOFDSTUK. 215
door de buitengewone inspanning van Ie Bron en de
zijnen. Bijna zonder leeftogt, zonder geschut of krijgsbehoeften,
hadden zij ongeloofelijke vermoeijenissen
door te staan gehad, doch door de snelheid van den
togt was de voldoening, die de aanvoerders en manschappen
inoogsten, te grooter. Een gedeelte der gevangenen
werd door de Koek huiswaarts gezonden,
zelfs met onderstand; Boeps, die de gevangenen naar
Batavia geleidde, werd Kapitein, en Kjahi Modjo werd
naar Menado gezonden.
Onderhandelingen werden met Diepo Negoro in het
regensaizoen aangeknoopt, en Kapitein Eoeps ging, als
veel met de inlanders bekend, daarbij meestal als parlementair
heen en weder. Verraderlijk werd hij door
Ali Bassa gevangen genomen. Diens doel was ook
Nahuijs en andere hoofden in handen te krijgen, opopdat
de voorstellen, die geenszins toegestaan konden
worden, zonder ons oppergezag prijs te geven, ingang
mogten vinden. Door de sluwheid en dubbelzinnigheid
van Sentot met gelijke munt te betalen, slaagde
men er in Eoeps weder op vrije voeten te krijgen.
Van dien rusttijd, door de onderhandelingen den
krijgsman gegund, werd op nuttige wijze partij getrokken,
en kon de Opperveldheer, met veel gunstiger
vooruitzigten dan zich tot nu toe hadden voorgedaan,
den nieuwen veldtogt op den 9n van Grasmaand 1829
beginnen. Wel waren de geledene verliezen groot,
maar evenzeer de behaalde voordeelen. Een aantal
bentings waren aangelegd en het getal der mobiele
kolonnes vermeerderd, zoodat de vijand zich tot een
veel bekrompener terrein beperkt zag. Bovendien was
dat landschap uitgeput, en de muiters hadden be-

216 ZESDE HOOFDSTUK.
hoefte aan levensmiddelen en geld. Diepo Negoro en
zijne hoofden hadden aireede hunne kostbaarheden en
die hunner vrouwen voor den oorlog moeten ten offer
brengen. Nu werden zij wel eens genoodzaakt' hunne
eigene manschappen met het zwaard tot rede te brengen,
wijl de rustige ingezetenen met verregaande
eischen of plundering door hen werden lastig gevallen.
Omstreeks dezen tijd kwamen er geruchten in omloop
omtrent het aanleggen van eenen weg in de nabijheid
van het zuiderstrand van Java, en den afstand
van een gedeelte der Vorstenlanden ten voordeele van
het Nederlandsche gezag, welke geruchten, afkomstig
van Buitenzorg, groote onrust onder de inlanders veroorzaakten.
Ook waren zij ten nadeele van de rust,
die hier en daar begon te herleven, en dus den belangen
van Diepo Negoro bevorderlijk.
De troepen van den Pangerang waren hardnekkiger
en standvastiger in hunne verdediging, dan ooit te
voren, hetgeen men meende te moeten toeschrijven
aan de omstandigheid, dat enkel zij, die hem geheel
toegewijd waren, nog aan den oorlog deel namen.
Men ondervond dit in Zomermaand, toen zij in Bagelen,
en in het Mataramsche met veel kloekmoedigheid,
inzonderheid door de troepen onder den Luitenant-Kolonel
Ledel, werden bestreden. Bij die gelegenheid
veroverden de Alfoeren een vaandel; ook de
Luitenant de Latre, die zich buitengewoon onderscheidde,
was zoo gelukkig. Het scheelde weinig of de hoofdmuiter
zelf ware gesneuveld of gevangen gemaakt.
Een der aanvoerders van de muitelingen Djojo Mongolo
had zich te Geger genesteld op eene steile rots,
twintig ellen hoog, geheel begroeid met digt plant-

ZESDE HOOFDSTUK. 217
gewas en lianen : eene naar het scheen onneembare
positie. Le Bron waagde zich daaraan. Hoogst
moeijelijk was het de toegangen tot de rots te bereiken;
wie het ondernam werd door geschut, kleingeweer
of steenklompen getroffen of naar beneden geworpen,
zonder dat een vijand zigtbaar was. Tweemaal
had men getracht de rots te beklimmen; met
bebloede koppen werden de dappere strijders telkens
terug geworpen. De Luitenants Stokbro en Meijer
doen, ieder van eene afzonderlijke zijde, eene poging
te vergeefs; de laatste wordt daarbij zwaar gekwetst.
Toen Roeps, juist van eene vervolging der vijanden
terugkwam op het oogenblik dat de muitelingen, steeds
stoutmoediger geworden, zich vertoonden, werd tot
eencn nieuwen aanval besloten. Men kwam, na onbeschrijfelijke
moeite, op het rotsvlak ; doch eene
tweede steilte tartte den stouten aanvaller, üjojo
Mongolo bleef even hardnekkig in zijne verdediging.
Eoeps en de inlandsche Sergeant Soerio Dento, gingen
vóór en beklouterden die steilte. Hun stout voorbeeld
werd even moedig gevolgd. Boven gekomen, volgde
een allerhardnekkigst gevecht, liet Opperhoofd Djojo
Mongolo sneuvelde, en nu veranderde het bloedige
tooneel in eene slagting. De overwinnaar, door den
tegenstand verbitterd, velde alles neder. Er waren
zelfs muiters die, door angst overmeesterd, zich naar
beneden wierpen, om geledebraakt en verpletterd te
sneven. Allezins glorierijk was die overwinning.
In Hooimaand 1829 maakte de Generaal de Koek
zich gereed om het opperbevel over het leger te velde
aan den Generaal-Majoor Bischoff over te geven, toen
deze, na in een' twintigjarige!) diensttijd zich door

218 ZESDE HOOFDSTUK.
gehechtheid en trouw aan koning en vaderland te
hebben onderscheiden, overleed. Op die wijze werd
het billijke verlangen van den Opperveldheer vervuld,
uitgedrukt in zijn uitvoerig schrijven aan zijnen vermoedelijken
opvolger : // Het zoude mij aangenaam
//geweest zijn, om de onlusten, die mij sedert onge-
,/veer vier jaren bezig houden, zelf ten einde te
// brengen ')."
Intusschen blijkt uit de briefwisseling tusschen den
Commissaris-Generaal en den Luitenant-Gouverneur-
Generaal, dat de laatste geenszins met genoegzame
magt was bekleed, en dat du Bus niet met zoodanige
kieschheid handelde, als noodzakelijk was, om de Koek
de vervulling zijner moeijelijke betrekking te verligten.
Zelfs ziet men uit het schrijven van den Minister
van Koloniën van den 8a van Slagtmaand 1828,
hoezeer men in Nederland ten laatste overtuigd werd,
dat de briefwisseling van den Commissaris Generaal,
u over de onlusten slechts met één hoofdpersoon beiihoorde
gevoerd te worden; dat aan hem regtstreeks
//gerigt moeten worden de voorstellen en berigten
//der overige medewerkers, en daaronder die van de
//Residenten van Soerakarta, Djokjokarta en Kadoe,
// voor zoo ver die met de demping des oproers in
// belrekking staan ; welke voorstellen hij dan, na rijp
u beraad, aan Uwe Excellentie zendt met zijne consi-
//deratiën. Niemand behoort eindelijk eenige onder-
//handelingen aan te vangen zonder zijne autorisatie,
z/noch tot eenigen maatregel over te gaan zonder zijn
') Zie Jhr. F. V. A. Ridder de Stuers, Gedenkschrift van den
oorlog op Java van 1825—1830, vertaald door Hi M. Lange.

ZESDE HOOFDSTUK. 219
//voorweten." — Dien overeenkomstig moest ook de
Generaal Bischoff, // voor zoo veel de demping des
z/oproers aangaat, met het hoogste burgerlijke gezag
//in de vorstenlauden" bekleed worden '). Uit de
briefwisseling, waaruit bovenstaande regels zijn overgenomen,
kan overvloedig blijken, hoe weinig benijdenswaardig
de toestand was van den Luitenant-Gouverneur-Generaal,
Luitenant-Generaal de Koek, Opperbevelhebber
van het leger in Nederlandsch Indië.
Meer en meer geraakte de hoofdmuiter in de engte,
want nergens liet men hem met rust; ook is het
waarheid, dat hij zelf zich nog slechts aan het hoofd
bevond van eenige honderd volgelingen. Sollewijn
ontmoette hem den 17 n van Herfstmaand te Silo.
Het gevecht nam dadelijk eenen aanvang. Weldra
waren vriend en vijand in ongeregelden strijd ondereengemengd;
men vocht man tegen man. De brandals
der muitelingen streden met wanhopige woede,
want Diepo Negoro en Ali Bassa waren in hun midden.
Senlot werd gekwetst en viel, op het punt om
gevangen genomen te worden. Eenige getrouwen offerden
hun leven voor hem op, en hij ontsnapte. Sollewijn
ontwaarde den Prins, omringd door een zestigtal
manschappen. De hooghartige Sultan, op zijn Arabisch
ros gezeten, herkenbaar aan zijne witte kleeding.
Diepo Negoro vlugtte over de vlakte; hij overkwam
de moeijelijkheden van het terrein, want die hem omringden
waren bereid voor hunnen heilige het leven
te laten. Met een veertigtal der zijnen bereikte hij
«) Zie Jhr. F. V. A. Ridder de Stuers. Gedenkschrift enz. Wij
zijn den Heer Lange veel dank verschuldigd, dat door ZWEdG. onder
do Bijlage H, hl. 320—326, de bedoelde briefwisseling is opgenomen.

220 ZESDE HOOFDSTUK.'
de oevers van de Progo, stortte zich in de rivier, bereikte
de waadbare plek, en kwam behouden aan de
overzijde. Sollewijn was er op hetzelfde oogenblik en
stortte zich evenzeer in den vloed, doch bereikte den
oever na den Prins. Een der huzaren trof dezen bij
zijn aan wal komen en trachtte zich van hem meester
te maken. Op het oogenblik, dat hij het paard in
den teugel greep, viel hij van twee lanssteken doorboord.
Zijn dood werd schitterend gewroken; maar
Diepo Negoro ontkwam naar Banjoe Menango, ofschoon
54 der zijnen op die vlugt vielen. Het vaandel,
onderscheidene krissen, met goud en diamanten versierd,
vielen in onze handen.
Daar vele der oproerige grooten onze gevangenen
waren geworden, werd de toestand der anderen steeds
hagehelijker. Bij die gevangenen bevonden zich eenige
aanzienlijke vrouwen, onder welke eene dochter van
Diepo Negoro, en ook zijn oudsten zoon. Dewijl
de vrijwillige onderwerping altijd gunstiger kansen
opleverde, bood de vroegere medevoogd van den hoofdmuiter,
Mangko Boemi, een man van zachte inborst,
van wien het bekend was, dat hij zich slechts had
laten medesiepen, zijne onderwerping aan. Hij werd
in zijnen vroegeren rang hersteld, en door de bevolking
van Djokjo met veel betuigingen van achting
ontvangen. Ook AH Bassa Prawiro Dirdjo, dacht
aan eigen veiligheid. Toen hij zijne onderwerping
aanbood, werd hij door Kolonel Cochius te Imogiri
met onderscheiding ontvangen. Het werd van veel
gewigt geoordeeld, dat een zoo uitstekend krijgsoverste
zich van de muiterij afzonderde. De Opperbevelhebber
schreef hem den 2 7 n van W ij n maand eene eer-

ZESDE HOOFDSTUK. 221
volle doch tevens dringende brief, die zijne laatste
zwarigheden wegruimde. Zijne overgave sleepte spoedig
meer dan duizend zijner volgelingen mede.
Groot was het verlies voor den hoofd muiter door
den afval van Sentot; zijne magt was gebroken. Zijne
voornaamste aanvoerders of Tommongongs waren of
gevallen, of hadden hem verlaten. Een klein getal
getrouwen bleef hem overig, met twee of drie zijner
naaste bloedverwanten. Zonder geld, zonder leeftogt,
zwierf hij met dezen door de wildernissen, aan gebrek,
aan uitputting, aan ziekte ten prooi. Gejaagd en
vervolgd door de troepen, inzonderheid onder de bevelen
van de Majoors Michiels en Buschkens en de
Kapiteins Gennet en Rinia van Nauta, gelukte het
hem steeds aan hunne rustelooze vervolging te ontsnappen.
Wel werd eene premie van ƒ 50,000 op
zijne uitlevering gesteld; doch dit was nutteloos, want
zijne landgenooten koesteren te veel eerbied voor hunne
opperhoofden, om zich aan dezen te vergrijpen. Geen
hunner is laaghartig genoeg, om zich aan zoodanige
verraderij schuldig te maken, en langs dien weg verachtelijke
rijkdommen te verdienen. Zij bezoedelen
zich niet met die schande, welke zij aan de hoog beschaafde
Europeanen overlaten.
Ingevolge een verslag van den Luitenant-Gouverneur-Generaal
aan den Commissaris-Generaal van den
25» van Slagtmaand 1829, telde de armee te velde
nagenoeg 29,000 koppen, 17,516 manschappen Javaansche
benden, medegerekend. Er waren 1457 gekwetsten
en zieken. Over de verschillende bentings
waren 5200 man verspreid, en de militairen der mobiele
koloniies bedroegen een getal van 4600 man.

222 ZESDE HOOFDSTUK.
Het regensaisoen was daar, en de toestand van
Diepo Negoro werd steeds treuriger. Aan het been
gekwetst, ziek, uitgeput, ten prooi aan allerlei ontberingen,
klampte hij zich bij voortduring vast aan de
hoop eenmaal zijn doel te zullen bereiken. Maar,
ten einde raad, deed hij den 9n van Sprokkelmaand
18.30 den Kolonel Cleerens aanbiedingen. Deze evenwel
verklaarde in geene onderhandelingen te mogen
treden, en zulks te minder, alzoo de Opperbevelhebber
afwezig was. Hij stemde echter toe, dat de Prins
zich naar Kadjawang zoude begeven, terwijl hij het
goedvinden van den Generaal de Koek zoude vernemen,
opdat, mögt deze alle onderhandeling afkeuren,
Diepo Negoro weder naar de wildernis konde terugkeeren.
Intusschen mögt zich laatstgenoemde te Kadjawang
aan geene vijandelijke of dubbelzinnige poging
schuldig maken ').
Te Romo-Kawal had op den 16n van Sprokkelmaand
de eerste zamenkomst plaats tusschen Cleerens en
Diepo Negoro. De opstandeling bleef achterlijk in
het opgeven van hetgeen hij zou verlangen, na zich
onderworpen te hebben, en verzocht om 't schrijven
van den Generaal, waaruit hem mögt blijken, dat hij
in onderwerping zou worden aangenomen. Zijne kwade
trouw bleek, wijl hij het getal zijner volgelingen tot
450 had vermeerderd. Door de aanlokselen zijner
zendelingen deed hij dit getal steeds aangroeijen, en
') De meerdere bicedvoerigheid dan aanvankelijk ons voornemen
Was, waarmede door ons de gevangenneming van Diepo Negoro is
behandeld, moet toegeschreven worden aan het ongunstige gevoelen,
deswege geuit door Jhr. Mr. W. T. Gevers Deynoot, in zijne „Herinneringen
eeuer reis naar Ncderlandsch Indië," bl, 114.

ZESDE HOOFDSTUK. 223
zich op nieuw den titel en de eerbewijzingen van
Sultan geven. Terwijl hij, op uitnoodiging van Cleerens,
zich van Kadjawang naar Minoren verplaatste,
bleef hij niet in gebreke om eene aanzienlijke geldelijke
ondersteuning te vragen. Hij ontving ƒ 10,000
benevens paarden en vele andere zaken. Nu had hij
geld, ten einde zich het noodige en zelfs het overtollige
aan te schaffen, om tegenover de inlanders
zijnen rang van Sultan te doen gelden en manschappen
aan te werven. Onder Nederlandsche bescherming
genoot hij rust, en trachtte, door het rekken der
onderhandelingen, zich van zijne vermoeijenissen te
herstellen en het bij de Javanen te doen voorkomen,
als zouden ook zijne buitensporige vorderingen toegestaan
worden.
Door de van hem verwachtte en gevorderde verklaring
steeds uit te stellen, was het feest aangebroken
van de Poewasa (Vasten) den 25" van Sprokkelmaand,
om tot den 27 n der volgende maand te duren. Diepo
Negoro maakte daarvan gebruik, om onder schijn van
vroomheid te weigeren zich gedurende de feesten met
wereldsche zaken te bemoeijen. Zijne dubbelhartigheid
bleek ook hieruit, dat hij niet naliet, al gedurig den
sleep zijner volgelingen te doen toenemen en hun, als
Sultan, allerlei rangen en onderscheidingen toe te
kennen.
De Generaal de Koek teruggekeerd van Batavia,
alwaar hij eene bijeenkomst met den nieuwen Gouverneur-Generaal
van den Bosch had gehad, deed den
Prins uitnoodigen, te Magelang zijn verblijf te nemen
(Minoren is 12 palen van Magelang). Dit gebeurde;
den 8« van Lentemaand kwamen de manschappen van

224 ZESDE HOOFDSTUK.
Diepo Negoro ten getale van 800, terwijl de Koek,
op eene voegzame plek in de nabijheid, voor de
huisvesting van allen gezorgd had. Eene bijeenkomst
had plaats; de Generaal, omringd van eenen talrijken
staf, ontving hem met heuschheid, gaf hem den titel
van Pangerang, verzekerde hem van 's Gouvernements
welwillendheid, en verklaarde, dat gedurende het feest
over geene zaken zoude worden gehandeld.
De Opperbevelhebber had, naar hetgeen in dergelijke
gevallen vroeger was voorgevallen, en inzonderheid
naar aanleiding van de weldaden, door Diepo Negoro
van het Gouvernement gevraagd en ruimschoots ontvangen,
het regt te veronderstellen, dat de hoofdmuiter
den 16n van Sprokkelmaand, bij zijne zamenkomst
met Kolonel Cleerens, in onderwerping was gekomen.
Hiervan gaf de Generaal kennis aan de residenten der
naburige gewesten, zoodat het gerucht van die onderwerping
zich algemeen verspreidde. Die tijding veroorzaakte
bij allen groote blijdschap. Ook ontving
Diepo Negoro dagelijks bezoeken van den Majoor
Jhr. F. V. A. Ridder de Stuers; de Generaal stelde
zijne moeder, zoon en dochter in vrijheid en vergunde
aan de leden zijner maagschap hem te komen bezoeken.
Hij beantwoordde die weldaden evenwel met
ondank en verraad. Tegenover de Hollanders gedroeg
hij zich voortdurend geheel anders dan tegen de Inlanders.
De feestweken hadden hem rust, verkwikking,
gezondheid en aanzien geschonken of hergeven; hij
had aireede 1500 manschappen aangeworven en gekleed,
en verbeeldde zich, op nieuw als Souverein
Vorst te mogen handelen.
Op den 27» van Lentemaand, het einde der feesten

ZESDE HOOFDSTUK. 225
van den vastentijd, kwamen, overeenkomstig de gebruiken,
al de inlandsche Opperhoofden hunne opwachting
bij den Opperbevelhebber maken, behalve
Diepo Negoro, die zich liet verontschuldigen. Evenwel
kwam hij den volgenden dag vroegtijdig, met een
gevolg van bloedverwanten en priesters, en verzeld door
100 welgewapende ruiters. De Generaal, doordrongen
van de belangrijkheid van zoodanige ontmoeting, had
eene genoegzame krijgsmagt in en om Magelang verzameld
en de noodige maatregelen genomen, ten einde
de mogelijke verraderij van den wederspannigen Prins
geene noodlottige gevolgen mögt hebben. Ook nu
weigerde hij op te geven, welke gunsten hij van het
Gouvernement verlangde. Door de Koek gedrongen,
kwam hij ten laatste met de vordering, van te worden
aangenomen als geestelijk Opperhoofd over zijne landgenooten.
Zoodanige eisch was hem aireede geweigerd
in 1827, dewijl die indruischte tegen het oppergezag
van zijnen meester, den Sultan van Djokjokarta, en
tegen het oppergebied van den keizer. Onzinnig was
die eisch, en er schoot niets overig, toen hij daarbij
bleef volharden, dan hem als staatsgevangene naar
Batavia op te zenden, ter beschikking van den Gouverneur-Generaal.
Dit gebeurde nog dien eigen dag,
nadat zijn gewapend gevolg was ontwapend en zijne
andere manschappen de wapenen hadden afgegeven.
Onder het geleide van Majoor de Stuers en Kapitein
Roeps werd Diepo Negoro over Oenarang naar Samarang,
en van daar met de stoomboot naar Batavia
overgebragt. Door Generaal de Koek werd aan zijne
kinderen en volgelingen vergund den balling te mogen
vergezellen; doch weinigen maakten van dat aanbod
I. 15

226 ZESDE HOOFDSTUK.
gebruik. Toen hij den 8" van Bloeimaand 1830 aan
boord van de korvet Pollux werd ingescheept om de
reis naar Menado aan te vangen, begeleid door 'sLandvoogds
Adjudant Knoerse, bestond het geheele gevolg
van den staatsgevangene uit acht vrouwen en elf mannen.
Den 12n van Zomermaand werd het anker ter
reede van Menado geworpen. Dewijl Kjahi Modjo,
met 62 volgelingen, in het distrikt van Saundawo was
gehuisvest, werd het fort van Menado aan den hoofdmuiter
ten verblijf aangewezen. Later is hij naar
Makassar overgebragt, alwaar hij den 8 n van Louwmaand
1855 is overleden ').
De vijfjarige bloedige oorlog had aan 8000 Europeanen
en aan een grooter aantal Aziaten het leven
gekost, niet alleen door het vuur van den vijand, maar
ook ten gevolge van vermoeijenissen en ontberingen.
Het verlies, aan de zijde der opstandelingen geleden,
was veel aanzienlijker. De kosten van dien oorlog
kunnen op vijf en twintig miljoen gulden begroot
worden.
In 1830 kwam de Generaal de Koek in Europa
terug, om dadelijk tegen andere muiters zijne diensten
den vaderlande te kunnen aanbieden. De Koning
overhandigde hem het grootkruis der Militaire Willemsorde
2 ) en verhief hem tot Baron. Op hem zijn te
) Den 8n van Louwmaand 1855 overleed te Makassar aan verval
van krachten Diepo Ncgoro, oud ongeveer 74 jaren, en werd begraven
in kampong Malayse, nabij het graf van zijnen zoon.
*) Ter zake van den oorlog tegen Diepo Negoro werden 150 Hoofden
Subalterne Officieren en manschappen met de Militaire 'Willemsorde
4e klasse beschonken; met de 3e klasse werden begiftigd Kolonel
Cleerens, de Luitenant-Kolonels Ie Bron de Vexela, de Leeuw
en Sollewijn, de Majoors Bauer, Michiels en F. V. A. Ridder de Stuers,

ZESDE HOOFDSTUK. 227
regt toegepast de woorden, bij eene andere gelegenheid
uitgesproken ') : u Sa probité, sa bonne foi conquéiiraient
l'estime de ses ennemis; son inaltérable dou-
,/ceur soumettait tout autour de lui. Une partie de
//ses exploits fut due à son audace, une autre à la
v confiance qu'il inspirait, une autre à la constance
z/de ses resolutions. Il n'en est aucune qu'on puisse
//attribuer à la fortune."
De Overste Lange, sprekende over de verdiensten
van den Generaal de Koek in dezen oorlog 2 ), haalt
de woorden van een Engelsch schrijver aan : // Hij
z/had geen zweem van verwaandheid; in zijne manieren
// was hij eenvoudig en ongemaakt, steeds in eene op-
//geruimde stemming en de zaken altijd van de hel-
,/dere zijde inziende; van het goede wist hij gebruik
z/te maken en van het slechte voorspelde hij beter-
//schap. Zijn hart was voor iedere edelmoedige ge-
//waarwording vatbaar, en in eenen merkwaardigen
//graad bezat hij het vermogen, om de achting van
//anderen te winnen en zich de toewijding hunner
// diensten te verwerven.
de Kapitein van Geen en de Luitenant Lcdel. De Luitenant-Generaal
J. van Geen werd Kommandeur der Militaire Willemsorde.
Nog werden ridderordes van den Nederlandschen Leeuw uitgedeeld,
en aan allen, die dezen oorlog hadden bijgewoond, eene achtkantige
medaille met de woorden: Oorlog op Java 1825—1830.
') A. J. A. Gerlach, Fastes militaires des Indes Orientales Néerlandaises,
p. 407.
s ) „ Gedenkschrift van den oorlog op Java van 1825 tot 1830,"
door Jhr. F. V. A. Ridder de Stuers, vertaald door den Luitenant-
Kolonel H. M. Lauge, bl. 150 in de aldaar voorkomende noot. In
datzelfde werk leze men ook den belangrijken brief van den Generaal,
bestemd voor de Kocks opvolger, den Generaal Bischoff, bl. 197
en volg.
15*

228 ZESDE HOOFDSTUK.
//Van eenen anderen kant," zoo gaat de Heer Lange
voort, // bezat de bevelvoerende Generaal tevens die
//krijgshaftige geestdrift, die, zonder vermetelheid of
// overdrevenheid, maakte, dat hij zich alles verstoutte,
//alles durfde ondernemen; dien vurigen ijver, die
//hem alles in de uitvoering mogelijk maakte; die
// zielskracht, die geen hinderpaal, geen gevaar, geen
// tegenstand vermögt te overwinnen of te onderdruk-
//ken; die waakzaamheid, die nimmer in gebreke was;
// dat doorzigt, waaraan niets ontsnapte ; die scherp-
// zinnigheid, waarmede hij in de moeijelijkste omstan-
//digheden alles, wat de gelukkige uitkomst eener
//onderneming kan bevorderlijk zijn of bespoedigen*,
//gelijktijdig en met bedaardheid wist te omvatten.
//Gelijktijdig soldaat en Generaal, deelde hij zijnen
z/moed aan het geheele leger mede, terwijl zijne ge-
// matigdheid en zijne zachtheid jegens de zijnen in
v dezelfde mate verdubbelden, als zijne standvastigheid
//onwrikbaar was, ten aanzien der muitelingen, welke
//bij bestreed."

ZEVENDE HOOFDSTUK.
Commissaris-Generaal du Bus de Ghisignies komt in Sprokkelmaand
1826 te Batavia. De Serrure. Bezuiniging. Ongerief door het
kopergeld veroorzaakt. Sinesche mijnwerkers op Banka. Zeerooverij.
Sultan van Maf am ; verjaagd door Kapitein T. Z. Dibbetz;
Radja Akil tot Sultan uitgeroepen. Kruispraauwen gesloopt.
Kosten der Marine. Constructie-winkel ingekrompen.
Tijgers. Productie. Proeven van Cultures. Scheepvaart. Bezuiniging
en bevordering van den landbouw. Producten. Handelmaatschappij.
Javasche Bank. Opening van havens. Balie.
Hydrographie. Klagten tegen du Bus. Raadgevingen van Mout
aan van den Bosch. Deze, als Gouverneur-Generaal naar Indie,
neemt het bestuur over den 16 n van Louiomaand 1830. Du Bus
vertrekt naar Europa. Factorij der Nederlandsche Handelmaatschappij.
Javasche Bank.
De Commissaris-Generaal, die den 10» van Oogstmaand
1825 door Z. M. met uitgebreide magtsbevoegdheid
werd benoemd, was de Burggraaf du Bus
de Ghisignies, sedert ruim twee jaren Gouverneur van
Zuid-Braband en na drie jaren Gouverneur van de provincie
Antwerpen te zijn geweest. Hij was een Waal
van geboorte, en bekend als bekwaam administrateur,
welke hoedanigheid waarschijnlijk 's Konings keuze op
hem heeft doen vallen. Immers de toestand van Indië
werd als zeer somber afgemaaid; de geldnood als

230 ZEVENDE HOOFDSTUK.
hopeloos beschreven. Er waren er, die zich lieten verluiden,
alsof het vaderland sedert 1816, geene voordeden
had getrokken uit onze Aziatische bezittingen,
welke nu een lastpost zouden gaan worden, en dat
het uit dien hoofde raadzaam zoude wezen die bezittingen
geheel vaarwel te zeggen en te verlaten.
Derhalve werd om den Belgen, bij wie die kreet het
meest gehoord werd, genoegen te geven, een hunner
landgenooten gekozen, om de zaken in Indië weder
in orde te brengen, met last van bezuiniging en inkrimping
der uitgaven, zoo oordeelden velen.
Overigens dat zij, wier vaderen die Indische bezittingen
ten prijze van hun bloed hadden verworven
en die zich in de daardoor verkregene welvaart hadden
verheugd, niet genegen waren, die bezittingen den
Engelsclien over te laten : wat was natuurlijker !
Maar vele ingezetenen van de oude Republiek zagen
bovendien met leedwezen, dat door den Koning een
Belg met de hoogste waardigheid in Indië was bekleed
geworden.
Voorzien van de opene brieven des Konings van
den 13 n van Herfstmaand vertrok du Bus den 28 n
dier maand uit Texel naar zijne bestemming. In
Sprokkel m aan d 1826 landde de Commissaris te Batavia,
en de gelijkstelling der godsdiensten, welke
reeds aan Daendels ten pligt was voorgeschreven, doch
destijds enkel in naam had bestaan, werd thans waarheid.
Op last van du Bus werd op het plein van
Weltevreden — door dezen als plein van Waterloo
herdoopt, — eene fraaije Roomsch-Katholieke kerk
gebouwd, die den 6" van Slagtmaand 1829 plegtig
werd ingewijd. Nogtans kan niet gezegd worden, dat

ZEVENDE HOOFDSTUK. 231
de nieuwe Opperbewindhebber het Protestantisme vijandig
was. De Predikant de Serrière, te Soerabaija,
vroeger Waalsch Predikant te Zutphen en Deventer,
wist zijne gunst te winnen. Hij werd aanvankelijk
Historiograaf met eene bezoldiging van/1000 'smaands,
eerlang door zijne werkzaamheid de voorname man in
de Commissie van landbouw; kwam op die wijze aan
het hoofd der Thee-inrigting te Krawang; klom op
tot Resident, en eindigde zijne loopbaan als Gouverneur
der Molukken.
Spaarzaamheid was den Commissaris-Generaal ten
strengste aanbevolen; spaarzaamheid werd door hem
in alles toegepast. Of niet hier en daar bij de uitvoering
het doel des Konings voorbijgestreefd en de
toepassing al te streng vastgehouden werd, zal wel in
geenen deele betwijfeld kunnen worden.
Onder de uit Nederland medegebragte kontanten,
behoorde eene nominale waarde van / 7,200,000 aan
duiten. Men berekende, dat eene hoeveelheid kopergeld
jaarlijks koude worden in omloop gebragt, welke,
ten deele versmolten tot koperen gereedschap, als keteltjes,
kookpannen en dergelijke zaken, naar de buitenbezittingen
uitgevoerd werden, onder de inlanders
verspreid geraakte. De winst, daarop voor 's Lands
kas behaald, werd op minstens/300,000 's j aars geschat.
De Commissaris meende die winsten aanmerkelijk
te doen toenemen, door reeds op den 18« van
Sprokkelmaand 1826 eene verordening uit te vaardigen,
houdende: dat niemand verpligt was, bij eenige
betaling, meer dan tien gulden aan duiten aan te
nemen. In de toepassing werd, bij betalingen op de
Landskautoren, bij elke som boven de ƒ 10 steeds

232 ZEVENDE HOOFDSTUK.
tien gulden aan kopergeld bijgepast, zoodat het niet
lang duurde, of de particulieren werden met kopergeld
overstelpt. Bij betalingen aan de Landskantoren
daarentegen, voor in- en uitgaande regten, werd op
het strengst vastgehouden aan de bepaling der /10
kopergeld. Dien ten gevolge werden zilver- en goudgeld
uitermate schaars, want ofschoon de gulden op
niet meer dan een honderd duiten werd gesteld, zoo
waren nogtans die honderd duiten, tegenover de zilverwaarde
van den gulden, nog bij lange na geen
vijftig ten honderd waardig (ruim 40 %). Welke
wending of uitlegging men derhalve aan die kopercirculatie
gaf, zij liep op eene ontzettend groote schade
voor het Gouvernement uit, dewijl de latere geldschaarschte
daardoor veroorzaakt werd.
Reeds dadelijk ontstonden daaruit een ongerief en
eene belemmering voor den handel, die zoo groot waren,
dat in het begin van het jaar 1827 de //Directie
der beurs te Batavia" zich tot den Commissaris-
Generaal wendde met de klagt : „ dat de onbeperkte om-
// loop van het kopergeld moest uitloopen op algemeene
//verarming." Ook was het niet te ontkennen, dat
het kopergeld aldra tot 30 en 40 ten honderd tegen
andere specie achteruitging. Welk een verlies voor
den particulier en den koopman !
De wissels, door de buitenkantoren op den Ontvanger-Generaal
getrokken, werden- op Java vaak uitgesteld,
tenzij de houder in kopergeld betaald wilde
worden. Meestal waren de houders kleine kooplieden,
wier doel enkel was zich met benoodigde handelsgoederen
huiswaarts te spoeden. Door koper als betaalmiddel
aan te nemen moesten zij bij hunne inkoopen

ZEVENDE HOOFDSTUK. 233
te groote schade lijden. Wilden zij zich dit niet
laten welgevallen, dan misten zij soms den gunstigen
(west) moesson, waarmede zij gewoonlijk huiswaarts
keerden.
Een enkel feit zal genoegzaam wezen, om te doen
ontwaren, hoe die maatregel wel eens schadelijk voor
het Gouvernement uitviel. De Sinesche arbeiders in
de tinmijnen op Banka werden ook met dat kopergeld
gekweld. Te voren werden zij betaald met
ƒ 13.20 in plaats van met 6 rijksdaalders. Ten gevolge
van de verwisseling in Spaansche matten, ter
verzending naar hun vaderland, kregen zij in handen
5.17 Spaansche matten. Dit verlies lieten zij zich
welgevallen. Toen echter de betaling in kopergeld
geschiedde, volgens de uitlegging van den Commissaris-Generaal,
ontvingen zij bij de wisseling slechts
3.62 Spaansche matten. Dit verschil was te groot,
en verwekte het ongenoegen der mijnwerkers, die den
arbeid staakten, en tot oproer oversloegen. De Nehalennia
werd naar Banka gezonden. Om het verloop
der arbeiders te voorkomen, werd tot eene zachte behandeling
besloten. Men eindigde met hun de rijst
voor ƒ 5 het pikol te leveren, in plaats van ƒ 6.60,
en het pikol tin aan te nemen voor/13.50 zilver.
Dit maakte een verschil voor 's Lands kas van/1.90
per pikol tin, dus een niet onbelangrijk verschil voor
den lande. Op die wijze werd door den Kapitein ter
Zee Rijk het oproer gestild, en hervatten de mijnwerkers
den arbeid.
Wat men bij die bezuiniging en inkrimping, door
den Commissaris-Generaal niet zelden met ruwe hand
daargesteld, geenszins te verwachten had, was, dat aan

234 ZEVENDE HOOFDSTUK.
de voltooijing van het paleis te Weltevreden op zijnen
last, de hand zou zijn geslagen. Onder van der Capellen
was dit nagelaten. Nogtans was het eene
prijzenswaardige onderneming te noemen, dat, waar
vroeger de Koningin van het Oosten had geschitterd,
een gebouw verrees, dat aan die vroegere grootheid
herinnerde. Misschien was het te betreuren, dat dit
kostbare gebouw niet op nog grootscher voet werd
voltooid. Zelfs zij, die aan van der Capellen het
bouwen van schepen op Java als verkwisting hadden
toegerekend — volgens deskundigen geheel ten onregte
— prijzen den Burggraaf ter zake van die
uitgave.
Behalve het rijk Nieuw-Brussel op de westkust
van Borneo was er nog eene andere, welke meer haar
geheel aanwezen had te danken aan den Commissaris-
Generaal du Bus: het fort du Bus op Merkus-Oord
wordt alhier bedoeld. Die volkplanting schijnt een
gevolg geweest te zijn van de togten der Marine, bereids
aangevangen onder den Luitenant ter Zee D. R.
Kolff, die, op last van den Gouverneur-Generaal van
der Capellen, in 1825 de oostelijkste streken van den
Nederlandschen Archipel had bezocht. Die streken,
welke eigenlijk ook het eiland Nieuw-Guinea in zich
bevatten, in het noorden eindigende in de Nieuw-
Guineesche eilanden, die tot het gebied van den
Sultan van Ternate behooren, en in het zuiden door
eene weinig bekende en gevaarvolle zeestraat van
Nieuw-Holland gescheiden, waren reeds sedert lang
aan Nederlandsche zeevaarders bekend. Doch dit was
alles. Van de inwoners en van de voortbrengselen
van dat uitgestrekte eiland wist men eigenlijk niets.

ZEVENDE HOOFDSTUK. 235
Sedert de helft van de 17e eeuw had men bij onze
Oost-Indische Maatschappij voornamelijk de zoogenaamde
Zuid Ooster en Zuid-W ester Eilanden leeren
kennen, en die herhaaldelijk bezocht ter zake van de
uitvoering der specerij boomen. Die eilanden en eilandgroepen
hadden meerdere kleine Nederlandsche fortjes,
steenen kerken en schoolonderwijzers. Het laat zich
derhalve ligt begrijpen, dat die ingezetenen aan de
Nederlanders onderworpen waren. Van daar, dat zij
zich Anak Compagnie (kinderen der compagnie) noemden,
en de opperhoofden, als eervol onderscheidingsteeken,
voorzien waren van eenen rotting met gouden of zilveren
knop, met het wapen der Oost-Indische Compagnie
daarop gegraveerd, terwijl zij, als onderdanen van de
Compagnie, de daartoe ontvangen vlag hadden te vertoonen,
bij het naderen van ra- of onbekende schepen.
In de 18 e eeuw had men langzamerhand die menschen
genoegzaam uit .het oog verloren. Toen zij in
1825 en later door Kolff bezocht werden, verheugden
zich de inwoners, dat Nederland hen niet had vergeten,
ja dat Jan Compagnie zich aan hen liet gelegen
liggen. Met veel genoegen toonden zij, door het
aantrekken van welbewaarde kleedingstnkken als anderzins,
dat zij zich nog gaarne noemden Anak Compagnie.
Thans was het nevendoel de westkust van Nieuw-
Guinea te onderzoeken. Deze kust heeft, inzonderheid
in het zuiden, weinig insnijdingen, en veel moerassige,
vlakke streken. De bevolking in die landstreek, van
het ras der Papoeas, een negerras, daar en op Nieuw-
Holland te huis behoorende, staat op eenen lagen

236 ZEVENDE HOOFDSTUK.
trap van beschaving, heeft geenen eigenlijken landbouw,
en is geneigd de vreemdelingen, die hunne
kusten bezoeken, vijandelijk te behandelen. Naar het
noorden toe leverden de bewoners het bewijs, minder
schuw, minder barbaarsch en meer aan het gezigt van
vreemdelingen gewoon te ,zijn. Eigenlijk gezegde landbouw
was ook daar niet te vinden.
Naar die inlichtingen, vereenigd met die van weligen
plantengroei en niet weinig onbekende fraaije vogelen
en gewassen, begreep de Burggraaf du Bus te mogen
toegeven, om in dat verre oosten der Nederlandsche
bezittingen eene vestiging of kolonisatie te stichten,
waaraan men welligt nieuwe producten en nieuwe
uitwegen voor den handel in katoenen stoffen zoude
te danken hebben. Men besloot derhalve de westkust
van Nieuw-Guinea nader te leeren kennen. Massooi,
wilde muskaatnoten, tripang, schildpad (karet),
sago, vogelnestjes en dergelijke natuurlijke voortbrengselen
vindt men er, zonder de paradijsvogel te vergeten,
welke fraaije vogel nergens dan ddâr te huis Is.
Beschaving der wilde bewoners en hen te gewennen
aan geregelden landbouw, behoorden onder de bedoelingen
van du Bus. Te dien einde werd eene uitrusting
gereed gemaakt, onder den Kapitein-Luitenant
Steenboom, bestaande uit de korvet Triton en den
schoener Iris. Het beleid van den togt was opgedragen
aan den Commissaris van Delden, die vergezeld
was van eene Natuurkundige Commissie, bestaande uit
Macklot, Zippehus, S. Muller en van Oort. Men had
in last „bezit te nemen van Nieuw-Guinea van den
//1410 o. L. tot de Kaap de Goede Hoop" het noor-

ZEVENDE HOOFDSTUK. 237
den des eilands ') en „eene volkplanting" aldaar achter
te laten. Voor het zeevaartkundige hadden zich
de Luitenants ter Zee Modéra, ter Bruggen-Hugenholtz
en Bron (of Boers) met de werkzaamheden
belast.
Weldra bleek het, dat evenzeer als het de personen,
die de instruction hadden opgemaakt, aan de kennis
ontbrak van hetgeen te voren ten opzigte van Nieuw-
Guinea was gebeurd, het eveneens aan hen, die de
beschikkingen te maken hadden voor den togt zelven
en de vestiging op de Westkust, te eenenmale mangelde
aan de noodige kundigheden van hetgeen eene
natuurkundige Commissie behoefde en hetgeen tot het
slagen eener vestiging te midden eener onbeschaafde
bevolking onmisbaar noodzakelijk was. Men dacht er
in geenen deele aan, dat het stichten van een fort
en het achterlaten van een garnizoen niet alleen een
zeker getal kettinggangers en koelies vorderde, maar
tevens een aantal Javanen of Mardijkers, met vrouwen
en kinderen, bereid om zich in het nieuwe vaderland
met rijst- en djagong-bouw en het aankweeken van
pluimgedierte en vruchten bezig te houden.
*) Zie J. Modéra, Verhaal van eene reize naar de Z. W. kust van
Nieuw-Guinea, 1)1. 1 en 8: Die lastgeving verraadt eene verregaande
onkunde in hetgeen vroeger omtrent Nieuw-Guinea was gebeurd.
Eene beperkte bezitname in de 19e eeuw van een eiland, dat bereids
in het jaar 1623 voor de Ncderlandsche Republiek in zijn geheel,
en „met de destijds gebruikelijke plegtigheden", was in bezit genomen,
is, men zou geneigd wezen te zeggen, onvergefelijk, Tc regt
leest men dan ook in G. Royer, Reis van Amboina naar de Z. W.
en N. kust van Nieuw-Guinea, gedaan in 1858, bl. 3: „Tegen die
„beperkte inbezitneming, door den Commissaris van Delden, verhef
„ik mijne stem op het plcgtigst in naam van de Nederlandsche natie,
„Neen, geheel Nieuw-Guinea behoort aan Nederland,"

238 ZEVENDE HOOFDSTUK.
Men bezocht de kust van den Z. W. hoek af, en
vond de inboorlingen meestal op eenen zeer lagen trap
van beschaving en uiterst schuw. Dit verminderde
echter, naarmate de expeditie meer noordwaarts kwam,
alwaar de bevolking nu en dan met die van Ceramlaut
of andere kooplieden in aanraking kwam. Daardoor
was men in die meer noordelijke streken niet
onbekend met de uitwerkselen van buskruid en ontving
men gaarne koperen vaatwerk of grove katoenen stoffen.
Ten laatste vond men, ter hoogte van ongeveer
4° N. Br., eene ruime baai, welke „ Titons baai" werd
genoemd, en tot toegang eene straat, „Iris straat"
gedoopt. De landstreek in het N. der baai werd
„ Merkusoord " genoemd, naar den Gouverneur van
de Molukken, en het fort, dat aldaar werd gesticht,
ontving den naam van „Port du Bus". Op den
24n van Oogstmaand 1828, 's Konings verjaardag,
werd dat fort ingewijd en deden de naburige Opperhoofden
den eed van getrouwheid. Op den In der
volgende maand verliet de Commissaris met de Commissie
die eerste vestiging van eene Europesche mogendheid
op het uitgestrekte en zelfs nog niet met
betrekking tot zijne kusten geheel bekende Nieuw-
Guinea. Het is te betreuren, dat er geene betere zorg
voor de bezitting was gedragen.
Het aanleggen van het fort vorderde, door de ijzerhouten
en andere zware boomen, groote inspanning
van het scheepsvolk, dat daartoe gebezigd moest worden.
Menige bijl werd daarop stomp gehakt, want
de werktuigen enz. waren van slechte hoedanigheid.
De uitwasemingen van den moerassigen grond en het
gemis aan zeewinden in eene binnenbaai, waar de

ZEVENDE HOOFDSTUK. 239
oevers digt met rizophoren of mangroves waren begroeid,
waren reeds op zich zelven nadeelig voor den
zeeman, waarbij nog de zware vermoeijenissen moeten
gevoegd worden. En welke ververschingen, welke versnaperingen
konde men bekomen? Geene, van welken
aard ook, dewijl men tot den gewonen scheepskost
was bepaald. De visscherij in de omstreken leverde
overigens genoegzaam op. Spoedig telde men een
aantal zieken en had men een twintigtal manschappen
te begraven, want het gebrek aan versch voedsel maakte
allen, die achtergelaten waren, zwaarmoedig en vatbaar
voor ongesteldheden. De gemeenschap met Amboina
en Banda, vanwaar het benoodigde moest worden ontvangen,
zoo lang men door de inlanders van de Aroeof
Key-Eilanden niet werd voorzien, was onderworpen
aan de moessons, dewijl tegen den moesson in, de
reis zeer langwijlig was.
De kleine bezetting van het fort du Bus was voortdurend
aan velerlei ontbering blootgesteld, zoodat, bij
de aankomst van elk koloniaal vaartuig, de zieken
moesten vervangen worden door gezonde manschappen.
In benoodigde ververschingen werd nimmer voldoende
voorzien. Ook de verhouding met de naburige Papoeas
werd in geenen deele vriendschappelijker. Geen landbouw,
geene beschaving ontwikkelden zich bij hen.
De geheel verkeerd aangevangene onderneming had
een vrij treurig einde. In 1834 werd de bezetting
ingetrokken, en sedert heeft Nieuw-Guinea zich nog
niet te verheugen in eenige kolonisatie of bezetting;
hoe noodig ook voor beschaving, Christendom en handel,
twee of drie etablissementen ook mogen wezen.
Het schijnt alsof, ten gevolge dier mislukte proeve,

240 ZEVENDE HOOFDSTUK.
het Gouvernement huiverig is eene nieuwe onderneming
op breedere schaal te wagen. Intusschen zijn sedert
de laatste jaren eenige zendelingen onder de inlanders
te Dora en in de nabuurschap werkzaam.
Hoog noodig was het onophoudelijk waken tegen
de zeerooverij. Die te beteugelen en kon het wezen
te vernietigen, zou voor de zeevaart en voor de veiligheid
der kustbewoners eene groote weldaad wezen.
Immers de roovers, die langs de kusten stroopten,
waren zoo stoutmoedig, dat zij hier en daar landden,
de mannen doodden, vrouwen, kinderen en tilbare have
medevoerden, en in dier voege veel schrik verspreidden.
De ongelukkigen, die door die booswichten werden opgeligt,
werden tot treurige slavernij gedoemd. Nogtans
wilde du Bus zijn stelsel van bezuiniging mede op de
kruispraauwen toepassen. Inderdaad werden vele dier
vaartuigen gesloopt of verkocht, zoodat de kustvaart,
die hoofdzakelijk gedreven werd door slecht bewapende
praauwen, waarvan de bevelhebber veelal de eenige
Europeaan was, niet meer op bescherming konde rekenen.
Het gevolg hiervan was, dat zelfs de noordkust
van Java door zeeroovers werd bezocht, en van
dóar menschen werden weggeroofd. De opvolgende kommandanten
der zeemagt in Indië beklaagden zich meermalen
over het onvoldoende getal der oorlogsvaartuigen.
„Dat is," zegt deswege de Schout bij-Nacht de Man,
„naar mij voorkomt, omdat men bij het binnenvallen
„van een koloniaal oorlogsvaartuig drie, ja soms vier
„ bestemmingen voor dit vaartuig had, en er naauwe-
„ lijks tijd overschoot het van levensmiddelen, water
„ of andere benoodigdheden te voorzien, om de meest
„ dringende der vier bestemmingen te gaan volvoeren."

ZEVENDE HOOFDSTUK. 241
Het etablissement voor de instructie enz. te Soerabaija,
door Daendels daargesteld, en dat na 1816 weder
op eenen goeden voet was gebragt, zoodat het in staat
gerekend werd in al de behoeften van het leger te
kunnen voorzien, moest ingekrompen worden. Men
kon op den constructie-winkel in 1825 trotsch wezen,
doch de bezuiniging trof ook die uitgebreide werkplaatsen
!
In verscheidene boschrijke, weinig bevolkte streken
van Java zwierf eene menigte tijgers. Vele inlanders
vielen als slagtoffers dier roofdieren. Uit dien hoofde
had de Gouverneur-Generaal van der Capellen eene
premie van f 25 op het dooden dier woeste dieren
gesteld. Die maatregel werkte uitmuntend, ofschoon
het niet te ontkennen is, dat de premie vrij hoog
was gesteld, wijl de Javaan in het algemeen niet bevreesd
is voor den tijger. Du Bus verminderde die
premie tot ƒ 2.50, en het jagt-raaken op dat vreeselijke
ondier had een einde.
In dier voege was het zeker mogelijk de uitgaven
te verminderen, maar veel werd daardoor uit zijn verband
gerukt en de gang van zaken verlamd; terwijl
bijv. door het verminderen der paarden op de wisselplaatsen
langs den grooten weg en het merkelijk verhoogen
van het tarief der vrachten, het gebruik maken
van de paardenposterij grootelijks belemmerd werd.
Toch begreep de Commissaris-Generaal, dat de landbouw
moest aangemoedigd en uitgebreid worden. Daaromtrent
werd du Bus getrouw bijgestaan door de
Commissie van Landbouw, waarvan de Serrière als
de ziel kon worden aangemerkt; ook was deze de
steller der verslagen, door die Commissie uitgegeven.
I. 16

242 ZEVENDE HOOFDSTUK.
^^^^
Die verslagen, alhoewel van vleijerij getuigende jegens
den begunstiger van den Secretaris der Commissie, bevatten
veel belangrijks, ofschoon zij niet altijd van
overdrijving zijn vrij te pleiten. Men hoore het verschil
tusschen de officiële verslagen en die der Commissie
:
UITVOER
volgens het Verslag der Commissie volgens den OfhVié'lcn Staat
van Landbouw van den 29n
van Oogstmaand 1829.
Uitvoer, later opgemaakt.
400,000 pikols
416,000 „
34,800 „
71,900 „
42,000 oude ffi
79,600 „ „
1,570 leggers
2,251 „
Koffij in 1827
„ „ 1828
Suiker „ 1827
„ „ 1828
Indigo „ 1827
„ „ 1828
Arak „ 1827
„ „ 1828
399,558 pikols
416,172 „
32,220 „
25,870 „
8,284 oude ff
23,610 „ „
4G4 leggers
534 „
Op die wijze blijkt, hoe de hoeveelheid suiker,
en vooral indigo en arak, onjuist door de Commissie
zijn opgegeven.
De koffij, suiker, arak en indigo konden op Java
als inheemsch beschouwd worden, hoezeer de aanmoediging
of de tegenwerking van het Gouvernement op
de teelt dier producten ongetwijfeld te allen tijde
groolen invloed uitoefende. De opwekking van den
Javaan tot den koffijbouw was oorzaak, dat in 1828
meer dan vier miljoen koffij boompjes werden geplant.
Voor de suikerfabrieken waren voorschotten aan Europeanen
en Sinezen van zeer gunstige uitwerking. De
invoering van de West-Indische suikerfabrikaadje was
echter eene behoefte. Hiermede vergenoegde zich de

ZEVENDE HOOFDSTDK. 243
Commissaris Generaal niet. De rijstbouw, zoo onmisbaar
voor Java's bevolking, moest worden uitgebreid.
Ten einde meer natte rijstvelden aan te leggen, werden
meertjes drooggemaakt, of meerdere waterleidingen
ter besproeijing der rijstvelden, waar zulks noodig mögt
wezen, daargesteld. Bij de besproeijing of bevloeijing
der kunstmatig aangelegde sawa's, heeft steeds de Javaan
groote bedrevenheid aan den dag gelegd. Ook is
men met den aanleg van sawa's jaren laug voortgegaan,
dewijl djagong en katjang mede door den Javaan tot
voedsel worden gebruikt, alhoewel hij aan de rijst de
voorkeur geeft. Overigens kan Java nog een aantal
voortbrengselen aan den handel schenken, wanneer
men zich slechts de moeite wil geven daaraan eenige
zorg te wijden. Men denke slechts aan de velerlei
gommen, harsten en verf houten, doch late dezen aan
de particuliere nijverheid. Andere cultures vorderen
de aandacht. De kostbare verfstof, welke het cochenille-insect
levert, werd op Java ingevoerd. De cactusopuntia
(nopal), waarop dat insect leeft, vereischt,
even als het insect, vele zorgen, en zoo daaromtrent,
als tot het acclimatiseren van tabaksoorten, of althans
tot het nemen van proeven daartoe, waren onderscheiden
leden van de Natuurkundige Commissie zeer
werkzaam. De meeste dier proeven werden aanvankelijk
in den Buitenzorgschen plantentuin genomen,
ten einde die planten later op andere gronden over te
brengen. De Ceylonsche kaneelboom en de Sinesche
theeboom behoorden onder de gewassen, waarmede
zoodanige proeven genomen werden. Die ondernemingen
waren rijk aan gevolgen en slaagden ten deele
naar wensch.
16*

244 ZEVENDE HOOFDSTUK.
Het aanstaande tooneel van de voornaamste werkzaamheden
der Nederlandsche Handelmaatschappij was
Java, waar zij ook teeken van leven gaf. Eene factorij
of vertegenwoordigster van het bestuur dier vennootschap
werd te Batavia gevestigd. De leden, wier
werkkring nog geenszins duidelijk was afgebakend, en
die in 1825 in Indië kwamen, waren A. J. L. Ram,
President, leden waren A. Meijer, D. de Haan,
P. H. Spengler en de Beth. De belangrijkheid der
factorij voor Java ontwikkelde zich langzaam, evenzeer
als haar invloed. Zoo riep zij den 17n van Louwmaand
1828 de Javasche bank in het leven, wier
werkzaamheden, nu eens meer, dan eens minder uitgebreid,
soms door het Gouvernement krachtdadig
ondersteund of gewijzigd zijn geworden.
Op het einde van 1825 (31 van Wintermaand)
werden, deels ter voldoening aan de bedoelingen van
het handelstractaat, in 1824 met Groot-Brittanje gesloten,
de volgende havens ook voor den handel van
bevriende mogendheden opengesteld : Batavia, Samarang,
Soerabaija, Riouw, Muntok, Palembang, Benkoelen,
Padang, Tappanoelie, Banjermassing, Pontianak,
Sambas, Makasser en Koepang. Dit was een groote
stap om tot eene vrijzinnige toepassing van de handelsvrijheid
te geraken, altijd met begunstiging van
eigene scheepvaart boven die der vreemde mogendheden.
Bodems, die in Nederlandsch-Indië te huis
behoorden en daarmede gelijk gestelde, mogten altijd
met de Nederlandsche koloniale scheepvaart op gelijken
voet behandeld worden. De schepen, voor de Nederlandsche
Handelmaatschappij bevracht, erlangden
teruggave van uit- en ingaande regten, voor zoo veel

ZEVENDE HOOFDSTUK.
245
de ladingen, welke aan het Gouvernement toebehoorden,
betrof.
De oorlog tegen Diepo Negoro deed de behoefte
aan krijgsvolk dringend gevoelen. Van de buitenposten
ontbood men zoo veel en meer zelfs dan aldaar
gemist konde worden. Inlandsche hulpbenden
konden nuttig gebezigd worden, zoo als eerlang bleek
met de Madurezen en later met de Alfoeren uit de
Molukken. Reeds vroeger, vooral in de eerste jaren
dezer eeuw, hadden op Balie aangeworven Balienezen
als soldaten goede diensten bewenen. Om die reden
werd de Adsistent-Resident du Bois naar Beliling,
het eenige rijk waarmede men destijds in betrekking
stond, gezonden. De Radja liet zich gemakkelijk
overhalen om een duizendtal manschappen in zijn rijk
te laten aanwerven, ten gevolge van de geschenken,
die hij van het Bataviasche bestuur had te wachten.
De uitvoering ontmoette echter den tegenstand van
zijnen Rijksbestierder en dien van eenen zijner invloedrijkste
Grooten. Het verdrag, in het begin van 1825,
betreffende die aanwerving met den Radja gesloten,
verbitterde hen; zij bragten den troonsopvolger door
vergif om het leven, en ontzagen, naar het schijnt,
evenmin het leven van Radja Pamadjodan zelven.
Van toen af heerschte bij het bestuur van het rijk
Beliling eenen vijandigen geest tegen het Nederlandsche
bewind, zoodat er aan geene werving op Balie dezerzijds
meer gedacht werd.
De togten van de Officieren der Nederlandsche en
der Koloniale Marine door den Indischen Archipel
werden insgelijks vrij zeldzaam. De leden der Natuurkundige
Commissie nogtans vuurden den ijver tot

246 ZEVENDE HOOFDSTUK.
zoodanige togten aan en hunne onderzoekingen verrijkten
jaarlijks de kabinetten te Leiden met de voortbrengselen
van het dieren- en plantenrijk van den
Archipel, dat nog zoo vele onbekende schatten verborgen
hield. Ten gevolge van die vermeerderde
togten ontwaarde men dagelijks meer en meer hoe
gebrekkig onze kennis van de vaarwaters en van de
kusten dier eilandzee was. Hydrographische opnamen
vierden derhalve meer en meer eene behoefte.
Er bestonden wel is waar fraai gegraveerde en van
wijdsche sierlijke titels voorziene Engelsche kaarten,
maar het bleek niet zelden, dat die kaarten in naauwkeurigheid
voor de oude Nederlandsche Oost-Indische
Compagnieskaarten moesten onderdoen. Die taak bleek
voor den Nederlandschen zeeman te zijn weggelegd.
Daarop was de Kapitein ter Zee de Man bedacht, die
als Directeur en Kommandant der Marine in 1827 den
Schout-bij-Nacht Melvill van Carnbée was opgevolgd.
Aan den Kapitein-Luitenant ter Zee J. C. Rijk, met het
fregat Nehalennia in Indië gekomen, werd door den
Kommandant der Marine de zamenstelling eener memorie
opgedragen, waarin de grondslagen voor die hydrographische
opnemingen zouden worden uiteengezet.
Dit geschiedde naar behooren, en door den fregats-
Kommandant werden de Luitenant ter Zee de Perez
en de stuurman Siewers voor die werkzaamheden aanbevolen.
Daartoe benoemd, werden beiden van de rol
der Nehalennia afgevoerd. Evenwel deden tusschen
beide komende omstandigheden de zaak op den achtergrond
wijken, zoodat onderscheiden jaren voorbij gingen,
alvorens de //Commissie tot verbetering der zeekaarten"
met der daad werd ingesteld. Sedert hebben

ZEVENDE HOOFDSTUK. 247
de Nederlandsche Zee-Officieren en Scheepsgezaghebbers
onze kennis aan de hydrographie der Indische wateren
jaarlijks op belangrijke wijze verrijkt.
Klagten waren bij den Koning ingekomen over de
gebreken van het bestuur van den Commissaris-Generaal
du Bus. Waar de belangen van zoo velen door
de bezuinigingen, ingevoerd door den oppersten Gezagvoerder
in Indië, werden benadeeld, kon dit niet
uitblijven; doch het oefende slechts geringen invloed
uit op Z. M. Des te geringer was die invloed, doordien
de Koning grooten prijs stelde op de verbeteringen
en de uitbreiding van den landbouw op Java, alsmede
op de invoering van nieuwe cultures gedurende het
bestuur van du Bus. Er was derhalve niet aan te
twijfelen, of de Burggraaf had, in weerwil van den
moeijelijken toestand, waarin hij door de koninklijke
bevelen was geplaatst, veel nuttigs verrigt.
Intusschen had de oud Commissaris-Generaal Elout,
door zijne rapporten en memoriën, den Koning aangeboden,
bij Z. M. grooten invloed weten te verwerven.
Er zijn er, die meenen, dat zijne belangeloosheid,
toen hij in Wijnmaand 1820 van het hem toegekende
pensioen voor het Commissariaat van f 6000 reeds
kort na zijne terugkomst uit Indië afzag, den Koning
vóór hem had ingenomen. Hij werd Minister van
Koloniën, en als zoodanig om raad gevraagd, toen
Z. M. in 1828 mede van den Generaal J. van den
Bosch het gevoelen verlangde te vernemen omtrent
de uitbreiding der cultures op Java, de kolonisatie
van Europeanen op dat eiland en de uitgifte of verhuur
van gronden aldaar, omtrent welk laatste punt
in der tijd het gevoelen van van der Capellen had

248 ZEVENDE HOOFDSTUK.
gezegevierd. De Generaal van den Bosch was bestemd
tot algemeen landvoogd van Nederlandsch-Indië, vooral
sedert hij eene belangrijke zending naar onze West-
Indische koloniën ten genoege des Konings had ten
uitvoer gebragt. Van den Bosch, die reeds in het
begin dezer eeuw eenige jaren op Java had doorgebragt,
was van oordeel, dat, zonder in overgroote bezuiniging
het welzijn van Java te zoeken, de opbrengst
van Indië, ten voordeele van het moederland, op merkelijke
wijze zoude vermeerderd kunnen worden. De
oplossing van een zoo belangrijk vraagstuk zoude zijne
taak wezen.
De Luitenant-Generaal Jan van den Bosch vertrok
als Gouverneur-Generaal met uitgebreide magt, vertoefde
eene maand te Bio Janeiro, ten einde van nabij
met de productie van koffij en suiker door slaven zich
bekend te maken, en landde den 3" van Louwmaand 1830
te Batavia. Op den 16n dier maand nam hij van den
Commissaris-Generaal, den Burggraaf du Bus de Ghisignies,
het bestuur over. Deze werd met veel eerbewijzen
uitgeleide gedaan en vertrok eene maand
daarna, aan boord van het fregat Bellona, gekommandeerd
door den Kapitein ter Zee Dibbetz.
Bij zijne tehuiskomst in Europa trof hij als Zuid-
Nederlander een ongelukkig tijdperk. Het was niet
te verwonderen, dat het Brusselsche oproer, in Oogstmaand
van dat jaar, invloed uitoefende ten aanzien
der wijze waarop hij ontvangen werd. Hij leefde sedert
in België als ambteloos burger, totdat ook hij van
het tooneel dezer wereld aftrad.

ACHTSTE HOOFDSTUK.
De opsland van Diepo Negoro gedempt. Grensscheiding van Djokjo
en Solo's uitbreiding van grondgebied. Sinezen op Java; opstand.
Het cultuurstelsel ontwikkeld; kqffij, suiker, indigo enz. Zorg
voor den Javaan. Producten naar Europa. Van den Bosch
door velen miskend. Regtvaardiging. J. Ch. Baud, Vice-president
van de Indische Regering in Louwmaand 1833. /. van den
Bosch Commissaris-Oeneraal den 17 u van Louwmaand 1833 en
Baud Gouverneur-Generaal ad interim. Van den Bosch naar
Sumatra, vertrekt den 2« van Sprokkelmaand 1834 naar Europa,
toordt Minister van Koloniën. Aardbevingen op Sumatra 1833
en op Java; 1834 op Java; 1835 op Amboina enz. Leden der
Natuurkundige Commissie, Scheepsbouw. Zeerooverij. Gesmokkelde
duilenplaatjes. Werking van het cultuurstelsel onder den
Gouverneur-Generaal ad interim Baud; tegenwerking.
Sedert zes weken had de nieuwe Opperlandvoogd
op Java het bestuur in handen, toen hij het genoegen
mögt smaken den hoofdmuiter, den Djokjoschen Pangerang
Diepo Negoro, in zijne magt te zien. Deze
had gedurende vijf jaren het Nederlandsche Gouvernement
groote zorg veroorzaakt en vele moeijelijkheden
berokkend. Zijn opstand was onder het bestuur
van den Baron van der Capellen begonnen; de Burggraaf
du Bus de Ghisignies had gedurende den geheelen
tijd van zijn beheer gezamenlijk met den Generaal
de Koek den drukkenden last van dien oorlog te

250 ACHTSTE HOOFDSTUK.
torschen gehad; deze had dien oorlog begonnen en
hoogst roemrijk ten einde gebragt, en de Generaal van
den Bosch kwam op Java enkel, naar het scheen, om
de vruchten van de behaalde zege in te oogsten. De
prins, wiens opstand zoo veel bloed en schatten gekost
had, werd van Java verwijderd, en daardoor onschadelijk
gemaakt.
Overeenkomstig den hem verstrekten last, werd door
den Algemeenen Landvoogd, niet lang na zijne aankomst,
de Hooge Regering ontbonden, ten einde, ingevolge
een nieuw regeringsreglement, eene andere
organisatie in te voeren. Het was van den Bosch
voorgekomen, dat de traagheid van den Javaan voor
zijne ontwerpen tot uitbreiding van den landbouw een
beletsel zoude wezen, dat door de invoering van een
nieuw element konde hersteld worden. Onder de
Aziatische natiën, op Java bekend, was er geene, die
door vlijt en arbeidzaamheid zich zoo zeer onderscheidde
als de Sinesche. Bovendien verlieten jaarlijks honderden
van deze hun vaderland, om elders voedsel en
werk te vinden. Dien overeenkomstig werd reeds op
den 26" van Hooimaand 1830, door Gouverneur-Generaal
in Itade, eene premie uitgeloofd aan de scheepsgezaghebbers
die uit Sina werkzame mannen zouden
invoeren, die zich voor den tijd van twee jaren tot
den arbeid in Gouvernements-landbouw-koloniën of
fabrieken wilden verbinden. Die premie bedroeg/50
voor ieder geschikt persoon, ten getale van honderd
emigranten voor liet eerste jaar. De arbeiders moesten
die /50 inverdienen, docli genoten 4 rijksdaalders
's maands, met eene voldoende hoeveelheid rijst en
andere benoodigdheden.

ACHTSTE HOOFDSTUK. 251
De vlugheid van begrip der Sinezen en hunne vlijt
en handigheid waren boven allen twijfel verheven,
zoodat van den Bosch tot de overtuiging geraakte, dat
de Sinesche arbeiders in de suiker- en indigo-fabrieken,
bij de thee-cultuur, en de werkzaamheden voor
de zijdeteelt, hoogst bruikbaar zouden wezen. Misschien
was geeiie genoegzame aandacht geschonken
aan de omstandigheid, dat arbeiders, verkregen door
zoodanige premiën of belooning, aan de Sinesche schippers
uitgeloofd, menschen waren, die tot de geringste
klasse der bevolking behoorden, eu die welligt ten
deele niet misdaden bezoedeld, uit dien hoofde hun
vaderland verlieten. Daarbij kwam, dat die menschen,
in grooten getale in landbouw-etablissementen opeengehoopt,
aan boosaardige inblazingen van enkelen hunner
makkers blootgesteld, te meer aan die verleiding
zouden gehoor geven, naarmate zij te minder onder
een waakzaam toezigt zouden gesteld wezen.
De uitkomst beantwoordde in geenen deele aan de
verwachting van den Algemeenen Landvoogd. In den
nacht van den 8 n van Bloeimaand 1832 brak onder
de Sinesche landbouwers in Krawang een opstand
uit, en het bleek aldra, dat zij van geweren en buskruid
goed voorzien waren. Het fabriekgebouw te
Tjilangkap werd door hen in brand gestoken, waarop
zij zich naar Poerwokarta begaven, waar zij het Residentiehuis
en een deel van het vlek vernielden. De
Resident de Serrière met zijn gezin en de overige
Europeanen redden zich met moeite naar Tjikao.
Naauwelijks had de Gouverneur-Generaal die tijding
bekomen, of er werden troepen en schutterijen van
Batavia, Buitenzorg en de Preangers naar het be-

252 ACHTSTE HOOFDSTUK.
dreigde punt afgezonden. De muiters hadden zich,
ten getale van 400 à 500 man, te Tandjong-Poera
verschanst, en waren zelfs van geschut voorzien. Om
hen te bereiken, moest men de Tjitaroem over, welke
hoog opgezwollen en bij gebrek aan vaartuigen moeijelijk
over te komen was. De 12e des morgens kwamen
de troepen, door de plaatselijke kennis van den
Adsistent-Resident Bik, aan de overzijde, zonder door
de muitelingen bemerkt te worden. Bik riep hun van
den tegenoverliggenden oever toe, dat zij zich zouden
onderwerpen. Dit werd met geweerschoten beantwoord;
ook de aanval der troepen werd niet alleen afgeslagen,
maar de troepen werden zelfs tot wijken gebragt.
Nu deed de Majoor Michiels den stormmarsch blazen,
stelde zich zelven aan het hoofd zijner manschappen,
en de muiters werden uit hunne verschansing verdreven.
Een honderdtal der Sinezen verloor daarbij
het leven ; weinig geringer was het getal, dat de rivier
had willen overzwemmen, doch, door den stroom medegesleept,
in den vloed omkwam.
Het gelukte den aanvoerder der muiters met een
deel der zijnen de basar van Tandjong-Poera te bereiken.
Aldaar omsingeld, stak hij het huis, dat
hem tot toevlugt diende, in brand. De vlammen verspreidden
zich, en de meeste emigranten, die er eene
schuilplaats hadden gezocht, kwamen om het leven.
Eenige afzonderlijke zwervers werden door de Javanen
levend of dood uitgeleverd, of smeekten om genade.
De Adsistent-Resident en de Directeur van het
Etablissement hadden zich uitstekend gedragen. Eveneens
het lid der Natuurkundige Commissie de verdienstelijke
Macklot en de klerk de Vries, die beiden er

ACHTSTE HOOFDSTUK.
253
het leven bij inschoten. Niet zoo loffelijk was de algemeene
getuigenis ten aanzien van den Resident,
wien door sommigen strenge ligchamelijke kastijding
der Sinezen werd ten laste gelegd. De dood van
Macklol werd door zijne vrienden als een verlies voor
de wetenschap beschouwd, en ten zeerste betreurd.
Door den Algemeenen Landvoogd moesten maatregelen
worden genomen, wier noodzakelijkheid of raadzaamheid
gedurende den afgeloopen oorlog zoude gebleken
zijn. Daaronder behoorde eene zuivere afscheiding
van de wederzijdsche grenzen, ten einde het
slechte volkje van het eene rijk te minder gelegenheid
mögt behouden om, door het eenvoudig overschrijden
der grenslinie, hetgeen tot hiertoe zoo gemakkelijk
was geweest, zich straffeloosheid te verzekeren. Buitendien
had de Generaal van den Bosch als stelregel
aangenomen, dat de uitgestrektheid der beide groote
rijken oorzaak was van de opstanden, van welke de
binnenlanden van Java ten tooneel hadden gestrekt.
De afgelegene gedeelten immers van die rijken werden
nimmer door den souverein zelven bezocht, zoodat de
ingezetenen wel aan de dynastie, maar geenszins aan
den persoon van den regerenden vorst waren gehecht.
Het onteigenen van die afgelegene districten was derhalve
als raadzaam te beschouwen. Het valt niet te
ontkennen, dat zoodanige redenering niet van willekeur
was vrij te pleiten, vooral niet, dewijl zij dienen
moest, om bij de twee vorstenhoven het voorstel te
doen ingang vinden, van eenige districten van hun
gebied, ten behoeve van het Nederlandsche bewind,
afstand te' doen. Daarbij deed men de aanzienlijkheid
der schulden gelden, welke, na den geëindigden oorlog,

254 ACHTSTE HOOFDSTUK.
ten laste der beide rijken moesten komen. Staatsbelang
kwam hierbij ongetwijfeld in het spel.
Als Commissarissen tot de zaken der vorstenhoven
werden Merkus en van Sevenhoven benoemd. Door
dezen werd voorgesteld de geheele afstand der provinciën
Bagelen, Banjoemaas, Madioen, Kedirie en Patjitan,
die gezamenlijk eene bevolking telden van 1,300,000
zielen. Als voorwaarde werd daarbij gevoegd, dat dezelfde
inkomsten, welke tot hiertoe de vorsten en
prinsen of andere grooten, uit die provinciën hadden
genoten, hun zouden verzekerd worden. In dier voege
werd de pil verguld, en het voorstel aannemelijk gemaakt.
Verder zou eene strook lands, tusschen de
rivieren de Progo en de Bogowonto, toebedeeld worden
aan de Prinsen die, door hunne getrouwheid aan
het Nederlandsch Gouvernement, gedurende den afgeloopen
oorlog, hadden uitgeblonken. Deze waren de
Pangerangs Adipatti Pakoe Alam, wien 4000 tjatjas,
Mangkoe Diningrat, wien 500 tjatjas en Praboe
Ningrat, wien 100 tjatjas ') werden gegeven.
Ingevolge deze en andere berekeningen, ook voor
den afstand der tolpoorten, welke opgeheven werden,
daar zij tot velerlei knevelarij en kwellingen aanleiding
gaven, werd aan het rijk Solo een jaargeld van
/ 754,987 en aan dat van Djokjo een ten beloope
van /465,000 toegekend. Daarbij brenge men in
rekening circa /120,000 voor jaarlijksche rente der
schulden, welke aan de vorsten en prinsen werden
kwijt gescholden. In dier voege verkrijgt men eene
') Tjatja, familie of huisgezin, is de benaming, welke op Java aan
de hoofden of eigenerfden worden gegeven. Ecue tjatja bedraagt
eigenlijk vier gezinnen, en een gezin vijf zielen.

ACHTSTE HOOFDSTUK. 255
som van ƒ 1,300,000, welke aan de beide vorstenhoven
jaarlijks van onzentwege zoude worden uitgekeerd.
Groot waren de offers onzerzijds door die schikkingen
gebragt. De 24 miljoen gulden had billijkerwijze
het hof van Djokjokarta als oorlogskosten moeten
betalen, doch men had de overtuiging dat de
betaling nimmer zoude geschieden. Nog miste men
ingevolge die overeenkomst ƒ 700,000 's jaars uit de
opbrengst bij pacht voor de tolpoorten. Deze waren
tot hiertoe aan de Sinezen verpacht geworden, maar
die belasting werd opgeheven, daar zij tot onkiesche,
stuitende handelingen aanleiding gaf.
Waren al die offers zeer aanzienlijk, zoo werden
daarentegen, door die uit te betalen jaargelden, de
Keizer en de Sultan in eenen staat van afhankelijkheid
geplaatst, welke deze vorsten buiten staat waren
af te schudden. Minder dan vroeger zouden zij voortaan
tot opstand geneigd wezen, wijl men hun de
middelen daartoe konde onthouden. Een ander groot
voordeel verkreeg men onzerzijds in dier voege. De
nieuw verworvene districten of residentiën waren zeer
gunstig voor de cultures of voor den afvoer der producten
gelegen. Zij waren bovendien vruchtbaar en
bevolkt door nijvere Javanen. Eene berekening van
de waarschijnlijke opbrengst dier landschappen, onder
de leiding van verstandige Europesche ambtenaren,
begrootte de opbrengst bij toepassing van het cultuurstelsel
op ongeveer vijf en veertig ton gouds.
Daarmede beschouwde de Generaal van den Bosch
de zaken van de vorstenhoven als nog niet te eenenmale
ten einde gebragt. De keizer had zich namelijk
veroorloofd, heimelijk de graven der vorsten van hel

256 ACHTSTE HOOFDSTUK.
Mataramsche Rijk te bezoeken, ten einde aldaar te
bidden en den invloed der droomen af te wachten.
Zoodanige handelwijze was eene gewone voorbereiding
tot verzet tegen het Nederlandsche oppergezag. Ofschoon
nu zijnerzijds geene daad van verzet was gevolgd,
greep men die gelegenheid aan, om eenen
vorst, over wiens dubbelhartigheid men zich steeds te
beklagen had, van den troon vervallen te verklaren,
en als balling naar Amboina te zenden. Hij werd
opgevolgd door zijnen zoon den Pangerang Adipatti
Poerbojo, onder den naam van Soesoehoenan Pakoe
Bowoeno VII. Evenmin was men tevreden over de
beide begunstigde Prinsen aan het hof van Djokjokarta.
Zij gedroegen zich op dubbelzinnige wijze, in
dier voege, dat zij voornemens tot openlijk verzet schenen
te koesteren. En Mangkoe Diningrat en Praboe
Ningrat ontgingen, ten gevolge dier vermoedens, de
verbanning buiten Java niet. Sedert heeft het Nederlandsche
bestuur geene redenen gehad, zich te beklagen
over onwil, en heeft zich geen spoor van kwade
gezindheid van de zijde van de beide vorstenhoven
vertoond.
Tengevolge van de reeds vóór zijn vertrek uit Nederland
gewisselde stukken en memoriën, was aan van
den Bosch ten ernstigste aanbevolen, de inkomsten te
doen toenemen, en de gelegenheid te scheppen om
eene genoegzame hoeveelheid producten te verkrijgen
tot het zenden van remises naar patria, ten einde de
renten te kunnen kwijten van de kapitalen, ten behoeve
van Indië genegocièerd. Van den Bosch had
echter een nog grootscher doel. Onder de Bataafsche
Republiek waren de sedert 1780 zoo reusachtig toe-

ACHTSTE HOOFDSTUK.
257
genomene compagnieschulden bij de staatsschulden opgenomen,
en hij wilde trachten de Indische baten zoodanig
te doen aangroeijen, dat ook die schulden langzamerhand
konden worden gedelgd. Een grootsch doel
voorzeker! Daartoe zouden de cultures uitgebreid en
de geheele bevolking van Java daarvoor belangstelling
ingeboezemd moeten worden. Dit kon niet gemakkelijk
geschieden, dewijl de Javaan van nature
traag, wars is van nieuwigheden en slechts gewoon de
aansporing zijner hoofden te volgen.
Evenwel waren de teelt van suikerriet en de suikerraffinaderij
evenmin als het aanmaken van indigo in
de Bataviasche Ommelanden onbekend. Sedert lang
toch waren die beide fabrikaten, óf met óf zonder
ondersteuning van de Compagnie of van het Gouvernement,
aldaar voortgebragt; nu eens meer door Sinezen,
dan eens meer door Nederlanders. Nadat, omtrent
anderhalve eeuw te voren, de aanplanting van
koffijboomen was beproefd geworden, had de weinige
moeite, daaraan verbonden, den koffijbouw bij velen
aangenaam gemaakt. Ook op het einde der vorige
eeuw, vooral onder het bestuur van Daendels, had
men getracht de koffijteelt meer in het oosten van
Java aan te moedigen. Daendels had ook aan de
Inlandsche hoofden, tengevolge van dien aanbouw, voordeden
voorgespiegeld.
Ziedaar de grond, die zich aan van den Bosch
ter bearbeiding aanbood. Maar de huishoudelijke inrigtingen
der Javanen waren niet overal dezelfde. De
aloude volksinstellingen steunden meestal op het denkbeeld:
dat de vorst de eigenaar was en de cigenerfdeu
(ïjatjas of hoofden der Tjatjas), de vruchtgebrui-
I. 17

ACHTSTE HOOFDSTUK.
kers waren, terwijl drie, vier of vijf afhangelingen
(woewoengs) hun ten dienste moesten staan, en daarvoor
een zeker aandeel in de opbrengst der natte rijstvelden
of sawas voor zich zelven en hun huisgezin
genoten. Anderen landeigendom of landbouw kende
men niet. De vorsten hadden het regt zekere belasting
van de bebouwde gronden te vorderen, meestal
75 e van den oogst, of eenen arbeid berekend op 66
dagen, behalve de heerendiensten, die de Javaan
aan zijne hoofden en vorsten, als van oude herkomst
(adat, gebruiken) geenszins bezwarend achtte. Op dien
grondslag voortbouwende, hield men het daarvoor, dat
een dorp of dessa, wier inwoners het '/f der rijstgronden
ten behoeve van het Gouvernement afzonderden,
dezen behoorlijk bearbeidden, en daarop het voortbrengsel,
dat het Gouvernement wenschelijk voorkwam,
aankweekten, daardoor zich van de landrente of het
7e e van zijn rijstgewas had gekweten. De misgewassen
zouden voor rekening van het Gouvernement komen,
doch de meerdere voordeden, welke het gewas,
aangeplant in plaats van het rijstgewas, bij tauxatie
zouden afwerpen, zouden aan de dorpsbewoners wor-,
den te goed gedaan.
In de toepassing vorderde de koffij weinig fabriekmatige
bearbeiding, de suiker daarentegen veel. Ten
aanzien van de laatste is derhalve de invloed van
vadsige en trage, dan wel werkzame, en vlijtige residenten
of districtshoofden grooter dau bij de pluk en
de drooging der koffij.
Daarop werden bij Gouvernements beschikking den
5" van Wintermaand 1832 de volgende aanmoedigingen
toegekend:

ACHTSTE HOOFDSTUK. 259
Aan den Resident voor eiken pikul suiker opbrengst in zijne
Residentie 10 Cents.
Aan den Regent voor eiken pikol suiker opbrengst in ziju
Regentschap 10 „
Aan den Adsistent-Resident dito 10 „
Aan de Controleurs 5 „
Aan de Divisie-Hoofden en andere Indische ambtenaren . 15 „
Te zamen per pikol . . . 50 Cents.
Plaatselijke omstandigheden hebben hierin wijzigingen
gebragt, maar men bedenke, dat, waar het
eene opbrengst van duizend pikols betreft, deze geringe
aanmoediging waarlijk den ambtenaren tot prikkel
heeft gestrekt om ieder in zijnen kring den aanbouw
te bevorderen.
De indigocultuur vordert voor één stel bakken dagelijks
12,500 fg bladeren, of 10 pedattie vrachten, ieder
van 10 pikols. Over een geheel jaar kan de opbrengst
niet hooger geschat worden dan 4000 f$. De kosten
bedragen ƒ 1.62, en aan de ambtenaren wordt, volgeus
besluit van den 5 n van Wintermaand 1831, van 20
tot 25 cents per pond toegekend, in dier voege als
'van de suiker is opgegeven. Edoch de indigobouw
geschiedt niet overal op dezelfde wijze en levert derhalve
onzekere uitkomsten. In Cheribon bestaan kleine
fabrieken, en daar schijnt de uitkomst liet voordeeligst
te wezen.
Evenmin als de suiker en de indigo, is de koffijbouw
als eene nieuwe cultuur te beschouwen. De
Preaugers en een deel der Bataviasche Ommelanden
strekken ten voorbeeld, ook voor de paggerkoffij, dat
wil zeggen de aanplanting van koffijboomeu rondom
de erven der landbouwers. Men heeft zich gehaast
17*

260 ACHTSTE HOOFDSTUK.
geregelde koffijtuinen in de vier nieuwe residenten
aan te leggen, en de bevolking schijnt zich zeer goed
met die nieuwe aanplanting te vereenigen. Wijl het
district Malang ten voordeele van de aanplanting van
boschkoffij kan worden aangevoerd, heeft men in alle
residentiën naar geschikte bosschen gezocht, waar het
onderhout gemakkelijk kon worden uitgeroeid. Onder
de schaduw van de groote boomen tiert daar de koffij
uitmuntend.
De arbeid, voor het uitroeijen der boomen, in de
geregelde koffijtuinen gevorderd, wordt daardoor voor
meer dan de helft verminderd. Men moet echter
vooreerst voortgaan geregelde koffijtuinen aan te leggen,
bosschen, voor dien bouw geschikt, op te sporen
en doelmatig te doen zuiveren.
Er mag niet vergeten worden, dat het hierbij eene
cultuur geldt, die eerst met het vierde jaar vruchten
oplevert, en dat de oude of gestorven boomen
door jeugdige spruiten vervangen moeten worden.
Koffijtuinen van jonge planten zijn derhalve eene behoefte
tot aanvulling. Daartoe is een scherp toezigt
noodig, want indien dat verwaarloosd wordt, is eene
jaarlijksche vermindering van opbrengst het gevolg.
De verschillende bepalingen van den Gouverneur-Generaal
van den Bosch dienaangaande, zijn van den 10 n
van Wintermaand 1832 en van den 8n van Sprokkelmaand
1883.
De aanplanting van koffijboomen heeft van 1832—
1833 ruim 50 miljoen, en van 1833—1834 ruim 40
miljoen boomen bedragen. Wat de koffijtuinen aangaat,
rekent men dat een bouw van 500 vierkante
roeden voldoende is voor 1000 boomen, en dat deze,

ACHTSTE HOOFDSTUK.
261
eenmaal vruchtdragend, gemiddeld twee pikols koffij
opleveren. Daarvoor wordt door het Gouvernement
f 25 de pikol betaald, doch voor landrente ingehouden
2 /5; bovendien/3 voor het vervoer naar de groote
koffij pakhuizen. De Javaan ontvangt derhalve per bouw
f 30 en vrijstelling van vier bouws sawaveld. Levert
hij zelf de koffij af, dan verdient hij die /3 en ontvangt
dus zuiver ƒ15 per pikol.
Europa kan nog lange jaren eene steeds toenemende
koffijproductie op de markt slijten. Groot is het voordeel,
dat deswege van de vijf middenlandsche residenten
is te wachten, wanneer men nagaat dat in 1833
de Kadoe 60,000 pikols koffij heeft geleverd, en dat
daaronder ongeveer '/* gedeelte paggerkoffij was.
De andere producten zijn, voor zoo veel hier het
behandelde tijdvak aangaat, wat hunne opbrengst op
Java betreft, niet tot groote ontwikkeling geraakt.
De theecultuur wordt voor Gouvernements rekening
gedreven. Men rekende dat, van het miljoental boomen,
300,000 in 1834 voor het eerst geschikt zouden
wezen, om geplukt te worden en dat ieder heester,
die ruim geeft '/ä ($ *^ ee Kan opleveren, als de bladen
gedroogd zijn. Later zou, in iedere residentie
50 bouws met theepitten kunnen beplant worden, terwijl
rondom iederen boom zes voet ruimte moest gelaten
worden. De verscheidenheid van het klimaat
van Java verleent de gelegenheid, om voor de kaneelen
cochenille-productie, maar in het bijzonder voor
de zijdeteelt, en de tabakscultuur in velerlei gronden,
hooge en lage, drooge en vochtige, proeven te nemen ;
daarin was men met de thee en den tabak het gunstigste
geslaagd. In alles zijn de belangen van

262 ACHTSTE HOOFDSTUK.
ambtenaren en hoofden van dessa's of districten aan
de uitbreiding der cultures verbonden. Heeft men
aan de eene zijde de traagheid of onachtzaamheid moeten
tegengaan, aan den anderen kant heeft men den
overmatigen ijver wel eens moeten beteugelen.
u Het geluk en de tevredenheid van den Javaan
// te bevorderen moet steeds de eerste zorg zijn van
// het Gouvernement; hij heeft daarop ten volle aan-
// spraak, zoowel uit hoofde van zijn welwillend ka-
// rakter, als uit hoofde van zijn kinderlijk verstand,
// dat zoo ligt aanleiding geeft, om zijne eenvoudigheid
//te misbruiken; ondernemers, die strijdig hiermede
// handelen, ik herhaal zulks, moeten niet worden ge-
// duld, welke vertraging in de uitbreiding der cultuur
n hiervan het gevolg moge wezen. Beter geene pron
duclen, dan die met krenking der pliglen, welke wij
n aan de levolking verschuldigd zijn, te verkrijgen *)."
In deze opgave van de cultures is van de opbrengst
der rijst geen gewag gemaakt. Het is niet
onbekend, hoe er vóór de komst van den Gouverneur-
Generaal Daendels in het westen van Java vaak groote
schaarschte, om niet te zeggen gebrek, heeft bestaan
aan dit eerste, dit onmisbare voedingsmiddel van den
Aziaat. Daendels zorgde voor het aanleggen van
waterleidingen en zijne groote heerbaan verschafte de
mogelijkheid tot het aanleggen van communicatiewegen.
Die eenmaal daar zijnde, volgde van den Bosch
dat voetspoor. Waar geschikte gelegenheid daartoe
voorhanden was, werden waterleidingen en natte rijst-
') Zie het straks genoemde „Verslag of Memorie" van Zijne Exc.
den Commissaris-Generaal J. van den Bosch, bl. 442 en 443. Hoe
schoon zijn deze woorden, bij zijn aftreden ter neder geschreven!

ACHTSTE HOOFDSTUK.
263
velden aangelegd. Toen van der Capellen aftrad en
alle cultuur kon gezegd worden vrij te zijn, voerde
Java uit, aan rijst:
koyangs van
3400 oude ponden.
Over 1825 8,203 koy.
„ 1830, tijdens dcinvoeringvanhctstelselvancultures 14,521 „
„ 1831 18,637 „
„ 1832 23,072 „
„ 1833 30,344 „
„ 1834, toen in het begin van den Bosch vertrokken was 25,379 „
En was men niet opgetogen, toen ook hier te lande
de Java-rijst, welke in deugdzaamheid met de Amerikaansche
kon wedijveren, werd ingevoerd!
Het is niet onmogelijk, zelfs waarschijnlijk, dat onbesuisde
drift de tot stand brenging van deze of gene
cultuur hier of daar heeft bewerkstelligd of bespoedigd,
waar ze den ingezetenen niet welgevallig was, en dat
men daarop, uit dien hoofde, is moeten terugkomen
of wel, omdat de gronden daarvoor minder geschikt
waren, of ook omdat het vervoer of de transportkosten
te groot waren, of om andere gelijksoortige of even
afdoende redenen; doch van onregtvaardigheden als
zoodanig kan wel geene sprake wezen bij eenen man
als van den Bosch, — doordrongen van het denkbeeld,
dat aan de gewoonten en gebruiken van den Javaan
geen geweld moest worden aangedaan. Volgens zijn
verslag of zijne memorie van den 25« van Louwmaand
1834 stonden die menschlievende denkbeelden
immers op den voorgrond!
Bovendien gold het hier de vraag: op welke wijze
het best aan de factorij der Nederlandsche Handelmaatschappij
vracht naar Nederland te bezorgen. De

264 ACHTSTE HOOFDSTUK.
particuliere uitvoer bedroeg, gedurende het generalaat
van van den Bosch, dooreen geen 3000 last tg jaars,
maar de remises, door het Gouvernement naar Europa
overgemaakt, moesten uit producten bestaan, ten ware
men alles ter Bataviasche markt wilde te gelde maken,
daardoor onze eigene scheepvaart vernietigen en zich
in Europa ten eenenmale afhankelijk maken van de
vreemde scheepvaart. Toch was er te Batavia meer
Engelsch dan Nederlandsch kapitaal aan de markt.
Eene waarschuwing, die niet verwaarloosd moest worden.
Uit dien hoofde moest ten aanzien van het verkoopen
van producten te Batavia groote omzigtigheid
worden in acht genomen. Overigens was men steeds
gewoon geweest, ten behoeve van de Sinesche markt,
koffij, specerijen, vogelnestjes en tin, en ten behoeve
van West-Indië, suiker, specerijen en Japansch koper
te Batavia te veilen.
Men bedenke wel, dat de vermeerdering der producten,
geschikt voor de Europesche markt, en dier
overvoer voor Gouvernements rekening, alleen in staat
zouden wezen onzen handel, onze scheepvaart, onze
nationale welvaart op te beuren. Dan eerst konden
wij op nieuw in het bezit geraken der markt van Indische
voortbrengselen, waaraan wij, in het algemeen
in de 17e en 18e eeuw, de welvaart des vaderlands
hebben te danken gehad.
Aireede in 1832 was van den Bosch in staat, door
tusschenkomst der Handelmaatschappij, remises aan het
Nederlandsche Gouvernement over temaken; in 1833
stond het hiermede gunstiger en in 1834 bedroeg dat
totaal over de honderd tonnen goudst Niet onbelangrijk
is het den staat van den in- en uitvoer op

ACHTSTE HOOFDSTUK. 265
Java over 1834 te zien '), dewijl zich daaruit de verblijdendste
toekomst laat voorspellen.
INVOER IN GELDSWAARDE.
Opium ƒ 517,332.—
Nederlandsche katoenen lijnwaden . / 313,549.—
Vreemde „ . „ 4,111,282.— „ 4,424,831.—
Nedërl. lakens en wollen stoffen. . „ 83,768.—
Vreemde „ „ „ . . „ 165,058.— „ 248,826.—
Koper, ijzer, behoeften en provision , 2,301,591.—
Wijnen en dranken „ 951,346.—
Totaal . . . ƒ 8,443,926.—
De uitvoer van Java heeft in 1834 bedragen eene
waarde van ruim 29 miljoen gulden, waarvan naar
Nederland voor ruim 19 miljoen gulden. Die uitvoer
bestond uit 455,000 pikols koffij, 367,000 pikols
suiker, 39,000 pikols tin en 250,000 fg indigo. In
dat jaar kwamen uit Nederland 104 schepen, metende
ruim 25,000 last, en vertrokken daarheen 135 schepen,
metende ruim 32,000 last. Ziedaar de heerlijke uitkomsten,
reeds door het ingevoerde stelsel van cultures,
en ten gevolge van het toevertrouwen der Oost-
Indische producten, tot overvoer naar Nederland, aan de
Handelmaatschappij of in consignatie aan dat handelsligchaam,
teweeggebragt. Daar die producten geacht
kunnen worden in handen van het Gouvernement te
zijn, moet de Nederlandsche markt in die producten
') Een verslag van J. Krnseman, ond-Directeur der Middelen en
Domeinen van Nederlandsch Indië, ged. 's Gravenhage 23 September
1835, ter beantwoording van het beweerde in den „Oosterling"
en in het „Amsterdamsch Handelsblad", leest men in het „Dagblad
„van 's Gravenhage" van den 2 October 1854.

2h'6 M3HTSTK HOOFDSTUK.
zekere vastlieid erlangen, welke gunstig op het vertier
buiten 's lands terug zal werken.
Deze schitterende uitkomsten zijn, sedert de terugkomst
van den Generaal van den Bosch, met meer
heftigheid dan bewijzen weersproken geworden. De
geschriften, waarin dit is geschied, zijn naamloos uitgegeven,
óf door de Eedactie van het tijdschrift //de
//Oosterling", óf wel in dat tijdschrift. In hoeverre
de Redacteur van dat tijdschrift (J. Olivier) onvoorwaardelijk
geloof verdient, wanneer in die brochures
of geschriften deze en gene uitkomsten, als stellig door
den Gouverneur-Generaal van den Bosch opgegeven,
rondweg worden ontkend en voor onwaar uitgekreten,
moge hij beoordeelen, wien het niet onbekend
is, waartoe partijdigheid in staat kan worden
geacht. Of hebben wij niet onder de lasteraars van
den algemeenen Landvoogd Daendels, een der hoogste
ambtenaren op Java, vóór en tijdens het bewind van
Daendels, den Gouverneur van Java, Nicolaus Engelhard
opgenoemd? '). Deze heeft zich niet geschaamd
zijnen naam te plaatsen voor een geschrift, waarin
verzekerd wordt, dat de Kolonel van Eranquemont
wegens harde en onbillijke behandeling, hem door den
Maarschalk Daendels aangedaan, door zelfmoord zijn
leven eindigde, terwijl het algemeen bekend is, dat
gezegde Hoofd-Officier van Eranquemont onder de gevangene
Officieren behoorde, die door de Engelschen
naar Bengalen werden gezonden *). Behoeft men zich
dan te verwonderen over naamlooze lasteringen, door
, _
i) 7Ae mijn V6 Deel, bl. 251, 294, ook bl. 370.
-) Mr. H. G. Baron Nahuijs van Bürgst, Herinneringen, bl. 'JO,

ACUÏSÏJS HOOFDSTUK. 267
partijdigheid ingegeven ? Maar is J. van den Bosch
zelf wel geheel zuiver tegenover Daendels? Doch
van den Bosch en Daendels, beide groote mannen,
die door ons vereerd worden, leefden in een veel bewogen
tijd, te midden van eene omwenteling, elders
zoo bloedig, en waarvan de naween nog tegenwoordig
in Europa gevoeld worden '). Heeft niet diezelfde
') In 1835 verschenen, als „uitgegeven door de Redactie van den
„Oosterling":
a. Kort overzigt (1er finantiëlc resultaten van het stelsel van cultures,
onder den Gouverneur-Generaal J. van den Bosch.
h. Blik op het bestuur van Nederlandsch Indië, onder den Gouverneur-Generaal
J. van den Bosch, voor zoo ver het door
hem ingevoerde stelsel vau cultures op Java betreft.
c. Bijdrage ter beoordeeling van het werk: Over den voorgaandeu
en tegenwoordigen staat van Nederlandsch Indië, door N. van
Elten, D.Jz.
De beantwoording dier stukken kan men vinden in het werk:
„Over den voorgaanden en tegenwoordigen staat van Nederlandsch
„Indië, door N. van Elten D.Jz., Kommies bij het kabinet van het
„Departement van Koloniën." Velen houden den Generaal van den
Bosch zelven voor den schrijver, eene veronderstelling, te minder
onwaarschijnlijk, alzoo men er in opmerkt, uitvallen tegen den
Gouverneur-Generaal Daendels, even als in vroegere geschriften van
van den Bosch, welke niet van bitterheid en onbillijkheid zijn vrij te
pleiten. Behalve deze geschriften zie men den verderen strijd over
het stelsel van cultures en zijne uitkomsten, in onderscheidene nummers
van het „Amsterdamsche Handelsblad" van Herfstmaand en
Wijnmaand 1835, waartegen van Elten onder anderen in het Handelsblad
van den 29 vau Herfstmaand 1835 optreedt, als bestrijdende
het door den naamloozen schrijver beweerde, „ dat de door hem
„ (den naamloozen schrijver) opgegevene feiten en berekeningen lig-
„ lelijk door een ieder, die in de zaal: belang s-telt, kunnen worden
„geverifieerd." Zoo zegt onder meer van Elten: „Zoodanig eene
„opgaaf moet dan ook met de boekeu overeenkomen; doet zij dit
„ niet, dan is zij verdicht. Nu verklaar ik, op deu eed aan deu
„ lande gedaan, dat die opgaaf, noch in bet geheel, noch in meerdere

268 ACHTSTE HOOFDSTUK.
staatkundige beroering, reeds vóór den Engelschen
oorlog van 1781, in ons vaderland de gemoederen
verbitterd en de ingezetenen, kinderen van denzelfden
stam, tegen elkander in het harnas gejaagd !
Het valt niet te ontkennen, dat de Graaf J. van
den Bosch een man was van uitgebreide kundigheden,
van bekwaamheid en van grootsche ontwerpen. Daarvan
gaf hij onder anderen bewijzen, toen hij vernam,
dat de Graaf Charles de Vidua de Conzano, bereids
als vlijtig geleerde bekend, door lust naar onderzoek
gedreven, in de Molukken op eigen kosten zijne nasporingen
voortzette. Ware de Graaf de Vidua niet
ongelukkig, in de Minahassa, bij zijne onderzoekingen,
met het eene been in eene heete modderwel gezonken,
aan welke wonde hij eerlang op reis van Ternate naar
Amboina overleed, dan ware denkelijk die rustelooze
natuuronderzoeker door den Gouverneur-Generaal van
den Bosch uitgenoodigd geworden, om eenen togt naar
Nieuw-Holland te doen, ten einde dat vastland van
het noorden naar het zuiden te leeren kennen. Zulk
een gevaarvolle togt is tot heden nog niet geslaagd,
welligt ten gevolge van onoverkomelijke hinderpalen,
of misschien dat die niet is beproefd door onverschrokken
mannen voor zoodanige taak berekend ').
Bereids is er gezinspeeld op omstandigheden, die '
„bijzondere dceleu, mot de'balans van 1829 overeenkomt, en der-
„halve die opgave te zijn onwaar — DAT IS VKBDICHT." Doch genoeg
hierover.
J ) Die meer van den Graaf de Vidua verlangt te weten, verwijzen
wij naar de „Voyages faits dans les Molucques, à la Nouvelle Guinée
„et à Celebes, avec le Comte Charles de Vidua de Conzauo, par le
„Lieutenant de Vaisseau J. H. Boudyck-Bastiaanse," etc.

ACHTSTE HOOFDSTUK. 269
in Europa hadden plaats gegrepen, en die dubbele
waakzaamheid op Java noodzakelijk makende, het zenden
van meerdere strijdkrachten naar Sumatra in den
weg stonden. Het betrof vijandige gezindheden van
de zijde van Engeland en Frankrijk, die nog steeds
als een gevolg van den opstand van België tegen
's Konings gezag waren te beschouwen. Nederland
vertrouwde op zijn goed regt en op de ondersteuning,
waartoe de groote Mogendheden verpligt waren, die
in 1815 het koningrijk der Nederlanden hadden daargesteld.
Zij toch hadden het nieuwe koningrijk met
miljoenen schats bezwaard, doch weigerden daarvan
de teruggave, evenzeer als de handhaving van de te
dien prijze verkregene uitgestrektheid. Ten einde
Nederlands Koning te dwingen, zich het onregt te laten
welgevallen, werd door Groot-Brittanje en Frankrijk
een embargo gelegd op de Nederlandsche schepen,
waardoor onzen handel een onbegrijpelijk nadeel werd
berokkend.
Zoo groote onregtvaardigheid, door twee magtige
naburen jegens Nederland in Europa bedreven, wekte
de vrees voor gelijke miskenning van alle tractaten
in Indië. Omzigtigheid werd uit dien hoofde aanbevolen,
en als een gevolg daarvan werd op den 24 n van
Grasmaand 1833 besloten, dat in alle hoofdplaatsen
van Residentiën op Java en Madoera schutterijen
zouden worden opgerigt. Op die schutterijen werdeu
toepasselijk verklaard de bepalingen, op den 3» van
Louwmaand 1832 ten aanzien der schutterij te Batavia
vastgesteld. Alle Europeanen of daarmede gelijk
gestelde personen of hunne afstammelingen, van 16
tot 50 jaren, behooren tot de rustende schutterijen,

270 ACHTSTE HOOFDSTUK.
die tot de dienst in buitengewone tijden kunnen worden
opgeroepen. Een gedeelte wordt in de wapenen
geoefend. Voor de kosten hunner kleeding moeten
zij zelve zorgen, doch zij worden voorzien van de noodige
equipementsstukken. Ziedaar de oorsprong van
de schutterijen, zoo als zij thans op Java bestaan, en
die in menig onverwacht geval van groot nut zijn
geweest.
In de eerste dagen van Louwmaand 1833 was Jean
Chrétien Baud, laatstelijk Directeur der Koloniën in
Nederland, met eene tijdelijke zending op Java aangeland.
Hij was dezelfde die, in 1811 als Zeeofficier
op Java gekomen, door den Gouverneur-Generaal
Janssens tot koloniaal ambtenaar werd benoemd; later,
even als zoo vele anderen, in Britsche dienst overging,
en in die betrekking veel ondervinding en kennis
van het beheer op Java verkreeg. Aan Commissarissen-
Generaal bewees hij in en na 1816 gewigtige diensten,
en was Algemeen Secretaris van de Hooge Regering,
toen hij eenige jaren later (1833) naar Nederland terugkeerde.
Bij zijne aankomst door den Gouverneur-
Generaal plegtig verwelkomd, werd hij, nog vóór het
einde der maand, als Vice-President van de Hooge
Indische Regering beëidigd.
Op den 27n van Zomermaand 1.833 werd, ingevolge
Zijner Majesteits opene brieven van den 17» van
Louwmaand 1832, door van den Bosch de waardigheid
van Commissaris-Generaal over Nederlandsch Indië
aanvaard, met volle magt om, //behoudens zijne verantwoordelijkheid,
al zulke maatregelen te nemen en verordeningen
daar te stellen, als hem doelmatig en oorbaar
zullen voorkomen." Ook werd door hem op den

ACHTSTE HOOFDSTUK. 271
2 n van Hooi maand J. C. Baud benoemd tot Gouverneur-Generaal
ad interim en dienzelfden dag als
zoodanig beëedigd.
De Commissaris-Generaal van den Bosch, die in
zijne nieuwe betrekkingen eeneu uitgebreideren werkkring
en verantwoording had, achtte zich verpligt door
eigene aanschouwing zich van den toestand der Nederlandsche
bezittingen op Sumatra's westkust te moeten
vergewissen. Hij vertrok -den ll n van Oogstmaand
1833, aan boord van de korvet Amphitrite, Kapitein
ter Zee Machielsen, naar Benkoelen, alwaar de zaken
hem niet lang bezig hielden, en landde vervolgens te
Padang. Na de velden van den bloedigen kamp te
hebben bezocht, en de moeijelijkheden van het terrein
door eigene aanschouwing te hebben leeren kennen,
verliet hij een tooneel, dat nog menigmaal getuige
zoude wezen van Nederlands dapperheid en volharding.
Door den Commissaris-Generaal werd de heldenmoed
met bevordering als anderzins beloond, de noodige
maatregelen voor het burgerlijk bestuur en de
militaire indeeling genomen, en de verdere beschikkingen
aan den benoemden Commissaris van Sevenhoven
overgelaten. Naar Java terug gekeerd, droeg van den
Bosch op den 29n van Louwmaand 1834 het bestuur
aan den Gouverneur-Generaal ad interim over, en nam'
bij dagorder afscheid van Land- en Zeemagt. Hij ging
den 2D van Sprokkelmaand 1834 scheep aan boord
van het fregat Algiers, om drie maanden later in Texel
te landen.
Naauwelijks uit Indië teruggekeerd, werd hij, door
's Konings vertrouwen, tot Minister van Koloniën benoemd.
Veel deed hij tot het vestigen van het door

272 ACHTSTE HOOFDSTUK.
hem ingevoerde Cultuur-Stelsel, en de uitkomst toonde,
hoe weldadig dat stelsel voor Nederland was en het
heil des Vaderlands bevorderde. De Nederlandsche
Handelmaatschappij was hem behulpzaam in het steunen
der katoenfabrieken en verwerijen, zoo in Twenthe,
te Haarlem en elders, hetgeen die streken grootelijks
deed bloeijen. Eene te ver gedrevene gevoeligheid
bragt er hem toe, om den 28" van Wintermaand 1839
de portefeuille van het Departement van Koloniën
neder te leggen. De Koning verhief den Generaal tot
den Gravenstand en tot Minister van Staat.
Omstreeks dezen tijd werden de ingezetenen van
Sumatra en van Java meermalen door aardbevingen
verontrust. Des nachts van den 24 n van Slagtinaand
1833 deed de vuurberg Boekit-Kaha door
hevige uitbarstingen den grond trillen, welke trillingen
zoo hevig waren, dat zij zelfs op Java en in straat
Malakka gevoeld werden. Die berg, die eigenlijk tot
het gebied van Palembang behoort, grenst aan het
Benkoelensche landschap Redjang. Tusschen de twee
voornaamste kruinen bevindt zich het meer Telaga-
Kitjil, dat, door de schuddingen beroerd, de naburige
landerijen overstroomt, boomen medesleept en wegvoert.
Bij deze schudding steeg het water in het gehucht
Sallang-Ayer-Lang tot ongeveer 25 voet, en liet
ter hoogte van 7 voet eene laag modder en zand
achter. In de distrikten Klingie en Blieta waren de verwoestingen,
zoo al niet grooter, ten minste algemeener.
Daar rekende men de slagtoffers op meer dan honderd.
In de stad Palembang, omstreeks 150 paal van den
Boekit-Kaha, was het water der rivier geruimen tijd
ondrinkbaar. Te Benkoelen werd de verschrikking

ACHTSTE HOOFDSTUK. 273
door eene zeeberoering gevolgd, zoodat het zeehoofd,
met de daarbij gelegene kantoren, geheel werden weggeslagen;
terwijl twee Gouvernements schoeners en onderscheidene
inlandsche vaartuigen door de onstuimige
zee op de rotsen geworpen werden. Te Poeloe Chinko,
Indrapoera en te Padang hielden de zeeberoeringen
verscheidene dagen aan; hier en daar werden, bij den
terugkeer der wateren in hunne bedding, woningen
met hare bewoners en al medegesleept en verzwolgen.
Het wegzinken van den grond in de Preangers, in
het regentschap Limbangan, waardoor meer dan twintig
menschen met woningen, vee en gereedschap verzwolgen,
en onder eene groote aardmassa bedolven
werden, in het begin van 1834, werd in datzelfde
jaar door andere gelijksoortige rampen opgevolgd. In
den vroegen morgen van den 10" van Wijnmaand
werden de ingezetenen van Batavia, Weltevreden en
Buitenzorg opgeschrikt door eene zware aardbeving,
die van een ongewoon onderaardsch gedruisch vergezeld
ging. Het bleef bij die eene schudding niet;
anderen volgden en maakten de ontzetting algemeen.
Het scheen alsof alle huizen op hunne grondslagen
wankelden, en den verschrikten bewoners met ondergang
dreigden. De vuurspuwende berg Gedee had
zich eenen nieuwen krater geopend; de meest zware
schokken hadden eene rigting naar het oosten.
Te Batavia werden verscheidene gebouwen zwaar
beschadigd, en daaronder het stadhuis. Het Gouvernementshuis
te Weltevreden trof geen beter lot; erger
ging het met het paleis te Buitenzorg, daar het ten deele
instortte, zoodat de Gouverneur-Generaal Baud er ter
naauwernood in slaagde zijne echtgenoot te redden.
I. 18

274 ACHTSTE HOOFDSTUK.
Dat paleis moest worden afgebroken even als het
fraaije residentiehuis te Buitenzorg, dat eerst in 1821
was voltooid. De bewoners der landhuizen te Pondok-
Gedee, Kedong-Allang, Tjilangkap, Tjimangis en Pondok-Tsjina
leden veel door den schrik, de gebouwen
werden ten deele in puinhoop veranderd, ten deele
zwaar beschadigd. Op het landgoed Tjitrap stortte
een steenen gebouw in, weinige jaren vroeger verrezen
enkel om den Commissaris-Generaal du Bus te
herbergen, die den eigenaar Michiels had toegezegd
hem met een bezoek te vereeren '). Te Tjandjoor
stortte het residentiehuis gedeeltelijk in. Op meerdere
plaatsen, aan de andere zijde van den Megamedong,
werd mede belangrijke schade veroorzaakt, als onder
anderen te Tjipannas, waar een poststation met gebouwen,
menschen en paarden door de aarde werd
verzwolgen. Zoo algemeen was de ellende, door de
uitbarsting van den Gedee veroorzaakt.
Ongeveer een jaar daarna had te Padjitan eene aardbeving
plaats, welke betrekkelijk veel minder schade
aanrigtte. Evenwel herhaalden zich van tijd tot tijd
ligte schuddingen, die de ingezetenen met angst vervulden.
Eerst met het einde van het jaar bedaarden
die trillingen.
Elders deed zich die ramp evenzeer gevoelen. Na-
*) Zijn vader, een marskramer, die opmerkte, hoc de omstreken
van Tjitrap rijk waren aan vogclnestklippen, had in der tijd dat
distrikt van het toenmalige Gouvernement gekocht. Hij werd spoedig
rijk en liet aan zijnen zoon, evenzeer zonder opvoeding als bij
zelf, een zeer aanzienlijk inkomen na. Deze leefde prachtig eu onthaalde
gaarne Nederlandschc ambtenaren, land- en zee-oflicieren, met
Aziatische weelde.
i

ACHTSTE HOOFDSTUK. 275
dat in Wijnmaand 1835 een dikke mist, met zwaveldampen
bezwangerd, het verblijf op de Amboinsche
eilanden hoogst onaangenaam had gemaakt, ontwaarde
men van den In tot den 4n van Slagtmaand onderscheidene
schokken van aardbeving, heviger dan men
sedert eene halve eeuw had waargenomen. Op Amboina
duurde de schok ongeveer eene halve minuut
en veroorzaakte groote schade. Door het instorten
van eene kaserne, binnen het kasteel Victoria, kwamen
58 personen, volwassenen en kinderen, om het leven ;
bovendien werden 66 personen op Amboina gekwetst.
Alle Gouvernementsgebouwen hadden veel geleden; de
eene kerk was ingestort, de andere zwaar gescheurd.
De meeste woningen werden belangrijk beschadigd; de
Sinesche wijk was grootendeels verwoest. Vele ingezetenen
hadden alles verloren, en werden in diepe armoede
gedompeld, zonder hunne verminkte huisgenooten
te rekenen.
Op den 5n van Slagtmaand duurden de schuddingen
op Amboina nog voort. Het zuidelijke kustgebergte
scheurde zwaar op verscheidene plaatsen, rotsblokken
stortten neder, verstopten riviertjes en deden
ze van loop veranderen; nog hingen dreigende blokken
over de boomgaarden, voor zoo verre zij door
hunnen val niet reeds alle groeikracht haddeu vernietigd.
Op de eilanden Saparoewa en Haroeka was
niet enkel aan de woningen, maar ook aan de kerken
en binnen het fort Zelandia vrij wat nadeel veroorzaakt.
Door sommige ingezetenen worden die aardbevingen
vergeleken bij de meest verwoestende uit het
midden der 17e eeuw.
Door de leden der Natuurkundige Commissie wer-
18*

276 ACHTSTE HOOFDSTUK.
den met rusteloozen ijver vele onderzoekingen allerwege
op Java en elders daargesteld. Dit bleek uit
de veelvuldige bezendingen naar Europa van allerlei
dieren, geraamten en huiden, alsmede planten, zaden,
teekeningen en schetsen van den Indischen Archipel.
Wel waren onderscheidene dier vlijtige natuuronderzoekers,
zoo ten gevolge van buitengewone vermoeijenissen
of door andere oorzaken bezweken, zoo als b. v.
van Raalte, ten gevolge der verwondingen, hem in de
binnenlanden van Java door eenen rhinoceros toegebragt.
Er waren geleerden, die, hier te lande, onder
hun onmiddelijk toezigt, op Rijks kosten, fraaije werken
over de voortbrengselen van Indië uitgaven. Men
denke aan Blume's //Flora Javae" en zijne //Rumphia"'),
P. E. von Siebold's //Flora Japonica" en
andere werken over het zoo weinig bekende rijk van
Japan 4 ). Onder de leiding van den Directeur van
het Museum van Natuurlijke Historie te Leiden,
C. J. Temminck, kwam bovendien eene kostbare ver-
) De titel van dit werk is: „Rumphia; sive commentationes botanicae,
imprimis de plantis Indiae Orient" etc., Kheedii, Rumphii,
Roxburgii, Wallichii, „aliorum idem" etc. Later heeft hij door de
uitgave der „ Indische Bij " getracht de kennis van Nederlandsch
Indië te verspreiden.
2 ) Men verneme nog andere titels der werken van den kundigen
en vlijtigen von Siebold: „Epitomae Linguae Japoniae", „Nippon,
Archiv zur Beschreibung von Japon und dessen Neben- und Schutz,
ländern: Jezo, mit den südlichen Kurillen, Krafto, Koorai und den
Liukin Inseln", „Voyage au Japon pendant les années 1823—1830",
„Atlas von Land- und See-karten vom Japanischen Reiche", „Bibliotheca
Japonica, sive selecta quaedam opera Sinico-Japonica etc.
Ph. Fr. de Siebold et J. Hoffmann", „Fauna Japonica, sive Descriptio
Animalium etc. conj. studiis C. J. Temminck et H. Schlegel,
prov. atque W. de Haan. 7 vol. folio."

ACHTSTE HOOFDSTUK. 277
zameling ') in het licht, waaraan H. Schlegel, W. de
Haan, W. Muller en anderen, ijverige medearbeiders
zijn geweest *). Krachtdadig werden, onder de regering
van Koning Willem I, de wetenschappen en hare
beoefenaren aangemoedigd! In dier voege heeft ook
de wetenschap in de 19e eeuw groote verpligting aan
Nederland, daar zij hare kennis van Azia's voortbrengselen
meer te danken heeft aan ons vaderland dan
aan eenigen anderen beschaafden staat.
De Gouverneur-Generaal ad interim oordeelde noodig,
maatregelen te verordenen ten aanzien van den
//scheepsbouw" op Java, die aanmoediging behoefde.
Van wege de Handelmaatschappij was te Rembang
een doelmatige kustvaarder gebouwd, het Gouvernement
deed er de schoeners Doris en Alcinoé bouwen
en te Dassoon andere vaartuigen op stapel zetten.
Wat men al mögt beweren, dat op Java geene bruikbare
bodems konden worden gebouwd, en de kosten
daarvoor besteed, als weggeworpen worden beschouwd,
de ondervinding bewees, dat men ongelijk had. De
Dourga en andere vaartuigen konden tot bewijs strek-
) „Verhandelingen over de Natuurlijke Historie der Nedcrlandsche
overzecsche bezittingen door de leden der Natuurkundige Commissie
in Indië, uitgegeven op last van den Koning door C. J. Temminck".
1°. Zoölogie, met 95 platen. 2°. Kruidkunde, met 70 platen. 3°. Landen
Volkenkunde, enz. Alles is fraai naar de natuur gekleurd. De
titels zijn fraai op steen gegraveerd in goud- en zilverdruk. Het
voorberigt is geteckend: Leiden 12 December 1839. C. G. C. Rcinwardt,
C. J. Temminck, C. L. Blume en J. van der Hoeven.
s ) In 1846 en later heeft hij bovendien uitgegeven: „Coup d'Oeil
Général sur les possessions Néerlandaises dans l'Iude Archipélagique",
dat dienen moet om den vreemdeling met den toestand onzer
bezittingen bekend te maken.

273 ACHTSTE HOOFDSTUK.
ken. Ook de //zeevaart van haven tot haven" behoefde
en verkreeg voorziening. Op den 12n van
Lentemaand 1834- werden nieuwe verordeningen uitgevaardigd
omtrent de //zeebrieven iu Nederlandsen
Indië", houdende, dat slechts schepen en vaartuigen,
ifl Nederland of Nederlandsch Indië gebouwd, daarvan
mogen worden voorzien, en dat die bodems enkel vaste
ingezetenen van Nederlandsch Indië tot bevelvoerders
mogen hebben. Hollanders, Arabieren en Sinezen mogen
aanvoerders hunner eigene vaartuigen blijven;
maar alle vaartuigen van meer dan 75 last moeten
één leerling, die van meer dan 150 last twéé, en die
van meer dan 200 last minstens drie leerlingen aan
boord hebben, die óf in Nederland óf in Indië uit
Nederlandsche Christen-ouders geboren waren. Ten
gevolge dier maatregelen werd het noodig, eene school
voor de wis- en zeevaartkuude te Soerabaya te stichten.
Een leeraar (van der Marck) werd daarvoor aangesteld,
en bepaald, dat 24 jongelingen als stuurmansleerlingen
voor de Koloniale Marine zouden worden opgeleid.
Na de noodige voorbereidende studiën zouden
zij eene plaatsing voor den tijd van twee jaren verkrijgen,
waarna zij nog één jaar theoretisch en practisch
onderwijs te Soerabaya moesten ontvangen.
Daarna zouden zij bekwaam geacht worden om als
stuurman bij de scheepvaart in Indië in dienst te
treden.
Zeer nadeelig voor de scheepvaart was intusschen
de pest der zeevaart — de zeerooverij. Zelfs nabij
Java's noordkust was men voor de zeeroovers niet
veilig. Men werd gewaar, dat zij veelal hunne schuilkoekeu
hadden tusscheu de oostkust van Sumatra en

ACHTSTE HOOFDSTUK. 279
de westkust van Borneo, en dat de Sultans of Radjas
in die streken hunne beschermers waren. Toen men
zekerheid verkregen had, dat de Sultan van de Lingaeilanden
hun des noods schuilplaats verleende, werd
het fregat Diana naar dien Vorst gezonden, met aanmaning
om tegen de zeerooverij te waken, en de waarschuwing,
dat ingevalle hij niet, overeenkomstig de
tractaten, tegen de zeeroovers in zijne wateren waakte,
het bestuur te Batavia zelf de taak op zich zoude
moeten nemen. Eenige maanden vroeger, in 1835,
ontving men berigt, dat Illanonsche zeeroovers met
eene menigte praauwen aan de oostkust van Bumeo
rondzwierven. De Luitenant ter Zee Ie klasse W. J.
Schuier ontving den last, ze op te zoeken en te verjagen.
Hij vertrok aan boord van de brik Dourga,
had bovendien twee schoeners, onderscheidene kruisen
kanoneerbooten onder zijne vlag, en zeilde van
Banjermassing om het oosten. Hij bereikte den 22»
van Grasmaand de zuidkust van Poeloe Laut, waar hij,
eenige dagen later, op eene blinde klip de Dourga
verloor. De zeeroovers werden op den ,18° van Bloeimaand
in de bogt van Poeloe Laut gevonden. De
aanval slaagde; het gelukte Schuier de zeeroovers geducht
te havenen. Van hunne oorlogspraauwen werden
16 prijs gemaakt en 47 vernield. Onderscheidene
ijzeren en metalen stukken werden genomen, en
11 aanvoerders dier zeeschuimers schoten er het leven
bij in. Schuier had bovendien het geluk 193 personen,
door de Illanons meestal op de kusten van Java
en Madoera geroofd of in zee vermeesterd, uit eene
harde, ja soms onmenschelijke slavernij te verlossen.
Ook in andere opzigten kon waakzaamheid niet

280 ACHTSTE HOOFDSTUK.
genoeg in het oog worden gehouden, om de Nederlandsche
belangen behoorlijk te behartigen. De handelstand
te Sinkapore zocht voordeelen te behalen, al
ware zulks niet overeen te brengen met de goede
trouw, en was gereed in de dagbladen, aldaar in het
licht gegeven, de Nederlanders te beschimpen en te
belasteren. In Engeland werd de koperen munt, in
Nederlandsch Indië gangbaar, nagemaakt en te Sinkapore
in omloop gebragt. Maar er kwamen ook bezendingen
van die valsche munt regtstreeks uit Engeland
naar Java, eenvoudig onder de benaming van
// koper ". Het Bataviasche bewind nam deswege een
besluit den 17 n van Hooimaand 1835, hetgeen ten gevolge
had, dat 39 kisten koperen munt, van valschen
muntslag en te ligt van gehalte, in beslag werden
genomen. Die bezending was regtstreeks van Liverpool
te Batavia aangebragt. Die muntspeciën of
//duitenplaatjes" werden niet enkel door het Gouvernement
verbeurd verklaard, maar bovendien met eene
boete van de viervoudige waarde belast, onder bedreiging
die boete op de waarde van het schip te verhalen.
In weerwil van zulk een strengen maatregel bleef
deze valsche munt-fabriek in Engeland, voornamelijk
te Birmingham, bestaan, doch men vond voortaan veiliger
zich niet aan zulke groote verliezen te wagen.
Van Sinkapore, Malakka en Poeloe-Pinang werden die
valsche duiten onder de handelaren van den Indischen
Archipel verspreid, totdat de Nederlandsche Regering
eene aanmunting van Nederlandsch Indische koperen
duiten te Birmingham op het spoor kwam, en tegen
dat kwaad bij de Britsche Regering ernstige klagten
indiende. Nu werden door de politie te Birmingham

ACHTSTE HOOFDSTUK. 281
behoorlijke maatregelen genomen en werd aan het tolkantoor
te Liverpool, op eene aanzienlijke hoeveelheid
valsche duiten beslag gelegd. Ook werd in 1844 door
den Gouverneur van de Straits Establishments eene
bekendmaking uitgevaardigd, steunende op eene verordening
van het Britsche Gouvernement //tegen den
aanmaak van vreemde koperen munt", waardoor aan
eenen zoo wederregtelijken handel een einde kwam.
De moeijelijkheden door de Engelschen, van Sinkapore
uit, aan het Nederlandsch Indisch bewind berokkend,
waren van dien aard, dat onderscheidene ijverige
Residenten er op uit waren dergelijke vexatiën te
voorkomen. Zoo had de Resident ter westkust van
Borneo zich gehaast aan den Gouverneur-Generaal ad
interim Baud kennis te geven, dat de Sultan van
Broenie, ter noord-westkust van Borneo, in onderhandeling
wenschte te treden met het Nederlandsche
bewind, om den Koning van Nederland als zijnen wettigen
Opperheer te erkennen. Hij vreesde, dat de
Engelschen zich met zijn uitgestrekt kustengebied bemoeijen
zouden. Baud was huiverig zich daarmede in
te laten, en deze aarzeling had ten gevolge, dat ons
van de zijde van Brooke, Keppel en Belcher later
vele onaangenaamheden werden berokkend.
Eenige verordeningen omtrent den invoer hadden
nog vóór het jaar 1835 wijzigingen aangebragt. Alle
voortbrengselen van den Oosterschen Archipel werden,
bij invoer op Java, vrijgesteld van inkomende regten,
mits ingevoerd onder Nederlandsche vlag, of onder
inlandsche daarmede gelijkgestelde vlaggen. Bij invoer
met Britsche of andere Westersche schepen werden
ze bezwaard met een regt van zes ten honderd.

282 ACHTSTE HOOFDSTUK.
Gambier uit de Nederlandsche bezittingen of van
Linga onder Nederlandsche vlag, moest ƒ 9 of ƒ 10
per pikol betalen, onder vreemde vlag f 13'/2 à
/'15 per pikol. Bewerkte tabak, met vreemde schepen
aangebragt, had /'20 per pikol te betalen. Deze
regten op gambier en tabak moesten als verbruiksbelasting
of accijns beschouwd worden.
Nog maar sedert weinige maanden was de stichter
van het cultuurstelsel naar Europa vertrokken, toen
de Gouverneur-Generaal ad interim, eene reis over
Java noodzakelijk oordeelde in het belang van dat
door van den Bosch ingevoerde stelsel, dat, onder den
naam van cultuurstelsel, steeds meerdere inkomsten
den lande heeft afgeworpen, en gestrekt heeft, om de
welvaart van den Javaan te vermeerderen. Baud
wenschte zich door eigene aanschouwing te vergewissen,
dat de toepassing naar behooren geschiedde en of
en hoe de invoering, waar die nog niet had plaats
gegrepen, het best zou kunnen verwezenlijkt worden.
Bij dat onderzoek bleek, hoe sommige ambtenaren van
hunnen invloed als zoodanig hadden misbruik gemaakt,
om zich inkomsten of voordeelen te bezorgen,
niet bepaaldelijk aan hen toegekend. Meermalen kon
daarbij noch het voorouderlijk gebruik, noch de plaatselijke
gesteldheid, tot verschooning der ingeslopene
misbruiken worden ingeroepen. Er waren dessa's, alwaar
men zich had verbonden tot de afgifte soms van
de helft van het rijstgewas, aan personen, die daarentegen
de kwijting van de landrente op zich hadden
genomen. Zoodanige overeenkomsten waren onwettig
en allezins schadelijk voor den landbouw. Nog waren
hier en daar den inlander leveringen in natura opge-

ACHTSTE HOOFDSTUK. 283
legd, als: pluimgedierte, brandhout, olie, gras en andere
huiselijke benoodigdheden, onder voorwendsel, dat
de gelegenheid ontbrak, zich die behoeften op de bazars
of op eenige andere wijze aan te schaffen.
Tot wering dier misbruiken werd den 6n van Slagtmaand
1834 een streng besluit uitgevaardigd. De
Residenten, Adsistent-Residenten enz. werden aangemaand,
tegen zoodanige verkeerdheden te waken. Geene
overeenkomsten zullen voortaan mogen worden aangegaan,
om voor een of meer dessa's de landrente te
betalen. Ook zal alle misbruik van gezag op het
strengste worden tegengegaan, //zonder eenige oogluiking
of aanzien des persoons."
In Lentemaand 1835 werden bepalingen gemaakt
over de verpligtingen der bevolking bij de reizen,
welke door het hoofd des bestuurs of door voorname
ambtenaren mogten worden gedaan, opdat aan de inlanders
//geen nuttelooze arbeid" mögt worden opgelegd.
De heerendiensten als zoodanig, werden geregeld,
en den 23n van Sprokkelmaand 1836 werd
deswege bepaald, dat //afwijkingen van de gegevene
//bevelen, naar gelang der omstandigheden, zullen
//kunnen worden beschouwd, als vallende in de termen
,i van willekeurige beschikkingen over de personen der
// inlanders, en vatbaar om strengelijk te worden ge-
// straft."
Voorts werden de ongelijkheden, welke hier of daar
het gevolg waren van een nieuw stelsel, de verkeerde
toepassing, ten aanzien van de gronden, die voor deze
of gene cultuur als bijzonder geschikt waren beschouwd,
doch waaromtrent de ondervinding beter geleerd
had, door nieuwe maatregelen verbeterd. Zelfs

284 ACHTSTE HOOFDSTUK.
werd de bevolking in hare belangen, omtrent dit alles
gehoord en naar billijkheid behandeld.
De verdere toepassing en uitbreiding van het cultuurstelsel
werd door Baud geregeld voortgezet, in
den geest, waarin die gewigtige onderneming door van
den Bosch was aangevangen. Baud ondervond in
Indië zelfs tegenwerking van de zijde van die ambtenaren,
van wie men ter goeder trouw medewerking
had moeten verwachten. Men verneine een voorbeeld ').
In Lentemaand 1835 kwam de Inspecteur der cultures
Vitalis, met een verslag aan den waarnemenden
Opperlandvoogd, waarin een treurig tafereel werd opgehangen
van den toestand der bevolking van het
regentschap Soekapoera in de Preangers, ten gevolge
der invoering van de indigo-cultuur aldaar. Reeds
in de volgende maand werd den Resident van de
Preangers gelast dadelijk die cultuur in dat district
te doen staken. Zulks had eerlang mede plaats in
het grootste gedeelte dier residentie. Evenwel achtte
de Gouverneur-Generaal Baud zich verpligt in Wijnmaand
den Inspecteur Vitalis te doen aanschrijven,
zich voortaan te onthouden van zoodanige overdrijving
en hartstogtelijkheid, als waaraan hij zich bij zijn opgenoemd
verslag had schuldig gemaakt, en zich te
*) Wij hebben dit voorbeeld gekozen, omdat Dr. W. R. van
Hoëvell, vijftien jaren daarna op dat verslag terugkomt, om er
brokken uit mede te deelen in de „ Varia" van het „ Tijdschrift voor
„Nederlandsch Indië," nummer van September 1850. Ofschoou de
oorzaak dier klagt dadelijk iu 1835 werd opgeheven, wordt er evenwel
bijgevoegd: Inderdaad wij huiveren bij het lezen van zoo veel
ellende. Zoodanig was de aanvang van het stelsel, dat de bevolking
achttien jaren lang heeft gekweldl enz. Wanneer zal er een einde
aan komen I

ACHTSTE HOOFDSTUK. 285
hoeden, van het vermelden van omstandigheden, die
aan de zaak vreemd waren. Was de natie veel verschuldigd
aan den Graaf van den Bosch, als de schepper
van het stelsel, zij had tevens groote verpligting
aan Jean Chretien Baud, voor eene geleidelijke invoering
daarvan ').
In Europa teruggekeerd werd aan den Generaal J.
van den Bosch het Ministerie van Koloniën door
den Koning toevertrouwd. Toen deze verdienstelijke
Nederlandsche staatsman oordeelde van dat bewind
afstand te moeten doen, werd het voorloopig door
J. Ch. Baud waargenomen, totdat deze met den In
van Oogstmaand 1840 als werkelijk Minister optrad.
In dier voege werden beide mannen bestemd om, evenzeer
in Nederland dat stelsel, zoo weldadig voor ons
volksbestaan, en hetgeen het plegtanker van Nederlands
behoud is geworden, de noodige vastheid te
schenken. Het consignatie-stelsel en de groote veilingen,
door tusschenkomst van de Nederlandsche Handelmaatschappij,
zoowel als het geldelijk beheer der
koloniale inkomsten, werden ten genoegen van het
Gouvernement en evenzeer ten voordeele van de deelhebbers
van dat handelsligchaam geregeld.
>) In hoe verre alhier vermeld behoort te worden, de klagt van
Pietcr Cleban, die van van den Bosch een suiker-contract had gekregen,
zeer voordeelig voor den contractant zoo als de eerste contracten,
bij de weinige lust een contract te aanvaarden, over het algemeen
waren? Baud had hem van dat contract ontzet; tot een
ander zeer onvoordeclig contract schijnt hij later te zijn gedwongen.
In 1839 kwam hij hier te lande, om zich over het geleden onregt
te beklagen, Die zaak maakte destijds eenig opzien. Later werd de
man te eenen male ongelukkig, en werd hij, ui fallor, als lasteraar
tot gevangenisstraf veroordeeld.

NEGENDE HOOFDSTUK.
1830—1834. Oorlog tegen de Padries. Elout 31ilitair en Civiel
Gezaghebber. De Marapahn, Majoor Michiels. Toewanlcoe Nan
Cerdik, Sentot. Rau onderwerpt zich, 1832. De Overste Vermeulen
Krieger. Overdreven beschuldiging tegen de troepen. Verraad
der Maleijers. Agam. Boehit Korin. Poland ontzet fort
Amerongen. Sentot naar Benkoelen. De Generaal Majoor Riesz.
De Commissaris-Generaal van den Bosch fe Padang. Matoewa.
Bondjol. Mengappa. Beschikkingen van van den Bosch voor
Sumatra's westkust. Invloed van de west- op de oostkust. Luitenant-Kolonel
Michiels. Resident Boers te Palembang. De Lampongs.
Eeeds tegen het einde van het jaar 1830 was de
Luitenant-Kolonel Elout, Militair en Civiel Gezaghebber
te Eiouw, door den Gouverneur-Generaal met datzelfde
gezag ter westkust van Sumatra bekleed geworden.
Van den Bosch was van oordeel, dat een
gewest, alwaar zoo veel onrust heerschte, onder het
gezag van eenen enkelen bewindvoerder moest worden
gesteld. Elout kreeg in last, den vrede met de Padries
te herstellen, zoo mogelijk in der minne, of anders
door geweld. In het laatste geval door, als de gelegenheid
daartoe gunstig mögt wezen, hun //van tijd
//tot tijd bij verrassing gevoelige nepen toe te brengen."

NEGENDE HOOFDSTUK. 287
Den 4n van Lentemaand 1831 kwam hij te Padang
aan; onder de troepen, welke hij medebragt, was op
de lange reis de braakloop uitgebroken, welke aan 37
man, aan boord van de Jessy, het leven had gekost.
Daar de pogingen tot onderhandeling niet slaagden,
kwam er versterking van Batavia, onder den Luitenant-
Kolonel Vermeulen Krieger en den Majoor Michiels.
Tot eene nieuwe onderneming tegen Naras werd besloten.
Mangong werd den 6n van Zomermaand en
Naras twee dagen later door bestorming vermeesterd,
nadat Kapitein Buteux door eenige granaten brand
had doen ontstaan. Kapitein de Quay, die het bevel
over de bovenlanden had, nam Datoe Pamoentjak in
onderwerping aan, met den titel van Regent van Batipo.
Tegen de 7 kotta's werd een aanval ondernomen,
waarbij de Kapitein de Quay gekwetst werd, terwijl
de Luitenant-Kolonel Elout het opperbevel voerde;
van beide zijden werd voortdurend met hardnekkigheid
gevochten. Een stoutmoedige aanval van Michiels besliste,
en de vijand leed een groot verlies. Onder den
Majoor Michiels werd naar Atnbaloe gemarscheerd,
van waar men den 16n van Hooimaand optrok tegen
Singo-Sari, alwaar de hoofden zich onderwierpen. Enkele
hardnekkige opperhoofden werden naar Batavia
opgezonden.
De Marapalm, waartegen eenige jaren te voren
ßaaff niet gelukkig was geweest, zou overrompeld worden,
want naar de geruchten werd die sterke stelling,
zoo onmisbaar tot het beoorlogen der Padries, door
dezen op zorgelooze wijze verdedigd. De Kapiteins
de Quay en Veltman, met een honderdtal kloeke Europesche
soldaten, werden door Elout daartoe bestemd,

2S8 NEGENDE HOOFDSTUK.
Op den 6n van Oogstmaand bereikten zij, na eenen
moeijelijken marsch, die sterkte. Inderdaad overrompelden
zij de zwakke wacht, zonder dat een enkel man
gekwetst werd. Die sterke stelling, welke, bij behoorlijke
verdediging, ook den dappersten aanval zou hebben
teleurgesteld, was men, door de achteloosheid der
Padries, gemakkelijk meester geworden. Het tooneel
van den oorlog werd daardoor eenigszins verplaatst,
doch de te Batavia aangevraagde versterking, ten einde
met kracht voort te gaan, kon, wegens de omstandigheden
in Europa, niet worden verleend.
Intusschen werd Kapitein de Quay, den 31 n van
Oogstmaand, met 170 manschappen en een duizendtal
Maleijers van Batipo tegen de Padries afgezonden. De
Ie Luitenant Witte van Haemstede en de 2e Luitenant
Bender stormden tegen den vijand in, die naar
de linie van Tandjong-Allie de wijk nam. Daar stieten
de Padries op de Maleijers van Batipo, en drongen
ze door hunne onstuimigheid terug. Bender en voorts
van Haemstede kwamen ter hulpe, en dreven de Padries
voor zich uit. Deze herzamelden zich achter
een welversterkt ravijn, van waar men hen niet kon
verdrijven. Er kwamen meer strijdkrachten onder den
Ie Luitenant Hendriks, waarna men door den vijand
aangetast werd, die nogtans tot aan zijne diepe gracht
en hooge borstwering teruggedreven werd, waar men
stuitte. Het ravijn bleef een onoverkomelijk beletsel,
totdat men het stuk geschut, waarvan men voorzien
was, op eene hoogte kreeg, van waar de Padries bestookt
konden worden. Thans baanden de Ie Luitenant
W. v. Haemstede en de Boeginezen Mosse, Toeloe
en Molewa, aan hunne makkers stoutmoedig den

NEGENDE HOOFDSTUK. 289
weg; de vijand nam de vlugt. Bij de vervolging waren
vooral de Maleijers in de weer en bragten vele
vlugtelingen om het leven. Toen men den volgenden
dag voortrukte, waren de Padries verdwenen; zij hadden
in de rotsen van Papan eene wijkplaats gezocht.
Het geheele district van Soeli-Ayer geraakte daardoor
in rust.
Op nieuw bragt de Majoor Michiels van Java eene
versterking van 300 man mede. Onder zijn bevel
zou eenen aanval tegen Katjagang (N. van Priaman)
plaats hebben, ten ware Elout zelf medeging. De
zeemagt, daarbij te gebruiken, zou bestaan uit de korvet
Pollux, Kapitein ter Zee Eeg, en nog zes bodems,
waaronder drie schoeners. De landingstroepen bedroegen
ongeveer 300 man. Den 4n van Wintermaand
1831 had zich de Oppergezaghebber met den Majoor
Michiels enz. ingescheept; den 6n kwam men voor
Priaman, en nam men een honderdtal manschappen onder
Kapitein de Sturler aan boord ; de inlandsche gewapenden
trokken langs het strand. Den 10o had de
landing plaats. Nadat de troepen in oogenschouw waren
genomen, werden den lln vroegtijdig de operatiën
aangevangen tegen Katjagang en Oedjong-Radja, gelegen
op eene rots, welke in zee uitspringt. Moeijelijk
ging de vermeestering dier positie. De 2e Luitenant
Poland beklom met het vaandel in de vuist de rots;
hij werd slechts door weinigen gevolgd. Een gelijktijdige
aanval aan de noordzijde was oorzaak, dat zijne
onverschrokkenheid niet met zijn leven betaald werd.
De Nederlandsehe vlag wapperde op de rots van
Oedjong-Radja! Door eene landengte van ongeveer
300 passen aan den vasten wal verbonden, was aldaar
I. 19

290 NEGENDE HOOFDSTUK.
eene verschansing opgeworpen. Hier werden de Padries
van alle zijden aangegrepen en met groot verlies op
de vlugt geslagen. Onzerzijds bedroeg het gehêele
verlies 6 dooden en 16 gewonden. Katjagang, een
half uur verder binnen 's lands, werd bij de komst
van den Luitenant Engelbert van Bevervoorden ontruimd
gevonden, dewijl de Padries op de sterke positie
van Oedjong-Radja hunne hoop gebouwd hadden.
Grooten lof hadden de troepen, alsmede de bemanning
der sloepen, ingeoost. Bijzonder hadden zich onderscheiden
de Luitenant ter Zee Ie klasse van Hugenholtz,
de Kapitein-Adjudant Guyot, de Ie Luitenant
van Beethoven en de 2e Luitenant Poland. Eenige
stukken geschut, benevens katoen, rijst en staafijzer,
werden buit gemaakt, de half voltooide praauwen werden
vernield en de kampong in brand gestoken. Zoo
werden de Padries getuchtigd, en den Hoofden van
Katjagang den smokkelhandel verleerd.
Eene andere zending was voor den Majoor Michiels
weggelegd. Hij moest de westkust noordwaarts van
Padang onderzoeken. Met den schoener Circé en eene
kruisboot, verliet hij den 26n van Wintermaand de reede
van Padang, met 60 man Europeanen en Ambonezen
onder zijn bevel. Den 28n liet hij het anker vallen
voor Ayer-Bangies. Door den schoener Janus versterkt,
kwam hij voor de kampong Batahang, welke
plaats eene vijandelijke houding had aangenomen, en
daarvoor in de asch werd gelegd. Op den In van
Louwmaand 1832 voor Natal gekomen, werd alles in
zeer vervallen toestand gevonden. Maar het naburige
Taboejong had zich, na geruimen tijd vruchteloos om
ondersteuning te hebben gevraagd, aan de Padries

NEGENDE HOOFDSTUK. 291
moeten overgeven. De Majoor hoopte op eene toenadering
van de zijde der bevolking; doch daar hij
vijandelijk werd behandeld, deed hij 40 man onder
de Luitenants Poland en Bernhardt landen en de
sloepen den wal naderen. Met der haast ontruimde
de vijand zijne gunstige stelling. De plaats, die zeer
welvarend en geschikt voor den handel scheen, werd
nogtans aan de vlammen prijs gegeven, uit hoofde
men er eene Sinesche Wankang vond, die eenigen tijd
te voren door Atsjinesche zeeroovers buit gemaakt was.
Verder ging het langs de kust noordwaarts naar Tapanoeli,
alwaar, op het eiland Poutjang Kitjil, de
Nederlandsche verdedigingswerken in ellendigen toestand
werden gevonden. Michiels onderzocht den staat
van zaken en zeilde verder naar Baros. Tapoes, alsmede
het eiland Nias, werden bezocht, waarna Michiels
naar Padang terug keerde, en er op het einde van
Louwmaand aankwam '). In de volgende maand keerde
de Majoor Michiels naar Batavia terug.
Padangs benedenlanden werden kort daarna door
vijandelijke aanvallen bedreigd. Toewankoe Nan Tjerdik
trok in Lentemaand 1832 eene aanzienlijke magt
bijeen, om de Nederlanders, zoowel in de Benedenals
in de Bovenlanden, te bestoken. Den Kapitein
de Sturler werd opgedragen, met 200 man en de Maleijers
uit het district Priaman, den vijand te gemoet
te trekken. Deze werd op 5000 man geschat. Den
17» naderde de Luitenant Engelbert van Bevervoorden
met de gewapende Maleijers, waarop de Padries naar
>) De Generaal Jhr. H. J. J. L. Ridder de Stuers iu zijne „ Vcs-
„tiging en Uitbreiding" enz. Dl. I, bl. 157, is partijdig, en onjuist
ten aanzien van dezen togt van den Majoor Michiels.
19*

292 NEGENDE HOOFDSTUK.
hunne verschansingen, die in het bosch verborgen
waren, terugtrokken. Een onverwachte uitval hunnerzijds
tegen die Maleijers, bragt dezen aan het wankelen,
toen de Sturier ter ondersteuuing verscheen en
de Padries zoo krachtdadig op het lijf viel, dat zij
hunne stelling ontruimden, met achterlating van 200
geweren, vele lansen en sabels, wel 500 pond buskruid
en onderscheidene andere zaken. Eenige goed
geworpen granaten hadden de ontruiming bevorderd.
De Sturier vatte post te Mengoppo. In de Bovenlanden
hadden de Padries het op Agam gemunt, doch
Toewankoe Damassiang slaagde niet beter. Den 3"
van Grasmaand tastte Elout met 250 man, onder de
Kapiteins de Quay, Gennet en Veltman, diens stellingen
aan. Den 4» werd Kapau met gering verlies
vermeesterd; de 2e Luitenant Maxwell werd zwaar
gewond. Na de onderwerping van de Agamsche districten
boden onderscheidene Hoofden, en onder dezen
Toewankoe Nan Goeppok, hunne onderwerping aan.
Daar de Opperbewindvoerder Elout het hoogst
wenschelijk achtte thans, na de door de Padries geledene
verliezen, hen met meer kracht aan te tasten
en tot onderwerping te noodzaken, zond hij den Kapitein
der Artillerie Hellwig naar Batavia, om het
goedvinden van den Gouverneur-Generaal te vernemen.
Hij ontving intusschen van van den Bosch tijdingen,
welke gunstiger luidden omtrent het bekomen van
meerdere troepen voor den oorlog. Geheel Sumatra,
meende de Landvoogd, moest aan onze magt worden
onderworpen. De binnenlanden en de kustplaatsen
moesten in verband gebragt worden met eene centrale
magt. Daartoe zouden de 13 kotta's, de 50 kotta's

NEGENDE HOOFDSTUK. 293
en Lintau moeten worden onderworpen, en ten einde
dit mogelijk te maken, zouden nog troepen van de
Jagers van Vermeulen Krieger en 300 man Javanen
van het legioen of barissau van Ali Bassa, gezegd
Sentot, worden afgezonden '). De overige manschappen
van dat legioen kwamen eenige maanden later.
De gevraagde paarden, benevens bergaft'uiten, tot vervoer
van het geschut in de Bovenlanden en tot vermindering
van de koelie diensten, werden echter niet
verstrekt.
De troepen kwamen in Zomermaand en Hooimaand
1832 te Padang aan, en de noodige beschikkingen
werden gemaakt. Op een bezoek van de verschillende
punten in ons bezit, werd Elout vergezeld door den
Overste Vermeulen Krieger, de Kapiteins de Quay en
Hellwig, benevens den AH Bassa Prawiro Dirdjo. Den
22Q vail Hooimaand zou, van den Marapalm uit, een
algeineene aanval op de Padries plaats hebben; de
uitrusting moest zoo veel mogelijk geheim worden gehouden.
De Maleische hulpbenden gedroegen zich
ongeregeld door te plunderen en te branden. Tot hunne
verschooning kan nogtans worden aangevoerd, dat zij
veel van de Padries van Liiitau hadden moeten lijden.
De voormalige verblijfplaats van Toewankoe Passaman
werd bereikt, en de vier kanonnen teruggevonden, die
in Grasmaand 1823 bij den Marapalm in handen der
Padries waren achtergelaten. Te Boewa rukten de
Maleijers binnen; doch hier vonden zij eenen sterken
;
l) Het legioen van Sentot was eigenlijk 800 man sterk, waaronder
100 ruiters, raeerendeols met schietgeweer, de overigen met pieken
gewapend, Met vrouwen, kinderen en bedienden, telde het 1800
zielen.

294 NEGENDE HOOFDSTUK.
tegenstand, zoodat, waren zij niet te regter ure door
den In Luitenant Hendriks en den 2 n Luitenant
Bender ondersteund geworden, zij waarschijnlijk het
onderspit zouden hebben gedolven. Thans, door de
onversaagdheid dier officieren aangemoedigd, en door
het beleid van den Overste Vermeulen Krieger geleid,
werd het landschap vermeesterd. Ook de Ie Luitenants
Perk van Lith en von Lutzow gedroegen zich
verdienstelijk ; de Kapitein Schenck stierf den heldendood.
Onderscheidene voorname Hoofden der Padries
onderwierpen zich na de vermeestering van Lintau en
Boewa. Een aanval op het district Boekit-Kamang
werd beproefd; na eenen vermoeijenden togt slaagde
de Luitenant-Kolonel Vermeulen Krieger ; terwijl Kapitein
Raaff, de 2 e Luitenant Heibach, Ali Bassa, en
allen, met ijver hun pligt deden. Daar men den 30n
van Hooimaand geenen vijand meer ontmoette, werd
eene kampong in brand gestoken, waarop de bewoners
der andere dorpen zich onderwierpen. Men had onzerzijds
6 dooden en 40 gekwetsten; vijf stukken waren
vermeesterd. In Boekit-Kamang bleven twee officieren
met 60 man achter.
Tegen Bondjol, in de valei van Alahan-Pandjang,
zou thans de krijgsmagt zich rigten. De Luitenants
Engelbert van Bevervoorden en Boelhouwer bereikten
den 21 n van Herfstmaand Loeboe-Ambaloe, waar zij
eene vijandelijke verschansing vonden, slechts kortelings
verlaten. Eene benting werd alhier opgeworpen. Intusschen
werd, van de Bovenlanden uit, Matoewa ingenomen,
doch bij het verder doordringen, plaatste de
Overste Krieger zich aan de spits van het detachement
van den l n Luitenant de Witte van Haemstede, en

NEGENDE HOOFDSTUK. 295
werd ernstig gewond. De Padries, ten getale van
vier à vijf duizend man, streden hardnekkig met den
sabel in de vuist; evenwel na vele dooden en gekwetsten
te hebben bekomen, lieten zij de onzen het veld
behouden. Onderscheidene hoofden onderwierpen zich
daarop, en het geheele gebied der 8 kotta's volgde
dit voorbeeld. De vroegere Opperhoofden der valei
van Alahan-Pandjang, door de Padries afgezet, konden
ten gevolge van het verlies der Padries te Andalas
weder adem halen; zij maakten eene omwenteling,
riepen de Nederlandsche hulp in, en de Oppergezaghebber
Elout verscheen den 21n van Herfstmaand
1832 te Bondjol. Eerlang werd het Padries Opperhoofd
Toewankoe Moeda tot Regent van Alahan-Pandjang
verheven, en onder het gebied van Priaman gebragt.
Engelbert van Bevervoorden verkreeg het civiel
gezag aldaar.
Verder ging het gedurende den veld togt van 1832
insgelijks voordeelig met onze krijgsbedrijven. Het
landschap Rau onderwierp zich, alsmede het district
van Mandaheling ; maar de versnippering der strijdkrachten,
waarover Elout te gebieden had, werd daardoor
te groot. 'Uit dien hoofde oordeelde de Oppergezaghebber
het niet noodzakelijk Mandaheling door
eenige troepen te bezetten, daar toch dat gewest tot
de Battalanden behoorde, en de ingezetenen aldaar
Heidenen waren, die op lageren trap van beschaving
dan hunne naburen de Maleijers, bovendien met haat
tegen de Mohamedanen waren vervuld.
Op het einde van Wijnmaand was wederom eene
overwinning op de Padries bevochten. De vermeestering
van de linie van Beroela werd door de onder-

296 NEGENDE HOOFDSTUK.
g der 50 kotta's gevolgd. Er was kans ook de
13 kotta's tot onderwerping te brengen, maar onze
magt was reeds te veel verbrokkeld, om dat te wagen.
Daarop werd Kapitein de Quay naar Batavia gezonden,
om den Gouverneur-Generaal mondeling met den
staat van zaken bekend te maken en nadere bevelen
te vernemen.
Wel eens wordt beweerd '), dat de Nederlandsche
troepen ter westkust van Sumatra zich aan mishandelingen
en wreedheden hebben schuldig gemaakt,
welke berigten, zoo zij al waarheid behelzen, deels
aan de opgewondenheid en verbittering van het oogenblik
zijn te wijten geweest, deels niet door Nederlanders
zijn begaan, maar door mannen, tot andere natiën
behoorende, die als onderofficieren dienst deden
en grooter gezag moesten uitoefenen, dan waartoe zij
in Europa zouden zijn geroepen. Welke troepen de
Boeginezen waren, die in het gebied van Padang een
gedeelte onzer krijgsmagt uitmaakten, was den Generaal
H. I. J. L. Ridder de Stuers zeer wel bekend.
De hoogclijk, door ieder afgekeurde mishandelingen,
door Boeginezen of Maleische hulpbenden bedreven,
voor zoo verre zij niet zeer overdreven zijn voorgesteld,
zijn gewis meerendeels den Oppergezaghebber
Elout of vroegere en latere bevelhebbers onbekend
gebleven, want bij het binnenrukken in digt bevolkte
kampongs kan veel gebeuren, dat niet ter kennis
komt van de Officieren, of bijaldien wel, te laat, of
') Onder anderen door dcu Gencraal-Majoor Jhr. H. I. J. L. Kidder
de Stuers in zijne „Vestiging en Uitbreiding der Nederlanders
ter westkust van Sumatra" en Prof. 1'. J, Veth in zijne „Geschicdcuis
van Sumatra".

NEGENDE HOOFDSTUK.
2Ü7
wanneer herstel niet mogelijk of straf niet raadzaam
is. Doch genoeg! Het jaar 1833 zal andere tooneelen
van dezen langdurigen oorlog opleveren. Door
onderscheidene mannen zijn de Padries en hunne
dweepzieke handelingen veel te zacht beoordeeld.
Eene verraderlijke gezindheid onder de inlanders
vertoonde zich in het vermoorden van enkele soldaten,
die van de eene sterkte of post naar de andere werden
gezonden. Onder zulke ongunstige vooruitzigten
begon het jaar 1833. Was er reden voor dat verraad;
bestond er oorzaak voor de ontevredenheid der
Maleische bevolking? Als eene voorname reden wordt
opgegeven de levering der koelies, die, bij gebrek aan
paarden en begaanbare wegen, een drukkende last voor
de bevolking was, alhoewel slechts onder die voorwaarde
aan de Maleische bewoners de Nederlandsche
hulp tegen de hen onderdrukkende en wreede Padries
was toegezegd. Daar kon derhalve de oorzaak van het
verraad niet schuilen, evenmin in de politiemaatregelen,
tot beteugeling der hanengevechten en van het
amfioenschuiven, of in de bazarregten. De ware oorzaak
was welligt daarin gelegen, dat de inlanders oordeelden
de hulp der Nederlandsche wapenen niet meer
te behoeven. Immers de Padries of de witten (wat
kleeding betreft) en de gewone Maleijcrs of de zwarten,
behoorden tot dezelfde natie. Door de Nederlandsche
hulp was de magt der Padries gefnuikt;
onderscheidene in de laatste tijden van Mekka teruggekomen
bedevaartgangers predikten verzachting der
godsdienstgebruiken, door de Padries ingevoerd: er
bestonden derhalve twee oorzaken tot onderlinge toenadering.
Daarbij voege men den haat tegen de on-

298 NEGENDE HOOFDSTUK.
geloovigen of kafirs (Europeanen), die thans in het
geheele land hunnen invloed deden gelden, en het
denkbeeld, waarin de Maleische bevolking verkeerde,
dat de krijgsmagt, die naar Sumatra's westkust kon
worden gezonden, niet groot was. Zouden deze redenen
niet genoegzaam zijn geweest, om de bevolking
van Bondjol en van de naburige landschappen tot
opstand en verraad aan te sporen, in de hoop zich
van die gehate vreemdelingen te zullen ontdoen?
Hunne magt toch tegenover de bevolking der Bovenlanden
was gering! Daarbij voege men nog de toenadering,
die de Maleijers begonnen te bespeuren tusschen
die blanke vreemdelingen en de Batta's, hunne
naburen ten noorden, zoozeer door hen veracht. Die
onbeschaafde natie, steeds door de Maleijers verguisd
en, waar het mogelijk was, mishandeld, begon meer
en meer de weldaden van de nabuurschap der Europeërs
te ondervinden. Die gehate wilden van eene
zoodanige ondersteuning te berooven was pligt.
De Overste Vermeulen Krieger besloot naar die
moorden onderzoek te doen, daar hij niet dacht, dat
de zamenspanning algemeen was. Hij koos daartoe
100 man uit, waarvan ruim de helft Europeanen, met
den 2n Luitenant W. G. Schouten. Hij bemerkte dra,
dat aan die onrust meer vast was, en dat de inlanders
in het algemeen zich schuldig gevoelden. Te Pisang
verschanste hij zich in de kampong. De muiterij vertoonde
zich meer openlijk. Krieger vernam, dat den
10 n van Louwmaand 1833 de bezetting van Bondjol,
27 Europeanen en 19 inlanders, op onmenschelijke wijze
was vermoord, en de Luitenant de Wautier met 9 jagers
op den terugweg van Pisang naar Bondjol was om

NEGENDE HOOFDSTUK. 29S)
het leven gebragt. Van alle kanten was de Overste
door eeneu overmagtigen vijand omringd. Slechts in
den terugtogt was eenige kans tot behoud. Hij had
den l n Luitenant Perk van Lith, de 2 e Luitenants
W. G. Schouten, B. Bouman en J. Schoch, met eenen
Javaanschen Tommongong, en bovendien 112 man onder
zijne bevelen. Een afstand van twaalf uren moest
afgelegd worden, omringd door eenen moordzieken
vijand, zonder onder weg op eenige hulp te kunnen
rekenen. Klein was de voorhanden zijnde voorraad,
welke onder de manschappen werd verdeeld. Den 12"
van Louwmaand des morgens ten acht ure toog men
op weg, langs een pad drie ä vier voet breed, omringd
door moerassige rijstvelden of door ravijnen of
langs eenen weg door rotsklompen omgeven. Zoodra
de, Hollanders door den vijand ontdekt werden, was
het woest geschreeuw der duizende Padries ijzingwekkend.
Bedaardheid en zelfbeheersching waren onzerzijds
onmisbaar. Door de Officieren werden de manschappen
met kalmte voorgegaan; zij moesten niet
schieten, maar wegens het geringe getal patronen zuinig
wezen. De vijand drong op. De Overste, op alles
voorbedacht, ging bedaard, langzaam voorwaarts, en
liet de brandals tot op 20 passen naderen. Toen was
het : // halt, aan beide zijden front, chargeert " ! De
uitwerking van het vuur was ontzettend en de eerste
zegepraal behaald. De vijand week, en de manschappen
hadden gelegenheid hunne geweren op nieuw te
laden; van deze zijde had men twee gekwesten. Een
bergpad moest beklommen worden, wolfskuilen en versperringen
belemmerden het voortrukken en rondom
waren niets dan bosch en wildernis. Eene krijgslist

300 NEGENDE HOOFDSTUK.
redde hier de wijkende bende. De paarden werden
losgelaten, de pakkaadje werd weggeworpen. Terwijl
de Padries zich dien buit betwistten, ging men voorwaarts,
en won men tijd om eenige versperringen op te
ruimen. Men drong door het kreupelbosch; met onverschrokkenheid
beantwoordde men het vuur der Padries,
en bereikte men den top der hoogte. Eenige rust
en verkwikking was noodig. Evenwel was er weinig
rijst en arak overig! De bezwaarlijke togt werd hervat.
Men stuitte op eene rivier, welke doorwaadbaar
werd bevonden. In de nabijheid van eene kampong
der 7 loerah's was de aanval, welke men door te
staan had, moorddadig. De zwaargekwetsten — hoe
smartelijk — smeekten hunne kameraden, om niet
achtergelaten, maar afgemaakt te worden, ten einde
niet in de handen der wreede vijanden te vallen ! De
gewonden ondersteunden elkander zoo goed mogelijk,
ook de gezonden waren door gemis aan rust of verkwikking
naauwelijks in staat zich voort te slepen.
Tot daartoe was de Overste Krieger de eenige gekwetste
Officier, hij was door eenen steen aan het heupbeen
gewond. Nog ée'ne kampong van de 7 loerah's
moest men voorbij. Aldaar werd men begroet door
eene algemeene losbranding, drie man sneuvelden en
onderscheidene anderen werden gekwetst. Door moerassige
rijstvelden ging het verder; meer en meer
kruipend werd de togt der afgematte krijgslieden.
Nogtans werd tot afscheid den vijand, bij eenen grooten
klipsteen, in het schemer duister, door een tiental
jagers, eenige geweerschoten toegezonden. Kermend
stoven de Padries uiteen. Eenige rust was voor de
uitgeputte manschappen onmisbaar. Toen liet Agam-

NEGENDE HOOFDSTUK. 301
sehe distrikt bereikt was, was men nog anderhalf uur
van den post te Boekit-Koriri. Die post werd door
den Luitenant-Kolonel Vermeulen Krieger met zijne
vier Officieren en negen soldaten, allen uiterst afgemat,
des nachts bereikt. Niemand was ongewond.
Ook de andere gekwetsten werden binnengebragt. Er
waren 17 man gesneuveld en 54 gekwetst, sommigen
door twee of drie kogels getroffen, zonder te rekenen
de kogels, die in de kapotjassen waren blijven zitten.
Deze terugtogt van Pisang naar Koriri was een
hoogst merkwaardig wapenfeit; een en twintig uren
had die togt geduurd, zonder voedsel en omringd door
duizende moordademende Padries.
De Resident en Militaire Kommandant ter westkust,
Elout, betreurde het gebeurde zeer, en begreep, dat de
opstand algemeen was. De posten te Bondjol, Loebo-
Sikapang, Tarantan-Toengan en Loebo-Ambaloe waren
door de muiters afgeloopen; de zieken te Tandjong-
Waringin om het leven gebragt. Alles te zamen hadden
het leven verloren: de 2e Luitenant de Wautier,
de Officier van Gezondheid 2e klasse de Groot, 90
Europeanen en 21 inlanders. Hoe het stond met Rau,
fort Amerongen en Loender wist men niet.
De Luitenant Engelbert van Bevervoorden zijnerzijds
verliet Rau, om zich naar Priaman te begeven,
slechts van 14- Madurezen vergezeld, zonder eene voor
zijn vertrek ontvangene waarschuwing te tellen, daar
hij zich van den goeden geest der bevolking verzekerd
hield. Den tweeden dag kreeg hij argwaan. Toen hij
te Loeboesi-Kapping kwam vond hij de sterkte afgeloopen
en de bezetting vermoord. Van nu af werd
hij overal bestookt. Met zijne getrouwe Madurezen
/

302 NEGENDE HOOFDSTUK.
zwierf hij door de bosschen, slechts des nachts op
marsch, zonder ander voedsel dan wilde pisang en andere
wortelen. Hij werd door de Padries ontdekt en
aangevallen. Gering was de voorraad patronen onder
die manschappen. Engelbert bleef ongewond, zoodat de
Padries hem onkwetsbaar oordeelden. Eindelijk door
lansen en steenen getroffen, zonk hij op de knie en
werd afgemaakt; hem werd het hart uit het lijf gerukt,
met de woorden: //Ziet of het hart van dezen //Europeaan
anders is dan het onze" '). Hij liet warme vrienden
na, die den getrouwen krijgsmakker betreurden.
Op eene onverwachte wijze werd het fort Amerongen
ontzet, dat, na het vertrek van Engelbert van
Bevervoorden naar Priaman, den 2 n Luitenants J. H.
Logeman en Popje toevertrouwd was. De bezetting
werd onophoudelijk verontrust en de vijand naderde
de borstwering meer en meer. Van binnen was men
schaars van leeftogt en nog minder van krijgsbehoeften
voorzien. Ongeveer 200 man, onder welke 40
Europeanen, moesten het fort verdedigen, waarvan de
verdedigingsmiddelen veel te wenschen overlieten. Reeds
waren 11 man gesneuveld, en telde men 20 gekwetsten,
zonder in het bezit te zijn van geneeskundige
hulp of medicijnen. Den 21» van Louwmaand zagen
de belegerden, hoe de vijand bezig was bamboezen
ladders te maken, zoodat zij den volgenden dag eenen
storm hadden te wachten ; zij waren uitgeput door vermoeijenis,
inspanning en ontbering, terwijl zij slechts
weinig schoten hadden voor den handmortier en den
') Zie J. C. Boelhouwcr, „Herinneringen van mijn verblijf op Sumatra's
westkust, gedurende de jaren 1831—1834/', bl, 125.
\

NEGENDE HOOFDSTUK. 303
tweeponder. Welk wanhopig vooruitzigt! Hoop op
ontzet hadden zij niet. Toch bleven Logeman en
Popje bedaard en moedig. Dien nacht werd de vijand
van buiten af aaugevallen, en, alhoewel men geen
denkbeeld zich kon vormen vanwaar dat ontzet kwam
opdagen, bleef men niet in gebreke het te ondersteunen.
Welke uitkomst, toen, nog voor het aanbreken
van den dag, de bevrijders binnentrokken! Een traan
van dankbaarheid aan God biggelde langs menig gelaat
door de zonnestralen bruin geblakerd!
De redders waren de Ie Luitenant Poland, vergezeld
van den Adsistent-Resident J. W. Boers en den
Regent van Mandaheling Radja Gedonbang. De laatste
was bij het vernemen van den nood dadelijk op
weg gegaan, om met eenige honderde Batta's het fort
Amerongen te hulp te komen. Bij zijne nadering vond
hij het reeds geheel ingesloten. Hij nestelde zich in de
nabijheid, en deed de Padries veel afbreuk. Poland was
in gezelschap van Boers, den lln van Louwmaand van
Natal, aan het hoofd van 33 Amboinezen, naar Mandaheling
op weg getogen, nog geheel onbewust van het
verraad van de Maleijers, waardoor zij omringd waren.
Men vernam onder weg wat te Bondjol enz. had plaats
gegrepen, en vond de Batta's gewillig de Hollanders
te ondersteunen. Poland nam het bevel ook over de
Maleijers van Natal op zich. Allen waren vol geestdrift.
Men had gelegenheid zich ruim van leeftogt
te voorzien. Spoedig had Poland ruim 500 Batta's,
en van dezen 100 met geweren gewapend, vereenigd
onder zijne bevelen, allen manschappen die hem vrijwillig
gevolgd waren. Poland had een gesprek met
den Regent Radja Gedonbang, en vernam in welken

30 I- NEGENDE HOOFDSTUK.
neteligen toestand de bezetting van fort Amerongen
zich bevond. Nog den eigen nacht moest de aanval
der Padries voorkomen worden. Deze, die geenen aanval
van buiten verwachtten, werden geducht gehavend
en vloden in allerlei rigting, zoodat reeds voor het
einde van den 22n van Louwmaand geen vijand meer
in den omtrek werd gevonden. Men vergunde den
Batta's de legerplaats der Padries te plunderen.
De ]e Luitenant Poland oordeelde van den schrik,
welken zijne onverwachte verschijning met Maleijers
van Natal en een aantal Batta's had veroorzaakt, te
moeten gebruik maken, ten einde de opperhoofden van
het landschap Rau tot onderwerping te dwingen. De
Jang-di-Pertoewan verscheen en vroeg vergiffenis. Een
ander opstandeling Baginda Osman, die in dienst van
het Nederlandsche Gouvernement had gestaan, en wiens
verraad bekend was, werd gevangen genomen en ten
afschrik voor anderen opgehangen. Ditzelfde lot trof
kort daarna nog anderen, terwijl minder schuldige
opperhoofden naar Batavia werden opgezonden.
Niet lang daarna vernam de Luitenant Poland, dat
de bevolking van Loender en naburige kampongs opstand
in den zin en eene talrijke magt vereenigd hadden.
Den 12n van Lentemaand zond hij 1000 man uit
het distrikt Rau, weldra door meerderen gevolgd, naar
Loender, om aldaar in het gezigt der zaamgeschoolden
post te vatten. Zij geraakten met de Padries aan den
strijd, doch kregen eene gunstige stelling. De Radja
Gedonbang rukte ook op met 2000 Batta's, terwijl
Poland met Popje en den Sergeant-Majoor van Geersdaele
met 116 bajonetten volgden. Den 24" had een
algemeene aanval plaats. Alle vijandelijke verschan-

NEGENDE HOOFDSTUK. 305
singen werden vermeesterd. De Regent van Mandaheling
vervolgde de vlugtelingen, en veertien kampongs
werden in de asch gelegd.
Het geheele landschap werd van vijanden gezuiverd,
onderscheidene wegen werden aangelegd, en van
verschillende kanten kwamen de Maleijers in onderwerping.
Het duurde echter maar eenige weken, of
de toestand van het fort Amerongen werd op nieuw
zorgelijk, door ziekten, gebrek aan geneesmiddelen en
krijgsbehoeften, en meer nog door de dreigende houding
der Padries. Het voornemen, om hen in den
aanvang van Hooimand te tuchtigen, moest door Poland
worden opgegeven wegens de groote magt, die
de Padries bijeen hadden.
De Oppergezaghebber Elout had naauwelijks het
gebeurde te Bondjol vernomen, of hij spoedde zich
naar die streken, vergezeld van den Ali-Bassa en van
Toewankoe Nan Tjerdik. Hij begaf zich naar fort
van der Capellen, voorts naar Bjerro. Aan Sentot
was het uitzigt geopend, op Sumatra eenig gezag te
verkrijgen, ten deele opdat hij voor goed het denkbeeld
van terugkeer naar Java mögt opgeven. In de
tegenwoordige omstandigheden, ten einde eenerzijds
de Europesche troepen wat meer zamen te trekken,
en om anderzijds tegenover de Padries, belijders
van den Islam te plaatsen, werden op de
uiterste posten troepen van den barissan geplaatst.
Dit verschafte aan Ali-Bassa aanzien onder de Padries,
en hij dacht welligt, dat men de Padangsche
Bovenlanden aan hem zoude afstaan. Althans
hij werd aanmatigend, en gaf zelfs den Overste
Vermeulen Krieger op hoogen toon een ongepast
L , 20

306 NEGENDE HOOFDSTUK.
antwoord '). Tn zijne briefwisseling met Elout schreef
hij niet meer Vader, zoo als tot hiertoe, maar integendeel,
op voet van gelijkheid, Broeder. Men begon
argwaan op te vatten, dat hij en den Toewankoe Nan
Tjerdik van den opstand hadden kennis gedragen.
Ernstig en bloedig konden in zoodanig geval de gevolgen
wezen, dus was omzigtigheid aan te raden.
Hij werd door den Oppergezaghebber uitgenoodigd
naar Padang te komen, alwaar men hem eene zending
naar Java smakelijk maakte, om nieuwe manschappen
voor zijnen barissan aan te werven. AH Bassa Prawiro
Dirdjo ging zonder eenigen argwaan aan boord.
Bij zijne aankomst te Batavia werd hij door den Gouverneur-Generaal
met omzigtigheid behandeld, doch als
gevangene beschouwd; bij diens vertrek naar Sumatra
vertrok ook Sentot daarheen. Hij werd te Benkoele
achtergelaten, dewijl Elout had verzocht, dat hem niet
zou worden vergund naar Padang terug te keeren 2 ).
Hij bleef daar sedert tot aan zijnen dood.
De onrustige toestand van het gebied van Padang
verbeterde niet. De opstand won meer veld en de
vijandelijkheden hadden op onderscheidene . plaatsen
aan onze troepen, die eenige versterking onder den,
Majoor de Quay hadden ontvangen, vrij wat bezigheid
verschaft. Op het einde van Bloeimaand ontving
de Luitenant-Kolonel Elout een kabinets-schrijven van
') Men zie het gebeurde bij S. C. Boelhouwer „ Herinneringen van
mijn verblijf op Sumatra's westkust", bl. 138. Men kon dus niet
langer twijfelen aan de bloeddorstige voornemens van Sentot.
a ) Zie II. M. Lange „ Het Nederlandsch-Indische leger ter westkast
van Sumatra (1819—1845)", Dl. I, bl. 324 in de noot. Hij bleef
en overleed later te Benkoele.

NEGENDE HOOFDSTUK. 307
Batavia van den 9n dier maand, houdende, dat de
Generaal-Majoor titulair Kiesz, als Gouvernements-
Cotnmissaris ter westkust, zou worden afgezonden
met ongeveer 1100 manschappen. Bij de voortdurend
ongunstige stemming der bevolking in de Bovenlanden
was de aanstaande komst van versterking eene blijde
tijding.
Steeds was het verraad werkzaam. Zoo ontging de
Oppergezaghebber Elout te naauwernood eenen moordaanslag,
toen hij van de redoute te Boewa naar het
fort van der Capellen terugkeerde, wijl hij, op raad
van den Kornmandant-Luitenant Hendriks, eenen anderen
weg koos, dan hij des avonds te voren aan de
inlandsche Opperhoofden had medegedeeld. Zijn gezelschap
bestond uit zeven personen, en er waren eenige
Padriesche voorvechters in hinderlaag geplaatst, om
hem op het moeijelijkste punt van den bergpas te
overvallen. Evenzoo werd Plendriks, die bijna dagelijks
eenen wandelrid deed, vergezeld van het Opperhoofd
of Tommongong van den Javaschen barissan,
waarvan een deel met hem te Boewa was, onverwacht
door een tiental voorvechters van den Radja di Boewa
overvallen. Hendriks kreeg vijf wonden. Een sabelhouw
over de knie was gevaarlijk en zou doodelijk
geweest zijn, ware de knie niet zoo vet geweest, dat
de houw niet tot op het been doordrong. Door de
tegenwoordigheid van geest van den Tommongong
kwamen zij weder te paard en ontsnapten het gevaar.
Op hunnen weg vonden zij nog een aantal van die
verraders, die met lansen en steenen smeten.
De Generaal-Majoor titulair Riesz kwam den 18n
van Zomermaand als Gouvernements-Commissaris ter
20*

308 NEGENDE HOOFDSTUK.
westkust; onder de troepen bevonden zich ongeveer
400 Europeanen, 80 paarden en 4 veldstukken op
berg-affuiten. Gelijktijdig kwamen vier leden van de
Natuurkundige Commissie: FL Burger, J. W. Korthals,
S. Muller en P. van Oort, tot het doen van wetenschappelijke
onderzoekingen, en de Luitenant ter
Zee de Perez.
De geheele magt bedroeg 1300 Europeanen en 2100
inlanders. Dadelijk werd tot handelen besloten, en bepaaldelijk
om, van verschillende kanten, tegen het distrikt
van Kamang op te trekken. Doch de Padries
verdedigden zich met hardnekkigheid, zoodat het doordringen
der onzen belet werd. De Majoor du Bus
sneuvelde; de Majoor de Quay, zoo bekend met het
terrein en de bevolking, moest aanvankelijk terugtrekken
; ook de kolonne, onder den Luitenant-Kolonel
Elout, kon geen stand houden. Nogtans werd Kamang
vermeesterd, en kort daarna begaf zich de Generaal
Riesz naar Padang, om aldaar den Gouverneur-Generaal,
thans met den rang van Commissaris-Generaal
bekleed, te ontmoeten.
De Majoor Eilers ging den 24n van Oogstmaand
met 60 manschappen op weg van Ayer-Bangies naar
Rau, om de Luitenants Poland en Popje met den Battaschen
Regent Radja Gedonbang, die in eenen inoeijelijken
toestand verkeerden, te ondersteunen. De inlandsche
Sergeant de Longa gedroeg zich uitstekend.
Ook de Luitenant Bischoff bereikte, in de eerste dagen
van Herfstmaand het fort Amerongen met 50 inlandsche
soldaten.
Bij zijne aankomst te Padang op den 25a van Oogstmaand
gaf de Commissaris-Generaal aan Riesz en Elout

NEGENDE HOOFDSTUK. 309
te kennen, dat hij de operatiën tegen Bondjol op het
spoedigste wenschte aan te vangen, in de hoop die
plaats binnen weinige dagen te bemagtigen. De daartegen
geopperde bedenkingen konden den Generaal
van den Bosch van de onmogelijkheid dier onderneming
niet overtuigen. Alle krachten werden daarop
ingespannen, om het voorgestelde doel te bereiken.
De moeijelijkheden van het terrein, de groote magt
der Padries, hunne hardnekkigheid in den strijd, hunne
volharding in het opwerpen van verschansingen en
versperringen, het planten van eene menigte randjoes
(voetangels) en de hulp, waarop zij van de zijde der
bevolking van de naburige streken konden rekenen,
maakten den onzen het slagen in zulk eene moeijelijke
onderneming onmogelijk. Immers hoe bezwaarlijk was
het niet, steil oploopende ravijnen van ongeveer 300
voet, waarin men moest nederdalen en weder opklauteren,
in het gezigt van eenen onverschrokken vijand,
die een moorddadig vuur had geopend, door te trekken;
zonder het verlies van vele menschenlevens, was
het geheel ondoenlijk. Daarbij kwam meer dan eenmaal
verraad van de zijde der Maleijers, die de kolounes
als hulpbenden vergezelden, waardoor een aanval onmogelijk
werd gemaakt, of ontijdig uitgevoerd of wel
de levensmiddelen verloren gingen. De bewijzen van
trouw en gehechtheid bleven aan de andere zijde evenmin
achter. Daarvan gaf de Regent van Mandaheling
en zijne Batta's menigvuldige blijken. Het Opperhoofd
van Sassak Pito Mage toonde zijne getrouwheid, bij
den terugtogt van den Overste Elout, door het aanbod,
om den houwitser, die wegens de menigte Padries, die
den terugtogt bemoeijelijkten, niet kon worden mede-

310 NEGENDE HOOFDSTUK.
gevoerd, veilig naar de monding der rivier in een paar
sampangs over te brengen. Hij volbragt zijne belofte.
Op den 16n van Herfstmaand begaf zich van den
Bosch naar de Bovenlanden, alhoewel de Generaal
Riesz zulks afraadde, zoo lang geene beslissende voordeelen
zouden zijn behaald. Reeds den 17n gaf de
Commissaris Generaal bevelen, welke dienden om, ingevalle
//de bezwaren om Bondjol te bereiken te
groot mogten zijn", den Generaal Riesz en den
Luitenant-Kolonel Elout in tijds te doen terugtrekken.
Den 20n ontving de Majoor de Quay den last tot den
terugtogt. Eenige dagen later bevorderde van den
Bosch Onderofficieren en Officieren tot hoogere rangen,
en verkreeg de Overste Elout den rang van Kolonel.
Een paar inlandsche Regenten verkregen eene ruime
maandelijksche bezolding.
Nog tot aan den In Wijnmaand duurde de strijd
voor Matoewa en in Bondjol voort; het verlies onzerzijds
daarbij geleden was vrij aanzienlijk, alhoewel
aan de zijde der Padries veel aanmerkelijker. Den
nacht daarop begon de Majoor De Quay den terugtogt,
maar verraad en nalatigheid van de zijde der inlanders
maakten den togt zeer moeijelijk. Mengoppo bleef
bezet, en eene verdedigende positie werd met voorzigtigheid
gekozen.
Door den Commissaris-Generaal was het nut ingezien
van het aanleggen van eenen goeden weg naar de Bovenlanden.
Het gemis daarvan werd grootelijks gevoeld,
zoowel wanneer men voorwaarts rukte, als wanneer
men tot den terugtogt werd genoodzaakt. Men
zou daardoor minder afhankelijk zijn van de koelies,
welker levering den Maleijers bezwaarlijk viel, terwijl

NEGENDE HOOFDSTUK. 311
die knapen bovendien meermalen, öf uit lafhartigheid
óf uit verraad, op den loop gingen. De Luitenant
Boelhouwer ving daarmede aan van de zijde van Priaman
naar Kajoe-Tanan; het lid der Natuurkundige
Commissie Korthals had tegen de moeijelijkheden niet
opgezien; hij en de Luitenant Lange waren daaraan
werkzaam, en Haccou zette dien arbeid voort. De
uitkomst bewees dat het //allezins mogelijk was, daar
//eenen onafgebroken weg voor voertuigen te banen."
Eene bespannen batterij kan van dien weg gebruik
maken.
Behalve de bevorderingen, werden ook door van
den Bosch beschikkingen gemaakt omtrent de indeeling
der verschillende districten van Padangs Benedenen
Bovenlanden uit een militair oogpunt, waardoor
Sumatra's westkust ongeveer 4000 man troepen ter
verdediging zou behoeven. De Raad van Indië J. I.
van Sevenhoven werd tot Commissaris benoemd voor
de inrigiing van het politieke en finantiële bestuur,
en hem den Adjunct Commissaris-Inspecteur E. A.
Prancis toegevoegd. Deswege werden als grondslagen
aangenomen : a) de inlandsche bevolking van alle drukkende
en directe belastingen te ontslaan; b) geeneheerendiensten
te vorderen, dan tegen betaling, en daartoe
liefst vrijwillige arbeiders te kiezen; c) aan de iulandsche
hoofden eene maandelijksche bezolding van f 25
tot /200 toe te leggen'); d) de in- en uitgaande
) Het toeleggen vau bezolding aan de verschillende inlandsehe
hoofden, naarmate zij zich ten behoeve van het Gouvernement hadden
beijverd, werd als pligtmatig beschouwd, en strekte inderdaad om
die Hoofden aan de Nederlaudschc belangen te verbinden. Niet
minder was het uitdeden van geschenken van wege het Oppcrbewind,

812 NEGENDE HOOFDSTUK.
regten, het zoutmonopolie en de amfioenpacht te behouden.
Voorts zou de bevolking in het bezit worden gelaten
van hare politieke en huishoudelijke regten, regtspleging
en andere aangelegenheden. Onderlinge oorlogen
waren aan de Maleijers verboden ; maar tegen
buitenlandsche vijanden kon het Gouvernement manschappen
opvorderen. De industrie zou worden aangemoedigd,
als: het goudgraven, planten van koffij en
andere producten. Deze beschikkingen, welke van gematigdheid
en wijsheid getuigden, hebben de welvaart
van de bevolking voorbereid en helpen vestigen.
Op den 15n van Wijnmaand vertrok de Commissaris-Generaal
van den Bosch, na nog den Luitenant-
Kolonel der Infanterie J. H. C. Bauer, destijds te
Salatiga op Java, tot Militairen Kommandant ter westkust
te hebben benoemd.
Sommigen meenden, dat de gebeurtenissen ter westkust
of in Padangs Bovenlanden geen weerklank vonden
op de oostkust of omgekeerd. In dat denkbeeld
dwaalde men. Dit werd ondervonden door Kapitein
Raaff, toen hij in Herfstmaand 1833 eene magtsvertooning
moest maken in het district van Soero-asso,
Padang-Goenting enz.; alsmede door den In Luitenant
C. P. Starck, destijds belast met het civiele gezag te
Singkara en de nabuurschap.
billijk en loffelijk; en, zegt de Luitenant Boelhouwer, tijdens hij Civiel
Gezaghebber te Priaman was, Herinneringen van mijn verblijf op Sumatra's
westkust, gedurende de jaren 1831—1834, bl. 169: „derge-
„ lijke handelwijze van een Gouvernement is ten sterkste aan te ra-
„ den, mits hier vooral de strengste regtvaardigheid bij plaats heeft."
Met genoegen en met aandoening zal men (bl. 168—109) bijzonderheden
lezen van zoodauige uitdeelingen.

NEGENDE HOOFDSTUK. 313
Ook hadden geruchten van nederlagen, door de
Nederlanders in de Padangsche Bovenlanden geleden,
den Vorst van Djambi, wiens gebied eenerzijds daaraan
grenst en anderzijds aan de Palembangsche districten,
aanleiding gegeven tot den weusch, daarvan voordeel
te trekken. Daartoe werden Palembangsche uitgewekenen,
aan wie het gezag van Nederland niet
beviel, door hem in den arm genomen, ten einde langs
dien weg meer invloed in het gebied van Palembang
te verkrijgen. Deze handelwijze van den Sultan getuigde
van verregaande ondankbaarheid, dewijl hij het
jaar te voren zeer benaauwd werd door zeeroovers,
die zich van de monding der rivier van Djambi hadden
meester gemaakt. Het scheen, dat zij hem langzamerhand
geheel naar het binnenland zouden verdringen.
Hij smeekte om de hulp van het Nederlandsche
Gouvernement, waarop de korvet Amphitrite
met vier kleinere bodems de zeeroovers bestreed en
verdreef. Weinige maanden waren genoeg, geweest,
om die weldaad den Sultan te doen vergeten. In
het begin van Hooimaand 1833 drong hij in de Palembangsche
Bovenlanden, en trachtte zich daar te
vestigen. Naauwelijks vernam de Adsistent-Resident
Andriesse zulks, of hij trok, met de troepen te zijner
beschikking staande, den Sultan van Djambi te gemoet,
en verdreef hem den 14n dier maand uit eene sterkte
te Sereka opgeworpen. Voorwaarts rukkende, kwam
hij twee dagen later te Moewara Rawas, doch ontwaarde,
hoe de vijand zich aan de beide zijden dier
riviermonding had versterkt. Daar hij zich niet bij
magte rekende den Sultan te verdrijven, vergenoegde
Andriesse zich, er eene verschansing op te werpen, om

314 NEGENDE HOOFDSTUK.
hem in het oog te houden. De Vorst meende in staat
te wezen de Nederlanders van daar te verjagen, en
waagde op den 20n eenen aanval. Andriesse was op
zijne hoede, ontving den vijand met kloekmoedigheid,
en werd behoorlijk door de Palembangsche Hoofden
ondersteund. Hij trok, na den vijand tot den terugtogt
te hebben gedwongen, tegen diens stelling op,
vermeesterde deze en noodzaakte hem de vlu^t te
nemen. Hij vervolgde de Dj ambische benden, tot waar
de Sultan aan de Soera-Langoen, eene dagreize van
de Jambische grenzen, stand hield.
. Intusschen had de Commissaris-Generaal, bij het
ontvangen der tijding van hetgeen in het gebied van
Palembang was voorgevallen, zich gehaast, om den
Luitenant-Kolonel Michiels met twee schepen en troepen
van Soerabaya naar Palembang te zenden. Van
den Bosch had daarbij nog andere meer omvattende
bedoelingen. In het begin van Slagtmaand te Palembang
aangekomen, werd er spoedig versterking de rivieren
opgezonden, om van de zeezijde te handelen;
terwijl Michiels met 150 man Europeanen en 200
Madoerezen naar Soera-Langoen oprukte, en van daar
verder op Dj ambisch gebied doordrong.
Onder de bevelen van den Majoor Kolff waren de
vaartuigen, de Kameleon en acht kleinere bodems, de
Djambi-rivier opgevaren. Te Moewara Kompeh werd
den 15n van Herfstmaand eene sterkte aangelegd, ter
plaatse waar in 1707, ook aan de zamenvloeijing van
de Djambi en de Kompeh, door de Oost-Indische Maatschappij
een fort was gebouwd. Niet lang daarna
was, onder Sultan Achmed Zein-Oedien, een opstand
uitgebroken, daar deze het fort wenschte te bemag-

NEGENDE HOOFDSTUK. 315
tigen. Na eenen Moedigen strijd van eenige dagen
waren die van Djambi met groot verlies terug gedreven.
Nogtans oordeelde de Oost-Indische Maatschappij het
destijds onnoodig, aldaar eene sterkte te onderhouden,
en de post werd ingetrokken. Thans werd hier door Michiels
eene kanoneerboot en vier kruispraauwen geplaatst,
om van de monding der rivier meester te blijven.
Door dien maatregel werd de Sultan in het naauw
gebragt. Van zijne operatiën tegen de landgrenzen
van Palembang zag hij af, en onderwierp zich den
14n van Slagtmaand 1833 aan de opperheerschappij
van Nederland. Ook verkreeg Nederland het regt
om den handel op de rivier met billijke lasten te
bezwaren.
Op het einde van 1834 deed de toenmalige Resident
van Palembang J. W. Boers, eenen togt naar
Moewara Kompeh. Ten gevolge van den invloed in
het rijk van Djambi, in dier voege verkregen, deed in
1839 Sultan Abdoel Rahman, van zijne souvereine
regten ten behoeve van Nederland afstand. Thans
behoort dat gebied tot de residentie Palembang.
In de Lampongs heerschte sedert lang een geest
van vijandschap en tegenkanting, wakker gehouden en
gevoed door Radeen Imba-Kesoema. Het gelukte niet
zich van de rustverstoorders meester te maken. In
1832 waren eenige dorpen, welke het gezag van dien
Radeen erkenden, verbrand. De kwaadwilligen verhuisden
naar Radja Gepee, alwaar zij, zoo als later
bleek, met veel bekwaamheid eene benting bouwden.
Herhaalde aanvallen werden door de onruststookers
afgeslagen, ook in Zomermaand 1834, waar ontijdige
ijver van een detachement, dat verscholen had moeten

316 NEGENDE HOOFDSTUK.
blijven, onze geheele aldaar voorhanden zijnde magt,
tot den aanval medesleepte. Daardoor trof den Kommandant-Kapitein
Boelhouwer de smart, dat twee bekwame
officieren, de Ie Luitenant Huijsmans en de
Luitenant der Artillerie Neuremberger, doodelijk getroffen
werden. Het verlies bedroeg bovendien 12
dooden en 43 gewonden. In Wijnmaand 1834 werd
door Kolonel Elout eene nieuwe krijgsmagt naar de
Lampongs gezonden. Eadja Gepee werd belegerd, en
na eene hevige kanonade den 26 a van Wijnmaand ingenomen,
nadat de Lampongers den 22a eenen wanhopigen
uitval hadden gedaan. Radeen Imba-Kesoema,
was naar het binnenland geweken, waar men niet
geraden oordeelde hem te vervolgen, wegens de ondoordringbare
bosschen, diepe ravijnen en rotsgevaarten,
waar geen Eu^opeër zich kon wagen.
BINDE VAN HET EERSTE DEEL.

E
I
r
I