ophelderingen.

LEGAAT
P. W. KORTHALS,
OVERLEDEN 1892

G. $. STEINBAKTE
WYSGEERIGE
OPHELDERINGEN.
EERSTE STUK,

G. S. STEINBARTs
WYSGEERIGB
OPHELDERINGEN
OVER ZYN WERK WEGENS DE
L E E R E
Ml
GELUKZALIGHEID.
E E R S T E STUK,
BEVATTENDE
Eene algemeent Verdediging van zyn Samenflel tegen
de Bedenkingen en Tegemverpingen van
zyne Geleerde Tegenfihryveren.
UIT HET HOOGD UITSCH VERTAALD.
Te A M S T E R D A M ,
By de Wed. J. D 6 L L,
M D C C L X X X I I .

AAN DE
BEM1NNAAREN VAN ETSNEN REDE-
LYKEN GODSDIENST.
WORDEN DEE2E
OPHELDERINGEN
OPGEDRAAGEN EN TOEGEËIGEND.
DOOR DEN SCHRryEk,

VOO R R E D E
AAN MYNE LEEZERS.
n Samen/lel van de Christlyke Lecre der Gelukzaligheidh-zeer
gnnflig ontvangen by die Leezers ,voor
•welken bet, volgens de Voorrede, eigenlyk gefchreeven
was. Ik heb hetgénoegen gehad daarvan doorveele brieven
uit alle oorden, en door de mondclyke aanjpraaken
van veele Vreemdelingen, die bier doorreisden, verzekerd
te werden , en menigvuldige harteiyke dankzeg •
gingen daarvoor te ontvangen. Je gelyk js een leger
van Tegeufchryvcren tegen wy Opgejlaan, die n:y zo in
verfebeidene JournaaJen , als in ofzetielyk tegen my
gerigtte Schriften openlyk hebben aangevallen : doch
hunne harde beöordeelingen en ver doen, ing en hebben my
'in'hetgeheel niet kunnen ontrusten, om dat zy uitgebraakt
waren door zodanige menjchen, die in het ge*
heel niet behooren tot dat gedeelte des volks, waarvoor
ik wenfche nuttig te wezen. Egter heb ik alles opléttend
en aandagtig doorgelezen, wat tot nog toe over
en tegen myn leere der Gelukzaligheid gefchreeven en
gewaarfchuuwd is en nu is myn oogmerk in deeze
bladeren br teder te ontwikkelen, in een klaar er lubt
teftellen, naauwkeurïger te bepaalen , en flipter aan
te toonen alles, wat aanleiding gegeven heeft tot eenig
misverJland van, of tegenwerpingen tegen myn famenftel.
Maar hierin zal ik alleen zorgen voor de vrienden
van myne Leere der Gelukzaligheid, en geenszins
dezulken tragten te verlichten en te verbeter en, die par-

tv VOORREDE.
tyziek, en door de vooroordeelen der opvoedittge ver*
blind zyn. [pimers is het voljlrekt te vergeefs deeze
lieden met redeneeringen aan boord te klampen. dewyl
zy zelfs dan, wanneer men zig op zelfgevoel ea
blykbaarheid beroept, noch zeiven gevoelen , noch me$
hunne eigen oogen zien willen. Men verwagte derhal'
ven van my geene eigenlyke wederleggingen , maar
blootlyk eenige Ophelderingen der gronden , die tegert
?ny zyn ingebragt, om den Leezeren van myn famenfiel
nuttig te zyn, en om hen volkomen te verlos/en.
mt alle zwaarigheden , die daar tegen by hen mogten
verwekt zyn. Wat de gedaante van dit gefchrift
betreft, daarin denke ik my niet doorgaans aan een.
en dezelfde fchryfwyze te binden. Dan eens zullen
tfaarin voorkomen losje ophelderende aanmerkingen ,
Aan eens geheele verhandelingen en onderzoekingen ,
dan eens uitvoerige verklaaringen van gewigtige plaat-
Jen der Schriftuure, dan eens berigten en verbaalen,
dan eens brieven, die aan my gefch) ceven zyn, of welken
ik aan anderen gefchreeven bebbe; alles zal, naar
den aart der onderwerpen, en volgens de gemoedsge-
Jleltenis, welke my op dien tyd bezielen zal, op verfcheiden
leest gefchoeid zyn i en die wyze van voordraagen
zalfteeds gekoozen worden, die my ter bereiki.ge
van het doel myns gejcbryfs het gefchiktfie zal
voorkomen. Om deeze Verfckcidenheid der fchryfwyze
bebbe ik eene algemeener benaaming ten titel
gekoozen. ' *Er zullen alzo eenige dcrgelyke. kortere én
langere Ophelderingen , die tezamen 8 tot \a bladen
iedere keer bedraagen zullen, onder den naam van een
fiukje te voorjebyn ktmen j den juisten tyd der uitgaa-

VOORRÉDE. V
Vf kan ik egt er niet met zekerheid bepaaien, maar alleen
kan ik belooven, dat ik de ledige uur en, die my
•van myne bezigheden overig zyn, zorgvuldig befleeden
zal, om de volgende ft ukken, zo dra mogelyk, ter
drttkpersjè te vervaardigen.
Ik zal hierin de volgende orde tragten in agt ie neemen
:
Eerstlyk oordeele ik het noodig, om myn Samenfleï in
het algemeen tegen de aanvallen myner Partyen te
verdedigen, en deeze verdedigingen zyn in dit eer-
Jle (luk bevat. Men vindt daarin drie Opheldéringen.
I. In de eerde draage ik de Regelen voor, welken
men in agt moet neemen, in het leezen van allerleie
geleerde en byzonderlyk van Godgeleerde
Twistjchriften, om te verhoeden, dat men niet,
in plaat/è van tot een grooter zekerheid in de
kennisje der Waarheid te komen, tot dwaaling ea
twyfelaarye vervalle.
a. In de tweede maak ik myn Leèzers bekend met
de verfchillende Joorten myner Partyen , met bet
byzonder belang, dat een ieder hunner beeft in~
hét hefiryden van mpi Jamenfiel, en met de ver*
fchillende redenen, die zy daartoe gebezigd hebben.
Ook wordt hier eene beoordeeling opgehelderd
uit de Göttinger Aanwyzingen, wélke bj
'dit Jlak als een Aanhangfel woordelyk gedrukt is.
* 3 Dt

vr V O O R R E D E .
De aanmerkingen, die ik in deeze Opheldering
frek vaorgcdraagen , zullen genoegzaam zyn , om
het leezen van alle de Scbrijten, die tegen myn
Samenfl;l zyn te vmfhyii gekomen , voor ieaere
onhevooroordeüden Vtiendder wa/irlxid onjchaadelyh
te tnaakcn.
3. In de derde Opheldering vindt men een brief vaneen
ivelmeenend Man , u-elke onder den titel:
de Wystieïd aan Steinbart, voor een jaar
is uitgekomen, met myn antivoord op denzelven.
De inhoud loopt over een gewigtig deel van mynt
VoorflelUng van het Christendom ,- welke in ds
laatjle Afdeeling van myn Samenfleï te virtden is.
Ook kan myn antwoord te gelyk dienen ter volhomener
beantwoordinge der vraage: Of myn Samenfiel,
volgens deszelfs inhoud, meer Vrede of
Onrust in dè Kerk moet veroorzaaken?
Ten tweede zal ik in het volgende fluk eenige zeergswittige
Onderzoekingen mededeelen , en uitvoerig
in een helder lichtftellen, hoe Heidendom, DetsmUs,
Naturalhmus,. Natuurlyke Godsdienst, Christendom
, Lutherdom en Christlyke Wysbegeerte van elhanderen
verjchillen. Hieromtrent heerscht eene
zeer algemeene dwaaling, die eenvrugtbaare bron is
Van ongelukkige misvattingen en onenigheden. Uier
zal een brief aan den Heer Bal'edouw over de vraag.
of laane ei} vernederende denkbeelden van den natuurlyken
Godsdienst te hebben voordeelig zy
Voor hei Christendom, werden ingelascht. Verder
»al

V O O R R E D Ë: vn
zei ik in eenen brief aan den Heer D. Semler de
feiling onderzoeken : in hoe verre een algemeen
menjlel van den Godsdienst in het gemeen , en van
bet Christendom in het byzonder , mogelyk zy; ea
ff het zelve door de gefchiedenis van den Godsdienst
te beftudeèren kan gevonden voorden, of dat men
eenen anderen weg ter ontdekkinge daarvan kiezen
moet? Daarna zal ik myn gevoelen over de Symbolifche
boeken voordraagen, en daar deezen onloochenbaar
ge ene Godlyke, maar bloot elyk menchlyke,
Voorfcbriften en Wetten zyn, de vraag beantwoorden
: Wie eigenlyk Wetgeever ? Wie de bevoegde Uitlegger
derzelven is ? In hoe verre de Geestlyken
geroepen of amptswegen verpligt zyn, eikanderen
tiaar d'ezelven te beoordeelen (fiskalifiren') ? Ter
deezer gelegenheid zal het wankelend begrip , het
gene men van het woord Kerke heeft, duidelyk ont~
wikkeld en bepaald worden. Eindelyk zullen 'er
nog eenige kleine voorbereidende Verhandelingen in
voorkomen.
Ten derde zal ik daarop, in het volgende ft'uk, die
onderwerpen, welken in myn Safnenflelvoorkomen,
in dezelfde orde, als zy daar geplaatst zyn , alle
omjiandtger verhandelen, met betrekking tot de
daartegen ingebragte zwaarigheden en bedenkingen
üader bevestigen, en inzonderheid bet bybelsch bswys
voltooi jen,, dev:yl veelen daarna verlangen.'
Vecle vrienden van den Godsdienst, waaronder vee-
lm uit zeer ver afgelegene Oorden, voernaamlyk uit
" 4 HM-

«i V O O R R E D E .
Holland en Zwitferland, hebben my met hunne brieven
vereerd, en daarin verzogt, om bun over ver/cheiden
ftukken breedvoeriger Verklaaringen mede te deelen.
Ik moet hen om verfchooning bidden, dat ik niet in
fiaatgeweest ben, om aan allen, naar hunbegeeren,
te antwoorden, en dat de Uitgaave deezer Ophelderingen,
welke ik ben beloofde, zo lang is agtergebleeven.
Voor het overige zullen alle brieven, waarin
my zekere z raagen over de Leere der Gelukzaligheid
worden voorgehouden , welkom zyn , indien dei zeiver
Scbryvers zig maar te vrede willen houden , dat ik
hun niet op het zelfde oogenblik in gejchrifte antwoorde,
maar dat ik dit antwoord eerst in deeze Ophelderingen
mededeele, en wel op dien tyd, dat ik volgens
de orde der Onderwerpen in myn famen(lel, met myne
Verklaaringen gekomen ben tot dien paragraaf, waaruit
de vraag ontleend is. Ook moet ik de Buitenland-
Jcbe Geleerden te gelyk verzoeken, dat zy in het af
zenden hunner brieven, zig van de gelegenheid der
Misferi of verzendingen van boeken bedienen, naar demaal
de brievenvragt voor my al te hoog is opgeloopen.
Voorts zal ik daarvoor zorgen, dat deeze Opbelde*
ringen zo dra zy afgedrukt zyn, in plaatje van een
fchriftlyk antwoord, terflond door mynen Boekverkoper
, van Leipjig aan myne Correfpondenten toegezonden
worden.
Nu moet ik nog een zeer zonderling misverfiand uit
den weg ruimen, bet welk uit een berigt, dat ik over
myn Samenft el Akademifche voorleezingen boude, te
Bérfyn en op andere plaat/en is opgemaakt. Ik hoort
naamlyk, dat vtelen van begrip zyn, als of ik myn

V O O R R E D E . ]i
Samenftel in de plantje van degewoone Stellige Godgeleerdheid
of Dogmatica ftelde ,en dus myne Godgeleerde
töeboorers alleenlyk de Wysbegeerte des Christendomsvoorhieldt,
in plaat[e van hen tot eene geleerde kentiisjè
van het Kerklyk Samenftel of van de waarheden
des geloofs in te leiden. Ik maake daarom hiermede
openlyk hekend, dat ik niet als openbaar Zeeraar
der Godgeleerdheid van de Augsburgjche Belydenis,
maar als gewoon Leer aar der Wysbegeerte,
Voorleezingeh boude over myn Samenftelj dewyl
ik bet Voor zeer noodza iklyk boude, dat vooral Regtsgeleerden,
welken door hunne Overbeidsampten eenmaal
deel zullen hebben aan het beroepen van Predikanten,
en aan het toezigt over Kerken en Schooien, op de /Jkademièn
eene geleerde kennis verkrygen van den toeftand
des Gtdsdiensts in hiin Vaderland, met betrekking tot
het algemeene wtlzyn. Myne voorleezingeh over het
godgeleerd Samenftel der Kerke, of over dejlellige Godgeleerdheid
(Dogmatica) zyn daarentegen gantsch anders
gejchaapen, en meer gefchiedkundig dan wysgeerig;
en ik meene hierin zulke fcbikking gevonden te
hebben, waarmede de ftrengfle Regtzinnige zig even
zeer te vrede zal honden, als de vrymoedigfte Rationalist.
Lk volge daarin het volgende plan en leerwyze.
Eerfte/yk dra«ge ik vooraf eene Wysgeerig-geftbiedkundige
Inleiding tot de gantfcbe Stud e van de Religie
van het Christendom en van het kerkelyk Leerftelfcl
voor. In deeze Inleiding bepaale ik vooraf wysgeerig
het waare gezigtspunt, waaruit alle Religie, niet ze
zeer als een vooiwerp des Verfttnds, maar veeleer als
degewigtigfte »eak voor het hart, bejcbouwd moet wor-
* 5 den s

2 V O O R , R. E D E.
den s of liever, ik toone aan, dak de Religie alleen j& ;
fchouwd en beftudeerd moet worden, als eene leer tef
hoogere Gelukzaligheid. D.aqr.op verhaale ik dege/chiedenis
van V menjcben Verlicht inge, in ieder en tyd, in,
den Godsdienst onder de verfcheidene ons bekende Vol*
ken, en geeve eene uitvoerige Schildery van den toe*,
ft and der Godsdiensten in ieder _ land, ten tyde, wan*
«eer Christus in de Weereld verjeheen. Uit deeze ge- ,
phiedenis der godsdienfien van alle Volken, maakc ik
voor ?nyne Toehoor er s dit gevolg zeer klaar, te weet en:
dat Vr geen ander geftbikt middel was om de denkbeelden
van Godsdienst by geheele Volken te verbeteren ^
dan het Geloof aan eene nieuwe Godlyke Opmbaaring, ,
of aan eenen Godlyken Gezant, die boven alle de voorgaande
Profeeten van alle volken zeer verre uitmunt:.
en dan toone ik kortelyk aan hoe Jezus, in plaatje
van uitwendige godsdienftigbeden, eene innerlyke aanbidding
des Allcrboqgften, en eene begeerte om Gode
zedelyk gelykvormig te worden, algemeen verbreid
bebbe. Daarna loope ik de gejehiedenis der Cbristlyke
Kerke van de tyden der Apostelen tot op onze dagen
kortlyk door, en verhaale, hoe het thands. bec/Jcbende
Leerfleljel van tyd tot tyd is verbeterd geworden, en
maak de bronnen bekend, waaruit men de Gevoelens
der heerjehende Kerke en der overige Sekten in iedere
Eeuw volkomenlyk kan kennen ; ook geeve ik, ten aanzien
der laatere tyden, te gelyk een omftandig berigt
van de openbaare Geloofsbelydenisjen der verjcbillende -
Cbristlyke Kerken en Sekten, die thands nog in wezen
zyn. Hieruit teide ik dar, af, wat een Godgeleerde en
Leeraar des Volks in d>' P> otestantfehe Kerk in onze
da

V O O R R E D E . j |
dagen moet leer aar en, wV /;y anderzins, de behoeften
onzer Eeuwe in aanmerking genomen zyndf, aan het
oogmerk van zyn ampt beantwoorden; en ik cnderwyze
mym Leerlingen, hoe en in welke orde zy de.daar toe beboerende
kundigheden verkrygen moeten.
Myne ftellige Godgeleerdheid of Dogmatica zelve
beltaat uit drie boeken.
Het eerfte handelt alleen van de bronnen, waaruit wy
de kennis van d£n Ckristlyken Godsdienst haaien moeten
, of van de Heilige Schriftuur en haar gebruik. Vooreerst
worden hier de verfcheidene foorten der bewyzen,
waarmede men haar en Gocldelyken oorfprvng
pleegt aan te tuonen, bekend gemaakt en beoordeeld,
en daarvoor wordt een hoofdbewys bygebragt: zodat
bier ook de ve f billende onderftellingen over .dt Ingeevinge
worden opgegeven , en berigt gedaan van
de tegenwerpingen der Naturalisten tegen de Heilige
Schriftuur e en Godlyke Openbaaringe, en van de
Verdedigingen, die wy daarvan tegenwoordig bezitten.
Vervolgens komen hier voor de gevoelens over
de Regelmaatige boeken der Heilige Schriftuure, en
de nieuwe tw sten over dezelven j ''er wordt gehandeld
over het gebruik des Ouden en Nieuwen Testament;
van de keuze der Schriftuurplaatfen en bewysgronden;
en eindelyk is de hoof dftrydvraage tusfchen de Roomfche
en Protestantjche Kerken, of men de Schrift door
de Schrift mei genoegzaame zekerheid kan verklaaren,
dan of men tot het gezag der Overleveringen
en der Kerke zyne laatfte toevlugt moet neemen, hier
met alle de bewy%-;n der beide partyen voorgejleld.
Het

xlï V O O R R E D E .
Het tWeede boek fielt de 'Scbriftuurlyke leer voor wegens
Goden zyne Werken, en waaruit zyne betrekkingen
tot ons ontfiaan , en de verfchillen, welken
over dê Vöorweetenfcbap van toekomende toevallige
dingen (Prsefcientia futurorum contingentium), en
over het denkbeeld van Gods Heiligheid enwreekends
Geregtigheid in de Kerk ontfiaan zyn. Ten laatflen
wordt de gefchiedenis van de leere der H. Drieëenheid,
vit de belydenisfen van alle daarover verfchillendê
partyen, omfiandig voorgedraagen, en aangeweezén,
wat daaromtrent Symbolisch geworden is.
Het derde Boek behelst bet plan, naar bet welke God
wil, dat de menscb zig fchikt ter boogere Gelukzaligheid,
en wel in vyf Afdeelingen :
j. Van de algemeene Beftemming van alle menfchen
ter zaligheid, en van de aanleidingen, die
wy daartoe in onze eigen natuur hebben, en van
onze natuurlyke gelykhetd met God: ook worden
' de twisten over Gods Evenbeeld en over de Voórbefchikkinge
hier opgehelderd.
2. Over de natuurlyke zwakheden en de hulpmiddelen,
welke de menscb behoeft in zyne poogingen
naar volmaaktheid. Hier komen de gevoelens
voor over den Val en de Erfzonde, over de na*
tuurkragten van Adams nakomelingen , te gelyk
met derzelver gefchiedenis en alle de bewyzen voor
en tegen dezelven.
3. Over Gods hulpryke fchikkingen, byzonderlyk
door Christus, em. den menscb in zyne poogingen
ter

V ö p R R £ D £.- • xui
7

x;v V O O R R E D E.
I. Ik kieze een -aantal plaat fin uit ui Heilige Schriftuur,
die aan gcench twyfcl van leezing of uitlegging
onder hevg zyn, en bladtin ove het leerfluk
dat verhandeld móet worden , een duide-
Jyk onderrigt gegeven wordt volgens het oogmerk
des heiligen Schryvers : Van deeze plaatfen
tbonè ik den waar en zin eerst uitlegkundig dan, eit
dan leide ik d" ar uit alleen lyk af die Waarheden ^eiken
daarin regtsftreeks en uitdrukkelyk gvleeraard
worden, er, deezen plaatfe ik in eene natuurlyke orde
Deeze verzameling van o^.middelyke Scbrijiuurflellingen
noeme ik: zuivere Leer des Bybels.
.Daarna vergelyke ik deeze leeringen der Schtiftuure
met het plan van God in de Natuur, en /lelie z?
op een geleerder wyze, gefchikt naar de Wysbegeerte
van onzen tyd, voor. Dit noeme ik : Myue Wysbegeerte
over het voorgeftelde Leerfluk
3. Vervolgens verhaale ik de gefchiedenis der verfchil-
lendegevoelens over dat leerfluk, en wel:
a. Van de tyden der Apostelen af tot op het tydflip,
dat openlyke twisten daarover gerceze'n, zyn, en dat
de vryheid van eigen onderzoek deswegens door de
befluiten eener Kerkvergaderinge bepaald is.
'i>. Van dien tyd af tot aan de tyden der Hervormin-
ge, en in hoeverre de Roomfcbe Kerk, of de School-
fche Leeraars, iets meer daaromtrent bepaald heb'
tttfm
c. Van

V- O O R R E : D . R. xv

xvr V O O R R E D E .
als geleerde Befpiegeling afgezonderd en aan d&
Studeerkamer alleen moet overgelaaten worden*
Weet iemant myner geleerde Leezeren my eene be­
tere leerwyze voor te draagen 3 waardoor de fonge
Godgeleerde nog gemaklyker en nog zekerer opge­
leid kan worden , tot eigen vrymoedige nafpoqringen
der egte waarbeden des Cbristendoms, by maake het
my, bidd'e ik hem, bekend. I/e zal al myn leeven
gewillig zyn om myne leerwyze te verbeteren, Z9
dikwyls my naamlyk een beter Jchikking zal zyn be­
kend geworden. Tot nog toe is myne tegenwoordige
leerwyze, zo als ik die bejehreeven heb, niet alleen
naar myn inzien,, maar ook volgens het oordeel van
de eerwaardigfte en geleerdfle Godgeleerden, in den
ruimen kring myner bekenden, de eenigjle, welks
eigen onderzoek naar de egte Godgeleerdheid des
Cbristendoms op eene voldoends wyze bevordert.
En nu verzoeke ik van myne wa&rdjle Leezers, dat
zy in deeze Ophelderingen meer zien op den inhoud
en den gtest, waarin ik gefchreeven bebbe, dan op
de bekleeding. IJ et zyn noch Verhandelingen voorden
Stoel gefchikt., noch fraaie Redevoeringen, om het
hart te betoveren, maar vriendelyke Onderrigtingen ,
•welker voornaamfte verdienste is, indien zy gewigtig
en veiflandelyk zyn.
Frankfort
den poften van
Lsr.tsmt.ani 1782*
Sfhryver*.

E E R S T E .
O P H E L D E R I N G .
Welke Regelen van Voorzigtigheid men in agt
moet neemen by het Lcezen van Geleerde,
en Byzonderlyk van Godgeleerde
Twiflfchriften.
'J^wiftfchriften over den Godsdienst hebben voor
_ alle foonen van leezeren doorgaans deeze nuttigheid,
dat zy te yveriger worden, om de beftreedené
waarheden meer te overdenken, en zig méérmaaien
en onophoudeiyk, voor eenigen' tyd met dezelven
bezig te houden. Een aanval op nimmer geloochende
Gdóofi-Ariikelen verlevendigt de aandagt
opdezelven, en brengt een verlangen voort, hoezy
door de Godgeleerden zullen verdedigd worden.
Dit is de reden, dat men alle verdedigingen, zo ras
zy verfchynen, zo greetig aangrypt, en dat dezelven,
hoe zeer geene andere bewyzen behelzende
dan die men reeds dikwils gehoord of gelezen
heeft, door dit geval een zeker aanlokfel van
nieuwigheid verkrygen, en met betrekking tot
den aanvaller, als die daar door zal ter néér geflaagen
worden, een voorkoomen hebben van het alleruiterfte
gfeWigt. Deeze nuttigheid is ook zeekerlvfc
veel grooter, dan de nadèelen, welken foor alle de
Tvvyflmgen tegen weezenlyke waarheden van den
Godsdienst kunnen veroorzaakt worden. Maar hier
moeten vvy de verfchillende foorten van leezeren naar
hunne denkwyze en gemoedsgefteltehisfé wel onderichsiden.
Menfchen, die de duisternis liever heb-
A
ben

3 Eerflc Opheld. Regelen van Voorzigtigheid
ben, dan het licht,-om dat hunne werken boos zyn,
maakenzekerlyk een misbruik van alle de verfchillen
der Godgeleerden, al gaan zy flegts over bloote befpiegelingen,
tot een voorwendfel van hun zedelyk
ongeloof. Nogtans worden ook deezen fomtyds, al
leezen zy de twistfchriften over den Godsdienst flegts
uit nieuwsgierigheid of ook met flegter oogmerken,
onverwagt door een ftraal der waarheid getroffen, die
tot in hunne ziel doordringt en hun geweeten uit den
flaap opwekt. Het overige veel grooter gedeelte van
welmeenende leezeren kan men , ten aanzien hunner
kundigheden en denkwyze, gevoegelyk in twee
Hoofd foorten verdeel en.
•De eerfle, en wel de talrykfte, foort maak en die
uit, welken niet in ftaat zyn, om den Godsdienst
in zyne eerfle bronnen te leeren kennen ;'t zy uit gebrek
aan genoegzaame gelegenheid om hunne verftandelyke
vermogens te oefenen; 't zy uit eene neiging
tot gemaklykheid; 't zy uit te meenigvuldige
bezigheden van hun beroep, waar door hun de tyd
tot geduurige onderzoekingen ontbreekt. Deeze allen
vestigen hunne kennis van den Godsdiénst op het
gezag van anderen, en zyn volkomen gerust, dat die
veele geleerde en vrome mannen, die hunne kerk
ooit tot Leeraars hadt of nog heeft, hen niet op
den dwaalweg zullen voeren.
Maar nu kon het in den eersten opflagwel fchynen,
als of openbaare aanvallen tegen het leerftelfel des
geloofs, in hunne kerke aangenoomen, voor deeze
menfchen dit onvermydelyk nadeel mogten hebben,
dat zy zeiven in hun geloof beginnen tc wankelen,
en

In hel Leezcn van T-wbtfchriften, 3
en in gevaar zyn om alle gronden van Godsdienst
vaar wel te zeggen; nu het gezag, waarop zy tot
nog toe hun geloof bouwden, is om verre geworpen.
Maar de ervaaring leert het tegendeel. Even
die zelfde redenen, waarom die menfehen zig aan
het oude gezag bepaalen, maaken ook, dat zy op
het zorgvuldigste vermyden iets te leeren, wat te.
gen hun aangenoomen leerftelfel gekant is; of dat«y
by het leezen dier tegenwerpingen reeds vooraf vast
ftellen, dat daarin zekerlyk hier of daar eene dwaaling
verfchoolen is, die zy zeiven wel niet zien kunnen,
maar die door de Leeraars hunner kerk wel
ontdekt zal worden. En deeze lieden zyn ook ten
eersten wederom gerust gefteld, zo dra 'er maar
eene verdediging wordt uitgegeven, al maakte de
Tytel het beste gedeelte daar van uit. Zy houden
zig nimmer op, om de redenen die voor en tegen
worden bygebmgt, te onderzoeken, te wikken en te
weegen; maar het vertrouwen op de kundigheden
en de opregtheid hunner Godgeleerden, beflist by
hen reeds voorafdathetregten de waarheid aan hunne
zyde zyn; en aldus vinden zy, hunne partyen
voldoende wederlegd, en zich zeiven in hun Geloof
verfterkr.
De tweede, doch min talryke , foortvan leeze*
ren bettaat uit hen, die niet meer blyven hangen
aan het gezag hunner Leeraaren, en zig zo wel bebewaam
als verpligt oordee)en,om zeiven deverfchillende
gevoelen en derzelver gronden te onderzoeken,
en onpnrrydig tegen eikanderen te weegen. Onder
deeze zelfdenkende vrienden der waarheid hebben
A 2 een-

4 Eerfle Opleid. Regelen van Voorzigttgheid
eenigen het in een fchrander onderzoek reeds zo
verre geb'ragt, dat zy door de gewoone ftreeken cener
valfche redeneerkunde en der twistende Godgeleerdheid
niét worden weggefleept. Inzonderheid
hebben de Regtsgeleerden door de bezigheden van
hun beroep dagelyks gelegenheid,om zig in het naarfpooren
en nauwkeurig bepaalen van den waaren
ftaat des gefchils, want hierop komt het in het beflechten
van alle twisten alleenlyk aan, te oefenen;
en de fchranderen onder hen zyn daarom wel haast
in ftaat, om ydele uitroepingen en woordenryke uitweidingen
over zaaken, die tot het ftuk zelve niet
behooren, maar de aandagt van min oplettende leezeren
van het eigenlyke onderwerp kunnen aftrekken,
van gegronde wederleggingen te onderfcheiden.
De ondervinding toont ons daarom ook, dat indien
deeze Mannen eenmaal hunnen Godsdienst ernstig
beginnen te onderzoeken, zy welhaast een hoogen
trap van overtuiging bereiken, en alle Godgeleerde
twistfchriften met veel nuttigheids leezen kunnen.
Daarom behoeve ik hun geenebyzondere regelen van
voorzigtigheid voor te fchryven in het doorbladeren
van Godgeleerde verfchillen- Maar veele anderen, die
wel de waarheid opregt liefhebben en nafpooren,
doch die niet genoeg geoefend zyn, om in geleerde
twisten den waaren ftaat des gefchils te bepaalen,
en alle twiftvraagen van eikanderen te onderfcheiden,
kunnen ligtelyk in groote ongeruftheden enten
laatsten in volflaagen twyfelaary vervallen, indien
zy zig ophouden met het leezen van twiftfchriften
over den Godsdienst, zonder voorafgaande onderlig

In het Leezen van Tvjijlfchriflen. / 5
rigtinge, hoe zy daarin met alle behoedzaamheid
moeten te werk gaan. Veele menfchen, vooral die
wat veel en vlugtig leezen, ziet men zeer dikwijs
van gevoelen veranderen, doordien die fchryver.,
welken zy het laatst geleezenhebben,hun de meeste
goedkeuring fchynt waardig te wezen. Uit deeze
geftadige veranderlykheid, waardoor zy met iederen
wind der leere gelyk een riet geilingerd en heen en
weder gedreeven worden, ontftaat dan eindelyk het
vermoeden, of niet wel inden gantfchen Godsdienst
geene zekerheid altoos te vinden zy, en dat het te
vergeefs is, om daaraan meerdervlyt en overdenkinge
te befteeden. Voor deeze Vrienden van Waarheid
en Godsdienst, hoedanig misfchien onder de
Leezers van myn famenftel niet weinigen zyn zullen,
heb ik het daarom noodig geoordeeld, hier eenige
algemeene regelen van voorzigtigheid in het leezen
van godgeleerde twistfchriften voor te fchryven ; te
meer daar anders veele zaaken, ,die ik in deeze
Verdedigingen heb voor te draagen, flegts van een
fnel voorbygaande nuttigheid voor hen zyn zouden,
en hen geenzins in eene beftcndige erkentenis der
waarheid bevestigen.
Alwie zelve onderzoeken en beflisfen wil, welke
onder de menigvuldige verfchillende partijen ,en
in hoe verre die gelyk heeft, of niet, moet noodzaaklyk
een begin maaken, met de eigenlyke vraag,
die bevestigd of ontkend zal worden, by zig zelvcn dttidepk
te bepaalen. Reeds by dit eerste werk zal men
zeer dikwils opmerken, dat de twistende partijen,
Yooral over Godgeleerde onderwerpen, het in den
A 3 grond

6 Eerfle Opheld. Regelen van Voorzigtighcid
grond eens zyn, en dat alleen een misverftand over
de woorden, welke iedere party heeft aangenomen
en verdedigd, den ftryd aan den gang houdt. Zy die
verzuimen zig den (laat des gefchils duidelyk voor
te (lellen, zullen, door het veelvuldige bywerk en
boorde onophoudelykeuitweidingen,in de voorftel*
lingen der partijen verward, en in eene beftendige,
onzekerheid en dobbering gehouden worden.
Wanneer nu het verfcb.il ontftaat over de verè'eniging
of den famenhang van eenige waarheden
, gelyk by voorbeeld, over myn Samenftel,
dan moet men ook in dit geval vooraf by zig zeiven
opmaaken, welke de hoofdftellingen zyn, waarop
het over het geheel eigenlyk aan komt. Maar
nu, myn Samenftel rust eigenlyk op vyf ftellingen ,
waarvan egter de laatfte den Leeraaren van het Christendom
het meefte aangaat; te weeten:
l. De menfchen kunnen reeds in dit leeven zekere
trappen van waare gelukzaligheid bereiken, of
tot eene aanhoudende te vreedenheid en voortduurende
vergenoegdheid geraaken.
a. Het middel daartoe is, dat wy zeiven de fterkfte
poogingen aanwenden, om den Godsdienst in
het gemeen, en denChriftelyken in het byzonder,
wel te kennen en naauwkeurig waar te neemen.
3. Wanneer wy het Christendom als een leere ter
Gelukzaligheid befchouwen, behooren daar toe
alleen die weinige waarheden , waarover alle
Christelyke gezintens het altyd ééns geweest zyn,
en die wy §. 81. hebben voorgefteld.
4. Al het overige, waaromtrent de Godgeleerden
ver-

In let Leezen* van Tiviflfchriftetu 7
verfchillen , en het gefchiedkundig byvverk
van den Bybel, behoort eigenlyk niet tot deszelfs
waare weezen waaromtrent men, buiten gevaar
der zaligheid, onzeker kan blyven.
5. De Leeraars des Chriftendoms moeten, naar het
voorbeeld van Chriftus en zyne Apoftelen, zig
verftandiglyk fchikken naar de kundigheden hunner
Toehooreren, en naar de Kerkelyke wetten
hunnes lands, op dat hunne redenen invloed mogen
hebben by hunne gemeente, en op dat zy de bevoegdheid
om openlyk te leeraaren niet verliezen.
Die nu dit myn gevoelen wil om verre werpen,
moet de eene of andere deezer hoofdltellingen, welken
ik verdeedige, ontkennen, en daarop zyne ontkenning
uit de algemeene gronden van waarheid aandringen.
Myne partijen moeten derhalven toonen:
1. O/, dat de menfchen in dit leeven voliïrekt nimmer
wel te vreeden kunnen zyn.
2. O/, dat 's menfchen poogingen, ora den ChristelykenGodsdienst
te kennen en te betragten,daartoe
de waare middelen niet zyn.
3. O/, dat die verzaamelde Hellingen, welken, volgens
myne opgaave, de Chriftelyke leere der Gelukzaligheid
uitmaaken, geene waarheden van het
Chriftendom zyn, en dat zy die dezelven gelooven
en betragten, daar door in hunne poogingen
ter Gelukzaligheid niet onderfteund worden.
4- Of, dat de leeringen en gevoelens, waarover men
het in de Chriflelyke kerk niet eens is, even nood
zaaklyk tot de leere der Gelukzaligheid behooreni
A
4 als

8 Eerfle Opheld. Regelen van VoorzigHgheid
als die in § 81. verzaameld zyn, en dat onkunde^
of onzekerheid omtrent dezelven den mensch volftrekt
verhindert wel te vreden te wezen.
5. Of, dat men by het onderwys van het volk, noch
op deszelfs kundigheden, noch op de kerkelyke
wetten van zyn Land, eenige agt moet geven.
Wanneer nu myne Leezers alle de fchrifren, die
tegen my zyn uitgekomen, van . het begin tot het
'einde doorleezen, zullen zy bevinden , dat niet één
van al Ie myne Tegen fchry veren het gewaagd heeft, om
é-éne deezer Tegenftellingen vry uit te beweeren, ik
laat Haan te bewyzen. Eenige Geleerden hebben my
wel fommige uitdrukkingen in myne gezegden aangetoond,
welken aan eene verkeerde uitleggirige on«
derheevig zyn; daarvoor zegge ik hun hier openlyk
dank, en zal de gevraagde nadere bepaalingen terbe-hoorelyke
plaatse in dit ftukgeeven: maarmyneeigenlyke
Beftryders hebben in hunne aanvallen nog niet
een eenige myner hoofdflellingen onzeékcr gemaakt.
' Wat de eerfle twee Hoofdwaarheden aangaat, dat
naamelyk de menfchen, in dit leeven reeds eenige
trappen van hooger of zedelyke Gelukzaligheid bereiken
kunnen , en dat een getrouw gebruik van de
verlichtingen, die ons door het Chriftendom zyn
a'angebooden, daartoe het voortrelTelykfte middel
is: kan ik verzekeren, dat de Godgeleerden van alle
Chrillelyke Gezindheden met my daarin overeenkomen.
Hier is dus in de hoofdzaake geen verifchil,
hoezeer men ook twifte over eenige Byvraagen,
b. v. welke eigenlyk de werking zy van Gods
v/oord, of natuurlyk of bovennaatuurlyk ? of door
de

In het Leezen. van Twiftfchriften. 9
de natuurlyke kragten van den mensch, of door
de medewerking van den Heiligen Geest. Hieromtrent
nu, dunkt my, dat een ieder zonder gevaar
zyner Zaligheid onkundig kan blyven, of gclooven
het gene hem goeddunkt. Want een verfchillend
gevoelen hierover maakt geene Verandering in het
gedrag der menfchen, en nog minder in de werken
van God, of in de wetten der natuur. Gelyk het
licht van den dag en de warmte der zonne den zelfden
weldaadigen invloed hebben op alle menfchen,
en door alle menfchen in gelyke maate genooten
kunnen worden, 'tzy ze daaromtrent het gevoelen volgen
of van Cartesius of van Newton, 't zy zy zig daarover
in het geheel niet willen uitlaaten,om te bepaalen
hoe en op welke wyze licht en warmte van
de zon totopons nederdaalt s op dezelfde wyze verlicht
en bezielt het licht des Euangeliums de harten
van alle menfchen ceven zeer, en het kanvan
allen in gaiyke maate genooten worden, 'c
zy men deszelfs gefteldheid en wyze van werken al
of niet verklaaren kan.
De Derde HoofdJleHing van myn Samenftel is de gewjgtigfte.
Ik beweere, dat de Waarheden, die ik aldaar
£81. by een verzaameïd hebbe, den voornaamften
inhoud des Chriftendoms, wat de leere der Gelukzaligheid
aangaat, uitmaaken. Daar nu het eigenlyke
Samenftel der Chriltelyke wysbegeerte daarin
beftaat, en daarop het gantfche gefchrift als op
deszelfs midden punt uitloopt; verzoeke ik myne
Leezers, dat zy byzonderlyk gelieven op te letten ,
of in de fchriften tegen myn famenftel iets voorko-
A 5 me»

io Eerfle Ophcld. Regelen van Voorzigtigheid
me, waardoor het Leerftelfel in deezen § 8r. voorgedraagen,
aan het wankelen gebragt wordt. Maar
blykt het, dat het zelve inwendig onbeweegelyk gebleeven
is, dan hebben myne Vrienden reeds zekeren
vaftengrond, die door alle Chriften Godgeleerden voor
waarheid is aangenomen. Hetzal'erdannumaar alleen
op aankomen , of deeze Verzameling van waarheden
voldoende zy, om hen wys te maaken ,
gerust te ftellen en te vertrooften, of dat men ter
waare Gelukzaligheid nog iets meer moet weeten
en gelooven.
En hier heb ik het genoegen, dat ik den Vrienden van
myn famenftel, in het aangezigt der gantfche wee»
reld , ftout kan verzekeren, dat alle myne Godgeleerde
Vyanden eenpaarig toeftaan:
1. Dat de Hellingen, § 81. verzameld, zuivere waarheden
zyn.
2. Dat zy allen op de Heilige Schriftuur gegrond zyn.
3. Dat zy ook allen tot de leere der Gelukzaligheid
behooren.
4. Dat ik derhalven een zuiver famenftel van de Christelyke
Wysbegeerte gegeven heb. Alles wat
men, ten aanzien deezer Hoofdpunten, tegen my
heeft ingebragt, is het volgende:
1. Dat alle Wysgeeren met my niet overeenkomen in het
denkbeeld van den ftaat des menfchen na den dood.
Dit fta ik toe: myn oogmerk was ook niet, om
een famenftel der algtmeene Wysbegeerte , maar
om een famenftel der Cbristlyke Wysbegeerte te
leveren. Daarom heb ik deeze leeringen voornaamlyk
gegrond op de fchriften van Paulus, die
daar

In het Leezen -van T-ivistfchriften. II
daarover het omftandigfte en klaarde ondenvys gegeven
heeft. Allen , die de Heilige Schriftuur
eerbiedigen als een genoegzaame bron voor de
kennisfe der godelyke Waarheden, zyn het hierin dus
met my eens; en ik daage de overige Wysgeeren
van alle andere fekten ftoutelyk uit, een famenftel
uit te vinden, dat meer blymoedigheid en vastigheid
van geest, bepaalder voorneemcns en grooter
geneigdheid tot alle deugden, met één woord
grooter Gelukzaligheid verzorgt, en daarom meer
verdient als een famenftel van algemeenen Godsdienst
aangenomen te worden. Ondertusfchen benoude
ik aan my, om over deeze Uitzigten wegens
den eerst toekomenden ftaat na den dood, ter behoorelyker
plaatfe in deeze verdedigingen, nog
meer wysgeerige gronden by te brengen, en de
zeer groote waarfchynelykheid van dit gevoelen,
uit de vergelykinge van alle andere daarover thands
bekende Onderftellingen, klaarlyk aan te toonen.
Voor het overige fta ik toe, dat de bloote reden
van dergelyke toekomende gebeurtenisfén niets
met zekerkeid kan weeten, enikbefluit juist daaruit,
dat eene Wysbegeerte, die op eene Godelyke
Openbaaring gegrond is,gelyk deChristelykeleere
der Gelukzaligheid, een zeer hpogen rang heefc
boven alle overige geleerde famenftellen.
.. Dat myn Samenjlel der Waarheden, zo ah 'ik die
§. 81. in onderling verband heb voor-gefield, een bloot
Naturalismus is. Dit mag veelen Christenen zeer
verfbeilyk in de ooren klinken; maar die Leezers,
waarvoor ik fchryve, zullen daardoor, hoop ik,
noch .

ia Eerfle Opbeld. Regelen van Voorzigtightid
noch afgefchrikt, noch verblind worden. Laat osis
flegts dit denkbeeld ontvouwen, om vooraf bepaalder
te weeten, wat men hiermede eigenlyk bedoele,
want het woord Naiuralismus is van zeer
verfchillende betekenisfen. De tegenwerping myner
Partyen kan tweezins worden opgevat: of dat
de Hellingen, die ik vooreen famenftel der Christelyke
Wysbegeerte opgeeve , geen Christelyke
Waarheden zyn, noch in de Heilige Schriftuure
gevonden worden; maar dat ze den inhoud des
Christendoms tegenfpreeken , en niet meer zyn
dan eene Heidenfche Wysbegeerte: of dat alle de
door my byeen verzamelde Waarheden door Christus
en zyne Apostelen wel geleeraard ayn, endoor
my zuiver en zonder byvoegfelen zyn voorgefteld;
' ( maar dat ze toch niet meer zyn dan een Naturalis.
mm, om dat deeze Waarheden ook uit de Natuur
der dingen gekend kunnen worden.
Welke deezer twee betekenisfen moet nu hier
ftand grypen? De eerfle? Ongetvvyfeld zullen gemeene
Christenen doorNaturalismus een nieuw Heidendom
verdaan , en door dit denkbeeld tegen de
Leeraars van een redelyk en zelfwerkend of '•Praktikaal
Christendom gaande worden. Maar ik beroepe
my op het geweeten myner Partyen, of zy in waarheid
geïooven en beweeren, dat myne ftellingen in
dien §. 81. onchristlyk of vervalscht zyn? Gy, myne
Tegenfchryvers, antwoord: Neen. Welaan, ftaat
dan ook toe, dat Christus en zyne Apostelen even
het zelfde geleerd hebhen, dat ik leere ; maajr
Waarom aoemt g y (i a n ^ inhoud van zulke

In het Leezen van Txvhtfchriften. 13
ke onloochenbaare Waarheden des Cbristendoms een
Naturalismus? Gy ftaat verlegen: de omzigtigften
onder u willen my niet antwoorden,' en de
overigen hoore ik zeggen: ja, gy hebt alleen zulke
Waarheden verzameld , die ook uit de natuur der
dingen gekend kunnen worden, en daaraan ontbreeken
nog zeer veele Waarheden , die ev?en zo wezen'.
lyk, als de door u genoemde, tot den Godsdienst
van Jezus behooren, en het Christendom eigenlyk
kenmerken! — Dus ftaat gy dan andermaal toe,
dat alle de Hellingen van myn famenftel waarbeden
zyn; waarheden, die door Christus en zyne Apostelen
onloochenbaar geleeraard en door my zuiver
zyn voorgedraagen; en gy noemt derzelver Vereeniging
een Naturalismus, alleenlyk daarom, dat zy
pok uit de Natuur der dingen gekend kunnen worden.
Hebt hy wel overwoogen, wat gyzegt?
Zouden de Waarheden, die Christus en zyne Apostelen
leerden, wel daarom ophouden Christeiyk en
Goddelyktezyn, omdat het verlicht verftand van een
Christen Wysgeer ontdekt, dat ze in de Natuur der
dingen gegrond zyn? Za! hieruit een Heidendom
gebooren worden? ïs dan de God der Heidenen, de
fchepper der Natuur, een andere God, dan die
door Christus tot ons gefprooken heeft? Neen! zegt
gy. — Nu , bekent dan met fchaamte, dat het geene
tegenwerping is tegen een famenftel der Christelyke
Wysbegeerte , dat het blykt in de natuur der dingen
gegrond te wezen, maar dat daaruit in tegendeel
te fterker bevestigd wordt üe Godelykheid dier
Waarheden , welken het behelst; naardemaal een
ver-

14 Eerfle Opfold. Regelen van Voorzigtighcid
verftandig Christen, zonder zyn toevlugt te neemen
tot de gefchiedkundige bewyzen voor de waarheid
van het Christendom, langs deezen weg overtuigd
kan worden, dat in waarheid de Vader der Natuur
ons door Christus onderweezen heeft, en dat Hy
ons van het plan zyner Regeeringe der Weereld zo
veel geopenbaard heeft, als wy ter onzer Gelukzaligheid
behoefden te weeten.
Gy ziet dus, Vrienden van myn famenftel, dat
juist die tegenwerping , waardoor myn boek het
meest in verdenking gebragt moest worden , de
fterkfte verzekering is voor de Waarheid van het
daarin aangepreezen Leerftelfel. Onthoudt dit wel!
myne Partyen ontkennen niet, dat het zelve op de
Heilige Schriftuur gegrond is, maar zy noemen het
alleen daarom een Naturalismus, om dat alle daarin
by een gevoegde Waarheden ook gegrond zyn
op de Natuur der dingen, en op het zigtbaar plan
van Gods fcheppinge en regeeringe der weereld.
Myn famenftel kan derhalven, volgens de algemeene
toeftemming der Godgeleerden, Ixweezen worden
uit alle de hronnen der Waarheid, welken wy
kennen. Doch gy zult nader aanvoeren: dat ik het
gantfche Christendom daar ter plaatfe niet heb voorgedragen,
maar dat ik veele ftellingen heb agter gelaaten,
die Jezus Leere byzonderlyk en geheel eigen
zyn, en die niet minder tot het wezen daarvan behoo*
ren, dan die ik heb voorgedraagen. Dit is het
tweede deel van het antwoord myner Partyen, en
hunne tweede reden, waarom myn Samenftel een
Naturalismus heeten moet. Hierop antwoorde ik:
wan-

In het Leezen van Twhlfchriften. 15
wanneer men my maar toeftaat, gelyk gefchied is
dat myn Samenftel zuivere onverminkte Waarheden
bevat, die op de Heilige Schriftuur en op de Natuur
gegrond zyn, en dat het zelve dus niets onzuivers,
of dat men met reden kan verdagt houden,
behelst; zal ik, ten aanzien van het gene anderen
nog daarboven meer willen geloovcn, zeer toegeevende
zyn. Ik laate het daarom geheellyk over
aan het eigen gevoel van de Vrienden myns Samenftels,
of zy behalven de onwrikbaare Waarheden
van §. 8r. nog meer behoeven te weeten, om wel
te vreden, wys en getroost te leeven. Ik heb 'er
niets tegen, dat zy nog andere bepaalingen des
Geloofs voor even zo wezenlyk voor hunne Gelukzaligheid
houden. Het is my genoeg, dat ik hun,
zelfs volgens de eigen bekentenis myner Partyen,
eenen vasten grondflag hunnes Geloofs heb aan de
hand gegeven.
Het vierde Hoofdpunt van myn Samenftel is de eigenlyke
bron van alle de tegenwerpingen en hevige
aanvallen op myn werk. Ik beweerde naamlyk,
dat alle twistvraagen, waarover de Christen Gezintens
het met elkander niet ééns zyn, in het geheel
niet tot het wezen van de Christelyke Leere der
Gelukzaligheid behooren. Dit toonde ik in het byzonder
aan uit die voornaame gefchillen, welkende
Christelyke Kerk van de vroegfte tyden van één gefcheurd
hebben, en haar nog in onze dagen in veele
fekten verdeelen. Het was dus natuurlyk, dat
ik door deeze ftelling den geest van partyfehap
moest gaande maaken, die dan ook wel dra in
zwaar-

l6 Eerfle Opleid. Regelen ven Voorzigtigheid
zwaarmoedige verzugtingen en den Preekheeren eigene
Uitvaaringen met hunne gewoone driftigheid
en woede tegen my is losgebroken. Ten aanzien
van deeze fchrifien behoeve ik de Leezers van
myn famenftel alleenlyk hierop agt te doen geeven,
iï Datniemant onder de fchryvers,welken de Leerftellingen
voorftaan, die ik in myn famenftel van de waarheden
desgeloofs heb weggelaaten, zig met dit bewys
heeft opgehouden: dat deeze {tellingen wezenlyke en al*
gemeene Waarheden des Geloofs zyn, zonder welker aan*
neeminge men noch wel te vreden kan zyn, nnch zig
wys gedraagen. Myne eigenlyke Helling gaat derhalven
in zo verre door, dat de Leerftellingen,
waarover men het niet eens is, tot het algemeene
zaligmaakende Christendom niet behooren ; fchoon
men zou kunnen toeftaan, datveelen derzelvenals
Befpiegelingen nog wel verdedigd kunnen worden.
2. Dat alle de fchryvers, welken de Hellingen, die
ik beftreeden heb, verdedigen, het onder eikanderen
zelfs niet eens zyn, en de gewoone uitdrukkingen
hunner Kerken zeer verfchillende verklaaren,
en dat zy bygevolg, met alle hunne overeenftemminge
in de woorden , in de eigenlyke
zaak egter even verfchillende denken, 1
als de fekten
die daarom van eikanderen gefcheurd zyn.
Zy die nu, zonder zeiven Godgeleerden te zyn, flegts
bedenken hoe veele geleerde en brave Mannen in
idere Gezindheid zyn , die allen opregtlyk naar
de waarheid zoeken, en egter in hunne gevoelens
over de betvvifte Leerftukken verfchillcn; en die
daar

In bet Leezen van Tviistjclmften. *7
daarby in aanmerkinge necmen, het gene de
ondervinding nog onlangs geleerd heeft, dat
zelfs Schryvers uit een en de zelfde Gezindheid
, by alle hunne eenftemmige belydenisfen
ten aanzien der uitdrukkingen, aan dezelfde
woorden nogtans zeer verfchillende denkbeelden
hegten : deeze allen zullen zig over het geheel
met my reeds genoopt vinden om dit befluit te
maaken: dat alle Leerftukken, die God in zyn
Heilig Woord geopenbaard zoude hebben, doch
waaromtrent de gcleérdfteen braaffte onderzoeker^
der Heilige Schriftuure het met eikanderen niet
eens zyn, zekerlyk tot de algemeene Leere der
Gelukzaligheid, welke God door zynen Zoon aan
zyne gantfche Kerk gefchonken heeft, niet kunnen
behooren; want dat ze anderszins even duidelyk
en bepaaldelyk in de Heilige Schriftuure zouden
geopenbaard zyn, als deeze Waarheden: Hebr.
God lief boven alles, en uwen Naasten als u zeiven,
waarover nimmer eene befpiegelendckryg gevoerd
is, hoe verrede ftrydende Godgeleerden zig van dcrzelver
betragtinge ook verwyderd mogen hebben.
Dat ik in de vyfde Afdeelinge van myn fatnen-
Hel, waarop men het 't meest gemunt heeft, al
Icenlyk bedoeld heb , om aan het verftand cii
het geweeten van zelfdenkende Christenen de vtyheid
te bezorgen', om zeiven uit de Heilige Schriftuure,
volgens hun zedelyk gevoel, te bepaalen ,
wat zy van de Verfchilpuncten ter vermeerderinge
hunner Liefde voor en vertrouwen op God weeren
en gelooven moeten. —- Om deeze reden heb

18 Eerfle Opheld. Kegelen van Voorzig igbeid
ik het gezag van eenige Leer (tukken, (die thands
in de Kerk heersfehen, en waardoor de gemoederen
van veelen oötrtfK en met een mistrouwen
jegens GoJ vervuld worden, zo dat zy voor deeze
menfchen onmogelyk tot hun Lecrftelfel de r
Gelukzaligheid bchooren kunnen , )doorgefchiedkundige
aanmerkingen over derzefver oorfprong
en door een beter vcrklaaringc van veele verkeerd
begreepen plaatfen der Heilige Schriftuure, getragt
te verzwakken.
4. Dat dus, volgens myne ftefh'ng, ieder Christen•
behoudens die weinige Waarheden, waartoe ik in
myn famenftel de algemeene Christelyke Leere der
Gelukzaligheid bepaald heb, nog daarenboven
voor zig zeiven zo veele andere artikulen kan gclooven
, als hy ter verkryginge van een gerust
gemoed, en ter zyner opwekkinge om yverig te
zyn in goede werken , nodig zal oordeelen; ja
dat dus ook een ieder de vryheid-behoudt, om
die verklaaring over de verfchilftukken aan te neemen,
welke hem het fchriftmaatïgfte voorkomt,
en van myne verklaaringen over deeze By-lecringen
geheel af te wvken; mits hy aan zyne Medechristenen
even dezelfde vryheid van geweeten
vergunne, en hen, die over zodanige Leerftukken,
welken op de gevoelens van het hart niet
regtftreeks eenigen invloed hebben , anders dan
hy denken, voor niet minder opregte aanbidders
van Jefus houde, dan hy zelve is. Wanneer dus,
by voorbeeld, eenige Leezers , in naarvolginge
van veele Godgeleerden , wysgeerig befpiegelen
wil

in bet Leezen van Twistjchriften. 15
willen, op welke wyze de Schriftuur fpreekt vatï
God den Vader, van den Zoon van God en
van den Heiligen Geest, en daarvan een fchrander
famenftel maaken , hebben zy, naar myne gedagten,
byzonderlyk als Proteftanten de vryheid,
om die onderftelling en verklaaring te kiezen,
welke hun by het leezen der Heilige Schriften
daarmede het best fchynt over een te komen.
Maar nimmer moeten zy beftaan, om hunne Befpiegeling
aan het geweeten van andere Christenen,
als of die alleen waar en tot de kennis vari
het egte Christendom noodzaaklyk ware , op te
dringen. Ook mogen zy nimmer anderen als Ongeloovigen
verfmaaden, omdat zy uit eenen waaren
eerbied voor de Pleilige Schriftuure, en uit'
een nederig gevoel van de zwakheid van het menschlyk
verftand , niet beftaan durven uit te vorfchen,
het gene God ons niet duidelyk geopenbaard
heeft; maar die hun verftand gevangen
geevende zig vergenoegen met te weeten, wat
God, en Christus, en de Heilige Geest, mee
betrekkinge tot ons, zyn; hoe zeer zy noch verdaan
, en nog minder bepaalen willen, hoe Vader,
Zoon en Geest, volgens derzelver inwendige betrekkingen
tot eikanderen, in de Godheid gedagt
moeten worden.
Op dezelfde wyze laat ik aan een iegelyk de Vryheid,
of hy de algemeene ervaarnis, dat alle kinde*
ren even als de dieren ter weereld komen, en
zig eerst allengskens door de beoeffeninge hunner
zielsvermogens toe redelyke Menfchen, en vervol-
B a gen

20 Eerfle Opheld. Regelen run Voorzigtighèid
gens,door de kennisfe en haarvolgirige van de zedelyke
volmaaktheden van het Opperwezen tot
kinderen van God, moeten verheffen s of hy, zegge
ik, dit verklaaren wil uit eene oorfpronglyke
en voortduurend goede fchikkinge van den Schepper,
dan uit een vroegtydig bederf der men'-chlyke
natuure door de zonde der eerfle Ouderen.
Ook heb ik er niets tegen, dat men het natuurlyk
gebrek in de kennisfe van Goi en in de bekwaamheden
ter deugd Erfzonde, en de deelneeminge
aan de gevolgen van het gedrag onzer Voorouderen
Toerekening hunner zonde, wil noemen. De
'woorden, weet ik, betekenen flegts zo veel, als
een ieder, naar een willekeurige verklaaringe, daar
aan hegt. Maar met lust zal ik ftrydeo voor de
Vryheid van geweeten voor ieder Christen, opdat
men, ten blyke hunner Regtzinnigheid, van hun
niet als noodzaaklyk afvorders, zodanige uitdrukkingen
en formulieren van woorden na te baanwen,
die, volgens het gewoon gebruik der taaie,
aan onvermydelyke misvattingen onderhevig zyn,
in de Heilige Schriftuure zelve nergens vooikomen
, en die, (het gene alle Godgeleerden toeftaan)
eerst in die tyden in de Kerk zyn in gebruik
gebragt, toen men gantsch andere wysgeerige
onderfleliingen volgde,dan waardoor geleerde Christenen
in onzen tyd, tot een fchrander begrip van de
waarheden van den Godsdienst voorbereid worden.
Eindelyk, wat de gewigtige leer van Jefus Verzoeninge
der menfchen met eikanderen en met
God aangaat; fta ik zeer g-arne toe , dat de uitdruk-

In het Leezen van Twistfhriften. Q-l
drukkingen, die met bctrekkinge rot de jooden in
de Heilige Schriftuure voorkomen, van eene Vrykoopinge
en hunne Verlpsfinge, cn van een Offerande,
die voor hmn is opgedraagen, op vcelerlcie
wyzen nader verklaard kunnen worden. Maar ik
bcweere, dat men hierin aan ieder zelfdenkenden
Christen vryheid van geweeten vergunnen moet,
pm zig eeniglyk aan de Heilige Schriftuure te
houden, en voor zig zeiven daar uit zulke denkbeek'an
van dit leerfluk op te maaken, als met zy.
ne begrippen van Gods hoogst zedelyke volmaaktheden
het meest overeenkomen, en zyn gemoed
de beftendigfre rust Ycrfchaffen, en hem tot de
dankbaarftc aanbidding van. 'Bod voor zyne Liefde
en Wysheid op het flerk'ïïe kunnen opwekken.
Men komt in de ganifche Christenheid daarin met
eikanderen overeen, dat Christus eene Ve;ëeniging
der menfchen met God heeft mogclyk gemaakt^
en dat wy met God werkelyk verëenigd zyn , indien
dat zelfde gevoelen in'ons is, dat in Christus was,
en indien wy in het li. ht wandelen, gelyk Godin het
Jicht is. Daarover is men het maar niet eens, of
in God zeiven iets ware, waardoor Hy verhinderd
werdt om aan zondige menfchen, die Hém opregf
Iyk zoeken, zyne Genade te bewyzen, zodat Christus
deeze beletfelen eerst moeste uit den weg rui"
men; dan of deeze hinderpaalen eeniglyk aan
den kant der Menfchen plaatfe hadden, zo,dat Chris,
tus deeze Genade van God voor de Menfchen niet
eerst moeste verwerven en verdienen, maar alleenlyk
gezonden ware om de menfchen van deeze
B 3 Lief

32 Eerfle Opheld. Regelen van Voorzigtigheid
Liefde van God te overtuigen en hen tot Wederliefde
te beweegen. Daar nu de Heilige Schriftuur nergens
uitdrukkelyk leeraart, dat God bevredigd of
met de menfchen verzoend moest worden; daar zy
ook niet één eenige maal het Lyden of de verrigtingen
des Verlosfers met even zo veele woorden vonr
Borgtogtelyk verklaart, zyn, om die reden, deeze
leeringen geene onmiddellyke Leeringen derOpenbaaringe
, maar blootlyk Gevolgen, die bet vernuft van
fommige Leeraaren uit de vergelykinge van eenige
Tekften heeft afgeleid. De yveraars voor deeze wy.
ze van voordellen behooren daarom te bedenken,dat
men aan Leeringen by gevolgtrekkinge, die alleen op
Jluitredenen Jletmen, niet het zelfde gezag kan toefchryven,
't welk de duidelyke ititfpraaken, die onmiddellyk
in de Heilige Schriftuure voorkomen, voorde
Christenen moeten hebben; en dat zy derhalven het
geweeten geweld aandoen, wanneer zy het aannee
men hunner Leeringen, die toch, zeer middelender
wyze, door redeneeringen, uit de Schrift zyn afgeleid,
ten blyke van de Regtzinnigheid aller Christenen
en ter verkryginge der Zaligheid voor algemeen
noodzaaklyk verklaaren.
Het is zonderling, dat deeze Yveraars, die ons zo
meenige maajeh vermaanen, dat wy onze reden aan
de gehoorzaamheid des Geloofs moeten onderwerpen,
hunne eigen reden nogtans als een Afgod aanbidden,
door hunnen eisch, dat wy ons geloof aan
hunne Sluitredenen of Leeringen, die zy by gevolgtrekkinge
uit de Schriftuure afleiden, even zo eerbiedig
onderwerpen als aan de onmiddelyke uitfpraa.
ken

IK het Leezen van Tvaïstfchriften. 23
ken der Goddelyke Openbaarde, als of tusfchende*
zeiven geen het minde onderfchcid ware.
De vrienden van myn famenftel zien dus duidelyk»
dat de vraag in verfchil tusfchcn my en myne partyen
niet is: of de Leer van Christus Rorgtogtlyke Voldoeninge,
indien HICH vooraf zekere regelen ter verklaaringe
onderdek en aanneemt, niet met waarfchynejykhéid
uit de Heilige Schriftuure, by gevolgtrekkinge
, kan afgeleid worden ? ook niet: of veele
Christenen door deeze Leere kunnen gerust gedeld,
vertroost en tot y ver in goede werken worden aangemoedigd
: Dit fta ik beide toe : maar de vraag
tuslchen ons is deeze: of deeze Leer uitdrukkelyk
en duidelyk geopenbaard is, zodat zy zig aan ieder
verftandigen Leezerder Heilige Schriftuure onmiddelyk,
als eene Schriftuurlyke Waarheid, zonder daaruit
vooraf by gevolgtrekkinge afgeleid te zyn, voordoe,
en dus door een iegelyk, die eerbied heeft voor
het Godlyk Woord, volftrekt geloofd moet worden ,
al ware het ook, dat zyn gemoed daardoor ontrust,
en zyn vertrouwen op en Lieide voor God merkelyk
verminderd werden? Leest nu , myne Vrienden ,
alle de gefchriften, die tegen myn famenftel zyn
uitgekomen, en gy zult bevinden, dat niet één my"
ner partyen zig op deeze vraage uitgelaaten, ik laat
ftaan die beweerd, en eenig bewys daarvoor getragt
heeft by te brengen. Uw Christlyk gewisfe blyve
dan vry en onbelemmerd; en neemt, zonder aanzien
van myne gronden van uitlegginge of die van één eenig
mensch, *lleenlyk uit de Heilige Schriftuure aan,
het gcene u by het leezen derzelve als Godlyke Waar-
13 4 heid

24 Eerfle Opheld. Regelen van Voorzigtigbeid
heid toefchynt, en u tot eene zuivere aanbidding
yan het Opperwezen in zyne zedelyke volmaaktheden
en tot Liefde jegens dien God, die de Liefde,
zelve is, op het fterkfte kan bepaalen en ontvonken.
Nu is het vyfde floofdpunff van myn famenftel nog
overig, het welk den Leeraaren dc-s Christendoms
en hun geyoegelyk gedrag in het onderwyzen des
Volks aangaat. Hieromtrent beweerde ik in de
zesde Afdeelinge van myn famenftel, dat Christen
Leeraars, naar het voorbeeld van Jefus en zyne Apostelen,
gehouden zyn, zig naar de befpiegelende
vooroordeclen en dwaalingen des volks te Ichikken,
indien hunne kennis en overtuiging van gewigtige
zedelyke of prakticaale Waarheden daarop rusten, Of
daarmede vast verbonden zyn. Deeze ftelregel nu is
in den grond de zelfde, welken Christus in zyne
gelykenisfe, by Mattbeus XÏII. 24 env. aanbeveelt,
wanneer hy den Huisvader op de vraage zyner
knegten, of zy het onkruid uit de tarwe zouden
uitwieden, laat antwoorden: Neen, opdat gy niet
te gelyk de tarwe met het onkruit uittrekket. Laat
het te famen opgroeijen tot aan den Oogst: dan zal
liet van den ander worden afgezonderd. Het zou
my zeer aan het harte gaan, indien ik my in myne
vooritellinge daarover zo onbekwaam hadde uitgedrukt,
dat billyke en onbevooroordeelde 'Leezers?
daarin waarlyk vonden, dat ik Christen Leeraars tot
kwakzalvers en bedriegers maaken wilde. Gaarne
zal ik in deeze verdedigingen, wanneer ik in myne
verklaaringen zo verre zal gekomen zyn, alle moge
lyke misvattingen door juister bepaalingen en dooide

In bet Leezen van Tviistfchriften. 25
rle gepastfte uitdrukkingen tragten te verbeteren-
Maar ook ben ik van de Vrienden van myn famenftel
overtuigd, dat zy naar den indruk , dien het
leezen van myn werkje over het geheel genomen op
hen gemaakt heeft, deszelfs Schryver voor onbekwaam
zullen houden, om zulke ondeugende zedelyke
ftelregels aan te pryzen. Daarom merke ik
vooraf aan, dat ik uitdrukkelyk en by herhaalinge,
zelfs nog op het einde van myn famenftel, beweerd
heb, dat een Leeraar, naar Christus en zyner Apostelen
voorbeeld, zo veel mogelyk is, zuivere en geest-
Jyke begrippen van den Godsdienst aan zyne Toehooreren
moet voordraagen en inboezemen. Ket is 'er
dus zeer ver van af, dat ik het invoeren van nieuwe
dwaalingen en vooroordeelen begunftigen zoude, dat
ik veeleer in myn gantsch famenftel het daarop hebbe
toegelegd, om alle verouderde vooroordeelen te
beftryden, en alle zelfdenkende Leeraaren des Cbristendoms
te beweegen, om tot derzelver volkomen
vernietiging fteeds met alle vrymoedigheid mede te
werken. Doch dewyl de ervaaring leert, dat alle
de godsdienftige kundigheden van de groote menigte
op het gezag hunner Ouderen en van de Leer.
aaren hunner jeugd rusten, is de vraag: of men hun
zulke dwaalingen, die zy te gelyk met de Waarheden
des Geloofs hebben aangenomen , en die zy van
hunne jeugd af als een met elkander verbonden geheel
befchouwden, beneemen kan, zonder te gelyk
hunne overtuiging van den Godsdienst in het ge.
meen te verzwakken en den grondflag van hun geloof
te doen waggelen?
B 5 Naar

tS Eerfle OpheU. Regelen van Voorz'igt'igheii
Naar myne gedagten moeten de Leeraars alleen
deeze vooroordeelen cn dwaalingen verfchoonen»
en onfchaadelyk tragten te maaken, op dat zy onvoorzigtiglyk
niet meer afbreeken , dan zy in ftaat zyn
om wederom op te bouwen; cn deezen flelregel
zie ik uit de Euangelifche berigteu van het gedrag
van Christus cn zyne Apoftclen, door zyn voorbeeld
en door hunne verklaaringen daarvan, beveiligd.
Zo zegt Jezus tot zyne Apoftelen : Ik hebbe u nog
veel te zeggen, maar gy kunt het nu niet draagen;
en op eene andere plaatse: ü is het gegeven de verborgenheden
te weeten van Gods koningryk, maar
tot anderen fpreeke ik door Gelykeniffen, om dat
zy hooren en niet verflaan: en Paulus fchryft: lk
hebbe u met melk gevoed en niet met vafle fpyze,
want gy vermogte nog niets.
Die my wederleggen wil, moet derhalven duidelyk
aantoonen, dat, en hoe, het mogelyk is om een
Volk op eenmaal van alle zyne verouderde vooroordeelen
te geneezen.
Tot hiertoe heb ik de aandagt myner Leezeren
gevestigd op de hoofdftellingen van myn faamenftel,
met oogmerk, om hun het duidelyke bepaalen
c n vasftellen van het verfchil tuflehen my en myne
partijen gemakelyk te maaken; in het voorbygaan
tevens voor hun aantoonende, dat alles, wat tot
nog toe tegen myn famenftel is ingebragt, myn gevoelen
, wat de hoofdzaake aangaat, in geenerleie
wyze onzeker gemaakt heeft. Ik voege daar nu
nog by, dat men by alleen elke gewigtige Leerftel-
W , welke icmant zoekt tebeftryden, altyd op dezelf

hi het Leezen van Ivoïftfchrijten 2}
zelfde wyze moet te werk gaan, als ik tot hiertoe
by de hoofdftellingcn heb aangetoond. Niets is
gebruikelykcr, dan dat men in tegcnfchriften veele
Waarheden bybrengt en verklaart, ais of die in het
aangevogten werk gelochend werden, daar egter
alle deeze Waarheden met des fchryvers gezcgdens
zeer wel beftaan kunnen, en door hem toegeftaan
worden. Maar juist daardoor worden veele onervaarcn
Leezers misleid, zo dat zy het vertrouwen
op dc regtyaardigheid van des fchryvers zaake verliezen.
Zo dikwils daarom eene gewigtige ftelling
uit een werk, dat met goedkcuringe gelezen wordt,
wordt aangegreepen, moet men zig niet op de plaatfen,
zo als zy door den tegenfehryver bygebragt
worden, verlaaten, maar men moet het werk zelve
opftaan, en daaruit zien, in welken verband de betwiste
ftelling met de voorgaanden en de volgenden
aldaar voorkomt, cn in welken bepaalden zin en met
welk oogmerk de fchryver dezelve voordek. Deezen
regel van Voorzigtigheid vcrwaarloozcnde loopt
men gevaar, dat de tegenfehryver, wanneer hy
door de uitdrukking een weinig te veranderen of
door uit den famenhang ccn denkbeeld weg te laaten,
dat daartoe behoort, het gevoelen van den
fchryver geheel anders voordek, en ons door eene
uitvoerige en veelligt gegronde wederleggingë van
eene aan den fchryver te onregt toegefchreevene
ftelling , doet gelooven, dat deeze eene openbaare
dwaaling geleerd heeft. Zo hadde ik, b. v.,in
de Inleiding van myn famenftel bi. 5 en 6, gezegd.
„ Het is ongetwyfFcld eene der grootfte byzonderl
„ he

u% Eerfle Opbeld. Regelen van Voorzigtigbeid
heden in de gefchiedenis van het menfchelyfe
„ verftand, dat men geduurende verfcheiden eeuwen
met de grootfte fcherpzinnigheid Godge-
,, leerde Samenftclfels heefc bearbeid, waarin de
weg ter Zaligheid op eene kunftmaatige wyze
„ gefchetst en aangeweezen behoorde te zyn,
„ en dat het desniettegenftaande niemand der leer-
, ftellige voegivyzeren in de gedagten is gekomen,
', het Einde of Oogmerk der Gelukzaligheid, waar-
. toe de menfchen moeftcn opgevoerd worden, behooreiyk
te bepaalen en te verklaaren. Te ver-
„ geefs hebbe ik alle oude en nieuwe Godgeleer-
,, de Leerboeken, die my bekend zyn, doorbladerd,
„ om eene uitvoerige ontvouwing en bepaalde ver-
„ klaaring van Gelukzaligheid te vinden; al wat ik
„ daaromtrent met de houdinge cener diepe geleerd-
;, heidkunstmaatig genoeg gezegd hebbe gevonden,
„ was, of eene geheimzininge wartaal, of eene ver-
„ wyzing naar eene korte fthets der Bovenna-
, tuurkunde" enz. • Veelen myner partijen
hebben deeze plaats zo uitgelegd, als of ik daar
beweerde: dat nog niet één Godgeleerde vóór my
een begrip van de Zaligheid gehad heeft. Zy hebben het
my daarom voor eene onbefchaamde verwaandheid
en zwaare beleediging der oude en laatere Godgeleerden
willen toerekenen; want dat veelen, reeds
vóór de tyden van Origenes tot op onze dagen,
onloochenbaar begreepen en geleerd hadden, dat de
Godsdienst ons blymoedig en verftan lig maakt, het
welk toch in den grond even dezelfde Verklaaring
van Gelukzaligheid is, als die ik, doch met andere
woor-

ïn het Leezen van Twlfljchrtften. co
woorden en meer gefchikt naar den trant der fchoole,
had voorgedraagen. Maar een ieder, die tegen
my niet reeds is vooringenoomen, en de aangehaalde
plaats van myn gefchrift met eigene Opmerkzaamheid
leest, moet tevens allerduidelyksc
zien , dat ik alleen fpreeke van Leerfiellige Leerboeken
en van Samen/lellen over de Waarheden des
Geloofs, die op eene kunstmaatige wyze gefchreeven
zyn; en geenszins van het gene Godgeleerden
inhunne fligtelykeVerken of in zedskundige Verhandelingen
cl Jersgezegd mogt- nhebben. Alle fchrandere
waarneemeren der kerkelyke verfchynfeien is meer
dan genoeg bekend, dat veele Godgeleerden eene
dubbele ziele hebben, de eene voor hunne famenflellen
des geloofs , de andere voor alle a»deie
waarheden cn voor de praktyk des leevens. Even
die zelfde mannen, die zig als fchrandere Wysgeeren
gedraagenin het onderzoeken van alle Hellingen, die'
geene bcirekkinge hebben op het godgeleerd faamenflel
hunner Gezindheid, verfchynen dikwiis
als fiikzienden, zo dra hui kerkelyk leerftelfel 'eibelang
by heeft. Was Crufius in zyne Bovennatuurkundige
werken niet een gantsch anderMan, dan in
zyne Heilige Godgeleerdheid en in zyne Verklaanngen
over de Openbaaring? De vraag is derhalven
met: of veele Godgeleerden niet bereids, buiten
hunne famenflellen, in zedekundige cn Higtelyke
Geichnften, juiste begrippen van het oogmerk van
den Godsdienst en van 's menfchen Gelukzaligheid
getoond hebben? Dit fl a ik toe; maar het verfchil
en de vraag isi of wel ooit één Godgeleerde, die
een

30 Eerfle Opheld. Regelen van Voorzigtigheid
een famenftel van de Heilige Godgeleerdheid of
van de kerkelyke leere des Geloofs op eene kunftmaatige
wyze vervaardigd heeft, het denkbeeld
van Gelukzaligheid uitvoeriglyk en bepaaldelyk
verklaard, en daarop by alle de ftellingen, die hy
in zyn famenftel des Geloofs aanneemt, agt gegeven
hebbe? Dit ontkenne ik; en tot nog toe heeft
niemant myner Partijen my eene ftellige Godgeleerdheid
opgenoemd, waarin het denkbeeld van
Gelukzaligheid behoorelyk op deeze wyze ontvouwd
was. Voor het overige wil ik gaarne toeftaan, dat
veele kundige en braave Mannen vóór my reeds
duidelyk hebben aangetoond, hoe het gantfehc
Chriftendom bedoele, om ons te trooften, vergenoegd
en wys te maaken: doch het is tevens waar,
dat zydie dit begreepen, ook nimmer een kerkelyk
famenftel der Godgeleerdheid fchry ven konden, om
dat zy tevens klaar zagen, dat de meefte ftellingen,
die gewoonlyk tot het famenftel des Geloofs gerekend
worden en derzelver bepaalingen, ons noch
bevredigen, noch trooften, noch wyzer maaken;
maar dat aan de meeftcn dcrzelven eeniglyk door ae
verdeeldheden en twiften, daarover door de onderfcheiden
lekten gevoerd wordende , een uiterlyken
fchyn van gewigt is bygezet. — Myee Leezers
zullen nit dit voorbeeld zeer klaar opmerken, hoe
noodig het zy, dat men de aangehaalde plaatsen ^
die beflreeden -worden, in het werk zelve in haaren
famenhang nog eens naleeze: want het gebeurt
maar al te veel, of uit eenvoudigheid en gebrek
aan fchraaderheid, of uit een kwaadaartig opzet,
dat

In bet Leezen van Twijlfchriften. 31
dat een twiftfchryveraan zyneparty en (tellingen opdringt,
waaraan hy nimmer gedagt heeft; en dat
hy, na die onderftelde dwaaling wederlegd of bcfpotlyk
gemaakt te hebben, zig op de overwinning
beroemt, als of hy zynen Vyand uit het veld geflaagen
en zyn gantfthe Leerftelfel vernield hadde.
Nog een zeer in 't oog loopend voorbeeld van
grove misvattinge myner uitdrukkingen leevert ons
de plaats, daar ik § 20. van myn famenftel gezegd
had: de algemeene geneigdheid om het gedrag van
anderen tc bcoordeclcn, welke maar by eenige menfchen
ontaart cn zondig wordt, is een zeer gefchikt
middel,om de agting voor Relykheid en zedelykheid i n
de gezel fchappen te handhaaven, en is daarom ten
aanzien van haaren invloed over het geheel meer
nuttig dan fchaadelyk. Men heeft deeze plaats zo
uitgelegd, als of ik onder Berispinge of Medifance
kwaadfpreekendheid cn Lafteringe verftond, en beweerde,
dat de zugt tot berispen of de Medfance
in haaren gantfehen omtrek een Deugd is.
Gaarne wil ik toeflaan , dat het woord Medifance,
waarvan ik my in de eerfte uitgaave bediende, een
twyfelagtigc betekenis heeft, cn meesral in een
zeer kwaaden zin genomen wordt. Maar de famenhang,
waarin ik dat woord gebruike, toont voor
billykc en verftandige Leezers zeer onderfcheidenlyk
deczen zin aan: dat ik daardoor verfta eenegeneigheid
om de d waa sh'cdeh en zedelyke misdagen van
anderen geftreng en op.nly k te berispen.Decze geneigd,
heidom over de feilen van anderen te oordeelen, kan
Zondig worden, gelyk ik uitdrukkelyk heb te verftaan

^2 Eerjle Opbeld. Regelen van Voorzigtïgbeïd.
ftaan gegeven; ërt in alle zodanige gevallen, daar
men uit een bejinfel van vyandfchap de zwakheden
of misdaaden van anderen bekend maakt, en met
hardigheid daarover oordeelt, met oogmerk, om
die perfoonen veragt en gehaat te maaken, heerscht
eene zondige en lafterlyke kwaadfpreekendheicf.
In deeze foort van berispingen worden de grenzen
der Waarheid ook zeldzaam in agt genomen, enderi
geheekelden perfoon worden veelal nog meer misflagen
aangetygd, en alle zyne vergrypen lomp vergroot,
zo dat deeze Medijance eigenlyk kwaadfpreekendheid
en Laftering wordt. Maar hiervan wordt
jn myn werk niet gefproken. Er zyn veele gevallen,
waarin mén over de daaden van afwezende
perfoonen geftrenglyk oordeelt, doch waarin tegen'
de Menfchlievendheid niet wordt gezondigt; ja
daar zelfs pligt en geweeten vorderen, dat men ook
de verborgen gebreekén van hun karakter en gedrag
bekend maakt, en een gevoelig ongenoegen'
daarover te kennen geeft. Niet alleen moeten Vaders
en Leeraars aan hunne Voedfterlingen, maar ook
alle Braave Lieden aan hunne Vrienden en Gcbuuren
bekend maaken de verkeerde denkw\ ze en het
Hegte gedrag van zodanige menfchen, die hen onder
den fchyn van deugd zouden kunnen misleiden
of bedriegen. Niemant zal van zulke gevallen
beweeren, dat het kwaad in anderen te ondekken
een zondige hekelzugt of lafterlyke kwaadfpreekenheid
is. Eindelyk zyn 'er ook veel menigvuldiger
gevallen , waarin de menfchen , zonder
voorafgaande overvveeginge of het nuttig of fchaa-
de-

in het Leezen van Twistfcbriftem 33
cteiyk is, en zonder bewustheid van eenig bepaald
oogmerk, eikanderen onderhouden over het karakter
en het gedrag van afweezenden, en hunne opgemerkte
dwaasheden en gebreken, zonder eenige
vyandfchap tegen hen, afkeuren. Dit doen zy byna
met die zelfde gemoedsgefteltenisfc, waarmede
men de gebeurtenisfen uit de oude Gefchiedenisfen
verhaalt, en het gedrag der Perfoonen die daarin
voorkomen, zonder fchendinï der Menschlievendheid
en zonder eenige inzigten van eigenbelang,
naar zyne bekwaamheden en zedelyk gevoel,
pryst of laakt* Het is deeze zeer algemeene geneigd
heid der menschen, om over het karakter en het
gedrag van andere afweezenden te fpreeken, hunne
opgemerkte feilen, zonder eenige vyandlyke oogmerken,
te berispen, en dezelven, naar zyn eigen
zedelyk gevoel, geftrenglyk te beoordeelen, waarvan
ik beweerde, dat zy, door haaren invloed, op
het geheel, meer nuttig dan fchaadelyk is. Wanneer
ik zegge meer nuttig dan Jèbaadeiyk, ftemme
ik toe, dat deeze geneigdheid om het gedrag van anderen
in hun afweezen openlyk te beoordeelen,
fchoon die op zig zelve der Waarheid en Menschlievendheid
niet benadeele, nogtans veele nadeelige
gevolgen heeft, en veele oneenigheden" kan veroorzaaken,
byzonderlyk wanneer aan den berispten
perfoon door vleijers wordt overgebragt, dat men
zo geftrenglyk over hem geoordeeld heeft. Maar
ik beweerde tevens, dat deeze meest toevallige nadeden,
rykelyk vergoed en overtroffen worden door
de voordeden, die uit de zedelyke beoordeelingen
G der

34 Eerjts Opheld. Regelen van Voorzigtigheid
der afwezendea, over het geheel, voortvloeien. Ik
bewees dit op de volgende wyze.
i. Allen, die de dwaasheden en zedelyke misdagen
van anderen berispen, beroepen zig op regelen
van Recht, Billykheiden Welvoegelykheid, en bevorderen
daardoor, by hen met welken zy fpreeken,
zedelyke kennis, een fyner zedelyk gevoel,
en omzigtigheid in hunnen wandel,
a. Het openlyk laaken van flegte daaden in alle
gezelfchappen, vermeerdert de drangmiddelen tot
een omzigtig en goed zedelyk leeven; daardoor
worden veelen, alleen door de vreeze, dat 'er ten
hunnen nadeele op de gezelfchappen van hun
gefproken zal worden, te rug gehouden van onbezonnen
en losbandige uitfpattingen, die zy zig
anders veroorloven zouden.
Deeze bewyzen gaan zo zigtbaar door, dat niemant
myner Partyen daartegen iets heeft durven
inbrengen. Zy verkrygen nog een veel grooter
kngt door de aanmerking, hoe het in de menschlyke'
famenleevinge met de Zedelykheid geschapen
zoude zyn, indien in plaatfe van de geneigdheid
om de gebreken van anderen te berispen, eene
tegenovergeftelde begeerte, om dezelven over het
hoofd te zien en zo veel mogelyk te ontfchuldigen,
overal heerschte. Zouden de flegte voorbeelden
dan niet veel verleidelyker zyn, indien niemant zig
daar tegen uitliet? Zoude een volkomen onverichilligheid
voor alle zedelyke Wetten niet welhaast
algemeen worden, indien men alle vergrypen daartegen
poogde te verfchoonen ? En zoude Echtbreuk
niet

In het Leezen van Tnisi'fchriftetii 35
niet ten laatften voor Galanterie, en hei lompfte
bedrog voor gefleepene weereidlthc voorzigtigheid
worden uitgevent'?
Myn gezegde, dat de gewoone begeerte der menfchen
om anderen te beoordeelen, over het geheel
befchouwd, meer voordeelig dan nadeelig is, blyfe
derhalven in zyn geheel. Maar in de denkbeelden
der Godgeleerden heerscht over dit onderwerp,
gelyk over veele andere vraagen in de zedekunde *
een zeer groote verwarring, gelyk b'yluuit hunne aanvallen
tegen myne aanmerkingen over dit onderwerp,
die hun zo paradox zyn voorgekomen. Het komt
'er zeer veel op aan, dat men de grenzen duidelyk
bepaale, en naauwkeurig vaflelle, in hoe verre het
geoorlofd on onze pligt zy, om de misflagen van anderen
in hun afwezen af te keuren en ernftig te berispen,
en waardoor dergelyke Beöordeclingen in
eene zondige Kwaadlpreekendheid of Medisance, of
in liefdeloos veroordeelen en verdoemen onzer
Naaften beginnen te ontaarten. Een deugdlievend
Chriften zal , zonder eene duidelyke en genoegzaame
kennisfe deezer grenzen, zeer dikwils verlegen
zyn, en niet weeten, of hy in de gezelfchappen
moet fpreeken of zwygen; of hy de misleen van
anderen met eene edele verontwaardiging, ter handhaavinge
der deugd, nadrukkelyk zal berispen, dan onverfchillig
voor haar fchynen en de ondeugd ontfchuldigen.
Ik behoude daarom aan my, om ter
gevoegelyke plaatse in deeze Verdedigingen, eene
afzonderlyke Verhandeling over dit onderwerp te
geeven, en daarin de grenzen van eene regimaatige
C 2 en

36 Eerfle Opheld. Rtgelen van Voorzigüghtid
, en ongeoorloofde beoordeelinge over de daaden vaa
anderen te bepaalen.
Nu na ik tot een nieuwen regel van Voorzigtigheid
in het leezen van geleerde Twistfchriften over.
Dezelve beftaat hierin: Eer men eenig gefchrift ter
wederlecginge van een ander leest, moet men vooraf
onderzoeken, of de Schryver daarvan niet op eene
of andere wyze het Boek, waartegen hy zal fchryven,
uit een zeer verkeerd gezigstpunt befchouwt, en
daaraan een gantfch ander oogmerk toefchryft, dan
de Sehryver daar ooit mede bedoelde. Dewyl de
waarde of de graad van volmaaktheid van een werk
daarvan voornaamlyk afhangt, komthet'er zeer veel op
aan, zo of het oogmerk waarmede het gefchreeven is,
in zig over het geheel prysfelyk en goed is, als ot'
de inhoud en fchrytwyze aan dat oogmerk al of niet
voldoe. Maar wie aan eenen Schryver een ander
oogmerk toekent, dan hy gehad heeft, kan nietan*
ders dan verkeerd oordeelen, en zal juist dat,
't welk het waare oogmerk van den fchryver bevordert
en dus eene volmaaktheid in zyn werk is, voor
een onvergeeflyke misflag in het fchryven houden,
om dat het met zyn ingebeeld doch valschlyk otiderfteld
oogmerk niet overeenkomt.
Het toepasfen van deezen regel op verfcheiden
fchriften tegen myn Samenftel uitgekomen, zal dit
nog klaarer aantoonen. Ieder onbevooroordeeld
Leezer van myne Wysbegeerte des Christendons
moet niet alleen door den Titel, maar ook door
den gatitfchen inhoud deswerks overtuigd zyn, dat
het Hoofdoogmerk, 'tgeen ik daarin bedoelde te berci.

In het Leezen van Twistfcbriften. 37
reiken, geen ander dan dit was: om de Leere van
Jezus als een waare Godlyke Leere der Gelukzaligheid
, in haare zuiverheid en eenvoudigheid, en
volgens haare overeenftemminge met het plan van
God in de Natuur, voor te (tellen, en daarvan
veele ingefchoovene Onderftellingen der Godgeleer»
den, welken aan zclfsdenkende menfchen (leeds ongerustheid
van gemoed en twyfelingen tegens den
Godlyken oorfpvong des Christendoms veroorzaaken,
de twist in de Kerk, een blinden yver voor
zyne lekte, en haat tegen andere menfchen onderhouden
en daaraan voedfel geeven, als Byvraagen,
die tot deszelfs weezen niet behooren, noch in d»
Heilige Schriftuure beflischt zyn, af te zonderen, en
het uitwendige gezag en alle andere fchyngronden,
waarop zy gebouwd zyn, te vernietigen.
Wiemant kan ontkennen, dat dit oogmerk van
myn gefchrift in zig zeiven prysfelyk en goed is;
en zy die behoorelyk agt geeven op de tegenwoordige
belangen van den Godsdienst, zullen ook
moeten toeftaan, dat het in onze dagen meer en
meer noodzaaklyk wordt, om de wezenlyke waar-,
heden van den Godsdienst des Christendoms, van
alle toevallig daarin gekomen meeningen te zuiveren.
De Godgeleerdheiden haare beoefening is tegenwoordig
zo uitgebreid, dat jonge Godgeleerden
thands al te licht door een naarstige inzameling
der menigvuldige hulpmiddelen hunner kennisfe, in
gefchied - letter - en oordeelkunde, zo zeer verftrooid
kunnen worden, dat zy de hoofdzaake des Christendoms
uit het oog verliezen, en zig zeiven raefiigc
3 maa-

c,3 Eer/ic Qpfohi, Regelen van Voorziglighevl
maaien misleiden, om veele dingen voor gevvigtigei»
en wezenlyker te houden, om dat dekennis daarvan
hun veele moeite gekost heefc, dan het algemeen
nuttige, dat alle verlichte, ja ongeleerde Christenen
ras kunnen begrypen en ten vollen verfhan, Hierom
is het noodzaaklyk, de aandagt van toekomen,
de Predikanten op het vsezcnlykc van het Christendom
leevendig te maaken , op dat hun yver voor
andere weetenfehappen hen voor het doeleinde,
waartoe zy eigenlyk als Leeraars gefchikt zyn,
niet onnut maake.
Dat alle de overige zelfdenkende Christenen,
die Godgeleerde fchriften leezen met oogmerk, om
een beter en gegronder kennisfe van den Godsdienst te
erlangen,thands meer dan ooit een famenftel van zuivere
en wezenlyke Leeringen des Christendoms behoeven,
blykt van zelve. De Godgeleerden verfchillen en twisten
over zeer veele onderftellingen en gevoelens
hunner byzondere Gezindheden, die zy tot nog toe
voor noodzaaklyke Artikelen des Geloofs, en voor
de ecte Leer der Schriftuure hebben opgegeven;
en daar door zyn zodanige onderzoekende Chris-
nen in het grootfte gevaar, om in een volflaagen
Ongeloof of aanhoudende Twyfeiaarye weegens
het Christendom te vervallen.
De Vrienden van myn Samenftel, dat is, zy, die
ih het leezen van het zelve dat nut ondervonden hebben
, 't geen ik in het fchryven daarvan bedoelde en tot
hiertoe verklaard heb, zullen het byna onmogelyk
'agten, dat Lieden, die voor verftandig en geleerd
willen doorgaan, dit oogmerk van myn gefchrift, dat
zig

In het Leezen -jan Twisifchriftem 39
zig door het gantfche werk vertoont, niet gezien, en
my in tegendeel eene gantsch andere bedoelinge hebben
opgedrongen.
Naar het gevoelen van fommigen myner Partyen,
zoude myn oogmerk zyn, om het Christendom te beftryden,
en het Epikurismus in te voeren. Dit is de
geleerde meening van den Heer Conrector Frisch
het welk hy daaruit tragt te bewyzen, omdat ik de
Godlyke Ingeevinge der Euangelifche Gefchiedenisfen
nergens uitdrukkelyk geleerd hebbe; omdat ik ftelle,
dat 'er meer natuurlyk goed dan kwaad in de Weer.
reld is, en dat eene aanhoudende Blymoedigheid tot
Gelukzaligheid vereischt wordt; het geen naar zyne
gedagten een handtastelyk Epikurismus is.
Deeze goede Man kan veele plaatfen van myn Samenllel,
waarin ik zo allernadrukkelykst de groote
Voortreffelykheid en Godlykheid van Jefus Leere
erkenne en bewyze, maar zeer bezwaarlyk of in het
geheel niet overeen brengen met het oogmerk, dat
hy my toefchryft. Om deeze reden wil hy liever ge.
looven, dat ik my zeiven geduuriglyk tegenfpreeke,
dan dat hy vermoeden zoude, dat hy zelve in zyne
Onderftelling dwaalt. Voor het overige 'bekent hy
in zyn Voorreden openhartig, dat myn Samenftel hem
in het geheel nietverlicht heeft. Met dat alles heeft hy
ten titel gekoozen: Be/Iisfende Wederlegging vanSteinbarts
Samen/lel-£ Entjcheidende Grimde wieder das Steinbartijche
Syjleem;) zondereer by te voegen: 'T WELK
VAN HET BEGIN TOT HET EINDE TOE VOOR
MY DUISTER EN ONVERSTAANBAAR IS.
De Heer Lavater heeft tegen de Waarheden der
Leere, die ik in myn Samenftel heb voorgedraagen,
C 4 nj e t

4© Eerfle Opleid. Regelen van Voorzlgtighiid
niets in te brengen, en nogtans houdt hy het geheele
werk voor een onwaardig Verdrag of Capitulatie
metdeDeïsten,zyndeten hunnen gevalle het wezenlykevan
het Christendom opgeofferd en weggelaaten.
Hierom heeft hy in zyn: Jets over Steinbarts
Samenftel (etwas uber Steinbarts Syjleent) zeer yverig
tegen my uitgevaaren, fchoon hy in deeze zyne
ftoute uitfpraak nergens duidelyk zegt, waarin
het Wezcnlyke des Christendoms, naar zynemeeninge,
befta. Maar in een brief aan my heeft hy
zig daarover nader verklaard , en gezegd fat gelyk bet
Geld bet voorwerp is der Gierigheid, zo is Christus
bet voorwerp der Zaligheid voor een Christen; er. da É
deeze Hoofdftelling in myn Samenftel zelfs niet aan •
geroerd wordt. Ik zou den Heer Lavaier door een
andere gelykenisfe kunnen antwoorden en hem zeggen:
dat de Zaligheid niet, gelyk de Gierigheid,
een zeker bepaald voorwerp, waarop zy doele, vordert
, maar dat zy een toeftand is gelyk de Gezondheid.
Zo min nu als een'Arts het voorwerp is der
ligchaamlyke Gezondheid voor denperfoon, welken
hy herfteit, zo min kan Christus het voorwerp der
Gezondheid onzes Geestes of der Gelukzaligheid genaamd
worden, hoezeer wy door het opvolgen van
zyn Ondcrwys geneezen. Doch de Voorftanders van
myn Gevoelen zullen door alle deeze vergelykingen
toch nog niet bevroeden kunnen, wat de Heer Lavater
eigenlyk in myne Leere der Christlyke Gelukzaligheid
begeert ingevoegd te hebben, om haar nog
Christlyker en geheel en al Christlyk te maaken.
Dit zal ik hun, zonder de fieraaden van eenen Redenaar
, met klaare woorden voordellen. Tot eene
waar-

In het Leezen van Twiitfchriften. 41
waarlyk Christlyke gemoedsgefteltenisfe, waarin Ge.
lukzaligheid huisvest, vorder Ik niets meer, dan
gelykvormige gevoelens aan die van Christus en van
God; maar de Heer Lavater vordert nog daarboven
eene driftige bezigheid des harten met den Perfoon
en de uitwendige Heerlykheid van Christus, waartoe
dan de verwagtingen van zyne: Wederkomfte , om
een ftaat van Heerlykheid op deeze Aarde op te rïg-
ten, voormamlyk hehooren. Nu wil ik den Heer
Lavater en zynen Vrienden gaarne vergunnen, dat
, zy zig op eene zeer onfchuldige wyze, de voortreffelyke
tooneelen voorftellen van Jefus or.middelyke Regee­
ringe op deeze Aarde, in een zeer naby zynden
tyd van Zaligheid; dat zy zig daarmede geduurig
innerlyk verlustigen, en deeze hunne blyde Ver­
beeldingen met een opregt geweeten voor een ge­
deelte hunner Cbristlyke Zaligheid houden. Ja ik
wil daarenboven nog toegeeven, dat dergelyke Ver­
wagtingen in de eerfte Eeuw zeer algemeen waren
onder de Christenen, volgens hunne kundigheden,
die zy uit het Joodendom hadden medegebragt, en
dat de Brieven der Apostelen dit gevoelen veeleer
fchynen te begunftigen, dan tegen te fpreeken. Maar
daar tegen zal de Heer Lavater ook de billykheid
hebben om met my toe te ftaan, dat het nergens
in de Heilige Schriftuure tot een voorwaarde der
Zaligheid gefteld wordt, om over eene Wedervcr?
fchyninge vanChristus opaarde iets bepaalds tegelooven;
endatj volgens IJOANN. I. 7'. IV. 16.niets meer ge­
vorderd wordt, om in denaauwfte gemeenfehap met
Gpd te ftaan, dan dat men in het Licht wandele en
Cj in

\i • Eif/ls Opheld. Regelen van Voorzigtigheld
in de Liefde blyve. Maar daar dit wordt toegedaan,
blykt, dat 'er aan myn Samenftel van de Christlyke
Leere der Gelukzaligheid nietsWezeulyksontbreekt;
want dit leert de menfchen in het Licht te wandelen
en in de Liefde te blyven: ten zy Joannes met de
Deïsten vanzynen tyd,ook op eene onwaardige wyze
een verdrag gcfl"Oten of gecapituleerdhebbe.
Nog andere Tegenfchryvers hebben myn Samenftel
als een fmaadelyke beftrydinge van het Leerftelfel
der Lutherfche Kerke behandeld, en daarom de
eer der Kerke en haare gewoone Leerwyze willen
verdedigen. Uit dit misverftand zyn hunne zeer
verwarde voorftellingen van het denkbeeld van de
Kerk ontdaan, en deezen zal ik in een afzonderlyke
Verhandeling in deeze Verdedigingen poogen te
verbeteren. Ik bemirine de Kerk, die my opgekweekt,
en met het ampt om haare toekomende Leeraren
te onderwyzen, vereerd heeft. Ook hebbe ik
een dankbaare hoogagting voor de verdienden der
eerfte Hervormers en alle die uitmuntende Godgeleerden
deezer Kerke, welken Luthers aangevangen
werk, om het Leerftelfel te zuiveren en te verbeteren,
tot op onze dagen hebben voortgezet. Maar ook
daarom kan ik te minder met onverfchilligheid aanzien,
dat een bygeloovige verknogtheid aan bewoordingen,
die wel eene gewyde eerwaardigheid hebben,
doch tevens maar al te zeer aan misvattingen onderworpen
zyn, zo veelen Leeraaren het Licht ontzegt,
dat in onze Kerk brandt, en hen eene Leerwyze doet
aanneemen, die de verftandigfte en voornaamde weereldlyke
Madeleden der Kerke uit onze godsdienfiige
Ve r.

fti het Leezen van Tmsifchrifien.
Vergaderingen als verjaagt, omdat zy dezelve niet
zonder ergernisfe en af keuringe hooren kunnen. Om
deeze zeer gewigtige reden houde ik my verpligt,
om, overeenkomftig myn Beroep, het daarop toe te
leggen , dat de jonge Godgeleerden onzer Kerke,
die zig tot het Leeraarampt fchikken, van alle verflaafdheid
aan de onderftellingen van menfchen bevryd,
en van allen geheimzinnigen wartaal verlost worden,
doch integendeel alleen voor het werkzaame of prakfikaale
van Jefus Godsdienst, dat een Godlyke kragt
heeft ter Zaligheid, mogen ingenomen wezen. Het
gevolg myner poogingen kan der Lutherfche Kerke •
zekerlyk niet tot fchande of nadeele verftrekken,
maar moet veeleer daartoe medewerken, dat onze
Kerk meer opgebouwd, en het zelfdenkende gedeelte
der menfchen innerlyker met haar vereenigd, en
haare eer op de kragtigfte wyze gevestigd en vermeerderd
wordt. Want is 'er wel een andere waare eer
voor eene Kerke, dan die op de volkomen Waarheid,
algemeene Nuttigheid en werkzaame kragt haarer
Leerftukken , en op eene gepaste Inrigdng haarer
jüodsdienitige gebruiken gegrond is , om waare Wys«
heid en Deugd onder alle Standen en foorten van
menfchen te bevorderen.
De Vrienden van myn Samenftel zullen nu gemaklyk
zien, dat zulke Tegenlchryvers, die zelf niet
in ftaat zyn om het oogmerk van eenig gefchrift te
bevatten, ook deszelfs inhoud niet verftaan, en nog
minder bondig beoordeelen en wederleggen kunnen.
Deeze lieden fcheppen door hunne verbeelding een
ipook, waartegen zy voor het gemeen ftryden, en
wan-

44 Eerfle Opbeld. Regelen van Voorzigtigheid
wanneer zy dit voortbrengfei hunner eigen uitvindinge
ter aarde geworpen hebben, kraaijen zy de overwinning,
als ofzyden Schryver zeiven beoordloogd
en zyn Leerflelièl verwoest hadden, terwyl beiden
onbefchadigd gebleeven zyn.
Nog eenen regel van Voorzigtigheid by het leezen
van geleerde Twistfchriften heb ik aan te beveelen,
naamlyk: Men moet naauwkeurig agt geeven op de
gronden, die ter wederlegginge gebruikt worden,
en daarop vooral letten, of het in waarheid algemeene
en beweezene Waarheden zyn, waarop men zig
beroept. Voor eerst is uit de Redeneerkunde bekend,
dat men uit ftellingen, die niet algemeen waar
zyn, ook niets met zekerheid befluiten kan. Zo is
by voorbeeld de ftelling: het gene geleerde en vroome
mannen zeggen is geloofwaardig en aanneemelyk,
.geen algemeen waare ftelling: want de geleerdfte en
•vroomfte mannen dwaalen fomtyds ook. Derhalven
(is het ook in byzondere gevallen geen goed befluit,
dat dit of dat gevoelen waar moet zyn, omdat geleerde
en vioome mannen het verdedigd hebben.
Egter gebeurt het zeer dikmaals, dat men de Oudheid
eener Leere, en het groote aantal van, Geleerden,
die haar voor waar hielden, als een voldingend
bewys opgeeft; en dat men eenen Schryver reeds
half meent wederlegd te hebben, met zyne Leere voor
nieuw en hem voor eenen Invoerer van Nieuwigheden
te verklaaren. Daaiom moet men in deeze zaak eens
vooral vast aanneemen:
i. Dat alle Waarheden even oud zyn, maar dat de
menfchen haar langzaamerhandleerenkennen;want
dat

ïn het Leezen van Tnvistjchriften. 4$
dat ons verftand de eene Waarheid vroeger, de
andere laater ontdekt. Alle Waarheden hebben
haaren grond in zig zeiven, en zy worden daarom
geene Onwaarheden, omdat deeze of gene menfchen
haar niet vroeger gekend hebben,
a. Dat alle Waarheden des Geloofs, die thans byde
groote menigte om haaren ouderdom eerwaardig
zyn, eertyds ook nieuw waren. Ware het nu een
gezonde regel des Geloofs, dat het oude in alle
gevallen boven het nieuwe gekoozen moet worden,
dan hebben de Jooden zeer wel gehandeld, dat
zy by hunne oude wet volhardden,en het nieuwe
Christendom niet aannamen.
3. Men moet , in de daad, verbaasd ftaan over de
kragt van den geest, die in alle Partyfchappen
heerscht, als men opmerkt, hoe fchrandere en
geleerde Mannen door denzelven dikwyls verblind
v/orden, en niet opmerken, hoe kundig zy
zig zeiven misleiden , en hoe zy menige maaien
gronden gebruiken, en voor voldongen Waarheden
houden in het verdedigen hunner e'gene onderftellingen,
welken zy voor valsch verklaaren,
wanneer hunne Partyen zig daarvan bedienen.
Men weet, met welk een goed gevolg de Room-
' fche Kerk zig by de groote menigte van deeze
bewysreden bediend heeft en nog bedient: dat
de Waarheid daarom aan haare zyde zyn moet,
omdat zy de oude Kerk is,daar deLutherfcheeerst
niewwlings is opgeftaan, en dat haare gevoelens
tot nog toe nooit geloofd waren. Onze ftrydende
Godgeleerden weeten hierop zeer wel te antwoor-
den,

4Ö Ecrfts Opheld. Regelen van Voorzigtigheid
den, en ftaan geenszins toe, dat het Iaater kertnen,eener
Leere uit de Schriftuure, een bewys tegert
haare Waarheid is. Maar even diezelfde ftrydende
Godgeleerden, die tegen deRoomfcheKerk zo onverzettelyk
ftaande houden, dat het tegen de Leere
van Luther en haare Waarheid niets afdoet, dat
hy in zynen tyd een Invoerer was van Nieuwigheden,
poogen nogtans hunne Medebroeders, die
de begonnen Hervorming tragten te voltooijen,
te overbluften, door. hen Invoerers van Nieuwigheden
te noemen. Wat moet men van zulke
Menfchen en hunne Liefde voor de Waarheid
denken? Maar laat ons het zagtfte (lellen en
aanneemen, dat zy de lïenvoudigen niet opzetlyk
bedriegen willen, maar dat zy zeiven door
den toverkragtigen geest der Partyfchap verblind
zyn.
Verder is het een zeer gemeene kunftgreep in de
ftrydende Godgeleerdheid, dat men de ftellingen
van eenen Schryver opgeeft voor opgewarmde en
reeds voor lang wederlegde Gevoelens van bekende
Dwaalleeraaren, waaromtrent men zelfs fchroomt
zigintelaaten , om die in het breede te onderzoeken.
Op deeze wyze laaten de Butzower Recenfenten zig
uit over myn Samenftel, en zeggen, dat het oude
Sociniaanfche vuiligheden leert; meenende dat zy
daarmede genoeg gezegd hebben, om alle eenvoudige.
Christenen, die zeiven niet in ftaat zyn te beproeven,
van het leezen daarvan af te fchiikken. Maar laat
ons deeze wyze van befluiten wat van naby befchouwen,
en onderzoeken, of zy met de Liefde tot
de

In het Leezen van Tivistfchriften. 47
de Waarheid overeenkorae. De Roomfche Kerk
houdt de Lutherfchen en Gereformeerden voor even
zo groote Ketters, als in onze Kerk de Arriaanen,
Sociniaanen , cn zelfs de Papisten voor Onregtzin,
nigen gehouden worden. Wanneer nu een Katholyk
van een Leerftuk zegt: het is een voor lang
wederlegde Lntherfche of Calvinistische Kettery,
waarvan Bellarminus en veele andere de ongegrondheid
reeds hebben aangetoont; zal dan wel één
eenige onzer twistende Godgeleerde toeftaan , dat
dat Leerftuk daardoor wederlegd is? En waarom
r iet ? Om dat ieder Protestant begrypt, dat juist
bier als uitgemaakt vooronderfteld wordt, het gene
in verfchil is, cn dat nog beweezen moet worden,
dat zy naam'lyk-, die de Roomsche Kerk voor Ketters
verklaart, in waarheid Dwaalieeraars zyn; en
of hunne Gevoelens door de zo dikwerf ondernomen
beftryding waarlyk wederlegd zyn. Even
eens is het gefteld met alle dergelyke gevallen.
Hierom behoorde een Pro'estant ach Godgeleerde
zig te fchaamen om zodanige bewyzen te gebruiken,
waarmede, indien ze doorgingen, de Roomfche
Kerke hem en alle zyne Medebroederen van Onregtzinnigheid
en ketterye met grond overtuigen
zoude. Dan deeze neiging, om in het ftuk van
den Godsdienst op deeze gebrekkige wyze te redeneeren
, behoort veeligt tot de Erfzonde, want
wy vindenze reeds hy de yverende Regtzinnigen onder
de Jooden gebruikt. By deezen, die zig voor de ee •
nige Regtzinnigen hielden, waren de Samaritaanen
toen, datgeenen waar voor de Cbristlyke Kerkgemeen-
fchap-

48 Eerfle OphekU Kegelen van Voorzigtigheid
fchappen thans de Arriaanen en Sociniaanen houden^
naamlyk Aardsketters. Wanneer Jezus tegen de
jooden beweerde, dat zy zonder reden trotfch waren
op hunne afkomst van den braaven Abraham 4
en dat zy, naardien de Regtvaardigheid van een
ander hun niet kon toegerekend worden, om hun eigen
inwendig karakter in Gods oogen even zo verwerpelyk
waren, als de Heidenen, die zy als afgodendienaars
en kinderen des Duivels verfoeiden;
toen antwoordden deezen den Heiland, het gene onze
hedendaagfcheKampvegters den zogenaamden Invoe
reren van Nieuwigheden thans antwoorden: Zeggen wy
niet wel, dat gy een Samaritaan zyt en den Duivel
hebt? JOANN. VIII. 48. Daermede meenden
zy Christus genoegzaam wederlegd te hebben.
Want tot de Regtzinnigheid van dien tyd behoorde
het Geloof, dat God den Jooden om de Verdienften
van Abraham boven alle andere Volken zegende;
en allen die dit leerftuk ontkenden, en op
Verbetering hunner Gemoedsgefteltenisfe aandrongen,
waren Aardsketters en Samaritaanen.
Nu bidde ik alle Vrienden der Waarheid, dat
zy dit voorval uit de Euangeliefche Gefchiedenisfen
lfeeds in gedagten houden , en dat zy in 't
vervolg in Godgeleerde Twistfchriften kezende.- dit
is Sociniaansch , Pelagiaansch, Mennonitisch; of dit
ftemt over een met de Leer van Crellius, Damm .
Dippel, of zo als de Samaritaanen ook heeten mogen;
dat zy dan tevens zig herinneren, dat Christus op dezelfde
wyze beftreeden werdt; en dat derhalven deze
voorvegters, die zig thands nog zo meesterlyk van
do

In bet Leezen van 7 toisljcbri/ten 4.9
de oude Joodfche wapenen bedienen, hadden 'zy in
bunnen tyd 'geleefd, zig zekerlyk. met de Yveraars
onder dit volk zouden vereënigd hebben, om Jefus
voor eenen Aardsketter te verklaaren, zonder zig in
het onderzoeken zyner Leere en derzelver bevvyaen
in te laaten.
Over deeze foort van kampvegters en hunne kunst*
greepen , die andere Schryvers 'zoeken gehaat te
maaken, door hunne Hellingen met de gevoelens van
uitgekreeten Ketteren te vergelyken, moeten wy nog
twee aanmerkingen voordraagen:
.Eerstlyk, dat men gewoonelyk daarby ook deeze on.
regtvaardigheid begaat , dat zodra een Schryver
maar in één Huk tot zekere lekte nadert, al verfchilde
hy voor het overige met haar in alle andere
Artikelen, men hem nogtans voor eenen Aanhanger
derzelve verklaart. Deezervoege worden veele
goede Uitleggers der Schriftuure van Socihiaanerye
befchuldigd, en voor Sociniaanen uitgekree-
. ten , wanneer zy maar ééne plaats der Schriftuure
verklaaren , zo als Sociniaanfche Uitleggers die
verdaan hebben, hoe zeer zy in het Leerftellige
met de Sociniaanen in 't geheel niet overeenkomen.
Hierom is het noodig eens vooral duidelyk aan te
ttjonen, wat 'er toe behoore, om eenen Geleerden
. met regt tot zekere fekte te rekenen, en hem naar,
den naam van haar hoofd te noemen; opdat men'
door zulke fchermers in het wilde niet verder misleid
of bevreesd gemaakt wórde, dat men in gevaar is.
Wie is een Muhamedaan? Hy, die eene of andere
ftelling van den Godsdienst, die in den Córatf'
D ftaari

So Eerfle Öphetd. Regelen van Voorzigtigheid
ftaat, voor waar houdt? Zekerlyk neen; want dan
waren alle Christenen en Jooden ook Muhamedaanen,
naardien zy de Eenheid van God en eenen ftaat
van vergeldinge na den dood gelooven. Maar hy alleen
is een Muhamedaan, die in Muhamet dat gezag
erkent, dat men alle zyne uitfpraaken over den
Godsdienst, zonder uitzonderinge gelooven moet.
Wie is in zynen Godsdienst een Jood ? Geenszins
hy, die Mofes voor een godlyk Gezant erkent; noch
hy, die aan deeze of gene zyner Wetten een eeuwig
verbindende kragt töefchryft; maar hy alleen is het,
die aan Mofes het hoog/Ie Gezag in den Godsdienst
töefchryft, en die zyne gantfche Wet voor eeuwig
houdt. Wie is een Papist? Hy niet, die zekere
nnderfcheidende Leerftukken, welken de Roomfche
Kerke tegen de Proteftanten ftaande houdt, onderfchryft,
maar hy alleen is het, die alles, wat volgens
de Roomfche Kerke en haar Opperhoofd tot de
Leere des Geloofs behoort, op derzelver Gezag aanneemt,
en gelooft, dat geene Verklaaring der
Schriftuure aanneemelyk is, dan die door de Kerk
is goedgekeurd. Wie is een Lutheraan of een Calvinist
, als een Aanhanger dier fekte befchouwd ?
Ontegenfpreekelyk hy, die het gantfche Leerftelfel
deezer Mannen, zo als zy het met hunne Medearbeiders
in de eerfte openbaare Geloofsbelydenisfen
hebben voorgefteld, uit vertrouwen op hunne Opregtheid
en geleerdheid, ondertekent, en zynen Bybel
naar het zelve verklaart. Maar wie is een egt
Euangelisch Christen , of zuiver Christen Godgeleerde?
Alleen hy, die Christus voor zynen eenigen
Lee»-

ïn bet Leezen van tmstjcbrifitn. gt
Lécraar in zaaken des Geloofs erkent, en met Luther
en Calvyn, zonder aanmerkinge op het gene de
Menfchen vóór hem geleeraard hebben, en in den
Bybel meenden te vinden, van alle uitlegkundige
hulpmiddelen van zynen tyd een opregt gebruik
maakt, om de Heilige Schriftuure zelve goed te lee«
ren Verftaan, om daaruit een Samenftel van onmiddellyke
Leeringen des Christendoms op te maaken,
zonder inmenginge van eenige gevoelens, die op het
gezag van anderen rusten.
Uit deeze groote verfcheidenheid van voorbeelden
en kennelyk gepaste ophelderingen j blykt nu van zeiven,
dat eenen Godgeleerden voor een Aanhanger
van deeze of gene verftooten fektc te verklaaren, omdat
hy in eenige Bepaalingen des Geloofs met haar
Samenftel overeenftemt, een zeer groote onregtvaardigheid
is, zo lang men niet bewyzert kan, dat hy
zig door de Hoofden van dien Aanhang heeft laaten
Verblinden, om hun gantfche Leerftelfel, op hun
gezag alleen, aan te neemen. Elk egte Christlyk
én Èuangeiiesch Godgeleerde, die de Heilige Schriftuur
zelf en met open oogen leest, zal daaruïÉ
veelligt een Samenftel opmaaken, dat over het gëhee!
genomen,nog by niet ééne Kerk in de Christenheid
Is aangenomen, maar waarvan misfchien iedere fek«*
te eenige byzondefe Waarheden reeds zal kennen en
beter verklaaren, dan alle de overigen; Wilde men
zodanig een egten Christen Godgeleerde dé naamen
van alle die fekten toevoegen, met welken hy in een
of ander Leerftuk overeenftemt, dan zal men hem een
Ariaanfchen Homoöufiaan , een Athanaliaanfchen
D i Uns-

£2 Eerfle OpbeLI. Regelen van Voorzigtigheid
Uuitaris, een Augustyner Pelagiaan, een Proteftant-
fchen Katholyk,eneen Sociniaanfchen Anfelmiaan moe­
ten noemen. Want een Ecleclïcus vindt gewoonlyk
de Waarheid tusfchen dé twistende Partyen in het
midden; en een Godgeleerde Eclecticus moet nood­
wendig dan eens nader aan het eene, en dan wederom
eens nader aan het andere Samenftel komen ,dewyl alle
Pekten haare gevoelens met veel fchyn van Waarheid
uit dé Heilige Schriftuure haaien. Men pasfe dit op my
en myn-Samenfte! toe,en men zal zeergemaklyk ontdek-
ken , dat ik by die Party der egre Proteftantfche Godge­
leerden moet gerekend worden, waartoe Luther,Zwing-
lius, Calvynen Meianchton ook behoorden: dat ik zon­
der eenige opmerkinge op het gezag van menfchen,
myn Leerftelfel eeniglyk uit de Heilige Schrfruure,
en uit de even zo echte godlyke Openbaaring van God
in de Natuure heb- opgemaakt; en dat myn Boek
derha'ven niet behelst een Samenftel der Godge­
leerdheid, naar het gevoelen van deeze of gene fek-
te, miar.het algemeene eenvoudige Samenftel des
Christendoms. Van Sociniaanery kan ik enkel be-
fchuldigd worden door hen, die zeiven niet wee­
ten, wat de Sociniaanen leeren, of die myn Ge-
fchrift met geene genoegzaame aandagt doorlezer,
en daardoor over het hoofd gezien hebben , hoeveel
daarin met het gevoelen der Sociniaanen niet over­
eenkomt By 'voorbeeld de Sociniaanen ontkennen, dat
God de toekomende toevallige geheurtenisfen, en
byzonderlyk de vrye daaden der Menfchen met ze­
kerheid kan voorzien/t welk ik nogtans 5. 81. INo. 2.
V«n myn Samenftel uïtdrukkelyk beweere. Verder

In bet Leezen van Twistfcbriften. 53
ftellen de Sociniaanen over den Perfoon van Christus
eenige Leerftukken vast, en zyn daardoor genoodzaakt,
om veele plaatfen der Schriftuure, byzonderlyk
van Joannes, zeer gedwongen te verklaaren. Ik
Integendeel bepaale daaromtrent niets, maar fla toe,
dat in de Schriftuure tot veelerleie gevoelens wordt
aanleiding gegeven, en ben van gedagten: dat men
over onderwerpen, waarvan wy de zaaklyke denkbeelden
misfen, niets zekers kan bepaalen. Want
zo lang wy de wyze niet begrypen, hoe de oneindige
Wysheid werkt, zo lang kunnen wy ook geen zaaklyk
begrip maaken van de woorden Scheppen, teelen
, uithlaazen, en de gantfche twist beftaat in ydele
klanken, die uit zig zeiven niet in ftaat zyn om
ons eenigzins te verlichten.
Ten tweeden, wordt door die ftrydende Godgeleerden
, die hunne Vyandenmetdenaamen van Ketters
beoorlogen, valschlyk onderfteld, dat een dwaalende
Party, die in eenige Leer/lukken van dwaalinge
overwonnen is, in alle haare Leerftellingen
dwaalen moet. Hierom verbeelden zy zig, dat zy
de gezegden van eenen Schryver reeds genoegzaam
wederlegd hebben, als zy maar kunnen aan*
toonen, dat de een of andere Dwaalleeraar, hier of
daar, iets dergelyks geleerd heeft. Zy zeggen by
voorb. deeze ftelling is reeds door Damm voorgedraagen;
of deeze ftelling vindt men op gelyke
wyze in Sociniaanfche Schriften verklaard; waar.
uit veele Leezers befluiten zullen: derhalven kan
die ftelling en die verklaaring der Schriftuure niet
waar zyn; want Damm en Socyn waren Dwaalleer-
£> 3 aar-

Eerfle Opheld. Regelen van Voorzigtigheid
aaren. Ieder verftandig Leezer ziet de ongegrondheid
van deeze drogreden ten klaarften, maar veele
Ongeoefenden worden 'er door misleid. Damm
en Socyn kunnen in tien ftukken gedwaald , • en
nogtans over het elfde en twaalfde beter dan de
heerfchende kerk gedagt hebben. Indien dit befluit
doorgaat: alles is valsch, wat een fekte leeraart,
die in zekere Artikelen dwaalt: dan moet het ook
valsch zyn , dat tweemaal twee vier zyn, dewyl
dit door alle vroegere en laatere Aardsketters beweerd
is.
Het tot dus verre gezegde zal, zo ik vertrouwe,
genoegzaam zyn, om die Leezers, welken de
kunstgreepen der ftrydende Godgeleerden nog niet
bekend waren, voor hunne gewoonlykfte en lompfte
misleidingen te bewaaren. Zydie zelfs de Waarheid
naarvorfchen, moeten zig volftrekt eeniglyk houden
aan die inwendige gronden, welke voor en tegen de
ftellingen worden bygebragt, en zig nimmer voor of
tegen eene Leere laaten voorinneemen door den grooten
naam, of den flegten reuk der genen, die iets
dergelyks geleerd hebben; zig fteeds herinnerende,
dat Christus ook door de Yveraars onder de Jooden,
ja zelfs van Paulus vóór zyne Bekeering, onder de
Aardsketters gerekend werdt.
TWEE-

T W E E D E
O P H E L D E R I N G .
•Over de verfcheiden foorten myner Tegenfchryveren,
cn ever bet by zonder belang, dat zy hebben
, om myn Samenftel der Cbristlyke Leere
der Gelukzaligheid te beftryden.
Wanneer by geregtlyke ondervraagingen, de uitfpraaken
der Getuigen, die der zaake kundig
zyn, over hetzelfde Huk zeer veel verfchillen en elkanderen
tegenfpreeken, zal een verftandig en eerlyk
Regter niet alleen zien op de bevoegdheid, het
getal en de kundigheid der getuigen; maar hy zal
ook poogen te ontdekken, welk belang een iegelyk
hunner by die zaak hebbe.
Dit onderzoek zal hem fpoedig doen zien ,
waardoor verfcheiden Perfoonen , allen van even
goede kundigheid als goeden naam , nogtans zo zeer
van eikanderen vërfchillend antwoorden; en waardoor
eenigen, die anders zo duidelyk en naauwkeurigfpreeken,
in deeze hunne Uitfpraaken zoonnaauwikeurig
en dubbelzinnig zyn, dat het verfchilftuk
daardoor meer verduisterd dan opgehelderd worde.
Leezers van godgeleerde Twistfchriften, die zig in
de Grondtaalen en Kerkelyke Gefchiedenisfen niet
geoefend hebben, bevinden zig dikwyls in eenegelyke
omftandigheid, dat zy hun oordeel alleen vestigen
moeten op de Uitfpraaken van Getuigen, die der
zaake kundig zyn. Zo menigmaalen het op Letter-
D 4 kun»

56 Tweede OpheJd. over het Belang
Jointje aankomt, kunnen zy zeiven niet beflisfen,
welke de waare Uitlegging zy eener Schriftuur
piaatfe, onder veele van elkander verfchillende Verklaaringen;
of wie in het vernaaien eener oude
Gebeurtenisfe, het meest getrouw zy aan de beste
Oirkonden der Gefchiedenisfen. Neemen zy nu
tot eenen grondregel aan, dat hy, die in de geleerde
Weereld bekend ftaat als de grootste Letterof
Gefchiedkundige, in zulketwistvraagen het meeste
geloof verdient ; of dat die Verklaaring der Schriftuure
en die Uitfpraak over Gebeurtenisfen de beste
is, voor welke het grootjle Gedeelte der Godgeleerden
zig verklaart; dan zullen zy dikwerf, zo niet altyd,
elendig bedroogen zyn.
Want in de Twisten der Geleerden gebeurt niet
zelden het zelfde, 't geen men dagelyks in het gezellig
leeven gewaar wordt. De kundigfte en ecrlykfte
Mensch zal over het zelfde geval geheel anders oordeelen,
wanneer hy daarby geen bel ang hoe genaamd
beeft, dan wanneer zyn voordeel of fchaade daarin
betrokken kan worden. De driften cn de geest van
partyfehap hebben een groote magt over ons Ver:
ftand, en derzei ver invloed is zo ongevoelig, dat de
braaffteMan daardoor misleid kan worden, zonder het
zelf te wecten. Dit merkt men zeer klaar in alle
Pleidooien. Beide de twistende Partyen houden
zig overtuigd, dat Regt en Billykheid volftrekt op
haare zyde zyn, daar toch alle andere menfchen,
^zelfs zy die minder doorzigt hebben, maar belangloos
en' in koelen bloede daarover oordeelen,) ter-
(föjjj ontdekken wat in haare eisfehen te ver getrok-

myner Tcgcnfchryveren. 57
trokken. Ja den geest van Partyfchap heerscht
pok in den dagelykfchen omgang, en zyne verblindende
uitwerkingen worden zelfs ontdekt in zulke
onderhandelingen, daar de onderwerpen maar een
zeer geringe betrekking hebben op den tegenovergeftelden
wensch der menfchen.
Men leeze, b. v. in een Gezelfchap een berigt
voor uit de Nieuwspapieren van eene gelukkige
onderneeminge der Amerikaanen. DienadeOnafhangelykheid
der volkplantingen'wenfehen, zullen dit
berigt terftond voor zeer waarfchynlyk en geloofwaardig
houden ; terwyl de Engelschgezinden zeer
Ichrander zullen zyn, om alle gronden van Onwaarfchynlykheid
uit te denken en dat verhaal twyfelagtig
te maaken. Deeze aanmerking is van" het
uiterste gewigt. Zy, die iets wenfehen waar te
bevinden, zyn daardoor, welke flerkte 7an Geest
zy ook hebben mogen, ongefchikr, om alle bewyzen
vóór en tegen eene zaak naauwkeurig te beproeven,
en die in eene regtvaardige fchaale tegen elkanderen
te weegen. Men pasfe dit toe op de
twisten der Godgeleerden, en houde in gedagten,
dat zelfs de geleerdfte en anderzins eerlykfte Man,
geen volmaakt onpartydig Regter kan zyn, zodra
eenig bedekt belang, hoedanig dat dan ook
zyn moge, hem, eer hy onderzoekt, doet wenfehen
Regt en Waarheid aan de ééne zyde te vinden.
Dit in aanmerking neemen Je, zal ik den Vrienden,
van myn Samenftel behulpzaam zyn in het ondekken,
door welk belang myne menigvuldige Partyen
wenfehen, dat myn gevoelen niet waar is; op dat
D 5 zy

§8 Tweede Opheld. ever het Belang
zy zig noch door hun Getal, noch door de geleerdheid
en goede hoedanigheden van eenigen derzetven,
vervoeren laaten, om hun eigen oordeel over
myne gelegde gronden te mistrouwen. Behalveto
de geleerde Vyanden, die my in hunne Schriften
poogden te wederleggen , zyn 'er nog zeer veelen
die tegen myne Wysbegeerte des Christendoms ,
in alle Gezelfchappen hevig uïtvaaren. Alle my.
ne Partyen kan ik zeer gevoegelyk in zes Hoofddeelen
verdeelen, naar het byzonder belang, waardoor
ieder foort tot den wensch gedreeven wordt,
om myn famenftel ongegrond te vinden. By ieder
zal ik te gelyk aantoonen, welke tegenwerpingen
men tegen my heeft ingebragt, en dan myne redenen
en de tegenbedenkingen voor de oogen myner Leezeren
in de wtegfchaale leggen, op dat zy zeiven te
ligter zien kunnen, aan welke zyde dezelve overllaa.
De eerfte en veragtelykftc foort myner tegenfpreekeren
zyn die, welken deDuifternis liever hebben datj
het Licht, om dat hunne werken boos zyn. Midden
onder hunne welluftige uitfpattingen en fchreeuwende
onregtvaardigheid , bezweeren zy, uit deeze
oorzaake , met de dierfte eeden, dat zy in het
zuivere Geloof aan Christus alleen zaligmankende
Verdiensten willen leeven en fterven. Deeze lieden
zyn geweldige Vyanden van myn famenftel, daarom,
dat ik daarin ten fterkften aandringe op eigene
inwendige Regtfchaapenheid en Christlyke gezindheden,
en een eigene zedelyke Goedheid des harten
ter Gelukzaligheid noodzaaklyk verklaar e
Maar

myner Tegenfchryvcrtn. 59
Maar zy, noch lust noch moeds genoeg hebbende,
om zig van hunne troetelzonden los te fcheuren
en een Godlyk Leeven te leiden, houden zig daarom
zeer vast aan deeze Geloofsbelydenisfe : dat
de menschlyke Natuur volftrekt onbekwaam is tot
eenig Goed; dat alle Menfchen , zonder onderfcheid,
voor God even doemwaardige Zondaars
zyn; dat alle onze eigen Werken en Poogingen onjt
ons te bekeeren, niets baaten;en dat wy daarom,
zonder aanzien onzer eigen werken, alleen uit Genade
om de Verdiensten van Christus, geregtvaardigd en
zalig moeten worden, Door eene valfche toepasfmg
van de Leerftellingen der Kerke, wiegen zy
hun geweeten jn flaap; en om dat ik deeze Spreekwyzen,
die aan misvattinge onderhevig zyn, verwerpe,
en met kiaare en ronde woorden zegge, 't geenede
Kerk, indien men haar wel verfïaat, toch eindelyk
zelve leeraart, fchreeuwen zy tegen my als
tegen eenen Vyand des zaligmaakenden Geloofs en
Christus Verdiensten; hoe zeer ik ronduit met
Joannes beweere; dat hy alleen die in het Licht
wandelt, gelyk God in het Licht is, gemeenfehap
met Hem heeft, en dat deeze alleen door het Bloed
van Christus gereinigd wordt van zyne zonden.
Dewyl de Kerk zelve yvert tegen de misvattingen,
waardoor haare Leerfleilingenter onderdrukkinge
van het Geweeten misbruikt kunnen worden ,
en zy zelve door duizende Bepaalingen en andere Verklaaringen
de eerfte betekenis, die deeze woorden
volgens het gemeen gebruik der taaie hebben, opheft
en verbetert, is het onnoodig deeze menfchen
te

Go
Tweede Opleid, over het Belang
ie wederleggen. Maar het is noodzaaklyk, dat ik
de Vrienden van myn Samenftel d( e opmerken »
door welke geheime belangen zo veele voornaam e
en geringe Perfoonen, die anders z > weinig werk
van den Godsdienst maaken, met zo grooten yver
gaande zyn geworden tegen myne Leere der Gelukzaligheid,
dat zy de bewoordingen der Kerke
die ik om haare ongefchiktheid verwierp, als
het wezenlykfte van het Christendom, verdedigen.
De tweede foort myner Partijen beftaat uit menfchen
van een beter hart, maar die aan de zinnelyke
en geheimzinnige Voorftellingen van het Christendom
zo zeer gewoon zyn, dat zy alle klaare
ontvouwingen van de begrippen van den Godsdienst
voor een ongeoorloofd beftaan der Reden
houden, en daarom myn Samenftel voor een
Rationalismus en Naturalismus verklaaren, Met deeze
foort van Lieden , die het over 't geheel wel
meenen, kan men in het geheel niet redentwisten;
dewyl zy zig met geene Beginfelen en Redeneerkunde
ophouden. Hierom zal ik hun niet antwoorden;
maar hun ter hunner gerustftellinge verzekeren,
dat ik hen voor goede egte Christenen houde, als
zy maar opregt naar hunne zedelyke aandoeningen
en naar de ftem des Godlyken Geestes, die hen
door hun geweeten ondervvyst, tragten te handelen.
Voor hun is myn famenftel niet gefchreeven;
maar alleenlyk voor de zodanigen, die, de Reden
eerbiedigende, in een hooger graad vatbaar en gefchikt
zyn voor het Geloof, en dien het gegeven
is

myner Tegenfehryver en. Pi­
ls om het waare van het valfche door hun gevoel
te onderfcheiden.
De derde foort van Tegenfchryvcren is verre de
talrykfte. Daartoe behooren alle die Godgeleerden
en Leeken van alle Christen Gezindheden, die vroegtydig
gewoon waren, om het gezag hunner kerken
hooger te fchatten dan de uitfpraaken van hun
eigen Verftand en van hun eigen zedelyk Gevoel,
en die daardoor onbekwaam geworden zyn, om de
Heilige Schriftuur anders teverftaan, dan hun famenftel,
dat zy van buiten kennen, medebrengt; naardien
zy de woorden der Schriftuure fteeds onderfchikken
aan hunne eenmaal aangenomen gevoelens
, hoe zeer zy zig des nimmer bewust zyn.
Met deeze lieden is het insgelyks onmogelyk, om
de Waarheden, die in de Heilige Schriftuure geleerd
worden, regelmaatig te onderzotken, dewyl
zy reeds vooraf beflischt hebben , wat daarin als
Waarheid gevonden moet worden.
Deeze menfchen worden daarom ten eersten beangst
in hungewisfe, zodra hun eenige Bedenkingen
tegen het tot nog toe aangenomen Geloof worden
voorgedraagen ; en iedere twyfeling houden zy voor
een verzoeking om van de Waarheid af te vallen.
In plaatse van de Bedenkingen van eenen Tegenfehryver
zig duidelyk voorteftellen, en die te wikken,
geeven zy zig eeniglyk alle moeite, om die
teverdui:leren,en daartegen ,ajs tegen aanvegtingen
des Satans, te ftryden en te bidden. Hierby komt
nog, dat Godgeleerden, die een volkomen Samenftel
van buiten geleerd hebben en zig daaraan hou-
den-

6'2 Tweede Opheld. over het Belang
den , een enkel denkbeeld en ftelling niet kunnen
verbeteren, zonder het gantfche famenftel op te ge-'
ven: want alles is zo kundig in eikanderen gevlogten,
dat men daaruit niet het een of ander Leerftuk
kan uitneemen of veranderen, zonder meer andere
Artikelen van het famenftel te doen vervallen
öf onzeker te maaken.
Onder deeze Aanhangers van een overgeleverd e«
aangenoorae famenftel,-zyn veele geleerde en braave
Mannen, die zig geweetenshalve verpligt houden,om
aan hun Verftand geen oordeel over de zaaken des Geloofs
toe te ftaan; en die, uit eene ootmoedige befcheidenheid,
van zig zelvcn niet vertrouwen, dat
Zy iets beters uit de Heilige Schriftuure zouden
kunnen ontdekken, dan de beroemde oudere Godgeleerden
hunner Kerke en de Leeraaren hunner
Jeugd reeds daarin gevonden en daaruit geleerd
hebben. Onder deeze Yveraars zyn derhalven ook
zulke Mannen, gelyk Paulus vóór zyne bekeeringe
was; en by hen zal, zo wel als by Paulus, eene
even wonderdaadige verlichting noodig zyn, o m
hun zuiverer denkbeelden in te boezemen: want zy
leezen of in het geheel geene Tegenfchriften, of
zo zy die leezen, hebben zy vooraf reeds beflooten,
om alles wat daarin tegen hun aangenomen-
Geloof wordt voorgefteld, voer blooten fchyn en
drogredenen te houden.
Deeze foort myner Tegenfchryveren heeft derhalven
geen zodanig belang by het beftryden van
myn famenftel, waarvan zy zig zeiven duidelyk bewust
zyn. De meeften hunner zyn tegen den Inhoud
of

myner Tegenfchry-veren, 63
of de Waarheden van myn famenftel niet ingeno.
men; doch hebben de Waarheden des Geloofs
maar nooit zuiver en eenvoudig hooren voorftellen,
zonder die geheimzinnige Bewoordingen en Bepaalingen,
die door de Kerk zyn ingevoerd. De Waarheden
, die zy reeds lang, doch niet dan vermomd,
uit hunnen Catechismus geleerd hebben, kennen zy
daarom in 't geheel niet, wanneer zy die naakt
aanfchouwen, en yveren tegen dezelven, als waren
het onchristelyke ftellingen; doch enkel uit misw
verftand.
Indien eenigen deezer menfchen zig bepaalen tot
het wederleggen eener, huns bedunkens, nieuwe
voorftellinge van den Godsdienst, merkt men klaar,
hoe beangst zy zyn, en hoe zeer hun het hart
klopt. Zy zugten, zy verkondigen Gods toornen
kastydinge. Tegen ieder ftelling, ieder woord van
den Man, dien zy voor een Onregtzinnigen houden
brengen zy iets in, zonder regt te weeten, wat zy
daarmede eigenlyk bedoelen; doch in het goede
vertrouwen, dat zy daardoor de zaak van God en
der Waarheid verdedigen.
Om hiervan overtuigd te worden, behoeft men
maar het oordee! over myn Samenftel van den Heer
Conrector Frisch te lepzen, en men ïal ras zien
dat dees goede Man tegenbedenkingen op tegen,
bedenkingen maakt, zonder te weeten of te toonen,
in hoe verre daardoor iets in de Hoofdzaake veranderd
of beflist worde; en dat hy ten laatften, door
veele omwegen en bepaalingen van woorden, juist het
zelfde, maar met min naauwkeurige en met geheimzijl-'

64, tweede Opheld, over hei Belang
zinnige uitdrukkingen wil zeggen, het geen ik zeer eenvoudig
, duidelyk en met ronde woorden geleerd
had de.'
De vierde foort myner Partyen beftaat uit die Godgeleerden
, wier denkbeelden en kennis van het
Christendom reeds verre gezuiverd zyn; maat die in
hunne Bewoordingen overeenftemmen met de ingevoerde
formulieren des Geloofs, uit een begrip, dat de
Eer der Kerke daarby te veel lyden zoude, indien
men die woorden gantschlyk agterlaa'ten of voor geheel
verwerpelyk verklaaren wilde. Om deeze reden
vallen zy Voornaamlyk aan op de vyfde Afdeelinge ,
omdat ik daarin verfcheiden heerfchende Leerftukken
en gewoone uitdrukkingen in de Kerk hebbe afgekeurd.
Hier nu geeven zy zig alle moeite om aan te
toonen, dat de Eer der Kerke en der oude Godgeleerden
in die Afdeelinge door my fmaadelyk gehoond
is; dat ik hun gevoelens aanwryve, die zy nooit gehad
hebben; dat ik de Kerkelyke fpreekwyzen maar
niet regt verfta of niet verftaan wil ; en dat deLeer-
.ftukken, die ik als onfehrifrmaatig verklaard hebbe
, volkomen geregtvaardigd kunnen worden, indien
ze naar den zin dér Kerke maar behoorelyk .worden
verklaard. Dus heeft, b., v., de Heer Kerkelyke Ge?
,heimraad Stiler het. Leerftuk. van de Toerekening
• van Adams eerfte Zonde aan alle zyne nakomelingen
ter verdoemenisfe , *t weikin de Heilige Schriftuure
nergens uitdrukke'yk geleerd wordt, maar daaruit
wel by gevolgtrekkinge, fchoon door onzekere fluitredenen,
kan afgeleid worden; dit Leerftuk, zegge
ik, heefl de Heer Seiler daardoor getiagt te venie
-v ' di-

myner Tegen/ckryveren* "5
digen,dat volgens de meening der Kerke daaronder
een bovennatuurkundige of mctapbyfifche, en geenszins
een zedelyke Toerekening verftaan moet worden.
Naar zyne gedsgten, leert dan de Kerk niet,
dat God ons befchouwt of beoordeelt als of wy
aan de daad of zonde van Adam deel hadden,
maar.dat God beflooten heeft, dat alle de
Nakomelingen van Adam in de natuurlyke gevolgen
van de Zonde hunner eerfte Ouderen deeleii
zouden; en dit noemt hy een bovennatuurkundige
of metaphyfifche Toerekening. Ik wenfc te wel, dat
alle de Kerkleeraars deeze geleerdeVerkla aring van den
Heer Seiler ondertekenden; want deeze bovennatuurkundige
Toerekening heb ik geenszins geloochend j
en geen verftandig mensch, die de Verklaaring
deezes woords van den Heer Kerkelyken Geheimraad
wel bevat, zal zodanige Toerekening immer
in twylel trekken. De ondervinding zelf leert
ons, dat wy in de gevolgen van alle goede en flegte
daaden onzer Voorouderen, en byzonderlyk in
alle uitvindingen van kunften en weetenfchappen,
deelen; en gefchiedt dit volgens een Raadsbefluie
van God , dan is 'er zekerlyk zodanige bovennatuurkundige
Toerekening , als de Heer Seiler beweert
, zelfs volgens het algemeen verband der
dingen, aan de eqrfte daaden o zer eerfte Ouderen.
IVtaar nu is dit de vraag; zyn alle Kerkleeraars,
die nu leeven, werkelyk reeds zo verre verlicht,
als de Heer Seiler, dat zy de Toer.kening van
Adams zonde enkel verftaan zouden in een boven
natuurkundigen zin? de Heer Kerkelyke Geheim-
£ raad

B(> Tweede Ópbela. ever bet belang
raad zal het zelfs niet waagen om dit van de meerderheid
der Godgeleerden te beweeren; vooral
daar reeds eenige geheimzinnige Yveraars hem over
dit ftuk openlylt tegengefproken, en de oude, gebruiklyke
grove betekenis, volgens het gewoon Spraakgebruik
, voor de eenige regtzinnige verklaard hebben.
Maar hieruit volgt onloochenbaar, dat ik aan
de Eere der Kerk niet te kort gedaan hebbe, door
de zedelyke Toerekening voor het heerfchende gevoelen
in dezelve te verklaaren.
Tot deeze foorte myner Tegenfchryveren behoort
ook, hoewel in't verfchiet, de Heer D.Sixt,
Deeze heeft zig de moeite gegeeven , om menigvuldige
Bepaalingen en Verklaaringen van de kerkelyke
fpreekmanieren, uit de vermaardfte oude Godgeleerden
te verzamelen, om daardoor de Eer der Kerk
te verdedigen, en te bewyzen, dat veele Godgeleerden
de Uitdrukkingen en Leerftellingen, die ik
afkeure, in een gantfeh anderen zin gebezigd hebben,
dan ik daaraan hegte. Ik ben aan den Heer
D. Sixt. voor deezen zynen moeilyken arbeid ongemeen
verpligt, om dat myn Samenftel daardoor in
de oogen van hen, die het Gezag van anderen te
hulp roepen , op een nieuwe en gewigtige wyze bevestigd
is. Alle die groote en waardige Mannen
in onze Kerke, die vóór my even dezelfde begrippen
en iuzigten hadden, als ik in myn Samenftel
in de gewoone fpraake des gezelligen Leevens
voordraag, durfden het in hunne omftandigheden
niet waagen, om de Spreekmanieren en Bewoordingen
onzer Kerke te veranderen; waarom zy

•myner Tegehfcbryvtren. 67
zig toelagen om aan deeze Bewoordingen, doorkunftige
verklaaringen, betere denkbeelden toe te voegen,
en daardoor den fchranderften hunner Leerlingen
geheime wenken té geeven. Het is r bekend,
dat de groote menigte der Naamgeleerden en der
Leeken in de Kerk, meer aan klanken dan aan denkbeelden
gewoon zyn, en dat zy oogenbliklyk ontrust
worden en vreezen, dat 'er Onregtzinnigheid
als een onweder komt opdaagen, zodra iemant de
gewoone Uitdrukkingen in het voordraagen der
Leere verlaat; en dat in tegendeel zy, die niet
verzuimen 't gehoor des Volks met de gewoone en
eerwaardig geworden klanken te vervullen, zonder
eenig vermoeden en ergernisl'e zo veel in die
Leerltukken en denkbeelden kunnen veranderen, als
zy goedvinden. Om deeze reden hebben de ouder
Godgeleerden in hunnen tyd, het werk der
Hervorminge op geen andere wyze kunnen bevorderen,
dan dat zy door hunne bepaalingen betere
begrippen, dan men volgens het fpraakgebruik
met de Kerkelyke Leerftelfels kan verbinden, aan
hunne denkende toehoorderen verfchaften, terwyl
het gros hunner , Leerlingen die verbeteringen niet
opmerkten, noch daarvan gebruik maakten. Zy die
deeze plaatsen, welken de Heer Sixt uit de fchriften
van vermaarde regtzinnige Godgeleerden onzer
kerke heeft verzameld, met aandagt en oordeel nagaat,
zal van deeze twee zaaken overtuigd worden:
i. Dat veelen daarvan zeer naby komen aan den
inhoud van myn Samenftel, en dat zy,iri hunne be-.
paalingen, juist diezelfde denkbeelden, fchoo n
E 3 • met

f>8 Tweede Opheld. over het belang
met bedekte- uitdrukkingen, voortellen, die ik
met klaare woorden heb voorgedraagen.
s. Dat zekerlyk ieder Godgeleerden van de fpreekwyzen
der Kerke een andere Verklaaring geeft
en dat daardoor de gewoone Geloofsformulieren zo
veele betekenisfen gekreegen hebben , dat derzelver
gebruik de gantfche kennis van den Godsdienst
zeer onzeker moet maaken.
Voor eenige Jaaren gaf ik een klein werkje uit
onderden Titel: Gründe fttr die Abjèbafung der
Schuljprachein Theol. Syftem; oï Redenen,waarom men de
Taal der Schoole niet meer gebruiken moest in de
Godgeleerde Samentellen, Daarin toonde ik breedvoerig
aan, hoe naadcelig het zy voor eene duidelyke,
naauwkeurige en zekere kennisfe van den
Godsdienst, dat men in Godgeleerde werken zo
veele bekende woorden in een zeer ongewoonea
en veranderlyken zin gebruikt; en nog onlangs heb
ik in myne Anleitung des tnenfchlichen Verftandes
zu mogelichst vollkommener Erkennteniss of Onderwys
om V menjcben Verftand tot de verbevenfte kennisje
op te leiden, % 275. voldoende ontvouwd, hoe het
fpraakgebruik der ftellige Godgeleerdheid geheel en
al aanloope tegen alle regelen eener geleerde taaie;
zo dat ik daarover hier niets meer behoeve te zeggen.
Maar om allen verderen misverftand tusfchen
my en de agtenswaardige Mannen uit deeze foort
myner Tegenlchryveren, die het gewoon taalgebruik
der Kerke verdedigen willen, voor te komen,
zal ik hier eenige voorwaarden tot een verge-

myner Tegenfchryveren. 69
gelyk openen, die ik hoope, dat men aanneemelyk
zal vinden.
Van mynen kant wil ik toegeeven: voor eerst,
dat alle Leerftukken,fpreekwyzen en enkele uitdrukkingen
der Kerke , hoe hard zy ook luiden mogen,
nogtans een goeden zin kunnen hebben , als door
naauwkeurige verklaaringen en bepaalingen der
woorden daarvan afgezonderd worden alle die verkeerde
begrippen , waartoe het gewoon gebruik der
taaie aanleiding geeft. Verder: dat een groot aantal
van Godgeleerde Schryveren en een nog grooter
menigte van Predikanten, die hunne gedagten nimmer
in openbaare gefchriften hebben bekend gemaakt
, reeds lang vóór my zuiverer kundigheden
van Jezus leere gehad en zeer wel begreepen hebben,
dat de gewoone Formulieren, hoe zeer zy die
behielden, aan zeer veele misvattingen onderhevig
waren. Eindelyk'. dat het niet alleen geoorloofd ,
maar zelfs Christlyk en voorzigtig gehandeld is,
dat men zig in zyne woorden naar de zwakken
fchikt, en de fpreekwyzen, die als geheiligd zyn
geworden, blyft gebruiken, wanneer men daardoor
argwaan, mistrouwen en onrust onder zyne Amptsbroederen
verhoeden kan, en zigbevlytigt,omfteeds.
gezonder begrippen door herhaalde verklaaringen
daarvoor in de p'aats te geeven.
Daartegen zullen ook, hoope ik, myne geleerde
Heeren Tegenfchryveren zo billyk zyn, en my van
hunne zyde toeftaan: Eerftelyk, dat het zeer onaangenaam
is voor eenen Leeraar, dat hy nog zulke
uitdrukkingen moet blyven gebruiken, die volgens
E 3 het

jo Tweede Qpbcld. over bet belang.
het gewoone gebruik der taaie aanleiding geeven
tot dwaalingen; en welker misvattingen hy, zo dik.
maals hy die gebruikt, niet anders kan voorkomen
dan door menigvuldige onderfcheidingen en door
het geduurig veranderen van derzelver betekenisfen.
Verders, dat de kennis van gemeene Christenen
door zulke verklaaringen der woorden meer verward
dan opgehelderd wordt; om dar zy de bepaalingen
van woorden niet onthouden , en de eigenlyke
betekenis van een woord uit die bepaalingen
nimmer volkomen kunnen opmaaken; waarom
de gewoone denkbeelden, die het gemeene taalgebruikaandie
uitdrukkingen hegt, zigaltyd in hunne
ziele indringen. Een voorftel, waarin de waarheden des
Geloofs met bekende woorden en die geene nadere
verklaaringe of bepaalinge behoeven, worden voorgefteld,
zal onloochenbaar veel meer, veel zaakelyker,
veel klaarer en beftendigerkennis voortbrengen,
dan een beeldfpraakig voorftel, het welk de
gemeene man onmogelyk kan ontknoopen, en 't
welk voor de Geleerdften zelfs een verdrietige en
moeilyke arbeid is.
Wanneer een Duitfcher in Duitschland met eenen
anderen Duitfcher een koop fluit, en daarvoor honderd
Guldens zal betaalen, zoude het wel by eenigen
regtbank doorgaan, als hy naderhand wilde voorwenden
, dat hy Poolfche Guldens of Sefthalven
daarmede gemeend hadt? Maar wanneer een
Duitsch Predikant in Duitschland met eeneDuitfche
Gemeente fpreekt, zal het dan geoorloofd zyn ,
om de woorden in een gantfeh anderen zin te neemen'

myner Tegenjchryveren. Jl
rnen, dan zy in zyn Vaderland ooit gangbaar zyn?
Stelt eens dat een kind, door een befmette voedfter
wordt aangeftoken, kan men dan wel zeggen, dat
God dat kind het buitenfpoorig gedrag van de
voedfter toerekent? of wanneer een Soldaat in 't
veld wordt dood gefchooten, zal dan wel iemant
zeggen: God heeft hem de uitvinding van het bus,
kruid toegerekend? En zal men dan, wanneer de
Godgeleerden op den Predikftoel zodanig fpreeken
en door Toerekeninge enkel een deelagtig worden
verftaan aan de natuurlyke gevolgen, dit eene goede
en verftaanbaare taal noemen? Even eens is het
gefteld met alle de ftellingen, die ik in mynvyfde
Afdeeling als verwerpdyk verklaard hebbe. Niets
is minder myn oogmerk, dan de Leere der Kerke
te beftryden, indien door Kerke de verftandigfte
Godgeleerden van vroeger en laater tyd verftaan
moeten worden. Want ik weete, dat zy na hunne
honderde verklaaringen, bepaalingen en uitbreidingen
van den zin der woorden, wat de zaak zelve aam
gaat, met my volmaakt overeenftemmen. Hierom
verwerpe ik de aldaar afgekeurde leerftellingen in
dien zin, welken zy volgens het gewoon gebruik
der taaie hebben, en waarin zy reeds voorlang
verwoipen zyn, door de kunstige verandering van
de bctekenisfe der woorden, die groote Godgeleerden
daaraan door hunne verklaaringen gegeven hebv
ben. Maar dewyl ik uic ervaaring weete, dat nog
zeer verre het grootfte gedeelte der Proteftantfche
Geestlyken en Leeken, deeze fyne onderfcheidingen,
van deeze kundige doch omzigtige mannen niet bevat,
E 4 en

7* Tweede Opheld. over let belang
en daardoor het eerfle ruwe denkbeeld behoudt ,
'tgeen volgens het gewoone taalgebruik uit die woorden
het eerst opwelt; is dit de reden , dat ik daartegen
fpreeke als tegen dwaalingen, die in de kerk
beërfden, fchoon dt Kerk zelve, of haare vóór denkende
Hoofden, die denkbeelden of in lang niet
meer, of nooit gehad mogten hebben.
Nu ga ik over tot de Vyfde foort myner Tegenfchryveren
, welkers belang aan dat der voorgaande
zeer gelyk is. Tot dezelve behooren die Godgeleerden,
welken zig daardoor beleedigd agten , om
dat ik in myn Samenftel eene houding aanneeme,
als of alles, wat ik daarin voordraage , nieuw en
nog nooit door een ander vóór my gezegd ware; en
die my daarom poogen te vernederen, en myn gefchriftdoen
voorkomen, als veel flegter, dan alles
wat tot nog toe ooit door Godgeleerden gefchreeven
is. Deeze foort kon ik geheel met ftilzwygen
Voorby gaan, dewyl haare fchryvers niet zo zeer
den inhoud van myn werk zelve voor valfch en
ongegrond verklaaren; maar zig veeleer ophouden
met de uitwendige gedaante en de fchikking van
myn boek; en eeniglyk feilen opfpooren in eenige
invlegtingen (Nebenpunkten), om my in perfoonte
vernederen, en myne zedelyke en geleerde denkwyze
verdagt te maaken. Maar dewyl een
vry aanzienlyk aantal myner Leezeren, zullen zy
myn gefchrift met het behoorelyke en bedoelde
jrtit leezen, op my het vertrouwen moet blyven"
behouden, dat ik die plaatfen der Heilige Schriftuure,
welken ik verklaare, in ftaat ben uit te leggen
3

myner Tegenfchryveren. 7 3
gen, en dat ik geen vreemdling ben in de overige
deelen eener geleerde kennisfe , welke
tot het onderzoeken van de Hoofdzaaken vercischt
worden ; daarom houde ik my verpligt , om
hier ten minften iets van zekere Göttingfbe Beoordeeling
te zeggen, waarin men my zeeronvriendlyk
behandeld heeft. Deeze Beöordeeling vindt men
in de r^de toegifre, of aan hang fel op de Güttingcr
geleerde Berigten van den 140'.?» April 1781, Eene
beöordeeling, die ik te meer niet met fiilzwygcn
kan voorby gaan, omdat veelen, die van de uitgaave
deezer berigten het regte niet weeten, op de
gedagten gekomen zyn, dat de een of andere der
agtenswaardige gewoone Leeraaren in de Godgeleerdheid
te Göttingen derzelver Schryver is, of
dat de beöordeeling met goedkeuringe der Godgeleerde
Faculteit, in die gedrukte geleerde berigten
gekomen is. Hierom merke ik vooraf aan, dat de
Faculteit noch het bellier over die berigten, noch
het oordeel heeft over derzelver inhoud; en dat de
braave Heer Profesfor Heyne te ontfchuldigen is,
dat hy de beöordeelingen over godgeleerde werken
aan de verantwoordinge haarer Schryveren ovelaat,
dewyl dit buiten den eigenlyken kring van zyn beroep
is. Voor 't overige behoeven myne Leezer s
flegts eene geringe aandagt te vestigen op den geest
deezer beöordeelinge, om zig te Overtuigen, dat de
Beöordeelaar, zo in letterkunde als in zyne zedelyke
denkwyze, zeer Jaag verzonken ligt beneden herdenk,
beeld, 'tgeen het braave gemeen zig van het charaktcr
van de medeleden der Godgeleerde Faculteit van
E 5 Göc-

f4 Tweede Opbeld. over bet hela
Göttingen met regt gevormd heeft, zodat het vermoeden,
als of die Heeren daaraan eenig deel hadden,
geheel en al verdwynt.
Maar om ter zaake te komen. De Beöordeelaar
zegt bladz. 237., dat het onaangenaamde van myn
gefchrift beftaat in myne verwaandheid om my bö;
vcn anderen te verheffen, en in de ongemanierde
wyze, waarop ik hen behandele, zo dat men zig
daaraan fteeds ergeren moet. Hier is dan de grond
.vandienkwaaden luim, welke door zyne gantfche beoordeeling
zo fterk doorflraalt. Ingevolge hiervan
begint hy met eene verzameling van alle plaatfenuit
myn Samenftel, daar ik my,naar zyne gedagten, op
eene beleedigende en ongemanierde wyze jegens alle
overige Godgeleerden gedraage, en my boven hen
verheffe. Ik moet bekennen, dat de Schryver (eenige
inlasfchingen en vcrplaatlingen van woorden
uitgezonderd) zuiver de eigen woorden van myn
gefchrift aanhaalt, en plaatfen van de eerfte en
laatfte bladzyde van myn Samenftel zo kunftig heeft
weeten by eikanderen te voegen, dat ik aan allen,
die myne uitdrukkingen in dit verband leezen, als
een zeer lompe en verwaande Snoever, die verdient
uitgelachen te worden, moet voorkomen.
Maar zodra iemant de moeite neemt, om de aangehaalde
plaatfen in haar verband met het voorgaande
en volgende in myn werk zelve .te leezen, zal
alle deeze betovering verdvvynen , en de hoon,
dien de Beöordeelaar op my meende te werpen, zal
op zyn eigen zedelyk charakter nedervallen. In een
gefchrift van-zo gewigtigen en algemeen nuttigen
in-

niyner Tegenfchryveren.
inhoud , zouden alle groote Godgeleerden , wien
de Godsdienst en 's menfchen Gelukzaligheid ter
harte gaan, de aandagt hunner Leezeren alleen op
de waarheid of de dwaaling in de hoofdflellingen gevestigd
, cn deezen geenszins in zulken gezigtspunt
geplaatst hebben, waaruit zy den Schryver eerst in
een belagchelyk af beeldfel met tegenzin befchouwden,
en dan flegts zo veel van den inhoud des ge-
Ichrifts laaten zien, als zy noodig oordeelden, om
hunne Leezeren in den opgevatten afkeer tegen
den Schryver te bevestigen. Iemant befpottelyk
te maaken, vereischt noch geleerdheid noch een
groot vernuft, maar het draagt de duidelykfle bewyzen
van gebrek aan een edel hart en een fyn
zedelyk gevoel by hem, die zig, in de gewigiigft e
twisten over dc waarheid en den godsdienst, van
zulke Iaage wapenen bedient tegen den perfoon,
in plaatfe van dringende bewyzen tegen zyne gezegden
te berde te brengen. Tot zulke laagheid is niet
een der medeleden van de Godgeleerde Faculteit van
Göttingen, zedelyker wyze, bekwaam, en kan dus
van hun by gecne mogelykheid vermoed worden.
Op de eerfle en tweede afdeeling van myn Samenflel
merkt de Beöordeelaar op, dat het denkbeeld
van Gelukzaligheid, zo als ik alles daarover fyntjes
heb uitgeploozen, reeds voor zeer lang bekend, en
in veele geleerde wet ken zeer veel beter voorgedraagen
is, dan in myn gefchrift; dat van Origeneï
af tot op onze tyden, allen het oogmerk en de wer.
king van den Godsdienst daarin gefield hebben, dat
de mensch door den zeiven gerust gefteld en bly-
75
moe.

76 Tweede Opheld. over het belang
moedig gemaakt wordt: in tyd en in eeuwigheid.
Dat het daarom zeer zonderling is, dat ik het tot
myn grootfte verdiende wil maaken, om my te verftouten,
bekende zaaken voor te draagen, en die
als iets nieuws aan te pryzen.
Hierop antwoorde ik, 't gene in myne eerfle Opheldering
breedvoeriger is aangetoond, dat ik het
nieuwe van myn Samenftel geenszins plaatfe in de uitvindinge
van het denkbeeld der Gelukzaligheid, 't geen
zeer veele weereldlyke en christlyke Wysgeeren allerwegen
reeds vóór my wel hebben opgegeven;
maar daarin, dat ik getragt hebbe, om de ftellige
Godgeleerdheid, of het gantfche Leerflelfel der christlyke
Gelukzaligheid, naar dit denkbeeld eenvoudig te
maaken, en alles daarvan af te zonderen, wat den
mensch noch gerust ftellen , noch vrolyker, noch
wvzer kan maaken. Van Origenes af tot op onze
tyden mogen zo veele Godgeleerden een regt
denkbeeld gehad hebben van het oogmerk van den
godsdienst; doch mee dit alles is het gefchiedkundig
zeker, dat men by het vervaardigen van
een Leerflelfel daaraan nooit gedagt heeft; maar
dat men integendeel ontelbaare ftellingen en bepaa-
Iingen der Leere, die ons noch geruster, noch vrolyker
konde maaken, als wezenlyke leeringen des
Geloofs, in het zelve heeft aangenomen. De vcrfchillen
over de fchriften en het gevoelen van
Origenes; de handelingen van alle groote Kerkvergaderingen
in alle eeuwen; de verdeeldheden onder
de Proteftanten over de meening van de leere der
Kerke ; en de Beöordeeling van de Göttingfche
be-

myner Tegenfchryveren. fr
berigten zelve, toonen zonneklaar , dat de geest,
die onder de Godgeleerden heerscht, nimmer geweest
is een geest van rust en blymoedigheid; en
dat men de leerftellingen en fchriften nooit daarnaar
beöordeeld heefc , of zy het oogmerk van
den Godsdienst bevorderden ; maar dat men veelmeer
over vraagen en fpreekwyzen, die op de ruste
des gemoeds geen den minften invloed hadden,
eeniglyk uit verwaandheid, yverzugt en geest van
partyfchap geftreeden , en eikanderen daarom op
de onbetaamelykfte wyze behandeld en vervolgd
heeft.
Gave God, dat alle Godgeleerden niet alleen
duidelyk wisten, wat menschlyke Gelukzaligheid
zy; maar dat zy ook in alle hunne voorftellingen
fteeds bedagt geweest waren, dat niets tot het eigenlyke
Christendom behoort, dan 't gene ons geruster
en wyzer maakt! Hoe gaarne zoude ik de
hand op den mond leggen en bekennen, dat ik een
dwaas geweest was, om zodanig iets als nieuw en
ongewoon aan myne jongere Medebroederen aan te
beveelen. Gaarne wilde ik den Göttingfchen Beoordeelaar
met dankbaarheid roemen, indien hy my
hadde aangeweezen, waardoor en waarin myn Samenftel
de ruste des gemoeds en de blymoedigheid
der Christenen hinderlyk kan wezen, en in deezen
opzigte verbeterd moet worden. Maar een enkel
opüag van 't oog doet zelf zi e n, dat het zelfs voor hem
geheel nieuw en vreemd l s, om by godgeleerde
«ordeelen aan het oogmerk van den Godsdienst te
denken.
Ik

' J8 Tweede Opheld. over bet belang
• Ik kenne veele agtensw'aardige mannen, die in
hunne Voorftellingen van den Godsdienst, het voornaame
oogmerk van Jefus leere fteeds voor oogen
hebben; maar ook daarom Worden zy weldra door
het grootfte gedeelte hunner Medebroederen, 't zy
luidkeels, 't zy onder de hand, van önregtzinnigheid
befchuldigd. Hy die zig ontegenzeggelyk overtuigen
wil, hoe verfchrikkelyke verwarring over
het denkbeeld van Gelukzaligheid als nog in de harfenen
van veele Godgeleerden heerfcht, leeze flegts
met eenige opmerkzaamheid de Beoordeelingen van
den Heer Conrector FRISCH over myn Samenftel.
Deès man, die zig fchynt te verbeelden, dat hy
zyne ftellige Godgeleerdheid zeer wel verftaat, wederlegt
myn gegeven denkbeeld van Gelukzaligheid,
't welk de Recenfent als zeer oud en van Origenes
tyden af, voor algemeen bekend opgeeft. De Heer
Friscb beweert, voor zo verre men dit uit zyn winderig
gefchrift kan opmaaken, dat de vergenoegdheid,
welke toch het zelfde is als blymoedigheid*
in geenen deele gerekend moet worden, tot de Ge*
lukzaligheid van den mensch in deezen ftaat te behooren.
Want de vergenoegdheid beftaat uit he c
befchouwen van de volmaaktheid, die wy hier in
dit leeven niet bezitten ; maar wy moeten ons bezig
houden met onze gebreken te leeren kennen , want
daaruit alleen ontftaat Gelukzaligheid. Daarenboven
moet het goede, dat wy reeds bezitten, en deszelfs
toeneemende verbetering voor ons verborgen blyven,
dewyl wy anders te opgeblaazen zouden worden
en op verkeerde wegen kunnen vervallen. Zo
moet

myner Tegenfchryveren. *Q
moet ook een voorzigtig Leeraar aan zyne leeflifi.
gen niet Jaaten biyken, dat zy in het lceren anderen
voorby ftreeven, of vorderingen maaken. Volgens
den Heere Frisch is het een Epikurismus, dat men het
óverwigt van het zinnelyk, natuurlyk goed in de
Weereld, als een gedeelte van ons geluk befchouwt,
en als een bron voor onze vergenoegdheid gebruikt.
Ook fpreekt de Schriftuur niet van het Lyden, als
of het zelve alleen met de uitwendige belydenis van
Christus leere verbonden ware, wanneer zy zegt:
allen, die godzalig willen leeven in Christus Jefus,
moeten vervolgingen lyden; maar het is ten allen
tyde waaragtig, dat een getrouwe opvolging van .
Jefus voorfchriften het kwaade deezes leevens vermeerdert.
Wanneer men nu dit alles, dat de Heer Conrector
Frisch als de egte regtzinnige leer der Kerke
Voordraagt, te zamen voegt; welk denkbeeld van
Gelukzaligheid zal dan daaruit te voorfchyn komen?
De mensen moet dus niet vergenoegd zyn , hy
tfioet zig niet bezig houden met de befchouwinge
van het zinnelyk goede in de natuur, noch van het
zedelyk goede, dat in hem zeiven is, maar met de
befpiegeling van zyne gebreken ; en die volmaaktheid,
welke hy mogt bezitten, moet hy voor zig
zei ven verbergen, zo verre God die zelfs aan hem
niet verbergt. • Wat al geheimzinnige wartaal!
waar toch leert de Schriftuur iet dergelyks, dat wy
het goede in ons zeiven en in onze betrekkingen
verloochenen; en ootmoedigheid op dwaaling bou-
wea

go Tweede Opheld, over bet belang
wen moeten? En welke grondregel is het voor de opvoedinge,
dat men in het onderwys der kinderen
moet zorgen, dat zy niet bemerken, dat zy anderen
voorby ftreeven , of vorderingen maaken? WeeJ
die Schooien, daar men naar zulke beginfelen de
jeugd onderwyst. Doch ik houde my verzekerd,
dat de Heer Conrector zelf in de praktyk, als
hy aan zyn Samenftel niet denkt, redelyker met
de jeugd zal handelen, dan men daaruit kan verwagten;
en dat hy in eene andere gemoedsgefteltenisfe
zelve prediken zal, dat de Godzaligheid
ten allen tyde en tot alle dingen nuttig is, en dat
zy de belofte heeft niet alleen des toekomenden,
maar ook des tegenwoordigen Levens.
Voor het overige is in myn Samenftel veelal nieuw
voor die foort van Leezeren, voor welken ik het eigen'
lyk gefchreeven heb; want daar oe behooren niet de
bele ene en zelfsdenkende oudere Godgeleerden 1
maar deels die aankomende Godgeleerden die ik
in het regte gezigtspunt heb willen plaatfen,
waaruit zy in 't toekomende alle onderzoek van den
Godsdienst, en over twistvraagen, met betrekkinge tot
het oogmerk, befchouwen zouden: deels die Leeken,
die trebbcn leeren denken, doch die uit honderden
van boeken niet kunnen opzoeken , wat
hier en daar, op deeze en gene enkele plaats, af-,
zonderlyk voorkomt, en beter is, dan dat ik in
een klein handboek zeggen k nde s maar die het
huofizaaklyke daarvan gaarne in eene leevendige
taaie zagen voorgedraagen , om het in een alge.
meen

myner Tegenfchryveren. 8t
meen verband tot één geheel te kunnen overzien en
befchouwen. Van veelen derzelver heb ik ook de
fterkfte dankzeggingen daarvoor ontvangen.
Ook heeft de Beöordeelaar in het algemeen vergeten,
dat oud en nieuw, wanneer het van Waarheden
gezegd wordt, niet gelyk van klederen , die
door het gebruik verlleeten zyn, het pradïcatum ob-
\ectïvum maar Jubjectivum is ; en dat daarom zeer
veele denkbeelden, die hier en daar verfpreid in degeleerde
fchriften der Godgeleerden voorkomen, voor
aankomende Godgeleerden en andere Leezeren, die
dezelven in hunne woonplaatzen van de Predikstoelen
nog nooit gehoord, noch buiten de geleerde cptooifelen
gezien hebben, geheel en al nieuw kunnen
wezen. Doch het is voor my en den vrienden van
myn Samenftel volmaakt onverfchillig, of . het voor
eenen Recenjent oud of nieuw is , dat ik gefchreeven
hebbe, zo het maar in alle zyne hoofdpunten gegrond
en waar bevonden worde.
In de derde Jfdeeling kan de Schryver deezer beoordeelinge
niet vinden, wat ik hoogere Gelukzaligheid
noeme. — Dewyl ik in de eerfte Afdeelinge
van graaden of trappen van Gelukzaligheid fpreeke,
blykt het, dat hoogere Gelukzaligheid zo veelis als een
grooter trap of hooger graad van menschlyke Gelukzaligheid,
dien men hier reeds verkrygen kan, en
die rust op onze erkentenis, dat'er in deezen ftaat
van den mensch meer goed dan kwaad is. De overige
aanmerkingen van den Recenjent over deeze af-
- deeling zyn zwak en van weinig gewigt; en komen
uit misverftand voort. Maar als hy zegt, dat tegen
F den •

ÏÏ2 Tweede Opbeld. over bet belang
den inhoud deezer afdeelinge, wat de wysbegeerte
en de opvoedingskunst betreft, veele tegenwerpingen
gemaakt kunnen worden, fta ik hem dit gaarne
toe. Want tegen alle fchriften kan men altyd een
menigte van tegenwerpingen maaken, zonder dat
daartoe veel geleerdheid vereischt worde. Hoe minder
bekwaamheid iemant hebbe, en hoe minder
moeite hy zig geeve, om zekere voorftclling ten vollen
en in den famenhang te bevatten, te meer tegenwerpingen
moeten hem daarby natuurlyker wyze invallen
: maar of zy gegrond zyn, is een andere
vraag.
Ondertusfchen verdient de laatfte tegenwerping
van den Schryver eene tegenbedenking. Onder de
aangeweezen natuurlyke verhinderingen ter Gelukza.
ligbeid voor den menscb, ontbreekt, zegt hy, de voornaamfte;
naamlyk, die toegeneigdheid (Jpropeiifio) tot bui.
tenjpoorige zinnelykbeid, welke voor ieder groot Ge-
Jchiedknndigen, en voor ieder Man van ondervinding
onoplosfelyk is. Hierop antwoorde ik, dat ik niet alleen
§§ 23, 24, 27. uitvoerig gehandeld hebbe van
de geneigdheid om meer zinnelyk dan verftandig te
handelen, maar ik heb daar ook verklaard, hoe de.
zelve uit 's menfchen natuurlyke inrigting ontftaat,
en duidelyk aangetoond, hoe hieruit de driften en de
daarop volgende buitenfpoorigheden voortfpruiten.
Eene natuurlyke geneigdheid 'tot zinnelykheid neeme
ik 1 n; maar eene natuurlyke geneigdheid tot buitenïpo
mglieid houde ik noch voor natuurlyk, noch voor
algemeen- -
want het buitenfpoorige is iets toevalligs,
tUt in ieder byzonder geval,, uit de bloote zinnelykheid

myner Tegenfchryveren. 8§
heid en haare beweegingen, tot een zekeren hoogereii
graad van werkzaamheid, verklaard kan worden. Maar
dat aan grooteGefchiedkundigen,wanneer zy 's menfchen
natuur en ziel niet bcftitdeerd hebben, of flegte
Phyjioiogist n en Pfychologisten zyn , een geneigdheid
tot buitenjpoorige zinnelykneid in den menscb lititer
natuurlyk toefchynt, dan aan andere Geleerden • en dut
dit voor hun onoploslüyk is; daarover re hooft men
zig niet te verwonderen In de' gefcaiedenislen vinden
wy meestal zulke daaden der nu del en aanget
kend , die wegens haare inwendige ol uitwendige
grootheid, of wegens haare zeldzaamheid gewigtig
zyn. Men kan dus daaruit wel leeren, hoe gewei lig
de driften kunnen aangroeijen, en in hoe vo 1 re de
menfchen zig in buitenlpuorigheden verloopm kunnen;
maar men leert daaruit niet onmiddellyk kennen
, wat dai mensch doorgaans natuurlyk en by'
hem algemeen is, J)e leevensloop vat: niet één eenig
mensch wordt in de Gefchiedenislen met die om •
ftandigheid veihaald, dat wy alle de mh dere dfyfveeren
en de uitwendige aanporringen of beweegingen,
die, wanneer zy te famenloopen en te gelyk
werken , buitengewoone daaden hebben veroorzaak^
behoorelyk by eikanderen konden tellen, en daaruit
de fornme opmaaken van de inwendige Qntënftvf)
grootheid der kragten, die op bet gemoed werken.
Een veel ligter en zekerer middel, om de natuur der'
menlchen uit te vorfchen,is, vooreerst,opmerkzaamheid
op ons zei ven en op de perfoonen, waarmede
men dagelyks verkeert, en wier meeste daaden wy
gelegenheid hebben om op te merken; maar ten ari-
F 2 ' dei-

84 Tweede Opbeld. over het lelang
deren en voornaamlyk een onafgebroken waarneeming
van kinderen, en van de geheele doch zagtkens
voortgaande ontwikkelinge hunner vermogens.
Dewyl ik zelf Vader ben van zeven kinderen , en
veele kinderen van hoogen en laageren rang, en van
zeer verfchillende Temperamenten en bekwaamheden
heb opgevoed; en dewyl ik altyd geneigd W2S, ommy
met het naarfpooren dergronddriften, en de oorfprongfyke
en natuurlyke vermogens van den mensch bezig
te houden; vertrouwe ik, dat ik over dit onderwerp
mede kan lpreeken, hoe zeer ik niet behoore tot het
getal van die Geleerden , die zig in de Gefchiedkunde
uitneemende beroemd gernaakt hebben.
Volgens myne ervaaring wordt 'er in 's menfchen
natuur geene geneigdheid tot buitenfpoorigheid gevonden,
en die verkreegene, doch tot de natuur niet
behoorende neiging tot zinnelyke buitenfpoorigheden,
zyn by volwasfenen op verre na zo algemeen
niet, als men veelal gelooft; ik laat ftaan, dat zy
algemeen zouden zyn. Men moet zig vooreerst duidelyk
voordellen en bepaalen, wat men eigenlyk buitenfpoorigheden
noemen wil. Iedere buitenfpoorigheid
onderftelt zekere grenzen, die overgetreden
worden. Het komt derhalven voor eerst daarop aan,
welke grenzen men verfta, om welken te buiten te gaan
?
s menfchen zinnelykheid een natuurlyke geneigdheid
zoude hebben: of men naamlyk zulke grenzen meent,
die de Natuur zelve aan de zinnelyke werkzaamheid
gefteld heeft; of de zulken, die van kunftige inrigtmgen
der menfchen en van burgerlyke wetten in
grootere Maatfchappyen afhangen. De grenzen van
da

myner Tegenfchryveren. #5
de eerfte foort worden natuurlyk in agt genomen, enworden
niet overtreden dan door menfchen, die verbasterd
en onnatuurlyk zyn geworden. Maar de
tweede foort van grenzen zyn zekerlyk veele menfchen
geneigd te overtreeden, zonder dat men het
der natuure kan te laste leggen. Een paar voorbeelden
zullen dit fchielyk aantoonen. Geen kind is genegen
om meer te drinken, dan zyne natuurlyke behoefte
vordert; de geneigdheid tot zwelgen is iets
onnatuurlyks, en ontttaat by veele lieden uit valfche
begrippen, dat het een eer is veel te kunnen
drinken; by anderen langzaamerhand uit den aangenaamen
fmaak van de dranken, die kunftig toebereid,
en met fterker geesten vergezeld zyn, dan de eenvoudige
Natuur oplevert. De dtift tot de voortteeling
is gewoonlyk op die jaaren reeds het fterkfte,
dat de jonge lieden volgens de burgerlyke inrigtïngen
nog geene huishouding kunnen onderhouden.
Hierdoor worden alleszins buitenfpoorigheden veroorzaakt
; maar het zyn geenszins de grenzen der natuure
, die overgetreden worden ; en de drift ter
voortplantinge van zyn geflagt wordt daardoor in zig
zelve niet zondig. De mensch, die van natuure ge.
neigd is den kortften weg te bewandelen, en openhartig
te handelen, wordt daarom dikwyls van magtiger,
dan hy is, mishandeld, en hy vindt tegen hen
geene geregtigheid in de burgerlyke Maatfchappyj
hy neemt daarom , gedwongen , zyne toevliigt tot
list, of tot vertwyfelde middelen van zelfswraake,
zonder dat eene geneigdheid der natuure tot buitenfpoorigheid
daaraan fchuldig is, en zonder dat daar
F 3 , by

86 Tweede Cpbeld. over bet belang
by ooit de paaien des natuurlyken regts verbroken
worden. Het is onnoodig om meer voorbeelden hy
te brengen: alvvie zelf wil opmerken, en deeze aanmeningen
vervolgen, zal daardoor overtuigt worden,
dat buitenfpo^righeden niet uit eene algemeene geneigdheid
der natuure, maar veelal uit den famenloop
van veele uitwendige oorzaaken, uit beperkingen
, waardoor de natuurlyke driften eene onnatuurlyke
rigting van buiten bekomen, of uit valfche verbeeldingen
t.n verkeerde kennisfe voortkomen.
Maar m m moet my hier niet verkeerd verftaan,
Wanneer ik de grenzen, die de Natuur voorfchrylt,
onderfcheide van die, welken door burgerlyke wetten
en inngtingen bepaald zyn. Ik wil daarmede niet
zo iets zeggen, als of de menschlyke- wetten van or.
de in dc Maatfchappyen flegt en verwerpelyk ,
pf derzeiver overtreedingen onzondig zyn. Neen;
ik erkenne ze voor goed en nuttig, om een hooger
geluk daardoor in een ruime maate te bevorderen-
Maar alle menschlyke fchikkingèn zyn op eene on*
vermydelyke wyze zodanig geheld , dat zy uit de
veelvuldigheid' der voorvallen zyn afgenomen , en
daarom niet op alle gevallen zodanig zonder uitzondering
pasïêVi, dat een overtreeding van dezelven
fomwylen niet eenigermaate door hoogere natuurwetten
noodzaaklyk worde. Het is een zeer voortieffelyke
verordening, dat een ieder hier zyn eigendom
hseft en te gelyk het regt, om alle anderen van
deszelfs gebruik ui: te fluiten, en dat daarom rooven
en fieeiet: vère.ouden is en zwaar geftraft wordt:
M^ar. 'er kunnen nogtans gevallen zyn,dat, by voorbeeld

myner Tegenfchryveren.
beeld een Vader geen gelegenheid heeft om voor zyne
talryke kinderen zo veel te winnen en te bedelen,
al, by met zyn huisgezin noodig heeft, om de
dringendfte behoeften der natuure te voldoen-.wanneer
hy nu in zulke omftandigheden fteelt, overtreedt
hy geenszins de wetten der natuur, die
hem zo wel, als de vogelen des hemels, liet gebooren
worden met het regt op alle fpys en voedfel,
dat Gods aardryk voor dieren en menfchen
voortbrengt.
Uit myne ervaaringen door de opvoedinge moet
ik hierby nog aanmerken, dat de meeste uitfpattingen
der jeugd, voortkomen uit gebrek aan genoegzaame
bezigheid voor haare leevendige werkzaamheden,
en dat zy daar het meest te vinden zyn,
waar men ze door de geftrengfte bepaalingen meest
zoekt te beletten. Een rivier moet met meer geweld
doorbreeken, en verwoestender overftroomingen
aanregten , naar maate de vloed meer zwelt, en door
dyken, die tregterswyze toeloopen, bepaald wo- de-
Geeft allen jongelingen fpeeltyd voor hunne bezigheden,
en komt hen vóór met aangenaame voorfla.
gen tot bezigheden, die hunne kragten op een
nuttige en tevens vermaaklyke wyze kunnen oefenen;
dan zult gy bevinden, dat de Natuurgoed is»
en dat geene geneigdheid tot buitenipoorigheden
de wysheid van haaren Schepper verdagt maakt.
Hoe zeldzaam wordt toch de menschlyke natuur in
haaren natuurlyken ftaat befchouwd, en hoe zeer
is men integendeel gewoon dingen aan de Natuur
te laste te leggen, die eeniglyk aan de onnatuurly.
F 4
ö
7

°8 Twerde Opbeld. over bel belang
ke inr'gringen van 's menfchen gebrekkige wysherd
.moeten toegefchreeven worden!
De vierde Af deeling geeft de beöordeelaar kort,
doch zeer gebrekkig en verkeerd, op; zonder iets
daartegen in te bréngen ; maar op-eenmaal wordt
hy verhit over de aanmerking op het Hot van §
40. alwaar ik de Wysbegeerte des Christendoms en
het in de gefchiedenisfe omkleede Christendom van
eikanderen onderfcheide.
Volgens het oude gebruik meent hy my op de
kortfle wyze te wederleggen, door my onder de
Samaritaanen te rekenen; omdat myne gezegdens
eenige gelykheid hebben met plaatfen in de fchriften
van Woolfion en Dam; agter welke Dwaallèeraaren ik
egter geplaatst moet worden uit hoofde myner
fchryfwyze en eerlykheid. Want deeze mannen
verwerpen alle gefchiedenisfen van wonderen in
het onderwys 'des Volks; maar ik wil, dat de Predikanten
ze voor verdigt houden , en nogtans als
waarheid en godsdienst zullen voordraagen: en dit
heet byhemChristlykeLeeraars tot de allerfchandelykfte
bedriegers maaken. — Hier hebben wy dus de
uitkomst van het gene tot nog toe in het hart van den
Recenjent tegjen myn Samenftel in 't verborgen heeft
omgegaan'. — Wy moeten hem daarom ontlchuldigen
over zyne onhandige behandeling van het zelve;
dewyl hy in de dooling ligt, dat ik Christen Leeraars
in Hddenfche Paapen wil veranderen, die onder den
naam van Godsdienst den Volke wat grollen moeten
wysmaaken. — Schrandere Leezersvan myn werk
zien zeiven de ongegrondheid deezer hefchuldigin-
gen;

myner Tegenfchryveren. 89
gen; maar voor de zwakkere hoofden zal ik ter behooreiyke
plaatfe ook daarvoor zorgen, datditfpook
van ergwaan hen niet verder ontruste.
By de vyfde sifdeeling wordt veel merkwaardigs
gezegd: Vooreerst verklaart de Beöordeelaar, dat
geen befchaald man van zodanige gevoelens,die het
grootftegedeelte'zy'nerMedeburgers als Godlyk eerbiedigt,
behoort te, zéggen, dat ze een hoop van eigendunklyke
bepaalingen van menfchen zyn, alleen op
hun eigen. gez?g aan het Christendom toegevoegd ;
gefield zelve, dat zy werklyk ongerymd' warén. Wat
moet men van zulk een Recenfent denken? Even die
zelfde man, die het my als eene fchandelyke beleediging
van Christen leeraars ar.nwryft, wanneer ik
hun, uit Christus onderwys en voorbeeld, den raad
geeve, dat zy die veele of weinige vooroordeelen
des Volks, welken met veele waarheden in hunne
harsfencn zeernaauw vereenigd zyn, als een onkruid
dat zonder de tarwe mede uit te rukken, niet kan
uitgerooid worden,verfchoonenmoeten; die zelfde man
begeert hier , dat men ongerymde gevoelens, wanneer
zy door de menigte voor Godlyke waarheden
gehouden worden, niet voor willekeurige byvoeglelen
van menfchen, niet voor ftoppelen verklaaren
zal: Ja zelfs niet in Wysgeerige Schriften, die alleen
voor denkende harsfenen gefchreeven zyn.—Doch
dat hy zig op dcezi wyze tegenfpreekt, daarover
ver wondere ik my geenszins. Augustinus, die hier
voor een braaf en opregt Man verklaard wordt,
hield die zelfde ftellingen, welken hy tegen de Manicheen
Uitreedt, ftaande tegen de Pelagiaanen; en
F j het

9° Tweede Opbeld. over bet belang
het is onder de Stryd ende Godgeleerden èemode geblecven,
iets voor waar of valsch aan te neemen, naar
gelang de omftandigheden zulks vorderden , indien
zy hunne partyen 'er maar gehaat door konden
maaken.
Verde* is merkwaardig, dat de Beöordeelaar beweert,
dat die Leerftellingen, die ik van § 49 tot
§ 55 wederlegd , en waarvan ik den zin naar het
gemeene taalgebruik genomen hebbe, door niet eenen
Proteftantfchen Leeraar in onze dagen meer voor
waarheden des Christlyken Geloofs gehouden worden.
— Gave God, dat dit waar ware; danhaddeik
my niet verder bezondigd, dan dat ik iets overtolligs
gefchreeven, en nog eens de door alle Proteftantfche
Leeraars reeds erkende valschheidvan voorgaande
misvattingen aangetoond hadde! Danzeerveele
Predikatiën cn andere fchriften van hoogbeampte
Kerkleeraaren, nog binnen korten tyd door den
druk openbaar gemaakt, kur.nen den Recenjent lee.
ren, dat de verlichting in dit (luk nog in lang zo
algemeen niet is, als hy wel vermeent. — Maar
gefteld, dat wy daaromtrent eenrtemmig denken ;
dat de mensch met geene daadeïyke zonde, noch
met eene ftellige Qwsitive') geneigdheid tot het,
kwaade ter weereld komt; dat de mensch niet zoneer
zyn eigen willen en werken verbeterd kan wor.
den; dat God ons niet in Christus, noch om Christus
verdienften voor zedelyk betere menfchen
iboudt dan wy werklyk zyn; — waarom behoudt
men dan nog fteeds de oude Formulieren
en uitdrukkingen , die immers volgens

myner Tegenfchryveren. 9t
gens het gewoone taalgebruik, by den gemeenen
Christen niet anders dan denkbeelden verwekken
kunnen die voor valfch verklaard zyn ?
Vervólgens vindt de Recensent de borgtogtlyke
voldoening in de plaatsen, JOANN. I. ig: ROM.
III. 53: PETR. II. 24: en de boetdoende verbryzc-
ling, JAK. IV. 4—ro. geleeraard. Ik weet wel,
door welke redeneeringen zy daaruit plee jen af­
geleid te worden; doch groote UirlegkunJigcn
hebben het gebrekkige daarvan reeds voor lang
aangetoond, en ik zal die Tekften ter gevoegelykcr
plaatse in deeze Ophelderingen verklaaren; en wat
de plaats van JAK. IV. 4—to.' betreft, zal ikbe-
wyzen, dat daar geenszins van een Christlyke be­
keering gefproken wordt. Voor het overige heb ik
niet, gelyk de Beöordeelaar meent, alle droefheid
en berouw over het voorleedene als onbegaanbaar
mat een Christlyke verbetering verklaard; maar
§ 74- N. 4. de gevallen onderfcheiden,waar berouw
en droefheid plaats kunnen vinden; en enkel be­
weerd, dat de aangenaame uitzigten, die het Chris-
tendom en deszelfs geloof ons openen, meer bïv-
moedige gewaarwordingen dan droefheid in ons
verwekken moeten.
By de zesde Afdeeling verklaart de Beöordeelaar
vooreerst myn Samenftel van Gelukzaligheid, dat uit
zuivere bybelfche uitdrukkingen is opgemaakt, voor
een louter Naturalismus; en verwondert zig dan ,
hoe ik de gedagten van Paulus over den ftaat na
den dood tot de natuurlyke Wysbegeerte tellen
fcan. Zonderlinge verwarring van denkbeelden
'waar-

92 Tweede Opbeld. over het belang
waarlyk! zyn de waarheden, die ik uit Schriftuur -
tekften verzameld hebbe, geene waarheden des
Christendoms? Uit welke andere waarheden beftaat
dan de Christlyke leere der Gelukzaligheid ? Of
houden deeze waarheden des Christendoms op
Christlyk te zyn, wanneer haare overeenftemming
met Gods plan in de natuur volmondig erkend
wordt? En zyn zy alleen maar zo lang Christlyk ,
als zy enkel op gezag geloofd, en met de waarheden
der gefcheidenis vermengd gekend worden ?
— Het wezenlykfle , en het heerlykfte gedeelte
des Christendoms, op zig zelve befchouwd en met
Gods werken vergeleeken, is derhal ven een Naturalismus,
dat is, volgens de taaie dier Yveraaren,
een Heidendom; ook dan, wanneer het, gelyk ik
gedaan hebbe, uit de Schriftuur zelve is afgeleid.
— Maar God vergeevehet allen, die uit onverftand
yveren,het redeiyke Christendom verloochenen en
voor een Heidendom houden ! Na dat de Beöordeelaar
nog eens, uit misvc-rltand,daartegenuitrjevaaren
heeft dat ik de Christlyke Leeraars tot bedriegers wil
maaken, onderneemt hy 't gene hy by zyne aanmerkingen
over de vierde Afdeeling, beloofd hadde,
om aan de geleerde Weereld eenige proeven van
myne uitlegkundige , godgeleerde, letterkundige
en wysgeerige kennisfe, en ten laatflen ook van
myn ftyl te geeven. Hy verzekert, dat men een gantsch
boekdeel zou kunnen fchryven, indien men alle de
wonderfpreuken, en alles waarin de Schryver van het
Samenftel tegen wysbegeerte, uitleg- gefchied- cn
taalkunde gezondigd heeft, wilde by één verzamelen
Dit

myner Tegenfchryveren.
H—• Dit is in de 'daad een gefchikte aankondiging
eener gevoelige vernedering, die de Recenfent my,
uit afkeer, die hem billyk toefchynt, heeft toegedagt.
Hierop zullen myne Leezers met my verwagten,
dat een man, die verklaart, dat hy een gantsch
boekdeel kan volfehryven met myne grove dwaa.
lingen en feilen van allerleien flag op te geeven,
zekerlyk \v;l tot een proefje zoude opgegeven hebben
de groffie en buitenjpoorïgfle Jlaulen van myne
zwakheid in alle kundigheden, die tot de Godgeleerdheid
behooren. Daarom zal ik niet één deezer
weêrgadelooze fouten overflaan, en alles zoeerlyken
vooreen iegelyk verftaanbaar voordellen, dat
ook Leezers, die geen Godgeleerden zyn, tusfchen
den Recenfent en my met zekerheid zullen kunnen
oordeelen. Eerftlyk worden van myne flegte uitlegkundige
kennisfe de klaarfte proeven gegeven.
i. De Schriftuurplaats a KOK. V. 19: (@m «f» i,
xiira xxltcxzrri») zoude ik § 39 N. i overgezet heb
ben: Godwasin Christus. Wanneer men de aangehaalde
plaatfe van myn Samenflel opzoekt, zal men zien
dat ik daar zelfs niet eene enkele plaats hebbe
overgezet, maar dat ik de ftelling: „ God was in
„ Christus, en heeft zig, naar zyne gantfche denk-
„ wyze ten aanzien der menfchen, zigtbaar gemaakt
„ of zinnelyk geopenbaard;" uit de vergelykinge van
drie plaatsen by JOANN. XIV. 6 — n: XII. 45.
2 KOR. V. 19— heb afgeleid. Maar nu, Christus
zegt in de eerfte uitdrukkelyk, dat de Vader in
hem is cn woont; dat wie hem ziet, ook den Va.
der ziet; dat de Vader door hem fpreekt en werkt.
Even

94- Tweede Opheld. over bet belang
Even hetzelfde herhaalt hy in de tweede plaató.
Maar in de derde, die Luther heeft overgezet/,,
„ God was in Christus, en verzoende de Weereld
„met zig zei ven" wordt geleerd: dat God door Chrisius
zyne geneigdheid heeft laaien hek end maaken, om
alle zonden van den voorleedenen tyd zonder Voldoeninge
te vergeeven; of met andere woorden: God
heeft een algemeene vergiffenis en volkomen kwytfheU
ding voor de tot nog toe bedreevene zonden laaten aankondigen.
De Waarheden, die ik uit deeze Schriftuurplaatfen
heb afgeleid, zyn dus openbaarlyk
daarin gegrond, en dit heeft de Beöordeelaar ook
zelve niet ontkend, Maar het zwakke myner uitlegkundige
kennisfe zal dan daaruit moeten blyken,
dat ik Luther's overzettinge van de laatfte plaats
niet uitdrukkelyk afgekeurd, en dit gezegde niet beter
vertaald heb. Maar nu zullen myne Leezers,
die geen Godgeleerden zyn, gaarne willen weeten,
waarin tog Luther's groote misdag in het vertaaien
van deeze Schriftuurplaatfe befla. Dit zal ik
hun nu onder het oog brengen. In het Grieksch
ftaat er eigenlyk: God was in Christus, de Weereld
Verzoenende enz.- Dit nu kan in het Grieksch zowel
als in onze taaie op tweeërlei wyze verftaan worden:
Óf, gclykLuther gedaan heeft, in tweeftellingen:
God was in Christus en verzoende de Weereld
met èig zeiven; of ook korter: God verzoende de Weereld
in Christus, of door Christus met zig zeiven. De
keus tusfehen deeze twee Overzettingen moet nu a
volgens de meening van den Beöordeelaar, dekeurfteen
zyn van een egte uitlegkundige geleerdheid.
Kun-

myner Tegenfchryveren.
Kundige leezers , welken de lettervitterijen der
Godgeleerden niet bekend zyn, zullen misfchien
waagen: waarin toch het onderfcheid van beide verklaaringen,
met opzigt tot het zaaklyke denkbeeld,
of tot de kennis der waarheid,ruste? VeelHgt zullen
zy zeggen: God is in allen, en op een nadere wyze,
volgens het lpraakgebruik, daar, waar zyne byzondere
werken zig opdoen, en derhalven moet H y
in Christus geweest zyn, wanneer hy door hem
zyne voorneemens bekend maakte. Myne denkende
Leezers hebben gelyk; in de denkbeelden w
op t laatst geen onderfcheid. — Mogelyk, zullen
zy daarom denken, is het derhalven, volgens de Criekfche
taalkunde en met betrekkinge tot den Samenbang
, een grove fout, dat men die plaats overzet, gelyk
Luther gedaan beeft. - Nu ja, dit fchynt ook de
meening van den Recenfent te zyn; ten minden wil
hy iets dergelyks doen vermoeden, dat hy, die
deeze plaats, gelyk Luther overzet, geen Grieksch
verftaat, en derhalven de Heilige Schriftuur niet
kan uitleggen. Groote taalkundigen van laater
tyd hebben Luthers overzettinge , als de beste
behouden ; en dewyl het hier toch op een erkend'
gezag aankomt, vergenoege ik my, om tegen eenen
onbekenden Güttingfchen Recenfent flegts eenen bekenden
groot en Güttingfchen Uitlegknndigen, den beroemden
Hemnann naamlyk, by te brengsn, die in
zyne overzetting des Nieuwen Teftaments, den Apostel
, even gelyk Luther, laat zeggen: God was 'in
Christus en verzoende de Weereld met zig zeiven.
Hier-

ÖÖ Tweede Opbeld. over bet belang
• Hieruit blykt derhalven, dat al hadde ik Luthers
oude overzetting behouden, dit egter nog geen ge',
noegzaam bewys zoude zyn van myne groote zwakbeid
in het uitlegkundige. Maar gelyk I* boven reeds
zeide, ik heb deeze plaats met overgezet, om dat
het voor myn oogmerk onverfchillig was, hoe men
de Griekfche womlen in onze taaie opvatte.
Doch dewyl het'er nu eenmaal ter deezer gelegenheid
op aan zal komen , om onze geleerdheid in
woorden te toonen, zal ik-my voor godgeleerden
over deeze plaats een weinig nader verklaaren. Ik
onderfcheide daarin vooraf, of men bet gezegde van
Paulus voor Geleerden, of voor gemeene Christenen
moet overzetten.
In het eerfte geval zoude ik, voor Geleerden
fchryvende, van Luther', en Heumann's vertaalinge
afgaan, en niet fchryven: God was m Christus; en
'wel om deeze twee volgende redenen, waarom de
Beöordeelaar waarfchynelyk niet gedagt zal hebben.
Vooreerst,om dat Paulus de fp'eekwyze, inChristus
sy«,zeer dikwerf en by herha'alinge gebruikt,om
daardoor het denkbeeld een Christen of Christlyk,
waartoe men toen nog geene enkele woorden hadt,
by omfchryvinge aan te duiden: Zozegthyby voorb.
" in even dit zelfde Hoofiftuk vs. 17: iemand m
Christus, dan is hy een nieuw fchepzel; dat is,
Isiemant een Christen, die houd op een Jood of
een Heiden te zyn, maar hy behoort tot een nieuwe
foort van Godsdienstbelyderen, by welken de
lighaamlyke afkomst in geene aanmerking komt. Op
dezelfde wyze wordt gezegd, I.THESS. II. 14. de
Ge-

myner Tegenfchryveren.
Gemeente van God die in Judêa zyn, in Christus
Jezus, dn is eenvoudig, de Cbristlyke Kerlen in
Judëa. Het is daarom by my onwaarfchynelyk ,
dat Paulus de uitdrukking tri Christus Jezus zyn
in het 19 vs. van God gebruiken zoude, om dat
het volgens Paulus taalgebruik zou moeten beteke*
nen: God iuas een Christen. Maar ten anderenfpreekt
Paulus in zyne brieven aan de Korintheren op eene
gantsch andere wyze en met gantsch andere vvoort
den van de betrekking van Christus op God. Zo
zegt hy by voorb. 1 KOR. Xï. 3. dat de man het hoofd
is van de vrouw, Christus het hoofd van den man,
maar God het hoofd van Christus. En•Hoofdft. UI.
22, en 23. dat alles aan de Christenen, dat zy
aan Christus, en dat Christus aan God behoort.
In het tweede geval, wanneer ik deeze plaats
voor gemeene Christenen moest overzetten, of daarover
moest prediken, dan zoude ik Luther's overzettinge
niet veranderen, om dat de Leeken daardoor
wantrouwende gemaakt worden op hunnen
Bybel; maar vooral om dat daarin geen nuttigheid
is, dewyl het denkbeeld en de kennis der zaake
'er niet door veranderd worden, en om dat de gemeene
Christenen daarenboven niet in ftaat zyn* om het verfehillend
taalgebruik van Joannes en Paulus van elkander
te onderfcheiden. In myn Samenftel wordt
5 39 van het voordraagen van de Godsdienst aan den
Yolke,gefproken ; een reden te meer, waarom aldaar
van deeze verbetering der gewoone overzettirge nist
Eióest gefproken worden.
Wanneer wy uit dit eerfte bewysj Waardoor
G de

98 Tweede Óphcld. over het belang
de Recenfent myne zwakheid in de Heilige Uitlegkunde
wil aantoonen, zyne eigen geleerde denkwyze
zullen beoordeelen, blykt het, dat hy in zyne
Verklaaringen meer let op den letter, dan op den
geest der Heilige Schriftuure; en dat hy tot den
grooten hoop der Geleerden behoort, die veel leezen
en verzamelen, 't gene anderen Geleerden geclagt
en gezegd hebben; maar zeiven het niet
doordenken, en daarom ook niet weeten, waar eigenlyk
eene uitlegkundige of andere geleerde aanmerking,
volgens het oogmerk en den famenhang,
al of niet te pasfe komt; die daarenboven genegen
zyn, fouten te zoeken en te vinden, daarze
niet zyn, door te vermoeden, dat ze zyn kunnen in
het gene de Schryver niet gezegd heeft.
2. De Schriftuurplaats FILIP. II. 13. welke Luther
heeft overgezet: „ werkt datgy zalig word
„ met vreezen en met beeven;" heb ik in myn
Samenftel % 54 bygebragt, om daaruit aan te
toonen, dat 's menfchen eigen werken ter zyner
verbeteringe vereischt worden; en den zin der plaat,
fe drukte ik dus uit; benaarfligt u ten flcrkflen
met de groot (le zorgvuldigheid en voorzigtigheid om
gelukkig te worden. De Beöordeelaar vindt dit gebrekkig,
zonder te zeggen, waarin dit gebrekkige
beftaat. De juistheid van het denkbeeld der zaake
is geenen twyfel onderworpen, en de berisping zal
zekerlyk wederom op een woordenvittery uitloopen;
doch daarmede houde ik my niet op. Daar wordt duillélyk
genoeg geleerd, dat wy tot onze zaligheid moeten

myner Tegenfchryveren. 99
ten medewerken; en wanneer dit met vreezen en
beeven moet gefchieden, zo moet het met den ern.
ftigften yver, zorgvuldigheid en voorzigtigheid gefchieden
, en hiertegen heeft de Recenfent zelfs den
fchyn van tegenbedenkinge niet weeten in te
brengen. : . ...
By de derde plaats, HE.BR. II. 14: daar volgens
Luther's overzettinge ftaat: „ Christus heeft door
„ zynen dood hem, die het geweld des doods
5, hadt, dat is den Duivel; de magt benomen;"
heb ik aangemerkt, dat de Duivel, die het geweld
des doods heeft, is de Asmoth, o£ Asmothi, of de
Engel des doods; die, zo als de Jooden meenen,
de zielen der menfchen by hun fterven, weghaalt,
en in zyn ryk voert: en dat Christus dit denkbeeld
en de vreeze, die de Jooden daaruit opvatten,
vernietigd heeft. Hier vindt de .Beöordeelaar o >k
fouten, omdathy uit de vergelykinge van de plaatfen,
die ik aanhaale, en uit de Hebreeuwfche famenftellinge
des woords niet heeft kunnen wys
worden: ook verbetert hy het woord, dat ik,opzetlyk
Asmothi gefchreeven hadde, en zegt daarvoor
Amod't. Dewyl ook anderen, die zig voor groote
Uitlegkundigen uitgeeven , over deeze plaats geftruikeld
hebben, zal ik my daarover hier wat breedvoeriger
uitlaaien. Het woord Asmodl, Atmeth,
'Asmaveth is van Hebreeuwfchen oorfprong. De eerfte
lettergreep (n?) betekentfterge of Magt, maar
het andere, deel des woords (ivo) den dood, en betekent
zo veel als magt of geweld des doods, Wnn-,
neer het nu aan eenen perfoon als een betekenende
G a naam

! ï o o Tweede öph'eld. over het belang
naam gegeeven wordt, betekent het een Doodsge-
weldïger of die het geweld des doods heeft. In deezen
zin komt het voor 2 SAM.XXIIi.3r, daar een van
Davids helden dien naam draagt; en hier vertaaien
de Alexandrynfche Overzetters deezen naam Asmoth
(,^») In het boek van Tobias wordt verhaald,
dat een booze Geest veele mannen van zekere
Sara, den een na den ander om 't leeven bragt, en
deeze Doodsengel wordt daar Asmodi (>W

myner Tegenfchryveren. lor
klaarlyk, dat de Duivel, die bet t geweld des doods hadt t
en de Asmaveth of Aunoth een' en het zelfde denkbeeld
aanduiden.
Ik verwondere my, dat dit den Recenjent zo nieuw
en zonderling voortkomt, dewy! de Heer Opperkonfidoriaal
Raad Teller, reeds in de eerde uitgaave
van zyn woordenboek , onder het woord GE WE LD
deeze verklaaring gegeven, en ook daar zelfs reeds
voor Asnodi, AsmotM gefchreeven heeft, om ons
den Hebreeuwfchen oorlprong des woords te
flerker te herinneren. Doch dit is voor ons een
nieuw bewys , dat de Recenfent zig meer met den
letter, dan met den geest der Heilige Schriftuure
ophoudt; want anders moest .het Woordenboek
van den Heer Willh. Abrah. Teller en deszelfs inhoud
hem reeds door en door bekend zyn, dewyl
het onloochenbaar meer zaaklyke uitlegkundige Geleerdheid
bevat, dan in veele Folianten en Quartynen
van* taalkundige Verklaaringen der Heilige
Schriftuure té famen gevonden wordt. Mrar zekerlyk
moet men by het gebruik van dit Woordenboek
ook zelve iets" denken, om dat daarin alles
niet letterlyk is voorgelpeld. Ook moet men vry
zyn van alle gëhegtheid aan menfchelyk gezag en
van alle vreeze, dat men ergens in den Bybel iets
geheel anders zal vinden, dan het gene men, volgens
de onderwyzingen in zyne jeugd ontvangen
, daarin meent te moeten vinden. - Deeze
zyn zekerlyk de redenen, waarom dit voortreflyk
hoekske niet zo veel geagt en gebruikt wordt, ais
het by allen gefchieden zal, die aan de Heilige
G 3 Schrif.

X05
Tweede Opheld. over het belang
Schriftuure niets opdringen, maar hunne verkreegen
kennisfe uit dezelve fteeds willen verbeteren.
He Beöordeelaar, 'die nu myne zwakheid in de
Uitlegkunde genoegzaam meent aangetoond te hebben,
gaat daarop over tot de meest in 't oog loo.
pende biyken myner zwakheid in de leerflclligc en
letterkundige Geleerdheid. Zy zyn de volgenden.
i. In § 91 geeve ik als een nieuwe uitvindirgop,
dat in de Schriften des Nieuwen Testaments een
drievoudige van elkander verfchillende voorftelling van
den Godsdienst voor J loden, voor Joodengenooten en
Voor Heidenen voorkomt, daar toch de werken van den'
Heer Semler reeds zeer lang bekend zyn. Voor
het overige zyn de gronden, waarop ik myn gevoelen
vestige, naauwlykseenig onderzoek waardig, dewyl
een ieder weet, dat Paulus, 1 Kon,IX. 19 en volg.
siiet van Leeringen maar van Gebruiken fpreekt,- en
dat de Redenvoering van deezen Apostel, HAND.
XVII. f22 en volg., niet volkomen is, maar alleen
het begin daarvan behelst; dewyl zy vs 32 wordt afgebroken
: en eindelyk' dat Methode of Leerwyze en'
&eerc twee zeer verfchillende dingen zyn.
Hierop antwoordeik,datik ter aangehaaldeplaatfe
nergens zegge, datmyneonderflelling^ee/zz/^wisj
en dat wanneer ik ter deezer gelegenheid niet herinnere,
wat de Heer Semler daarover gezegd heeft,
dit vooreerst gefchiedt, om dat,al heeft myne ftelling
met de gezegdens van dien Heer eenige gelykheid,
zy daarvan over het geheel nogtans merkelyk
verfchilt; ten anderen, om dat ik het te hulp roepen
Van gezag, voor volftrekt nadeelig houde voor de
ei-

myner. Tegenfchryveren. jog
eigen kennisfe der waarheid , wanneer zaaklyke gronden
zelve toch beflisfen moeten ; en ten derden, om, in
myn Leerboek, dat gefchikt was voor Leezeren,
die geene groote verzameling hebben van godgeleerde
werken, alle overwyzingen na andere geleerde
Schriften zo veel mogelyk te vermyden.
Wanneer voor het overige de Göttingfche Recenfent
myne bygebragte gronden geen onderzoek waardig
oordeelt, ftelle ik tegen dit zyn vonnis de uitfpraak
van eenen anders denkenden Godgeleerden,
die in der algemeinen. Deutfchen Bibliotheek de Byyoegfelen
op myn famenftel beoordeeld heeft. Deeze
oordeelt over deeze plaats: dat alles zeer juist uit
duidelykc zielkundige leginfelen is afgeleid, en dat aan
de denkbeelden, die de Heer Semler in zyne fchrif-'
ten alleenlyk heeft opgeworpen, in myn Samenftel
meer Samenhang en Waarheid zyn bygezet. Wanneer
de Beöordeelaar als uitgemaakt onderftelt, dat
Paulus i KOR. IX. 19 en volg., alleen van Gebruiken
fpreekt, bedriegt hy zig zei ven, dewyl in den
gantfehen famenhang geen genoegzaame grond voor
deeze willekeurige bepaaling te vinden is. Maar
daarenboven moet men Gebruiken, waardoor keringen
en pligten aangeduid worden, wel degelyk
yan niets betekenende en onverfchillige Gebruiken
onderfcheiden. Als Paulus GAL.V. 2—4 zegt: Ik Paulus
zegge u ,zo gy ti laat befnyden, dan is Christus u
niet nut; daarom betuige ik nog eens, dat een iegelyk,
die zig laat befnyden, verpligt is de gantfche
Wel te onderhouden. Gy, die door de Wet ivih geregtvaardigd
worden, hebt Christus verhoren, en Gy
G 4 zyt

104 Tweede Opleid, over het belang
fyt uit de Genade gevallen. Is dan de befnydenis,
volgens deeze verklaaring van den Apostel, nog
een onverfchillig gebruik, dat met de Leer zelve
jn geen verband ftaat? Maar hoe nu zal de Recenjent
even dien zelfden Paulus, die aan de Galateren
verklaart, dat Christus hun niet nut was, indien
zy zig lieten befnyden, regtvaardigen of ontfchutdigen
kunnen, als hy Timotheus, volgens HAND»
XVI. 3. om der Jooden vooroordeelen wille liet
befnyden , om denzelven tot zynen Medearbeider
jn het leeraarampt te gebruiken ? Moet men niet tot
myn gevoelen, en tot de algemeene beginfelen
der Zielkunde, waarop het zelve rust, terug keeren,
dat het naamlyk anders niet mogelyk is, om aaneen
Volk, en aan byzondere menfchen, de wezenlyke
waarheden van den Godsdienst te overreeden, dan
door zig voor eenigen tyd naar hunne vooroordeelen
te fchikken; een gedeelte hunner ingewortelde
doch min fchaadelyke dwaalingen niet
aan te roeren en te verfchoonen, tot dat men eerst
de voornaamfte en -werkzaamfte dwaalingen beftreeden,
het vertrouwen der dwaalende gewonnen, en
zig daarin bevestigd heeft?
Dat Paulus zyne redenvoering teAthenen, HAND.
XVII. ai en volg., niet voleindigd heeft, maar dat
die in vs. 32 is afgebroken, zal ik den Recenfent eens
toegeeven , fchoon dit nog zo uitgemaakt niet zy;
maar met dit alles behoudt myn bewys, daaruit afgeleid,
zyne fterkte. Want de vraag is , van welke
voorafgaande kundigheden en beginfelen de Apostel
zyn

myner Tegenfchryveren. \e>^
zyn onderwys begonnen heeft? Dit zekerlyk zoekt
men, denk ik, niet aan het flot eener rede. Daar
nu Paulus in het begin van zyn voorftel zig te Athe„.
nen niet beroept op Mofes en de Profeeten, noch op,
gefchiedkundige waarheden, maar voor menfchen»,
die wysheid zngten, begint met waarheden, die uit
de Godlyke Openbaaringe in de Natuur gekend kunnen
worden, en zig daarby op hunne Profeeten , de
Griekfche Wysgeeren, beroept, en zo verder tot,
Christus komt, gelyk ik in myn Samenftel eenen gelykengang
tot het zelfde oogmerk gegaan ben,zo blykt.
hieruit middagklaar, datPaulus niet enkel in Gebruiken
getragt heeft aan allen alles te worden, om veelen
te winnen. Het onderfcheid tusfehen Leerwyze en
de Leere zelve, kenne ik beter dan de Rectnftni;
want als hy my tegenwerpt, dat ik die beiden
verwisfele, wenschte ik wel te weeten, of hy het'
tot een goede leerwyze niet noodig houde, dat men
de kundigheden , die de menfchen reeds hebben,
gebruikt om de nieuwe waarheden daarin aan hun
voor te ftellen; en hoe hy het dan maaken zal, wanneer
Christus zig als vernedert tot de vooroordeelen
van zyne zwakke reisgenooten, om hun vertrouwen
te behouden, en de Kanaaniten by de Jooden voor
honden verklaart. Behoort dit tot gebruiken of tot
de leerwyze?
2. De Beöordeelaar rekent het my verder tot een
groot gebrek van letterkundige kennisfe toe, dat ik
§ É. zeide: dat men de Zaligheid zeer algemeen fielt
in ftellige aangenaamheden. Hy die den eerften paragraaf
van myn Samenftel leest, zal bevinden, dat ik
G j niet

f cö Tweede Opheld. over het belang
niet van wysgeerig-godgeleerde fchriften, maar van
Leerboeken en voorftellen aan het volk fpreeke, en
daarvan zegge, dat deezen het gevoelen in de Christenheid
algemeen gemaakt hebben, als of de Hemel
een plaats , en de Zaligheid een opëenftapeling is
van uitwendige aangenaamheden, die op de menfchen
werken. Hoe men nu eene groote letterkundige
kennisfe noodig hebbe, om juist te weeten, welke
denkbeelden over het begrip van Zaligheid onder de
Christenen heerfchen, zie ik niet. Ieder leezer vraage
den eerden burger man den besten, hoe hy zig
de Zaligheid voorfielt, en oordeele naar het antwoord,
dat hy dan krygt, tusfehen den Recenfent en
my. Doch veelal zullen myne Leezers in ftaat zyn,
om dit uit het Katechetisch onderwys, dat zy in hunne
jeugd kreegen, te beflisfen.
3. Dat ik, naar het inzien van den Beöordeelaar,
in de aanmerking op § 42. zoude gezegd hebben, dat
de oude Perfen geen twee Beginfelen hebben aangenomen,
maar gelyk Leibnits gevoelden, toont duidelyk,
dat de Recenfent geen harsfenen heeft om iets
door te zien, noch dat hy gefchikt is voor fchrandere
aanmerkingen. Daar zegge ik zelfs : zy beweerden
, dat 'er twee Beginfelen waren, maar dat het
beginfel des Lichts eigenlyk alleen maar werkzaam
was, en dat der Duisternis of ftoffe meer lydelyk en
voorwerpelyk; en dat zy dus, naar myne gisfing,
in hunne beeldfpraake naby kwamen aan het gevoelen
van Leibnits , dat naaralyk de paaien van het
goede, gevolglyk het gebrekkige en het daarin ge.
gronde kwaad in de Weereld , zynen oorfprong
heeft

myner Tegenfchryveren, " ïof
heefp uit de wezenlyke voorwerpelyke gefteldheid
der eindige dingen. Zodanig iets juist te verftaan
en te bevatten, fchynt, uit bet gantfche charakter
der beönrdeehnge, verre uitgeftrekter dan de wysgecrige
gezigtseinder van den Beöordeelaar te reiken.
Hieruit Iaat zig ook verklaaren, hoe hy myne onderftclling
van den oorfprong van den Godsdienst
en het gebruiken van Offeranden onder ruuwe
menfchen, die toch nergens voor nieuw verklaard
wordt, als een ftaal van myne gebrekkige letterkundige
kennisfe kan opgeeven. Eindelyk komt de
Schryver ook op myne Wysbegeerte. De verwagting
der Leezeren maakt hy gaande door te vraa»
gen: Maar de Wysbegeerte zal misfehien de fïerkte
•van den Schryver des Samen/Iels zyn? En daarop
geeft hy, op zyne wyze, proeven van myne zwakheid
in dezelve.
i. Vooreerst zoude ik § 10. Gebreken en Kwaa;l
• met elkahderen verward hebben. Jammer is het,
dat de Heer Recenfent ons zyne befluiten hiero-
• verniet heeft bekend gemaakt. Tot nog toe zyn de
Wysgeeren, zo ver ik weet, het daarover eens
geweest, dat alle gebrek een waar kwaad is >
fchoon alle kwaad geen bloot gebrek zy. Is blindheid,
dewyl' het bloot een gebrek aan 't gezigt
, is, geen kwaad? Is gebrek aan een braaf hart.
gebrek aan een juist begrip, wat een beoordeel
ling zyn moet, gebrek van onderfcheiden en bepaalde
denkbeelden van den inhoud en het plan
van een boek, 'tgeen men voorzig heeft liggen; is
dit alles geen kwaad in eenen Recenfent ï Moe.'
ten

ió8 Tweede Opheld. over het belang
ten insgelyks alle zonden van nalaatigheid, alle
zonden, dié uit gebrek van een behoorlyk
gebruik onzer reden en van ons geweeten voortkomen,
alle ongeloovïgheid, alle onwilligheid tot
het goede, niet tot het kwaad gerekend worden?
Waarom noemt men ze dan zondig, indien gebreken
geen kwaad zyn? Hy die zo weinig wysgeerige
denkbeelden, zo weinig kennis heeft van
het gewoon wysgeerig taalgebruk, kan ze»
kerlyk uit den nopten paragraaf niet wys wor-
' den; want uit de enkele woorden van Laakzugt
en vaneenen overgegeven Booswigt, kan zulk een
Wysgeer het niet mogelyk agten, dat daarvan
nog iets goeds gezegd kan worden.
2. Verder is, volgens de meening van den Beöordeelaar,
in myn Samenftel het denkbeeld van wik
lekeurig en ftcllig doorgaans onder een verward.
Ten allen gelukke heeft hy, tegen zyne gewoon,
te, twee bladzyden vroeger verklaard, tvelke
denkbeelden hy zelve aan deeze twee woorden
hegt, waaruit wy de bron der gewaande ver"
warringe leeren kunnen. Hy zegt, bladz. 233.
willekeurige wetten zyn, die in het geheelgeenengrand
hebben; maar ftellige wetten zyn zulken, waarvan
wy de reden niet kunnen bigrepen. Beide verklaaringen
zyn gebrekkig , zo wel volgens het wysgeerig
als regtsgeleerd taalgebruik. Willekeurige
verordeningen hebben ook haare gronden , maar
van een andere foort, dan de natuurlyke zyn. Men
moet hier vooraf het tweevoudig gebruik van het
woord willekeurig onderfcheiden. Somtyds wordt
het

myner Tegenfdryvercn* toe
het tegen billyk en redelyk overgedeld, en dan zegt
men wd, flat pro ratione voluntas. Deeze willekeurige,'oppermagtige,
otdespotieke verordeningen
hebben geenen grond van regt of billykheid, maar
wel onderwerpelyke gronden in de oogmerken, die
de volftrekte Alleenheerfcher daardoor zoekt te
bereiken. Wanneer de groote Heer der Turken
eenen ryken doch onfchuldigen onderdaan beveelt
te wurgen, dan is dit bevel uitwendig willekeurig
, en nogtans heeft hy daartoe een zeer
kragtigen onderwerpelyken grond, dat hy daardoor
naamlyk de fchatten van deezen ongelukkiger»
wil bemagtigen. Van deeze foorte van willekeurigheid,
welke voldrekt tegen regt en billykheid
overgefteld is, wordt in myn Samenftel eigenlyk
niet gefprooken. De meeste Christen Godgeleerden
van alle Gezindheden neemen, wat
ten minden de woorden betreft, aan, dat Gods
verordeningen zuivere waarheid, geregtigheid en
goedheid zyn. Dan dit belet hen, die Augustiuus
gevoelen aanneemen, in 't geheel niet, tevens
te beweeren, dat God gantsch willekeurig
zekere menfchen heeft uitgezonderd , om hen
tot vaten des toorns te bereiden , hun zyne genade
te ontzeggen en ter eeuwige verdoemenisfe
ie verwyzen. Op het zelfde loopen ook eindelyk
de gevoelens uit van hun, die 's menfchen vryheid
en natuurlyke kragten tot het goede bedryden.
Maar dat zyGod niet te min het beste Wezen noemen
, deswegen behoeft men zig niet te verwondederen,-
want op de overeen demming of tegenftry.
dig-

Ilo Tweede OpheJd, over het belang
digheid der denkbeelden ,komt het by de meeste
Samenflellen , die door den geest van eenen byzon-
. deren aanhang beftierd worden, in 't geheel niet
aan, indien de tegenftrydigheid maar niet handtastelyk.in
de woorden te zien is. Maar het woord
willekeurig heeft een gantsch andere betekenis 9
wanneer men het tegen natuurlyk overftelt Natuurlyk
noemt men in wetten, 't gere door de natuur
van de daad en van den daader, wien de wet
gegeven is, voldoende bepaald wordt, of het gene
toereikende voorwerpeïyke gronden heeft; en willekeurig
is in tegendeel, het gene uit de natuur der
daad en van hem, die daartoe verpligt zal worden,
met toereikende bepaald is , maar eerst door den
wil des Wetgeevers zyne volle bepaaling erlangt; of
hetgeen oponderwerpelyke gronden van den Wetgeever
rust. Eveneens is het gefteld met Atnatuurlyke
tn willekeurige belooningen en ftraffen. In demensch„
lyke verordeningen is noodwen lig veel willekeurigs,
zo omdat menschlyke Wetgeevers alle geval,
len niet kunnen overzien, die daarom dikwyls 't
gene in de meeste gevallen natuurlyk regt en goed
is, tot een algemeenen regel maaken; als omdat
zy te gelyk daarby agt moeten geeven op hunne eigen
bepaalde vermogens, en daarom niet al leert
het geluk hunner Onderdaanen als den eenigen
grond kunnen aanneemen, om hunne verordeningen
te bepaalen. Als men, by voorb. ,onderftelt, dat het
naar regten is, de goederen vaniemant, die zonder
Testament fterft, over te laaten aan hun, welken
hy bet meest lief had: dan zal het eener mehsch-
I ' " H-

myner Tegenfchryveren. liï
ïyke Overheid in de meeste hyzondere gevallen
onmogelyk zyn, om met zekerheid te ontdekken,
in welk een trap de Verftorvene zyne bloedverwanten
of vrienden heeft lief gehad. Dit gebrek
van voorwerpeïyke of toereikend beflisfende gronden
in het crfregt, moet de Wetgeever door een
willekeurige bepaaling vergoeden. Daarom zyn
de welmeenendfte wetten van menfchen, fteeds in
*t een of ander opzigt gebrekkig, en kunnen ten
hoogflen op de meerderheid der gevallen worden
toegepast. Ja daarom zyn de kundigfte en braaffte
Regtsgeleerden dikwyls over de zelfde vraag
van zeer verfchillende gevoelens. Daardoor zien
wy dat de eene Wetgeever het halve goed van
den Man aan de Weduwe, anderen flegts een
kindsgedeelte toegekend hebben. Beide verordeningen
hebben iets willekeurigs , doch niet in
dien harden zin, dat het reden en billykheid wederfpreekt,
maar eeniglyk in tegenftellinge van
het natuurlyke, dat zig van zelve uit klaarevoorwerpeïyke
gronden voldoende bepaalt.
Doch dikwyls kan ook een, Vorst, zo wel als een
Vader, in zyne verordeningen niet blootlyk zien op
't gene voor zyne onderdaanen of kinderen het besje
is, maar moet ook te gelyk met zyn eigen vermogen
en omfbmdigheden te raade gaan. Wanneer
het, by voorbeeld, voor den Zoon best zoude voe.
gen , om hem te laaten ftudeeren, maar dat het vermogen
van den Vader daardoor te zeer uitgeput zoude
worden, of wanneer een Vader de hulp van den
Zoon in zyn beroep tot eigen onderfteuning behoefde,'

Tweede öpheld. over het belang
de, dan moet hy uit onder werpelyke gronden geheel
anders over den Zoon befchikken, dan hy buiten dat
doen zoude. Ter behoorelyke plaatfe zal ik in deeze
verdeedigingen breedvoerig -aantoonen, dat al het
willekeurige in de wetten,alleen voortkomt uit de
zwakheid van doorzigt of vermogen in den Wetgeever,
en dat zulks daarom in de godlyke verordeningen
geen plaats kan hebben, omdat Gods verftand
ten allen tyde de toereikende voorwerpeïyke gronden
kent, en zyne Algenoegzaamheid hem in ftaat ftelt,
om enkel het geluk zyner Onderdaanen in agt te
neemen ; en dat in zyne Wetgeevinge derhalven geen
aanmerking op zyn eigen perfoon eenige onderwerpelyke
gronden kan opleveren.
Verder zegt de Recenfent: Stellig is, waarvan
w y de gronden niet kunnen begrypen. Ook dit denkbeeld
is valsch, en het woord wordt tegen het gewoone
taalgebruik verklaard. Als de Koning op ieder
pond koffy twee Grosfchen inkomende regten vordert,
dan is dit immers onloochenbaar een ftellige
en geenszins een natuurlyke wet: en evenwel kan ik
zo wel de voorwerpeïyke als onderwerpelyke gronden
deezer wet begrypen , en haare billykheid erkennen.
Maar daardoor, dat ik die weete, houdt
die wet nog niet op ftellig te zyn. Dus wederom
verwarde kennisfe by den Recenfent, en geenszins
verwisfeling van denkbeelden in myn Samenftel.
Een ftellige wet is van een natuurlyke wet onderfcheiden,
door de verfchillende bronnen, waaruit
ik myne verpligting tot derzelver waarneeming afleide.
Een wet is natuurlyk, wanneer de verpligting

myner Tegenfchryveren. 113
tiiig daartoe bloot uit de natuurlyke gevolgen der
daaden, die zy voorfchryft, gekend kan worden:
en een wet is fiellig, wanneer de verpligting daartoe
uit den üitdrukkelyk verklaarden wil van den
Wetgeever, of uit de beweegredenen, die daaraan
willekeurig verbonden zyn, gekend wordt. Een
èn dezelfde wet kan daarom te gelyk natuurlyk en
ftellig zyn, wanneer ik myne verpligting tot dezelve
zo wel uit de natuurlyke gevolgen, als uit de
wil'ekeurig daaraan verbondene ftraften of bëlöoningen
van den Wetgeever kan afleiden. Dus is de
wet: gy zult geen valsch getuigenis geeven, zowel
een natuurlyke wet, voor zo verre uit de natuurlyke
kvvaade gevolgen de verpligting , om daarnaar te
bandelen, reeds gekend kan worden; als een Heilige
wet, die den Jooden volgens de wet van Mofes;
en een iegelyk Burger volgens de wetten van zyn
Vaderland verpligten uit hoofde dier ftraffen, welken
tegen een Valsch getuigenis zyn vastgefteld.
Op dezelfde wyze kan ook een befpiegelende ftelling
een waarheid zyn van den natuurlykeu Goddienst
, en te gelyk een ftelling des geloofs van eenen
Jlelligen Godsdienst, naarmaate zy of uit de hatuur
der dingen, of uit het getuigenis eener godlyke
verzekeringe, kan afgeleid en voor waar gekend
worden.
Wanneer voor het overige gevraagd wordt; of
wy ten allen tyde in ftaat zyn, om de vóorwer
pelyke of" natuurlyke gronden van alle geopenbaarde
godlyke we: ten volkomen te begrypen; en of veelen
derzelven ons niet willekeurig kunnen voorkomen

H4 'lv.ccde Cphcld. over bei belang
die het egter niet zyn? — zal ik my daarover verklaaren.
Wy moeten hier vooreerst onderfcheiden,
of 'er gefprooken wordt van algemeene godlyke
wetten, waartoe het gantfche menschlyke Geflagt
ten allen tyde verpligt is, of van byzondere Ver"
ordeningen, die maar voor byzondere menfchen of
Volken, onder byzondere omftandigbeden van plaats
en tyd, gefchikt zyn. In het laatfle geval kunnen
er veele voorwerpeïyke gronden in de uitwendige
betrekkingen plaats hebben, die wy allen niet kunnen
overzien noch begrypen; en 'er kunnen , by
voorbeeld, in een Wetboek, dat den Israëlieten, als
inwooncren van Paleftina, op een zekeren tyd ge_
geven werdt , ongemeen veel wetten voorkomen
die ftellig zyn en ons willekeurig toefchynen, fchoon
zy niet te min haare genoegzame redenen in de
toenmaalige natuurlyke en zedelyke gefteldheid van
dat Volk, en in deszelfs uitwendige betrekkingen
hadden, fchoon wy die nu niet meer ontdekken
kunnen. Maar wanneer 'er gefproken wordt van
Wetten van eenen algemeenen Godsdienst voor h t
gantfche menschlyke Geflagt, dan ziet ieder eerstbegin,
nend Wysgeer zelf • dat, indien zulke algemetr.e Wetten
natuurlyk zullen zyn, of voldoende voorwerpeïyke
gronden hebben, die gronden dan gezogt moeten
worden, in het gene by alle menfchen en ten allen
tyde plaats heeft en onveranderlyk blyft. Daar nu
de menigvuldige Maatfchappyeft van menfchen niets
anders met eikanderen ten allen tyde gemeen hebben,
dan hunne natuur en hunne natuurlyke onver,
anderlyke. betrekkingen jegens God en jegens de
Wee-

myner Tegenfchryveren. n5
Weereld in 't algemeen; zo blykt, dat derhalven
alle Voorfchriften en Wetten, die tot eenen algemeenen
Godsdienst behooren, uit *s menfchen natuure
en uit zyne betrekkingen tot God en het Ge.
heelal in zig zclven kenbaar, en, by gevolge, natuurlyke
Wetten moeten wezen. IV'aar de ondervinding
leert ten klaarfte, dat verre de meeste meniehen
zig op het onderzoeken der dingen niet genoeg
toeleggen, en dat veelen daaroe ook minder
bekwaam zyn , en dat zy dus niet in ftaat zyn,
óm veele natuurlyke wetten, ten minden derzelver
nadere bepaalingen, uit de natuur der dingen af te
leiden, en nog minder om zig van derzelver alge-
Rieene verpligtinge volkomen te overtuigen ; om
Welke reden een geopenbaarde Zedenkunde voor een
Volk, een uitfteekenden voorrang heeft boven een
bloo-e viysgeerige.Zedenleer. Maar hoe zeer een
geopenbaarde Zedenkunde als een verzameling van
ftellige wetten moet voorged aagen worden, opdat
*s menfchen verpligting daartoe Voor ee en iegelyk
des te duidelyker blyke; moet nogtans de Godgeleerde,
de Wy-geer, en inzonderheid de Leeraar
des Volks in ftaat zyn, om de voorwerpe'yke grolden
der geopenbaarde wetten te kennen en duidèlyk
te h.grypen; want anders zouden die godlyfêe
wetten grootelyks onvolmaakt zyn. Want zo lang men
de rationes legum, de eigenlyke gronden en oog.
merken der wetten, niet duidelyk kent, is men ook
niet in ftaat, haar belioorelyk op alle gevallen fce
te pasfen; en men loopt gevaar, of om dczelven
in een al te bepaalden zin, ma^r ten halve te ver-
II 2 YUl".

HO' Tweede Opheld. ovïf het belang
vullen, of door den zin daarvan te verre uit teflrekken,
tegen de'zeiver oogmerk te handelen, of ï n
dweepende uitfpoorigheden te vervallen. Hierom
zal ik ter behoorelyker plaatfe aantoonen, dat alleen
die godlyke Wetten , welken de Leeraaren
des Volks zien kunnen in de Natuur gegrond te
zyn , aan het menschlyk Geflagt ten waaren zegen
.vèritrekken, en dat het een zeer gebrekkelyke gefteldheid
van een algemeene Wet is, wanneer haare
oogmerken en gronden door derzelver Uitleggers
niet gekend kunnen worden ; en dat der.
halven alle waare godlyke Wetten deeze volmaakt,
heid. moeten hebben, dat haare oogmerken en gronden
zo niet door al'en, altans door de Leeraaren
.moeten gekend kunnen worden.
Hierop gaat de Recenjent tot een ander bewys rnyaer
flegte Wysbegeerte over. ' Hy fchryft: „ Het
,, is zeer zonderling, dat een Wysgeer de Symbow
lïjcbe Boeken voor burgerlyke en flaatkundige
w Wetten verklaart §88 Begrypt de man niet, dat
H deeze Helling regtsftreeks op het tegenovergeltel-
„ de van. Verdraagzaamheid uitloopt, welker Predi-
„ ker hy egter zyn wil. Zyn zy zodanig, dan kan ook
„ een H.mdrik Vilt. een wet der zes artikelen
„ geeven, en dan hebben wy de Inquijitïe met alle
„ haare gruuwelen en verwoestingen te wagten." —
De Recenfent vei raadt in deeze uitroepinge wederom
' eerte dodrgiande verwarring van gedagten. SytnboHfcbe
' Schriften zyn op zig zeiven geene wetten . maar eeniglyk
oper/baare Belydenisfen, wat de aanzienlykfle Leer.
" aars en medeleden van zeker godsdienftig Genoo t.
* ö " fchap

inyner Tegenfchryveren.
tchap VOT waarheid houden; en in 't vervolg van
tyd worden zy gedenkftukken, van 't geen op een zekeren
tyd door die gezindheid geleeraard is. Maar een
weereldlyke Overheid heeft het regt om den inhoud
van die belydenisfchriften te onderzoeken,
voor zo verre zy naamlyk op de rust, de goede orde
en het welvaaren der Maatfchappye betrekking hebben
; want voor het overige gaan de leeringen des geloofs
der Overheid niet aan. Wanneer de Vorften nu oor-
deelen, dat in zodanige Symbolifche belydenis niets
is, dat nadeelig kan worden voor de goede orde en
rust van den Staat, dan kunnen zy egter aan zulk eene
gezindheid, in hetrekkinge tot haare geloofsleuze of
Symbola, diezy, om uit dat oogpunt onderzont te worden
, opftelde, een vrye en openlyke oefening van
haaren Godsdienst niet anders toeftaan, dan onder
voorwaarde, dat de Leeraars zig in hunne openbaare
redenvoeringen naar die Symbolifche Schriften gedraagen,
en nimmer eenige andere beginfelen, nadeelig
voor den Staat en het geluk der Burgerye, verfpreiden
zullen. Men ziet dus, dat het gezag der SymiVó/^A/Schrifteh,
in zo verre zy als wetten befchouwd
moeten worden, alleen rust op de verordeningen der
Overheid , dat naamlyk allen , die het openbaare
Leeraarsampt bekleeden zullen, zig verbinden moeten
o n naar dezelven te leeren. Maar deeze verordening is
onloochenbaar een burgerlyke wet, dewyl ze beoogt
om de rust en goede orde in den Staat tehandhaaven,
en om het leeren van alle verkeerde, oproerige
en onzedelyke beginlblen te beletten. Ieder man
van verftand ziet nu van zeiven, dat ik de volinaaktfte
H
3 Ver-

n*8 Tweede öpheld. over het belang
Verdraagzaamheid leere, dewyl ik het wettig gezag"
der Symbolifche boeken bepaale tot die leeringen,
welken op de rust der Maatfchappye betrekkinghebben
; voor het overige aan de Overheid geenszins'
het regt toekennende, om over de waarheid of valschheid
der geloofsleere, over haare fchriftmaatigheid
of onfchriftmaatigheid, over der zeiver nuttigheid
of fchaadelykheid, met betrekkinge tot den inwendigen
mensch, geregtelyk te kunnen beflisfen.
Ondertusfchen is dit onderwerp wel waardig, dat
wy het in deeze Ophelderingen opzetlyk behandelen;
omdat veele Godgeleerden zeer verkeerdelyk
waanen, dat het gezag der Symbolifche Schriften afhangt
van de overeenftemming van alle de Leeraaren,
of van de verdorven Stgters en Schryvers eener Gezin
Jheid , weshalven de Godgeleerden zelfs niet eens
de bevoegde uitleggers zyn van de verordeningen
der Overheid, over het geregtelyk gezag der Symbolifche
Schriften, en nog minder de bevoegde Regters
om over hunne Medebroeders in deeze betrekking
te oordeelen. Maar by uitdek zonderling zyn
de gedagten van den Recenfent, als hy gelooft, dat
het misbruik, 't welk een Despoot van zyne magt
kan maaken , als hy wil, verhinderd kan worden
door den naam, welken de Godgeleerden aan de
verfcheidene foorten der wetten geeven. My dunkt,
dat een Hendrik VIII., wanneer hy iets wilde verordineeren,
geenszins vooraf zoude verneemen, on -
der welke Hoofdhenaaminge of Rubriek de Godgeleerden
zyne wetten tellen zouden. Nimmer kan 'er
cm Inqui/ttie OZI&MQ, daar de Overheid enkslziec

mynêr Tegenfchryveren.
1 J
5
op het bewaaren van de goede orde in den Staat, en
voor het overige de waarheid in zo verre laat zoeken,
gelooven en verbreiden , als zonder ftooring der ge.
meenc ruste maar eenigszins beftaan kan.
De Heer Beöordeelaar meent op deeze wyze vol.
doende beweczen te hebben, dat het my aan alle
zaaklyke kundigheden ontbreekt; en wil daarom ten
laatften ook aantoonen, dat ik' zelfs my niet eens
verfta, om een goede taal te fpreeken, en dat myn
ftyl allerjammerlykst is. Zie hier zyne eigen woorden
daaromtrent.
„ De ftyl van den Schryver zal iemant bezwaare-
„ lyk aangenaam en gefchikt oordeelen. De zaaken
woiden niet verdeeld maar verfnipperd: geduu-
„ rig ziet men voor zig een tafel, geheel bont van
„ arabifche en romeinfche getallen en letteren. Zync
wyze van voordellen is wydloopig en afgetrok-
„ ken ; zyne manier van uitdrukken is onbe-
„ paald; zyne taal is onzuiver en plat (jncdifance,
„ raifonnemcnt, COl'batC UntC); zyne becldfpraaken
„ verongelukken gewoonlyk: by voorb., § 12. in de
aanmerking , worden de menfchen dronken uit
„ den overvloed van Gods magazyn ?'*
Hierop antwoorde ik, dat het oordeel van den
Heer Recenfent hieromtrent voor anderen niet kan
beftisFen', vooral omdat hy myn gefchrift in zulkeen
kwaade luim gelezen heeFt. Ik moet het aan myne Leezeren
overlaaten, in hoe verre hun myne fchryfwy.
ze gefchikt en aangenaam, of verveelende is voorgekomen.
Zekerlyk was 'er, zelfs naar myn oordeel,
in enkele plaatfen en uitdrukkingen veel te verbete-
H4
r
* n
3

120 Tweede Opheld. over bet belang
ren, indien het in zulk een gefchrift op den lof eener
fierlyke fchryfwyze moest aankomen. Maar ik meende,
dat alle Vrienden van waarheid, gemoedsrust
en deugd, zig in een boek, waarin de gewigtigfte
belangen van den mensch verhandeld worden,
ce zeer met den zaaklyken inhoud zouden bezig houden,
dan dat zy agt zouden geeven op etlyke onregelmaatighedcn
der fchryfwyze, of op eenige gebreklyke
uitdrukkingen , die geen verandering in den
zin maaken. Maar wanneer de Heer Beöordeelaar
ten bewyze, dat myne beeldfpraaken verongelukken,
myne woorden bybrengt uit de aamerkingop
§ 12. „ Zy worden dronken uit den overvloed van Gods
„ magazyn", dan weet ik niet, hoe ik dit verklaaren
moet. Zoude hem waarlyk Luther's overzettinge
van den Bybel zo onbekend zyn, dat hy niet wist,
dat deeze plaats in geenen deele myne eigen beeldfpraakis,
maar eenfpreukuitPlalmXXXVI 9, welke
ik, volgens Luther's overzettinge, woordlyk,overgenomen
en de plaats daarenboven heb aangeweezen-
Ik heb daarin niets veranderd, dan dat ik in plaatfe
zyner dubbelzinnige uitdrukkinge, Gods Huis gefield
hebbe Gods magazyn. En hierin kan'toch tegen de
beeldfpraak niet gezondigd weezen, dewyl wy
een huis, waaruit menfchen en vee gevoed en
met fpysen drank verzorgd worden, immers overal,
ook m Duitschland , een Magazyn pleegen te noemen
Men zoude in waarheid de grootite ongeregtigheid
der weereld begaan, indien men de waardige
leden van de godgeleerde Faculteit te Göttingen
verdagt wilde houden, als of iemant derzei ven hef
min"

myner, Tegenfchryveren. i$r
minde deel aan zulk eene beöordeeling kon gehad hebben.
Overal zien wy een map die voor
niets minder dan voor verheven denkbeelden vatbaar
is; die zig met letters en kleinigheden ophoudt
, en in zyn kwaade luim de onfchuldige
Arabiiche en Romeinfche getallen en de fpreuken uit
Luther's overzettinge van denBybel, bybrengt als
zo veele bewyzen van de ondeugendheid mynes
Samendels. Welke vriend van den Godsdienst zal
by het leezen van zulk eene beöordeelinge met my den;
wensch niet herhaaien, waarmede ik den 88 § van
myn famenflel befluit: Dat de Christen Godgeleerden
éénmaal mogten ophouden aan den letter dei-
Heilige Schriftuure te knabbelen, en zig gefamen-
Jyk vereenigen , om den geest van deezen Godsdienst
, en deszelfs groote geboden van geregtigheid,
liefde en trouwe oyeral te verbreiden!
Wanneer men deeze gantfche beöordeeling doorleest,
vindt men daarin zelf het minde fpoor
niet van een fchrander wysgeerig doorzigt,
of doordringend oordeel. Niet een eenige
uitlegkundige aanmerking; niet het geringde
waardoor de vraagen in gefchil naauwkeurigerkunnen
bepaald of eenig nieuw licht daar aan bygezet
kan worden, is by hem te vinden. Veeleer
vertoont zig overal een doorgaande verwardheid
van denkbeelden, die den Recenjent fomtyds fpooken
doet zien en to. verkeerdheid vervoert. Het
fpreekt derhalven vanzelven, dat geen der gewoone
Leeraaren in de Godgeleerdheid te Göttingen
deeze pen bedierd kan hebben; maar dat de Bell
5 oor-

122 Tweede Opbeld. over bet belang
oordeelaar behoort tot die groote menigte van naamgeleerden,
welke belezenheid en gegronde kundigheden
met eikanderen verwarren; die zig vobrnaarnlyk bezig
houden met het verzamelen van vreemde gedagten
van andere geleerden, en die dan uit deezen mengelmoes
van ongefchikte door één gemengde en
nog minder doorgedagte denkbeelden, zig niet kunnen
redden , en nog minder weeten, waartoe het
een of het ander behoort, of nuttig is.
Vol moeds beiluit ondertusfchen de Recenfent ,
zyn beöordeeling , waarmede hy het famenftel en
deszelfs fchryver meent alle agting by de geleerde
weereld benomen te hebben, met deeze woorden:
Zo ftaat het met de geleerdheid en welfpreekendheid
van den derden Hervormer na Paulus en
Luther! Ik magt daartegen wel vraagen :
hoe zoude het 'er met Paulus en Luther's geleerdheid
en welfpreekendheid wel uitzien , wanneer iemant
ons hunne Schriften, volgens de grondftellingen
van den beöordeelaar, en in zyne kwaade luim
wilde voorhouden ? Hy die Luther hoogagt, brengt
nogtans zyne door my aangehaalde woorden by
als het klaarfte bewys eener verongelukte beeldfpraake;
en ftelt myne gronden, die ik uit Paulus
Schriften ontleende, voor als grondftellingcn, die
tot het affchuuwelykst bedrog leiden!
Het overige der beöordeelinge behelst een verminkt
uittrekfel uit § 88 van het Samenftel, waarin ikuit
het gedrag van Christus en zyne Apostelen regelen
van voorzigtigheid afleide voor Leeraars die
zy, zig in gelyke omftandigheden bevindende, in

myner Tegenfchryveren. ÏSJ-
huu leeraarampt moeten in agt neemen. Volgens de
Verwarde verbeelding die by veelen over deeze
ftofte heerscht,vindt de Beöordeelaar myne gezegdens
zeer wanzedelyk, en verklaart ze voor bewyzen
van de flegtheid des harten van den Schryver.
In 't vervolg zal ik dit onderwerp in eene byzonre
Opheldering voor myne Leezers in ren helder
licht plaatsen; tewyl ik hier vooraf het gezigtpunt
zal aantoonen, waaruit de vraag: „ of men
3j de menfchen in hunne vooroordeelen en dwaaj,
lingen kan laaten, en zig in zyne ondevwyzinge
j, daarnaar fch.kken, zonder de opregtheid tekwetf
t zen? " ovcrwoogen moet worden.
Menschen, die door vooroordeelen verblind zyq,
behooren tot de geeftlyk ziekeq, en zyn ten aanzien
der voorwerpen, wa rin zy verblind zyn ,
gelyk aan onzinnig : of dronken menfchen, die fchyn
en waarheid , inbeelding en ondervindig niet kunnen
onderfcheiden. Gelyk nu de opregtfte man
van het fynst en tederst zedelyk gevoel, geen
zwaarigheld zal maaken, om zig naar de' zotte
verbeeldingen van een dronken man of van een
mensch, in een heete koorts ylende, te fchikken,
en hem in veelen zyner ongerymde gezegdens
gelyk te geven, wanneer dit het eenigfte middelis
om zyn vertrouwen te winnen, en tot het gene voor
hem 'c befte is, over te haaien; e.en min behoefteen
Lecraar zvraarigheid te maaken, om zig, voo r
eenigen tyd, naar den dwaalenden waan, zyner toehooreren
te fchikken, wanneer hy hen daardoor kan
Ueweegeu, om zig met een volkomen vertrouwen aaa»
zyne

ïjtf Tweede öpheld. over bet belaag
zyne beflieringe tot de waarheid en tot hun eigen
welzyn, over te geeven. Daarom bleef Christus
zelfs, die de Jooden van hunne verknogtheid aan
de MosaïfcheGodsdienstplegtighedenverlosfen wilde,
ïnzyn gantfche leeven de wee van Mofes waarnee •
m
en, dewyl hy anders by hen in 't geheel geen
gehoor zou gevonden hebben.
Nu zoude Ik my verplige rekenen, om myne
Leezers om verfchóoning te verzoeken, dat ik hen
zo lang met deeze Göttingfche Recencïa heb bezig
gehouden, wanneer ik daarin hun voordeel niet
meer in agt genomen hadde, dan myne eigen verdediging
tegen eenige perfoonlyke verongelykingen ,
welke daarin bevat zyn Er was my aangelegen ,
om veele dingen vooraf kortlyk aan te Hippen ,
die in de volgende Ophelderingen, ter weeringe van
veele wanbegrippen uitvoeriger, behandeld zullen
worden, en om daardoor te verhinderen, dat men over
het een en ander (tuk niet al te fchielyk tegen my
befliste, tot dat ik op de tegenwerpingen myner
partyen zal geantwoord hebben. Maar voornaamlyk
wilde ik den vrienden van myn Samenftel,
door het ontleeden der Göttingfche beöordeeling,
het genoegen geeven, om op te merken, hoe fterk
de geleerdfte partyen, door haare beöordeelingen
en tegenbeöenkingen, de algemeene waarheid van
myn gevoelens, hunnes ondanks, bevestigen. Men
ziet in de Göttingfche beöordeeling een Geleerden
van geen geringen rang. Want dat hy tot
een Medearbeider aan dit werk gekooztn is, ver.
wekt

myner Tegenjcbryverèrl. 12j
wekt datgunflige vooroordeel, dat hy in den eeneri
of anderen tak der Godgeleerdheid een uitfteekende
fterkte moet bezitten. Hy fpreekt op den toon vaa
iemant, die gewoon is zig tegen veele . anderen,
op te weegen, en te verwagten, dat men zyn
oordeel over de geleerdheid van eenen Schryver
eerbiedigen zal, als de uitfpraak van een grootea
Geleerden, die alle gezag waardig is. Deeze grote
geleerde nu is vol misnoegen over myn Samen-
Hel, enhy verzekert, dat hy een gantfeh boek kan vol
fchryven alleen met de aanwyzinge van de ontelbaare
feilen, die daarin voorkomen: uit deeze menigte kipt
hy delompfteen gewigtigfte. uit, en legt zc bloot
voor het Christlyk geleerde Gemeen.. Zou het
dan nu niet geoorloofd zyn .om dit befluit te maaken:
Wannéér een groot Man, dat is, die zig door
Geleerdheid van den gemeer.en hoop der Godgeleerden
onderfcheidt, wlén het van gantfehen harte
daarom te doen is, om het Samenftel cn zynen
Schryver alle agting by het gemeen te doen vér.
liezen, niets jrewigtigers daar tegen kan inbrengen
dan in deeze beöordeeling gefchied is, dan moec
in waarheid tegen Sfypbaffs gevoelen over de
Christlyke Leere der Gelukzaligheid, niets wezenlyks
met grond kunnen'ingeóragt worden; en wanneer
een zodanig Godgeleerde 'zig in eene beöordeeling
van een zo opmcrkelyk gefchrift, waarin
den Geestelyken ukdrukkelyk twistzugt over kleinigheden
verweeten Wordt, nogtans niet.onthouden
kan, om meer agt te geeven op het bywerk
en den letter, dan op den geest en het wezen-
lyke

iaG Tweede Opbeld. ever bet belang
,yke van dat gefchrift, dan moet de Schryver vari
het Samenftel immers geen ongelyk hebben, dat hy
de h .erfchende denkwyze zyner Am tgenooten be.
fiset, en op eene uitgèbreiderhervortninge daarvan,
tot heil der Chtistenheid, aandringt.
Voor het overige heb ik de gantfche Göttingfche
beöor leeling laaten drukken, en als een Bylaage
agter dit Huk der Ophelderingen gevoegd; op dat
niemant vermoeden mogte, als of ik de eene of
andere gewigtige tegenbedenking overgcflaagen ,
of de gronden van den beöordeelaar in een valsch
licht geplaatst hebbe.
Nu fchiet my nog de zesde foort myner Tegenfpreekeren
over, welke uit ftaatkundige Rationalisten
of Redenaars beftaat. Deezen hebben eigenlyk
tegen den inhoud van myn Samenftel niets te
zeggen, maar wel. tegen deszelfs bekendmaaking ,
byzonderlyk omdat het in onze moedertaale is uit.
gegeven. Alle deeze Staatkundigen komen daarin
overeen, dat de verlichting van de groote menigte
in 't {tuk van Godsdienst, meer f haadelyk
dan voordeelig is: maar de gronden, waarop zyzig
beroepen, zyn even zo verfchillende en menigvuldig,
als het belang verfcheiden is van een iegelyk',
waardoor by aangezet is, om tegen myn Samei.ftq
en alle dergelyke Schriften te yveren. Intusf^hen
kan ik myh er alleen w r cenig eoer gronden van die
Rafionatis en inlaaten; en wel over die. welken het
meest gebruikt worden < n den meeften fchyn hebben;
fchoon myne antwoorden te gelyk in ftaat
zul.

myner Tegenfchryveren. 12?
zullen zyn, om de overige,min aanmerkelyke enzeldzaamer
voorgedraagen redenen te ontzenuwen.
Eerstlyk bewceren eenigen, dat de Godsdienst
des Volks , zal die werkzaam weezen, meer in fombere
gevoelens van eerbied jegens de Godheid, dan
3
n duidelyke en klaare kennisfe beftaan moet; om
.dat de zedelyke dcnkwyze der menfchen zelden
beftierd wordt door duidelyke begrippen des verilands
, maar veelal door hebbelykheden, die zy
zig vroegtydig eigen maaken. Daarom moet dc
openbaare Godsdienst het natuurlyk goede zedelyke
gevoel, en die geneigdheid tot de deugd, welke
door de op voeding wordt voortgebragt, alleen ver
fterken en opwakkeren, zonder zig met her. bear"
beiden en verklaaren van het verftand op te houden;
naardemaal het gevoel van den Godsdienst en te
gelyk deszelfs weikzaamheid, verminderen en afneemen,
naar gelang de kennis van denzelven dujdelyker
en eenvoudiger of meer Symbolisch worde
Dat het, volgens deeze ontegenzeggelyke grondregels
der Zielkunde, beter is om, wanneer 'er toch.
gepredikt moet worden, geheimzinnige.zaaken voor
te draagen. welken het Volk noch verfbannoch vatten
kan, maar die deszelfs ontzag en eerbied voor de
Godheid en haare Dienaaren vermeerderen, cn
het gewilliger maaken om de wetten te gehoorzaamen;
dat dit beter is, dan het Volk door een
redelyk onderwys te verleiden om zelf te redeneeren,
waardoor het gewoonlyk laauwer wordt jegens
den Godsdienft, en langzaamerhand tot twyfelaars
en ongeloovigen wordt gemaakt. Daarom is het

128 Tweede Opbeld. over bet bela-ng.
beter, voegen eenigen deezer Redenaars 'er by„dat
die Mannen, die de werkzaamheid yan den Godsdienst
op het gemoed der menfchen poögen te veriterken,
meer zorgen voor dè zinnelykheid der groote
menigte, en dat zy daarop aandringen, om den
ópenbaaren Godsdienst in de Proteüantsche Kerken
eene meerdere uitwendige waardigheid en plegtigheid
by te zetten. Ècn plegtige Mis, zeggen zy,
wekt de werkzaamheid tot het goede by de Roomfch-kathólyke
Christenen vèel fterker op, dan alle
uitlegkundige eh leerftellige verklaaringen van fchrif.
tuurplaatsen en leerfïukken kunnen' te wege brengen.
De kragt eener beweegelyke diép doordringende
Muzyk; het aanfchoiwen van zO veele devootb
Menfchen; de vermenging van uitwendige pragt
met uitdrukkingen vol van de diepfte ootmoedigheid
en eerbied voor de Godheid, werken, doof
Oor en oog, zo onmiddelyk op het haft, dat noodzaaklyk
allegoede Godsdienstigen daardoor op'tfterkfte
opgewekt en tot werkzaamheid bewoogen moeten
worden. Uit alle deeze bedenkingen befluiten
zy, dat al het eenvoudiger maaken van den Volks
Godsdienst , alle te klaare ontwikkelingen, waardóór
het geheimzinnige uit de Leere verdwynl,
en al het aanmoedigen van het verftand om zelve te
denken, over het geheel genomen de werkzaamheid
van den Godsdienst by dé menigte veel meer verhindert
dan bevordert, en dat daarom ook het bekend
maaken van mjn Samenftel meer nadeelig dan
voordeelig is.
Op deeze redenen myner wyrgeerige partyen,
die

myhh 1 egehfdryveren.
& niet zo zeer in openbaare gefchriften, als wel in
byzondere gezelfchappen pleegen voorgedragen te
worden, zoude ik het niet noodig rekeren uu.et
openbaar te antwoorden; zo niet veele waardige.
Mannen, vooral die Overheids ampten bekleeden ,
3oor het fchoonfchynde daarvan werden weggefleept,
om zig tegen alle verlichting der menfchen
in 't ftuk van Godsdienst te verzetten 4
en den lafter en haat van blinde yveraars
en het nabaauwen van de groote menigte tegen
de bevorderaars daarvan, door hun aanzien als te
wettigen. Ik antwöord'e daarom vooreerst: dat het
'er by my verre af is om bet menigvuldig waare van
de boven gemelde fedemr'mgen myner geleerde partyen
zelf niette zien, of te ontkennen. Ik ffa gaarne
tbe, dat de zinnelyke mensch meer tot yver ingoede
Werken moet opgewekt worden door dh gen ,
die onmiddelyk op zyne gevoelens werken, dan
door een koel ohtleedèn van algenieene denkbeelden
en leerftukken van den Godsdienst; en in myne
Voorieezingen over de Godgeleerdheid voor
Herders en Leeraars dés Volks en overdevoorzigiigheid,
diezy in de bediening van dit hun ampt
iaoeten in agt neemen, laat ik my voor myneToehoorefs
zeer breedvoerig daarover uit, hoe noodzaaklyk
en mogelyk het teven? zy, aan onze Gods*
dïenstoefemngen een gefebikter rigting voor zinnelyke
menfchen te geeven, en hoe dit in de byzondere
Gemeenten zonder veeUerdinsch of openbaare
onrust geleideden kan, en onaaïigezieh hét onvermogen
der - Kerkenkasfën, en buiten de hüfp deH

13° Tweede Opleid, over let belang
Overheid, door de omzigtigheid van den Prediker,
Iangzaamerhand werkfteliig gemaakt kan worden.
Integendeel zullen billyke partyen van deeze foort
my ook het volgende toeftaan.
i. Alle dingen, die 's menschen zinnelykheid onmiddelyk
aandoen, alsmuzyk, uitwei dige pragt
en pleetigheden by den Godsdienst, en geheimzin*
nige zwier inde onderwyzingen des Volks, kunnen aan
de zedelyke denkwyze der menschen nimmer een juiste
rigiing geeven. Zy kunnen ze wel in eene leevendige
werkzaamheid plaatfen, en hevige gemoeds-.
beweeyingen verdekken; maar of daardoor weldaadige
of verderfelyke werkingen zullen voortaebragt
worden, hangt eeniglyk af van de klaare
kundigheden, die reeds voorafin hun verftand zyn, en
waardoor die gemoedsbeweegingen beftierd moeten
worden. Een mensch, aan wien God als een verfchrikkelyk
geftreng Wrceker van het kwaad wordt
voorgefteld , kan door de ontroeringe zyner zinnelykheid,
na een geringen mbilag tot vertwyfeling j
een ander door vallche begrippen van den pligt,
om te yveren voor Gods eere, tot woede jegens
dwaalenden; een derde door verkeerde regelen van
ootmoedigheid en zelfsverloochening, tot het onre.
delykfte gedrag jegens zyn, eigen en der zynen geluk
vervoerd worden. Hieruit blykt dan, dat het
verftand des Volks niet geheel onbefchaafd kan gelaaten
worden, en dat ten minften een genoegzaam
aantal van befpiegelende en praktïkaale kundigheden,
in eene genoegzaame klaarheid voorgefteld
moet worden aan hun, voor wien het geheimzin-
ni-

;::ycr Tegenfchryveren. Igl
higé, onverftaanbaare en zinnelyke naderhand on-
Fchaadelyk en tot goede voorneemens bevorderlyk
zyn moet. Het komt 'er derhalven hier maar op
aan, om den kring van denkbeelden en waarheden
uit den Godsdienst, welke algemeen nuttig zyn zal,
én door het Volk duidelyk gekend moet worden ,
nader te bepaalen. Als men nu myn Samenftel uit
dit gezigtpunt befchouwt, dat ik daarin aankomende
Leeraars des Volks heb willen opwekken en
nanleiding geven, om het algemeene en wezenlyke in den
Godsdienst, van ingefchooveii en tot de twistende
Godgeleerdheid behoorende byvraagen te ondurleheiden;
zo blykt het, dat deszelfs nuttigheid ten deezen
aanzien door deeze foort van Tegenftreevers
wordt toegedaan; dewyl ik juist de Predikanten
van het fnipperend ontleeden van verhevene befpiegelende
ftellingen , van uitlegkundige fpitsvin.
digheden, en van alle fyne uitpluizingen in hunne
Leerredenen,pooge te rug te brengen en af te trekken,
rel
2. Hy, die eene klaare kennis des verftands by
de menigte tot de praktyk des leevens, tet een
goed zedelyk gedrag, befchouwt als van weinig
betekenisfe, omdat het natuurlyk geweeten en de goede
gewoonten door de opvoeding verkreegen, veelfterkcr
werken, moet nogtans toeftaan, dat Leerftellingen,
die de werkzaamheid des geweetens en den
yver tot goede werken rqgtftreeks verzwakken, of
de ziel met ongegronde angst en vrees vervullen ,
in het nndenv.ys de Vojks niets minder dan als onveifenillig
befehouwd kunnen werden; en dat het
" I a dei-

132 Tweede Opbeld. over bet belang
derhalven een menschlievend en verdienstlyk beftaan
is, zig tegen zulke leeringen, wanneer zy heerfchen >
openlyk en nadrukkelyk te verklaaren, hoezeer men
den gewisfen en vreeslyken haat der Kerkelyken
deswegens zekerlyk te verwagten hebbe. Wanneer
derhalven in eene Kerk geleerd wordt, dat
men voor zonden, die men nog voorneemens is te
doen, iemant anders by voorraad eenig goed voor
zig kan laaten verrigten, en door aan hem te gedenken,
van God vergeevinge daarvan erlangen; of
dat men God, door het kleed van een vroom man
aan te trekken, kan beweegen, om ons, niettegen*
ftaande onze eigen loosheid, voor heilig te houden;
of dat het der zaligheid benadeelt, wanneer
de menfchen zeiven poogen regtvaardig en heilig te
worden ; dan zoude niet één verftandig en braaf
man zig onthouden kunnen om hem, die daartegen
met alle yver predikte en fchreef, de zuiverde dankbaarheid
te betuigen. Men vergelyke nu met deeze
ftellingen de leerformulieren, die ik in de vyfde
afdeeling van myn Samenftel beftreed, of zy niet
met een geringe verandering der woorden, volgens
het gewoon taalgebruik, wat den zin aangaat, even
het zelfde betekenen, als het gene men nu
voorhoogst fchaadelyk houdt. Geheimzinnige
voorftellingen, die het natuurlyk geweten niet verbyfteren,
en befpiegelende verborgenheden welke verbaazen
en verder geen kwaade gevoelens veroorzaakeii,
zal ik nimmer beftryden.
3. Onder demenigte van menfchen, die onze
Godsdienstige vergaderingen bywoonen, is een niet
ge-

myner Tegenfchryveren. IS3
gering aantal van perfoonen, die hun verftand door
andere kundigheden verlicht hebben; en deezen
zyn het voornaamlyk , voor welken de Prediker in
zyne redenvoeringen zorgen moet. Voor den gemeenen
hoop is het genoeg, wanneer flegts één of
twee gezegdens uit iedere Predikatie, die hen klaar
genoeg voorkomen, en hen iets wyzer en beter
kunnen maaken, op bun verftand hegten; al het
overige mag voor hetzelve raadzelagtig blyven.
Maar het zelfdenkende gedeelte der Gemeente ,
'tgeen in ftaat is om denLeeraar van Huk tot ftuk tevolgen
, verlangt dat men hun geene ongerymdheden
noch geheimzinnige wartaal voor het woord
van God zal opdisfen. Dit gedeelte des Volks is
het agtenswaardigfte, omdat buiten de Kerk deszelfs
oordeel in alle voorvallen deeze,s leevens door;
de menigte geëerd wordt, en dus deszelfs onver-»
fchilligheid en veragting van den Godsdienst en
zyne leeraaren ook, welhaast, byhtt gemeen die
goede indrukfelen zoude uitwisfchen, die de Godsdienst
anders by hetzelve zou kunnen te wege brengen.
Het is eeniglyk voor deeze menfchen, dat ik
myn Samenftel gefchreeven heb; en met betrekkinge
tot hen, heb ik jonge Godgeleerden willen aanwyzen,
het Christendom zo zuiver te leeren ,
dat het in onze eeuwe door verftandige menfchen
voor een godlyke aanwyzinge ter, hooger zedelyke,
Gelukzaligheid erkend kan worden.
4. Eindelyk moet men ook de omftandigheden
des tyds in aanmerking neemem Voor dertig jaaren
?oude ik zelve het voor gevaarjyk gehouden hebben*
I 3
i*

134- Twééde Opbeld. over bet belang
5n de onzekerheid, of een zo vry gefchrift over
•s Lands Godsdienst, als myn Samenftel is, meer
voor-dan nadeelig zoude zyn. M ar in eenen tyd»
waarin de vryheid van de drukpers, byzonderlyk
om over den Godsdienst te fchryven, zo veele gefchriften
tegen het Christendom overal verbreid
heef ; en waarin een geest ,om de aangenomen Samenftellen
en beginfelen in alle Weetenfchappen vrynnediger
en naauwkeuriger t e onderzoeken,heeft begon
nen te heerfchen: in /ulkeen tyd moet men noodwendig
ook in de Godgeleerdheid gelyke vorderingen maaken ,
ten zy het befte gedeelte onzer tydgenooten moet
verwaarloosd worden, of onze Kerkelyke vergaderingen
vcrlaaten. Hierom vond ik my verpligt, om
het wezenlyke des Christendoms , bet geen onder alle
de geeftige aanvallen en vernuf.ige flagen der beroemde
beftryders van het zelve tot nog toe nooit
verwrikt is, afgezonderd van die Kerkelyke ftellingen
, welke ten allen tyde de voorwerpen geweest
zyn van Spotters zowel als van redelyke Twyfe
laaren, voor te draagen; 't welk ten aanzien van
dat- Gemeen, waarvoor ik fchreef, niet alleen geheel
onfchaadelyk,' maar gelyk het gevolg ter myner
gerusrftellinge my geleerd heeft, een zeer nuttige
bcigheid geweest is voor zeer veele Godsdienftige
Leezeren — iVlaar dan hadde ik niet in 't
fioomduitsch, maa - in een geleerde taal behooren
te fchryven, omdat het Samenftel nu ook van veelen
gele en wordt, die daardoor in hun tegenwoordig
Geloof, meer onzeker dan vast gemaakt worden!
-— Op deeze bedenk ng van r
eenigen myner
Te-

myner Tegenfchryveren, 135
T-egenftreeveren antwoorde ik: In onze dagen is
'er ook nog Lateinsch, Grieksch en Hebreeuwsch gepeupel;
en in tegendeel zyn onder hen, die niets dan
hunne moedertaal verftaan, veele fchrandere en wel
denkende mannen. Een denkbeeld is daarom niet
duidelyker en klaarer, omdat men het zig onder
verfcheiden woorden uit veele taaien kan voordellen,
en een dwaas en door vooroordeelen verblind
man, al verdaat hy tien taaien, denkt in allen even
ftegt en kinderagtig; en dus is de kennis der Lateinfche
taaie geenszins het kenmerk van dat Gemeen,
waarvoor ik wilde arbe'den. Maar voor het
overige heb ik alles zodanig voorgefteld, dat hetonverfchillic;
is, of ik in 't Hoogduitsch of in een andere
taal fchreeve; en het duk zelve is zo ingerigt,
dat alleen die fbort van Leezeren, die myn boek
zonder hinder leezen kunnen, in daat zyn daarvan
gebruik te maaken. Veele geleerden met wydfche
titels, veele Predikers verdaan het niet; maar onder
de weereldlyke Geleerden, onder den Adel, ja
zelf onder die Vrouwen, die zig geoefend hebben
om erndige werken, welke aandagtige overweeging
vorderen , te leezen, is het met veel nut gelezen-
Om het te verftaan en te beoordeelen, wordt eigen-I
lyk alleen een gezond enbefchaafd menschlyk verdand
en een behoorelyke vrymoedigheid zonder geleerd,
heid vereischt; maar wie in tegendeel aan de uitdrukkingen
en woorden der School e verflaafd, door
vooroordeelen verblind is, en door eenen geestvan
kleinigheden binnen enger paaien van betgebruik zyns
verftaiïds gehouden vvordt,bevatenbegrypt veele dingen
I 4 niet

i%6 Tweede Opleid, over let hclatig
niet, al ware hy ook een Leeraar in de Godgeleerd*
heid. En hoe weinig gemeene Christenen door het
leezen van myn boek in hun geloof aan 't wankelen
gebragt zyn, daarvan zyn my verfcheiden voorbeelden
bekend geworden. In zekere. Stad, daar.
een Geeftlyke fterk tegen myn Samenftel gefproken
hadt, waardoor verfcheiden Burgers het kogten*
kwam hun oordeel daarop uit; dat zy 'erin 't geheel
Biets in vonden tegen het Christlyke en Lutherlche
Geloof, maar dat 'er weinig zin of flot in 't boek
was, zodat men 'er met wys uit kon worden.
Daartegen heeft het leezen van myn boek in eene
aanzienlyke adelyke Famielie, welker leden verfchillende
Gelootsbelydenisfen yverig waren toegedaan
, den lang verftoorden vrede en de innerlykfte
verëeniging weder te wege gebragt; dewyl de
zeer devoot?. Moeder uit eigen beweeginge verklaarde
, dat zy na het leezen van myn Samenftel 'er nu
niets meer tegen hadt, dat haare Dogter, volgens
het verlangen van 's Mans Oudcrer., in de Proteftantfche
Kerk wierdt opgetrokken : waarvoor
ik de fterkfte dankbetuigingen van weerszyden ontvangen
hebbe, Deeze en eenige andere onveiwagte ukt
werkingen van myn Samenftel, die my zelfs uit aiKÜere
Landen gemeld zyn, hebben my niet alleen voor
veele treffende, onaangenaame openlyke bëoordee»
fïngen ten vollen en ten overvloede fchadeloos gefteld,
maar verzekeren my ook ten fterkften, dat
dé voordeden eener vrymoedige verdediging der
waarheid onfeilbaar groot, en de toevallige nadee*
len in tegendeel, zeer onaanmerkelyk zyn.

• myner Tegenfchryveren. 13^
Eïndelyk zyn 'er ook onder de Predikanten zulke
ftaatkundigen, die zig verbeelden, dat het belang
van den peej-tlyken ftand door myn Samenftel in
groot gevaar gebragt is Eenigen roeenen, dat wanneer
men den Godsdienst zo eenvoudig wil maaken,
het welhaast aan alle ftofte tot Predikatiën en
Redenvoeringen by byzondere gelegenheden ontbreeken
, en dat de Godsdienst voor de menfchen
zeer ras in 't geheel niets meer betekenen zal. Anderen
voorzien nog erger gevallen Zeker Grysaart,
die wegens fchranderheid in zyne r.eering by
zyne Gemeente in aanzien is, gaf voor eenigen tyd
aan fommige jonge Godgeleerden den raad , om
zig toch vooral by het oude te houden, e» inzonderheid
om de tegenwoordige dwaaze Mode niet te
volgen, om de menfchen in den Godsdienst te
willen verlichten * want dat het eerfte gevolg daarvan
zyn zoude, dat de voomaamfte Leeken alle
eerbied voor de Predikanten verliezen en waanen
zouden, dat zy genoeg wisten. Eenigen, die meenen
, dat zy de gevolgen van de tegenwoordige;
zugt om de menfchen te verlichten nog dieper kunnen
inzien , voorfpellen daarom ftoutelyk, dat het
welhaast met alle Godgeleerdheid en godgeleerde
ftudien gedaan zal zyn, dewyl de Regenten
tot het voorltellen van een zo eenvoudige Leere,
als het Christendom volgens myn Samenltel is,
Voortaan geene gefludeerde Predikers meer noodig
zullen agten, maar afgedankte Soldaaten tot Leeraaren
de-s Volks zullen beroepen. Allen derhalven
dien het belang van den geestlyken ftand ter harte
1
5 gaat,

138 Tweede Opbeld. over bet belang
gaat, en hunne kinderen daarin willen optrekken,
moeten alle mogelyke middelen zoeken aan te wenden,
om de invoerers van nieuwigheden by het Volk
gehaat te maaken, en hen tot üilzwygen te brengen-
Om myner Leezeren wille is het zekerlyk niet
noodïg, op deeze tegenwerpingen ernftig te antwoorden,
en daar ze in het verborgen en in 't geheim
van oor tot oor worden ingefluisterd en verbreid,
zoude ik ze niet tot de kennis van het gemeen
brengen, zo het niet noodig ware, om de vrienden
van waarheid opmerkzaam te maaken op de veelvuldige
geheime dryfveeren van den yver, ook by zodanige
Geestlyken, dien het anderszins niet aan verftand,
noch aan de gewoone voorzigtigheid deezea
ieevens mangelt. Ondertusfchen zal ik. om der jongen
Godgeleerden wille, nogtans het een en ander
aanmerken, over die ontzettende vooripellingen van
het toekomende.
Eerstlyk is 'er eenige waarheid in het gezegde,
dat door het Leerftelfel eenvoudiger te maaken, en
daarvan zo veele twistvraagen af te zonderen , de
gewoone preêkftoffen volftrekt aanmeikelyk minder
zullen worden ;en dat daarenboven zeer veele hulpmiddelen'
tot het opftellen van predikatiën, dan onbruikbaar
zullen worden, die tegenwoordig het noodige
ter volvoeringe van het voorgeftelde plan zo gemaklyk
opleveren. Ook kan men niet ontkennen, dat
men meer moet denken op het uitwerken eener geheel
en al beredeneerde Leerreden, welke gefchikt is
om een aanmerkelyke en aanhoudende werking op
•verftand en hare te wege te brengen, dan over verbojf-

myner legenfchry veren. 39
borgenhederi en an.lereleerltukken der twistende Godgeleerdheid
te i'preeken. Over deeze laatfte foort
van doffen kan men, zonder veel voorbereidmge, verfcheiden
uuren voortkeuvelen, zonder zig uit te putten;
want wat kan 'er niet al gezegd worden, van
het gene men zelve of' niemant zyner toehooreren
verltaat? Al wat wy daarover willen zeggen is regt en
goed, en te geleerder naar maate het onverftaanbaar is.
Maar voor hun, die hetLeeraarsampt niet als een am.
bagt of als een bloot longenwerk befchouwen, moet het
egter ongelyk aangenaamer zyn, dat zy niets behoeven
voor te draagen, 't geen voor hun eigen en hunner
toehooreren verftand en hart aanftootelyk is; en aan
zulke onderwerpen voor verftand en hart zullen zy, die
ze beiden zelve bezitten, in waarheid nimmer gebrek
hebben. Een aanhoudende oplettendheid op zyne
Toehoorers, en op alles wat men hen boort zeggen
en ziet doen, zal eenen Leeraar van week tot week
ftoffe genoeg opleveren,zodat het hem moeilyk zal worden
te bepaalen, wat hy moet verhandelen, wat nalaaten.
Verders behoeven de Predikanten ook niet bevreesd
te wezen, dat zy van r.anzienlyke Leeken
minder geagt zullen worden, wanneer deezen zelve
zuiverer kundigheden van den Godsdienst bekomen.
Zulks kan dai alleen gebeuren, wanneer zy zeiven
in hunne kundigheden agterblyven, en zig enkel by
het Samenltel, dat zy op de dkademiën leerden, bepaalende,
niet meer fludeeren willen. Maar ah' zy
fteeds bedagt zyn, hoe zy zig zeiven en hunne-Toehoorers
van week tot week beter en gelukkiger zullen
maaken , zullen zy van de hoogagting en opregtfte

' ' Tv) f ede Opbeld. over bét belaag
fte eerbied hunner toehooreren te meer verzekerd
zyn, naar maate grooter verlichting by dezelven plaats
vindt. Is nu een Predikant een verftandig en braaf
man, een belangneemend vriend en voorzigtig raadsman,
voor alle Familiën zonder onderfcheid, dan zal
hy zekerlyk ook in alle huisgezinnen als het eerwaardigfte
lid daarvan geëerbiedigd en bemind worden.
Uiterlyk goede giaven op den predikftoel werken
zekerlyk veel uit, om zinnelyke menfchen fterk aan
te doen en te beweegen, hierdoor kunnen zy dezelven
perfoonlyk aan zig verbinden: maar deeze toevalligheid
kan hier in geene aanmerking komen, omdat
deeze uitwerking altyd dezelfde is, hoe de leerredenen
inwendig ook gefteld mogen wezen.
Wat eindelyk de bekommering aangaat, dat door
het afzonderen van alle onvrugtlmre, eeniglyk befpiegelende
en onbeflisbaare ftellingen, en door da
leere des Geloofs tot eenige weinige algemeen verftaanbaare
waarheden te bepaalen, alle gougeleercte
Geleerdheid onnoodig gemaakt zoude worden; en
dat dan ieder verftandig man met een goede ftem in
ftaat zoude zyn om een Kerkleeraar te worden, daarop
antwoorde ik, dat zy, die dit in ernst meenen
en daarvoor waarlyk bekommerd zyn, nog niet volkomen
weeten, wat Geleerdheid zy, en hoe veel 'er
toe vereischt worde, om een gefchikt Leeraar te zyn
voor een verlicht Volk. Waare geleerdheid is een
witgeftrekte en duidelyke kennis van veele voor 's
menfchen geluk gewigtige Waarheden, die uit de
beste bekende bronnen gehaald, en met den hoogften
graad van zekerheid of waarfchy nel ykheid verbonden
zyn*

myner Tegenfchryveren. Ht
zyn. Men is dus op verre na nog geen Godgeleerde*
Wanneer men alle de taaien , waarin ooit iets over
den Godsdienst gefchreeven werdt, verftaat, en alles
in zyn geheugen geprent heeft, hetgeen in iedere
eeuw daarover gedagt, gedroomd, gebeuzeld en gedreeven
werdt. By de Geleerdheid, die zeer veel
Van Belezenheid verfchilt, komt het aan op eigen
gènoegzaame kennis van nuttige waarheden uit haare
eerfle bronnen ; waarom taal- en letterkunde niets
anders zyn dan hulpmiddelen, en onder geen anderen
titel pryzenswaardig, dan om die bronnen gemak -
lyker te kennen , en daarvan het beste gebruik te
maaken: maar op zig zelve leeren zy ons niet kennen,
*t gene tot 's menfchen heil geweeten moet wofden.
De waare Godgeleerdheid is een geleerde of de
volmaaktfte kennis Van die Middelen, door welker
gebruik de menfchen, volgens Gods plan, fteeds volmaakter
en gelukkiger zullen worden. Daarom moet
een Volksleeraar een zeer uitgebreide en duidelyke
kennis bezitten van die middelen, cn van den onderfcheiden
graad van derzelver werkzaamheid; en te
gelyk moet hy uitfteekende bekwaam zyn , om de
menfchen tot een geregeld gebruik daarvan ten fterkfte
aan te fpooren. Wanneer dan dus in 't vervolg
alle de kunstwoorden der Schoole, en alle onbellis -
baare ftellingen der twistende Godgeleerdheid, van
tyd tot tyd voor geleerde wartaal erkend, en uit
het kerkelyk Samenftel uitgefchrapt zullen worden,
zal 'er nogtans altoos een veelvuldige waare geleerdheid
tot eenen goeden Predikant noodzaaklyk vereischt
worden; en wel voornaamlyk vooreerst.- uit-
V09.

l4i Tweede Opbeld. over bet beïan*
voerigc en gegronde kennis van 's menfchen natuure
, byzonderlyk van de oorfpronglyke dryfveeren
zyner werkzaamheid, en van de middelen om die in
beweejug te brengen en daaraan een goede rigting
te geeven: daarna van de verlchillende gemoedsbeweegingen,
en van den invloed, die temperament,
ftaat der gezondheid, leevenswyze, ftand, en duizend
andere uitwendige betrekkingen op de vorderingen i
het ftil ftaan, of te rug gaan van de verbeteringe des
gemoeds hebben kunnen en werkelyic hebben : verder
een maniyke welfpreekenheid, die niet alleen het
verftand van eenvoudigen en fchranderen, naar dé
maate hunner bekwaamheden, kan verlichten, maar
die ook het hart kan ontvonken, en het gantfche vermogen
om te begeeren ten fterkfte kan bepaalen ,
om de aanwyzingen des verftands gewillig te volgen.
Hoe meer verlicht derhalven een Volk word, des te
grooter geleerdheid en bekwaamheid zal een Leeraar
van het zelve zig moeten tragten eigen te maaken,
om ook de geileepenfte tegenwerpingen, twyfelin-
CTen en uitvlugten te kunnen wederleggen, en de geleerde
Toehoorers fteéds tot hooger wysheid ea
deugd op te leiden. Geen Predikant behoeft daarom
bezorgd te zyn, dat het zynen Zoon, dien hy der
Kerke toewydt, eenmaal aan ftoffe zyner oefeningen
ontbveeken zal, en nog minder, dat afgeleefde Soldaaten
by openftaande plaatfen boven denzelven gekoozen
zullen worden, wanneer men dedeere des Geloofs
eenvoudiger maakt. Dit gevaar is thands veel
grooter, daar men een Onderofficier, die een goede
keel heeft, nu binnen kort bekwaam kan maaken^
om

myner Tegenfchryveren. 143
om des Zondags een uur lang wat orthodokfche wartaal
op eert zeer geleerd en ftigtelyk klinkende wyze
voor te zwetzen, voor zo verre hem zulks behoudens
zyn natuurlyk gezond verftand, niet zedelyk
onmogelyk mogt weezen.
Deeze Opheldering over de verfchillende foorten
myner Tegenpartyderen, en over het byzonder belang,
dat een ieder hunner heeft, om myn Samenftel
openlyk of heiraelyk aan te tasten, befluite ik met
deeze herinnering: dat ik die Recenjenten en Schryvers,
welke my op een en ander ftuk in myn Samenftel 4
het geen eenige verbetering behoeft,opmerkzaam ge»
maakt hebben, geenszins onder myne Tegenftreevereri
rekene. De volgende Ophelderingen zullen bewyzen ,
dat ik alle gegronde aanmerkingen, vooral over zulke
plaatfen, daar de uitdrukkingen te onbepaald waren,
en die dus gemaklyk kwaalyk verftaan konden
worden, wel heb opgenomen. Ten befluite verzeker"
ik, dat ik alle Meöordeelingen, die het oogmerk van
myn Gefchrift bedoelen te bevorderen, met erkentelykheid
zal aanneemen en daarvan gebruik tragten
te maaken.
J> E R-

D E R D Ë
O P H E L D E R I N G .
Over eenè'n Brief dan my, onder den titel:
D E W Y S H E I D AAN STEINBART: I
Tn het jaar 1781. is een brief aan my onder den
••• titel: de Wysbeid aan Stei.vbart , gedrukt uit*
gekomen, wiens ongenoemde Schryver voornaimlyk
zoekt te bewyzeh, dat myne gronden, op wel.
ken ik beweere, dat liet voor hun, die door Jefus
ter Gelukzaligheid opaeleid zullen worden,voldoet
om Hem voor een Godlyken Leeraar te. erkennen,
zeer valsch en bedri°gelyk zym De plaats j
waarop deez' Schryver het oog heeft, en die hy
agter zyn brief heeft laaten drukken, is te vinden
in myn Samenftel § 9; en 92. Zy begint volgens
de opgaave van den Rrieffchryver met de woorden :
Ook vervoagteden de Jooden bereids ten dien tyde, en
eindigt met deeze periode: Het blykt dat dit genoeg
gf om den Vader in alle zyne beminnelykbeid door hem
te leeren aanbidden enz. Daar deeze brief door liefde
tot de waarheid, en wel door iemant, die bet gene
hy voor waarheid houdt, met alle hartelykheid als
een zaak van het alleruiterfte gewigt behandelt, gefchreeven
is, en een zeer gewigtige ftellirg uit myn
Samenftel betreft, zal ik deftzelvén hier geheel
plaatfen, om myne Leezers in ftaat te ftellen, om de
twistvraage volkomen en duidelyk te kunnen bellissen:
hiertoe te meer befluhcnde , omdat ik 'er gels

dentitel: de Wysheid aan Sleinbcrt. 145
tegenheid door kryge, om my over cenge onderwerpen
van aanbelang te verklaaren, waartoe ik
veelligt anders in d^eze Ophelderingen geene gelegenheid
zoude vinden. Zie hier deezen brief, waarin
de Schryver de Wysheid tot my fpreekende invoert.
Maar ik verzoeke, dat myne Leezers vooraf
nog eens die twee, de 91 en 92. §§. geheel doorleezen.
WAARDE SfEINBAR.fi
'Er gaat geen dag om , of ik boore loftuitingen
over uwe Wysbeid en dankzeggingen voor dezelve,
maar dagelyks komen my ook klagten over u en uwe
Wysbeid ter ooren.
Zo even gaat iemant van my heen, die u met eene
hevigheid befchuldigde, welke zelfs de gegrondheid zyner
klagte by my verdagt maakte. Bykans had ik
hem van my weggejaagd; V gene gy weet, dat ik
niet gaarne doe. Hy ondernam u te befchuldigen: „Dat
gy de Waarheid in ongeregtigheid t* onder boudt. n
Gy ziet t dat hy één was van die genen, welken zig
Christenen noemen, en die meenen, dat zy in de
oude uitdrukkingen van den Bybel het best kunnen
verftaan worden. Onder de Heidenen heb ik veel
meer Kinderen dan onder deezen. Hy boodt verfcheiden
bewyzen aan , en drong my , dat ik daarvan
flegts één, het nieuwftc bewys zyner klagten, hoor en
zoude.
Ik willigde hem dit in. En hoe zeer ik een afkeer
bebbe van alle gezwets en twist over te groote en te
K klei-

146* Derde Opheld. Over een Brief, oniet
kleine dingen, boore ik nogtans Jcherp naar regt en
waarheiden vonnis naar regt en waarheid, wanneer
myne Kinderen of hunne vyanden iets aan my
voor te draagen hebben.
Zyne fluitredcn legge ik u dus kortelyk voor :
„ Steinbart maakt het volgende befluit:
,, In de Euangeliën van Maltheus, Markus en Lu-
„ kas, in de Brieven van Petrus, Jakobus en Ju-
„ das, is niet één blyk van ffefus voorbejlaan voor
,, zyne Geboorte.
,, In de Schriften van Joannes is deswegens veel ie
„ vinden.
f, In Paulus Schriften zyn ''er ook eenige blyken van,
„ cn iets van eeii Koningryk.
„ By gevolge zyn alle deeze Schryvers" alleenlyk „ het
„ ééns over deeze ftelling: „ Jefus is een Godlyk-
„ Leeraar geweest"
Én nu, myn Zoon, wat zal ik zeggen? Moet ik u
als een onmondigen Zoon vraagen ?
Gy weet, FREDERIKis Koningszoon, Schryver,
Speelkunftenaar , Staatkundige , Kening , Regter ,
Held, Bevorderaar der Weetenfchappen. Verbeeld u
nu eene verzameling van gefchiedkundige en redeneerende
Schriften over Hem, van agt onderfcheiden Schryver
en. Wat zoudt gy op de volgende fluit reden zeggen?
De Schryxers A, B, C, D, E, F, zeggen , dat
Frederik een Schryver is, maar zeggen niet, dat
hy een Koningszoon is;
De Schryvers Gen IIzeggen het beiden;
By gevolge komen [zy alleenlyk in deeze ftelling over­
één:

den titet: de Wysheid'aan Steinbart.
één: dat Frederik een voortrefelyk Schryver ge.
weest is.
Wat Jefus is of niet is, daarover wil ik thands met
u niet fpreeken; maar alleen van deeze grove feil in
uwe Jluitredcn. Waarom ontglipte die aan uw Verftand
of waarom vergunde gy aan uw Hart —»
om zulk een befluit te maaken?
Hapert het aan uw Verftand: dan hebt gy nogtans
genoeg om te oordeelen, ofhy zig tot een Leer aar der
menfchen mag opwerpen, die in zaaken van zo veel
aanbelang, zulke gewigtige misflagcn begaat ?
Hapert het aan uw Hart, dat het door bedriegelyke
fluitredenen, gelief koosde gevoelens wil doordringen:
dan zal de beflrafmg der Wysheid u befebaamen, en ,
gy zult u óf beteren;
Of gy zult dan myne waarfchuuwing fchamper en
bits verfmaaden , en ongevoelig toonen, dat gy haar
ver agt; gy zult voor de Weereld een Redeneerkunde
fchryven, en het oordeel der Reden — ontwyken; en
van b, c, d fpreeken, als men u van eenen misflagin
a befchuldigt.
Dan zal uw Aanklaager u en uwen Verdedigers
deeze valfche fluitreden nog duidelyker aantoonen, en u
en der Weereld nog eene menigte van drogredenen,
die hy in uwe Schriften meent ontdekt te hebben, openhaaren.
Maar ik zal het hem afraaden; — ik uwe
gekrenkte doch boopende
K 2
MOEDER.

148 Derde Opheld. Over een Brieft onder-
Antwoord op den voor gaanden Brief.
LIEVE BROEDER!
De inhoud van uwen brief, en de hartelyke' wyze,
op welke gy daarin tot my fpreekt, is voor my, hoe
zeer ik uwen naam niet kenne, bewys genoeg, dat
gy 1
een yverig verëerer zyt der Wysheid, en tot haare
leerlingen en kinderen behoort. Ook twyfele ik
niet, of gy pleegt haaren invloed veelal te genieten
in uwe voordellen, en dat gy LI by het fchryven
van uwen brief verzekerd hebt gehouden, dat
alles, wat gy ter neder ftelde, u door de Wysheid
was ingegeven. Maar , myn waarde Broeder t het
fchynt my toe, dat u nog onbekend is, dat 'er zekere
Damon is, die de ftein der Wysheid zo juist
weet naar te bootzen , dat men veel fchranderheid
en oplettendheid noodig heeft, zal men daardoor niet
nu en dan misleid worden. Deeze bedriegelyke
Dxmon was den ouden Zoonen der Wysheid,onder
den naam van zinnelyke verwarring van gedagten bekend.
Het onderfcheidend kenteken, waaraan gy
zyne ftemne van die der Wysheid kunt onderkennen
, is dat de zyne zeer krytende is, en het gemoed
aan \ gisten brengt, daar de ftem der Wysheid in
tegendeel zeer zuiver en uitneemende zagt is, zoda t
zy alleen in eene volmaakte kalmte des gemoeds duidelyk
bemerkt kan worden. Ongetwyfeld zal het u
reeds dikwyls zyn overgekomen, dat gy iets zeide
of fchreef, dat ge voor de woorden der Wysheid
hielde, maar eenigen tyd daarna zelve moest afkeuren

den titel: de Wysheid aan Steinbart. 149
ren. Als gy nu wilt te rug denken en u zulke gevallen
herinneren, waarin gy meende iets door ingeevinge
der Wysheid te zeggen, 't gene gy naderhand
voor dwaaling moest erkennen, dan zult gy opmerken
, dat uw gemoed meestal in te fterke beweeging
geweest is, en dat de voorwerpen zig al te zinnelyk
onder een geward aan u hebben voorgedraagen. Nu
komt het daarop aan, in welke gemoedsgeftelte*
nisfe gy uwen brief aan my gefchreeven hebt. Dit
zal ik u uit uw eigen fchrift aantoonen. Befchouw
u zeiven eens in het Motto, dat gy op den titel van
uwen brief geplaatst hebt: Neque rationi parent, cui
Junt fubjeSti lege naturce. Wordt gy in dit af beeldfel
van u zeiven niet een al te fterke kleur gewaar, die
een koortsagtige pols aanduidt? Zoude de' Wysheid
wel aan iemant haarer verëereren, waaronder gy my
toch ook telt, zulke bittere dingen zeggen, al ware
hem werklyk een valfche fiuitreden in een gewigtige
zaak ontvallen? Zoude zy niet liever het Motto:
Errarc humanum efi; of: Wie kan alle zyne dwaaliugen
opmerken ? aan het hoofd van haaren brief
geplaatst hebben ? Ziet, myn Broeder! uit deezen
eenigen regel aan het begin van uwen brief moet gy
erkennen, dat uw gemoed niet bedaard en ftil genoeg
geweest is, om naar de zagte ftemine der Wysheid
te luisteren. Maar nu zal ik u ook doen opmerken,
dat de Damion, zinnelyke verwarring der
gedagten genaamd, u het hoofdzaaklykfte gedeelte
van uwen brief heeft in de penne gelegd.
Gy meent een handtastelyke drogreden in myn Samenftel
gevonden te hebben , en herinnert my daar-
K 3 by.

ïgo Berde Oyhdd. Over een Brief, onder
by , dat ik zelfs een Redeneerkunde gefchreeven
hebbe. Dit kan zeer wel famen gaan, want geen
mensch zal zig volkomen van alle gebrekkige befluiten
kunnen wagten, al maakte hy het in zyn gantfche
leeven tot jzyn hoofdbezigheid , om Logica's
te leezen en te fchryven: dus toont gy ook
hierin reeds een kleine dwaaling van uw denkkragt,
dat dit u zo onverantwoordelyk voorkomt.
Daar 'gy u onderrusfchen by deeze gelegenheid op
de Redeneerkunde beroept, zult gy my wel vergunnen,
dat ik n een bekenden regel van dezelve
in gedagten brenge. Hy is deeze: Door vergelykingen
en voorbeelden kan men wel iets ophelderen,
maar nooit bewyzen. Maar nu gy wilt my
aantoonen, dat ik een valsch befluit gemaakt hebbe,
en in plaats van bewyzen, geeft gy alleen een
voorbeeld van een geheel ander en alleen gelykend
befluit, uit welks valschheid op de onnaauwkeurigheid
van het myne in 't geheel geen wettig gevolg
getrokken kan worden. Doch laat ons de regelen
der Schaole eens ter zyde ftellen, en dewyl gy
een liefhebber zyt van gelykenisfen, eri de voorwerpen
liever in zinnelyke bekleedzelen omvat, dan
naakt voorgefteld befchouwt, zal ik my naar uwe
denkwyze voegen.
Eerstlyk zal ik u toonen, dat de wyze, waarop
ik befluite, juist is, zelfs wanneer ze op het door
u bygebragte geval wordt toegepast. Ik onderftelle,
't gene gy my zonder bewys zult toeftaan, dat
een verftandig en voorzigtig Schryver nooit in zyne
vernaaien of andere fchriften, die hy met aandagt
g e
-

den titel: de Wysheid aan Steinbart. 15c
gefchreeven heeft, iets zal overftaan, dat ter bercikinge
van het hoofdoogmerk zynes gefchrifts door de Lee"
zers noodzaaklyk geweten moet worden; tenzy dan dat
hy zulks als algemeen bekend, of als uitgemaakt onder"
fteide. Hieruit volgt dan ontegenzeggelyk, dat men
zeer goed kan befluiten: 't Gene een verftandig leevensbefchryver
van eenen nog geheel onbekende per-
Joon in zyne vernaaien van hem niet meldt, moet tot
het oogmerk, 'c geen hy met zyn gefchrift by zyne
Leezers bedoelde te bereiken, niet noodzaaklyk behoeven
gezegd te worden. Gefteld dan, dat veele
het leeven van den Koning van Pruisfen befchryven,
met oogmerk, om Inwooners naar zyn Landte trekken,
en dat eenigen derzelven in hunne Vernaaien in 't
geheel geene melding maakten van zyne Voorouderen,
dan kan ik zekerlyk daaruit niet befluiten, derhalven
heeft hy geen aanzienlyk ftamhuis, maar wel
kan ik met het grootfte regt befluiten : de Schiy-
•vers hebben tot hun oogmerk , om hem nieuwe
Ünderdaanen te bezorgen, de kennis zyner af komst
en Voorouderen voor hunne Leezers onnoodig geoordeeld.
Zie nu, waarde Broeder, de door u aange.
haalde paragraafen nog eens aandagtig in, en gy
zult bevinden, dat myn befluit juist dit is:
De Euangelisten en Apostelen hebben in hunne
verhaalen en fchriften allen hetzelfde oogmerk ,
om Christus nieuwe Onderdaanen te bezorgen,en
hun wegens Hem zo veel te zeggen, als noodig
was, om hen tot getrouwe Verëerers en deelneemers
te maaken aan dat zedelyk geluk, 't welk
K 4 hy

10, Derde Opheld. Over een Brief, onder
hy heeft aangebragt. De meeflen hunner fpree.
nen in ?
c geheel niet van zyne hoogere aftomst,
dernalven moeten zy, om goede Christenen te'
maaken, het noch noodig geoordeeld, noch voor
een wezenlyke zaak gehouden hebben , om daarvan
een Leerftuk te maaken.
Zie nu, myn lieve Broeder.' zo weinig ik het i»
eenen Pruisfifchen Inwooner berispen zoude, dat
hy zig over de Voorouders des Konings bekommert,
zo min keure ik het in u of in andere Christenen
af,indien zy de af komst van Christus naarvorfchen;
maar ikbeweere dat men een even goed Christen kan
Zyn,al heeft men geen klaare denkbeelden van de manier
en wyze van Christus beftaan vóór zyne Menschwordinge
en van zyne afkomst van God, als
men eon goed Onderdaan van den Koning kan wezen
, zonder zyne Geflagtlyst te kennen; ja ik beweere
verder, dat men niet meer een goed Christen
of Onderdaan is , wanneer men andere Christenen
of Onderdaanen daarom nevens zie niet dulden
wil, omdat zy niet even zo veel van het geflagt
hunner Heeren weeten, of niet even die zelfde
begrippen hebben, die ons als de beste voorkomen.
En nu, lieve Broeder, neem eene gelykenis in
agt en ter harre, die de betrekking van uwe en
myn- ftellinge op het geluk der Christenheid nog
Haarer zal aantoonen.
Een Koning zondt een Gevolmagtigden na een
afgelegen gewest, waarvan de Inwooners tot nog
toe

den titel: de Wysheid aan Steinbart. 153
toe hunnen onbekenden Heer door allerleie moeilyke
gebruiken vereerd, en die eikanderen over de
manier en wyze, hoe men Hem behoorelyk moest
dienen, gehaat en vervolgd hadden. De Gevolmagtigde
verkiest een aantal Boden, die overal moeten
bekend maaken, dat 'er een Afgezant van den
Koning gekomen is, die in zynen naam alle flaaffche
dienften, welke zy Hem tot nog toe beweezen ,
zal opheffen, en eene algemeene vergiffenis voor
alle daarby bedreeven misdagen aankondigen, onder
voorwaarden egter, dat zy alle onderlinge vy«
andlykheden zullen afleggen en den Gevolraagtigden
vreedzaam naarvolgen, op den weg welken hy
hun na een beter land zal aanwyzen. Hierop gaan
de boden van den konmgiyken Gezant allerwegen
uit, en geeven zig alle moeite, om de Inwooners
tot het geloof en vertrouwen op de verzekeringen
van den Gezant over te haaien. Zy fchikken zig
op iedere plaats naar de aangenomen benaamingen,
waarmede men aldaar gewoon is een onmiddellyken
Afgezant en Gevolmagtigden van den Vorst te noemen
; en noemen hem daarom op de eene plaats
een Prins, op een andere plaats een Hertog, aatl
een derden oord een Minifter, Stadhouder en z.v.
Hierop maaken veele perfoonen uit verfcheiden
oorden zig reisvaardig en vertrekken langs den
aangeweezen weg, op welken de Gevolmagtigde
hun reeds is vooruit gegaan. Maar op reis geraaken
verfcheiden Wegwyzers met eikanderen ingefprek,
of de Koninglyke Afgezant een bloedver-
K
5 want

154 Berde Opheld. Over een Brief, onder
want is van den Koning of niet? en welk ftaatsampt
hy vóór zyn gezantfchap in zyn land bekleed hebbe?
De twist wordt hierover zo hevig, dat zy eikanderen
alle mogelyke hinderpaalen in den weg leggen,
en de een den ander daarvan afdringt, tot dat
eindelyk veelen door deezen opftand het verder reizen
geheel en al vergeeten. Onder de menigte der
Wegwyzeren, die eigenlyk den opftand gaande
houden, zyn ondertusfchen veele fchrandere Mannen
, die hunne vrienden in 't geheim beter tragten
te onderrigten en van den twist af te trekken, doch
daardoor maaken zy zig juist by de twistende partyenverdagt,
en worden door allen als vyanden behandeld.
Eindelyk is 'er één die het waagt en
openlyk uitroept: Gy wegwyzers en gy allen, die
u geoefend hebt om uw verftand te gebruiken,
-rroort naar my; Gy allen zyt het daarover eens ,
dat de Gevolmagtjgde des Konings voornaamlyk
gezonden werdt, om Vrede onder ons te brengen,
en • die rampzalige vyandfchappen , welke ontdaan
waren over de manier en wyze, hoe de Vorft moest
geëerd ea gediend worden, onder ons te dempen.
Verders zyt gy het daarover eens, dat wy uitdrukkelyk
door hem onderrigt zyn, om de reis voo?
ons zo gemaklyk te maaken, als mogelyk is; en
eindelyk komt gy ook over een in den weg, op
welken wy hem volgen moeten. Gy krakeelt en
twist over de verwandfchap van den Gevolmagtigden
met den Vorst, en welke gtaadsampten hy bekleed
hebbe, eer hy tot ons gezonden werdt.
Doch

den titel: ch Wysheid aan Steinbart.' 155
Doch dit kunnen wy thands niet met zekerheid bepaalen
, dewyl hy zelve zig daarover weinig heeft uitgelaaten.
Laat derhalven een iegelyk daarvan gelooven,
wat hy het waarfchynelykst houdt, en alleen
daarop bedagt zyn , hoe wy hem te yveriger
zullen naarvolgen, dewyl wy dan by onze aankomst
gemaklyk en zeker van hem zeiven verneemen zul^
len, wat wy van hem in dat opzigte weeten moeten.
Thans dvvaalen wy misfchien allen.
Deeze aanfpraak hadt by veelen een zeer goede
uitwerking. Meenig wegwyzer werdt verdraagzaamer,
dagt niet meer aan de voorige twisten,' en liet
allen, die van andere gevoelens waren, gerust nevens
zig voortreizen. Maar kort daarna werdt een brief
verfpreid, waarin den Wegvvyzeren werdt afgeraaden
, om de woorden van dien raadsman des vredes
gehoor te geeven, omdat zyne bewyzen op
drogredenen ruften»
Zoude de Wysheid den inhoud van deeze brief
•welopgegeven hebben?
Op Deeze vraage begeere ik van U, myn lieve
Broeder ! geen openbaar antwoord; beantwoord
ze by U zeiven in de ftilte: want ik vertrouwe ,
dat gy zo veel liefde en eerbied voor onze Moeder
hebt , dat U zonder tvvyfel een kragtig
Neen uit den grond van uw harte ontvallen zal,
en

Ij5 Derde öpheld. Overeen Brief, onder enz*
en erken te gelyk i uit dit myn vertrouwen op uw
opregtheid, de groote agting en genegcne vriendfehap
van
Uwen
OUDER BROEDER
GOT-

GOTTINGSCHE BEÖORDEELING
Van bet Samenftel der zuivere Wysbegeerte of dé
Leere der Gelukzaligheid volgens bet
Christendom.
Uit de Göttingfche geleerde Berigten, het i5 Je
Aanhangfel , van den 14^11 April 1781.
Gotth. Sam. Steinbart's, Kon. Pruisfifchen Konfïlto»
riaalraad en Hoogleeraar in de Godgeleerdheid en Wysbegeerte
te Frankfort aan de Oder, Samenftel der zuivere
Wysbegeerte of Leere der Gelukzaligheid volgens het Christendom,
ten dienste zyner kundige Landgenooten en van anderen, die
Wysheid zoeken. Tweede veelvermeerderde Uitgaave, 1780.
in 8vo, 318 bl. De Hr. Konfiftoriaalraad zal (dit zyn
zyne eieen woorden) in dit werk de zuivere Wysbegeeia
te des Christendoms weder herftellen; (zie zyne Opdragt
aan den Hr. van Zedlits , Opperbezorger der Hooge
Schooien) en verzoekt van dien verlichten Staatsdienaar
(ter zelfde plaatse) dat hy hetzelve door de Kerkleeraaren
van de beide Geloofsbelydenisfen zal laaten onderzoeken.
Hy heeft zig (zie zyne Voorreden bl. is,
N. V. XIV. (f), een geheel nieuwe baan geopend, en
dé Weereld van veel meer nieuwe zyden leeren kennen,
dan zy uit de venfteren der Studeerkameren gekend kan
worden. Daar hy nu (by de eerste [Hoogduitfche] uitgaave
1780) in zyn veertigrte jaar getreeden is, wilde
hy dealgemeene verbetering van den Godsdienst en der
openbaare Opvoedinge in zyne Schriften beginnen te
leeren, en werken terwyl het dag is (zie Voorreden
bl. 13, N, V. XII.) Om die luidjes (wy gebruiken
lou-
(t) Hier en op de vol/rende pliatsen hebben wy de bUizydsn
éw Nederduiftcbo Vctcaaling er bygevoegd.

158 Göttingfche Beoordeeling, enz •
louter dc eigen woorden van den Schryver) die naar
maate zy minder verftaan, te harder gefchreeuw maaken
van zig af te weeren , heeft hy in zyn boek een beflisfenden
toon aangenomen , dewyl de houding en de
fpraak van befchroomde befcheidenheid in eenen onderzoeker
den zwakften dikwils ftout maakt. (Voorreden
voor de tweede Uitgaave bl. i\, N. V. XXXf.) Allen,
die zyn. gefchrift openjyk berispen (ald. bl. 34, N. V.
XLVI.) hebben niets anders te wagten, dan dat het
verftandig Gemeen hen tot dien tyd, dat zy iets beters
zullen bezorgd hebben , houden zal voor Lieden, die
zeiven niet weeten, -wat. Gelukzaligheid zy , en die den
Godsdienst meer aanzien als een woordenpraal, endenzelven
meer behandelen als een ambagt, dan als eene
aanwyzing-voor .den mensch, om vergenoegd te zynen
zyn hart te verbeteren. Niet één der Godgeleerden
kwam het in de gedagten, om het denkbeeld van Ge.
Iukzaligheid te bepaalen; (volgens de Inleiding bl. 2—5.)
te vergeefs bladerde de Schryver alle hem bekende oude en
nieuwe Leerboeken door, om hetzelve te vinden. Maar hy doet
het in dit werk; en alwie onder zyne Godgeleerde Leezeren,
door den Geeft der oude Hervbrmeren bezield , moeds genoeg
heeftom zig van deftaafsche banden van verjaarde Leerboeken
te ontfiaan, en zig uit den doolhof van willekeurige
onderftellingen van menfchen te redden, dien biedt
hy daarmede een leiddraad aan. Hy hoopt (J. 37. Aanmerking)
dat 'er thans niet veel meer Leeraaren zullen
zyn, die in de befchaafdheid halve en heele Eeuwen ten
agteren-zyn, want dat hy anders zyn boek nog niet zou
hebben laaten drukken. En eindelyk, volgens §. 88,
heeft de Weereld van dit gefchrift de derde groote
Hervorming te wagten. Ik leeve en leere, zegt de Schryver
, buiten het regtsgebied der Priefterei en Schriftgeleerden
in even gelyke omftandigheden, waaronder Paulus en Luther
my het voorbeeld der vrymoedigheid hebben nagelaaten, en z. v.
Zulke verwagtingen heeft de Schryver van zyn werk!
Dit

Göttingfche Ëeoordceting, enz. i$9
Dit nu neemt zyn. aanvang met het beloofde nieuwe
denkbeeld van het gene allen zoeken, doch waarvan niet
één Godgeleerde vóór onzen Schryver een duidelyk begrip
gehad heeft; de Gelukzaligheid. Zy beftaat in onophoudelyk
te vreden te zyn en in eene heerfchende
Vergenoegdheid van hart (J. 2.) Inde eerfte afdeeling ('t
gantfche boek is in zes Afd. verdeeld.) wordt deeze Bepaaling
ontvouwd; en in de tweede wordt dit onderwerp
vervolgd, door eene Verhandeling over de Aan.
leidinge der menschlyke Natuure ter hoogere Gelukzaligheid
Vergenoegdheid is meer dan te vreden te zyn; maar
'er is ook een valfche Vergenoegdheid.De Mensch is natuurlyk
geneigd totgezelligheid.heefceen zedelyke natuur, enzv.Deeze
ftellingen, die tot de Zielkunde en de zedelyke Wysbegeerte behooren
, en by Reimarus, Wollafton, Federen anderen, veel vollediger,
ftigtelyker en aangenaamer verhandeld zyn worden
hier opgewarmd, in tafelen gebragt, en zo droog op.
gedist, als mogelyk is- Het is zeer zonderling, dat de
Schryver in deeze bekende zaaken één der grootfte verdienften
van zyn boek ftelt. J3y iedere gelegenheid
pryst hy zig zeiven „ als den eerden, die juist aange-
„ toond heeft wat Gelukzaligheid is; en by het wederleg.
„ gen van zyn gefchrift moet men dit denkbeeld
„ wederleggen , en een beter geeven" en dergelyken
meer. Zekerlyk hebben alle Godgeleerden daarvan
het kunftmaatig begrip naar de wyze der Schools
niet gehad; noch hetzelve op haare maniere ontleed ;
noch twee geheele Afdeelingen door, daarover fyn gefponnen
; ook hebben zy geene zaaken beweezen, die
zo klaar als de dag zyn, en op het algemeen gevoel
van alle menfchen rusten. Maar zy allen, van Origenes
af tot op onzen tyd toe, hebben het oogmerk en de
werking van den Godsdienst daarin gefteld, dat dezelve
den mensch geruit en blyde maakt in tyd ei in eeuwigheid.
Alles derhalven, waarin de Schryver zyn grootfte
verdiende ftelt, is door alle zyne Voorgangers vóór
i>em

i6ö Göttingfche Éeoordéeting, ent.
hem reeds afgedaan. En deezen hebben nog iet* gedaan,'tgeen
hyniet gedaan heeft, naamlyk de vooroordeelen
der menfchen over de middelen ter
Gelukzaligheid onderzogt , en op de verfchillende
foorten der menschlyke blydfchap agt gegeven Zulk
begin des werks geeft zekerlyk weinig vermoeden,
dat wy fchrandere onderzoekingen en groote kennis
der Weereld en der menfchen zullen aantreffen,
hoe zeer de Schryver zig die toeëigene. De Der.
de Afdeeling handelt van 's menfchen natuurlyke Verhinderingen ter
hoogere Gelukzaligheid. Dat de Mensch met bloote vermogens
en zonder alle werklyke kennis op de Weereld
komt, is daaronder de eerjle g. 23. Hier brengt de
Schryver verwarring in het denkbeeld van Gelukzaligheid.
Waarom hoogere Gelukzaligheid? En waarin beftaat
die? In de Gelukzaligheid van hooger wezens,
dan wy menfchen.? Maar doch de Heer S. fpieekt van geen
Engelen, maar van Menfchen. Of in de Gelukzaligheid
der menfchen in een hooger ftand van hun beftaan?
Maar hier wordt gefproken van menfchen in
hunnen ftaat aan deeze zyde des grafs. Derhalven van
de Gelukzaligheid eens menschlyken wezens in den aanvang
, in den eerflen omloop van zyn beftaan. Maar dan
is het gene de Schryver onder de Verhinderingen des Geluks
rekent , geen verhindering , maar veeleer bevordering
daarvan. Want zulk een ftaat is volmaakt gefchikt naar dat
geluk, waarvan hier gefprooken wordt, en bevordert deszelfs
verhooging veel meer door de noodwendige afhangelykheid
van andere menfchen. De tweede Verhindering
ftelt de Schryver, g. 24- daarin, dat de mensch met zulke
ftellige natuurdriften gebooren wordt, als voor hem tot
zyn geluk in den ftaat der bloote natuure noodig zouden
zyn. ' Doch tot deezen ftaat is de mensch in het geheel
niet beftemd; en 'er is ook in zyne natuur niet één eenige
neiging, die niet even zo wel in de burgerlyke famenlee-
6
ving

~' Cöttwgfch Beöordeeling, enz* ïél
vinge nuttig en noodig is. De Schryver brengt de neiging der
Z.elfsverdediging by, al* die in den blooten ftaat der natuu«
re den mensch noodig is. Maar heeft hy die dan ook:
niet in dpn burgerftaat noodig? Eveneens kan men veele
bedenkingen inbrengen tegen den inhoud deezer Afdeelinge,
ten aanzien van de Wysbegeerte en de opvoedinge
: Het hapert dikwyls aan juiste denkbeelden, en nog
menigvuldiger aan een bepaald en werklyk praktikaal onderwys.
Alles, wat de Schryver hief met een bovennatuurkundige
afgetrokkenheid voordraagt, kan zeer gemaklyk
en eenvoudig tot deeze twee ftukken' gebragt worden; Onkunde
en een kwaad voorbeeld. Maar de allervoornaamfte
verhindering ontbreekt hier , naamlyk, die geneigdheid
(propenfio) tot buitenfpoorige zinnelykheid, welke vcor ie«
der groot Gefchiedkundigen en voor ieder Man van ondervindinge
onoplosfelyk is. —- De vierde Afdeeling, van de
Aanleidingen des Christendoms ter Gelukzaligheid. Wederom
met veele pvertollige bovennatuurkundige fpitsvindigbeden ;
de fo.m van alles is: „ Het Christendom leert den zuiver.
„ ften natuurlyken Godsdienst; en voegt 'er het volgende
„ by: i) het verklaart deeze zyne Zedenleere der reden
„ voor een godlyke Openhaarihg , en 2) het omzwag-
„ telt zyne voorfchriften van den Godsdienst met ge.
„ fchiedkundige bekleedfelen g. 40." En daarop befluit
de Schryver met deeze aanmerking: „ Het onderfeheid tus-
fctien de Wysbegeerte des Cliristendoms, of deszelfs waa.
„ re leere- der 'Gelukzaligheid. en het in de gefchiedenis-
„ "fen bekleedé Christendom is zeer gewigtig. Het is
„ hier de plaats niet, en misfehien is ook de regte tyd
„ nog niet gebooren, om dit breedvoerig te ontvouwen.
Voor hem, die, na deeze aanfpooring zyner oplettend-
„ heid over dit ftuk, het niet zelve ontdekt, zoude ik
„ daarover ook te vergeefs meer zeggen." Moet men
niet gelooven, dat dit een gantsch nieuwe uitvinding is
van den Schryver? Nogtans hebben reeds lang voor hem
Weoljlon in zynen Moderator en fix discourfes on the mira-
L des

[Ga
G'èttingfche Beöordeeling, enz.
cles en Damm in zyn boek over het Histtriesch Geloof en
in de Bedenkingen over den Godsdienst geleerd, dat alle verhaaien
van wonderen in 't N. T. door de Apostelen uit
inichikkelykheid voor de Jooden verdigt of vergroot waren
, om hen tot aanneeminge des Christendoms te bewee*
gen, en in dit gefchiedkundig bekleedfel alle nuttige waarheden
in te vlegten. Het Hoofddenkbeeld van Steinbart's
Samenftel komt byna op het zelfde uit. De Overeenftemming
is zo groot en loopt zo fterk in 't oog, dat men
bykans zou gelooven, dat de Hr. Steinbart uit deeze bronnen
geput heeft. Het voornaamfte onderfcheid is, dat hy
dit Waoljlon- Dammiaanfche Samenftel op verre na zo klaar,
geleerd cn bevallig niet voorftelt, als zyne voorgangers
gedaan hebben. Ten bewyze daarvan zullen wy flegts eene
piaats uit Damm aanhaalen: Hist. Gel. II, 49. „ In
„ onze dagen behoeven wy de meeste vertelfels van Won-
,, derwerken (in 't N. T.) in geheel niet letterlyk op te
„ vatten. Onze Christlyke Godsdienst is niet gegrond op
„ Wonderen en Voorzeggingen , maar eeniglyk op de
„ leerzaame, gezonde en zedelyke leere van Jefus en zyne
„ Apostelen. — Veelligt hebben willekeurige geboden,
„ die in den naam van God gugeven worden, wonderen
„ noodig; maar in de leer van Jefus is niet één eenig willekeu-
rig gebod, niet één eenig onbegrypelyk geloofsartikel.
„ Waartoe zouden wonderen dan dienen ? Maar met de Jooden
van dien tyd was'teen andere zaak." Op deeze wyze
fpreekt Damm. Enonze Schryver ftelt g.29. als valfche begrip,
pen van Godsdienst in het geloof, dat God willekeurig handelt,
on den menfchen willekeurige wetten gegeven heeft. Uit deeze
dwaaling zyn, volgens de vyfde Afdeeling, alle de Leer-
Hukken van de natuurlyke verdorvenheid, de verdienstlyke
genoegdoening enz. voortgekomen; en de gefchiedenis
'des N. Testaments (de Heer S. bepaalt niet naauwkeurig, of
hy de gantfche gefchiedenis bedoelt, ook dat een Man Jefus
in Paleftina geleefd heeft enz., dan enkel de Wonder-
«fcme&nï») is niet meer dan het bekleedfel (J 40. N".
8')

iSbttingfche Beöordeeling, enz. i63
è.) waardóór de waarheden van den Godsdienst zelfs voor
menfchen, die anders niet gewoon zyn te denken, vatbaar
gemaakt worden. Hieruit beftaat het gantfche boek. Behal
ven de reeds aangeweezen voordeden van Woolfttn's en
Dtmaris Schriften, bezitten deezen nog een ander niet minder
gewigtig voordeel. Zy wiiden, naamlyk, dat de Christen Leeraars
dit alles aan het Volk leeren zouden. Maar volgens onze
Nieuwe Leermeesters, welken de Hr. Steinhart volgt, moeten
zy tweeërlei leerwyze hebben; een voor de Verftandigen,
en een andere voor het Volk ; tot genen moet hy alleen
fpreeken van den natuürlyken Godsdienst, maar tot dit
van god'lyke Openbaaringen, Wonderen. Voorzeggingen
en alle andere ongerymdheden, die het Volk tot het Christendom
rekent te behooren. Dus moeten Christen Leeraars
, gelyk eertyds de heidenfche Paapen , het Volk
waarom zouden wy het niet by den regten naam
noemen ? • bedriegen , op de allerfchandelykfte
wyze bedriegen ; met naamlyk iets als Godsdienst te
prediken, dat zy voor dwaas en ongerymd houden. Wy
zullen af breeken, om door die beleediging der Christen
Leeraaren niet verder ontrust te worden. Laat anderen
Wigchelaars zyn, en dat zy eikanderen niet kunnen aanzien
zonder hgchen, mag ik wel lyden: wat ons aangaat,
wy zullen nimmer tot hun getal behooren I 't Gena
wy van het werk van den Hr. Steinhart zeiden, blykt uit
het bygebragte ten klaarden; maar hierby zullen wy nog
een koit berigt geeven van den verderen inhoud, en dan
met eenige proeven van des Schryvers uitlegkundige ,
godgeleerde , taalkundige en wysgeerige geleerdheid , en
met eenige (taaltjes van zynen ftyl befluiten. — i De vyfde
Afdeeling opent de Schryver met een langdraadig verhaal
van Augustinus, 't welk hy uit Semler's inleiding tot Baitingarten's
wederleggende Godgeleerdheid heeft overgenomen;
want hy is, volgens de meening van dén Schryver, de eerlfe
invoerer van alle nog in onzen tyd heerfchende menschlyke
byvoegfelcn op den Godsdienst. Zeer hard wordt'er óvèr

04 Göttingfche Beöordeeling, enz*
deezen man geoordeeld, om te toonen, dat hy niet het
geringfta gezag verdient. Waartoe dit? De Hr. Steinhart
fchryft immers niet in Portugal of in Poolen, maar onder
Proteftanten, die hunnen Godsdienst niet uit Augustinus,
maar eeniglyk uit den Bybel haaien. Om thands niet aan
te merken, dat die zelfde Augustinus, die zekerlyk , zo
als een ieder weet, wel veel nadeel aan den Godsdienst
heeft toegebragt, nogtans geen ongeleerd noch onredelyk
man was. Na deezen uitflap worden de Leerflukken van
de kwaade gevolgen van Adams zonde; van de natuurlyke,
verdorvenheid; van de verdienstlyke genoegdoening; van
het geloof in de verdien den van Jefus; van de regtvaardigmaaking
door dit geloof, en van het godlyk berouw;
dit alles wordt (in de taal van den Schryver) als een Afrikaar.sch
mengelmoes van willekeurige bepaalingen des geloofs
, uit de Wysbegeerte des Christendoms weggeworpen.
5. 48. Zo zal toch geen befchaafd man fpreeken van gevoelens
, d;e het grootfte gedeelte zyrer Medeburgeren als
godlyk eerbiedigt, gefteld zelfs, dat zy werklyk ongerymd
zyp ! En welke nieuwe overtuigende gronden brengt de.
Schryver by? Niets anders dan i.) de oude gewoone misvattingen
cn verkeerde uitleggingen vin deeze gevoelens;
2) eene zeer 011 wysgeerige verwisfeling van Gods willekeurigs,
wetten .(die in't geheel geen grond hebben) met ftellige
geboden (welker gronden wy kortziende menfchen niet bevatten
kunnen; en 3) zulke wcjnderfpreuken: dit is ongeïymd.'
Dat heeft geen grond in den Bybel. Deeze zyn
de redenen, waarom de Heer S. die Leeringen verwerpt, en
met den fchamperen naam van Afrikaansch mengelmoes,
ongerymde, tegenftrydige ftellingen enz, (b. v. §. 48. 59.)
mishandelt. De Schryver (om maar iets ten bewyze by te
brengen) wederlegt zeer wydloopig, dat God ons voor de
daaders van Adams zonde verklaart, en ons daarom ter
eeuwige verdoemenisfe veroordeelt, §. 49.; dat 's menffchen
ziel met werklyke zonde befmet en met een ftellige
jasiging tor, het booze ter weereld komt, 50.; dat die
• ' '• ' 1
ai

t>ötlingfche Beöordeeling, enz. i6§
alleen bekeerd worden, die Gods genade aangrypen, het
zy zy willen of niet, f. 52.; dat 's menfchen kragten
van natuure flegt zyn, g. 53.; dat God zig ons in Christus
als zedelyk volmaakt voorftelt, 55, enz. Dus vegt hy
overal met eene fchaduuw; want welk Proteftantsch Leeraar
beweert in onze dagen één eenige deezer ftellingen?
Hy zegt, dat.de leer van de borgtogte'yke genoegdoenin,ge
geen grond in den ]]ybel heeft, ($. 59. enz., zonder de
plaatfen JOANN. I. 29: ROM. III. 2,5: 1 PETS. It, 24.
en anderen te onderzoeken. Een ftaaltje zyner wonderfpreukenl
In g. 74. No. 3. wordt gezegd; In het gantfche N.
Testament is niet één eenige plaats, daar geleerd wordt,
dat 'er ter bekeeringe een voorafgaande angstvalligheid
•van gewisfe vereischt wordt, noch eene droefheid die vol
weemoedigheid is en vergezeld met traanen. Moet dan
een zondaar, die zig bekeert, gantsch geene bedroefdheid
^gevoelen, of ten minften geen zeer groote ? En höa
groot moet ze zyn of niet zyn? Men ziet hieruit hoe
onjuist en verward de Hr. Steinhart leeraart; Verder moet
volgens g. 58. No. 2. b. de zondaar, die zig betert, zig
tot in het binnenfte zyner ziele voor God fchaamen. En
dit is nogtans geene weemoedige en diepe droefenis! Met
ftilzwygen gaan wy voorby alle het verwarde, zo wel als
uit de hoogte gefprookene; als b. v. de gezegdens over
a KOR. VII. 8—n; zyn ftilzwygen over de piïxnut he
«•«7*151*» kfiflccftiXvlo} ter aangehaalde plaatfe; en de verklaaring
van JAK. IV. 4—10. De zesde foflaatfte)
Afdeeling bevat het door den Hr. Steinhart gezuiverde Samenftel
van de Leere der Gelukzaligheid, volgens het
Christendom. Dit beftaat , gelyk uit het boven aangehaalde
blykt, buiten den doop en het avondmaal, die da
Schryver als nuttige gebruiken in wezen Iaat, uit niets anders,
dan den natuurlyken Godsdienst, en ook dit op de wyze
en volgens het vernuft $an den Heer Steinhart. Want
volgens g. 81- No. 4. moeten by den dood die grove dealen,
die ons oorfpronglyk Schematismus uitgedeid en groot
L 3 ge>

166' Göttingfche Beöordeeling, enz.
gemaakt hebben, (welke faal!) ontbonden, en de grond-,
ftof, die daarin reeds ligt, tot een nieuw werktuig ter
gewaarwordinge verder opgemaakt en voltooid worden.
Zoude de Schryver dit wel onder de ontwyfelbaare uitfpraaken
der gezonde reden geplaatst willen hebben? Van deeze
Leere der Gelukzaligheid of Wysbegeerte (het eigenlyke
onderwys in den Godsdienst) des Christendoms,onderfchcidt
hy overal de gefchiedenis , waarin het zelve
zyne leeringen bekleedt. Dezelve (de gantfche Gefchiedenis,
of alleen die der wonderen? dit zegt de
Schryver niet duidelyk genoeg) is als een gefchikt bekleedfel
, door Jefus en zyne Apostelen verdigt; en is
alleen voor het Volk, voor hun, die tekenen en wonderen
moeten zien , zullen zy gelooven , f. 80. enz..maar
de Leer zelve is voor de Wyzen. Daarom moet
een Christen Leeraar, volgens Jefus en zyner Apostelen
voorbeeld , een tweeërlei Samenftel voordraagen :
een voor de Wyzen, en het andere voor het Volk.
Hoe willekeurig dit beweerd worde, moet een ieder
klaar zien, die maar eenigermaate bekend is met het
N. Testament, en met de nieuwe Verdedigers des Christendoms,
met eenen Clarke, Locke, Benfort en anderen.
Doch het onzedelyke, ja wy moeten zeggen, het verfoeijelyke
van dit voorfchrift, zal ieder onbedorven
hart gevoelen. Een Christen Leeraar moet aan het Volk
iets als waar, ja ais een godsdienftige waarheid, voordraagen
, 't gene hy voor verdigt houdt. Wat is loogen
en bedrog, indien dit het niet is? Men zou een
boek vol kunnen fchryven met alle de magtfpreuken van
den Schryver, en met de aanwyzingen van alle die
plaatfen, waarin hy tegen wysbegeerte, uitleg-, gefchied.
en letterkunde zondigt, g. 39. No. f. vertaalt hy 2
Kou. V. 19. 0ws D\ » X6i«-« xxl*XX*v

-Güllingfche)\Bcóordeeting, enz. Ï6-7
zynen dood den Asmthi (Asmodi) te niet gedaan. Het gevoelen
, dat de Schriften des N. Testaments den
Godsdienst op drieërlei zeer verfchillende wyzen voordellen
, voor Jooden naamlyk, voor Joodengenooten en
voor Heidenen , wordt hier als een nieuwe Uitvinding
voorgedrasgen , hoezeer het zelve reeds lang uit de
Schriften van den Hr. Semler is bekend geweest. De
gronden, waarop de Hr. Steinhart het zelve vestigt, zyn
naauwlyks eenig onderzoek waardig: want een iegelyk
weet, dat Paulus, by voorb., 1 KOR. IX. 10. en verv.
n'et fpreekt van leeringen, maar van gebruiken: dat
HAND. XVII. 22 en verr. de gantfche redenvoering
van deezen Apostel niet vervat, maar dat het daarvan
alleen het begin is, als die volgens vs 32 wordt;
afgebroken: dat Methode of leerwyze en Leere, twee zeer
verfchillende zaaken zyn. Verder; dat men byna algemeen
de Zaligheid fielt in ftellige geneugtens g. i.; dat de
oude Perfen geen twee Grondbeginfels fielden, maar het
gevoelen van Leibnits gehad hebben, g. 42. Aanmerking
: en de gewaande nieuwe onderftelling over den
oorfprong van godsdienftige kennis en gebruiken, g.
geeven niet veel verwagting van de letterkundige geleerdheid
van den Schryver. Maar • de Wysbegeerte
zal misfehien zyn fterkte zyn ? Hy verwart 5.
20. Kwaad en Gebrek door elkander; bewyst g. 20. uit
de gewoone Laakzugt, dat 'ér onder de menfchen meer
goed dan kwaad te vinden is; en ftelt het (ter zelfder
p.laatfe) als een uitgemaakte zaak, dat de fnoodfte booswigt
honderd goede daaden verrigt tegen ééne kwaade;
en doorgaans wordt willekeurig met ftellig verward.
Maar allerzonderlingst is het, dat een Wyrgeer de Symbolifche
boeken voor burgerlyke en voor ftaatswetten
verklaart, g. 88. en op andere plaatfen. Zag de man
niet, dat dit gezegde hem tot het uiterfte tegendeel vervoert
van die Verdraagzaamheid, welker Prediker hy zyn
L 4 w«t

168 Göttingfche Be'óoordeeling, ehs,
wil ? Want -zyn zy dat waarlyk, dan kan ' zekerlyk éftl'
Hendrik VIII. een wet der agt Artikelen geeveh; erf,
dan hebben wy de Inquifitie met alle haare gruuweteta
en afgryzen. Den ftyl van dén Schryver zal iemant beztvaarèlyk
aangenaam en gefchikt Vinden. De zaaken worde'n
riiet verdeeld, maar gefnipperd ; overal heeft men een
tafel vol arabifche en romeinfche getallen en letteren
voor zig. De fchryfwyze is wydloopig. èn afgetrokken
; zyne uitdrukkingen onnaauwkeurig ; zyn taal onzuiver
erf plat (medifance, raifomement, CöVOrtft l(UU)-
Zyne beeldfpraak verongelukt meestal , by voorbeeld, g.
12. Aanmerking , worden de menfchen dronken uit den
overvloed van Gods Magazyn. Maar Bet onaangenaamlle
is zyne verwaandheid en ongemanierdheid, die mén
*óveral aantreft. Zo ftaat het met de Geleerdheid
en Welfpreekendheid van den derden Hervormer na
Paulus en Luther! Van zyne zedelyke grondftellingen
ftrekke het volgende ten proef uit g. 88. „ Christus en
zyne Apostelen onderhielden in Paleftina de gantfche
„ Wet van Mofes zeer zorgvuldig, fchoon zy overtuigd
waren van de ongenoegzaamheid en kragteloos-
„ heid van den tempeldienst, ten hunnen tyde , die te
„ vooren egter zyne nuttigheid gehad hadt; niettegen-
„ ftaande zy het fchaadelyk bygeloof, dat daardoor
„ in 't leeven bleef, duidelyk inzagen, en zeiven alle
j, poogingen aanwendden , om de Jooden langzaamer-
„ hand daarvan af te trekken , en tot beter en zuive-
fef denkbeelden van God te brengen. Hieruit vloeit
„ vó'or alle Christen Leeraars een zeer gewigtige regel
„ voort ; dat zy, ingevolge van deeze gewigtige voor-
„ beelden , zig insgelyks naar alle Landswetten der
j, Hooge Overheid fchikken moeten , en dat wanneer
j, zy in de aangenoomen formulieren des geloofs erf
gewoone gebruiken der Kerke , die gefymbolifeerd
i, zyn , en het gezag van wetten verkreegen hebben ,
„ vee-

fjoltingfche Beöordeeling, enz. I69
i, veelerleie bygeloovigheden en veroude en nutloos
>, geworden plegtigheden mogten aantreffen , dat zy
„ zig nogtans naar de kerkelyke ftaatswetten hunnes
„ Lands , als gehoorzaame Onderdaanen en regt christ-
„ lyke voorzigtige Leeraaren , te gedraagen hebben ,
„ als 't welk geenzins tegen de opregtheid ftrydig is,
„ MATTH X. 16. Maar onder de Proteftan-
„ ten leeft men nog op veele plaatfen op den Mo«
,> faïsch - Joodfchen vóet: en duizende Leeraars, die be-
„ ter dcorzigt hebben , durven daar niet zeggen of
„ fchryven , 't gene zy denken. Doch zy handelen
„ ook volgens christlyke voorzigtigheid , wanneer zy
i t zig naar die zwakheden fchikken , en aan de (bats-
„ wetten van de kerken hunnes lands gehoorzuamen.
„ Christus en zyne Apostelen dekken hen door hun
„ voorbeeld tegen alle dweepagtige verwyten van onop.
„ regtheid en huichelaarye. Laat ons, myne god-
geleerde Amptgenoóten I in 't vervolg zo Apostolisch
„ van elkander denken, als Jakobus, Petrus en Paulus,
„ (onaangezien hun verfchillend gedrag in leere en lee-
„ ven,) van elkanderei? oordeelden. Ik worde geens-
„ zins geërgerd ,, wanneer ik een wetdenkenden Prelaat
„ met alle plegtjgheid een hoogc Mis zie houden:
„ maar dan denk ik aan Paulus , toen hy met vier an.
„ deren in den tempel zig liet reinigen om eene ge-
lofte, die hy niet gedaan hadt. Ook zyt gy, myne
„ Proteftantfche Medebroeders! by my niet verdagt*,
„ wanneer gy volgens de kerkelyke wetten uwes lands
,, de kleine en de groote Verbanning of Exorcismus
„ gebruikt, den ZopJaaren , in Gods plaatfe, hunne.
„ misdaaden vergeeft, en u van veele voorfchriften in
„ de leere bedient, welker ongefchiktheid gy onder vier
oogen toeftemt. Het gedrag van Christus en zyne
„ Apostelen regtvaardigt u, dewyl gy in een Paleftina
?, van Christenen leeft. Kwam ik onder u, ik zoude
„ waar-

i?o Göttingfche Be'óci-daling, enz.
„ waarlyk 'er niet zo ppenlyk voor uit komen , noch
„ onder myn paam drukken laaten, 't gene gy hier
„ leest." —•— Wee ons Geestlyken, indien wy hiertoe
geroepen zyn ? Dan is de Predikftoel het tooneel van
een Kwakzalver! en wy Leeraaren zyn de veragtclyke en
verfoeijeiyke kwakzalvers der ftaatkundigen, die het Volk,
door allerlei hokus pokus misleidende onder bedwang houden
; of wel die , wanneer een Ca:far ontwerpen van
dwingelandy wil uitvoeren, uit de boeken der Sibyllen
voorfpellingen en godfpraaken moeten uitventen l

G. S. STEINÈARrS
WYSGEERIGE
OPHELDERINGEN.
TWEEDË STUK.

G. S. STEINBARTS
WYSGEERIGE
OPHELDERINGEN
OVER ZYN WERK WEGENS DE
L E E R E
D E R
GELUKZALIGHEID.
. i,. i _ , i . . . . -1 - ii i
T W E E D E S T U K ,
BEVATTEND E
Proeven, om de voornaam/Ie Misver/landen tusfchcn
de verlichte en weldenkende Godgeleerden onzes
tyds weg te neemen.
UIT HET HOOGDUITSCH VERTAALD.
Te A M S T E R D A M ,
By de Wed. J. D Ó L L.
MDCCLX XXIII,

A A N D E N
IIOOG|EERW AARDIGE N HEERE
JOHANN SALOMO SEMLER,
DOCTOR. DER, HEILIGE SCHRIFTUURE,
OPENBAAR GEWOON LEERAAR DER GOD­
GELEERDHEID, EN SENIOR DER
GODGELEERDE FACULTEIT OP DJ
KONINGL. F REDRIKS-UNIVER-
5ITBIT TE HALLS ,
Door den
S C H RT V E K,

WAARSCHOUWING
AAN DEN LEEZER.
In dit Stuk der Ophelderingen heb ik eeni­
ge Misverftanden zoeken uit den weg te
ruimen, die in onze zo verdraagzaame ty*
den, zo veele Tegenkantingen tusfchen ver-
dienjlelyke Godgeleerden veröorzaaken, 011-
aangezien zy in hunne Grondjlellingen en
in hunne Oogmerken volkomen overeenftem-
men. In 't vervolg zal ik my met ds
godgeleerde Twisten niet meer ophouden ,
maar

WAARSCHOUWING AAN DEN LÈEZER.
maar myn Samenftel van de Leere der
Gelukzaligheid zelf nader ontvouwen.
Frankfort,
den iV van Bloeimaand j
1783.
S T E 1 N B A R T.
VIER-

V I E R D E
O P H E L D E R I N G ,
Over dc Vraagc: of het vastftellen van een Samenftel
van de Leere des Cbristendoms. in onze dagen
mogelyk en oorbaar zy?
A A N D E N H E E R E
S E M L E R .
Myn Hóogstgeëerde Leeraar!
an U, Hoog Eerwaardig Heer! heb ik het beste
A gedeelte myner Gefchiedkunde in de Godgeleerdheid
te danken. Want hoe zeer ik wel maar een
korten tyd het geluk gehad hebbe, om uw mondelyk
onderwys op de hoöge Schoole te genieten, zyt Gy
nogtans zó veel te meer Jaaren door middel van uwe
menigvuldige geleerde en vrymoedige Gefchriften
myn Leeraar gebleeven. Dat myn Samenftel van dé
Christelyke Leere der Gelukzaligheid, waarin ik my
van zo veele Gefchiedkundige Waarheden, die Gy
hadt aangeweezen, poogde te bedienen en dezelvtn
algemeener bekend te maaken, uwe Oplettendheid
en Góedkeuringe niet onwaardig mogt fchyflen, was
om deeze reden voor my een wensen van het alleruiterfte
gewigt. Maar de uitkomst heeft myne verwagcingen
overtroffen; naardien Gy niet alleen de
Wederlegging van Lavater's Oorded over myn
Werk, welke een ongenoemd Godgeleerde na
A Ba-

2 Vierde Opheld. Over een algemeen
Eerlyn gezonden hadt, ter drukpersfe bezorgt; maar
ook de tegenwerpingen van den welmeenenden Zui
richfen Leeraar nog byzonderlyk zelf zeer gegrond
en leerzaam beantwoord, vervolgens uwe eigene gedachten
óver myn werk daarby gevoegd , en eindelyk
de hieruit gebooren verzameling van enkele Gefchriften
aan my op de verpligtendfte wyze hebt toegewyd. Voor
dit openlyk bewys uwer toegenegenheid en gunstige agtinge,
waarmede Gy my vereerd hebt, erkenne ik
myne fterkfte verpligting, en meene dat ik myne
dankbaarheid deswegens niet beter aan den dag kan
brengen, dan dat ik my voor het leezend gedeelte
der Natie breedvoerig verklaare over de aanmerkelykfte
plaatfen van uw Oordeel over myn Samenftel,
en deeze gelegenheid gebruike, om ü zeiven tegen
de befchuldigingen van Onbeftendigheid in uwe Godgeleerde
denkwyze, die men ü in deeze laatfte
dagen zo dikwerf gemaakt heeft, te verdedigen.
De goede zaak van den Godsdienst en de verlichting
der menfchen in denzelven lydt 'er zeer veel
door, als agtenswaardige Mannen, wier verdiensten
daaromtrent zeer groot zyn, met eikanderen in mis.
verftand geraaken Zornwylen is een derde, die de
beide Partijen innerlyk hoog agt het best gefchikt
ter ontwarringe van 't gene de wederzydfche vermoedens
veröorzaakt heeft. Eene pooging daartoe
zal ik om die redenen voor my reeds befchouwen als
een verdienste omtrent de Waarheid , zelfs Wanneer
nadere perfoonelyke betrekkingen zodanig iets van my
niet vorderden. Mogt ik maar zo gelukkig zyn,
om iets ter opbeuringe van de volgende dagen uwea
verdienstelyken Leevens toe te brengen.!

SamenpZel des Christendoms. 3
Gy laat u in uwe Opdragt aan my dus uit:
„ Men heeft my zeer groot onregt gedaan ; eene
„ openbaars verandering van de Leere onzer Kerke
heb ik nog nimmer beoogd; maar aan het
verbeteren en volmaaken der Leeraaren heb
„ ik volgens myn beroep,, zedert dertig Jaaren
gearbeid, en dus ook aan de daartoe behoorende
Verbetering der Godgeleerde kennisfe, die
„ t ot nog toe al te gebrekkig of verward is geweest.
3, Maar de Leere, welke zy by ons den Christenen
moesten voordraagen , heb ik noch willen
„ vernietigen, noch veranderen. Ja ik mee-
„ ne ook, dat die Godgeleerdheid, aan welker
5, verbeteringe ik gearbeid hebbe, den braaven
„ Christelyken Leeraar in ftaat zal ftellen, om
,, de Leerwyze in zyne eigen omftandigheden
„ zeiven gelukkig te verbeteren, zonder die aan
„ anderen voor te fchryven. "
Ditgezeg, dat Gy ook in andere Schriften herhaald
hebt, is door veele Geleerden voor een onöplosfelyk
Raadzel verklaard. Men zegt: waartoe zal
het dienen, om de gebrekkige en verwarde Godgeleerde
kennisfe der Leeraaren te verbeteren, indien
de Leer zelve nogtans onveranderd gelaaten moec
worden? Want de Leerwyze beftaat immers alleen
inde fchikking, om de denkbeelden en ftellingen
goed na eikanderen te plaatfen en met eikanderen te
verbinden. Welk zonderling nut kan dan toch de verbetering
daarvan, hoe groot die ook zyn moge, hebben,
zo lang de Stof en der Onderwyzinge of de
begrippen en Geloofsftelüngen zei ven gebrekkig en
A 2 te-

4 Vierde Opheld. Over een algemeen
tegen ftrydig zyn. En hoe liegt is 'èr een Léeraat
met alle betere Godgeleerde Kundigheden nog aan,
wen hy in veranderde omftandigheden van tyd eri
plaats nog fteeds zulke Leerftellingen als Godlyke
Waarheden moet prediken en betoogen, welken eer :
tyds gevormd zyn -naar den fmaak en de denkbeelden
van een gantsch anderen tyd, waarin Gefcbiedcn
Uitlegkunde nog zeer gebrekkig waren.
Ook kan ik voor U, Hoog Eerwaardig Heer! niet
verbergen, dat ik zelfs een geruimen tyd niet ten
volle begreepen heb, hoe het mogelyk is, dat verbeterde
Godgeleerde Kundigheden der Leeraaren zonder
invloed konden blyven op de Leeringen, welken
zy moesten voordraagen. Maar nadat ik door de
vergelykinge van meerdere plaatfen Uwer Schriften
het denkbeeld, dat Gy eigenlyk door de woorden
Leere en Leerwyze aanduidt, heb opgemaakt, ben ik
volkomen overreed geworden, dat men u ten onregte
befchuldigt, als of uwe laatere Schriften weder
te rug namen en afbraken, 'c gene Gy in veele
voorgaanden zelfs toegeftaan en gebouwd hadt; naardien
Gy, naar myn inzien, in uwe laatfte Schriften
alleen getragt hebt te verhinderen, dat men van den
verlichtenden en vrymoedigen inhoud uwer vroegere
Werken een ongefchikt gebruik maakte.
Het zy my daarom gegund, dat ik voor U zeiven
in 't openbaar eerst uw eigen Gevoelen over het
waare gedrag jegens Christelyke Leerftelfelen, zo
als ik dat voor my zeiven uit uwe Schriften verzameld
en ontwikkeld heb, in myne Schryfwyze voorftelle,
om naderhand des te ligter in ftaat te zyn,
om

Samenftel des Christendoms. 5
om. over die {lukken, waarin Gy met my en eenige
sndere Godgeleerden niet van het zelfde gevoelen
fchynt te wezen, het noodigc Licht ter weeringe
van. allen misverfland te verbreiden.
Zo verre ik heb kunnen ontdekken, begint Gy,
Hoog Eerwaarde Heer! met deeze ftelling: het Christendom,
is eene inwendige zedelyke Gefchiktheid, en
dus iets onderwerpelyks in den mensch, 't welk gevonden
wordt in het hoofd en in het hart van ieder
byzonder Christen, met aan hem byzonder eigene
wyzigingen en bepaalingen, hoedanigen by anderen
geen plaats hebben; en het welk derhalven nergens
buiten dien mensch als voor zig beftaande gedagt
kan worden. Maar de Leer is iets bloot voortuerpelyks.,
't welk buiten den mensch als Letter, of als
een famenhang van Leerftellingen in Boeken vervat,
voorgefteld kan worden. Volgens deeze te
vooren gefielde hoofddenkbeelden hangt., zo als
Gy u nader verklaart, het Christendom, als eene inwendige
zedelyke gefchiktheid, in het geheel niet af
van de Leere of. van een befchreeven Samenftel.
Als honderd menfchen een Godsdienstig Leerboek
leezen, ontltaat 'er in allen een byzondere reeks
v.an gedagtep, cn geen eenvormig geloof; en indien
zy allen den inhoud goedkeuren, en de Leerftellingen
als hunne Belydenis nafpreeken, denkt en gevoelt
nogtans ieder iets anders by de woorden, omdat
van. den voorraad der denkbeelden, die in ieder
hoofd voor handen is, akyd iets daarby komt, en de
invloed ter aankweekinge van zedelyke gevoelens
volgens de verfchillende geinoedsgelteltenis ook zeer^
A 3 ver r

6" Vierde Opheld. Over een algemeen
verfchilldende zyn moet. „ Dc Christelyke Gods-
„ dienst, " zegt Gy, ten deezen opzigte, in uw
antwoord op de Geloofsbelydenis van den Heer Bahrdt,
„ heeft nooit eene uitwendige Eenheid van Leer*
„ Jlelfd bevat; want de uitwendige verfcheideha,
heid der menfchen zal 'er altyd zyn, en deeze
„ voert eene verfcheidenheid van denkbeelden in ie-
„ der met zig. Ook heeft dezelve nimmer zodanig
„ eene Eenvormigheid van Belydenisfe ten doel ge-
„ had, maar dringt op de Verbetering des gemoeds,
„ op een nieuwe beftieringe der Neigingen aan, en
„ is, zelfs by de grootfte ongelykheid van denk-
„ beelden, die om de zo ongelyke omftandigheden
„ fteeds plaats zal hebben, werkelyk by braave
„ Christenen voor het gemoed tot ftand gebragt;
„ hun Samenftel van Godsdienst, als de fomme en
„ inhoud der voorftellingen in het verftand, moge
„ nog zo ongelyke beeldtenisfen, denkbeelden, dee-
„ len, verbindingen plaatfing behouden. Het wezen
van het Christendom is Geest en Waarheid,
3, of inwendige Volmaaktheid ; een werkzaame en
„ leevendige kennis, tot het inwendig allerheiligst
„ gebruik, ter eigener verbeteringe; de Samenhang
„ van denkbeelden en oordeelen zy zo verfcheiden
„ als mogelyk is.
Om deeze redenen oordeelt Gy in uwe Opdragt
aan my:„ Alle bemoeijenisfen terhervorminge (dat is,
„ om de voorfchriften der Leere en de Samenftellen
te verbeteren) zyn te vergeefsch, als wy de
„ concreta of byzondere Perfoonen, en met naame
„ de toekomende Leeraaren van den Godsdienst niet
her-

Samenftel des Christendoms. i
ï, hervormen. • 't Is ook in geenen deele noodig
,, om de ingevoerde Leere te veranderen, omdat
„ wy daardoor geen becere Christenen zouden be-
„ komen, maar wel onëenigheden veröorzaaken,
„ het gewisfe van veele braave Christenen verwar-
„ ren, en tegen de kerkelyke Wetten der hooge
,', Overheid aandruifchen. Alles komt op een
a, betere Leerwyze aan. " Met deeze uitdrukking
geeft Gy, zo als ik gevonden heb, te
kennen, de gantfche Gefchiktheid van een Prediker
jot het Leeraarsamt, en veritaat daar onder inzonderheid
gedeeltelyk eene uitgebreide kennis van de verfcheidenheid
en Uitgeflrektheid der zedelyke Weereld
naar Oost en West .Zuiden en Noorden , en van
derzelver veelvuldige veranderingen; gedeeltelyk eene
bekwaamheid om zig naar de vatbaarheden en kundigheden,
of den byzonderen coeltand der verfchillende
Toehooreren te fchikken , en aan een iegelyk
dat gene en op zodanige wyze te zeggen, waardoor
zyn inwendig Christendom op het kragtigst bevorderd
kan worden, met vermydinge van alle ergernis,
fe voor anders denkende Christenen.
Volgens deeze beginzelen hebt Gy de verlichting
der Leeraaren over de Leerwyze, of derzelver Gefchiktheid
tot het Leeraarsamt, zedert dertig Jaaren
voornaamlyk daardoor tragten te bevorderen, dat
Gy de Gefchiedenis der Leerftellingen, welke onder
de Godgeleerden zeer verwaarloosd en onder vee-
Ic duisternis bedekt is geweest, aan 't licht gebragt.
en beweezen hebt, hoe van Christus en zyner Apostelen
tyden af tot op onze dagen, een groote ver-
A 4 fcheï-.

3 Vierde Opheld. Over een algemeen
fcheidenheid in den famenhang van de denkbeelden
der Christenen heeft plaats gehad, zonder dat daar*
om het inwendige Christendom, als eene zedelyke
gefchiktheid, by de eene of andere Party der geenea,
die verfchillende.Leerftukken volgen, ontbroken
heeft. En volgens deeze zelfde beginzelen hebt
Gy U in laater tyd met veel yver verklaart tegen alles,
wat het invoeren en vastflellen van een eenig
algemeen Letrflelfel en het verdringen van die Samentellen
, waarop de uitwendige Vrede der Kerke
rust, fchynt te bedoelen.
Uit alle uwe vroegere en laatere Schriften blyke
het ontegenfpreekelyk, dat Gy in de alleruitgeftrektfte
Verdraagzaamheid zegt, dat ieder Christen vry
moet blyven, om zig de Christelyke Denkbeelden
en Waarheden zodanig te vormen en met elkanderen
te verbinden, als zyne inwendige zedelyke Verbetering
op het kragtigfte kan bevorderen, mits zorge
draagende, dat hy ook anderen niet opdringt zo
te denken en te gelooven, als hy zelfs denkt, maar
dat hy aan anderen die Vryheid, waarvan hy zelfs
zig bedient, toeftaat en ongefchonden laat genieten.
.
Hi r heb ik nu gelegenheid, om U te regtvaardigen
ïjegeu eene befchuldiging, die men tegen U inbrengt,
als of Gy U zei ven in uw oordeel over myn
Sarncnftel van de Christelyke Leere der Gelukzaligheid
en de Geloofsbdydenis van den Heer Bahrdt
zeer ongelyk zyt. Men heeft naamlyk gezegd, dat
in myn Schrift ekejrlyk alle die Hellingen Haan,
welken de Gekofsbelydenis van den Heer Bahrdt
" " - - be-

Samenftel des Cbristendoms. *
bevatte ; maar datjGy dezelven in uw oordeel over
myn Boek ten deele gebillykt, ten deele enkelyk
door gefchicdkundige Ophelderingen bepaald hebt,
doch ze allen in uw antwoord op de Geloofsbelydenisfe
van den Heer Bahrdt volftrekt voor verwer*
pelyk verklaart. Dan ik bevinde, dat Gy
hierin volkomen overeenkomftig met uwe Grondbeginzeleri
gehandeld hebt. ïn uw oordeel over myn
Samenftel zegt gy uitdrukkelyk: de Vryheid en het
Regt, om zig a!s een bekwaam Leeraar te gedraagen
overeenkomftig met de geduurig veranderende tydsomftandigheden,
moet aan alle openbaare, vooral
aan akademifche Leeraaren, als een uitgemaakte zaak
nog tegenwoordig toegedaan worden ; doch tevens
meent Gy, dat ik met het bekend maaken van myn
Boek minder Oogde op eene algemeene Verandering
der Leere zelve, dan wel op de Verbetering en Hervorming
der Leeraaren, die hier en daar myn voorbeeld
, zo ver het in concreto doenlyk is, mogten
naarvolgen. — Myn Gefchrift bevat het ontwerp
van een Samenftel van den christelyken Godsdienst
voor denkende Tydgenooten, en is voor den zulken
nuttig; maar het moet geenszins voor het eenig Waare
uitgevènd, noch befchouwd worden als een Voorfchrift
der Leere om het aan anderen op te dringen.
Onder deeze bepaaling billykt Gy derhalven mynen
arbeid, in zoverre naamlyk veele voorftellingen
van de christelyke Leere en derzelver verband daardoor
voor denkende Tydgenooten gemakkelyk gemaakt
kunnen worden. Volmaakt overeenkomftig
met uwe beginzelen van Verdraagzaamheid 1 In te-
•A s gen-

io Vierde Opheld. Over een algemeen
gendeel befchouwt Gy de Geloofsbelydenis van den
Heer Bahrdt als een plegtigen afftand van de Sytn'.
bölifchc Schriften der proteftantfche Kerken, en zyne
Bede aan zyne Keizerlyke Majefteit en het gantfche
Duitfche Ryk als eene aanmoediging voor de
Hooge Overheid, om alle Voorfchriften der Leere
én Kerkelyke Samenftellen , die als nog in zwang
zyn, af te febaffen, en daar tegen den inhoud deezer
nieuwe Geloofsbelydcnisfe als een algemeene Regel
der openbaare onderwyzingen des Geloofs met
het gezag en de magt der Overheid in te voeren.
Schoon ik nu met veele Godgeleerden niet geloove,
dat de oogmerken van den Heer Bahrdt met het
overleveren zyner Geloofsbelydcnisfe aan den Keizer
cn het Duitfche Ryk zoverre heen liepen; (want ik
wil 1 iever gelooven, dat hy, uit aanmerkinge der
Vervolgingen, die hem zyn aangedaan, om meerdere
Vryheid en Dulding zyner befpiege'ende afwykingen
van eertyds vastgeftelde Formulieren heeft willen
fmeeken, cn aantoonen, dat het verdraagen van zyn
Gevoelen met de burgerlyke welvaart der Duitfche
Staaten zeer beftaanbaar is) blyft het nogtans zeker,
dat uw gedrag omtrent deeze Geloofsbelydenisfe in
dat gezigtspunt, waaruit Gy dezelve befchouwd
hebt, met uwe Beginzelen eener algemeene Verdraagzaamheid
volkomen overeenkomt. Want eigenlyk
wilde Gy maar die Onverdraagzaamheid tegengaan,
welke Gy in Bahrdts Geloofsbely ienis meende
te ontdekken, als die volgens uwe vooronderftelling
bedoelde om uit de Kerk zodanige Leerftukken
te verdringen, welken verre het grootfte gedeelte
der

Samenftel des Cbristendoms. r r
der Proteftantfche en Roomsch-Katholykfche Christenen
als nog voor goddelyk en ter Zaligheid noodzaakiyke
Geloofswaarheden houdt. Om deeze reden
verdedigde Gy het Oudkatholyk Leerflelfel als een
Samenhang van christelyke Waarheden met diezelfde
Geleerdheid, waarmede Gy van zo veele andere Gevoelens
van vroegere en laatere tyden, die door de
lieerfchende Party verworpen werden, vtymoedig
hebt aangetoond, dat het christelyke en voor derzelver
Belyderen waare, nuttige en vrugtbaare LeerfteL
lingen waren.
!
Wanneer ik dan alles by een voege, 't gene Gy
in de laatfte jaaren zo over de vryheid der Christenen
en in 't byzonder der Leeraaren, om voor zig
zeiven een Leerflelfel ter hunner zedelyke Gemoedsverbeteringe
te maaken ; als over de aanhoudende
Verpligting der Proteftantfche Leeraaren , om zig
aan de Symbolifche Boeken te houden , gefchreeven
hebt, dan zal uw gevoelen daaromtrent over het geheel'hierop
uitkomen.
Christus en zyne Apostelen hebben eene zekere
maate van nieuwe godsdienftige begrippen in de zedelyke
Weereld gebragt, waardoor zy inwendige
Eerbied voor God en zedelyke Gelykvormigheid
aan God poogden te bevorderen, en te weeg te
brengen , dat de menfchen deeze begrippen algemeener
mogten overweegen en zig daarmede geduurig
bezig houden. Uit deeze verzameling van
nieuwe christelyke Voorftellingen nam ieder Hoorer
cn Leezer hunner onderwyzingen een zekere hoeveelheid
van denkbeelden over, verfchillende naar
de

12 Vierde Opheld. Over een algemeen
de maate hunner voorgaande bekwaamheden, en,
raar gelang zy hunne verftandeiyke vermogens te
vooren geoefend hadden, en in evenredige overeenkomst
met de byzondere zedelyke gefteltenisfe,
hunnes gemoeds, dezelven in hunne harfenen met
de andere daarin te vooren reeds opgezamelde denkbeelden
verbindende. Op deeze wyze vormde zig
reeds van den beginne des Christendoms af aan by
ieder Leeraar en by byzondere Christenen een aan
ieder byzonder eigen Samenhang van christelyke
Voorftellingen; en hieruit ontftondt onmiddellyk en,
noodzaaklyker wyze eene buitengewoone Vermenigvuldiging
van Leerftelfelen, die eikanderen meer of
min gelyk waren. Alle deeze, hoezeer van elkanderen
verfchillende, Samenftellen waren christelyke
Geloofsftelfelen, die de zedelyke Verbetering des
Gemoeds beoogden, en allen waren betrekkelyk
waar. Naderhand begonden de Leeraars der Kerke
onverdraagzaam te worden, en begeerden van hunne
Medebroederen, vooral van hunne Onderhoorigen,
een naauwkeurige Toeflemming aan een zeker
bepaald en vastgefleld Samenftel. Dit verwekte
Twisten en eindelyk ook burgerlyke en openbaare
Onëenigheden. De Overheid moest daarom tusfehen
beiden komen, en, om aan de fteeds breeder uitloopende
twisten een einde te maaken, en alle verdere
Verbittering voor te komen, een zeker Leerflelfel
doen vastftcllen, 't welk naar de toenmaalige
gefteltenis van tyd en plaatfe in ftaat was, om het
grootfte gedeelte der twistende Partyen te vrede te
ficllen, en het onmogelyk maakte, dat deeze groo r
tere

Samenftel des Cbristendoms. 13
tere Party niet weder op nieuw fcheurde. Op deeze
wyze ontfionden dan de verbindende Geloofsformulieren
, niet voor het Gewisfe der Christenen,
want dit behieldt altyd zyne byzondere Vryheid,
maar voor Kerkgenootfchappen en derzelver openbaare
Leeraaren, opdat zy, ter verhoedinge van
nieuwe inwendige Twisten en Verdeeldheden, daarnaar
hun onderwys voor het Volk fchikken zouden.
Py de Hervorming wierp men het juk van alle kerkelyke
Wetten, die 'er tot dien tyd ovèr het onderwys
der Leere waren i wederom af, en ftelde dit
Grondbeginzel van het Proteftantendom vast: de Heilige
Schriftuur is de eenigfte bron om de christelyke
Waarheden te kennen, en haar onderwys is zo duidelyk
, dat ieder Christen daaruit, zonder behulp
van eenige kerkelyke uitleggingen, een Samenftel
des Geloofs kan opmaaken. Overeenkomftig met
dit Grondbeginzel maakten ook de eerfte Kerkhervormers
van deeze verworven Vryheid in hunne
Onderwyzingen een zeer onbepaald gebruik, en allen
voerden ook een Leerflelfel naar eigen goeddunken
in, beftaande uit het gene hun in het onderzoek
der heilige Schriften als christelyke Waarheid
voorkwam. Maar ook hier zag men op nieuw,
hoe onmogelyk het is , dat een groot aantal van
zelfsdenkende Onderzoekeren der Schriftuure over
alle Lecrftukken volmaakt gelykvormig denken.
Luther, Melanchthon , Zwinglius, Calvinus , alle
braave en geleerde Mannen, wien het om de Waarheid
te doen ware, konden over meer dan één Geloofsartykel
niet eensgezind worden. Daar nu een
ie-

14 Vierde Opheld. Over een algemeen
iegelyk, gelyk het allen menfchen natuurlyk is, zyn
gevoelen voor het beste en fchriftmaatigfte of alleen
waare hielde, entftonden uit deeze Onverdraagzaamheid
van tegen elkander ftrydende bepaalingen der,
Leere, eerst de droevige fcheuringen tusfehen c'e
Saxifche en Zwitferfche Hervormers, en naderhand
nieuwe openbaare Twisten tusfehen - Luthers en
Melanchthons Leerlingen , en in *t vervolg ook tusfehen
de Gomaristen en Arminiaanen in de. Gereformeerde
Kerke: zodat de Overheid andermaal
moest tusfehen beiden komen, en, ter verhoedinge
van verdere breuken, op nieuw vastgeftelde Formulieren
over de Verfchilftukken invoeren en daaraan
hoog gezag geeven.
Uit dit alles vólgt deeze ftelling door de ondervinding
uit de kerkelyke Gefchiedenis van alle eeuwen
: de natuurlyke Geneigdheid der menfchen,
om ook anderen te overtuigen van 't gene men zelve
voor waar houdt, ontaart, zelfs by de welmeenendfte
Godgeleerden, zeer gemaklyk en byna altyd
in Onverdraagzaamheid jegens alle gevoelens, die
van de hunnen afwyken , naardien onvermydelyk
dit denkbeeld in hun opkomt, dat hun Geweeten,
de Eer van God en het Heil der Zielen daarby lyden
zouden , indien zy niet met allen mogelyken
ernst en yver alles, wat zy als Waarheid erkenden,
poogden uit te breiden en de ftrydige Gevoelens
als fchandelyke dwaalingen uit de Kerk te weeren.
Hier moet ik nu myne verpligting aan U, Hoog
eerwaardig Heer! wegens eene voor my in de daad
nieuwe gedagten over het nut der Symbolifche
Schrif-

Samenftel des Cbristendoms.
Schriften, toe welke ik uit eenige, wel iets duistere,
uitdrukkingen in uwe Jaatfte Schriften aanleiding
gekreegen heb , openlyk erkennen. Gy zegt
naamlyk , de Symbolifche Voorfchriften der Leere
waren maar hoofdzaakelyk gefchikt ad examen ordinandorum
, of om te beproeven of zy , die een
Leeraarsamt begeeren en zig daartoe aanbieden,
daartoe de vereischte Gefchiktheid hebben. Dit
nu verklaare ik voor my op de volgende wyze: Die
een openbaar Leeraarsamt begeert, moet voldoende
bewyzen geeven, dat hy verdraagzaam is, en geen
nieuwe Sekte wil ftigten, gevolgelyk moeten wy
iets hebben , waaraan de geest van Verdraagzaamheid
van den Candidaat onderzogt en beproefd kan
worden. Zodanig iets nu zyn de Symbolifche Boeken
, waarin een zekere Samenhang van christelyke
Leerftellingen volgens de gefteltenis der tyden en
plaatfe van de eerfle Hervormeren vervat is. Komt
nu een Candidaat tot het examen, welke dat, zo
opgefteld, Leerflelfel voor het beste en fchriftmaa
tigfte houdt, dien kan gerustlyk een openbaar
Leeraarsamt in de Kerke worden opgedraagen
Daar hy genegen is het gezag zyner Leeraaren te
volgen, zal hy zekerlyk geene fcheuringen of oneenigheden
in dezelve veröorzaaken. Maar zyn 'er
jonge Godgeleerden, die volgens de tegenwoordige
hulpmiddelen der heilige Uitlegkunde den Bybel
beter meenen te verftaan , dan de Opftellers der
Symbohfche Schriften, en die alzo genegen zyn,een
ander Samenftel der Leere naar de gefteltenis
hunner eeuwe te volgen, daa moet hunne Verdraag.

\5 Vierde Opbeld. Over een algemeen
draagzaamheid aan de Symbolifche Boeken getoetst
worden. Verwerpen zy derzelver inhoud als vol.
ttrekt onwaar en fchaadelyk, dan kunnen zy in onze
Kerke niet aangenomen worden als openbaare
Leeraars , omdat men met zekerheid vooruit kaa
zien, dat zy door hun onderwys onrust zullen verwekken
en het geweeten; des Volks, by wien de
Katechismus, in de jeugd geleerd, ten grondflage
des Geloofs dient, verwarren zouden. Maar ftcllen
zig in tegendeel voor het Confistorie jonge Godgeleerden,
dieblyken geeven van eigene bekwaamheid
in het uitleggen en verklaaren der Heilige Schriftuure,
en in het maaken van goede Aanmerkingen
over den christelyken Godsdienst , maar wier Geest
tevens door het beoefenen van de Kerkelyke Gefchiedenisfen
zo veel toegeevendheid verkreegen
heeft, dat zy ook andere Samcnftellen dulden kunnen
, dan zal zulks uit hunne goedkeuring der Symholifebe
Voorfchriften der Leere blyken, en dit een
onderpand zyn, dat zy Verlichting zonder Onrust
verbreiden willen. Zo dienen derhalven 1
de Syrhbolifcbe
Boeken ad examen ordinandorum, zonder de
Vryheid van Gewisfe te beperken.
Het voorftel, om de Symbolifche Schriften op deeze
wyze te gebruiken, is ontegenfpreekelyk geheel
en al overeenkomftig met het oogmerk van den
Wetgeever. Want derzelver verbindend Gezag rust
eeniglyk op de bevelen der weereldlyke Overheid,
en deeze bedoelt door haare Wetten alleenlyk het
onderhouden van de uitwendige rust en orde, en
geenszins te verhinderen, dat de Waarheden der
Leere

Samen (ld des Christendoms. &
Leere nader opgehelderd en bevestigd worden.
Hieruit volgt dan van zelve, dat men als een Lu»
thersch Godgeleerde de Symbolifche Leere der Prcteftanten
niet behoeft te erkennen als het eenig.'t
waare,. noch volftrekt beste, christelyke Samenftel,
maar voor een werkelyk christelykön Samenhang van
Geloofslecringcn , welke naar de gefteldheid van
den tyd en plaatfe der Hervorminge goed was inger-igt,.
en nóg tegenwoordig voor veele Christenen
nuttig is; en dat het openbaar wettig Gezag dee-r'
zer Leere nuttig en noodzaakeiyk is, om alle Godgeleerden
onophoudelyk te oefenen in het verdraai
gen van andere Gevoelens, zonder dat zy.daardoor
verhinderd u-orden , om hunne betere kundigheden {
daar zulks vreedzaam gefchieden kan, te verbreiden,
en hunne Leerwyze. naar de. veranderde omftandigheden
van tyd en plaatfe insgelyks te. veranderen.
. Tot nog toe, agtenswaardig Heer! heb ik my
gantfchelyk aan uwe eigen Schriften gehouden , eri.
daaruit, getragt op te maaken en aan te .toonen, hoe
juist Gy de Beginfelen der, algemeenfte Verdraagzaamheid
bepaalt. En in allen gevalle meene ik 'er
voor in te kunnen ftaan, dat niet alleen in Berlyn j
daar reeds voor lang de uitmuntendfte gronden van
Verdraagzaamheid gelegd zyn, deeze uwe gezegden
volmaakt, gebillykt,. maar dat ze zelfs door derj
Heere Bafedow, onaangezien alle zyne vooringenomenheid
voor een algemeen oorfprongelyk Christendom
, goedgekeurd zullen worden. Het is zonneklaar
, dat het regt, om zyn eigen Samenfte! mee
verdringinge van alle overigen in te voeren, ome-
R gen-

l8 Vierde Opheld. Óver een algemeen
genzeggclyk of aan niemanü, of aan alle Geleerden
moec toekomen. Iseemt men het laatfte aan , dari
hebben we een Bellutn omnium contra omncs ; en
niemant bereikt zyn oogmerk. Indien men het eerfle
roeftaat, moet men de gevoelens van anderen
dulden, en zig tot deeze Verdraagzaamheid het eerst
oefenen in het Symbolisch Leerflelfel zyner Kerke.
Maar 'er zyn ook nog verfcheidene vraagen van het
uiterlte gewigt, vooral voor jonge Godgeleerden,
doch waaromtrent Gy in uwe Schriften nergens een
bepaald antwoord gegeven hebt. Hier moet ik
daarom voor my de vryheid verzoeken, om uit de
gelykende overeenkomst of analogie uwer gezegden
daaromtrent uwe gedagten af te leiden, bedingende s
dat het gene ik deswegens als uw Gevoelen zal
voordraagen, voor niet meer dan myne Gisfingen
daarover gehouden moet worden.
Eerftelyk vraagt men: Waarin beflaat dan de egte
Proteftantfche verdraagzaame Leerwyze of Gefchiktheid
tot het Leeraarsamt, waarby men aan de eene
zyde aan zynen Eed wegens de Symbolifche Voorschriften
der Leere getrouw blyft, en de ingevoerde
Leere der Kerke als een Pand zonder de minfte verandering
aan het Volk overlevert, en waarby men
nogtans te gelyk aan de andere zyde zig fchikken kan
naar de omftandigheden van tyd en plaatfe en naar de
gefteltenisfe van het verlichte gedeelte der Gemeente,
en ook betere kundigheden volgens zyne eigene
overtuiging en zonder ergernisfe verbreiden? De
meeste verlichte Godgeleerden geeven hier te raade,
dat men de befpiegelende Leerftellingen, welken
ker.

Samenjlcl des Christendoms* \g
kerkelyke twisten veroorzaakt hebben, in de openbaare
onderwyzingen onaangeroerd moet laaten, of
dat men deze!ven met de woorden der Schriftuuie
zonder verdere verklaaringe moet voordraager.
Maar hiermede fchynt Cy in uw antwoord op de Geloofsbelydenisfe
van den Heer Bahrdt niet geheel
te vreden te zyn. De Heer Bahrdt hadt zig daarin
dus uitgelaaten:
Ik heb, gelyk men van een Leeraar der Godgeleerdheid
van de Augsburgfche Geloofsbely-
„ denisfe verwagten kon, in myne Predikatiën of
in myne Katechifatien voor het Volk nimmer
regtftreeks geleerd tegen die befpiegelende
„ Leerftellingen, welken in de Symbolifche Boe-
„ ken gebrekkig voorgefteld worden, als b. v. de
„ Erfzonde, de Noodzaaklykheid der Genoeg.
„ doeninge enz.; maar of dezelven geheel voor-
„ bygegaan, of daarvan zodanig gefproken, dat
,, het gebrekkige daarvan afgefcheiden en het
„ dwaalende verzagt werdt: gevolglyk ben ik van
,, de eigenlyke verpligtingen eenes Protestant-
,, fchen Leeraars nog niet afgeweeken, maar heb
„ met Wysheid en Voorzigtigheid de Wetten van
„ den Staat met de Vryheid van Gewisfe tragten
„ te verëenigen; in de vaste Overtuiging, dat de
„ Verfchilftukken tot het onderwys des Volks niet
behooren."
Hierop maakte Gy in uw antwoord op gemelde
Geloofsbelydenis de volgende aanmerking:
„ Kan deeze eenzydige voorgewende overtuiging
„ van den Schryver iets toebrengen, dat ook de
Ba „ La;

£0 Tierde Oplek!. Over cm algcmee-i
„ 1 titherfche Kerk overtuigd worde, dat de Augs^
burgfche Geloofsbelydenis in de gemelde Leer*
„ nukken dwaalingen behelst? Zal de Lu-
„ therfche Kerk te vreden zyn, als een Leeraar
„ zig inbeeldt, dat hy de Wetten van den Staat
door eene byzondere wysheid en voorzigtigheid
„ met de vryheid van Geweeten getragt heeft te
„ vereenigen? Maar deez' arbeid was hem niet
„ aanbevolen, noch in zynen Eed opgelegd. De
„ Vryheid van Gewisfe, als een regt van iederen
„ Burger in 't byzonder, gaat hem zei ven aan;
„ betreft hem in zyn byzonderen perfoon, in zy-
„ nen eigenen byzonderen ftaat voor en jegens
„ God. Een Leeraar, als Leeraar, ftaat in een
„ openbaar amt, heeft een openbaaren Stand, in
„ de openbaare gantfche Maatfchappy. Deeze
Maatfchappy , die hem zelfs aanftelt, vcr-
„ trouwt van hem, dat hy, volgens zyne met
„ Eede bevestigde belofte, de gevoelens der"
„ Augsburgfche Geloofsbelydenisfe, welke op
}, het plegtigfte in den Staat om openlyk onder-
,, weezen te worden is ingevoerd, als zodan'ge
,, Augsburgfche Leerftellingen aan het Volk zal
voordraagen. En nu zal een Leeraar zeggen:
,, Door myne fchranderheid en voorzigtigheid zal
,, ik de Wetten van den Staat (welken bevcelen,
dat de Augsburgfche Geloofsbelydenis het algemeen
openbaar Protestantfche Formulier der
„ Leere zyn zal, en die dezelve als zodanig hand-
„ haavenen befchermen)verëenigen met myneby-
„ zondere vryheid van geweeten, door welke ik egter
„ die

Samenftel des Christendoms. 21
i, die Bclydenis voor dwaalende en valsch houde;
„ en ik zal dus niet leeraaren 't gene in de Augs-
„ burgfche Geloofsbelydenis ftaat (want dat zyn
„ fchaadelyke dwaalingen, die in de Heilige
„ Schriftuur niet gevonden worden, cn tegen de
„ Reden ftryden) maar ik zal deeze my aanbevolen
„ Ledemaaten dcrLutherfché Ikerke leeren, 't gene
„ ik zelfs, volgens myn byzondere vryheid van ge-
„ weeten, voor my zeiven, naar myne byzondere
„ Omftandighcden of Kundigheden, gcloove en
„ denke. Behoeft men het ongefchikte in deeze
„ gantfche befchryving wel verder te ontvouwen 1
„ Is dit dan braaf en eerlyk gehandeld jegens de
„ gantfche Maatfchappy? Zy begeerde geenszins
„ een nieuw Leerboek, maar zy' wil haare oude
„ Augsburgfche Geloofsbelydenis leeren verftaan,
„ en hooren verklaaren, wat haar waare inhoud,
„ met opzigt tot het zaakelyke, in den tegen-
„ woordigen tyd nog altyd werkelyk is! Voor
„ het overige wil ik hier verder niets by voegen;
,, maar het gevolg hieruit, dat derhalven ook door
„ dezulken eenKerkclykLeeraarsamt bekleed kan
„ worden — zal door alle Kcrkgenootfcbappen
„ ontkend worden; zy begeert zqdanigen Leeraar
„ niet, die de Augsburgfche Geloofsbelydenis
„ van den zuiveren christelyken Godsdienst (een
„ nieuwe uitdrukking (*)) als zeer verfchillende
„ Leerdelielen onderfeheidt. 't Gene volgers
„ eigene byzondere oefeninge of afwykinge onder
(*) In 't H-ogduitsch fltur met één woord Clrlstrnrtttgim
B 3
3j den

22 Vierde Opbeld. Over een algemeen
„ den naam van eenen zuiveren christelyken Gods-
„ dienst, als geheel iets anders, wordt voorge-
„ draagen, laaten wy in onze Kerken niet open-
„ lyk leeren. Bondig iets te kunnen voordellen
„ is eene al te gemeene Eigenfchap, die men ook
„ by Sociniaanen, Jooden en Mahomedaaren
„ vinden kan; 't komt hier voornaamlyk aan op
den Inhoud der Leere,, en dan op de gegrondheid
daarvan voor de Toehoorers."
Deeze uwe verklaaring, Hoogeerwaardig Heer!
heeft ook my zeiven, dit moet ik bekennen, een
geruimen tyd op nieuw onzeker gemaakt, wat Gy
door verbeterde Leerwyze verftaat. Ik kon niet
begrypen, hoe toch de betere godgeleerde Kundigheden
en de zo zeer aangepreezene Gefchiktheidals
Leeraar kunnen plaats vinden en zig vertoonen,
indien het. tegen de eerlykheid en den amtsë'ed,
ftryden zou, dat men in het voordraagen van verfchilftukkendie
in de Symbolifche Boeken beflistzyn
, j daarvan aflaat en verzagt, 't gene door de
veranderde omftandigheden van tyd en plaatfe by
zelfsdenkende Toehoorers meer twyfelingen dan
fiigcing verwekt. Want ongetwyfeld moeten wy
in alle gemengde Volksvergaderingen, waarvoor wy
opklimmen, niet alleen onderfcheid maaken tus-y
ichen Godgeleerden en het Gemeen, maar ook op
een derde tusfehenfoorte van menfchen agt geeven.
En juist deeze midd.enfoort fchynt my toe verre .
het gewigtigfte te zyn. Daaronder naamlyk telle
ik alle menfchen, die gewoon zyn te denken, en
door het leezen van veele Boeken juister en dui-
\Z. < • - - - i - ' de-i

Samenftel des Christendoms. 23
delyker kundigheden verkreegen hebben en daarover
zei ven kunnen oordeelen. Deezen zyn het, welken
in de Gezelfchappen den toon ftellen , waarnaar de
groote Menigte zig vormt en fchikt, en die overal
door hun fchrander oordeel hunne Amtgenooten en
Overheden bellieren, en die alzo in den Staat en
in de Huisgezinnen een algemeenen invloed hebben»
Zodanige Perfoonen , en de zodanigen alleen , volgen
den Prediker onder het aanhooren zyner Leerreden
van ftuk tot ftuk , doorzien den gantfehen
famenhang zyner Leeringen, en ontdekken niet alleen
, hoe dikwyls hy zig zeiven tegenfpreekt,
maar ook alle het zwakke zyner bewysredenen : ter-
Wyl de groote hoop intusfehen te vreden is, als zy
van tyd tot tyd Katechismustaal en naar de Heilige
Schriftuur zweemende uitdrukkingen hoort, hoezeer
een menigte van tusfchenftellingen haar vreemd en
onverftaanbaar blyven. Maar hier nu is de vraag,
Hoogstgeagte Heer! wat een getrouw Evangcliesch
Leeraar doen moet, als hy b. v. in de Nikolai-kerk
te Berlyn op dien dag, wanneer in gevolge van
zekere Stigtinge het zo genaamde Athanafiaanfche
Geloofsformulier verklaard moet worden, den Kanfel
moet betreeden. Waarin beflaat nu die verbeterde
Leerwyze, welke Gy zozeer aanpryst, waarby
men aan den eenen kant voldoet aan den Amtseed,
en aan de Symbolifche Boeken, en aan den anderen
kant de denkende, fchoon geen Godgeleerde,
Twyfelaar te gelyk bevredigd wordt? Hierover
verklaart Gy u nergens uitdrukkelyk; maar ik meene
uw waar Gevoelen ontcyfferd te hebben, en in
B 4 ftaat

E4 Vierde Opbeld, Over een algemeen
itaa: te zyn, om door het zelve opcnlyk voor te üch
len, veele misverftanden by uwe Leezeren uit den'
weg te ruimen.
Gy verwyst ons naar uw eigen voorbeeld en zegt
by herhaaling, dat gy als een eerlyk Man, volgens
uw Gewisfe en overeenkomstig met uwen Amtsecd,
het Leerftelfel der Symbolifche Boeken van de Lu-
therfche Kerke a!s een getrouw Pand aan uwe Toe­
hooreren overlevert. Zo dra ik derhalven uwe Leer­
wyze by dit overleveren aan het Publiek voorftelle,
toon ik te gelyk, hoe volgens uw oordeel ieder ge­
trouw Luthersch Kerkleeraar, die verbeterde godge­
leerde kundigheden bezit, zyne gefchiktheid als
Leeraar eigenlyk toonen moet, waardoor te gelyk
opeens alle nevelen verdwynen zullen, waaronder,
het zo veelen Leezeren uwer Schriften toefchynt-,
dat uw eigenlyk gevoelen bedekt is.
Over het algemeen is het de gtfehiedkundige Leer­
wyze, :waaraan Gy boven de oude fcholaflifchc en
laarere Wblfiaanfche of fyflematifche Leerwyze den
voorrang geeft, en waarvan Gy u in alle uwe Re­
denen en Schriften bedient.
Volgens deeze Leerwyze Wordt niets beflist, noch
als het eenig waare vastgefteld, maar cenvoudiglyk
verhaald, hoe de Schriftuur door deezen en genen
verklaard is, en hoe door deeze verfchillende uit­
leggingen veelerlei famenftellen gemaakt zyn. Hfijr-
by laat men dan aan den Toehoorer en Leezer zel-
ven over in te verkiezen, wat eenen iegrlyk naar
zyne voorafgaande kundigheden het waarfchynclyk-
fte voorkomt. Gy, ftelt derhalven het, Lceifr/Jlicl

Samenftel des Cbristendoms. ? j
der Lutherfche Kerk gefcLiedkundig voor. Gy verhaalt
, hoe het van tyd tot tyd gevormd en eindelyk
tot Hand is gebragt; welke bewyzen men daarvoor
gekoozen heeft, en waarom hetzelve Symbolisch is
geworden. Op dezelfde wyze draagt gy ook de
Leerftellingen van andere Christen Genootfchappen
voor, en laat het dan aan uwe. Toehooreren over,
dat een ieder voor zig zeiven daaruit een zodanig
Verband van denkbeeldep en Waarheden zelfs vorme,
als met zyne bekwaamheden en voor zyn hart
best voegt.
Volgens deeze gefchiedkundige Leerwyze, waarvan
Gy u, uwen Amtseed fteeds in 't oog houden
de, bedient, zal derhalven een eerlyk Luthersch
Prediker over het Athanafiaanfche Geloofsformulier,
zal hy ten aanzien van de • verfchillende foorten zyner
Toehooreren zyne Gefchiktheid als Leeraar toonen,
op de volgende wyze moeten prediken.
In de Inleiding zal vernaald worden , hoe in de
eerfte Eeuwen, eer alle de Schriften, die tegenwoordig
ons nieuw Testament uitmaaken, verzameld
waren, zeer veele en verfchillende Gevoelens over
den Perfoon van Christus en over deszelfs Afkomst
waren aangenomen, zonder dat men daarover met
eikanderen twiste of de een den ander verketterde;
maar hoe na het verzamelen der tegenwoordige
vier Euangelien en alle de Apostolifche Brieven in
één Boek , en nadat het gezag der Bifchoppen vergroot
was, twisten over de Leer der Schriftuure van
den Vader, Zoon en Heiligen Geest ontfiaan zyn,
welken zulke groote onëcniglieden verwekt hebben,
B 5 dat

26 Vierde Opheld. Over een algemem
dat ter Verhoedinge van meerdere Verbittering
daaromtrent iets onder hoog Gezag hadt moeten
vastgefteld worden: wat nu van tyd tot tyd op de
Kerkvergaderingen over dit Artykel naderhand bepaald
werdt, is in iaater tyd door zekeren Man, over
wiens naam men het niet ten vollen ééns is, in eene
Geloofsbelydenis by een gebragt, en deeze zogenaamde
Athanafiaanfche JBelydenis heeft men ten
tyde der Hervorminge op goeden grond als een
voorfchrift der Leere in de Protestantfche Kerk
behouden, om de vernieuwing van oude twisten
voor te komen.
De Verhandeling zelve zal een onderwyzing over
de Leere der Drieëenheid volgens het Geloofsformulier
van Athanafius behelzen.
Vooraf zal over den Tekst MATTH. XXVIII:
19: Doopt alle Volken in den naam des Vaders,
des Zoons en des Heiligen Geestes; aangemerkt
moeten worden, dat alle Partyen deeze. plaats 1- •
den voor den grondflag van de Leere der DÜC
eenheid. '• 1
' ató n
In 't eerfle Deel zal een berigt gegeven moeten
worden van de twee voornaamfte Gevoelens, tegen
welken de Athanafiaanfche Belydenis, wat aangaat
de Leere der Drieëenheid, gefield is:
1. Dat de eenige God eenen drievoudigen Perfoon
met betrekking tot ons voorftelt, naamlyk
a) dèn Perfoon des Vaders, in zo verre Hy onsen
al'cn dingen het beftaan gegeven heeft.
b) den Perfoon des Logos CJOAHK. I.) des
Woords of der Reden, in zo verre die in ons
en

Samcnjlel des Christendoms. 37
en andere Geesten kennis voortbrengt. Als
Logos heeft hy zig daarom met Jefus verëenigd,
en deeze is daardoor de zigtbaare en hoorbaare'
ftem van God geworden, en in zo verre hict
Jefus de Zoon van God en Christus.
c) den Perfoon des Heiligen Geestes, in zo verre
• Hy ter onzer heiligmaakinge werkt.
Volgens dit Gevoelen zyn derhalven Vader,
Zoon en Heilige Geest niet drie op zig zei ven'
beftaande Perfoonen, maar alleen verfchillende
betrekkelyke benaamingen van denzelfden hoogften
Geest; even als een mensch te gelyk den
Perfoon des Vaders, den Perfoon des 'Leeraars
en den Perfoon van den Arts jegens de zynen
draagen kan.
1. Dat de eenige God, in de verhevenfte betekenis
van het woord, dat is maar alleen de Vader, niet
is voortgebragt ; doch dat de Zoo n om zyne
Voortbrenging van den Vader, en de Heilige
Geest, dewyl die van den Vader wordt uitgeblaazen
of uitgaat, afhangelyke en daarom minder
Perfoonen zyn dan den Vader, fchoon zy hem
gelyk en veel volmaakter zyn dan alle het ge
fchaapene: dat zy ook in zo verre tot God en het
voorwerp onzer Aanbiddinge behooren, als God
door hen op ons werkt.
In bet tweede Deel zal dan de Geloofsbelydenis
van Athanafius, volgens het gevoelen der Kerke, verklaard
moeten worden, hoe daarin beweerd wordt;
1. in tegenftelling van het eerfle Gevoelen, dat de
drie Perfoonen ieder op zig zei ven beftaan,
2.

2 ü Vierde Opheld. Over een algemem
2. in tegenftelling van het tweede Gevoelen , dat zy
volmaakt éénwezig, en niet werkelyk buiten den
anderen zyn. Hierop moeten dan de bewyzen,
die daarvoor in de Kerk in gebruik zyn, ge-
fchiedkundig opgegeven en aangemerkt worden,
dat dit Leerflelfel alleen door hoog Gezag ge-
flaafd is, en in de Kerke openlyk geleerd 'moet
worden.
In het derde Deel kan aanleiding gegeven worden
om gegrond te beöordeelen :
i- Dat de bepaalingen, die over dit Attykel der
Leere gemaakt zyn, alleen tot de Godgeleerdheid
of een geleerd, voorftel van den Godsdienst be­
hooren , en geenszins tot het algemeene zaligmaa-
kende Geloof, opdat het Geweeten der Christenen
hierover niet ontrust moge worden, indien zy alles
niet volkomen volgens het gevoelen der Kerke
kunnen verftaan en bevatten.
e. Dat het in het Christendom niet aankomt op het
zeggen van Heer! Heer! of op eenige andere
hooge Eernaamen, die men aan Christus geeft,
maar veelmeer op de opregtfte bctragting van
Gods wil, die ons door den Logos van God is be­
kend gemaakt.
3, Dat men daarom infebikkelykheid moet gebruiken
jegens hen, welken in dit Artykel dwaalen , en
zig van de Leere der Kerke niet overtuigen kun­
nen, .'en hen liefhebben als Broeders., wen zy
anders door de Vrugten des Geestes toonen, du
het gevoelen van Christus in bun is.
Nu komt het op uvie \e,klaaring aan, of dit
ont-

Samenftel des Cbristendoms. 29
ontwerp eener Predikatie over de Athanafiaanfche
Geloofsbelydenis egt Evangeliesch is, en te gelyk
werkelyk overeenkomt met die verbeterde Leerwyze,
welke Gy zo zeer aanpryst. In dit geval zal,
zo ik vermoede, alle misverfland over deeze dubbele
Leerwyze, en zo veele Verdenkingen, welken
van tyd tot tyd ontfiaan zyn, geheel en al verdwynen.
De Symbolifche Leer der Kerke wordt als een getrouw
Pand volgens deeze Leerwyze met de daad
overgeleverd , en te gelyk wordt het verftand en het
geweeten van nadenkende Menfchen gevierd, en
waare christelyke Verdraagzaamheid bevorderd. R OM.
XIV: r. tot XV: 7. r. KOR. XIII.
De tweede Vraag, die leergierige Leezers uwer
Schriften opwerpen, en waarop zy gaarne een uitdrukkelyker
en bepaalder antwoord, dan tot nog toe gefchied
is, van U wenschten te leezen, is deeze:
Hoe ver kan men meer, eikanderen tegenfpreekende,
Gevoelens te gelyk als betrekkelyk waare, christelyke
Gevoelens laaten gelden ? of waarop rust eigenlyk de
betrekkelyke Waarheid van christelyke Leerftellingen ?
Uit het gene Gy in uwe Schriften hierover op
eenige plaatfen van verre hebt aangeduid , zal ik
een volledig antwoord tragten op te maaken, hoopende,
dat het gene ik tot volmaakinge van het
geheel uit myne gedagten zal inlasfen, uw waare
meening niet verdooven zal.
Vooreerst merke ik om veeier Leezeren wille aan,
dat men volgens de taaie der Geleerden aan eene
Stelling een betrekkelyke Waarheid töefchryft, als
de-

30 Vierde OphelcL Over een algemeen
dezelve met betrekking tot de denkbeelden en ós
overige kundigheden van een zeker Mensch m zo
yerre waar is, dat die Mensch door zyne'kennisfe
daarvan behoorelyk beftierd of tot voor hem nuttige
daaden opgeleid wordt. Voorbeelden kunnen
best en gemakkelykst aantoonen, wat men betrekkelyk
waar noemt. Als twee Perfoonen eikanderen
in hun oordeel over zekere fpyze tegenfpreeken, cn
de één beweert, dat ze aangenaam of gezond is,
en de andere, dat ze onfmaakelyk en der gezondheid
nadeelig is, dan kan beider oordeel met betrekking
op de ervaarenis in hun eigen ligchaam
goed zyn: en in zo verre hebben deeze tegen den
anderen ftrydende oordeelén ieder eene betrekkelyke
Waarheid, en be'de Menfchen, wen zy hun oordeel
volgen, worden daardoor goed geleid. , Insgclyks,
als twee Artfen over de ziekte vaneen mensch
ten zelfden tyde tegenftrydig oordeelén, en de een
beweert, dat eene Aderlaating ter herftellinge noodzaaklyk,
doch de ander meent, dat dezelve allerfchaadelykst
zoude zyn, kunnen die beide oordeelén
egter betrekkelyk waar zyn, zo omdat de één
eene andere oorzaak der ziekte onderftelt, als omdat
de Geneeswyze van den éénen geheel verfchillende
is van die des anderen. Veelligt zouden beiden
den Kranken weder gezond maaken, indier zy
hun eigen oordeel volgden, en beiden zouden zy
faalen, wen de een het oordeel van den anderen
maar in één ftuk volgde, zonder te gelyk zyne overige
Geneeswyze geheel over te neemen. Op dezelfde
wyze kan eene godsdienftige Stelling in den
rei

Samenftel des Christendoms.. 31
rei der denkbeelden van den éénen* Mensch waar
zyn; maar die valsch zoude wezen, wilde ze een
ander onder zyne denkbeelden aanneemen; zodat
de een die te regt beweeren, de ander ontkennen
moet. Na deeze algemeene opheldering over de
betrekkelyke waarheid van twee tegenftrydige ftellingen
vooraf kortelyk ter neder gefteld te hebben,
. omdat ik eene uitvoerige oncvouwinge daarvan tot
eene afzonderlyke Onderhandeling met myne Leezeren
fpaare, zal ik nu de wezenlyke kenmerken
eener christelyk waare Stelling, welke Gy fchyntaan
te neemen, opgeeven.
Eene christelyke Waarheid wordt van eene natuurlyke
(niet natuuraliftifche) Waarheid onderfcheiden,
naardien de kennis daarvan uit verfchillende bronnen
wordt afgeleid. In deeze betrekking is by U alleen
dat gene in den eigenlykften zin christelyk waar,
het welk met den gefchiedkundigen zin der Heilige
Schriftuure overeenkomt en daaruit gekend wordt.
De gefchiedkundige zin der Heilige Schriftuure is een
reeks van gevoelens, welken de heilige Schryvers
by hunne woorden dagten, en in hunne eerfte Toehoorers
of Leezers wilden verwekken. Volgens
deeze verklaaring beweert Gy daarom, dat het Sociniaanfche
Leerflelfel wegens den Perfoon van
Christus zo christelyk waar niet is, als eenig ander,
omdat het met den gefchiedkundigen zin, vooral
met de befchryvingen van Joannes, minder overeenkomt,
dan dat der Ariaanen of Trinitarisfen. In
tegendeel is natuurlyk waar, 't gene gekend wordt
uit de Natuur der dingen, of uit de Vergelyking van
na-

3? Vierde Opheld. Over een algemeen
natuurlyke denkbeelden, die men door ondervinding
en de reden verkreegen heeft. En op deeze wyze
ban een en dezelfde Stelling voor den eenen Mensch
te gelyk natuurlyk en fciiriftuurlyk waar zyn; voor
een ander natuurlyk waar, doch fciiriftuurlyk onwaar,
naarmaate zodanige Stelling zig aan hem voordoet,
als die al of niet verëenigd kan worden met die natuurlyke
of fchriftuurlyke kennisfe, welke hy reeds
te vooren bezit*, Maar nu leert ons de dagelykfche
ervaaring, dat niet alleen gemeene Christenen , maar
zelfs Geleerden, met alle hunne ppregte poogingen
om de Heilige Schriftuur door haar zelve te verklaaren,
nogtans verfchillende Leerftellingen uit dc
Schriftuure haaien , en dat een ieder gelooft den
waaren gefchiedkundigen zin der. Heilige Schriftuure
gevonden en zyn Gevoelen daarop .gebouwd tc
hebben. Derhalven vraagt men : of alle deeze verfchillende
Leerftellingen als christelyk waar bc.
fchouwd moeten worden ? De Sektarisfen en
de Yveraars van alle Gezindheden zullen deeze
Vraag volftrekt ontkennen, doch ik meene dezelve,
egter met eene aanmerkelyke bepaaling , in uwe
plaatfe te moeten toeftaan. De gefchiedkundige zin
van iedere Schriftuurplaats is zekerlyk wel maar
één; doch als verfcheiden opregte Schriftverklaarers
yerfchillen,, welke de waare meening is, eft
een ieder zyne Uitlegging Voor de beste houdt, wie
zal dan beflisfen? Een iegelyk moet zonder twyfel
zyn Geweeten volgen , zo lang de gronden zyner
Verklaaringe alle tegenbedenkiDgen fchynen op te
weegen.
Hier

Samen/Iel des Christendoms, 33
•, Hier ftaan wy nu op den fprong, daar de wegen
tot IndifFerentistcry of .Onverfchillighcid, tot eene
waare christelyke.Verdraagzaamheid en tot dweepzugtige
Onverdraagzaamheid beginnen te fcheiden,
en daar derhalven de grootfte Omzigtigheid gevorderd
wordt, om den eerften ftap wel te doen. Een
Protestantsch. Godgeleerde kan onmogelyk begeeren,
dat alle andere Godgeleerden en Christenen
dien zin eener Schriftuurplaatfe, welke hem de
waare .toefchynt,. ook daarvoor erkennen zullen;
want het zelfde regt, dat hy zig zoude aanmaatigen,
hebben ook zyne Medechristenen en byzonderlyk
de Geleerden onder dezelven. Zo weinig nu zyn
Geweeten gedoogt om de Verklaaringen van anderen
tegen zyne overtuiging aan te volgen , zo min
kunnen ook de anderen tegen hunne begrippen hem
toevallen. Die hier Gelykheid van uitleggen voor
volftrekt noodzaaklyk houden, of door dwang invoeren
wilden, zouden een geftrenger Pausdom in*
voeren, dan 'er ooit geweest is, dewyl verfchillende
Verkiaaringen van veele plaatfen der Schriftuure
zelfs in de Roomfche Kerk geduld worden. - ,
Wy moeten derhalven de Uitleggingen van anderen
als betrekkelyk christelyk waar gelden laaten, en ge»
volgelyk ook de Leerftellingen, .die daaruit afgeleid
zyn, hoezeer ze ook van de onzen mogen afwyken.
. . Maar hier zal men ons tegenwerpen, dat door
deeze Onverfchilligheid omtrent valfche Jchriftvcrklaaringen,
alle, misbruik van den Bybel, zelfs ter ontfchuldiginge
van Zedeloosheid, gewettigd wordt, cn
C dat

.34
Vierde Ophcld. Over een algemeen
dat men het zig volgens deeze Voóronderfiellihgën
moet Jaacen welgevallen, als bi v. Touwflaagers en
Tabaksfpinners in de woorden van den Duitfchen
Eybel: overwint (omwindt) bet kwaade met het goe.
de; eenen verlofsbrief meenen te vinden om in het
oefenen hunner beroepen bedriegelyk te handelen.
Hierop antwoorde ik: niets minder dan Indifferentïsmus
of Onverfchilligheid in het Zedelyke of den
Godsdienst, wordt door onze gezegden begunftigd.
Wy fpreeken van een opregt onderzoek der Heilige
Schriftuure, waarby men het goede oogmerk heeft,
om de van God geopenbaarde Waarheden op de
voldoenendfte wyze uit de Schriftuur zelve te leeren
kennen. Zy nu, die noch uit Verkleefdheid aan
menschlyke formulieren, noch uit Partyzugt en Ectweeterye
zekere Verklaaring zoeken door te dringen,
maar in de eenvoudigheid van hun hart als
Waarheid aanneemen, 't gene zig aan hun by het
leezen der Heilige Schriften als den waaren gefchiedkundigen
zin eener plaatfe aanbiedt, verkrygen
christelyke kundigheden, die voor hun betrekkelyk
waar zyn.
Het tweede wezenlyke Kenteken eener christelyke
Waarheid is, dat de kennis daarvan moet medezver.
ken ter Verbeteringe des gemoeds. Dewyl het gantfche
onderwys der Schriftuure onloochenbaar bedoelt,
om de Menfchen met God te verëenigen, of
hen tot zodanige gedagten te brengen, waardoor
hun gedrag met Gods plan ter hunner Gelukzaligheid
overëenftemt, volgt hieruit, dat ieder denkbeeld,
waardoor dit oogmerk bevorderd wordt, en
dat

Samenftel des Christendoms. 55
dat door het Jeezcn der Heilige Schriften is vónrtgebragt,
christelyk waar is, zelfs wanneer het tct
den fchriftuurlyken zin der Schriftuurplaatfen niet
behoorde; en dat iedere mecning eener fchriftuur-
Jykc uitfpraake voor,hun, welken dezelve ergeriyk
isj betrekkelyk • valsch is, al ware ze de egte gefchiedkundige
zin dier plaatfe. Veele;.] naamlyk,
die de Heilige Schrift leezen, bevinden zig in dezelfde
gemoedsgefteltenisfe, waarin Jefus Apostelen
vóór hunne Verlichting waren, wanneer Christus
tot hen zeide: lk heb nog veele dingen te zeggen,
maar gy kunt die nu niet draagen. Deeze zwakke
gemoederen, die aan veele vooroordeelen der opvoedinge
ziek zyn, zouden door den waaren gefchiedkundigen
zin van veele Schriftuurplaatfen in
verwarring gebragt cn tot ftruikelen vervoerd worden;
denzulken is derhalven eene voor anderen gefebiedkundig
valfche, maar voor hun ftigtelyke zin
eener plaatfe, de betrekkelyk waare en christelyke,
omdat ze het oogmerk der Heilige Schriftuure in
het gemoed derzulkcn meer bevordert.
Dit onderwerp over de betrekkelyke Waarheid
verdient zeer breedvoerig behandeld te worden, omdat
ik met grond vermoede, dat alle Godgeleerden,
die in de opregtheid van hun hart yveren voor hun
kerkelyk of byzonder Samenftel, daardóor voornaam
lyk onverdraagzaam zyn tegen alle Leere, die daarvan
afwykt, omdat zy niet inzien, hoe eene Stelling
, die in hun gevoelen den Mensch van God aftrekken
zoude, hem in een ander verband van Waar.
heden tot God kan opleiden. In de volgende Op-
C 2 hei-

^6 Vierde Opheld. Over een algem'zn
tejdering zal ik deeze Bedenkingen breeder ontwikkelen,
cn zo ik hoope met uwe Goedkeuring; hier
dczelvcn met eene herhaalde korte voorftelling van
het hoofddenkbeeld en eenige daaruit afgeleide gevolgen
befluiceude.
1. De volftrekte Waarheid is altyd maar één. 'Er
is dus ook maar ééne vollirekt waare Uitlegging
van iedere Schriftuurplaats, en het is die gene, welke
naauwkeurig alle dezelfde gedagten, die de
Schryver daarin heeft willen aanduiden, voorfTelr.
Maar dewyl de Heilige Schryvers zeiven in het
verhandelen van veele Leerftukken van elkanderen
afwyken, kunnen 'er ook veele even fchriftmaatlge
Leerftellingen over enkele GcJoofs-ürtykelen
wezen, naar maate iemand het geleide vaa
deezen of genen der Apostelen volgt.
2. De betrekkelykt Waarheid kan veelvuldig wezen.
Zy rust op de Samenftcmming der denkbeelden ,
die reecis in het verftand in voorraad waren, waarom
iets voor den eenen waar kan zyn, èn voor
een ander niet. Opdat iets voor deezen of genca
eene christelyke Waarheid zy, worden twee zaa.
ken vereischt: lr
«) dat het hem, die het aanneemt, uit deezr
of gene Schriftuurplaatfe fchyne voort te
vloeijen.
b~) dat het met zyne overige fchriftuurlyke kundigheden
famenftemme, om hem tot God op te
leiden.
In tegendeel is voor my eene christelyke
Dwaaling,

Samentel des Christendoms. 37
d) 't gene my als ftrydig met den gefchiedkundigen
zin der Schriftuure voorkomt,
b) dat met myne overige, onloochenbaar fchrifcmaatige,
gevoelens niet famenftcmt, en myn
Geweeten doet wankelen
Nu is nog de derde Vraag over, naamlyk:
Zoude het niet mogelyk zyn, om een Samenjltl van
de Waarheden des Christendoms vast te /lellen, 't
•welk door alle, niet dweepagtige, verlichte Chris te
•nen van alle Kerkgenootfchappen goedgekeurd kan
worden ?
Volgens de Gedagten, die men tot nog toe gehad
heeft over de menigvuldige wyze om brfdervvcrpelyke
Waarheden voor te ftellen , zal deeze
Vraag doorgaans ontkend moeten worden. Gy
fchynt intusfehen zelfs de Mogelykheid daarvan toe
te ftaan, als Gy in de Voorreden van uw Oordeel
over myn Samenftel zegt: „ Ik ben reeds zedert
een geruimen tyd over het algemeen van oordeel,
„ dat het ons Leeraaren, die Samenftellen maaken ,
„ nog zeer grootelyks aan wel ingerigte Bouwftof-
„ fen mangelt, eer men aan dat groote vaste Ge-
„ bouw, 't welk uit zig zeiven van alle braave rn
„ getrouwe Leeraaren een zekere Tocftemming
„ vorderen kan, met goede vorderingen een begin
,, kan maaken. Een juiste gefchiedkundige kennis,
„ de godgeleerde Aardrykskunde, welke wezenlyk
tot de voorige Eeuw behoort, ontbreekt ons nog
3, zeer, om den zekeren grond en famenhang der
„ menigvuldige kerkelyke Samenftellen te bevatten,
„ daarover goed te oordeelén, en alles wat charah
C Q ,, ter.

' Samenftel des Christendoms, 29
natuurkundig Samenftel van deezen of genen Stigtcr
der eene of andere Sekte, maar veel meer eene rcdeneerkundige
bekwaamheid, om zig van alle woorden
juiste en bepaalde denkbeelden te maaken ; om
zig de overëenftemming of de tegenftrydigheid tusfehen
het onderwerp en 't gene daarvan gezegd
wordt, in alle ftellingen duidelyk voor te ftellen;
en ftceds klaar bewust te wezen van den graad van
Waarfchynelykheid of Zekerheid zyner denkbeelden,
.'t Is deeze onderwerpelyke (fubjective) Wysbegeerte,
die U in ftaat gefteld heeft, om in Paulus Brieven en
de Schriften der Kerkvaderen zo duidelyk in te zien,
en eene verfcheidenheid in hunne manier van voordellen
te ontdekken, daar andere Gefchiedkundigen
niets dan de gevoelens hunner Kerke konden vinden.
Doch ik geloove, dat dc Wysbegeerte nog
meer kan doen, om den gang van den Gefchiedkundigen
te bevorderen en zeker te maaken.
Hierover zal ik my nu omftandigcr verklaaren.
Indien in de eerfte Weereld een Arts geweest ware,
die uit godlyke Openbaaringc eene Leer voor
de lighaamlyke gezondheid hadt voorgedraagen, en
een zeker aantal van Leerlingen bekwaam gemaakt
hadt, om de Volken onder allerlei Hemclsftrcekcn
over het behouden en herftellen hunner Gezondheid
te onderrigten, dan zoude 'er ontegenzeggelyk in
de Onderrigtingen en Voorfchriften deezer geneeskundige
Apostelen geene doorgaande Samenftemming
of Gelykvormigheid. kunnen plaats hebben.
Naar bet verfchil der Lugtsgefteldheid in ieder
Land, des gezonden of fchaadclyken Vocdfels, dat
C 4 daar

40 Vierde Opbeld. Over een algemeen
daar gevonden worde, van de Levcnswyze der Inwooneren,
der onder hen heerfchende Volksziekten
, en van alle het gene verder aan iedere plaats
byzonder eigen is, moest aan ieder Volk 'eene On ;
.
derngting gegeven worden, die voor hetzelve allcreigenlykst
gefchikt was, en voor een ander Land
niet voegde. Als wy nu eene Verzameling hadden
van de Schriften deezer ingeblaazen of geïnfpireerde
Artfen uit alle oorden, en daaruit een Leer en regelen
voor de Gezondheid van ons Volk wilden afleiden,
hoe zouden wy dan daarby moeten te werk
gaan? Hiertoe dunkt my, dat twee zaaken even
noodwendig vereischt worden ; naamlyk
1. een voorMfgaand klaar begrip van dien ftaat van
den mensch, welken wy Gezondheid noemen, of
zekere algemeene kennis van de natuur van 't
menfchelyk lighaam in het algemeen,
2. gefchiedkundige onderzoekingen wegens al wat
• aan iedere plaats byzonder eigen is, als in welke
betrekkinge de Raadgeevingen' deezer godlyk verlichte
Artfen gegrond zyn; om dezelven met onzen
ftaat en ómftandigheden té kunnen vergelyken.
Zonder voorafgaande kennisfe van de natuur des
lighaams en der gezondheid kunnen de gefchiedkundige
Onderzoekingen weinig voordeel hebben, omdat
men dan in 't geheel niet in ftaat is om den
grond der Voorfcbriften of derzelver Verband te bevatten,
en daardoor toevalligheden fteeds met wezenlyke
bedoelingen verwisfelen zoude.
De christelyke Godsdienst is niets anders dan
eene

Samenftel des Christendoms. 4ï
eene geopenbaarde Leer voor de Gezondheid van 's
menfchen Geest De Schriften der Apostelen zyn,
gefchreeven met betrekkinge Op voormaalige zedelyke
Volksziekten, cn het menigvuldig liegt voedfel
voor den Geest onder de Jooden en eenige Heidenfche
Volken in allerlei Gewesten. Om nu daaruit
eene Leer voor de Gezondheid op te maaken, welke
voor onzen tyd en voör onze zedelyke gefteltenisfe
gefchikt is, moet men noodzaaklyk daarmede
beginnen, dat men zig eerst duidelyk voórftelt,
vvaarin de Gezondheid van 's menfchen geest in het
algemeen beftaat, waarna het nuttig en noodzaaklyk
is, om de gefchiedenis van de voormaalige krankheden
des Gemoeds te onderzoeken, als in welker betrekkinge
'het' onderrigt der Apostelen gegrond is.
De gefchiedenis der menigerleie christelyke Leerftellingen
geeft ons, zonder zielkundige kennisfe
van de natuur van 's menfchen Gelukzaligheid, een
even min klaar eh bepaald begrip van de beste zedelyke
Geneeswyze in onze dagen, als een gemeen
Man, die uit de gefchiedenis weet, hoe de ziektens
van anderen, doch welken hy niet heeft, genezen
zyn, daaruit over den ftaat zyner eigene Gezondheid
onderrigt kan worden.
Een klaar denkbeeld van 's menfchen Gelukzaligheid
lichtte U, Hoogeerwaardig Heer, in uwe gefchiedkundige
onderzoekingen wegens de Leere des
Christendoms reeds voor; en juist dit geeft aan uwe
Schriften een zo beflisfenden voorrang boven zo
veele gelykfoortige poogingen van andere godgeleerde
Gefchiedkundigen , die al het byzonder
C 5 plaat-

42 Vierde Qpheld. Over een algemeen
plaatfelyke en de toevallige bedoelingen van de algemeene
wezenlyke Leere des Christendoms niet
onderfcheiden kunnen. Doch het komt my voor,
als of Gy de groote voordeden, die uwe eigen
Wysbegeerte ü geeft, te zeer uit het oog verliest,
cn de gewigtige ontdekkingen, die toch zekerlyk
zonder hulp der Wysbegeerte niet verkreegen kunnen
worden, te dikwerf aan de Gefchiedkunde
töefchryft.
Een der hoofdoogmerken myns Samenftels van dc
christelyke Leere der Gelukzaligheid was , om jonge
Godgeleerden door de Wysbegeerte te hulp te komen,
opdat zy de gefchiedkundige naarvorfchingen
wegens het Christendom overeenkomftiger met het
oogmerk daarvan zouden inrigten en daarvan een
beter gebruik kunnen maaken. Wie zig eens een al j
gemeen duidelyk denkbeeld gemaakt heeft van
menschlyke Gelukzaligheid, kan ook ras onderfcheiden
, wat in eene aanwyzinge tot dezelve wezenlyk
of flegts toevallig en plaatfelyk is: anders zal hy in
de Gefchiedenis in 't wilde febermen, en de fchaal
voor de kern neemen, of vervalt door het zien van
een zo groote verfcheidenhcid van christelyke Leeritelfelen
in eene algemeene twyfelzugt, omdat hy
het hoofdpunt, waarop alle de verfchillende christelyke
Samenftellen gezamenlyk uitloopen, niet kan
vinden.
Want toch iets moet in den Godsdienst in 't algemeen
, en dus ook in den christelyken, wezenlyk en
onveranderlyk zyn, hoe menigvuldig gewyzigd en
vermomd wy denzelven ook in de uiterlyke Bely-
de-

Samen [lel des Christendoms.
denisfen mogen aantreffen. Gaarne wil ik toeftaan,
dat het onderwerpelyke {fubjective) Christendom in
de harsfenen der Menfchen onder even zo veele verfchillende
gedaanten voorkomt, als hunne gezigtsbeelden;
maar men zal my ook moeten toeftaan,
dat gelyk 'er by alle ongelykheid in de menfchelyke
aangezichten, echter by allen bet algemeene van 'tmenfchelyk
gelaat gevonden wordt; 'er ook öp dezelfde
wyze in alle godsdienftige en christelyke Lepj-ftelfelen
een zodanig vast onveranderlyk kenmerk moet
aangenomen worden, waardoor eene kennis Godsdienst
en Christendom wordt.
• Men vraagt dan vooreerst, wat dat algemeene en
wezenlyke van den Godsdienst in 't gemeen uitmaakt?
naderhand zal bepaald worden, wat het eigen algemeen
kenmerk Van den christelyken Godsdienst is.
Hier ftelle ik nu als algemeen tocgeftaan vast, dat
alle menfchen met hunne poogingen om den Godsdienst
te kennen èn met denzelven daadelyk te betragten,
ten doelwit hebben, om zig der Godheid
aangenaam te maaken, öm door haare Zegeningen
hun Geluk te bevestigen en te bevorderen; en dat
derhalven alle Godsdienst als eene Leer der Gelukzaligheid
van redelyk vrye Wezens befchouwd moet
wor.lcn. ' Om nu duidelyk en zeker te weeten, wat
in iederen Godsdienst wezenlyk of bloot toevallig
is, behoeft men zig maar klaar voor te ftellen, wat
tot een algemeen Samenftel van Gelukzaligheid niet
alleen van menfchen, maar van alle eindige Geesten
in 't gemeen noodzaaklyk behoort. Dit nu heb ik
my op de volgende wyze voorgefteld. '—- Het leeven

44 Vierde Opheld. Over een algemeen.
ven van ieder eindigen Geest is eene voortgaande
reeks van veranderingen van zynen inwendigen en
uitwendigen toeftand. Gedagten volgen op gedagten,
Begeerten op begeerten, Betrekkingen op betrekkingen.
Maar deeze Veranderingen zyn tweeerlei.
: enigen zyn eigene vrywifflgè' Verrigtingen ;
anderen zyn lydelyke Veranderingen, die van de
Vryheid niet afhangen. Doch door iedere Verandering,
"t zy vrywillige of lydelyke, wordt de algehcele
tooftand van eenen Geest of verbeterd of verergerd.
Eene aanwyzing ter Gelukzaligheid moet
dan ook, uit hoofde deezer tweeërleie Veranderingen
van den toeftand, twee zaaken verrigtcn. Ten aanzien
der Veranderingen, die van een redelyk vrywerkend
Wezen afhangen, of der eigene Verrigtingen,
moet zy cerstlyk zekere regelen voorfebry-
"Ven, door welken te volgen de toeftand onfeilbaar
altyd beter wordt; en dan moet zy ten tweede ten
opzigte der lydelyke Veranderingen, die van de eigen
Vryheid niet afhangen, en door de reden en de eigen
kragten niet geweerd kunnen worden, middelen
ter bevrediging aanbieden, welken in ftaat zyn om
het gemoed van alle vreeze te verlosfen en gerust te
ftellen.
'Hier blykt van zeiven, hoe ongenoegzaam een
Leer der Gelukzaligheid zonder Godsdienst zy. Ook
kin men, zelfs zonder tot eene Godheid, die alle
de Gebeurtenisfen der Weereld beftierd, op te klimmen
, reeds door een verftandig nadenken met zekerheid
weeten, dat 'er zekere foorten van daaden zyn,
die door' haare natuurlyke en gewoone gevolgen
daar-

Siümenflel des Christendoms. 45
daarr.ce firekken, om het GeJuk te bevorderen, en
dat 'er andere tegenovergeftelde foorten zyn, welken
ter ftooringe daarvan medewerken. Alzo wordt
ieder bedagtzaarn mensch al zeer vroeg door eigen
ervaaringe geleerd, dat Maatigheid; het ftreeven
naar (leeds béiere Kennisfe en grootere Bekwaamheid
; Arbeidzaamheid; Gedienftigheid ; Trouwe;
en wat men'meer Deugd noemt, natuurlyker wyze
goede Gevolgen; en een tegen over gefteld gedrag
flegte' Gevolgen voor hem in meest alle gevallen na
zig trekken. En dus kan de Reden, zélfs zonder
de kennisfe eener Godheid, menigvuldige regelen
tot het beste beftier van vrye daaden ontdekken, en
zig daaruit eene Leere der Gelukzaligheid opmaaken.
Dan de Ondervinding levert ook niet zelden
voorbeelden op, dat dé verwagte vrugten der beste,
deugdzaamfté daaden wegblyven, ja zelfs dat zomtyds
grootere Bekwaamheden en Verdienften ondeugende
menfchen tot jaloersheid en nyd aanzetten
en hen dan ongelukkig maaken, en eindelyk dat
duizende uiterlyke toevallen de fchranderfte Ontwerpen
en het geluk der menfchen, waaraan zy zeden
veele jaaren met veele moeite gearbeid hadden,
zonder hunne geringde fchuld verydelen. Volgens
deeze onlochcnbaare Waarheden is eene Leer van
Gelukzaligheid, die alleen op ondervindingen rust,
tot deeze Voorfchriften bepaald: Men moet verftandig
en deugdzaam leven, dewyl het Geluk daardoor:
in de meeste gevallen bevorderd wordt; en wanneer
fins Ongelukken bejegenen, moet meq zig daarv
' :
• mede

46 Vierde Oftheld. Over een algemeen
mede ; troosten, dat men ze zig' zeiven niet op dei?
hals gehaald heeft. , , t,
Hieruit blykt dan ook van zelve, wat eigenlyk tot
deeze Leere der Gelukzaligheid, die op Ervaarii gen
rust, nog moet bykomen, om het Gemoed oi,der
ahe de veranderingen des Leevens op te beuren,
ftandvastig te maaken, en in alles fteeds getroost der
Deugd te doen aankleeven; en wat het derhalven
eigenlyk is, dat men van den Godsdienst verlangt.,
't Is tweevoudig.
1. De Verzekering, dat zedelyk goede daaden niet
alleen firekken tot Vermeerdering des Geluks, en
in de meeste gevallen goede gevolgen hebben,
maar dat zy in alle gevallen onfeilbaar voordcelig
zyn en haare Be'ooningen erlangen.
2. De Verzekering, dat de lydelyke Veranderingen
van ftaat, die van ons niet afhangen, het waare
Geluk der Deugdzaamen nimmer vernielen, maar
tot een grooter heil in het volgende leeven zal
. len medewerken.
Deeze tweevoudige Verzekering rust op deeze
Stelling: *
'Er is eet algoed Regeerer der Weereld, die aan
alle redelyke vrye Wezens zo veel goed toedeelt, als
zy naar hunne zedelyke betrekkinge in ftaat zyn te
.ontvangen.
j Op deeze Stelling loopt het gantfche Wezen van
••den Godsdienst als op een middenpunt uit, en alle
•andere Stellingen, die daartoe gebragt worden, zyn
-betrekkelyk waar en goed, als zy gefchikt zyn, om
den-

'Samenftel des Christendoms.
denzeiven tc verklaaren, te bewyzen of in betragtinge
te brengen.
Deeze uitkomst (rcfultaf) myner wysgeerige bedenkingen
vergelykende met de Gefchiedenis der
Godsdienften in de Weereld , zal men dezelve
doorgaans bevestigd bevinden. Hoe verfcheiden de
Godsdienften , de godsdienftige Gevoelens, en de
Zeden der Volken ook immer waren, hebben egter
alle Godsdienften dit Geloof, gemeen, dat de Ge»
beurtenisfcn der Weereld aan eene hoogere Bcftieringe
onderworpen zyn, en dat men door eene getrouwe
waarnecming van het gene men als zynen
Pligt of den Wil der Godheid erkend, zyn toekomend
Lot kan beveiligen en verbeteren- Ook zal
men bezwaarelyk eene Stelling, die voor de Gelukzaligheid
van den Mensch dienftig is, kunnen aanduiden
, die niet te gelyk uit het denkbeeld eener
algoede zedelyke Beftieringe der Weereld kan voortvloeijen.
Nu kan men ook gemakkelyk, in de tweede plaatfe
, het wezenlyke van het Christendom opmaaken.
Jefus Leer is ontegenzeggelyk een onderwys ter Gelukzaligheid.
Maar hier moet men den inhoud van
dit onderwys of der Leere zelve, en 't gene den
Leeraar en zynen Verzekeringen gezag byzet, onderfcheiden.
De inhoud van het Evangelie beftaat ten deele, ih
tegenftellinge van alle toenmaalige"Volksgodsdien.
ften, in de voorafgaande Leere, dat niet uitwendige
Godsdienftigheden, maar Geloof, dat is inwendige of
daadelyke Godsdienst, den mensch Gode aangenaam
maakt;

48 Vierde Opheld. Over een algemeen
maakt; ten deele in deeze HoofdfteJIing, dat God
als de Vader van alle menfeke». voor een ieder de
hoogst mogelyke Gelukzaligheid heeft voorbereid en aan
hem fehenken wil , maar dat allen daarvan maar
zo veel daadelyk erlangen, als zy naar hun zechhk
goed gedrag zig daarvan ioeëigenen. Dit is het wczenlyke
van Christus Leere. De gantfche overige
inhoud betreft Verkiaaringen en Uitbreidingen dee.
zer iiellinge, met zodanige bekïeedfelen, als zy
voor toenmaalige Toehoorers en Leezers van christelyke
onderwyzingen zyn moesten, om hen te gewinnen.
„ •
In de Voorreden van uw antwoord op de Geloofsbelydenis
, van den Heer Bahrdt zegt gy:
,, Alle kundige en braave Leeraaren der drie groote
„ Kerkgenootfchappen komen daarin overeen , dat
„ dc eigenlyk onmiddellyke Grondartykelen des
„ christelyken Geloofs, of des christelyken Gods-
„ diensts, hoe men christelyke Gefchiktheid en
„ Gelukzaligheid verkrygt, aan alle Partyen werkes>
lyk gemeen zyn en blyven, fchoon in zeer verfchillende
gezigtspunten." Naardien Gy dan zelf
beweert, dat 'er Grondartykelen des christelyken
Geloofs zyn, die algemeen in alle Kerkgenootschappen
daarvoor erkend worden,, volgt, dunkt my, onmiddellyk
daaruit, dat 'er ook een algemeen Samenftel
des Christendoms, ten minften voor alle bekwaame
en braave Leeraars van alle christelyke Gemeenfchappen,zyn
moet; want uit de famenftellinge van die
al?emeene Grondartykelen ontftaat noodwendig een
algemeen Leerflelfel, Maar Gy hebt U niet nader
ver-

Samen/lel des Christendoms. 49
verklaard, wat Gy voor.dergelykc algemeene Grondartykelen
houdt; doch dewyl Gy derzelver oogmerk
ftelt in het voortbrengen van christelyke Gefchiktheid
en Gelukzaligheid, is het fchier onmogelyk,
dat wy in het bepaalen deezer Grondartykelen niet
zouden overeenftemmen. Ook zyn alle christelyke
Kerkgenootfchappen werkelyk eenftemmig over de
Hoofdfcelling boven door my voor wezenlyk verklaard;
dat God naamlyk voor alle Menfchen ai het
goede heeft voorbereid, dat voor hunne gantfche
duurzaamheid nuttig is, doch dat zy tot het genot
daarvan alleen door hun goed gedrag geraaken kunnen
; 't welk dan niet dc algemeene Grondwaarheid
van allen daadelyken Godsdienst overeenftemt, te
weeten, dat de Gebeurtcnisfen in de Weereld door
een algocd Wezen volgens zedelyke beginfelen be-.
itierd worden. Even het zelfde leert Christus, als
hy op de vraage, welke de weg ter Gelukzaligheid
zy, dit kort antwoord geeft: Hebt God lief boven
alles, en uwe Medemenfchen als u ze]ven. God
boven alles lief te hebben, fluit de erkentenis zyner
hoogfte zedelyke Goedheid en Voortreffelykheid iri
zig, welke Hem tot het hoogfte voorwerp van Lief.
de en van het onbepaaldfte Vertrouwen maakt. De
redelyke Zelfsliefde, en die haar op zyde treedt eri
naarvolgt, de algemeene Menscblievendheid zyn de
zuivere bronnen van eén zedelyk goed gedrag. Men
kan hier verder niets by voegen, 't welk, wat het
grondbeginfel daarvan betreft, hierin niet reeds
Zoude begreepen zyn.
Maar gewisfelyk kome ik ook met ü te felyi
D '••ver-

Vierde Ophclcl. Over een algemeen
overeen,dat de Gezigtspunten , waaruit deeze Grondartykelen,
in de onderfcheiden Kerkgemeenfchappen,
door byzondere Godgeleerden en Christenen befchouwd
en met allerlei nevenbegrippen verbonden
worden, zeer menigvuldig zyn.
Het maakt egter in de christelyke Gefchiktheid en
Gelukzaligheid geen onderfcheid, of men het Goedé
van eenen éénigen of drieëenigen God, onmiddellyk
of middellyk, door Christus of eerst door voorbiddinge
zyner Moeder verwagt; noch of men by
de erkentenisfe zyner zedelyke Zwakheid den eerften
grond daarvan zoekt in het dierlyk deel der menschlyke
Natuur, of in den Satan, of in de Zonde van
den Stamvader, indien maar de gefchiktheid om zyn
hart te verbeteren door de aangenomen onderftelling
niet verzwakt worde. Intusfchen is 't toch ook een
uitgemaakte zaak, dat de nuttigheden van het Leeraarsamt
veel grooter en de christelyke Verdraagzaamheid
uitgebreider zouden worden , indien de
Godgeleerden uit alle kerkelyke Genootfchappen algemeeneraangemoedigd
konden worden, om de wezenlyke
Grondartykelen van de plaatfelyire, toevallige
Geloofsbepaalingen naauwkeuriger te onderfcheiden.
En dit kan , naar myne gedagten , het
beste gefchieden, als de verlichte Godgeleerden de
Gefchiedenis met de Wysbegeerte paaren, of wanneer
deeze tweeërlei wyzen, om de christelyke Lecringen
te onderzoeken , eikanderen tot dit groote
oogmerk onderfteunen.
Myn Samenftel van de christelyke Leere der Ge­
f t e n
lukzaligheid is eigenlyk alleen bevat in den 8i

Samen/lei des Christendoms.

5« Vierde Ojèeld. Over een algemeen
onverdraagzaam fchyne geweest te zyn, is de reden,
daarvan, omdat ze voor de meeste verlichte Christenen
tegenwoordig becrekkelyk valsch zyn, en van
God afleiden. Voor't overige mogen zy, die daarin
ftigtinge meenen te vinden, dezelven behouden;
maar volgens de gefteldheid onzer eeuwe is het tegenwoordig
de pligt van ieder Godgeleerde, die aan
het oogmerk zyner Predikinge voldoen wil, openlyk
te zeggen , dat men ook zonder het geloof aan dergelykc
ftellingen kan zalig worden.
In de twee volgende Onderhandelingen of Ophelderingen
over myn Samenftel zal ik nog gelegenheid
hebben, om voor andere Leezers veele zaaken,
waaruit in onze dagen misverftand ontfiaan is, in een
helder licht te plaatfen.
Ten aanzien van uwe iaatere Schriften, meene
ik, Hoogeerwaardig Heer! duidelyk aangetoond te
hebben, dat Gy daarin geenszins bedoelt, om de
verdere Verlichting over het Christendom, welke
Gy zedert zo veele jaaren met yver bevorderd hebt,
paaien te ftcllen; maar dat uw oogmerk veel eer is,
om het reeds voortgebragte Licht te beveiligen, te
behouden en meer en meer te verbreiden, naardien
Gy U ftelt tegen de Onverdraagzaamheid tegen
openlyk vastgeftelde Leerftellingen van groote
Kerkgenootfchappen, als waardoor ligtlyk onëenigheid
zoude veroorzaakt kunnen worden , waaruit
men wederom ftaatkundige redenen zou kunnen opvatten
, om de Vryheid in 't leeren op nieuw door
hoog Gezag te bepaalen. Maar of ik nu zo gelukkig
geweest ben, om uw geheel Gevoelen over het
ver-

Samen/lel des Christendoms. 53
verkrygen van de waare Gefchiktheid tot het Leeraarsamt
en het gebruik maaken daarvan uit uwe Schriften
goed op te maaken, en naar uw genoegen ter
neder te ftel'eu, daarvan ben ik gewisfelyk zo verzekerd
niet, als ik my bewust ben, dat ik daarin
met eene waare en groote Hoogagtinge voor U ben
te werk gegaan.
Doch voor myne Leezers oordeele ik het noodig,
om het gene ik tot hier toe afzonderlyk en verftrooid
voorgefteld hebbe, nog eens. hoofdzaakelyk by eikanderen
te voegen.
Volgens ü heeft het Christendom nooit een zeker
aantal van dus en zo gevormde Leerftellingen bevat.
Als een leerzaam onderwys, was het ten tyde van
Christus en zyne Apostelen, eene Opwekking des
verftands tot zuiver geestelyke begrippen van God
en zyne zedelyke Volmaaktheden, en van de regte
wyze, om zig door inwendige goedheid des harten
Gode aangenaam te maaken. In den mensch zeiven
is het Christendom die zedelyke gefchiktheid om
Gode welbehaagelyk te zyn en te handelen, welke
men uit den gemeenzaamen omgang met deeze chris.
telyke denkbeelden verkrygt. Naar de maate der
bekwaamheden , kundigheden en gemaakte vorderingen
in de beoefening van verhevener onzinnelyke
begrippen, welken Christus en de Apostelen by
hunne loehoorers en Leezers aantroffen,, moesten
zy hunne Voorftellen inrigten; en naardien eenigen
daarvan meer, anderen minder begreepen, en allen
deeze nieuwe denkbeelden met hunnen overigen
voorraad verbonden, ósêftcndeti daan;ü te gelyk z< < r
D 3 me-

54-
Vierde Opleid, Over een algemeen
menigvuldige Leerftelfélen, die allen christelyk waren.
En naardien de. Leeraars in alle Landen hun
Verftand bezig hielden met deeze nieuwe christelyke
denkbeelden , en ieder Leeraar zig hiervan naar zyne
byzondere denkwyze ook een byzonderen famenhang
vormde, werden deeze Gevoelens naderhand
nog menigvuldiger. De christelyke Waarheden zyn
ten ailen tyde op veelerlei wyzen voorgefteld; doch
dit brengt aan het oogmerk van het Christendom
geen nadeel toe, omdat de zedelyke bekwaamheden
onder alle Partyen, hoedanig de Leer ook gefteld
roogt wezen, verbeterd wierden. Door de Onverdraagzaamheid
der Leeraaren, vooral- van hun die Magt
hadden, werden Geloofsformulieren voor den openbaaren
Godsdienst naderhand noodzaaklyk, en de
Overheid werdt, tot bylegging en verhoeding
van verdere oneenigheden, daardoor als gedwongen
, om dezelven door haar Gezag te bekragtigen.
Maar daarom werdt het Geweeten der Christenen
met aan Wetten onderworpen. Nog tegenwoordig
hebben Symbolifche Voorfchriften der Leere dit oogmerk
en nut, dat openlyke fcheuringen worden voorgekomen
; en ieder Leeraar moet, om dit goedeoogmerk
der Overheid te bevorderen, het kerkelyk
Samenftel in zyne openbaare Onderwyzingen in agtinge
houden, omdat hy zelve geen regt.heeft om Verdraagzaamheid
te eifchen voor zyne byzondere Gevoelens,
indien hy zelve de Leerftellingen dier Kerke!,"
waartoe hy behoort, niet dulden wil.. Maar hy
behoeft daarom zyne betere kundigheden niet nutteloos
te'laaten. By het voordraagen van de Leere
IJ .. ,. . U.r,. . . ••> '• : • :
. - ••• ••• • zy-

Samenftel des Christendoms. 55
zyner Kerke kan hy ook gefchiedkundig voordellen,
hoe. andere Christenen daarover denken, cn dan aan
het Gewisfe zyner onderfcheiden' Toehooreren de
keuze overlaaten, wat den vrede hunner ziele op de
beste wyze kan bevorderen en hun hart verbeteren.
Om deeze Gefchiktheid als Leeraar te verkrygen , is
de beoefening van de gefchiedenis der christelyke
Leerftellingen het voornaamfte hulpmiddel, omdat
men daardoor ten klaarften gewaar wordt, onder
welke menigvuldige gedaanten het Christendom nogtans
overal tot deszelfs oogmerk vrugtbaar werkzaam
geweest is, en omdat men alles, wat aan tyd
cn plaats byzonder eigen, cn daarom juist ook aan
geduurige. veranderingen onderhevig was, daarvan
afzonderende, het wezenlyke en algemeene des christelyken
Geloofs vinden, en daaruit voor zig zelvcn
een zuiver fciiriftuurlyk Samenftel kan opmaaken.
By dit laatfte heb ik nog gevoegd, dat de Gefchiedkunde
ons tot dit doel te ligter en veiliger
brengen zal, indien men niet verwaarloosd het Licht
der Wysbegeerte hier te hulp te neemen Ik bevccle
my in uwe verdere Toegenegenheid, en ben met
Erkentelykheid en Dankbaarheid
HOOGEERWAARDIG HEER !
Uwe vcrpligte Dienaar
&' T E I N B A R T,
D4 VYF-

V Y F D E
O P H E L D E R I N G ;
Over de betrekkelyke Waarheid.
lle zekerheid van 's menfchen kennisfe rust op
A de ftelling, dat iets niet te gelyk zyn en ook
niet zyn kan; want anders zoude iets te gelyk waar
en niet waar kunnen zyn. Deeze grondwaarheid ftellen
ook alle menfchen by hunne oordeelén met meer of
minder klaare bewustheid vooraf vast, en zyn daarom
geneigd, om zo dra zy de Waarheid meen en
gevonden te hebben, alle andere Gevoelens, die
van hun oordeel afwyken, en hetzelve maar eenigszins
fchynen tegen te fpreeken, voor Dwaalingcn
te verklaaren. Dan zo zeker het is, dat de Waarheid
op zig zelve altyd maar één is, en dat daadelyk
tcgenflrydige Stellingen niet te gelyk waar kunnen
zyn; even zo zeker is het ook, dat deeze tcgeuftrydigheid
in de meeste van elkander afwykcnde
Gevoelens der menfchen flegts fchynbaar en niet
werlcelyk daar is, 'en dat derhalven veele Oordeelén,
ja gantfche Leerftelfelen , die ons onverüenbaar toefchynen,
zeer wel met eikanderen beftaan en te gelyk
waar kunnen wezen. Jn de leerboeken over de
Logica en Dialectica wordt wel breedvoerig aangetoond,
wat tot eene waare tegenftrydigheid behoort, cn
veele goede regelen worden daarin voorgefchrceven;
voor-

etrekkelyke Waarheid. 5 ?
vooral dat men aan den klank der woorden niet moet
hangen, maar naauwkeurig onderzoeken, of zy wel
in denzelfden zin en gelyke uitgebreidheid van betekenisfe
gebezigd worden; dat men daarna verder
m^et onderzoeken, of van een en hetzelfde onderwerp
even hetzelfde gezegde (pradicatum) in
even dezelfde betrekking te gelyk bevestigd en ontkend
worde en z. y. Maar hoe juist deeze Regelen
p^k bepaald, en door duidelyke Voorbeelden opge
helderd zyn mogen , feilen egter Geleerden zelfs
zeer dikwerf in derzelver toepasfinge,, en dit heeft
nergens menigvuldiger plaats, dan daar het op het
beöordeelen van verfchillen in den Godsdienst aank
imt. Opdat nu deeze Opheldering voor myne Lee^
zeren niet te droog of afgetrokken worde, zal ik
bJer vooraf een Voorbeeld ter nederltellen, waarin
alles, dat ik over de betrekkelyke Waarheid breedvoeriger
zal tragten te ontwikkelen, zinnelyk zal
voorgefteld worden. Hier en daar vindt men Schilderyen
met reepen , vouwen of plooijen, die naar maate.
men dezelven van de eene of andere zyde befchouwt,
verfchillende voorwerpen vertoonen. Dus vindt men
in eenige Kerken dergelykeAfbeeldfelen van de Drieeenheid.
Staat men regt voor het Beeld, dan ziet
men eenen ouden eerwaardigen*man op eenen Troon;
treedt men op zyde naar de regter hand, ziet men
Christus aan het Kruis; gaat men aan den anderen
kant ter linker zyde, vertoont zig het Beeld eener Duive
aan het oog; kiest men eindelyk nog andere plaatfen
buiten deeze drie voornaame Gezigtspunten,
dan bekomt het Schildery een meer of min dubbel-
D 5 zin-

5"
ïïyfde- Opheld. Ov:r de
zinnig en verward voorkomen. Nu verbeelde meu
zig eene menigte Menfchen , die zig in een halven
kring en in verfchillende afftanden rondom dit tafereel
fteben, doch waarvan geene vooraf eenig begrip
heeft van de kunftige fchikking des geheels;
en ieder deezer menfchen zal on'ochenbaar iets anders
zien , en moet derhalven een ander oordeel
over het Schildery vellen, dan alle de overige Aanfcbouwers,
zo lang hy van plaats niet verandert.
Alle deeze oordeelén wedcrfpreeken elkai:deren
eenigermaate, en nogtans zvn ze allen betrekkelyk
waar, ten aanzien naamlyk van het gezigtspunt,
•waaruit-ieder het i'eeld befebouwd heeft. Indien ik
•nu toonen kan, dat het met alle menfehelyke kennisfe
zekerlyk op dezelfde wyze gefteld is, dat alle
onze oordeelén oorfpronglyk op "verfchynfelen gegrond
zyn; dat een ieder uit zynen ftand de eene
of andere zyde van het Voorwerp meer of min duidelyk
ziet, en dat het voor de meesten onmogelyk
is, hunnen ftand te veranderen, of zig in eene andere
Gemoedsgefteltenis te verplaatfen; dan zal
daaruit volgen, dat zo niet aan alle, nogtans aan
de meeste godsdienftige gevoelens van andere menfchen
, die ons verkeerd cn tegenftrydig toefchynen,
eene betrekkelyke Waarheid moet toegeftaan worden.
Doch eer ik nog tot myn bewys overga, zal
ik vooraf nog eenige aanmerkingen tón aanzien van
het gegeven Voorbeeld ter nederftcllen.
i) Zo lang de Aanfcbouwers van een veelvoudig
Schildery hun oordeel alleen tot hunne eigene ondervinding
bepaalen, en de cerfte dus zegt: bet
Beeld

etrekkelyke Waarheid.- $g
Beeld ftelt ,\zo veel ik daarin zie, zeer duidelyk een
eerwaardigen Grysaart en niets anders voor; een ander:
het ftelc naar myne Waarneeming eenDuiveen
geenszins een oud Man voor; en z. v. dan zyn
alle deeze oordeelén het één zo wel als het ander
waar-
2) Maar zodra iemant uit zyne ervaaiinge befluit,
dewyl ik niets dan eene Duive, en die wel zeer
duidelyk, zie; is het onmogelyk dat niet alle andere
menfchen, die goede oogen hebben , even
het zelfde even zo duidelyk zien zouden als ik;
en derhalven moeten alle anderen, die dit niet
zien, flegte oogen hebben: dan begaat hy een lompen
misflag in zyn befluit.
3) En wanneer iemant verder hieruit befloot: allen
die even zo goede oogen hebben als ik, en egter
zeggen, dat het Schildery niet zeer duidelyk eene
Duive verbeeldt, maar geheel iets anders, of nog
meer dan die, die fpreeken. tegen hunne eigene
Ondervinding en Geweeten, cn zyn opzettelyke
Loogenaars: dan zoude dit oordeel en befluit
: even valsch als onbillyk wezen. Niets ziet men
nogtans in twisten over den Godsdienst meer gebeuren
, dan dat Godgeleerden, die nooit beproefd
hebben om zig uil dat Gezigtspunt, waarin zy
door het onderwys hunner Leeraaren geplaatst
waren, te, begeven of ,in een ander te ftellen,
alle hunne Medechristenen, die niet volmaakt
hetzelfde als zy zien, of die meer dan zy waarneemen,
een boos hart:cn eene. boosaartige vry-
wil-j

6.0 V-yfde Ophelcl. Over de
willige Zelfsverblinding tegen de Waarheid aai>
tygen.
4) Daar nu hy alleen, welke het meergemelde
Kunstftuk van alle kanten befchouwt, een volkomen
begrip daarvan verkrygen, en als hy zig van
ftap tot ftap in het gezigtspunt der overige Aanfchouweren
ftelt, van de betrekkelyke Waarheid
van alle hunne fchynbaar ftrydige oordeelén duidelyk
overtuigen kaD; zo blykt daaruit, hoe men
de fchynbaare Tegenftrydigheden in dc gezegden
der Geleerden zig met voordeel kan ten nutte
maaken, en de Voorwerpen volkomener leeren
kennen. Men kan naamlyk vooraf vastftellen,
dat als veele Menfchen van een even goeden gezigt
in zeker Voorwerp niet even het zelfde
zien, of wanneer even fchrandere Mannen na het
onderzoeken van zeker Vraagftuk verfchillende
antwoorden geeven , zy allen die zaak uit een
ander gezigtspunt befchouwd, en daarin iets ontdekt
hebben, 't gene den anderen verborgen is
gebleeven. Indien men zig dan niet vergenoegt
met het gene men zelfs reeds zeer duidelyk uit
het gekoozen. gezigtspunt weet, noch zig verlaat
op het gezag of de menigte van (temmen der genen,
die verzekeren alleen dat waar te neemen,
't welk wy zien, maar zig de herhaalde moeite
geeft, om. die wegen naar te fpooren, langs welken
anderen tot voor ons fchynbaar ftrydige Gevoelens
gekomen zyn, dan zal men akyd iets
nieuws uit den ftand en het gezigtspunt van zulke

letrekKélyke Waarheid. 6l
ke Menfchen ontdekken. De paradoxfte of fchynbaarst
ftrydige Schryvers doen daarom veel meer
ter uitbreidinge onzer waare kundigheden, dan
alle de Uitleggers van ons aangenomen Samenftel.
Nu ga ik tot het bewys over, ,dat alle kennis
van den Mensch oorfpronglyk op Verfchynfekn
rust, dat geen mensch volmaakt dezelfde gewaarwording
daarvan hebben kan, als de anderen; dat
derhalven reeds by het verzamelen van de eerfte
beginfelen onzer kundigheden allen een meer of
min verfchillend begrip van iedere zaak verkrygen,
en dat gevolglyk ook de oordeelén van meerdere
Menfchen over hetzelfde Onderwerp noodzaaklyk
verfchillen moeten. Ik ftelle vooraf vast, dat myne
Leezers met my daarin overeenkomen, dat 'er
geen aangebooren kennisfe is, en dat de ziel zig
niots kan voorftellen, 't welk haar niet vooraf door
de inwendige of uitwendige Zintuigen, wat ten minften
het eerfte wezen daarvan betreft, is aangebooden.
Daarom kan een Blindgeboorene nimmer eenig
denkbeeld van Licht of Kleuren, of een Doofgeboorene
van Geluid en Toonen verkrygen. Wil
iemant nogtans het Gevoelen over de aangebooren
Denkbeelden aanneemen , die moet ook toeftaan,
dat ieder Mensch zyne hem aangebooren denkbeelden,
waarvan hy zig niet ontdoen kan, volftrekt
als waar, tot een grondllag zyner oordeelén moet
leggen, en dat alle daaruit afgeleide Stellingen voor
deezen mensch noodzaaklyke Waarheden, waartegen
by hem nooit eenige twyfel kan opkomen,
worden zullen. Maar dan zal juist hetzelfde, dat
ik

Vyfde Opheld. Over do
ik uit de verfchillende vermogens van gewaarwording
en den verfchillenden ftaat der Menfchen wilde afleiden
, onmiddellyk volgen; dat naamlyk de tegenftrydige
Gevoelens der menfchen in betrekkinge tot
hunne grondbeginfelen, die van hun zeiven niet afhangen
, en waarnaar zy zig in hun gedrag volftrekt
gedraagen moeten, in *t algemeen eene betrekkelyke
Waarheid hebben, en daarom altyd verfchooning
verdienen. Verder ftel'e ik als door de ervaaringe
bekend vooraf vast, dat alle menfchen, zodra zy
volmaakt dezelfde denkbeelden van zekere zaake
hebben, ook in hunne oordeelén met eikanderen
overeenftemmen, gelyk dit in het rekenen en andere
Waarheden, en vooral in de Leer der Grootheden
ten klaarftcn blykt. Na deeze twee ftukken
vooraf onderfteld te hebben ga ik nu tot het bewys
zelve over.
Indien onze Ziel zig niets kan voorftellen, dan 't
gene haar te vooren door het uitwendig of inwendig
Gevoel is aangebooden, volgt daaruit regtftreeks,
dat alle kennis van den mensch oorfpronglyk alleen
op Verfchynfelen gegrond is. Door de zintuigen
leeren wy niet kennen, wat een zaak in en op zig
zelve is, maar wy worden de werkingen der dingen
op onze zintuigen gewaar. Uit de veranderingen,
die in onze Zintuigen voorvallen, maaken wy een
denkbeeld van die dingen, die ze veroorzaaken of
fchynen te 'veroorzaaken. Wanneer nu in de zinnelyke
Werktuigen der menfchen eene verfcheidenheid
plaats heeft, dan kunnen ook de veranderingen, die
daarin door de Voorwerpen voortgebragt worden,
niet

letrékkefyke Waarheid. 63
niet gc-lykvormig zyn. Ten aanzien nu der grovere
Zintuigen van den Smaak en de Reuk, bewyst de
dagelykfehe ondervinding, dat even dezelfde zaak
den éénen aangenaam fmaakt en ruikt, welke voor
een ander door beide zintuigen eene onaangenaame
gewaarwording veroorzaakt, en waarvan een derde
verzekert, dat hy in het geheel niets riekt of proeft.
Alle deeze oordeelén zyn onbetwistbaar even waar,
omdat een ieder maar zyne gewaarwordig van het
Voorwerp kent, en niet het gene de zaak in en op
zig zelve is. Ten aanzien der fynere Zintuigen van
het Gehoor en het Gezigt merken wy insgelyks op,
dat veelen, die anders een fcherp gehoor hebben,
nogtans geene ooren hebben voor de Muzyk, dat
veelen een korter Gtzigt hebben dan anderen, en
daarom van een uitgebreid en verfcheiden uitzigt
geen begrip kunnen krygen, en dat dc oordeelén
over het aangenaame en onaangenaame van zigtbaare
en hoorbaare Voorwerpen ongemeen verfchillen,
daar toch aan allen, dewyl ze onmiddellyk uit gewaarwordingen
ontftaan, eene betrekkelyke Waarheid
niet geweigerd kan worden. Maar het onderfcheid
in de eenvoudige zinnelyke Waarneemingen
is zekerlyk nog oneindig menigvuldiger, dan wy
door woorden in ftaat zyn die aan eikanderen mede
te deelen. 't Gene ik groen noeme, noemt ieder
Duitfcher ook groen, maar het is twyfelagtig, of
wel één eenige dezelfde gewaarwording en voorftelling
van deeze kleur heeft, welke myn oog my
geeft, en 'er is volftrekt geen middel, om my daarover
met anderen in het zekere te fteilen, omdat
zy

Vyfde OpheJd. Over de
zy het zelfde Voorwerp niet door myne oogen nocu
ik door hunne oogen kunnen zien. Veclligt zien
veele oogen alle Voorwerpen twee, drie, tienmaal
grooter, en anderen zo veel maaien kleiner dan ik;
doch ook hierover kunnen wy ons onderling niet
verftaan, omdat iedere maat, waarmede wy de
Voorwerpen vergelyken, ook om dezelfde reden aan
het oog van anderen zo vfecl maaien grooter of kleiner,
dan my, toefchynt. Dewyl de glaze en de
kristallyne Vogten in de oogen van alle menfchen
noch dezelfde verhevendheid , noch denzelfden afftand
van eikanderen en.van het Oogvlies hebben,
kan men niet alleen gisfen, maar volgens doorzigtkundige
beginfelen is het zeker, dat de oogen van
den éénen mensch veel meer vergrooten dan die
van den ander; en dat by gevolge ook veele menfchen
aan zekere Voorwerpen veele dingen waarneemen,
waarvan anderen in 't geheel geene gewaarwordingen
ooit erlangen kunnen. Hieruit volgt, dat
by het eerfle inzamelen van de eerfle beginfelen onzer
kennisfe die denkbeelden wegens zekere Voorwerpen,
welken uit gewaarwordingen der uitwendige
zintuigen ontfiaan, in verfchillende menfchen
uitneemend menigvuldig en verfcheiden zyn moeten
hoezeer wy deeze verfchillende denkbeelden
allen met dezelfde woorden aanduiden.
Ten aanzien des Gevoels moet inzonderheid aangemerkt
worden, dat de Menfchen ook naar hun
verfchillend Zenuwgeftel zelfs de Smert in oneindig
verfchillende graaden gevoelen, en dat daarom
ook veelen nooit eenig het minfte begrip van derzei-

etrekkelyke Waarheid.

C6 Fy/Je OphlJ. Over dó
Wezen moet voorfteücn , zullen zy nogtans ih
hunne denkbeelden van Gods zedelyke Volmaaktheden
nooit overeenftemmen. Hy, wien eene zekere
Geftrengheid jegens Onderhoorigen natuurlyk
eigen is, en ze ter bewaaringe der orde noodig
fchynt, zal deeze Geftrengheid als eene Volmaaktheid
in het Charakter van God aanncemen; en hy die
van eenen zagten inborst is, zal zig God infehikkelyk
en zagtmoedig voorftellen. Uit de godsdienftige
gevoelens der menfchen kan men daarom ook
dikwyls hunne eigen wyze van zedelyke gewaarwordinge
kennen. Hy, die door eene kruipende
houding en opgehoopte betooningen van ootmoedigheid
de gunst der Godheid poogt te verwerven,
is gewisfelyk trots, en eischt de uiterfic Eerbiedigheid
en Vernedering van hun, over welken hy te gebieden
heeft, of die hy helpen, zal.
Het tweede ftuk, waarop ik de aandagt vestigen
wilde, betreft de zo verfchillende ftanden of gezigtspunten,
waaruit de Menfchen alle voorwerpen
der algemeene Kennisfe befchouwen, en de daaruit
noodwendig voortvloeiende groote menigvuldigheid
hunner denkbeelden daarvan. De reeks onzer
gewaarwordingen wordt,bepaald door de indrukfelen,
die de dingen buiten ons van tyd tot tyd op
onze Zintuigen maaken; en daar ieder mensch van
zyne Geboorte af aan een gantsch anderen reeks van
gewaarwordingen verkrygt dan alle andéicn, moeten
daarom ook de gantfche hoofdfommen cn alle famenvoegingen
der daaruit ingezamelde denkbeelden
by een groot aantal Menfchen ongemeen van elkan-
de-

I Sl rckkslyke U-actrhtid. 67
deren verfchillen. De ondervinding leert ons, dat
duizend dingen ons jaaren lang voor de oogen zwec=
ven, zonder dat wy ze recht bemerken,of ons daarvan
een juist denkbeeld poogen te vormen, 't Is noodig dat
de aandagt opgewekt worde, indien de ziel een volkomen
klaar of duidelyk denkbeeld van zeker voorwerp
zal maaken. Ieder mensch van gezond verftand
kan de Waarheden der Landmeetkunst gemakkelyk
begrypen, maar om ze werkelyk te vatten,
wordt eene aanwyzing vereischt, waardoor der Ziele
het eene denkbeeld na het andere ter befchcuwinge
zodanig wordt ttangebooden, dat zy klaar zie, hoe
het een uit het ander vojrtvloeije. Even eens is het
gefteld met alle andere zaaken, die alle in'zig zeiven
voorwerpelyk ligt gekend kunnen .worden,
doch door de mecsten altyd over het hoofd gezien
worden, omdat hunne aandagt daartoe niet genoegzaam
is opgewekt. Hieruit volgt, dat alle menfchen
van alle Voorwerpen onzer kennisfe gewoonlyk
maar zo veel klaar bevatten, als hun daarvan naar
hunnen toeftand gewigtig voorkomt, en hen alzo
aanmoedigt zig daarmede bezig te houden. Het befluit;
omdat een zekere zaak 'voof my zo go-makkelyk
te kennen cn zo klaar voor oogen is, moeten
gok alle anderen, wien dat voorwerp voor de Zintuigen
ligt, even zo duidelyke kennisfe daarvan
hebben, is derhalven een zeer overhaast ^oordeel.
Neemt men hierby verder ia aanmerkinge, hoe
wy onze eerfte fpraakkennisfe verkrygen, dat men
ons naamlyk, naarmaate wy zaaken van zekere
foortc zien, fmaaken of op eene andere wyze ge-
E 2 * waar

68 Vtfck Öpheld, Over Je
waar worden, de naamen daarvan te gelyk zegt,
blykt daaruit, dat allen aan deeze naamen zo veele
denkbeelden hegten, als hun door de gewaarwording
dier zaaken duidelyk zyn geworden, en gevolgelyk
de ééne meer, de andere minder; dikwerf de
ééne gantsch anderen dan alle de overigen. Dit
heeft byzonderlyk plaats ten aanzien der denkbeel.
den van gantfche Geflagten en Soorten der dingen.
Hoe bekrompen' denkbeelden zal een Boeren knaap
niet hebben van Gebouwen, zo lang hy niet anders
dan Boeren hutten gezien heeft. Wanneer hy van
pragtige Gebouwen van groote Hccren hoort, zal
hy daarby altyd aan een zeer groot Boeren huis denken.
Zyn daarenboven de Voorwerpen onzinnelyk^
als by voorbeeld de denkbeelden van Geest, van
Deugden en z. v., dan kan het begrip daarvan alleen
uit enkele gevallen, als men die woorden hoort, toevallig
als een voorby dryvende nevel in de ziel voortkomen
, en zonder aanhoudend onderwys, 't welk de
denkbeelden door menigvuldige voorbeelden langzaamerhand
opheldert, is by geen mensch een bepaald
en eenigszins duidelyk begrip van K egt vaardigheid
, Vroomheid, Godsdienst en dergelyken, op-ecnigerlei
wyze mogelyk. Eindelyk denke men aan de
noodzaaklykheid, waarin wy ons allen , vooral in de
kindsheid, bevinden , om veele zaaken blootelyk op
het gezag van anderen als waar aan te neemen. Alle
menfchen volgen in hun Geloof deezen al^emeenen
regel, dat zy onder allen, die naar hun vermoeden
zekere zaak volkomen verftaan, aan die genen hunne
toeftemming geeven, die hun de eerlykite en
wel-

etrekkelyke Waarheid. 69
welmeenendfie toefchynen; en onder deezen wederom
aan die genen, welken hun de zaaken zo
voordellen, dat zy dezelven naar hunne voorgaande
ondervindinge het fpoedigfte bevatten kunnen. Daar
nu de Kinderen van hunne Ouderen dagelyks zo veele
bewyzen van genegenheid en opregtheid ontvangen
; daar zy zig in het volgen van de raadgeevingen
hunner Ouderen wel bevinden, maar zig door
het overtreeden hunner lesfen onheil berokkenen:
moet hieruit naar de algemeene wetten der Zielkunde,
waaraan ons verftand onderworpen is, noodzaaklyk
eene fterke geneigdheid ontfiaan, om zig
aan dj uitfpraaken der Ouderen te houden, en zig
daartegen niets te laaten inprenten. En als Ouders
en andere Weldoeners een Kind naar eenen Leeraar
wyzen, en denzelven als een zeer geleerd en braaf
Man , die hem zeer verre in kundigheden overtreft,
aanpryzen en groote eerbied voor zyne gezegden betooncn
; dan moet wederom het onderwys van zoda.
nigen Man door de Jeugd noodzaaklyk als een Godfpraak
gehouden worden, waartegen het dwaasheid
zyn zoude eenige twyfelingen by zig te laaten opkomen.
Komt hier eindelyk nog by, dat zodanig een
Leeraar zelfs het als eene verzondiging tegen God
voorftelt, waardoor men zig het verlies der eeuwige Zaligheid
waardig maakt, als men alles, dat hy in den
naam van God heeft voorgedraagen, voor al zyn leeven
met zyn gantfche hart niet toeltemt, is het
openbaar, dat daardoor by de meeste menfchen de.
deur tot alle verdere Verbeteringe hunner kundigheden
geflooten wordt. Hieruit blykt duidelyk,
E
3 niet

70 Vyfde Opheld. Over de
niet alleen hoe de groote Menigte aan geërfde Geloofsformulieren
ftyf blyft hangen , maar ook dè
reden van het anders onöplosfelyk verfchynfel on.
der de Geleerden, dat veelen aan dat gezigtspunt
cn aan dien ftand, waarin zy eertyds door hunne
Leeraaren geplaatst werden, als vast genageld zyn, en
geen magts genoeg hebben, om zig eenmaal in eenen
anderen ftand te verzetten., en de voorwerpen uit
het gezigtspunt hunner, zo zy meenen , dwaalende
Medechristenen te befchouwen. Hun aangebooren
Samenftel is voor hun een camera obfeura of liever
een kykkast, waarin zy deszelfs Samenhang veel
duidelyker en juister meenen te zien, dan in de
werken van God of in de natuur der dingen zelve,
omdat men hun reeds vroegtydig gewaarfchouwd
heeft, zig van allen vryen gebruik van de oogen
hunnes verftands te wagten. Ündertusfchen is deeze
geneigdheid, om in veele dingen meer op het
gezag van anderen dan op eigen onderzoek te bouwen,
over het geheel genomen, voor het menfche-
1'yk geflagt meer voordeelig dan fchaadelyk. De
meeste Menfchen zouden by eenen minderen graad
van gefchiktheid tot het geloove het grootfte gedeelte
hunner nuttigfte kennisfe ontbeeren moeten,
omdat zy hunne zielsvermogens te vooren niet genoeg
geoefend, en ten deele ook geen genoegzaamen
ledigen tyd, bekwaamheid of hulpmiddelen
hebben, om de Waarheid zeiven op te fpooren.
Verder is het onloochenbaar, dat onder honderd
Leerftellingen en Voorfcbriften, die ieder van zyne
Leeraaren, in het vertrouwen op hunne meerdere
be-

etrekkelyke Waarheid. ?t
bekwaamheden, door het Geloove aanneemt, toch
tagtig voor hem nuttig zullen wezen tot een betêre
beftieringe zyner voorneemens, agttien mogelyk geheel
onbruikbaar , maar ook niet fchaadelyk , en
twee maar eenigszins nadeelig. In tegendeel zoude
hy zonder Geloof op gezag veel minder en de meeste
dingen flegter weeten.
Het befluit volgt van zelve. Daar wy allen volftrekt
aan de/elfde onveranderlyke wetten van denken!
onderworpen zyn, moeten noodzaaklyk allen
over de voorwerpen oordeelén naar het begrip, dat
zy 'er zeiven van hebben ; en in zo verre heeft ieder
oordeel des menschlyken verftands een voorwaardelyke
en betrekkelyke Waarheid, hoe verkeerd
het ons ook fchynen moge. Maar dewyl niemant
een ander begrip van de dingen hebben kan> dan 't
welk zyne gewaarwording hem daarvan aanbiedt,
zo volgt daaruit, dat alle begrippen van ieder Mensch,
voor zo verre die uit de gewaarwordinge der voorwerpen
gemaakt zyn, betrekkelyk of voor hem waar
zyn. Daar eindelyk in zaaken, die door het Geloof
gekend moeten worden , ieder noodwendig het
meeste vertrouwen (lellen zal op hem, dien hy voor
den kundigften en braafflen houdt, blykt, dat ook
alle. door het geloof aangenomen Stellingen haare
betrekkelyke Waarheid hebben. Hieruit volgt dan
van zelve, hoe onbiüyk het is, om anderen hard
te behandelen wegens oordeelén en gevoelens, waarin
zy ons toefchynen te dwaalen, daar zy dezelfde regelen
van denken, ais wy, gevolgd hebben, en alleen
door het verfchil hunner zinnelyke werktuigen
E 4 en

11 Fyfde Ophsld. Over de
en van hunnen ftand, welks bepaaling van hun niet
afhanst, genoopt zyn tot oordeelén, die tegen dc
onzen ftryden.
Maar hier zoude men kunnen tegenwerpen, dat
volgens deeze VooronderftcJIingen alle onderfebcid
tusfehen Waarheid en Dwaaling ophoudt, en daardoor
derhalven het algemeenfte Indiffcrentismus of
Onverfchilligheid geleerd wordt. Hierop antwoorde
ik: Waarheid en Dwaaling onderfcheiden zig eigenlyk
door het meer of minder kennen. Men erin.
nere zig flegts het Kunstftuk, waarop ieder Omftander
uit zyn gezigtspunt iets anders ziet, en dus ook
daarvan anders oordeelt, dan de overigen. Ieder
krygt een regt denkbeeld van ééne zyde of van één
gedeelte des Beelds; maar hy alleen, die het van alle
kanten befchouwt, krygt een volkomen begrip
van het geheel. Alles derhalven, dat"wy Dwaaling
noemen, is een gebrek van kennis van zekere zyden
of bepaalingen, die de een of ander aan de
voorwerpen nog niet waargenomen heeft.
Deeze aanmerkingen leiden ons tot de waare beginfelen
van Verdraagzaamheid omtrent dwaalcnde
gevoelens, en bieden ons veele regelen aan, die
door ieder Man van verftand, en inzonderheid door
openbaare Leeraaren ter bevorderinge van de Veriichtinge
des Volks, moeten in agt genomen worden.
Vooreerst moeten wy in alles, dat ons in de kennis
van anderen verkeerd fchynt, onderzoeken, of
daaruit kwaade zedelyke gevolgen of flegte voornee.
mens waarfchynelyk ontftaan zullen. Indien men
daarvoor niet bekommerd behoeft te wezen, is het
bc-

etrekkelyke Waarheid^ 73
beter om de Dwaaling, vooral als die op Gezag
rust, te dulden, dan in zwakke hoofden eene gisting
in de denkbeelden te veroorzaaken, waardoor
zy ontrust maar niec verlicht zouden worden. Geene
befpiegelcnde Stelling is, wel is waar, zo onvrugtbaar,
dat ze in 't geheel nooit eenigen invloed,
zelfs niet van verre, op praktikaalc gedagten hebben
zoude; maar het is ook zeker, dat het gros der Menfchen
de gevolgen hunner befpiegelende Dwaalingen
in 't geheel niet doorziet, en veeleer naar de
gewoonte in hunne opvoeding verkreegen en naar
het zedelyk gevoel handelt, dan naar gevolgtrekkingen
uit afgelegene ouderflelhngen. 't Gene dus
geenen onmiddelyken invloed op het gedrag heeft,
kan men by het Volk te meer als bloot onvrugtbaare
Kennisfe befchouwen en verdraagén, naar maate
hunne praktikaale dwaalingen, welken ter verbeteringe
nog altyd zullen overblyven, veel in getal
zyn. In tegendeel alle praktikcialc dwaaling, die onrust,
angfte des gemoeds of eenigerhande flegte
voorneemens veroorzaakt, moeticder braaf Man, hy
zy een Leeraar van beroep of niet, op de best mogelyke
wyze by zyne Medemenfchen poogen te verdryven.
Ten tweeden moeten wy in alle verkeerde
kennisfe van anderen, die wy willen verbeteren,
eerst onderzoeken, of gebrekkige begrippen van ge.
waarwordinge cn al te eenzydige ervaaringen, dan
wel het geloven van valfche of kwaalyk begreepene
Verzekeringen van aanzienlyke Perfoonen, de oorfprong
van zodanige dwaalingen zyn. Is het gebrek
in de begrippen der gewaarwordinge, dan moe-
E y ten

Fyfde Opleid. Over de
ten wy de dwaalenden wel opleiden tot eigen ervaaringen,
maar ook oplettend maaken op de ondervindingen
van anderen,,en hun de ontbreekende beginfelen
eener betere kennisfe bezorgen. Maar als de
dwaaling rust op een geloof, gebouwd op het gezag
van anderen, dan is het niefraadzaam, om hun vertrouwen
in de onderrigtingen hunner Ouderen,
Schoolleeraaren, Predikanten of andere Perfoonen,
die om veele redenen als' goede Raadslieden des
Volks in aanzien moeten gehouden worden, te verzwakken;
omdat men anders de grondflagen van de
beste praktikaale kennisfe, die op even dat zelfde,
gezag rust, te gelyk omver rukke i, cn daardoor ook
zelden zyn oogmerk bereiken, maar veeleer mistrouwen
jegens zig zeiven by het gros des Volks verwekken
zoude. Beter is het, dat men de bronnen
hunner kennisfe en de Perfoonen, welken zy gelooven
, zelfs pryze, en alle agting daarvoor betuige,
en daarop beproeve, om aan derzelver onderwyzingen
een betere uitlegging te geeven. De gemeene
Man laat zig veel ligter overreeden, dat hy zynen
Leeraar niet wel verftaan heeft, dan dat het den
Leeraar aan genoegzaame kundigheid ontbreeken
zoude.
Ten derden moet men in alle twistvraagen
over de voorwerpen van 's menfchen kennisfe tragten
in 't oog te houden, dat de zuivere, volftrekte
Waarheid in 't geheel ons deel niet is, en-dat alles
maar eene betrekkelyke Waarheid heeft. Hoe dieper
men zig inlaat in het ontleeden der begrippen,
die wy van de dingen hebben, te duidelyker wordt
het

etrekkelyke Waarheid, ^5
het voor ons, dat onze, zelfs de volmaaktst fchynende,
begrippen > welken de onmiddeüyke gewaarwording
ons verfchaft, nogtans tegenftrydigheden
tegen eikanderen bevatten, en dat by voorbeeld,
lighaamen, uitbreiding, beweeging, ruimte, kragt,
zelfstandigheden, ja zelfs het verband tusfehen oorzaak
en uitwerking nergens, zo als het toefchynt,"
buiten onze denkbeelden plaats kunnen vinden. De
Idealist vindt in alle begrippen, die uit zinnelyke
waarneemingen gevormd zyn, zwaarigheden, poogt
zig van allen fchyn af te trekken, en wikkelt zig,
zodra hy zig een juister Samenftel tragt te maaken,
in nieuwe zwaarigheden, en moet even zo wel als
de Materialist in alle zyne praktikaale befluiten dén
fchyn voor wezenlykheid, en de zinnetyke begrip,
pen met alle daarin ontdekte ongerymdheid als waar
en juist laaten gelden. Wie onder myne Leezeren
tot de diepzinnige bovennatuurkundige Onderzoe.
kingen gefchikt is, en de zwaarigheden nog niet
kent, die in alle onze geleerde Samenftellen over
de waare gefteldheid van de voorwerpen onzer kennisfe
gevonden worden, zodra wy onze begrippen
daarvan naauwkeurig ontleeden, behoeft onder de
oudere Wysgeeren flegts te leezen de Boeken van
Sextus Empiricus tegen de Natuuronderzoekers, of
onder de laateren de Verhandeling van den Heer Rchberg
over het Wezen en de Bepaalingen der Krakten,
om zig te overtuigen, hoe weinig wezenlykheid
en zekerheid 'er in onze grondbegrippen der
dingen is, en hoe noodzaaklyk het is, dat men
ï\% met dat al aan den fchyn cn de zinnelyke waarnee-

7 6 Vyfde Ophtld. Over de
neemingen moet houden, wil men zig niet ten Iaatften
van zig zei ven en van alle praktikaale voorzigtigheid
deezes Leevcns weg filofofeeren.
Hieruit zoude ik nu veele zeer gewigtige gevolgen
kunnen afleiden; maar zal my in betrekking
op myn oogmerk, met deeze ééne voornaame aanmerking
vergenoegen. Indien 'er in de kennisfe
der fchranderfte Wysgeeren, onloochenbaar, nog
altyd Tegenftrydigheden overblyven, en 'er nog
geen bovennatuurkundig Samenftel is, dat met alle
zyne vermomming door kunstwoorden voor het
oog van den Onderzoeker der Waarheid zyne onoplosfelyke
Zwaarigheden niet blyft houden; en indien
wy even onloochenbaar die begrippen, welker
tegenftrydigheden wy kennen, ten gebruike deezes
leevens moeten behouden , als of zy uitgemaakt
waar waren; dan is niets billyker, dan dat wy onze
Medemenfchen in het genot laaten hunner op
fchyn en zinnelyke waarneemingen rustende kennisfe,
voor zo verre dezelve voor hun Geluk niet
fchaadelyk is.
Gelukkig is die Geloovige, welke zyne befpiegelingen
beperkt door een Leerflelfel, dat op eene
goddelyke Openbaaring gegrond is, waardoor hy
gerust gefteld, tot alle deugd opgewekt, en hem de
vrolykfte uitzigten in het Oneindige geopend worden.
Hy heeft nu een vasten grond om zyn Geloof
te oefenen, 't welk voor hem onvergelykelyk
gemakkelyker is, dan zig op eene zee van befpiegelingen
voor den maalftroom der Twyfelaary
of van het Sctpicismus te bewaaren , of eenen veiliger

etrekkelyke Waarheid.
gen Haven te vinden,' daar hy de gezogte rust genieten
kan.
Ik behoude aan my, om in het derde Stuk der
Ophelderingen deeze Gedagten op de verfchillende
Gevoelens over den Godsdienst en de daarover
zweevende gefchillen toe te pasfen; en merke hier
alleen ten befluite op, dat myn Oogmerk om verfcheidene
Gevoelens, die hier en elders in de Kerke
nog hcerfchen, in de vyfde Afdeelinge. van
myn Samenftel te wederleggen , alleen daartoe
ftrekte, om die genen onder myne Leezeren, welken
door dezelven in hun Gemoed ontrust werden,
en daardoor van Jefus zaligmaakenden Godsdienst
geene voordeden erlangen konden, daaromtrent
te bevredigen. Doch in geenen deele wil
ik iemant hoe genaamd, wien de Leerftellingen van
de Erfzonde, de natuurlyke Verdorvenheid, eh het
onvermogen ten Goede, van den Duivel, van de
noodzaaklykheid eener plaatsbekleedende Génoegdoeninge,
en van de Eeuwigheid der helfcht Straffen
ten troost én vermeerderinge zyner blydfchap
in God verftrekken, in zyn Geloof hinderlyk wezen.
Daarom heb ik 'er ook niets tegen, als dc
Heer Frisch zyne Zaligheid zoekt in de kennisfe^
dat zyne feilen en het kwaad in deezen tegenwoordigen
ftaat de overhand hebben als de Heer
Thiek in God een oneindig Misnoegen aanbidt,
en gelooft dat hy ter naarvolginge daarvan
geroepen is; en als de Heer Oberreit eene
liefdelooze Regtvaardigheid ter onderhoudinge van
regt en orde noodzaaklyk agt. Ik begrype zeer
77
wel,

1 'i Vyfdc.. Qphcld. Over dc enz,
wel, hoe zodanig befpiegelend bedrog, dat uit
verwarring in dc kennis der woorden ontltaat, het
zedelyk Charakter deezer Mannen niet verergert,
en door hunne overige welmeenende gevoelens
geenen den minden praktikaalen invloed by hen
hebben zal: gelyk 'er in de Wysbegeerte van Baumgarten,
welke de Heer 'Ibieïe als byna door Gcd
ingegeven eerbiedigt, (leeds redelyke Wysheid blyven
zal , hoe zeer de Heer fhieïe in het denkbeeld zyner
Wysbegeerte noch Reden noch Wysheid dulden
wille. — De Heeren Seiler en Lavater verrigten
beiden in hunnen ruimen kring van Leezeren
veel goeds; en daarom zoude ik meer nadeel dan
voordeel toebrengen, indien ik, door myne antwoorden
op hunne tegenfehriften, hunner beiden
Leezeren, die nogtans veel van clkanderen verfchillen
zullen, opmerkzaam wilde maaken op zwaarigheden,
die hunne Stigtinge Waarfchynelyk niet in
den weg zyn. Deeze zyn dan ook de redenen,
waarom ik geene van die Schriften beantwoord hebbe,
die in allen opzigte voor zekere foorte van Leezeren
gefchikter zyn dan de mynen. In myne Schriften
onderfcelle ik Leezers, die wel zwakgeloovigen
zyn, maar ook zonder eigenlyk zo genoemde Geleerdheid,
een natuurlyk goed en doorgeoefend Verftand'
hebben; en voor deezen is het gene ik fchry ve,
zo verre ik uit hunne dankzeggingen kan oordeelén, het
allernuttigfte. Hierom hoope ik, dat allen myn gedrag
jegens myne Tegenfchryveren, volmaakt overeenkomftig
zullen bevinden met die Grondbeginselen
van Verdraagzaamheid, welken ik hier ontwikkeld heb.
ZES-

Z E S D E
O N D E R H A N D E L I N G
Van Christendom, Deismus, Naturalismus, Lteh
dendom en Christelyke Wysbegeerte.
J~\e Heer Lavater, die welmeenende origineel
-»- /
fterkgevoelige Man, heeft in zyn Iets over myn
Samenftel der christelyke Wysbegeerte, dit oordeel
geveld: dat het een zeer uitmuntende Gelukzaligheid
bevat voor Menfchen van verftand, maar dat
het Christendom ook een zeker iets is, dat op gefchiedkundige
Oirkonden gevestigd is, en 't welk
derhalven alleen door een getrouw uittrekfel uit dia
Oirkonden kan gekend worden; daarom is myn Samenftel
niet Christelyk, maar blootelyk Deismus,
met zo iets Christendom opgekleurd.
Ik bemin den Heer Lavater, ik agt zyne Verdienden
omtrent het praktikaale Christendom, en daarom
zoude ik zyne W erkzaamheid in den uitgebreiden
kring der genen , die met hem overeenfternrnen ,
niet gaarne op eenigerhande wyze verzwakken
Daarom vergeeve ik het hem ook ligt, wanneer zyne
al te leevendige Verbeeldingskragt in het opftellen
van zyn oordeel over my, de overhand boven
zyn fchranderheid gehad heeft. Tegen de tegenwerntS
gen, welken het Iets van den Hoer Lavater behc'st,
hebben bereids een Zwitfersch Godgeleerde en de'
Heer Semler my zo groDdig verdedigd, dat ik tin
my-

8o Zesde Onderh. Over Christendom,
mynen aanzien daar niets meer hebbe by te voegen.
Maar om myner Leezeren wil agt ik het noodig, om
over de fchrikbaarende woorden van Deist, Naturalist
en Heiden, waarmede men christelyke Wysgeeren
in laatere tyden maar al te dikwerf verdagt gemaakt
heeft, eenige algemeene aanmerkingen te
maaken.
Het is eene waarheid,dat het Christendom vervat
ïs in zekere gefchiedkundige Oirkonden, waarin verhaald
wordt, hoe Christus en zyne Apostelen hunne
Tydgenooten van het Joodendom en Heidendom tot
eenen meer geestelyken en redelyken Godsdienst
poogden op te leiden. Volgens de Gefchigtboeken
gebeurde dit, ten aanzien der Jooden, door tekenen
en wonderen, omdat dit Volk zynen ouden Godsdienst
vestigde op Wonderwerken, die oudtyds ter
invoeringe en bekragtiginge van deuzelven gebeurd
waren; en 't welk daarom vorderde, dat een iegelyk,
die hen iet beters leeren wilde, zyn hoogere
Zending en Volmagt daartoe door buitengewoone Tekenen
toonen moest. De Grieken begeerden in tegendeel
geene Wonderen, maar vorderden algemeene
nadere gronden van Waarheid en ftrikter
betoogen.
Maar het is ook onloochenbaar, dat wy de menfchen
niet meer, gelyk Christus en de Apostelen,
op de eerfte Wyze tot het Geloof kunnen brengen;
dewyl de gaaf van Wonderwerken door het opleggen
der handen niet meer wordt medegedeeld, en
wy door het ordenen blootelyk Volmagt , maar
geenszins eene bovennatuurlyke Gefchiktheid tot

De-'smus, Naturalismus, enz. 8r
hét onderwyzcn ontvangen. Voor ons blyft derhal.
Ven niets over, dan dat. wy die Menfchen, die
zonder Wonderen niet gelooven willen, geichiedkundig
overtuigen van de waarheid der Gefchiederiis
dier eertyds gebeurde Wonderwerken, of dat
wy hen, die ria Wysheid. vraagen, uit inwendige
algemeene gronden van Waarheid; van de Baarbly-r
kclykheid van Jefus Leere, en dus by afleiding van
Zyne goddelyke Zendinge verzekeren.
De groote menigte der geboorenen Christenen komt
hier in geene aanmerking.. Deezen neemen op de
verzekering hunner Ouderen, Weldoeneren en
leeraaren, de Schriften des Nieuwen Testaments ai
vroeg als egte gefchiedkundige Oirkonden aan, cn
verlakten 'er zig op, dat hunne Leeraars daarover
bereids genoegzaame naarvorfchingen gedaan hebben.
Zy veroorloven zig daarom tegen dezelven
geene twyfeiingen , en zyn by dit Geloof gelukkig
étt wel te vreden. Hierom kunnen en moeten ook
christelyke Onderrigtingen ter Gelukzaligheid voor
dezulken, gelyk het de Heer Lavater begeert,
blootelyk beftaan in egte uittrekfels uit die gefchied.
kundige Oirkonden; doch waaruit ook alles moet
weggelaaten worden, dat voor de toenmaalige Jooden
en Heidenen alleen verflaanbaar en nuttig kon;
wezen, en tegenwoordig meer verbyfteren dan verlichten
zoude.
Maar welke middelen hebben wy nu, om hen*
die het ongeluk hebben, om met twyfeiingen tegen
de Oirkonden des Christendoms, en tegen de waarheid
der daarin verhaalde Gebeurtenisfen vooringenomen
F
m

82 Zesde Onderh. Over Christendom >
te zyn, voor de Weldaaden des Euangeliums vat.
baar te maaken ? My zyn maar twee mogelyke
wegen bekend, Die 'er meer weet, toone dezelven
aan!
De eerfle weg is, dat men de Waarheid van de
euangelifche berigten wegens deeze gebeurde Wonderwerken
eerst bewyst, en dan daaruit befluit: derhalven
is deeze Leer waaragtig.
De tweede is , dat men de innerlyke waarde en
waarheid van dat Leerflelfel aantoont, en daaruit
omgekeerd op de voortreffelykheid van den Leeraar,
die hetzelve eerst in de Weereld gebragt heeft, en
tot de Geloofwaardigheid zyner eerfle Leerlingen in
hunne verhaalen, befluit.
Nu vraage men zig zeiven, welke van deeze
beide wegen voor onze verftandige Tydgenooten de
beste zy ?
Ik wil hier geenszins alle de Zwaarigheden opnoemen
, welken zig by het onderzoeken van oude gefchiedkundige
Oirkonden in het algemeen opdoen,
en die by de euangelifche Leevensbefchryvingen van
Christus in het byzonder plaats hebben; maar zal
alleenlyk aanmerken, dat daartoe vooraf Letter-
Gelchied-en Oordeelkunde, zeer veele hulpmiddelen
cn boeken, en een zeer groote, langduurige en
noeste vlyt behooren , om zodanige naarvorfchingen,
wil men overal uit eigen oogen zien, tot het
einde toe uit te houden. Maar hoeveelen onzer
Tydgenooten vinden wy toch wel, by welken dit
alles, voorafgaande kundigheden, hulpmiddelen, tyd
en geduld, om zodanige langwylige onderzoeking
met

Deismus, Ncturalismus, enz. 83
met goeden gevolge te onderneemen, te famen za!
gevonden worden?
Zy, wier beroep hun uirgeftrekte bezigheden verfchaft,
kunnen deezen weg van gefchiedkundig onderzoek,
by mangel des daartoe vereischten ledigen
tytfsj niet inflaan- Ware deeze nu de eenige ge-
1'chikte weg jom hen uit hunneTwyfelingen ter overtuiginge
van de Waarheid des Christendoms te brengen
, zouden wy alle Perfoonen, die gewigtige burgerlyke
Ampten bedienen, en alle Huisvaderen, wier
bezigheden groot. en menigvuldig zyn, aan hunne
Twyfelaarye moeten overlaaten.
, De gantfche Adel, vooral die tot den Krygsftand,
behoort, wordt niet opgevoed, en vindt in hunne
mannelyke jaaren nog minder gelegenheid, om in
de doode Taaien en de Oordeelkunde over oude Oirkonden
eenige Sterkte te verkrygen, en dus zullen
alle Twyfelaaren onder deeze Edelen des Lands,,
zonder van ons eenige hulp te mogen verwagten,
voor altyd van het Christendom vervreemd moeten
blyven; indien men noodzaaklyk beginnen moet mét
de egtheid van de Oirkonden der euangeliefcbe berigten
te onderzoeken.
Ja! indien het onderzoek wegens de egtheid der
Oirkonden van de Gefchiedboeken 't eenigfle mipel
ter overtuiging zyn zal, dan zullen zelfs Predikanten
, die meenen, dar zy zig op de overleveringen
hunner Akademlefche Leeraaren en christelyke
Voorouderen niet zeker genoeg kunnen verlaaten,
uit gebrek aan de noodige hulpmiddelen, cn van
het vermogen om zig die te bezorgen, nimmer in-
F ?. wen

84 Zesde Onderb. Over Christendom,
wendige Zekerheid bekomen , of het in de daad Gods
woord zy, dat zy onder deezen naam aan andere»
zulien voordraagen.
Ik weet wel, dat wy voortreffelyke Schriften,
•vooral van Engelfche Geleerden hebben, waarin de
Oirkonden dier christelyke Gefchiedboeken , welken
wy bezitten , gefchiedkundig blykbaar beweczen
worden; maar zulke Schriften zyn alleen goed
om dezulken te bevestigen, die reeds gelooven, of
die maar de eene of andere Zwaarigheid nog wenfehen
opgelost te zien; maar voor hun , die n g
gecne genegenheid hebben om te gelooven , zyn
zy ter overreedinge niet toereikende. Want deeze
algemeene Twyfelaaren berusten niet op de aanhaalingen
uit oude Schriften, maar oordeelén het noodig
om die zelfs na te zien : ja zy willen ook die
Schriften leezen, die men niet aanhaalt, of wel geheel
verwerpt, omdat zy ergwaanen, dat daarin
veclligt veel te vinden zoude zyn, 't welk by een
nader onderzoek den uitflag tegen de Oirkonden van
de gefchiedkundige boeken des Christendoms zoude
kunnen beflisfen.
Nu vraage ik alle billyke Christenen , by alle hunne
hoogagting voor onzen heiligen Godsdienst, of
men van alle Twyfelaaren begeeren kan, dat zy
deezen moeilyken, Jangduurigen, en wegens de
hulpmiddelen zo kostbaaren, weg des gefchiedkundigen
onderzoeks kiezen en volgen, en zulks wel in
de onzekerheid, welk eindelyk 't gevolg van hun
onderzoek zyn zal, en zonder duidelyk te voorzien,
dat men alsdan een hoogeren en genoegzaamen
bron

Dehmus, Naturalismus, enz. 85
bron van waare Gelukzaligheid ontdekt zal hebben?
Hiertoe kan onmogelyk zig iemant bepaald bevinden,
indien hy ten minden niet vooraf de Leere
des Christendoms van de Gelukzaligheid zelfs neder
kent, en door haare inwendige waarde tot eene alle
zwaarigheden overwinnende begeerte is opgewekt
geworden, om zig nu van derzelver waarheid en
zekerheid, of van haaren goddelyken oorfprong,
door aanhoudende gefchiedkundige naarvorfc'.iingen
te overtuigen.
Ten behoeve myner denkende Tydgenooten blyf c
derhalven alleen het tweede middel over, 't welk
ik gekoozen heb, en over welks gebruik de Heer
Lavater en anderen my in goeden gemoede zo hevig
berispen ; omdat zy zei ven al tyd geloofd en
nimmer getwyfeld hebben, en zig by gevolge ook
gr.ntfchclyk niet dellen kunnen in den daat van bil -
lyke, redelyke Twyfelaaren.
' Myn weg is dan deeze. De aandagt myner Tydgenooten
vestig ik op 't gene zy eigenlyk wenfehen,
wanneer zy naar Gelukzaligheid dreeven. Ik pooge
het met hun ééns te worden, welke overrecdingen
noodig zyn , als men waare tevredenheid
in den tegenwoordigen dand van ons bedaan
in zig wil voortbrengen en bevestigen. Ik toon hun,
dat de Leer van Christus voldrekt dat voordek, 't
welk ons kan bevredigen, troosten, in wysheid en
deugd dandvastiger en werkzaamer doen zyn, en
aan de zekerheid waarvan ons het meeste moet gelegen
zyn. Door deeze bedenkingen wordt natuurlyk
in hun eene geneigdheid jegens het Christen-
F 3 dom,,

85
Zesclc Ouder h. Over Christendom t
dom, en een wensch , om hetzelve gegrond te vinden
, verwekt. Nu zyn zy reeds gefchikt, om ook"
gefchiedkundige bewyzen te bevatten, en begeerig
om die te onderzoeken. Ik brenge hen verder'tot
deeze Sluitreden: Een Man, die voor agtticn Eeuwen
, zonder naar onze wyze geftudeerd te hebben,
onder een ongeleerd Volk, alle die Verbeteringen
in Godsdienst en Zedekunde, welke toen met eene
dikke duisternis van bygeloovige Vooroordeelen bedekt
waren, in zulk eenen trap heeft medegedeeld,
dat de grootfte Verflanden in onze verlichte tyden
de gegrondheid zyner Leere in de Natuur meer en
meer ontdekken, die moet indedaad een buitengewoon
Man, en by zyne braafheid die geweest zyn,
waarvoor hy zig heeft uitgegeven. Gefield nu, dat
deeze Sluitreden flegts eenen hoogen trap van waarfchynelykheid
voortbrengt, dan is dit voor ieder
Man van verftand, die volgens den aart der zaake
geene wiskundige, maar zedelyke zekerheid kan
vorderen, bereids voldoende, om hem te bepaalen,
aan Christus het gezag van den grootflen Leeraar toe
te kennen, en alzo zyne onderwyzingen te onder,
zoeken en te volgen.
Maar nu komt voor alle foorten van Menfchen
hier nog een nieuw middel by, om van de Waarheden
des Christendoms overtuigd te wezen, deProefondervindinge
naamlyk. Deeze Proeven kunnen,
d'ior geene Schryvers voorgedaan worden, maar een
ieder moet ze voor zig zeiven neemen. De groote
hoop der Christenen, die alleen op 't woord hunner
Ouderen en Leeraaren moeten vertrouwen en ge-
{ 1
' . . . l o o.

Deismits, Naturalismus, enz. 87
Jooven , omdat zy zelf niet kunnen orderzocken,
kan zo wel als dc Wysgeer door eene naauwgczette
Onderhouding van de Voorfchriften des Christendoms
dagelyks aan zig zeiven gewaar worden,
dat rust des Gemoeds, vertrouwen op God, bedaardheid
van Geest, heerfchappy over de laage
Bcgecrlykhcden en opgewektheid tot allen goeden
werk, een onaffcheidelyk gevolg en vrugt is van
éi Leere des Christendoms en van christelyke Geneigdheden,
en dat het Christendom gevolglyk een
waare kragt van God is om allen, die hetzelve gelooven
, daarnaar denken en poogen te wandelen,
zjlig te maaken.
Handel ik dan wel verkeerd, wanneer ik myne
verftandige Tydgenooten tot het Christendom en
deszelfs Zegeningen langs den eenigen weg, die
voor hun open is, opleide, en zulks wel, omdat
het die weg niet is, op welken de Voorzienigheid
den Heer Lavatcr cn andere Mannen, die van hunne
kindsheid af aan geloofd hebben, gevoerd heeft?
Werdt ook Paulus niet voor allen alles, om veelen
te gewinnen, den Jooden als een Jood, den Grieken
als een Griek? Dit was derhalven, volgens de
meening van den Heer Lavater , door Paulus ook hei.
densch en deïstisch met christelyke kleuren gepredikt.
Neen! zegt de Heer Lavater, ik wil liever moederziel
alleen, met Joannes en Paulus Christus als den
Heer en Koning van alle dingen aanbidden,, dan dat
ik duizend Deïsten tot een Christendom overreeden
zoude, dat my cn hen verhindert, of het tot een :
dwaasheid, maakt, om Christus als den Heer des
F 4 hr-

88 Zesde Onderh. Over Christendom,
hemels en der aarde te aanbidden. Hoe zeer
heeft de Heer Lavater hier in zynen vroomen geestdrift
den inhoud van myn Gefchrift verkeerd geduid!
Men leeze myn Samenftel naauwkeurig door,
of ergens eenige plaats is, die den Christen belet,
óf het hem als eene dwaasheid voorftelt, om Christus
in dien graad, welken zyne overtuiging by eenige
mogelykheid verkrygen kan, te verëeren. Leide
ik niet veelmeer myne Leezers regtftreeks op tot
de erkentenis, dat Christus het licht, de waarheid
cn het leeven der menfchen is; dè waaragtige algemeene
Leeraar der Gelukzaligheid? Maar dewyl ik
den gefchiedkundigen weg voor wysgeerige Twyfelaaren
niet kon inflaan, moest ook het gezag van
Christus niet vooraf vastgefteid worden, maar moest
eerst uit de waarheid en goddelykheid zyner Leere
volgen. Ieder verftandig Leezer ,• die het Christen,
dom zelfs door myn Samenftel hadt lief gekreegen,
moest, by een nader gebruik der Heilige Schriftuure,
dit befluit op den Perfoon van Christus reeds
Van zelfs maaken; en hoe meer twisten de uitdrukkingen
en fpreekwyzcn over deezen artykel wegens
den Perfoon van Christus onder de Godgeleerden
veroorzaakt hebben , te minder vergunde de christe*
lyke Voorzigtigheid my, deswegens iets als noodzaaklyk
voor alle denkende Christenen vast te ftellen.
Maar de Heer Lavater wil liever, gantsch alleen
, Christus als zynen Kening aanbidden, dan
duizend Deïsten, die vooraf over dit punt niet wel
onderrigt zyn, tot het Christendom overreeden.
Geenszins dagt Paulus zodanig, welke ROM. IX: 3.
•' zegt:

Deismus, Naturalismus, enz. 89 •
zegt: ik wenschte wel van myn Apostdamt verlaaten
te wezen, om myn Volks wille, indien daardoor
veelen toe het Christendom gebragt konden
worden. Zo ik ook. Ik wil liever door den Heer
favater en veele andere Godgeleerden, die gelyk
hy denken, veroordeeld, en nitgefchrapt worden uit
den lyst der Godgeleerden, die gefchiedkundig regtgeloovig
zyn, indien ik maar myne braave, twyfelencle,
verftandige Landsgenooten gewinne, en
hun de voordeden des Christendoms kan bezorgen.
Bellis gy nu, christelyke Leezer, wie meer apostolisch
denkt en overeenkomdiger met den geest
des oorfpronglyken Christendoms.
" De tweede gewigtige aanmerking, welke ik, ten
aanzien van Lavaters Gefchrift, om veele misver-
(tanden voor te komen, moet maaken, betreft het
wankelend gebruik van den naam van Deïst. De
Deïst (laat tegen den Atheïst, maar niet tegen den
Christen over. Atheïst een Godsloochenaar; Deïst
een Bdyder en Aanbidder der Godheid. By gevolg
waren Abraham, Mofes, Jefus zelf, gelyk allen, die
in God gelooven en Hem aanbidden , Deïsten ; want
al wie geen Atheïst is, is een Deïst. Maar nu onder,
fcheidt men deBelyders der Godheid, tegenwoordig,
met opzigt tot de bronnen van kennis, waaruit zy
hunne begrippen van Godsdienst gefchept hebben,
in Naturalisten en dezulken, die hun Geloof op cle
Openbaaring vestigen. De Iaatilcn neemen aan, dat
de Godheid zig dikwyls aan den mensch onmiddellyk
en op veelerleie wyze geopenbaard heeft. Deezen
verdeden zig nu.wcder in dezulken, die zoda-
F 5 nig'-

ao Zesde Onderh. Over Christendom,
nige Openbaaringen in zig zeiven verwagten, en nu
en dan waanen te ondervinden , en deezen noemt
men Fanatiken of Geestdry vers, of ook, omdat zy
zig zeiven daarvoor houden, Ingeblaazenen, en in
dezulken, die hunnen Godsdienst vestigen op de
Gefcbiedenisfen van eertyds gebeurde goddelyke
Openbaaringen, en denzelven afleiden uit de Oirkonden,
die daarvan zyn overgebleeven. Onder
deeze laatfte foort nu behooren Jooden, Christenen,
Muhamedaanen en andere Geloofsgenooten, die zig
van elkandcren onderfcheiden door de verfchillende
Boeken , welken ieder godsdienflig Genootichap
voor de Oirkonden der egte goddelyke Openbaaringen
houdt. Allen derhalven, die de Schriften des
Nieuwen Testaments voor gewisfe Oirkonden van
vvaaragrige goddelyke Openbaaringen houden, zyn
Christenen. Want daardoor begeeven - y zig tot die
bronnen van kennisfe, waaruit vervolgens alle overige
Waarheden des Christendoms van zelve voortvloeijen.
Naturalisten zyn integendeel dezulken, die God
alleen uit de natuur zyner werken zoeken te kennen,
omdat zy zig niet overtuigen kunnen, dat God
zig ooit regtftreeks en bovennatuurlyk aan den
Mensch geopenbaard heeft, en daarom verklaaren,
zy alle Oirkonden van eertyds gebeurde Openbaaringen
, die Jooden, Christenen en anderen voor
heilig houden, voor onzuivere of ten minflea onzekere
bronnen om den Godsdienst te kennen.
De christen Godgeleerden ontkennen niet, dat de
meeste Wcarhcdcn van God en zynen Wil ook uit,
de

Deismus, Naturalismus, enz. pi
dc natuur der dingen recht gekend kunnen en moeten
worden; ja zy ftaan ook gereedelyk toe, dat
geene Stelling eener waaragtig goddelyke Openbaaringe
de Waarheden der Reden mag tegenfpree.
ken, en dat daarom alle voorgewende Openbaaringen,
die met de natuur der dingen en met de kennis,
die men daaruit van God verkrygt, niet over.
cenftemmen, ook voor geéne egte goddelyke Openbaaringen
gehouden kunnen worden. Maar nu ; een'
Naturalist, die de Schriften des Nieuwen Testaments,
by mangel van uitlegkundige hulpmiddelen ,
niet behoorelyk weet te verklaaren, gelooft, dat 'er'
in dezelven, en nog meer in de Leerftelfelen der
christen Godgeleerden, veele zaaken voorkomen,
die met zyne Kundigheden, door Gods egte Openbaaring
in de Natuur verkreegen, niet overeen gebragt
kunnen worden; en om deeze reden verwerpt
hy het Christendom en de Heilige Schriftuur. Wat
moet nu hier gedaan worden, om zulke Twyfelaars
voor het Christendom te winnen? Niets anders,
dunkt my, dan 't gene. ik gedaan heb; dat men
naamlyk de overcenftemming van Christus Leere
met de natuur der dingen bewyze en aantoone, dat
zy alles, wat de meeste Menfchen flegts duister en
by wyze van gisting, uit de natuurlyke gefteltenis
en famenhang der dingen kunnen kennen, en welken
zy nogtans klaarer en volkomener wenfehen
door te zien , in het klaarfte Licht ftelt. Wordt een
Naturalist hiervan overtuigd, dan kunnen by hem
bezwaarelyk weg blyven die Hoogagting, Eerbied
en Dankbaarheid jegens deezen goddelyken Leeraar,
aan

92 Zesde Onderh. Over Christendom,,
aan welken hy eenen grooteren kring, meerdere
klaarheid, juistheid en zekerheid in zyne kennisfe
der Gelukzaligheid belydt fchuldig te wezen; ja
veeleer zal hy verlangen, om deszelfs hoogen Perfoon
nader te leeren kennen: en de zodanige zal
dan, door zelfs de Heilige Schriftuur te onderzoeken,
zekerer en beter, dan door de beste godgeleerde
Voorf.hriften of Symbola gerust gefield
worden.
Maar, zal men vraagen, zyn het dan Naturalisten
of Loochenaars der Openbaaringe, voor welken gy
in de eerfle en voornaamfle plaats uw Leerboek gefchreeven
hebt? Neen, in geenen deele, maar in 't
algemeen voor myne denkende Tydgenooten , die
gevoelen, dat zy den Godsdienst behoeven, doch
die zig met de kennisfe, welke zy daarvan in hunne
Jeugd gekreegen hebben, niet ten volle kunnen
vergenoegen, cn daarom wenfehen, om duidelyker,
aaneengefchakelder en meer voldoende inzigten te
krygen van hunne betrekkingen tot God en van het
ontwerp zyner Regeeringe: menfchen, dienaar Wysheid
vraagen, maar die noch gelegenheid noch hulpmiddelen
hebben, of om. den natuurlyken Gods.
dienst, als eene diepzinnige Weetenfchap te beoefenen,
of om de gefchiedkundige Oirkonden der
Christenen te onderzoeken en voor zig voldoende
uit te leggen. Gevolglyk voor Leezeren, die niet
in ftaat zyn, om zig die beide bronnen van kennisfe,
noch de Natuur noch de Heilige Schriftuur,
hunner behoeften genoeg ten nutte te maaken.
Voor deezen heb ik daarom beide deeze bronnen
wy.

Deismus, Naturalismus, enx,. 53
'willen openen cn daaruit voor hunne oogen fcheppen,
't gene hunnen dringendften dorst naar kennisfe
ftillen kon. Beide deeze bronnen, de Natuur
en de Heilige Schriftuur, zyn even zuiver en even
goddelyk, maar uit beiden moet niet met de inbeeldingskragt,
maar met het verftand gefchept worden,
indien alles zuiver en goddelyk zal blyven. Hebben
myne Tegenfchryvers wel ergens in myn Samenftel
eenige bygevoegde Onreinheid kunnen vinden
, en dat niet fchriftuurlyk was ? Nergens! Zy
misfen daarin alleen de fpreekwyzen en derzelver
betekenisfen over den Perfoon van Christus, welken
de griekfche jooden van den Mesfias pleegden te
gebruiken, en waarvan zig de Apostelen aan deeze
Jooden, maar aan geene andere Volken, bedienden;
ja die zelfs nu maar door weinige Geleerden, die.
in de gefchiedenis der joodfehe Wysbegeerte van
dien tyd bedroeven zyn, behoorelyk verftaan worden,
Veelen houden het tegenwoordig nog daarvoor
, als of het wezenlyke des Christendoms gelegen
ware in deeze Eernaamen van den Mesfias, die
nogtans voor de meeste Christenen, in deezen tyd,
raadzelagtig zyn ; hoezeer Christus zelve, nadat hy
in zeer fterke Figuurcn van het genot maaken van
zyn Perfoon gefproken hadt (JOAN. vr.), ten iaatften
duidelyk verklaare: dat het niet zyn Perfoon,
maar zyne Leer is, welke Geest en Leeven, of Wysheid
en Gelukzaligheid aanbrengt,
Hierby moet ik nog een derde aanmerking voegen
: 't Is onbillyk, dat zy, voor wien het Geloof
«en zo ligte zaak is, voor betere Christenen gehou -
dea

pj. Zesde Onderh. Over Christendom,
den willen worden, dan de redelyke Twyfelaaren:
dat zy zig zeiven voor gelukidger Menfchen houden,
dan deezen, kan men hun toeftaan. Waare eerbied
voor God en voor de Waarheid vergunt aan een
overleggend gemoed niet, om eenige Leere te omhelzen,
zo lang men niet duidelyk eh uit voldoende
redenen weet, dat zy volftrekt waar en van God
af komftig is. Doch dit onderzoek vordert meer
tyd, vlyt en opfcherping van verftand, dan deSnelgeloovigen
geneigd zyn daaraan te beftecden. In de
Hand. der App. (XVII: ir.) worden die van Berëen
Voor de braafften van die ftreek verklaard en gcprcezen,
omdat zy de Leeringen van Paulus, die
met betooninge van Geest en Kragt vergezeld waren,
niet op zyn woord cn gezag geloofdenmaar
eerst onderzogten en beproefden, of zyne uit het
Oude Testament ontleende bewyzen goed waren.
Hoe! zouden dan, in onze dagen, Zy minder voortreffelyke
en braave Menfchen zyn, welken, die
betooninge des Gecsts en der kragt niet meer ziende,
zig verpligt rekenen om te beproeven, of het
gene hun als een goddelyke weg ter Gelukzaligheid
wordt aangekondigd, ook in de daad met het plan
van God in de zigtbaare Natuur van den mensch en
der uitwendige dingen, overeenkome? r
Opdat alle myne Leezeren deeze gantfche Twistvraage''zeer
ligtelyk mogen overzien, zal ik alles
met eene treffende Gelykenisfe ophelderen. Een
Vader zendt aan zyne Kinderen eenen Leeraar en
Leidsman, welken hy allervolkomenst onderrigt
heeft. Deez' toont denzelven door veele gewisfe
Te-

Meismis'-, Naturalismus, enz. pj
ïekeiien , dat hy waarlyk van den Vader gezonden
en gevolmagtigd is. Deeze Kinderen gelooven hem
cn neemen alles, wat hy hun in naam des Vaders
zegt, gewillig aan. Deeze Leeraar fterft zonder
zelf iets in. gefchrifte na- te laaten. Maar eenigen
zyner Vrienden , na welken hy de Kinderen wees,
ftellen verfcheiden Gefchriften op, waarin- zy, een
ieder op zyne wyze, het mondelyk onderwys van
den Leeraar aan die Kinderen zoeken te verklaaren
en te gelyk de perfoonelyke voortreffelykheid, gedrag
cn groote verdienften van hunnen gewezen
Leeraar * aan hunne dankbaare nagedagtenis aanbeveelen.
Nu; deeze Kinderen groeijen op, en vinden
veele Inrigtingen en Schikkingen voor zig, die
onloochenbaar van hunnen Vader zelfs afkomfti»
zyn. Eenigen onder de Zoonen vergelyken dezef,
Ven met de voorfchriften en berigten van het Leerboek,
dat zy tot nog toe gebruikt hadden, en ontmoeten
Veele zwaarigheden, om ze met elkandercn
te verëenigen. Dus raaken zy aan 't twyfelen, of
wel hunne Oirkonden de egte zuivere onderrigting
hunnes Vaders aan den Leeraar hunner jeugd beheï'.
zen; zy worden daarom ongerust, en wenfehen uit
deeze verlegenheid te geraaken. Zoude dit hen
wel tot onwaardige Zoonen, of ondankbaare Voedfterlingen
des Leeraars maaken? Zullen zy door
deeze bedenkelykheden wel gefteld worden beneden
hunne min nadenkende Broederen, die zig over de
overëenftemming hunner Oirkonden met de onloochenbare
Inrigtingen des Vaders niet bekommeren,
maar zig bloötelyk houden aan den letter dér g e.
fchree-

66 Zesde Onderh. Over Christendom ',
fchrceven' Voorfchriften ? Maar al verder. Eén
deezer twyffclende Zoonen onderzoekt onvermoeid
zo lang, tot hy die fchynftrydigbeden voor zig zeiven
kan oplósfen. Hy befchouwt en fpoort omftandigiyk
na, alle de Jnrigtingcn des- Vaders aan de
eene zyde, en oefent zig aan den anderen kant in
de kennis van het waare oogmerk van ieder afzonderlyk
berigt en van alle aanwyzingen des Leeraars,
die het Leerboek zyner jeugd bevat. Nu vindt by
eindelyki dat alle Tegenftrydigheden vervallen, als
men maar dat genei 't welk voor algemeene, be»
ftendige Voorftellingen en Régelen moet gehouden
•worden,, onderfcheidt van die dingen, die alleen
voor de jaaren der Kindsheid naar de bevatting en de
toenmaaligc gefteltenisfe van tyd en plaatfe voorgéfebreevee,
én onder allerlei beelden eenigef maate
verftaanbaar gemaakt werden. Deeze Ontdekking
maakt hy zynen Medebroederen bekend, en toont
de naauwe overeenftemmin'g der Oirkonden van de
Voorfchriften hunnes Leeraars met de zigtbaarë
fchikkingen des Vaders. Wen nu het gevolg hiervan
is, dat veelen der tot nog twyfelende Broederen in
ftaat gefteld worden, om het waare plan van hunnen
Vader op tweeërlei wyzen te kennen, en met meerder
vertrouwen' en juister toepasfinge de Regelen
van het Leerboek te volgen ; zegt dan, waarde'
Leezers! of hier ergens den Eerbied voor dén
Leeraar der Kindsheid te na gèkomen is, en öf dezelve
in de gemoéderén der verftandigfte verwandten
niet veeleer daarby winnen dan verliezen moet?
De toepasfing is ligt. Myne verlichte Landgé-
noo-

Dei anus , Naturalismus, enz. 97
nooten zyn Mannen in 't verftand. Zy vinden zwaarigheden
, om het plan der Natuur, onloochenbaar van
God afkomftig, met de heerfchende Voorftellingen en
Regelen, die de Christenen in den Bybel meenen te
vinden, te vcreenigen. Ik, eertyds zelf een Twy.
felaar, die daardoor geleerd hebbe met myne Broederen
medelyden te hebben, pooge hun de overeenftemming
van Gods plan in de Natuur met den inhoud
der Leere van de christelyke Oirkonden aan te
toonen, opdat zy verzekerd worden, dat het in de
daad de Vader en Schepper der Natuure is, die onze
heldenfehe of joodfche Voorouderen in eenen
zinnelyken Ouderdom door Christus heeft laaten onderrigcen.
En hierdoor zoude ik my tegen Christus
verzondigd hebben? hierdoor anderen verhinderen,
Hem aan te bidden? hierdoor het Christendom tegenwerken?
daardoor zoude dan de Leer van Christus
wanftaltig gemaakt worden, als men de overeenftemming
met Gods plan in de Natuur aantoont?
Zekerlyk hadt myn braave Lavater hier het
regte Gezigtspunt niet, want anders hadt hy gewis
deswegens geene Tegenwerpingen tegen myn Gefchrift
gemaakt.
Hieruit vloeit dan Ook myn vierde Aanmerking
voort, welke ik . aan alle Christelyke en Naturalistifche
Schryveren, die dfj eer om Vrienden des
Menschdoms te zyn, op haaren waaren prys fchatten,
ter ernftigfte behartiging en rypfte overlegging
aanbeveele. Zoude het wel voorzigtig gehandeld
zyn , om den natuurlyken Godsdienst en het
Christendom altyd tegen eikanderen over te ftellen,
G in-

£8 Zc.cJc Orukrh. Over Christendom.
indien wy nuttige Scnryvcrs willen zyn, die de Gelukzaligheid
onder de menfchen poogen te bevorderen?
Laat ons bedaard onderzoeken, of de Zege,
welke het eene gedeelte over het andere in Gefchriften
hoopt te behaalen, den Overwinnaaren
wel ooit meer voordeel dan fchaade kan tocbrengen.
De wysgeerigc Naturalist moet toeftaan, dat hy
zyne kennis van God door een zodanig diepzinnig
en aanhoudend nadenken verkreegen heeft, dat zy,
die zig nooit in regelmaatige naarvorfchingen volgens
algemeene onzinnelyke Waarheden geoefend
hebben, hem onmogelyk op dien weg kunnen volgen.
Als een Menfchen vriend moet hy egter wenfehen,
dat zo veelen mogelyk is, aan die Waarheden,
welken hy ter zyner eigene gerustfiellinge en
fterkte in Deugd zo weldaadig en voordeelig vindt,
hunne toeflemming geeven mogen. Maar welk middel
heef: hy, om zyne kundigheden voort te planten
? In zyn eigen huis kan hy zig de Liefde, de
Hoogagting en het Vertrouwen in zo verre winnen,
dat zyne Kinderen , Aanhoorigen en Huisgenootcn,
die niet gefchikt mogten zyn om zyne diepzinnige en
ftrengebewyzen te bevatten, nogtans geneigd zouden
wezen, om hem op zyn woord te gelooven, vooral
Indien hy zyne leer door zyn eigen voorbeeld bevestigde.
Maar al zyn perfoonelyk gezag vervalt,
zodra hy voor vreemde Leezers lehryft. Deezen
zyn aan den anderen kant veele r geneigd, om hunne
vroegere Weldoeneren en Leeraaren meer dan
hem te gelooven. Tegen het Christendom fchryven-

Delsmus, Naturalismus, enz-.
vcnde, zal hy zeer veele Leezers, die voor het zei*
ve ingenomen zyn , van zig vcrwyderen , die
anders zyn Gefchrift gebruikt zouden hebben, arrï
zodanige Waarheden, die zy tot nog toe op gezag
hadden aangenomen, ook door de reden te kunnen
verklaaren en bevestigen, indien hy dezelven niet
als ftrydig met het Christendom hadde voorgedraagen.
En welke vrugten kan hy dan wagten van zyn
werk by zulke Leezers, die Christenen zyn? Hy
zal zekerlyk by hen twyfeiingen doen opkomen te.
gen de voorgaande gronden hunner godsdienflige
kundigheden; maar of zy zyne diepzinnige bewyzen
uit de reden behoorelyk zullen begrypen, en of
zy door dezelven even fterk, als te voren, wederom
bevestigd zullen worden in eenen naauwgezetten
Wandel, dit is ten uiterjlen onzeker. Hieruit volgt
derhalven, dat het niet menschlievend is, om een
éénigen grondflag, waarop de Menfchen hunne eerbied
voor en aanbidding van God, hunnen deugdzaamen
Wandel en hunne Vcrwagtingcn bouwen, te
verzwakken , maar dat een Schryver, die algemeen
nuttig zyn wil, alleenlyk daarop bedagt moet wezen,
om zodanige grond/lagen te vermeerderen.
Eveneens is het gefteld met de christelyke Schriften
, waarin men het aanzien van Christus zoekt re
verheffen door het verkleinen van den nataorlyken
Godsdienst, en denzelven voor Heidendom te verklaaren.
Znlke voordragt der zaaken benadeelt het
Christendom ongelyk meer, dan de groffle aanvallen
tegen het zelve. Dit zal ik aantoonen.
Vooreerst geeft de verfchillende betekenis van
G 2 het

ioo Zesde Onderh. Over Christendom,
het woord Heiden reeds grond tot veele verwarring,
in het beöordeelen van de waare betrekking des
Christendoms tot de natuurlyke of redelyke kennis
van God. Onder een Heiden verbeelden de mees«
ten zig een zedenloozen Afgodendienaar, en daar
in de Heilige Schriftuure alle Volken, behalven het
Joodfche, volgens onze Overzettingen, Heidenen genaamd
werden, rekent men zig bevoegd, om zig
ook alle byzondere Burgeren deezer Volkeren als
goddelooze Afgodendienaaren te mogen voorftellen,
omdat de Heilige Schriftuur dikwyls in 't algemeen
fpreekt van het nationaale Verderf der toenmaalige
Volken. Dan, dat dit niet fchriftuurlyk gedagt zy,
blykt uit HANDEL. X: 35, daar Petrus zegt,dat
God niet ziet op het uitwendig onderfcheid der
Volken, maar dat een ieder, onder welk Volk of
Heidenfchap hy ook leeve, indien hy God eért en
doet dat regt is, hem aangenaam is. Maar vervolgens
leidt Paulus het nationaal verderf der Volken
uitdrukkelyk af (ROM. h ig — 25.) uit het ver.
waarloozen van de kennisfe van God en zynen wil,
welke nogtans voor alle menfchen uit de natuur der
dingen mogelyk en te verkrygen was. Hieruit volgt
fegtflreeks, dat zy allen, die zig aan deeze verwaarloozinge
niet fchuldig gemaakt, noch de heerlykheid
des onverderflyken Gods in de gelykenisfe van redelooze
dieren veranderd hebben , ook niet behooren
onder de Heidenen, in de kwaade betekenis des
woords. Dat derhalven die Wysgeeren onder alle
Volken, welken God dooreen geduurige overdenkinge
zyner Werken, zo veel hun mogelyk Was,
poog-

Leismus, Naturalismus, enz, IÜI
poogden te kennen, niet gerekend moeten worden
onder die genen, welker kundigheden tegen het
Christendom moeten overgefteld worden. Hierom
is "er eene zonderlinge verwarring in het begrip van
die Godgeleerden, welken eenige wysgeerige Leerredenen
cn^Schriften voor Heidensch houden, en
zig inbeelden, dat zodanige Kennis Gode niet kan
behaagen, die eenigszins naar de Kennis van eenen
Sjokrates of anderen Wysgeer onder die Volken, die
geen Jooden waren, gelykt, of op foortgelyke bewysredcnen
rust. De Heilige Schrift beftraft het
verwaarloosd gebruik der Reden in den Godsdienst,
en verklaart alle zonden der Heidenen voor gevolgen
daarvan; en deeze Godgeleerden verwerpen het
gebruiken der Reden, en zyn bekommerd voor de
nadeeligfte gevolgen daarvan. De Heilige Schrift
zegt ROM. b 20, dat die Volken geene Ontfchuld.igingen
hadden, omdat zy God uit de Werken
der Scheppinge niet behoorelyk kenden, en overeenkomftig
met die kennis eeren en dankten. Eenige
Godgeleerden beweeren integendeel, dat men
zig verantwoordelyk maakt, als men God uit de
natuur der dingen wil kennen, en overeenkomftig
met die kundigheden verhecrlyken. Wien moet
men nu meer gelooven de Heilige Schriftuur of
deeze Kerkleeraars, die eenen yver hebben zonder
verftand en meenen, dat zy Gode daarmede eenen
dienst doen?
Daar dan niet ontkend kan worden, dat de Heilige
Schriftuur zelve nergens de verëeniging van
zuivere Waarheden wegens God uit de Reden, te-
G 3 gen

102 Zesde Qnderh. Over Christendom,
gen het Christendom overftelt; moet onderzogt worden,
of 'er in onze dagen redenen kunnen zyn,
waarom men tegenwoordig deeze beide bronnen
om den Godsdienst te kennen , als ftrydige of tegen
elkander overgeftelde beginfelen moet aanzien. De
Heer Lavater zegt in eene aanmerking: Een vernuftig
Man fchreef onlangs, een Deïstisch Christen
is even zo goed gezegd als een Keizerlyke Pruis.
Welke verfchrikkelyke, voor alle Christenen ontrustende,
gedagten ligt in deeze gelykenis! Een Keizerlyke
Pruis kan maar in zo verre gedagt worden,
als beide Hoven tegengeftelde belangen hebben,
of in een openbaaren oorlog zyn. Is 'er nu tusfehen
Christus en God . tusfehen het Christendom en de
Openbaaring van den Vader der Natuure in zyne
werken, ook dit tegenovergefteld belang , of een
openbaare oorlog te vinden ? Wie, myn lieffteiavater,
zoude het dan nog durven waagen, om één
uur een Christen te blyven, indien men daardoor tegen
God zelfs, den Schepper der Natuure , party
moest kiezen? „Deïstisch Christen is zo
„ veel als Keizerlyke Oostenryker," — moestdeman
gezegd hwbben, indien hy geestig hadd' willen
wezen-
Christus zegt: Ik zoeke niet myne eere, maar de
eer des Vaders, die my gezonden heeft; en PHIL.
II: ii wordt gezegd, dat Christus daarom door God
tot zo grooten aanzien verheven is, op dat allerlei Volken
zouden belyden, dat hy de hoogfte Leeraar en
Heer is tot Eer van God den Vader. Het Christendom
zal ons derhalven de Heerlykheid van den on-

Lcismus, Naturalismus, enz. 103
zigtbaarcn Gcd in zyne werken nog duidelyker doen
zien, maar die geenszins verbergen of ons verhinderen
om haar te befchouwen.
Wanneer dan Godgeleerden of christen Wysgeeren
de redelyke kennis van God uit de natuur der
dingen verwerpen; en zig tevens veele moeite geeven
, om de fchranderlte bewyzen van de gewigtigfte
waarheden van den natuurlyken Godsdienst, die
voor zo veele menfchen tot nog toe genoegzaam
geweest zyn , te verzwakken , alleenlyk opdat de
Noodzaaklykheid en Voortreffelykheid van het Christendom
zigtbaarer gekend zouden worden; wat nut
doen zy dan wel daarmede ? Ontrukken zy hiermede
niet zowel aan den Christen, als aan den Naturalist,
zekerlyk een fteunfel zyner overtuiginge van
die Waarheden, waaraan zy eenige bewysredenen
ontneemen? Zal wel een.Naturalist, welke de gcwigtigfte
Waarhedén, die het Christendom bevat,
reeds uit de Reden kende, en die dus wegens deeze
overeenlïemming naby het Christendom was, nader
tot hetzelve getrokken worden, als hem zyne gronden,
om deeze Waarheden voor waarheden te houden,
benomen worden? Moet men niet eer wagten,
dat een wankelend gemoed, waaraan zyne voorige
grondfiagen van eerbied jegens God en regtfchaapenheid
ontnomen worden, nog veel dieper in
twyfeiingen zal verzinken, en alle moeite tot verder
onderzoek geheel zal opgeeven, omdat alles
hem nu onzeker voorkomt?
Myne byzondere gedagten hieromtrent, welke ik
den Christelyken zowel als Naturalistifchen Schry-
G 4 ve.

104. Zésde Onderh. Over Christendom,
Veren, die vrienden des Menschdöms zyn willen ,
£er verdere onderzoekinge aanbeveele, komen hierop
uit: Laat ons beide de goddelyke Openbaaringen
in de Natuur en in de Schriftuur, als egte Oirkonden
aanzien, doch die in twee vérfchiilende Taaien
gefchreeven zyn, en waarvan de meeste Menfchen
maar de ééne of de andere verftaan. Daarin
komen wy met eikanderen overeen, dat beide Boeken
dezelfde hoofdftelling bevatten, en indien zé
behoorelyk verklaard worden, elkahderen niet kunnen
tegenfpreeken.
Laat ons daarom de Menfchen opwekken, óm dat
Boek, welks Taal hun het meest bekend en duidelykst
is, met alle naarftigheid te beoefenen, en te
gelyk de Taal van het andere Boek fteeds beter te
Jeeren verftaan. Die ze béiden kan leezen en vérftaan
, vergelyke ze zorgvuldig, en hy zal bevinden,
dat ze een wederkeerig Licht over eikanderen verfpreiden
en het één het ander verklaaren ; zodat 't
gene ons in het ééne duister blyft, in het andere
breedvoeriger en duidelyker geleerd worde. Hierdoor
zullen wy volmaakter Godgeleerden en nuttiger
Schryvers worden, en wel te meer, dewyl het
in de nieuwe Huishouding, die door Christus is opgerigt,
niet meer op de Letter, maar op den Geesi
moet aankomen, 2 KOR. III: 6, en Christus zo wel
als zyne Apostelen ons zelf op de natuur der dingen
•en eigen rcdelyk onderzoek geweezen hebben,
MATTH. VI: 25, en V. PHIL. IV: 8.
Daar ik éénmaal gelegenheid gekreegen hebbe,
om vanjdemenschlievende oogmerken der Schryveten

Leismus, Naturalismus, enz. i«j
ren te fpreeken, zal ik nog eene zeer gewigtige algemeene
Aanmerking ter overweeginge aanbeveelen.
Zeer dikwyls. ziet men, dat Geleerden, die een
nieuw bewys voor eene gewigtige Waarheid willen
voordraagen, de inleiding daartoe pleegen aan te
vangen met het aantoonen van het gebrekkige der
oude bewyzen. Maar hierdoor, dunkt my, handelen
zy zeer tegen hun eigen oogmerk, indien 't hun
naamlyk in ernst te doen is, om meerdere zekerheid
in de kennis dier Waarheid, welke zy willen betoogen,
algemeener te bevorderen. Want die oude
bewyzen hebben toch zekerlyk tot i:og toe voor
veelen eene zedelyke Zekerheid gehad, ten minden
voor die allen, wier kundigheden en denkwyze
met derzelver Uitvinderen byna gelyk ftaan. Door
het berispen van dat weinige gebrekkige in dezelven,
berooft men gewis veelen van hunne voorige
gronden van overtuiging, en hét is zeer onzeker,
of ons nieuwe bewys in den fchakel hunner denkbeelden
zodanig zal pasfen, dat het hun ter hunner
gerustftellinge vergenoegen zal. Dus dunkt my, dac
het nuttiger en menschlievender is, indien men
in het voordraagen van een nieuw bewys voor zuli
ke algemeen gewigtige Waarheden, als b. v. de Onfterflykheid
onzer Ziele, de Inleiding daartoe op
deeze of dergelyke wyze begon: Wy hebben wel
reeds veele voortreifelyke bewyzen voor de Onftcrf-
Jykhcid der Ziele; maar niemant, die onze verwagtingen,
welke daarop gegrond zyn, naar waarde
weet te fchatten, zal het overtollig rekenen, dat ik
hier nog een nieuw bewys, waardoor myne over-
II tui-

ic5 Zesde Onderh. Over Christendom, enzi
tuiging daarvan uitmuntender bevestigd is, openlyk
mededeelen. Een ieder Leezer zal dan dat
nieuwe bewys naar maate van den invloed, dien
bet op zyn eigen gemoed gehad heeft, reeds zelf
waarieeren en verkiezen boven anderen, die hem
zwakker voorkomen. Ik wenschte, dat dc Heeren
Beöordeelaaren zig verëenigden, om den Schryveren
zeer dikwyls aan te beveelen, dat zy zig zeiven
alcyd vraagen: is het menschlievend ? zal het
gewisfelyk meer voordeel dan nadeel doen, 't gene
ik voorneemens ben te fchryven? Veelligt zoude
daardoor de waare Geest van den Godsdienst en de
Liefde tot goede Werken eenflemmiger verbreid
worden, en de één niet zo dikwerf omver ftooten,
't welk dooi anderen gebouwd was.

& S. STEINBARTS
WYSGEERIGË
OPHELDERINGEN.
DERDE STUK.

G. S. STE1NB ARTS
WYSGEERIGE
OPHELDERINGEN
OÏES ZYN WERK WEGENS DE
L E E R E
DER
GELUKZALIGHEID.
D E R D E STUK,
WAARIN
Eenige Grondregelen, byhet zoeken naar Wysheid in
agt te neemen, verklaard worden.
UIT HET HOOGDUITSCH VERTAALD,
Te A M S T E R D A M ,
By de Wed. J. D Ó L L,
MDCCLXXXVIL

Z E V [E N D E
O P H E L D E R I N G ,
Over den zekerften weg tot waare en voor het
algemeen nuttige Wysheid des Leevens.
Cic. deOratore. Libro III.
Omnes artes aliter ab iis traftantur', qui eas ad
ufum transferunt: aliter ab iis, qui ipfarum artium
tra&atu dele&ati, nihil in vitafünt aliud afturi. —
Eadem ratio eft harum artium maximarum. Ifta
(philofophica & theologica) difcuntur facile, fi et
tantum fumas, quantum opus fit, et habeas, qui docere
fideliter poffit, et fcias etiam ipfe difcere. Sed
fi tota vita nihil velis aliud agere, ipfa traftatio et
quaeftio quotidie ex fe gignit aliquid, quodcuradefidiofa
deleélatione veftiges. Ita fit , ut agitatione
rerum (metaphyficarum et theologicarum) fit infinita
cognitio; facilis ufüs dodtrinam confirmet, mediocris
opera tribuatur, memoria ftudiumque permaneat.
Drie wegen zyn 'er, op welken wy Menfchen alle
anze kundigheden verzamelen, naamlyk de weg der
Ervaaringe, of eigen zinnelyke Bevindinge , de weg
des redelyken zélfdenkens, en de weg des Geloofs aan
het gene anderen ons verzekeren. Tegenwoordig
A 3 twist

Q Zevende Opheldering* Over
twist men meer dan ooit, welke van deeze drie wegen
de zekerfte zy, om tot hoogere zedelyke Gelukzaligheid
, of tot ééne aanhoudende vrede der ziele
en kalmte des gemoeds te geraaken.
Veele, meerendeels zeer welmeenende Menfchen,
neemen hun inwendig Gevoel ten proeffteen van het
waare en goede aan. De waardy van de leeringen
van den Godsdienst en het voordellen daarvan,
nieeten zy af naar de aandoeningen, welken daardoor
in hun verwekt worden. Al wat hun hart verwarmt,
al wat zagte opwellingen des gemoeds verwekt
, al wat hen in eenen ftaat van genoeglykheid
brengt, dat is voor hun zaligmaakende Waarheid,
dat zyn voor hun egt-chriftelyke Voorftellingen vol
van Goddelyke kragt en zalvinge. Daarom beminnen
zy de myftike Leerwyze en zinnebeeldige bekleedingen
der godsdienftige Waarheden, en fchuwen
alle fchrandere ontvouwingen van de Leeringen
des Christendoms, als nieuwsgierige Waanwysheid,
die tot woordenftryden verleidt, en ten laatften tct
ongeloof vervoert.
•>: Men kan niet ontkennen, dat deeze klaffe van
Menfchen, welken men Myjliken pleegt te noemen,
jn alle Eeuwen, blykens de Kerkelyke Gefchiedenisfen
3 een veel betere foort van Christenen geweest
zyn, dan de kerkelyk-Regtzinnigen, die zig met het
tepaalen van de Voorfchriften der Leere en met godgeleerde
twistyraagen bezig hielden, Ook nog ia
brt|e dagen behooren de Kwaakers, de Hernhutters
gh andere Myftiken, Separatisten en Theofophisten,
byzcnderlyk wanneer men alleen op de gemeene Leden

den zekerften weg tot Wysheid. j
Seri deezer Gemeenten ziet, onder de ftilfte en nuttigde
Burgers: en hy, welken hunne broederlyke
Vergaderingen , met hunne huislyke Godsdienstoefeningen
en hunne dille ingetogenheid nader bekend
zyn, zal toedaan, dat hun leeven onder veele
zoete , godsdiendige bevindingen , voor hun zagter
voortrolt, dan voor de meesten der overige Menfchen,
die zig met het Leerdelzel en den openbaaren
Godsdienst van eene der heerfchende Kerkgenootschappen
vergenoegen.
Na deeze aanmerkingen konde het fchynen, als of
deeze weg, om zyne eigene bevindingen als een inwendig
goddelyk Licht te volgen, behoorde aangepreezen
te worden, om tot een aanhoudende vrede
der, ziele te geraaken: dan het laat zig ras zien,
zowel, dat maar weinige Menfchen gefchikt zyn, om
deezen weg gelykvormig te vervolgen, als, dat een
ieder, die denzelven bewandelt, aan menigerlei gevaar
is blootgedeld,om in den droevigden doolhof gebragt
te worden.
Vooreerst zyn alleen zulke Perfoonen, die meer
aandoenlykheid en verbeeldingskragt, dan geest en
denkvermogen bezitten, vatbaar om uit mystike
voordellingen een gevoel van Gelukzaligheid te ontvangen.
Want die gewoon is om zelf te denken ,
vindt zig daag geneigd, om al wat hem in duistere,
figuurlyke fpreekwyzen , als in een fpiegel word
voorgehouden, zig duidelyk voor te dellen; en dan
blyft voor den zodanigen, by het ontzwagtelen van
den zin, niets zaakelyks over, 't welk het verftand
ïiog zoude kunnen behouden.
A 4 Men

ë Zevende Opheldering. Over
Men behoeft alleen in de Gezangboeken der Mystiken
na te flaan die afdeelingen, welken van de,
geheime Verëeniging of het Huvvelyk der ziele met
God, van de Verloochening van zig zeiven en de
Waereld, van de Zaligheid en de Heerlykheid van
den ftaat der Genade enz, handelen, en eenige van
dje Liederen, eerst ter loops en dan oplettend t§
leezen, en men zal bevinden, dat by het eerfte leezen
daarvan veele aangenaame aandoeningen verwekt
worden, ook wel dat de verbeelding tot zeer
verhevene, vrolyke aanfchouvvingen opgewekt en
bezield wordt: maar zo dra men de dingen , die onder
zulke betooverende Beelden voorgefteld worden,
met het verftand poogt te bevatten, dan zal
het ons gaan, gelyk eenen mensch, welke uit een
zoeten droom ontwaakt, en alle de Gelukzaligheid,
die voor zyne oogen zweefde , op eenmaal zieï
verdwynen. >
Ik hebbe te veele hoogagting voor het braave hart
van veele Mystiken, en hun ernftig jaagen naar dc
Godzaligheid is my te eerwaardig, dan dat ik het my
veroorloven zoude, om plaatfen uit hunne ftigtelyke,
Roeken by te brengen, wyl men het ontleeden
daarvan als eene befpotting zoude kunnen aanzien.
Daarom zal ik alleen uit één der redenmaatigfte
fchriften der nieuwe Mystiken , 't welk ten tite(
heeft: Predikatiën enftukken van Predikatiën, gezaaid
ten dage des Oogsts , eenige regels uittrekken, die in
een verheven ftyl groote denkbeelden fehynen VOOÏ
«e draagen, doch by nadere overweeging niets zaakelyks
behelzen om wyzcr of gel ukkiger te maaken.
' "Het'

den zekerjlen weg tot WysHid. $
Her is het Hot eener Predikatie over de ftoffe:] Je­
fus de Heer aller dingen. Zie hier de woorden des
Schryvers
„ Het is, laat het ons in ftof thands aanbidden!
Het is het onbegrypelyk welbehagen des Va-
„ ders, door een naaren Nagt tot Licht, door
., uitgeputte Vermoeijenis tot Kragt, ach! dik-
„ wyls door een zevenvoudigen dood ten Leeven
gelouterd te worden. Vreugde, die geene tong
a, kent, geene ziel bevat, God naby te hebben !
a, in Hem met Hem alles te vermogen aan
„ zyn hart, gelyk aan het hart eens Vriends te
rusten! Laat ons zoeken; God is getrouw, wy
,, zullen henfvinden! O! zy (de Apostelen) vonden
hem, zy hadden hem. — Het is niet
iet nieuws, niet iet ongehoords, dat wy zoei
, ken! Zy zogten hem ook, zy vonden hem en
5, hadden hem. —— Heeft hy ons minder lief
„ dan hen? Wil hy onze blydfchap minder dan
„ hunne blydfchap? Is Jefus Christus ook niet
„ voor ons geflorven? Ach! laat ons zoeken —on-
„ der doornen,in duisternis: en wanneer ook! 'er
zal Licht komen — wanneer'er God is ; het Licht
„ zal komen, en het pad glad en helder worden l
„ Ach dat gy kwamet , Almagtige ! .
,, ziet, daar is onze God! zal dan een ander vol
van Gods- en Broeder-vreugde toeroepen! Daar
„ is onze God, die zyn aangezigt voor een klein
oogenblik voor ons verborgen heeft, maar nu.
„ met eene naamlooze Barmhartigheid ons weder
,3 beftraalt ; daar is onze Heer., op welken wy ge-
A J „ w agi, '

i© Zevende Opheldering. Over
,, wagt hebben, laat om opfpringen van vreugde in
„ zyn heul"
Als men deeze plaats twee of driemaalen gelezen
heeft, vraage men zig zeiven, wat men nu te doen of
te verwagten hebbe? wat het eigenlyk zy gelouterd te
worden door een naaren nagt tot licht, door uitgeputte
vermoeijenis tot kragt, door eenzevenvoudigen
dood ten leeven ? Hoe men het maaken moete , om
aan het hart van God te rusten ? Onder welke doornen
, in welke duisternis men Christus zoeken zal ?
Welke toekomst van God naby is? Myn verftand
vindt op dit alles geen antwoord. Zekerlyk
merkt men wel uit den famenhang , dat de Schryver
eene verwagting wil verwekken van eene zigtbaare
komfte van Christus, die welhaast volgen zal, en
dat hy opzigtelyk by het afdrukken der Predikatie ,
flegts een ftuk van zyne gantfche Befpiegeling des»
wegens gegeven heeft; maar wat moeten wy ter verhooginge
onzer zedelyke Gelukzaligheid van Christus
menfchelyk lighaam verwagten? en welke waare
zaakelykheid zal het rusten aan zynen borst aan onzen
geest aanbrengen, zodat daaruit eene blydfchap
, die noch tonge noemt, noch ziele kent,
ontftaan zoude?
Hieruit blykt dan, dat denkende Lieden, die hunnen
geest aan zaakelyk voedfel gewend hebben,
aan zulke ingebeelde geregten geen fmaak vinden,en
nog minder daardoor tot eene hoogere duurzaame
werkzaamheid in het goede verfterkt kunnen
worden • en zo is bygevolg de weg der Mystiken
, op welken duistere gevoelens ons ter Gelukza-

den zekerden weg tot Wysheid. n
ïigheid moesten opleiden, ten miniien geen algemeene
weg, omdat dezelve niet is voor denkende Menfchen.
Dit was het eerfte, dat ik bewyzen wilde.
• Maar misfchien is 'er een foort van Menfchen,
voor welken deeze weg der aanbeveelinge waardig
is? Hierop antwoordeik: aanbeveelen zoude ik hem
volftrekt nooit aan iemant, die my des wegens om
raad vraagde. Want fchoon ik tevens toefta, dat
veele vroome en braave Menfchen op denzelven tot
aan het einde hunnes Leevens in eene beftendige Vergenoegdheid
en in het zagfte gevoel van innerlyke
vrede en blydfchap tot God gewandeld hebben ,
gelyk de gefchiedenis van alle Eeuwen en de dagelykfche
ervaarenis, nog in onzen tyd, dit ontegenzeggelyk
aanwyzen; is egter het getal der genen, die!
daarop niet verongelukt zyn, zeer gering tegen de
groote menigte der zulken ,welken op deezen weg in de
droevigfte gemoedsgefteltenisfen geraakt zyn. Het
gevaar, om op een dwaalweg gebragt te worden,
is daarby te groot, en de gelegenheden daartoe
zyn al te menigvuldig, dan dat ik dien weg zoude
kunnen aanbeveelen. Dit zal ik ten klaarften aantoonen.
Eerstlyk is het onbetwistbaar , dat zy alleen
door hunne inwendige bevindingen behoorlyk kunnen
geleid worden, by welken reeds vooraf het zedelyk
Gevoel door vroegere verflandelyke Qndervoyzinge
en door een redelyke zorgvuldige Opvoedinge, een goede
rigting heeft ontvangen. Want myjïike voortellingen
wekken wel altyd op tot een grootere leevendigheid
der Hartstogten, maar als enkel figuur-
lyke

12 Zevende Opheldering Over
lyke en zinnelyke voorftellingen kunnen zyder werkzaamheid
geen bepaalde rigting geeven , en daarom
ook het zedelyk Charakter van den mensch niet in
den grond verbeteren. Daar ik zelf in myne jeugd
veele jaaren in een kring van Myftiken geleefd hebbe,
is het voor my zeer dik wylszigtbaar geweest, hoe
alle driften hunnen vryen loop, onder alle dieTheofophifche
aandagtsoefeningen, behouden; Eigenzinnigheid,
Hoogmoed, Hebzugt, Gierigheid, Onverzoenelykheid,
Lust tot ledig gaan en andere flegte
neigingen worden door myftike onderwyzingen
weinig verminderd; maar door dezelve, wordt gelegenheid
gegeeven, dat men die ondeugden onder
een ander kleed, den fchyn hebbende van Godsdienftigheid,
zoekt te bevredigen. Dus zullen, by voorbeeld,
wanzedelyke Menfchen, die de Vergaderingen
der Myftiken vlytig bezoeken, wel niet tegen
eikanderen uitharden in gemeene fcheldwoorden of
ruuwe vloeken, maar daartegen beftryden zy eikanderen
met Schriftuurplaatfen, waarin de aandoenlykfte
yerwytingen en de verfchrikkelykfte bedreigingen,
der Goddelyke oordeelén voorkomen. Hunne Hardigheid
, Hoofdigheid, Onverzoenlykheid en andere
voor den mensch nadeelige Driften veroorloven zy
zig onder den naam van yver voor de eer van God,
en het is onmogelyk om hen tot eene erkentenis van
hunne verkeerdheid te brengen, omdat zy alle redelyke
onderrigtingen verwerpen, en zig op een inwendig
gevoel en misdüide fpreuken der Schriftuure
beroepende, daardoor ftyven. Zelfs heb ik Myftiken
in hun gebed pp het hoogmoedigst regest
God

den zekerjlen mg tot Wysheid, 13
God hooren pochen en zig regtvaardigen , als zy te
leur gefteld waren in hunne verwagtingen, die zy
op misduide beloften der Schriftuure gebouwd
hadden.
Ten anderen is het een algemeene uitwerking van
alle myftike voorftellingen , dat de verbeelding
met een menigte van zinnelyke beelden wordt opgevuld,
welken de ziel zeer ligt kunnen verhitten en
haare kragten te fterk fpannen. Daaruit ontftaat dan
eerst eene geneigdheid tot het zonderlinge, waardoor
de mensch voor de Maatfchappy en de bezigheden
des Leevens, dan eens meer, dan eens minder nutteloos
wordt. Verder wordt het verlangen naar het
buitengewoone en wonderbaare aangekweekt, en dit
vervoert ongemerkt tot paallooze Dweepery, en tot
een menigte dwaaze proeven en onderneemingen. De
kerkelyke Gefchiedenis is vol van voorbeelden , die
toonen,tot welke allerzonderlingfte daaden de welmeenendften
gebragt zyn door zinnelyke, verwarde begrippen
van den Godsdienst; en alle Kluizen, Kloosters en
huizen voor krankzinnigen, leveren daarvoor menigvuldige
bewyzen Onder de Proteftanten zouden wyde
Dweepery ook meer openlyk zien uitbreeken,zo niet de
redelyke beginfelen des eerften onderwys en de uit- "
wendige omftandigheden der huisgezinnen dezelve
tegen hielden en ten deele verhinderden openbaar
te worden.
Daarenboven zyn alle de Leden van Theofophifche
Gemeenten geduurig in gevaar, om door huichelende
bedriegers misleid te worden. Hoe openhartiger
en welmeenender zy zyn, hoe vuurige*f lief-
- de

S4 Zevende Opheldering. Ovet
de zy jegens de Broederen in hunne harten draagen
zo veel te gemakkelyker kunnen ondeugende Menfchen
derzelver vertrouwen misbruiken 4 om hen te
verftrikken en dikwyls geheel te bederven. Men
heeft al voor zeer lang opgemerkt, dat de meeste
gemeene Leden der myftike Vergaderingen gewoonlyk.
Lieden zyn van het beste hart en van eene opregte
begeerte naar Waarheid en Godzaligheid; maar
dat onder de Voorftanderen, Beftierders en Hoofden
daarvan zeer dikwyls de gefleepenfte Booswigten gevonden
worden, die de welmeenenheid der Broederfchappen
tot de fchandelykfte oogmerken misbruiken.
En hoe zelden is het geval daar, dat braave menfchen
by hunnen overgang tot deeze Gemeenten gelegenheid
hebben, om de Voorftanders en Hoofden
daarvan vooraf met de behoorelyke oplettendheid en
naauwkeurigheid te beproeven; en hoe veelen hebben
zig in het vervolg, zonder uitkomst, verftrikt
gevonden, als zy naderhand gelegenheid hadden
om de verborgenheid der boosheid te ontdekken!
Maar gefteld; de Voorftanders en Leidslieden van
zulke Gemeenten waren doorgaans regtfchaapen Mannen
; dan komt het nog daarop aan, of zy volgens
hun natuurlyk Charakter meer tot blymoedigheid dan
tot droefgeestigheid geneigd zyn. Leeraars, die
zeiven een opgeruimd gemoed hebben, zyn minder
gevaarlyk, en zullen door hunne onderrigtingen by
hunne Toehoorers ruste der ziele en blymoedigheid
aanmerkelyk bevorderen. Maar welk gevaar voor
tedere, aandoenlyke Menfchen, als hunne Leidslieden
zelve van eene droefgeestige en bekommerde ge-
'» moeds-

den zekerfien weg tot Wysheid. 15
Cioedsgefteltenisfe zyn! Hoe ligt en ongemerkt kan
dan het gif der zwaarmoedigheid indringen , en hoe
onherftelbaar werkt het zelve, wanneer eenige ligchaamlyke
gefchiktheid tot deeze kwaal reeds voor
handen is? Ik heb menfchen gekend, die dan by
den geringften aanval van hyfterike toevallen verzekerden
gevoeld te hebben, dat de Heilige Geest van
hun geweeken was , en die een onbefchryflyken
angst gevoelden in den waan, dat zy hunne zaligheid
onherftelbaar verlooren hadden. Als het gemoed
eenmaal gewoon is op gevoel te bouwen, en de bevinding
van zekere blydfchap tot God te houden voor
het eenigfte kenmerk en onderpand van zynen ftaat
der Genade; dan baaten geene bewyzen der Reden
of der Heilige Schriftuure, hoe duidelyk die ook
zyn mogen.
Hierby komt eindelyk nog, dat de overgang van
een myftike denkwysinden Godsdienst, liggen 'er anders
geen duidelyke Overtuigingen ten gronde, tot een
volkomen Ongodsdienftigheid zeer ligt en natuurlyk
is; ja dat ze by jonge Lieden zeker altyd volgen zal,
zodra zy uit den kring hunner Leidslieden in de
groote Waereld treeden en hunne driften ontwaaken;
vooral wanneer Lieden van flegte beginfelen zig in
hun vertrouwen weeten in te dringen. Want beeldryke
Voorftellingen kunnen nimmer vaste grondflagen
van overtuiginge en vorming van het zedelyk
Charakter opleveren.
Uit alle deeze aanmerkingen volgt nu onloochenbaar,
zo wel,dat maar zeer weinige menfchen door hunne
inwendige Bevindingen goed geleid kunnen worden;

ie Zevende Opheldering. Over
denmaamlyk.maar alleen dezodanigen,welker zedelyk
Charakter bereids eene juiste en vaste rigting tot regtfchaapenheid
en gezellige Deugd vooraf bekomen
heeft, en welker driften gemaatigden verzagt zyn:
als, dat deeze welmeenende en braave menfchen altyd
gevaar loopen, om door de fchynbaare ftigtelykheid
van myftike voorftellingen tot uitfpoorigen
aandoeningen, inbeeldingen en verwagtingen onopgemerkt
vervoerd , door Huichelaars en valfche
Broeders bedroogen * efi door duistere voorftellingen,
by de geringde ligchaamlyke gefchiktheid tot zwaarmoedigheid,
in de droevigfte geriioedsgefteltenis ge»
bragt te worden : als ook, dat alle andere menfchen
van zwakke kennisfe en nog niet gevestigde
braafheid des harten, als zy zig alleen op hun gevoel
verlaaten, blootgefteld blyven aan de mislet*
dinge hunner eigene Hartstogten, en aan het bedrog
van Leidslieden, die zy nog niet beproefd hebben 9ja
aan een volflagen verleidinge tot Ongodsdienftigheid
en allerleie Uitfpattingen; en dit wel temeer,
nanr maate hunne harten teder en gevoeliger,en hun gevoel
en hunne inbeeldingen leevendiger zyn. Deeze
weg kan derhalven door geene verftandige en ervaarene
Godgeleerden aangepreezen worden; en hy
die daarvan nog gegronder onderrigt begeert, behoeve
alleen het voortreffelyke werk des Heeren
Opper • Cevfijloriaalraads, SPALDING, over de Waardy
des Gevoels in het Christendom, met die oplettendheid
, welke de fchrandere voordragt van deezen
diep denkenden cn ervaaren Godgeleerden vordert,
door te leezen, of liever te bejludeeren.
Ve

*den zekerjlen weg tot Wysheid. t?
ï)e tweede Weg, langs welken wy Menfchen kennis
verkrygen , is het eigen redelyk Nadenken; en nu is
de vraag, of deeze weg aan allen, welken ruste des
Gemoeds en wysheid des Leevens zoeken , als een
zekere weg om het einde hunner wenfehen te bereiken
, kan aangepreezen worden ?
De Reden is onbetwistbaar het edelst Talent des
menfchen. Door haar alleen verheffen Wy ons boven
de Dieren, en zyn voor verhevener begrippen en
zedelyke bezeffingen vatbaar. Door geen ander vermogen
der Ziele kunnen onzinnelyke algemeene denkbeelden
gemaakt ,de regelen van het regtmaatige en onregtmaatige
gekend , het Beftaan en de Volmaaktheden
eens Opperwezens erkend, en laage driften beftierd
worden. Uit het denkbeeld van de Reden fchynt
derhalven reeds te volgen, dat waare Wysheid alleen
door haar kan verkreegen , en zeker gevonden
moet worden. Hierby komt nog, dat waarheden,
welken de Reden uit inwendige kentekenen éénmaal
als Waarheden duidelyk erkend heeft, eene
©nwankelbaare zekerheid geeven, waarop men ten
allen tyde zig vast kan gronden, zonder dat men bekommerd
behoeft te zyn , dat ons gemoed deswegens
ooit door iets van buiten twyfelagtig zoude
gemaakt kunnen worden.
Om deeze redenen befluiten veele Geleerden, dat
aan het menfchelyk Geflagt geen grooter Weldaad
zoude kunnen te beurte vallen , dan wanneer een
wysgeerige Godsdienst overal ingevoerd, en alle
Waarheden des Geloofs en pligten des Leevens, alken
uit de zuivere gronden der Reden werden af-
B ge-

t8 Zevende Opheldering. Over
geleid. Van het uitvoeren van dit plan belooven zy
zig de gelukzaligfte tyden, inzonderheid, omdat dan
alle Dweepery, waardoor gantfche Landen zo dik­
werf overheerscht Zyn, alle Rechtbanken tot onder­
zoek des Geloofs, met één woord, alle zugt tot ver­
volgen en Onverdraagzaamheid zouden vernietigd
worden , wanneer de Reden alleen heerschte, en
fchynheilige Bedriegers de menfchen niet meer
door verdigte Openbaaringen der Godheid met fchrik
en angst zouden kunnen vervullen.
Ik kan niet ontkennen, dat ik zelfs in jonger ja»-'
ren deeze gedagten en wenfehen gekoesterd heb.
Maar de gantfche redeneering is op zig zelve reeds
een bewys, hoe zeer ook de wysgeerige mensch töi
Onverdraagzaamheid genegen is, en boe ligt onze
zo hoog geprezen Reden ons misleiden kan, als wy
alleen uit algemeene denkbeelden wysgeerig rede­
neeren of'philofopheeren, en verzuimen om de onder­
vinding en de gefchiedenis te raadpleegen.
Eene geringe oplettendheid op het gene dagelyks
onder onze oogen voorvalt, en eenige waarneemingen
uit de Gefchiedenis der Wysbegeerte, zullen ons dui­
delyk doen opmerken, en, dat maar ongemeen weini­
ge menfchen tot zodanige fterkte en vaardigheid in
het gebruik hunner Reden komen, om zeiven over
algemeene werkdaadige, ik laat ftaan befpiegelende
Waarheden goed wysgeerig te kunnen redeneeren:
en, dat veele der fchranderfte Verftanden, met alle
hunne diepe naarvorfchingen naar Waarheid , zig
zeer dikwyls van a'le heilzaame Wysheid des Lee­
vens Weg redeneeren; en, dat de Wysgeeren even
z«

den zelerfien weg tot Wysheid. lp
zo onverdraagzaam zyn, als de Godgeleerden.ooit
waren, naardien hun yver jegens eikanderen uit eenerlei
natuurlyke bronnen ontfpringt, en dat het
dikwerf maar alleen gehaperd heeft aan de onderfteuning
van de Overheid, om bloediger te vervolgen of
Regtbanken ter geloofsonderzoek op te rigten.
Eerstelyk is wel de Reden, als een vermogen tot
verhevener bevattingen, een talent allen Menfchen
aangebooren : maar eer zy die volkomenheid bereikt,
dat ze over onzinnelyke algemeene Waarheden goed
kan redeneeren, heeft zy ter haarer ontwikkelinge
eene veeljaarige beoefening noodig; en deeze kan
verre het grootfte gedeelte der menfchen niet bekomen,
omdat de behoeften des leevens hunne gantfche
opmerkzaamheid al zeer vroeg aan enkel zinnelyke
bezigheden vasthegten, waardoor eene zinnelyke
denkwyze, om zig alles alleen in zamenftellingc
(in concretoj, en meer door middel der verbeeldingskragt
dan met het verftand voor te ftelleri,
natuurlyk gebooren wordt. De algemeene kundigheden
Qnotiones'), of duidelyke bepaalde denkbeelden
van het wezen der voorwerpen onzes denkvermogens
, maaken de grondöagen uit van al het bereder.eeren;
maar dergelyke zuivere en naauwkeurig bepaalde
algemeene denkbeelden te formeeren, is niemand
magtig, dan die in het fcherpzinnig denken
geregeld is geoefend: ja de meesten van hun, die de
laage en hooge Schooien veele jaaren bezogt hebben
^ ook wel wegens hunne uitgebreide belezenheid
en kennis van boeken in een grooten naam van Ge»
leerdheid zyn, zyn menigmaal niet. in ftaat om zei,
B s vets

2* Zevende Opheldering. Over
ven één éénige naauwkeurige en volledige bepaalirg
te maaken.
Wanneer Geleerden, en ook wel Predikers, het
invoeren van eenen wysgeerigen Godsdienst en Zedenleer
onder het Volk als mogelyk voorftellen ,
toont dit aan, dat de denkwyze en de gang der denkbeelden
by gemeene Lieden hun volkomen onbekend
is. Met alle de proeven hieromtrent bedriegt
men zig zeiven op meer dan ééne wyze. Onze
woorden zelfs, waarmede wy de onzinnelyke afgetrokken
Voorftellingen aanduiden, verwekken in
hun geheel niet dat zelfde bepaalde denkbeeld, 't
welk wy wenfehen voorttebrengen, omdat zig daarmede
in hunnen kring van werkinge nog geene zaaklyke
begrippen verbonden hebben, en ze ook voor
hun nog minder voldoende tekenen daarvan hebbea
kunnen worden. Zy houden zig aan de zaamengeftelde
Voorbeelden, waarmede wy de algemeene
waarheden der Reden ophelderen, en ftellen zig
met behulpe daarvan het algemeene enkel by
toeval voor. Men neeme flegts éénmaal een proeve
met algemeene werkdaadige Waarheden, en redeneere,
by voorbeeld, met eenen gemeenen mensch
over de eerlykheid, en bewyze hem, dat zy bedoelt,
om ons wegens de goede gevolgen, die zy
voortbrengt, gelukkig te maaken in de zamenleeving.
Deeze ftelling zal hy goedkeuren met opzigt
tot de gevallen , die wy hebben aangevoerd, om die
Waarheid voor hen aanfchouwelyk te maaken;
maar zyne Wysbegeerte zal gewis niet zo verre
reiken, om zelve de Algemeenheid van het voordeel
der

den zekerften weg tot ïVysheid. 21
ier Eerlykheid ook daar te erkennen, alwaar een
bedrog, dat ligtelyk kan verborgen gehouden worden,
hem grootere voordeden fchynt aan te bieden.
Uit zodanig een wysgeerig onderwys zal hy onopgemerkt
dit beginzel opmaaken: Deugd is, het gene
goede gevolgen heeft, of voordeelig is; en daarom
ben ik alleen verbonden, om eerlyk, gedienftig,
regtvaardig enz. te zyn, wanneer ik daarvan betere
gevolgen kan voorzien , dan van het tegendeel.
Maar gefteld, men oefende de zielsvermogens van
gemeene Kinderen tot eenen aanmerkdyken trap,
gelyk in de te regt beroemde Schoole des Domheeren
van Rochaw te Reikan, 't welk tog altyd maar
by weinigen zo goed zal gelukken, zo is egter alles,
waartoe men menfchen uit den ftand der Arbeideren
brengen kan, dat zy de Waarheden en voorgedraagen
bewyzen met hun verftand bevatten ; maar
wanneer zy nog jong de handen al aan den arbeid
moeten Haan, zullen zy nooit zo ver komen, om zeiven
door eigen nadenken hunnen Godsdienst te beproeven,
en het vertrouwen op hunne Leeraars zal
altyd den eigenlyken grondflag hunner kennisfe uitmaaken,
en hen tegen twyfeiingen, die men by geval
wilde opwerpen , meer moeten verzekeren, dan
hunne eigen' doorzigten in de inwendige kenmerken
en gronden der Waarheid.
Wy Geleerden van beroep weeten het ook zelvea
test, hoe veeljaarige oefeningen onder een geregeld
onderwys by ons gtvorderd worden, eer wy tot die
vaardigheid in het zelfdenken geraakten, om algemeene
denkbeelden en waarheden der Reden zeiven
B 3 af

as Ztvende Opheldering. Cver
af te trekken, te ontwikkelen en juist te bewyzen.
En hoeveel wordt niet nog daartoe vereischt , eer
men het waagt om het zamenfrel zyner Leeraaren te
jverlaaten, en zyne kundigheden voor zig zeiven in
een zeker verband te brengen ? Leert niet dc dagelykfche
ondervinding, dat verre het grootfte gedeelt»
der ftudeerenden hunne vlyt eeniglyk daarby bepaalt»
om het geene aanzienlyke Geleerden door hun nadenken
reeds hebben voortgebragt en by monde
of gefchrifte* voorgedragen , wel te bevatten
en de door hun gegeeven verklaaringen , ver'
deelingen en bewyzen, in het geheugen in te drukken
? Hoe veelen telt men wel onder duizend Geleerden,
die, in den flrengen zin des woords, zelfdenkers
zyn, en die hunne kundigheden eeniglyk uic
de eerfle beginzelen der Waarheid gefchept hebben,
zonder naar eenig gezag om tè zien? Laat ons daarom
toeftaan, dat de Weg om zig een Leerflelfel van
bevredigende en goed leidende Waarheden op te
maaken-door een redelyk zelfdenken , maar door
zeer weinigen tot aan het einde toe gevolgd kan
worden,
&
Ten gelukke voor het algemeene welzyn is ook
het gevoel van hunne eigen zwakheid hierin by de
«ueeste Menfchen zo flerk, dat maar zeer weinige
gemeene Lieden aan de uitdaaging der Predikers
gehoor geeven , om alles zeiven te beproeven en
daarover zei ven te oordeelén, of het nier waarheid
zy, het geene zy hun hebben voorgedraaoen
Wanneer Paulus in zyne Brieven de
dje in de Heilige Schriften der Jooden zeiven naar-
fpoof

den zekerften weg tot Wysheid 23
fpoorden , of zyne daaruit ontleende bewyzen op
dezelven gegrond waren, en als hy van zyne Leezers
vordert, om zei ven alles te beproeven, en het
beste te behouden , dan hadt hy te doen, met
Mannen, die met hem gelyk (tonden: want het is
genoeg bekend, dat zyne Brieven niet aan gemeene
Lieden, maar aan Joodfehe Geleerden en de Voorftanderen
der nieuwe Christelyke Gemeenten gerigt
waren. De Predikers ftaan in een'gantsch andere betrekkingtot
hunne Kerkelyke ledemaaten, en zyn van
wege de hooge Overheid de gevolmagtigde Leeraars
en Leidslieden des Volks. Kan een fchaare Volks,
welke de wegen niet kent, den Leidsman wel bestordeelen
, die haar de wegen zal aanwyzen ? En
ware het geen dwaasheid, als de Leidsman van hun,
welken hy moest te regt wyzen, vorderde,hem niet
te volgen zonder vooraf onderzogt te hebben, of hy
hen wel op den regten weg bragt?
Gy wilt uwe Toehoorers, de Boeren, de Ambagtslieden
, de Dienstboden , de Vrouwen, tot
Wysgeeren maaken ? Gy wilt den gemeenen Man
tot fcheidsman tuifchen u en andere Godgeleerden
verheffen , opdat hy zelf onderzoeken en beflisfen
zal, of uwe uitlegging der Schriftuure goed zy,
of niet ? Derhalven moet het ongeoefend verftand
van zinnelyke menfchen over uwe zo lang geoefende
Reden oordeelén, en met éénen oogwenk
kunnen doorzien, het gene u een zo veeljaarig onderzoek
en overdenken gekost heeft? Dus moet de gemeene
Christen , zonder eenige voorafgaande kennis
van Letter- Oordeel- Oudheid- Gefchigt- en Uitleg •
B 4 kunde

24 Zevende Opheldering. Ovei
kunde te hebben, den zin der Schryveren zeker et
ontdekken , dan gy, dien het zo veele moeite en.
geld gekost heeft, eer gy uwen Bybel maar zo wat
hebt leeren verftaan ? Voorwaar , het is een geluk
, dat de gemeene Man dergelyke eifchen der
Predikers, om zeiven de waarheid van het voorgeftelde
te onderzoeken , en daarover te beflisfen ,
blootelyk voor loutere pligtplegingen aanneemt, en
het al te zeer gevoelt, dat hy niet in ftaat is zulks
te doen ?
Wat zoude 'er wel te voorfchyn komen, als de
Boer zig liet overreeden , dat het alleen op zyn eigen
oordeel aankomt, wat waar,regt en goedzy;en
de Ambagtsman in ernst ondernam, den Bybel naar
zyn inzien te verklaaren, en daarnaar het Leerflelfel
om te keeren ? Ik wil het mynen hevigften
Tegenftreveren, zelfs tot hunne eigen' onderrigting
niet toewenfchen, om in hunne Gemeente in ernst
te ondervinden, dat een of ander in dezelve zoude
opftaan, die zig aanmatigde om hen te willen te regt
wyzsn.
Daar is in *t geheel geen middel , om zulke wysgeerige
Daglooners, die waanen, dat zy verftandiger
zyn dan hunne Leeraars , te wederleggen, of tot
beter begrippen te brengen ; want deeze Lieden
hebben zig de beginfelen der redelyke waarheden
nooit duidelyk gemaakt , en ontkennen ze daarom
regtuit, wanneer men zig'tegen hen op dezelven
beroept.
Gy zegt hem, by voorbeeld: Vriend , dat gjj
J)ü beweert, wederfpreekt het gene gy te vooren
als

den zehrfien weg tot Wysheid. 25
als waar aangenomen hebt, en hy zal u antwoorden:
wat fchaadt dat, 't is immers beide waar. Gyher.
vat: maar hoe is dat mogelyk , kan dan een zaak te
gelyk zyn en niet zyn ? Waarom niet ? is het (
wederantwoord , by God is geen ding o^mogelyk.
Dit is woordelyk het einde yan een twistreden over
den Godsdienst, die een Predikar, één myner bekenden
gehad heeft meteen Handwerksman, welke
in zig een' inwendige roeping tot het Leeraarsampt
gevoelde, en zig by voorraad tot een Schoolmeestersplaats
aandiende.
Het plan derhalven, om een wysgeerigen Gods
dienst tot een Volksgodsdienst te maaken, als men
zig daarby voordek, dat de kundigheden der groote
menigte rusten zullen op een eigen doorzigt van de inwendige
gronden der Waarheid, is voldrekt onuitvoerelyk.
En dit leert nu ook de Gefchiedenis van alle
Volken en alle tyden.
HET GELOOF VAN GEZAG is van ouds her en
overal de bron geweest van de godsdiendige en zer
dekundige kundigheden der Menigte, zelfs in zulke
verlicht : Gemeenebesten , in welken de Burger
deelde in de wetgeevende Magt , en derhalven
meer aangefpoord werdt om zelve over het algemeene
Welzyn en voor het algemeen nuttige inrigtingen
te denken , dan de Onderdaan onder een»
hoofdige Regeeringen.
Wysbegeerte is altyd maar te vinden geweest by
de Geleerden van beroep, en by voornaame Perfoonen
, die van de jeugd af aan de fcbranderfte Mannen
(0,t Leeraars gehad hadden , nimmer by Lieden, die

a

den zekerjlen weg tot Wysheid. 27
wel veelen, welken meenen, dat zy vermogens des
geestes genoeg bezitten , om een eigen Zamenftel
van de Leere der Gelukzaligheid op te maaken:
maar zo dra zy beproefd hebben, hoe veel arbeids
het kost om zig zeiven eenen weg te baanen, zyn ze
afgemat, (lellen het verder naarvorfchen tot bekwaamer
tyden in het vervolg ui$ en zoeken onder*
tusfehen alle ernftig denken over den Godsdienst
van zig te verwyderen. Ako in een foort van droomende
gemoedsgefteltenis zynde , volgen zy in hun
gedrag een wyfelend goeddunken, tot dat krankheden
of uiterlyke toevallen hén ontrusten, en dan
haaken zy naar iets troostelyks , waaraan zy zig
kunnen vasthouden, en grypen in deeze verbystering
dikmaals het zamenflel aan van den eerden
Zwetfer , die zig op dien tyd aan hun op den weg
voordoet , of keeren vol angst terug tot de Katechismusbegrippen
hunner kindsheid.
Anderen zetten het leezen van wysgeerige Schriften
vlytig voort, endenken daarover met veel aandagt
; maar dewyl zy geene bekwaamheid genoeg bezitten
,om op een geregelde wyze voort te kunnen gaan,
ten einde de hoofdbegrippen te bepaalen , den eigenlyken
(laat des gefchils tusfehen de verfchillende
Schryvers op te maaken, en de bewyzen gedrengelyk
te toetzen, zo fchynt hun heden dit en morgen
het tegenovergefleld gevoelen het beste toe, en alzo
dobberen zy zomtyds, hun leeven lang, van de eene
Onderflelling tot de andere , zonder ooit tot eenige
gerustflellende vastheid van geest te geraaken.
Een derde foort, die zig op de Wysbegeerte
toe=

a8 Zevende Opheldering. Over
toelegt, is 'er, welke ftandvastigheid met redenee*,
kundige bekwaamheden paart; maar deeze verwagt
gewoonelyk een hoogeren trap van zekerheid in
. kennisfe te verkrygen, dan zedekundige onderwer­
pen in betrekking tot onzen tegenwoordigen ftaat
toelaaten. Als zy by hunne diepe naarvorfchingen
zodanige apodiktifche Zekerheid niet kunnen
vinden, gaan zy 'ükwerf fchielyk over tot algemeene
Twyfelary, en vervallen in het troosteloos
denkbeeld, dat waarheid in het geheel het deel niet
is van 's menfchen kennisfe , en wy flegts door
fchyn, de een op deeze, een ander op gene wyze
misleid worden.
Hierby komt het nu ook zeer veel aan op de ge,
moedsgcfteltenis,en de reeds daar zynde zedelyke
hoedanigheden,- want het Hart heeft eenen aanhoudenden
onmerkbaaren invloed op de werkingen des
Verftands. Een jong W ysgeer , van een reeds gevestigd
menschlievend charakter, van een hebbelyke
liefde tot orde en van een zuivere denkwyze ,
zal by de diepzinnigfte befpiegelingen dat alles aa nneemen
en overvveegend waarfchynelyk vinden , 't
welk het welvaaren en genoegen der Maatfchappye
bevordert, en de menfchen tot blyde uitzigten in het
toekomende opwekt. Een Iigtvaardig Geleerde ,
daartegen , van wankelende zedelyke beginfe*
&n, zal ook een Zamenftel opwerpen, 't welk der
deugd en naauwgezetheid des gewetens weinig bevorderlyk
zyn zal: gelyk de ftuurfe en hartvogtige
Man ook bezwaarelyk een Leerftelfel zal voortbrengen,
dat in ftaat zoude zyn om Blygeestigheid
en

den zekerjlen weg tot IFysheid. 09

5o Zevende Opheldering. Over
overdenkingen gehad hecfr. Zelfs worden onder de
wysgeerige Zamenflellen, die openlyk bekend gemaakt
zyn, zodanige gevonden, welken allen Godsdienst
en alle onderfcbeid tusfehen Deugd en Ondeugd
of regtuit, of van ter zyde vernietigen, en alles
voor biliyk verklaaren, het welk men de magt heeft
zonder eigen groot nadeel uit te voeren. Maar nog
veel gemeener zyn dergelyke Zamenflellen voor eir
gen gebruik, die men zig fchaamt openlyk bekend
te maaken, omdat derzelver Voorftanders al te wel
gevoelen , dat zy daardoor het wantrouwen en de
veragting hunner Medeburgeren op zig zouden
haaien.
Het blykt dan uit deeze aanmerkingen , hoe het
redelyke zelfdenken of het bsredeneeren noch eene al«e.
meene, noch een zekere Weg is, om vaste Grondregelen
voor de wysheid des leevens te vinden, en dat
ten hoogden alleen die weinige goede Verftanden
het doel van hun verlangen op denzelven kunnen bereiken
, welken redeneerkundige bekwaamheden met
onvermoeide vlyt verëenigen , en wier hart op zedelyke
en voor het algemeen nuttige Deugd, reeds
vast gevestigd is; en die daarenboven genoegzaame
gelegenheid en hulpmiddelen hebben , om hunne
naarvorfchingen van waarheid volkomen ten einde te
kunnen brengen.
Ook moet ik nog iets daarover aanmerken , dat
men meent, dat alle Onverdraagzaamheid met den
eerden zoude verbannen zyn, als men, in plaatze van
eenen delligenof op het Geloof aan Goddelyke Openbaaring
rustenden Godsdienst, eene zuiver wysgee-
it-

den fkerften weg tot Wysheid. 31
fige Leere der Gelukzaligheid als eenen Volks­
godsdienst invoerde.
Om hierover te beter te kunnen oordeelén, moeten
wy vooreerst de eigenlyke oorzaaken der Onverdraagzaamheid
opfpooren. Zy kunneu aangetroffen
worden, of in de Leeren zelve, of in de bronnen
der kennisfe , waaruit men de waarheden afleidt,
of in de perfoonen en uiterlyke betrekkingen der
Leeraaren.
In het Zamenfiel der Leere zelf kan een grond leggen
tot onverdraagzaame gevoelers , als daarin ftellingen
zyn aangenomen , volgens welken het een
phgt is, hen die anders denken, te onderdrukken. Zo
kan niet ontkend worden , dat Mofes Wet de Israëliten
niet alleen wettigde, zig boven alle andere
Volken te verheffen, en zig zeiven te befchouwen
als het eenigst door God beminde Volk; maar dat
ook daarin uitdrukkelyk bevolen werdt, de Canaaniten
en andere afgodifche Volken uit te rooijen.
Hoewel nu deeze bevelen meer ftaatkundige dan
godsdienftige oogmerken hadden , en in de plaatfelyke
omftandigheden des Israëlitifchen Volks by
hunne verovering van Palestina het naast gegrond
waren, is het nogtans zeker, dat de Jooden, naar
den geest deezer Wetgeevinge, altyd als godsdienftig
en pligtmaatig gehouden hebben den wensch,
om alle andere Volken ter eere van Jehovah te
kunnen onderdrukken, gelyk dan ook veele Pfaltnen
en Redenvoeringen hunner Propheeten onloochenbaar
bedoelen om deeze geneigdheid in het
Volk te onderhouden.
Wat

3i Zevende Opheldering. Over
Wat den Christelyken Godsdienst betreft ; memi
men zig wel herinneren, dat de ftam van alle de eer-
He Christelyke Gemeenten uit gebooren' Jooden beftondt;
en daar deeze Lieden maar zeer langzaam
afgebragt konden worden van hunne nationaale
opvoedingsbegrippen, was het zeer natuurlyk, dat
de geneigdheid tot Onverdraagzaamheid ook op
veelen der eerfte Christenen en derzelver Voorftanderen
overerfde, Maar de Leer des Christendoms
zelve bevat geene beginzelen om de vervolgingen
van hen , die geen Christenen zyn, zelfs maar te verfchoonen.
Christus leert veeleer volftrekt het te»,
gendeel der Mozaïfche Grondftellingen, en zegt (*)
men moet niet, gelyk de Joodfche Zedekundigen
leeren, alleen zynen Vriend of Godsdienstgenpotlief
hebben en anderen haaten, maar God naarvolgen,
welke het volmaaktfte voorbeeld van Verdraagzaamheid
is, en zyne Zon laat fchynen over
Goeden en Kwaaden, Geloovigen en Ongelovigen,
en de akkers der Regtzinnigen en Onregtzinnigen
in gelyke maate met zynen regen vrugtbaar maakt:
en alleen met zodanige gevoelens en met zulk een
gedrag heeft men het recht, om zig voor kinderen
des algoeden Vaders te houden. En als door eenen
Jood hem de vraag werd voorgefteld, welke menfchen
wel tot zyne Naasten behoorden, die hy verpligt
was lief te hebben , verklaart hy uitdrukkelyk,
(t) de Samaritaanen voor de Naasten der Joo*
(") MATTH. V. 43-48,
Ct) LUK. X. 29.37.
den

den zekerjlen weg tot Wyfheidt g£
dëri,datis, zodanige menfchen , welken de Jood zig
tot nog toe een pligt gerekend hadt om als Ketters
en Tegenfpreekers van zyn Volk te haaten. :
De Apostelen fpreeken ook hierin hunnen Meester
zekerlyk nergens tegen , en Paulus inzonderheid
fielt het Christendom zeer dikwyls tegen de Wet ,
de Letter,de Werken over, noemende hetzelve Geloof
en Geest. Hierdoor beweert hy in zyne hem by­
zonder eigene fpraake, welke Augustinus en veele
Godgeleerden na hem gantsch verkeerd verflaari
hebben, dat het Christendom geenszins beftaat in
zekere uitwendige verrigtingen of godsdienstpleegin-
gen, noch ook in een aantal van dus of zogeftemde
Leerftellingen , die afgefchreeven en van buitert
geleerd kunnen worden; maar in inwendigen Gods­
dienst, inwendige liefde van het waare Goed; wel­
ke een werkzaam beginzel is om het verftand eri
het hart der menfchen meer en meer te verbete­
ren. Had men in Paulus Schriften, in plaats van
het aan veele misduidingen onderhevige woord Ge-
loof, de bepaaldere uitdrukking inwendige Godsdienst*
terftond in onze Duitfche Overzettingen gekoozen;
dan zoude men hun de Zaligheid niet geweigerd
hebben , die in hunne Godsdienstoefeningen niet
bezigen dezelfde Kerkgebruiken en dezelfde letter-
lyke Gefchiedenisfen en Symbolifche Leerftellingen«
welken de heerfchende Kerk in haare Gemeente
heeft ingevoerd.
De leer der Roomfche Kerke, dat niemand bui­
ten haaren fchoot kan zalig worden, moet daarorrt
aan het Christendom zeiven niet worden te last
G £*'

34 Zevende Opheldering. Over
gelegd. By de Protedanten is, Gode zy dank !
deeze Leerdelling nooit Symbolisch geworden, hoewel
de eerde Hervormers van zodanigen , die ongedoopt
en buiten het Christendom leefden, twyfelagtig
geoordeeld hebben ; en ik dem gaarne
toe, dat veele Godgeleerden onder ons ook te menigmaalen
zo gefproken, gefchreven en gehandeld
hebben, als of buiten het kleine voetpad, 't welk
hun godgeleerd Compendium aftekent, geen andere
weg ware om tot de poorten des Hemels te naderen.
Dit onderdek zeer bekrompen denkbeelden
van God , en drydt voldrekt tegen de verklaaring
der Heilige Schriftuure (*): dat God niet
ziet op het gene den mensch uiterlyk onderfcheidt,
waartoe ook behoort de uitwendige Kerkgemeenfchap,
by dewelke men zig vervoegt; maar dat onder
alle Volken, die geen welke hem altyd eerbiedigten
opregt zoekt te handelen , Hem aangenaam is. Ik
heb daarom in myn Zamendel (f) reeds uitvoerig
aangetoond, dat de Apostelen zig gefchikt hebben
naar de onderfcheiden' denkwyze en de kundigheden
, die hunne Toehoorders en Leezers reeds hadden ,
en in geenen deele eene eendemmigheid in befpiegelende
kennisfe, en nog minder Symbolifche woordformulieren
in alle Gemeenten gevorderd hebben:
en ik voege 'er nog by, dat zelfs de gezamenlyke
Christelyke Kerke nergens voorgedeld wordt als
een beflooten, door een bepaald getal van Leer-
C) HANDEL. X. 34, 35.
Ct) §§ 9I-97. M» 329 en volg;
ftel-

den zekerften

JÖ Zeven le Opheldering. Over
der eenige volmagt van de voorn aamfle Leden dar
Maatfchappy , in den naam der geheele Kerke met
andere Kerken een Verbond te maaken: waartegen
ik en voor my zelvèn en uit naam van een groot getal
my van naby bekende en meerendeels zeer aanzienlyke
Godgeleerden, door deezen,. op het plegtigst
betuige.
Eerftelyk moest men tog duidelyk bepaalen, welke
voordeden het Christendom daarby genieten
zoude. De innerlyke regtfchaapenheid des harten
kon daar niets by winnen , want deeze hangt van
het uitwendige Genootfchap of het getal zyner leden
niet af. Ook zullen de uitwendige gelegenheden ,
om de kennis van den Godsdienst (leeds meer en
meer te volmaaken, daardoor in geenen deele vermeerderd,
maar wel tot hetgrootfte nadeel verminderd
worden. Dat 'er verfcheiden' uitwendige Genootfchappen
zyn, is het juist, waaraan wy de
groote vorderingen in het verklaaren der Schrif.
tuure en van zo veele deelen der Christelyke Godgeleerdheid
te danken hebben. Zo bragt het uitfluiten
der Arminiaanen of Remonftranten buiten de
heerfchende Kerke, in Holland eén geheel nieuwen
lust, om den Bybel grondiger te beoefenen en meer
op het werkdaadige toetepasfen, voort, en deeze
kleine Gemeente deedt weldra ongelyk grooter
dienden, dan die de heerfchende bleef, welke zig
door haare Synodaale befluiten aan een pauslyken
geweetensdwang onderworpen hadt. Het yverig
bezig zyn met de waarheden van den Godsdienst
aoude fcnielyk ophouden, indien door twistfchriften
me

'den zekerften weg tot Wysheid. 3?
niet geduurig nieuwe opwekkingen tot verdere onderzoekingen
werden aangebooln, en dus is eene
zekere Verfchillen heid der Godgeleerden en eene
verdeeling der Christenheid in meerder, van elkander
onaf hangel yke, Genootfchappen voor den
Godsdienst zelfs voordeel ig.
Het zyn derhalven enkel [laatkundige oogmerken,
waartoe men het plan van verëeniging der Kerken
beftaan wil uittevoeren. Want voor den inwendigen
Godsdienst der Protestanten kan by een dergelyke
Verëeniging volftrekt niets gewonnen worden;
naardien men zelfs niet eens éénige Geloofsleere
kan opgeeven, welke wy daardoor in ftaat gefteld
zouden worden beter te begrypen. Voor trotfche
heerfchzugtige Geestelyken onzer Kerken alleen
opent dit plan van Verëeniging vleijende uitzigten
tot Bisfchoppelyke Waardigheden , en den
Protestantfchen Adel houdt men ten lok aas voor >
slat zy dan in 't vervolg in de groote Proostdyender
hooge Stigten in Duitschland zouden deelen.
Het is hier de plaats niet, ook behoort het gantsch
niet tot myn Beroep, om de ydelheid deezer verlangens
en het overweegend groot ftaatkundig na.
deel aan te toonen, en te ontvouwen, hoeveel de
Proteftantfche Staaten aan inwendige magt en burgerlyke
welvaart verliezen zouden, als zy zig uitwendig
wederom onderwierpen aan het juk van
geestelyke Heerfchappye des Roomfchen Stoels.
Eenen oplettenden Waarneemer valt het al aanftonds
in het oog, by de eerfte vergelyking van die Ryken
en Provintiën van Duitschland, alwaar de Paus
C 3 nog

38 Zevende Opheldering. Over
nog het ftriktst gehoorzaamd wordt, met de Protestantfche
en zulke Katholyke Landen die zig reeds
ten deele aan zyne Magt ontrukt hebben. Dit alleen
zal ik aanmerken, dat als 'er geene Protestanten
waren, of deeze ophielden eene byzondere magtige
Party te zyn, niets de Weereld verzekeren zoude, van
niet langzaamerhand te ; rug gebragt te worden in de oude
Duisternis, en de oude Rechtbanken van Geloofsonderzoek
en de brandftapels niet weder opgeregt te
zien, Vergelyken en Verdragen zyn geene waarborgen ,
alwaar de grondlielling plaats vindt, dat men den
Ketteren zyn woord niet behoeft te houden, en genegen
is allen voor Ketters te verklaaren , welken
het belang van den Stoel van Rome niet begunstigen.
Maar zal by de ontworpen Verëeniging alleen agt
gegeven worden op de Leeringen des Christendoms ,
en de Staatkundige fcheuring blyven aanhouden ,
dan moeten de Proteftanten, die aan deeze onderhandelingen
deel neemen, wel zeer flegte onderrigte
Heden zyn, welken zeiven nog niet weeten ,
waarin zy eigenlyk Tesenftanders zyn van het Leerftelfcl
der Roomfche Kerke. Het zyn niet deeze
en gene Geloofswaarheden of bepaalingen der Leere,
welken de Verëeniging eigenlyk onmogelyk maaken,
maar de Hoofdtwist tusfehen ons is eigenlyk over
het Beginzel en de Bronnen om den gantjehen Christelyken
Godsdienst te kennen.
De Roomsch • Katholyke Kerk beweert, de Bybel
is een duister, onverjlaanbaar Boek, en de Paus is alleen
ie gevolmagtigde, egte Uitlegger van deszelfs waaren
zm j

den zekerften weg tot Wysheid. 3t
gin; de benisfende Opperrechter in alle Geloofszaaken.
Wy Proteftanten daartegen beweeren , dat de Heiiige
Schriften eene geno-gzaame Dui-ielykheid hebben,
zodat een ieder , welke de uitlegkundige hulpmiddelen
ur kennisfe noodig, zig heeft eigen gemaakt, haar wel
kan verftaan en uitleggen. Van welke zyde zal nu hier
toegegeven worden? Zullen wy gene grondrtelling
aanneemen, dan is het met onzen Bybel en de geheele
vryheid van Gewisfe gedaan , en dan moeten
wy alles gelooven, wat de Paus in den Bybel wil
vinden, en als Stadhouder van Christus beveelt te
gelooven. Of zullen de Katholyken ons nader
bykomen, en het vry onderzoeken van de Leeringen
des Geloofs volgens de Schriftuure toeftaan ? O, dan
ondertekene ik de voorloopige Voorwaarden tot een
vergelyk aanftonds; maar dan behoeft men ook niet
meer eenige voorfchriften der Leere of Geloofsleuzen,
maar dan krygt ieder Geleerde en verftandige,
tot welke Kerkgemeenfchap hy ook moge be

4» Zevende Opheldering. Over
ge aanbieden, dan zig in Verbonden over onze
boeken van eenigheid en de byzondere Leerftellingen
daarvan inlaaten, waardoor ook nooit iet goeds
zoude te wege gebragt worden, Tot eenen gelukkigen
voortgang deezer onderneeminge ontbreekt
dan deeze kleinigheid nog maar, dat de Paus in een
volle Vergadering van Kardinaalen, of op eene Kerkvergadering
, uit „aam der hooge Geestelykheid',
het aanneemen deezer voorloopige Voorwaarden
Plegtig verklaare, en dat de Keizer, als Schutsheer
der Iverke, de algemeene vryheid des Gewetens vry,
waare, Als de Heer M*fiu* en zyne Medeftanders
dit vooraf befchikken, zal al het overige, zonder
veele kosten voor de briefwisfeling en de drukpers
van zelfs terftond volgen: en ik wil de eerfte zyn
om eene infchryving te openen tot het oprigten van
een Eerzuil voor hem, die dit ontwerp tot ftand
brengt.
Maar, zeggen zy, welken het invoeren van een bloot
wysgeerigen Volksgodsdienst wenfehen, dus ziet
en ftemtgy Godgeleerden zeiven toe, dat de bron uwer
kennisfe , de Bybel, de eerfte en algemeene oorzaak
is der Onverdraagzaamheid , en dat het derhalven
raadzaam is , denzelven aan een zyde te leggen
jndien eene algemeene vrede der Kerke zal ftand
grypen en duurzaam wezen. Ik antwoorde: niet?
minder dan dit; want het is veelmeer te bewyzen, dat
de twisten over den Godsdienst, zonder Bybel,
veel menigvuldiger zouden zyn, en de vervolgingen
ier Leeraaren tegen eikanderen veel heviger zouden
«tbarften en altyd voortduuren.

den zelerften weg tot Wysheid. 41
Vooreerst kan de Bybel geen meer verfchillen
veroorzaaken, dan eenige andere bron van kennisfe,
en wel maar in zo verre, als men over de eigenlyke
meening van eenige plaatzen het niet eens is, en
daarover wysgeerig redeneert. Want wy Proteftanten
neemen als eenen Grondregel aan,dat de Heilige
Schriften naar de algemeene regelen der Uitlegkunde,
gelyk ieder ander boek, verklaard moeten worden,
en daarom voornaamlyk uit en door zig zeiven.
Daar wy derhalven geene geopenbaarde Uitlegkunde
hebben , maar de algemeene redeneerkundige Regelen
byde Verklaaring daarvan volgen, zyn alle ver?
fchillen der Godgeleerden, in den grond, niet anders
dan uitlegkundig, en dus wysgeerig; en als daaruit
Onverdraagzaamheid voortfpruit, ontftaat zy
niet uit den inhoud des Bybels, welke Vrede gebiedt,
maar uit de yverzugt der Uitleggeren jegens
den anderen, die hier eeniglyk als Wysgeeren onder
elkanderen ftryden. Maar de ervaarenis der laatere tyden
bevestigt het ook , dat de hevige twisten over
den Godsdienst, veel minder geworden zyn, zederd
men het egt Protestantsch beginzel weder heeft
doen gelden, en den zin der Schriftuure, zonder
aanziet) van menfchelyke voorfchriften der Leere ,
onderzogt heeft.
Jaarlyks komt een groot aantal van Uitleggingen
over enkele Boeken van den Bybel uit, en de Uitleggers
zyn zeer dikwils van verfchillende meening,
cn egter leeven zy zo vreedzaam onder eikanderen,
als dq Wysgeeren van beroep zig naauwlyks durven,
beroemen.
0 5 Maai;

tp. Zevende Opheldering. Over
Maar mogelyk zal, volgens de meening der te
genparty, daarin een bron van Onverdraagzaamheid
verborgen ^yn* dat men de Waarheden , die uit den
Bybel worden afgeleid , als door God geopenbaard
oefchouwd, en zig daarom genoopt gevoelt , om
ze met vuurjger yver te doen gelden. Ik fta toe ,
dat dit dikwyls een voorwendfel tot te ver gedreeven
yver heeft opgeleverd, ja dat ook wel veele
Godgeleerden zig in ernst mogen hebben laaten
overreeden, dat zy zig voor de Eer van God in de
bresfe fielden: maar de waaragtige oorfprong van
alle Onverdraagzaamheid is zekerlyk in de algemeene
Eigenliefde en Eerzugt der menfchen te zoeken,
en het onderfcheid tusfehen den uitwendigen ftaat,
waarin. Godgeleerden en Wysgeeren zig altyd bevonden
hebben en nog zyn, is de eenigfte oorzaak,
dat de eerften in de Gefchiedenisfen altyd onveniraagzaamer
zyn voorgekomen dan de laatften,
. De Wysgeeren zyn ten allen tyde alleen amptlooze
Geleerden geweest; nooit heeft een ftaat hen aangefteld
tot Volks leer aars, want de Wysbegeerte is uit
haaren aart niet voor het gros des Volks gefchikt;
ook hebben zy nooit een uitwendigen byzondere»
ftand, een openlyk byzonder bevoorrecht Genootfchap
uitgemaakt, zodat hun gemeen belang een
Efprit de corps konde verwekken. In dergelyke om-
Handigheid zouden de Christen Godgeleerden zekerlyk
ook verdraagzaam geweest zyn; ook zyn het die
allen altyd geweest, welkende Geloofsgenooten van
byzondere Gemeenten onderweezen.
Maar plaatst nu de Wysgeeren eens ia een ftand
«Ser

den zekerften weg tot Wysheid. 43
der christelyke Volksbeftierderen ; draag hun het
openbaar Leeraarsampt by het Volk op, en het opzigt
over de denkwyze en zeden eener uit allerlei
rangen vermengde Menigte; en laat ons dan zien,
hoe ver hunne Verdraagzaamheid de proef zal uithouden.
Het Volk moet door Gezag beftierd worr
den; het moet derhalven van zyne Leidslieden vertrouwen,
datzy hen goed weeten te leiden en goed
willen leiden. Zal het nu eenen Wysgeer wel om 't
even kunnen zyn, of nabuurige Leeraars, of ook wel
zyne Amptgenooten het tegendeel zoeken te bewyzen
, van het gene hy als Leeraar der Waarheid
openlyk voordraagt ? Zal een Sto'icyn de Leer van
Epikurus, zal een Leibnitiaan de Leer van de la
Metrie nevens zig dulden? Een ieder bevat, dat een
dergelyke Verdraagzaamheid het gantfche oogmerk
des openbaaren Leeraarsampts by het Volk zoude
ftremmen, en dat het Volk wel in verwarring zoude
geraaken, maar nooit tot eenige vaste zedelyke
beginzelen of godsdienftïge gevoelens gebragt worden.
Geeft nu den Wysgeeren daarby het gezag
en rechtgebied van hooge Overheid en een Bisfchoppelyke
magt,en de Wysgeer Arius zal van den
Wysgeer Alexander, de Wysgeer Julianus, van den
Wysgeer Augustinus in de XVlIIde Eeuwe op gelyke
wyze behandeld worden, gelyk de gemelde
Godgeleerden in de IVde en Vde Eeuwen eikanderen
behandelden. En eigenlyk genomen,wat was het
wel, waarover deeze Mannen eigenlyk twisteden?
Waren het niet louter onfchriftuurlyke, enkel
^yysgeerige Vraagftukken? Waren het niet de Pla-
toni-

44 Zevende Opheldering. Over
tonifche en Ariftotelifche; de Fatalistifche, Mate.
rijilistifche en Dualistifcbe gevoelens, die te velde
trokken ? En zyn niet verre de meeste twistvraar
gen der Godgeleerden yan onds her tot op onze
dagen, alryd eeniglyk wysgeerjge Vraagftukken ea
fpitsvinnigheden geweest , die tot het Leerflelfel
des Bybels en het Christelyk Geloof in 't geheel
niet behoorden ? Het is derhalven allerduidelykst,
dat ten minften de Hoofden der twistende Partyen
in de Kerk over hunne Wysbegeerte en geenszins
over Christelyke Geloof'sleeren verdeeld geweest zyn,
en dat een ieder voor de eer zyner uitleggingen en
redeneerkundige befluiten geyverd heeft. De overige
hoop der blinde Aanhangeren en Napraateren
komt hier niet in aanmerking, omdat deezen noch
als eigenlyke Godgeleerden, noch als Wysgeeren
kunnen aangezien worden, en het getal van dergelyke
blinde yveraars voor de eer hunner Bisfchoppen
en Stigteren van hunne Sekten even groot zoude
zyn, al ware 'er geen Bybel, en al beftonden de
Hoofden hunner Partyen zuiver uit Wysgeeren.
Dus hebbe ik, naar myne gedagten, zeer klaar
aangeweezen, dat voor de Verdraagzaamheid niets
gewonnen zoude zyn, indien men by het onderwys
des Volks het Gezag der Wysgeeren , in plaatze
van het Gezag eener Goddelyke Openhaaringe,
ten grondflage wilde aanneemen: maar nu zal ik nog
tooncn, dat de verwarringen dan nog ongelyk veel
grooter, en de openlyke ongeregeldheden zonder
einde zyn zouden.
Als men den Bybel zelfs maar befchouwt als
se*

den zekerften weg tot Wysheid. 4-
ecn verzameling van oirkondelyke berigten, hoe de
Goddelyke Voorzienigheid het Joodfche Volk langzaamerhand
heeft laaten opleiden tot verlichtere eo
betere kundigheden van Zedelykheid en Godsdienst,
en dan daar mede de verdere Gefchiedenis
vergelykt , hoe het Christendom, wiens begin zo
gering was en van zo weinig betekenisfe fcheen ,
een zo uitgeftrekt gevolg heeft gehad om de grove
Afgodery en de heerfchende zedeloosheid onder zo
veele Volken te verbannen; dan kan men niet ontkennen,
dat zelfs dit den Bybel voor iederen Wysgeer
eerwaardig moet maaken als een Oirkonde ,
waaruit men het waare plan van God, in de opvoeding
van het menfchelyk geflagt, veel juister en zekerer
kan leeren kennen , dan uit alle mogelyke befpiegelingen
van algemeene denkbeelden ooit verkreegen
kan worden. Maar verder is het duidelyk ,
dat in de fchriften des nieuwen Verbonds zeer veele
denkbeelden en; waarheden van Gods geneigdheden
en handelingen te onswaards , en wegens ons gefchiktst
gedrag tot waare Gelukzaligheid, zo duidelyk
en zo eenftemmig op alle bladzyden worden
voorgedraagen, dat daarover onder Christen - Godgeleerden
nooit twisten gereezen zyn noch ooit ontfiaan
kunnen. Maar juist deeze onbetwiste Waarheden
, die ik in myn Zamenftel (*) verzameld heb ,
zyn openbaar toereikende, om hen, die ze gelooven,
tot ftille en wyze Menfchen, en tot de befte
Burgers in iederen ftaat te maaken: en geen Naturalist
o S- 81.

4

den zekerjlen

48 Zevende Opheldering. Over
gen; by gevolge moest het de hooge Overheid des
Lands doen. Maar dan hebben wy ook
terftond. wederom een geheel irelb'gen Godsdienst en
eenen volflaagen Gewetensdwang voor alle Leeraars,
welken zig van de aanbevolen Leuze van Wysbegeerte
van het onderwys des Volks niet mogen
verwyderen.
Maar zal het dan geheel vry blyven te leeren, wat
eeneniegelyk goeddunkt, de Hemel helpe
ons, welke verwarringen zal dit veroorzaaken! De
Godgeleerden zyn het in alle Hoofdpunten en werkdaadige
Hoofdwaarheden eens, maar de Wysgeeren
twisten nog over de Beginzelen, ja zelfs over de
vraage, of 'er kenmerken der Waarheid zyn, en
of ergens iets voorwerpelyk zaaklyk. is, dan of niet
alles veel meer denkbeeldige misleiding is. Dus
zullen wy op onze Predikftoelen de Idealisten, Materialisten
en Dualisten eikanderen wederleggen en
's namiddags befpotten hooren, hetgene voor den
middag voor de Gemeente als Beginzelen en drangredenen
ter deugd op het plegtigfte was betoogd geworden.
—•— Neen , lieve Naturalist! voor dat
gy ten minften niet eerst eene algemeene Vergadering
hebt zoeken te houden , en beweezen hebt dat
gy u onder eikanderen gemakkelyker dan de Godgeleerden
, over een algemeen Leerftelfel ten Volksonderwyze
kunt vergelyken , en dat uwe afgefproken
Leuzen meer vrede der ziele, meer vertroostinge
des Harten, en meer inwendige Gefchiktheid
tot algemeen nuttige Deugd aanbrengen, dan het
Christendom, eer hebt gy geen recht om aanfpraak
te

den zekerften voeg tot Wysheid. 40
te maaken op een openbaar Leeraarsampt, of u zeiven
voor verftandiger en verdraagzaamer te houden,
dan de Voorftanders der verfchillende Kerkelyke
godsdienftige zamenftellen. Onder deezen zyn zekerlyk
veele bekwaame Mannen en Wysgeeren ,
welken het onkruid zeer wel van de tarwe weeten
te onderfcheiden ; maar die ook naar de aanwyzinge
van hunnen grooten Meester, het onkruid en veele
heerfchende bygeloovige meeningen daarom verfchoonen,
om dat door een ontydig en geweldig uitrooi
jen der daarmede gewortelde Tarwe, de vrugf
baarfte werkdaadige Grondregels , te gelyk het
voedfel zoude verliezen , en ook uitgetrokken
worden.
Ik heb nu breedvoerig aangetoond, dat de weg van
eigen nadenken óf beredeneeren , óf flechts door zeer
weinige menfchen gevolgd kan worden ; óf dat zy,
welken daarop wandelen, gevaar loopen om op
meer dan ééne wyze te dooien, en zeer ligt te faalen
in hun oogwit, en tot zekerer overtuigingen en
waare vrede der Ziele te geraaken; óf dat de Wysgeeren
ook weinig gefchikt zyn tot Volksbeftierders,
en dat hunne oneenigheden en onverdraagzaamheid
nog grooter en fchaadelyker zyn zouden, dan die
der Christen Godgeleerden: en hieruit volgt dan
van zeiven , dat voor het ongelyk veel groo •
ter gedeelte der menfchen een gemakkelyker en
zekerer weg ter zedelyke Gelukzaligheid gezogt
moet worden ; en derhalven hebben wy nog te
onderzoeken , of deeze de Weg des Geloofs zy ?
Door het woord Gelooven, verftaat men in' 't ge-
D meene

£o Zevende Opheldering. Over
meene leeven dikwyls alle bloot waarfchynelyk of
vermoedelyk weeten, zonder aanzien der bronnen,
waaruit het gefchept is. Zo z*gt men by voorbeeld,
ik geloove, dat ik dat ding daar of daar heb neergelegd;
ik geloove, dat het heden fchoon weder zal
zyn,en dergelyken : in deeze gevallen wordt het geloovendan
tegen het volkomen zekerkennen overgefteld,
en betekent zo veel, als: ik ftelle my die dingen
uit eenige gronden of kenmerken, die'ik zelve
egter niet genoegzaam hnude, als waar voor. Maar
hierneeme ik tegenwoordig het woord Gelooven, in
de bepaalde beukenis, dat het zo veel wil zeggen,
als iets daarom voor waar houden, omdat iemant
het verzekert, van welken wy vertrouwen, dat hy
ons de Waarheid kan en wil zeggen; of korter",
als wy op het Gezag van etn' ander iets voor
waar aanneemen. Maar deeze weg des Geloofs
is, gelyk de dagelykfche ondervinding ons
leeraart , de groote Heirbaan , op welke de
meeste Menfchen het grootfte gedeelte hunner
algemeene kennisfe verzamelen. De grootfte Geleerden
zelfs bepaalen zig, in hunne eigen' wys.
geerige onderzoekingen naar de eerfte bronnen ,
gewoonlyk maar by een éénigen tak der menfehelyke
kennisfe, wyl niemand te gelyk een groot Godgeleerde,
groot Rechtsgeleerde, groot Geneeskundige,
groot Wiskunftenaar enz. zyn kan, wegens
de alte groote menigte van denkbeelden en Waarheden,
die ieder deezer Weetenfchappen in zig bevat.
Daarom moet ieder Geleerde in zaaken, die
tot deh kring zyner onderzoekingen niet behooren,
zig

den zekeijlen weg lót Wysheid. 51
zig verhaten op het goeddunken en de ondcrrig-
tinoen der andere Kunstkenneren, en dus in veele
gewigtige en werkdaadige dingen eeniglyk zyn toe-
vlugt neemen tot gezag en geloof.
Ook is deeze weg des Geloofs onder alle de wegen
tot kennis de allergemakkelykde; want op denzeLven
verkrygt men zonder eenige moeite of kosten
eene menigte kundigheden , welken anderen alleen
met veel gevaar, kosten en arbeid hebben moeten
uitvinden en opfpooren ; en dit is ook de reden,
waarom verre het grootfte gedeelte der menfchen ,
en zelfs der ftudeerende Perfoonen, ook daar, waar
eigen ervaarenis en het beproeven met onze eigen
Reden mogelyk is , zig nogtans liever houdt aan het
Gezag, en geemelyk wordt, wanneer men hetzelve
by hen verdagt wil maaken, en hen uitnoodigen
om het waare en valfche der geloofde ftellingen
zeiven te onderzoeken.
Verder kan het niet geloochend worden, dat het
Geloof in alle Leerftellingen , die tot eene apodik'
tifche zekerheid niet betoogd kunnen worden, een
veel grootere zekerheid en gerustftelling verfchaft,
en daarom ook het leeven der werkdaadige kennisfe
ongelyk meer verfterkt dan alle Wysbegewte.
Hy die de zedelyke Grondregels des leevens en derzelver
algemeenheid, de Leer naamlyk van eens
algoede en wyze Voorzienigheid, die zelfs voor
©nze geringde behoeften zorgt , en de hoop van
een beter leeven na den dood in een daat van Vergeldinge,op
een erkend Gezag, als uitgemaakt waar,
aanneemt, fchept daaruit ongelyk meer kragt en
D a troost,

5 a
Zevende Opheldering. Over
troost, dan de Wysgeer, welke even deeze zelfde
Waarheden, volgens de regelen der Waarfchynelykheid,
in een bedaard uur zeer wel heeft vastgefteld,
doch die in duistere uuren niet in ftaat is,
om zig de gronden van zyn eigen* reden klaar en
leevendig te erinneren, en daarom begint te wankelen
en te twyfelen. Hieruit blykt, welke buitengemeene
weldaad het voor de menfchen is, dat eene
Leer van werkdaadige Gelukzaligheid gegrond is
op het gezag eener goddelyke Openbaaringe, welke
geen twyfel nalaat, en waarop de kranke, en tot
fcherp nadenken onbekwaame ftervende Mensch ,
zig ook dan nog volkomen kan verlaaten. Wie kan
in dit opzigt de waarheid loochenen : Gelukkig, ja
driewerf Gelukkig is hy, die gelooft! Gelukkiger,
dan de fchranderfte wysgeerige Zelfdenker!
Dan hoe veele gemakken en voordeden de weg des
Geloofs ook aanbied, dezelve is egter voor allen, en
voor hun, die denzelven inflaan, ook niet minder gevaarelyk
, dan de twee te vooren befchouwde
wegen.
Voor eerst is het Geloof niet een iegelyks zaake,
want 'er zyn altyd Lieden, die zeiven zien en zeiven
eerst inwendige gronden zoeken willen , waarop
zy iet voor waar zullen houden. Er moeten ook zodanige
menfchen zyn; want als veelen gelooven
zullen, moeten 'er ook eenigen zyn , welken geloofd
worden. In alle de takken der menfehdyke Weetenfehappen
moeten Mannen zyn, die eerst de
voor het algemeen nuttige Waarheden ontdekken
en aan den dag brengen, het zy door Ingeevinge, of
door

den zekerjlen weg tot Wysheid 53
door eigen naarfpooren uit de oorfprongelyke bron-
nen der kennisfe. — Deeze moeten zich daarom, by
hunne Tydgenooten of de Nakomelingfchap, het ge­
zag van goddelyke Gezarten of egte Overleveraars
en^Uitleggers der Goddelyke Uitfpraaken, of van
voortreffelyke Wyzen , door zodanige uitwendige
kenmerken weeten te bezorgen , welken volgens het
oordeel der menigte daartoe genoegzaam zyn om Ge­
loof te vinden.
Zyn deezen ook braave Maiinen,dan worden Zy daardoor
de grootste Weldoeners des menfchelyken Geflagts
door veele Eeuwen, omdat het Gezag hunner
Leeren gemeenlyk door den ouderdom fteeds eerwaardiger
en uitgebreider wordt.
Maar hoe gevaarlyk kunnen ook Mannen van uitfteekende
talenten en kunstbekwaamheden worden,
als zy het 'er op toeleggen, om het Volk te misleiden
, en uit eigenbaat of eerzugt in verderflyke dwaalingen
te brengen. De gefchiedenisfen van alle Volken
in alle Eeuwen zyn een aanhoudend bewys, hoe
geneigd de Menigte zy, om lieden, die door eene of
andere begoocheling de zinnen weeten te roeren, of
de verbeeldingskragt te verhitten, en tot groote verwagtingen
uit te rekken, blindelings tc volgen en hen
voor Perfoonen aan te zien, welken met het Ryk der
Geesten of wel met de Godheid zelve in een nadere
betrekking ftaan, en een bovennatuurlyken invloed
derzelven genieten. Nog in onze dagen, die zig door
zo veele bekend gemaakte hulpmiddelen der Verlichtinge
onderfcheiden, hebben een Zwedenburg, Saint-
Gcrmain, Ga/stier, Schroepfer , Caglnftro en ande-
D 3 ren

54 Zevende Opheldering. Over
ren van gelyken flag groote rollen gefpeeld
en openlyk de agting genooten, niet van flegt onder,
weezen Lieden, maar ook van veele voorn aam e en
anderszins agtingswaardige Mannen. Gaarne laat ik
over die menigvuldige geheime oefeningen, welken
de gevolgen deezer misleidingen zyn, den fluier der
Verborgenheid rusten, omdat ik Perfoonen, diemy
ifi veele opzigten eerwaardig zyn, niet gaarne wilde
beleedigen. Voor myn oogmerk is het genoeg hier
nu voorloopig daarop de aandagt gevestigd te hebben,
hoe ligt de geneigdheid tot gelooven allen, die
de Geesten niet weeten te beproeven , aan de misleidingen
van een iederen Dweeper of Bedrieger
blootftelle, en hoe het daarom by den weg des Geloofs
eeniglyk daarop aankome, welken Leidsman
men in de handen valle.
Allerbeklaagelykst is het, dat juist de welmeenendfte
trouwhartigfte Menfchen de eerften pleegen te
zyn, die zig door fchynheilige Bedriegers laaten verblinden,
omdat zy wegens hunne eigene opregtheid
van anderen niets kwaads vermoeden: en juist zoda-
«ige Perfoonen worden ook gewoonlyk door listige
Bedriegers het eerst opgezogt, wel weetende , dat
als zy eerst eenige Lieden van onbefproken naam,
en by allen bemind en geagt, gewonnen hebben, dan
veele anderen van zeiven toevloeijen , om met zulke
braave menfchen in nadere betrekkingen te komen
Alle deeze nieuwe Aankomelingen verlaaten zig
daarop, dat die braave Menfchen, welken zig het
eerst aan eenen Leidsman verbonden , denzelven
te vooren genoeg beproefd zullen hebber,, en
de

den zekerjlen weg tot Wysheid. 55
de overgang van deezen bevestigt by genen het vertrouwen
dat zy te vooren van Hem hadden opgevat.
Zo kan het gebeuren, en het gebeurt dagelyks, d*t
geheele talryke Genootfchappen ontfiaan en voortduuren,
zonder dat een éénige het eigenlyke Hoofd,
door het welk allen beftierd worden,van naby kent.oradat
alle de Medeleden zig op de regtfehapenheid en
kennis der overige,hun bekende Medeleden,verhaten.
Hoe gemakkelyk kan het onder zulke omflandigheden
gebeuren, dat de beste en in alle andere
opzigten agtingswaardige Menfchen, zonder het zeiven
te weeten of zelfs maar te bevroeden , door
doortrapte Bedriegers als werktuigen misbruikt
wórden om de heil loosde oogmerken uit te voeren?
Het behoeft hier niet eerst aangetoond te worden
hoe ver een blind vertrouwen tot de groffle Bygeloovigheden
en onzinnigfle dwaasheden kan vervoeren.
De gefchiedenis van den Godsdienst aller Volken
levert voorbeelden op van de droevigfle verbysteringen
; en welk Klooster kan deswegens niet in grooten
getale bewyzen geeven, hoe ligt de mensch overreed
kan worden, om zyn eigen gevoel en reden te
beftryden , en te gelooven, dat men door de goederen,
die God ons aanbiedt, niet te genieten, door geen
gebruik te maaken van de talenten, die Hy ons ten beste
der Maatfchappye heeft toevertrouwd, en door de
wreedfte zelfskwellinge, zig hy het algoede Opperweezen
behaagelyker en gefchikter ter Zdigheid kan
maaken.
Behalven het tot hier toe opengelegd gevaar by de
geneigdheid tot gelooven , zyn op den weg des geloofs,
D 4 by-

5

den zekerjlen weg tot Wysheid. 57
ook niet misien, of hier moet eene gefchiktheid
voortgebragt worden om een woordenkraam voor
werkelyke kennis te houden. Ook kan zig een iegelyk,
die de gemeene Lieden over hunne kennis van
den Godsdienst wil toetzen, door de ondervinding
ras overtuigen, hoe weinig zakelyke en bepaalde begrippen
by de door hun van buiten geleerde Tekften
, Liederen en Geloofsbelydenisfen in hun verftand
gedagt worden. Zelfs Godgeleerden , welken
hun Akademisch zamenftel wel in het geheugen geprent
hebben , bedriegen zig zei ven vaak daarin,
dat zy veel meenen te weeten,waaromtrent zy egter
niets dan woordenkennis bezitten. Dit blykt, wanneer
zy de fpreekwyze en taal hunner Kerke niet gebruikende,
wegens eenige ftellingen, met hunne eigen'
woorden verklaaren moeten, wat zy daardoor verftaan
willen hebben. Hierom kan men het voor beweezen
houden, dat naauwlyks de helft van de geheele
woordelyke Geloofsbelydenis by de meeste
Christenen ten vollen verftaan wordt, en dat by
veele ftellingen geheel iet anders door hun gedagt
wordt, dan het gene de Leeraars daardoor wilden
te kennen geeven.
Uit deeze gewoonte, om woorden voor denkbeelden
te houden, en zig de waarheden , als in eenen
nevel, onder het vaardig uitfpreeken , voor den
Geest te laaten zweeven, zonder dat men ze tot een
duidelyke bewustheid brenge, ontftaat dan ook natuurlyk
eene volkomen werkeloosheid der geloofde
Leere. De Godsdienst van veele Christenen , die
flechts willen gelooven en niet denken, is als 't ware
D 5 bul-

58 Zevende Opheldering. Over
buiten hen, in hunne Ifgtelyke boeken, in het gene
de Prediker hun zegt, in hunne gezangen en gebeden.
Hunne ziel bemoeit zig inwendig daar mede
niet verder, en daarom is het zoveel, als of het niet
geloofd ware. Ja, onder de Proteftanten zyn menfchen
genoeg, die, even gelyk de Papisten, het ter
Zaligheid voldoende houden te gelooven, wat de
Kerk gelooft, zonder dat zy zig behoeven te bekommeren,
wat het eigenlyk zy 't welk deeze gelooft.
Zodanige Lieden ftellen het van hun gevorderd Geloof
in dat algemeene Vertrouwen op hunne Leeraars
, dat alles , wat deezen voor waar houden en
opgeeven , oek werkelyk Waarheid is, fchoon
het door de Leeken vei ftaan noch voorgefteld kan
worden.
Uit alle deeze aanmerkingen over het Geloof blykt
nu, dat ook deeze weg zyne gevaaren, doolwegen
en zwaarigheden heeft, en dus niet onbepaaid aan
allen, die naar Wjsheid en vrede der Ziele zoeken
, als een zekere weg kan aanbevoolen worden.
Maar hier zullen nu waarfchynelyk veelen myner
Leezeren zig daaraan rtooten, dat ik alle drie de
Wegen, op welken wy menfchen onze kundigheden
verkrygen moeten, voor onzeker verklaard hebbe,
daar ik zelve tog toegedaan heb , dat 'er geen meer
dan deeze drie zyn: en zy zullen my dus deeze vraag
voorwerpen, wat dan nu te doen, als noch eigen'
Bevinding en inwendig Licht of Gevoel, noch het
redelyk Nadenken, noch ook het Geloof op gezag
toereikende zyn , om ons zeker te leeren kennen

i den %ekerjlen weg tot Wysheid. 59
Ben wat tot ons eigen welvaaren dienftig is'?
Eer ik deeze vraag beantwoorde , verzoeke ik
vooraf, dat myne Leezers zig gelieven te erinneren,
dat ik in myne voorafgaande bedenkingen nergens
beweerd heb, dat door Bevindingen, Reden en Geloof
in 't geheel geene juiste en voldoende kennis verkreegen
kan worden; maar alleen, dat afdwaalingen
van de Waarheid op alle deeze Wegen, op veelerleie
wyzen, mogelyk zyn. Het komt derhalven maar
alleen daarop aan, dat men de aanleidingen daartoe
nader leert kennen, om het gevaar der misleidinge
te ontwyken; en inzonderheid, dat men het zig duidelyk
maake, zo, welke deelen der kennisfe op ieder
deezer Wegen het zuiverst en zekerst verzameld kunnen
worden, als, hoe verre men één derzei ven kan
bewandelen, indien men verhoeden wil om op doolwegen
te geraaken.
Ook moet ik, om misvattingen myner oogmerken
voor te komen, nog eens vooraf doen opmerken,
voor hoedanige Leezers ik eigenlyk fchryve. De zulkcn,
die voor zig zeiven reeds beflist hebben, welken
weg zy gaan willen , en zig mogelyk ook op
hunnen loopbaan zeer wel bevinden, en het doel
hunner hoope met wisfe fchreeden meenen te naderen,
wil ik daarvan geenszins terug roepen. Ik weete
, dat dit by veelen in het geheel niet mogelyk, en
by anderen meer fchaadelyk dan voordeelig zoude
zyn. Ik fchryve alleen voor Leezers, welken hier
over raadgeeving behoeven en met de daad zoeken.
Zulken zyn in de eerfte plaats'jonge Godgeleerden,
welken daarmede onledig zyn om hun wysgeerig en
god.

fjo Zevende Opheldering. Over
godgeleerd Zamenftel vast te ftellen. Deezen zyn het
Gemeen,waarvoor ik volgens de eigenlykfte verpligtingen
van myn ampt wil nuttig wezen; en daarna zyn het
alle braave denkende Perfoonen, welken,met genoezaame
vermogens van geest om zeiven te beproeven
voorzien , door de bezigheden van hun beroep en
andere omftandigheden verhinderd worden, om zig
op eigene wydloopige Onderzoekingen , moeilyk
naarzoeken der geleerde Schriften, en een algemeen
wikken en weegen van de veele voor- en
tegengronden der ingebruik zynde Zamenftellen in
te Jaaten.
Na dit vooraf gefteld te hebben, zal daarom de
Weg, welken ik zal aanbeveelen om tot waare Wysheid
des Leevens te geraaken , wel voor allen veilig
te bewandelen zyn; maar myne afteekening van
denzelven zal tog eigenlyk maar door de zulken volkomen
verftaan en gebezigd kunnen worden, welken
zig reeds voorbereid en geoefend hebben, om zig op
hunne reis naar dergelyke algemeene befchryvingen
te rigten, en zonder verdere aanwyzinge ter regter
oord en plaats te belanden; gelyk ik dit van alle
Leezers, die tot myn Gemeen behooren, durf onderftellen.
En nu ter zaake!
Den weg, welken ik voorneemens ben aan te wyzen
, kan men gevoegelykst het gemeen menfchen ge.
voel (fenjus COWMUKW) noemen. Ik zal naamlyk aantoonen,
dat het voor ons het zekerfte kenmerk van werkdaadige
Waarheid en van de zekerheid onzer bevattingen
is, wanneer zymetdeeenpaarigeervaarenisfen
en daaruit afgeleide begrippen en ©ordeelen des gemeeneo

den zckerflen weg tot Wysheid. 6t
ren menfchen verflands overeenftemmen ; en dat wy
ons by al ons verder zoeken naar kennis,'c zy op den
Weg des Gevoels, of'der Befpiegelinge, of des Geloofs
, altyd naar dit gemeen menfchen gevoelen, en
het gene door het zelve reeds als waarheid erkend
is, moeten rigten, als wy ons van de waare Wysheid
des Leevens niet verwyderen of ons in hersfenfchimmen,
waardoor wy voor de menfchelyke zamenleeving
nutteloos zouden worden , verwarren
willen.
Men behoeve vooreerst maar een weinig daarover
na te denken, hoe zeer alle gezellige betrekking der
menfchen tot eikanderen, en zelfs de mo;elykheid,
om eikanderen door teekenen en byzonderlyk door
de fpraake denkbeelden mede te deelen, ruste op
eene algemeene overeenftemming der gewaarwordingen
by alle menfchen van een en het zelfde voorwerpen
op de gemeene Grondwetten, waarnaar wy
uit de gewaarwordingen denkbeelden maaken,oordeelén
vellen , befluiten trekken , en door het
kennen tot begeeren en werken bepaald worden.
Zo komen, by voorbeeld, de gewaarwordingen
van alle gezonden menfchen , als de Zon
fchynt, daarin overeen , dat zy licht en warmte
waarneemen, en dat zy een geluid hooren, als het
dondert. Zonder deeze eenpaarigheid der gewaarwordingen
en zinnelyke oordeelén over de Weereld
buiten ons , zouden wy ons nooit in de fpraake
kunnen verëenigen.
Een mensch, die de voorwerpen geheel anders
gewaar werdt, dan zy door alle overige menfchen
zin-

6z Zevende Opheldering. Over
zinnelyk worden opgemerkt, zou door allen voor
krankzinnig gehouden worden, en voor alle gezellige
verkeering volflrekt ongefchikt zyn. Even eens is
het gelegen met de oordeelén des verflands en de
befluiten der reden, eveneens met derzelver werkingen
op de begeeringsvermogens en het daaruit voortfpruitend
zedelyk gevoel. De zelfde denkbeelden
door zinnelyke gewaarwordingen veroorzaakt, brengen
ook het zelfde oordeel, dezelfde begeerten en
befluiten voort. Daarom zien, by voorbeeld, alle
menfchen de heldere Lentedagen met verlangen te
gemoet, en wenfehen de een gelyk de anderen naar
gezondheid, vermogens en de agting hunner medemenfehen.
De kleine verfcheidenheden in de zinnelyke
gewaarwordingen en derzelver trappen veroorzaaken
natuurlyk wel menigvuldige onderfcheidingen
in de oordeelén en neigingen der menfchen
, maar dit neemt de wezenlyke overeenkomst
in de wyze van gewaarworden en daaruit afgeleide
oordeelvellingen niet weg, naardien de grond van deeze
afwykingen eeniglyk ligt in de verfchillende
wyzigingen in het geflel van het werktuig der gewaarwordingen,
en geenszins in het gewaarworden
en denken zeiven.
Hieruit befluit ik dan, dat de waare beginzelen
en grondregelen voor menfehelyke Wysheid noch
door een inwendig licht, of byzonder gevoel, het
welk maar eenige menfchen hebben, en den één
dus, den anderen zo leidt, noch door diepzinnige
befpiegeling, waartoe maar weinige hoofden gefchikt
zyn, gevonden kunnen worden, maar in dat gen«
moe-

den zekerden weg tot Wysheid. 63
moeten liggen, het welk allen menfchen gemeen is.
Ook leert de er./aarenis , dat alle zamenftellen ,
waarin de gemeene gewaarwordelyke denkbeelden
en de algemeene ftellingen, die daarop onmiddelyk
gebouwd zyn, als misleidingen der zinnen verworpen,
en in de plaatfe daarvan ten grondflage aangenomen
worden de geleerde onderftellingen of het
gemeen gevoelen wederfpreekende Godfpraaken cn
Gelooofsleeren, geheel onvrugtbaar zyn geweest
voor het werkdaadige leeven, en zelden onfchaadelyk
voor de zedelyke denkwyze haarer Belyderen.
Maar ik fpoede my voort om deeze bedenkingen
toe te pasfen ; want daardoor zal de Regel over
het gebruik van het gemeen menfchengevoel ten
toetsfteen van de waare Wysheid des leevens,
doch die veelligt niet genoeg ontwikkeld of niet
duidelyk genoeg voorgefteld is , voor myne Leezers
volkomen klaar, zeker en werkdaadig worden.
De eerfte bronnen van alle menfchelyke kennis
zyn de Gewaarwordingen, en. nu moet getoond worden
, zowel, welke kennis wy door de zinnen kunnen
verkrygen, als, wat daarby het gemeen menfchengevoel
is; en hoe men zig daarnaar moet rigten,
om misleidingen en dwaalingen op den weg der eigen'
ervaarenisfe te vermyden.
Zonder eenige kennis , zonder denkbeelden en
begrippen van iets te hebben, komen wy in de
Weereld; zy ontftaan allen uit zinnelyke gewaarwording
in ons. De ondervinding bewyst dit on»
tegenzeggelyk; naardien menfchen, die van de geboorte

64 Zevende Opheldering. Over
boorte af één der vyf zinnen gemist hebben, ook
nooit met alle mogelyke oefeningen hunner reden
daartoe kunnen komen, om die denkbeelden, welken
door het ontbreekend zintuig by anderen verwekt
worden, uit zig zeiven te ontwikkelen. De
blindgebooren kan zig volftrekt geen denkbeeld van
licht of kleuren voordellen, en geen woordelyk onderwys
kan ze by hem voortbrengen, omdat zulk onderwys
alleen in ftaat is om uit de reeds daar zynde eerfte
beginfelen der kennisfe nieuwe denkbeelden te verwekken.
Dus moeten wy alle ftoffe tot denken, alle
eerfte beginfelen onzer denkbeelden uit zinnelyke
waarneemingen verzamelen, en het verftand kan
zig volftrekt niets voorftellen, het welk niet vooraf
by enkele deelen door de zinnen is aangeboden.
Gewaarwordingen zyn in 't algemeen voorftellingen
der veranderingen, die tegenwoordig by onszelven
voorvallen. Men verdeelt ze in uitwendige en
inwendige. Onder de uitwendige gewaarwordingen,
begrypt men de zulken , welken niet uit de ziel zelve
fchynen te ontftaan, maar voor zo veel wy door
oplettendheid op ons zeiven waameemen , van buiten
door het ligchaam in haar verwekt worden ,
Waarom de ziel zig daarby, ten minften in het begin,
meer lydelyk dan werkzaam bevindt, gelyk
by voorbeeld, by tandpyn, by een onweder, dat
men waarneemt.
Inwendige gewaarwordingen worden in tegendeel
die genoemd, welken , zo veel wy kunnen bemerken,
niet van buiten inkomen , maar in de ziel zelve
ontftaan, en haaren toeftand veranderen, waarom

ie» zelerfien wtg tot Wysheid. 6g
fcy zig daarby ook meer werkzaam dan lydelyk gedraagt
, gelyk by gewaarwordingen van eerzugt, en
by een vry willig denken aan voorwerpen, die thands
Voor het fgchaam niét tegenwoordig zyn.
Uitwendige gewaarwordingen ontftaan, wanneer dè
Werktuigen der gewaarwordinge , die door het
lighaam verfpreid zyn, in beweeging gebragt worden,
deeze beweeging tot in het hoofd wordt voort*
gezet, en de ziel zig met de voorftelling of afbeelding,
die daaruit gebooren wordt , bezig houdt»
Ontbreekt één deezer ftukken, zodat of het zintuig
niet bewoogen , of de beweeging niet tot in het
hoofd voortgezet, of het denkvermogen der ziele
daarop niet gevestigd wordt, dan kan geen denkbeeld
uit uitwendige gewaarwordingen in de ziel
tot ftand komen»
In deeze waarneemingen komen nu alle menfchen »
die op zig zeiven agt geeven, en maar eenigermaate
opmerken het gene in hun zeiven omgaat, doorgaans
overeen» Allen houden het daarom vatt
kindsheid af zeker, dat zy een lighaam hebben ,
dat 'erbuiten hen voorwerpen zyn die op hunne lighaamen
werken , en dat alles wat zy door uitwendige
gewaarwordingen eeHpaarig eh altyd op'
eenerlei wyze kennen, ook eene zaakelyke en
voorwerpeïyke Waarheid heeft. Dit is derhalven
de eerfte uitfpraak des gemeenen menfchengevoels,
welke tot een grondflag van alle werkdaadige Wysheid
des leevens moet aangenomen worden, indien
wy in denken, fpreeken en handelen niet altyd
in verwarring gebragt willen worden,
E Maar

66 Zevende Opheldering. Over
Maar nu, al in de vroegfte tyden, zo ver de gefchiedenis
der Wysbegeerte reikt, zyn 'er altyd
lieden geweest, welken alle kennis door de zinnen
voor bedrog en blooten fchyn verklaard hebben,
Waarop men geene zekere ftellingen by gevolgtrekking
bouwen kan ; en dit gevoelen is van tyd tot
tyd, ook in onze dagen, door befpiegelende Wysgeeren,
die men Idealisten pleegt te noemen, vernieuwd
geworden. Deeze menfchen beweeren met
eenen fchyn van uitmuntende fchranderheid, dat
onze gewaarwordingen, als inwendige voorftellingen
en handelingen der Ziele, wel werkelykheid en zaakelykheid
hebben, doch dat ze bloote vertooningen
zyn van het éénvoudig denkvermogen, welken het
uit zig zeiven voortbrengt, of die ook door den invloed
der gedagten van andere Geesten in ons verftand
veroorzaakt worden. Ik ben beducht, dat
ik zelfs tot nadeel van myn eigenlyk oogmerk, de
leere der werkdaadige Wysheid, te verre vervoerd
zoude worden, indien ik hier ontvouwen wilde, door
welke befpiegelingen een fchrander vernuft in zulke
doolhoven kan vervallen, dat het in de gemeenfte
denkbeelden van lighaamen, van beweeging, van'
oorzaaken en werkingen en zo tegenftrydigheden
vindt, en daarom de zonderlingfte onderftellingen
moet aanneemen, dewyl deezen alleen vodr
hetzelve eene uitkomst fchynen aan te wyzen. Ondertusfchen
zal ik by de befchouwing van de kennis,
die wy door een redelyk overdenken verkrygen,
de grenzen tragten kenbaar te maaken, welken
wy by onze befpiegelingen niet moeten te buiten

den zekerfien weg tot Wysheid. 6f
ïen gaan, zo 'er in onze denkbeelden zaaklykheid
zal blyven.
Tot myn oogmerk is het hier genoeg, de waarheid
te ftaaven van de oordeelvellingen des verflands, wel*
ken het algemeen menfchengevoel uit de gewaar­
wording onmiddelyk aleïdt, en daarmede altyd
verëenigt.
Eerstelyk kan door de vooronderflelling, dat alle
Voorftellingen door de Ziel zelve zonder aanleiding
van buiten voortgebragt worden, in 't geheel niet
verklaard worden, hoe de ziel zig kan bepaalen *
om zig denkbeelden te verwekken , waardoor zy
beangftigd en gekweld wordt, en waarvan zy zig ook
op datzelfde oogenblik, dat zy dezelven werkt en
voedt, poogt te ontdoen-. Wanneer ik, by voorbeeld
, zwaare hoofdpyn meene te gevoelen, en allerfterkst
wenfche daarvan bevryd te wórden, dan
moet», volgens de beginfelen der Idealisten, myn
ziel zig zelve op denzelfden tyd de voorftellittg van
pyn verwekken, en die nogtans niet willen verwek*
ken, maar tragten te onderdrukken. Verder is het
onbegrypelyk, waarom de Ziel, als 'er niets van
buiten behoeft by te komen, om zekere denkbeelden
van gewaarwording te veroorzaaken , egter vee*
len derzelven op zekere tyden geenszins kan Voortbrengen,
hoe fterk zy ook daarnaar verlangt, en ho«
zeer haar dit anders vaak gelukt zy Waarom kan»
by voorbeeld, een hongerige de gewaarwording van
Verzaadiginge in zig niet verwekken * als 'ervan buiten
niets behoeft by te komen» om haar wezenlyk
te maaken ?
E & Het

68 Zevende Opheldering. Ovef
Het is derhalven duidelyk, dat ter verklaaringe
der gewaarwordingen , welken tegen den wil der
ziele in haar zyn, iets buiten haar moet aangenomen
worden, van welks bewerking zy lydt. Geeft de
Idealist dit toe, en ontkent hy alleen de wezenlykheid
der floffelyke of lighaamelyke Weereld , dan moeten
het derhalven Geesten of denkende kragten zyn,
die denkbeelden van gewaarwording in ons,en tegen
onzen wil kunnen indringen. Wanneer derhalven
duizend menfchen gelooven brand te zien, en alle
moeite aanwenden om dien te blusfchen, dan moet
het een booze Da3mon zyn, die hen allen thands
dwingt, om deeze akelige voorftellingen te hebben,
enzigangftiglyk onledig te houden met dezelven te onderdrukken.
Wie myner Leezeren ziet niet terftond het
troostelooze van zulk een Leere, daar volgens dezelve
onze Ziel aan de willekeur van andere denkende
kragten, welken met haar naar welgevallen kunnen
omfpringen, wordt overgelaaten. Maar indien wy
ook al aannamen, dat deeze Geesten, die van buiten
op ons werken, goed en wys waren, en door het
verwekken van veele treurige gedagten en gewaarwordingen
zelfs bedoelden ons volkomener te
maaken , dan zoude nog volgen, dat wy ons derhalven
aan derzelver geleide moesten overlaaten,
en dat het bygevolg onze pligt is, om ons de Weereld
buiten ons zo ftoffelyk voor te ftellen, als zy onstoefchynt,
omdat, volgens het oogmerk van deeze
denkende kragten of Geesten, die ons bellieren ,
deeze verfchynïng en afbeelding in ons moeten zyn;
zodat ik, wanneer de Zon fchynt, aan zodanig een
lich-

den zekerften weg tot Wysheid. 6^
lichtend lighaam buiten my, en niet aan een vreemde
werkinge van eenen Geest, moet denken; want
niet door deeze, maar uit het ftofrelyk licht ontftaat
het denkbeeld van gewaarwording in my.
Zy die zig het famenftel der Idealisten in de uuren
van diepzinnige befpiegeling ook eenigermaate
denkbaar maaken, kunnen zig egter daarvan niet
by aanhoudendheid bewust blyven, maar worden
zelfs altyd genoopt , om in alle hurine daaden
en werken hunne lighaamen en de ftoffelyke dingen
buiten hen, als daadelyk en wezenlyk te denken ;
en dit bewyst derhalven, dat wy door een inwendige
Wet in de tegenwoordige betrekkingen van
onze denkingskragt allen op gelyke wyze bepaald
worden, om onze uitwendige gewaarwordingen voor
waar, en derzelver voorwerpen voor wezenlyk en
buiten ons beftaande te houden. Hierby komt nu
nog, dat uit de Onderftelling der Idealisten niet
een éénige werkdaadige Leevensregel kan afgeleid
worden , en dat daartegen uit de gewaarwording
denkbeelden en oordeelén des gemeenen Menfchengevoels
zuiver werkdaadig goede beduiten voortvloeien
, aan welken wy ons, in alle onze daaden en
betrekkingen tot de Maatfchappy met waarheid
kunnen houden, en ze door de ondervinding in 't
vervolg altyd bevestigd bevinden.
Hiermede is dan de eerfte uitfpraak des algemeenen
gezonden menfehenverftands geftaafd, dat wy
de uitwendige Gewaarwordingen, die allen menfchen
gemeen zyn, voor waar, en de lighaamelyke Weereld voor
voezsnlyk en daadelyk moeten houden; en dit moet de
E 3 grond-

fq Zevende Opheldering. Over
grondflag tot de wysheid des werkdaadigen leevens
blyven; want anders hebben wy geen bepaalde en
zekere bronnen, waaruit wy de beftanddeelen onzer
Jcennisfe, welken het verftand en de reden dan Hechts
verder bewerken, kunnen haaien.
Eer ik van deeze vooraf ter neder gefielde grondregelen
der gewaarwordinge werkdaadige toepasfingen
maake, moet ik nog aanmerken, dat ik gaarne
toefta, dat alle onze denkbeelden, welken wy door
de uitwendige zinnen van de lighaamelyke Weereld
ontvangen, ons de uitwendige dingen niet te eeneroaal
en volkomen zo voorftellen , als zy in en op
zig zeiven gefield zyn. Ik weet zeer wel, dat 'er
veel afhangt van onze werktuigen van gewaarwording,
en dat wy van de lighaamen niets meer ge-
Waar worden , dan voor zo verre zy op ons werken,
Maar dit is het ook juist, dat wy tot een
regt gebruik daarvan behoeven te weeten; want de
Buiten weereld gaat ons maar alleen in zo verre aan,
#ls zy op ons werkt, en alles; wat op onze gewaarwordingen
geen invloed heeft, en onzen ftaat op
geenerlei wyze verandert, is voor ons zo goed als
of het niet beftondt, Wil men ondertusfchen de voorgeftelde
Grondregel ook dus uitdrukken: de uitwendige
gewaarwordingen Jlellen ons de werkingen der lighaamely
Weereld op ons juist en goed voor, en derhalven verkrygen
wy door dezelven waare kennis van de dingen buiten
ons, voor zo verre %y invloed op ons hebben; ik
sal het my laaten welgevallen, en de werkdaadige
befluiten behouden voor ons nog altyd dezelfde
aekerheid,

den zekerften weg tot Wysheid. 71
Nu moet ik nog aan wyzen, hoe men, om mislei­
dingen en doolingen te verhoeden, in het verzamelen
der kennisfe door middel der zinnen, altyd agt| moet
geeven op het gemeen Menfchengevoel. De
uitwendige dingen werken in 't algemeen op den
éénen mensch gelyk als op den ander, maar der
menfchen lighaamen en werktuigen van gewaarwording
verfchillen. Dewyl echter allen alleen die verandering,
welke in hunne zintuigen voorvalt, gewaar
worden, moeten daardoor ook zekere verfcheidenheden
in de voortellingen der menfchen noodzaakelyk
veroorzaakt worden. Daarom geefc dezelfde
fpys, drank, reuk , klank enz. den éénen aangenaame
, den anderen onaangenaame gewaarwordingen
, en hy, die fyner en aandoenlyker zintuigen
heeft, ziet, hoort, fmaakt, riekt of gevoelt veele
dingen zeer fterk, welken voor lieden van ftomper
zinnen weinig of in 't geheel niet merkbaar zyn.
Dan hoe zeer de denkbeelden van gewaarwording
by veele menfchen dus van elkander onderwerpelyk
afwyken, komen egter de daar uit getrokken oordeelvellingen
over het daadelyk beftaan van een zeker
voorwerp en derzelver werking' met elkander over
een , en deeze overeenkomst is hier het kenmerk
van Waarheid. Zo dra een mensch iets buiten zig
meent te zien, te hooren of anders leevendig te
gevoelen, het gene anderen van even goede zintuigen
en gelyke opmerkzaamheid op hunne zinnen in
't geheel niet waarneemen, dan oordeelt het gemeene
menfchengevoel te regt, dat geene uitwendig»
E 4 wer-

72 Zevende Opheldering. Over
werking, maar eene inwendige beweeging, die in
bet lighaam des eerden voorvak, hem misleidt.
Zo hooren wy zomtyds eenen klank of geruis,
't welk van buiten in het oor fchynt te dringen ,
en vraagen de omftanders, of zy het ook niet verneemen:
beantwoorden deezen het gezamenlyk met
neen , dan befluiten wy zeiven daaruit, dat geene
uitwendige, maar inwendige beweeging in onze zin-,
tuigen de oorzaak van de tegenwoordige gewaarwording
des gehoors is.
Uit het denkbeeld, 't welk wy van de uitwendig©
gewaarwordingen gegeven hebben : dat het voorftellingen
van tegenwoordige veranderingen onzesi
lighaams zyn , en dat daarom tot elke gewaarword
ding eene beweeging der zintuigen, eene voortzet*
ting daarvan tot in het hoofd, en eene terug wer*
king van onze denkenskragt, of eene bemoei jenis der
ziele met de gegeven ftoffelyke afbeelding verëischt
wordt; uit dit denkbeeld kunnen nu de verfchillen-?
de mogelyke oorzaaken van gebrekkige zinnelyke
oordeelén zeer gemakkelyk aangeweezen worden,
l.) Voor/zo verre eene beweeging der zinnelyke.
werktuigen tot iedere gewaarwording noodig is, kan
het oordeel der zinnen over een voorwerp niet ten
vollen goed uitvallen, wanneer door dezelve geene
genoegzaam fterke beweeging is voortgebragt. Dit
heeft plaats, zo wel wanneer het voorwerp zelf te zwak
werkt, als wanneer iemand zeer zagt fpreekt, of
als wy by een zwak fcheemerlicht een voorwerp
befchouwen, waarby geene lichtftraalen genoeg in
't oog

den zebrjltn weg tot Wysheid, ?g
% oog vallen, reden waarom zo veele fpooken by het
licht der Maane gezien wor-den: ook wanneer onze
Zintuigen op dien tyd door ziekte of door voorgaande
fterke gewaarwordingen ftomp gemaakt zyn, waarom
wy als dan 'ook fterke reuken , by het opfnuiven ,
niet aanmerkelyk gewaar worden, en weinig met
de oogen kunnen onderfcheiden , wanneer wy on»
rniddelyk te vooren in den vollen zonnefchyn gezien
hebben, Maar voornaamelyk worden daarin de
meeste misflagerf begaan, dat men de zinnen buiten
derzelver kring van gewaarwording gebruikt, en de
voorwerpen in zulke afftanden wil waarneemen, in
welken onze zintuigen ze niet genoegzaam meer
bereiken kunnen. Daar het op zeer naauwkeurige
waarneemingen van fyne invloeden aankomt, kan
men zig op de beelden des gezigts dan alleen verlaaten,
wanneer het voorwerp in het regte gezigtspunt,
dat is op dien afftand van ons geweest is ,
in welken onze oogen gefchikt zyn het 't best te
onderkennen.
2.) Voor zo verre een Voortplanting der beweegin*
ge in de zinnelyke Werktuigen tot in het hoofd gevorderd
wordt, om gewaar te worden, zal alles, wat
deeze voortplanting daarvan verzwakt of verandert,
ook de volkomen en juiste waarneeming moeten
hinderen. Daarom kunnen wy in eenen ftaat
van groote vermoeidheid , flaaperigheid, dronkenfehap
en dergelyken, geene duidelyke gewaarwordingen
van uitwendige voorwerpen verkrygen, en
even zo min in eene koortshitte, en onder andere
fterke opwellingen en inwendige geweldige bewee-
E 5 gm*

74 Zevende Opheldering. Over
gingen der leevensgeesten. Men kan derhalven op
geene waarneeming der zinnen ftaat maaken, welke
wy niet duidelyk bewust zyn in een volkomen
nugterheid en met een gemaatigden omloop des
bloeds, of by onzen gewoonelyken gang van den
polsflag, gemaakt te hebben.
3.) Voor zo verre tot het vervaardigen van een
juist denkbeeld uit de gewaarwording verëischt wordt,
dat de ziel agt geeft op het afbeeldzel, 't welk door de
beweeging der Zintuigen veroorzaakt wordt, en zig
daarmede bezig houdt, kan geene volkomen waarneeming
plaats vinden, wanneer of de gewaarwording
zeivete fnel voorby gaat, en niet meermaalen herhaald
wordt, gelyk, by voorbeeld, een Luchtverhcmeling
onze oogen voorby fnelt, of de Goochelaars
door de vaardigheid hunner beweegingen de
aanfchouwers misleiden; of als onze Ziel niet met
haar gantsch denkvermogen op de gewaarwordingen
terug werkt, om de zinnelyke voorftelling volkomen
op te neemen. Zo vallen ons, wanneer wy door de
ftraaten eener volkryke Stad of door het open veld
gaan , ontallyk veele voorwerpen te gelyk in de
oogen; maar van welker meesten wy geen daadelyk
begrip krygen , omdat wy ze niet genoegzaam opmerken;
en alleen maar van die weinigen, waarop
wy onze oplettendheid vestigen , en ze een langer
tyd opzettelyk befchouwen. Ja de ondervinding
leert, dat Lieden, die inwendig met het een of ander
zeer fterk bezig, of, gelyk men pleegt te
zeggen, in diepe gedagten zyn, de bewustheid van
hunnen uitwendigen ftaat voor eenen tyd geheel
ver-

den zekerjien weg Ut U r
ysheid. 75
verliezen, en met opene ooren en oogen niets verneemen
van het gene anderen rondsom hen zeer leevendig
gewaar worden. Op gelyke wyze maaken hevige
hartstogten ons onbekwaam om naauwkeurig en
duidelyk waar te neemen, het gene buiten ons op ons
werkt. Schrik, angst, vrees, toorn en andere leeven*
dige gemoedsbeweegingen beletten ons het gebruik
der zinnen dan eens meer, dan eens minder. Onder
deeze oorzaaken,welken het doordringend denkvermogen,
dat tot juiste zinnelyke waarneemingen verëischt
wordt, ongemeen verzwakken, moet men inzonder­
heid tellen de zeer uitgejirekte leevendige verwagtingen,
dat men iets zal gewaar worden. Zy die in den
middennagt of op Kerkhoven eene of andere foort van
Spooken vreezen te zien, behoeven dan maar een onbekend
geluid te hooren, of iets wits te ontmoeten,
en hunne verbeeldingskragt fchildert hun ten eerften
allerlei fchrikbaarende beelden zo leevendig
voor, dat zy zig overreeden, dezelven wezenlyk
even zo van gedaante gezien te hebben , als die
hun door de minnen of in de Prentbybels afgebeeld
worden.
4.) Voor zo verre onze denkenskragt uit de vooraf­
gaande gewaarwordingen oordeelén en befluiten trekt ,
kan men nog op veelerleie wyze dooien. Eerftelyk
worden gewaarwordelyke denkbeelden zeer dikwyls
maar aan een enkel zintuig toegefchreeven, welken
nogtans alleen door middel van meer zinnen verkreegen
kunnen worden. Zo kunnen onze oogen
over digtheid of vastheid, en over de afftanden van
voorwerpen alléén niet oordeelén, maar het gevoel
moet

7

dm zekerften weg tot Wysheid. ff
zien, dat dat ding daar niet is ; ik heb gehoord ,
dat die woorden niet gefproken zyn; in plaatze dat
men zeggen zoude: ik heb niet gezien, dat dat ding
daar is; ik heb niet gehoord, dat zo iets gezegd is.
Het onderfcheid tusfehen deeze tweeërlei maniere
van zig uit te drukken, is van zeer veel gewigt;
want zeer dikwyls kan daadelyk iets zyn of gebeuren
, dat wy nogtans niet opmerken. Zo zien veele
menfchen een Goochelaar aan, zonder door hunne
oogen te kunnen ontdekken, hoe hy de dingen verwisfeit,
en deeze Lieden zullen misfehien allen
aanbieden om te zweeren , dat zy gezien hebben ,
dat 'er geene verwisfeling of verruiling gefchied is,
maar dat de fteen, dien hy onder den hoed ftak ,
in een duif moet veranderd zyn ; daar zy tog maar
eigenlyk zweeren kunnen, dat zy niet gezien hebben
, dat eenige verruiling gedaan is. Het befluit
uit het niet gewaar worden, tot het niet zyn eener
zaake is derhalven maar in zekere gevallen zeker;
wanneer men naamelyk het tegendeel daarvan gewaar
wordt. Zo kan ik goed befluiten: vermits ik
tegenwoordig het Zonnelicht gewaar worde, kan
het geen nagt zyn; fchoon ik het niet zyn van den
nagt niet onmiddelyk zien kan. De beweeging der
Aarde gevoel ik niet, maar ik worde ook niets gewaar,
dat haare beweeginge tegenfpreekt; derhalven
kan het zyn, dat de Aarde omdraait": en ik kan
niet zeggen , ik gevoele , dat de Aarde zig niet beweegt.
Zeer veele zinnelyke misleidingen der Bedriegeren
van alle foorten vervallen, als men deeze
behoedzaamheid in agt neemt, en blyft bedenken,
dat

?8 Zevende Opheldering. Ove?
dat vaardigheid geene toovery is, en wy zeer gg*
makkelyk iets kunnen voorby zien en verzuimen te
hooren, 't welk nogtans in de daad is voorgevallen»
De getuigenis van één enkelen gelóofwaardigen
Waarneemer, welke verzekert iets gezien, gehoord,
gevoeld te hebben, geit in dit opzigte meer dan het
oordeel van eene menigte verblinde Getuigen, die
iets daarom alleen ontkennen , omdat zy het niet
gewaar zyn geworden, ten minnen by alle zodanige
omftandigheden , waarin de getuigenisfen des eerden
, met de overige kundigheden des gemeenen
Menfchen gevoels, of met de andere ondervindelyke
waarheden meer overeenftemt. Eindelyk dwaa»
len ook veelen daarin, dat zy gelooven onmiddelyk
te kunnen gewaar worden, wat de oorzaak van iets
zy. Door de zinnen kunnen wy alleen waarneemen
, dat twee gewaarwordingen na eikanderen
werkelyk zyn; maar of de eerfte de oorzaak der
tweede zy, moet de Reden eerst uit het vergelyk
van meerdere ervaaringen opmaaken. Dat twee
dingen altyd te gelyk op eikanderen volgen, is zelfs
nog geen genoegzaame grond, om het eerfte voor
de oorzaak van het tweede te verklaaren, omdat zy
beiden de werkingen eener gemeene onbekende
oorzaak kunnen zyn. Zo volgen blikfem en donder
altyd op elkander, en nogtans is de laatfte geene
uitwerking van den eerften , maar beiden hebben
eene gemeene niet in de zinnen vallende oorzaak in
de Elektriciteit des luchts. Eene menigte Volksdwaalingen
van betooveringen, bezweeringen, wonderwerken
an fympathetifche middelen, waarby
men

den zekerftm weg tot Wysheid. f0
men zig op ondervindingen beroept, ontftaan ui*
deeze misflagen , dat men de gewoonte heeft om te
befluiten : het gene na elkander wezenlyk wordt,
is onderling als oorzaak en uitwerkfel verëenigd,
en dat men dan dit onzeker oordeel des verftands,
voor een onmiddelyk oordeel der gewaarwordingen
houdt.
Wanneer nu myne Leezers alles, wat ik tot hier
toe over de uitwendige zinnelyke waarneemingen
heb aangemerkt , famentrekken en overweegen ,
blykt daaruit, hoe ligt iemand door fcbynbaare
gewaarwordingen bedroogen kan worden, als hy
niet geoefend is in het naauwkeurig opmerken , en
zig der behoedzaamheden daarby niet altyd duidelyk
bewust blyft ; en hoe weinig men daarom op
zulke enkele zinnelyke waarneemingen, welken iets
ongewoons of zonderlings opgeeven , bouwen kan ,
zo lang meer bedaarde en koelzinnige Waarneemers
, dezelfde proeven niet by herhaaling onder
veranderde omftandigheden genomen hebben. En
hieruit leide ik deezen regel, die voor onze tyden
byzonderlyk van gewigt is, af: dat men allerzorgvuldigst
op zyn hoede moet zyn, om geenen fmaak
tot het zonderlinge en wonderbaare by zig zeiven
aan te kweeken, omdat deeze zeer ligt uitfpoorige
verwagtingen baart, en iederen bedrieger het daardoor
vry en gemakkelyk wordt, om ons ten onzen
kosten op te ligten. Hoe meer men zig aan het gewoone
en aan de uitfpraaken des gemeenen menfchengevoels
houdt, te minder zal men zig zeiven
door eigen' fchynbaare gewaarwordingen misleiden,
/
cn

8ö Zevende Opheldering» Over
en te zekerer zal men beveiligd zyn tegen de ver*
blindingen van doortrapte Bedriegers, Goochelaars
en Marktfchreeuwers.
Uit het te vooren gezegde kan nu ook gemakkelyk
begreepen worden , hoe het mogelyk zy, dat
een Schroepfer , een Cagliojlro , een Maandokter en
dergelyk flag van lieden, niet alleen by het Gemeen,
maar ook by menfchen van een geoefend verftand
zo ligt ingang hebben kunnen vinden , en hun hebben
laaten zien en voelen, het gene gezien noch
gevoeld konde worden. Hy die reeds geneigd is om te
gelooven, of eenige menfchen de inwendige verborgenheden
der Natuure niet wel mogen ontdekt,
of met hoogere Geesten gemeenfchap hebben , zodat
zy daardoor in ftaat zyn om werkingen tegen de
gemeene orde der Natuure voort te brengen, die
zal dan ook fpoedig by zig zeiven de begeerte gevoelen
, om hun, welken zig als zulke buitengewoone
menfchen aankondigen , zyn vertrouwen te
fchenken; en dit zo veel te yveriger, hoe meer
hy zelf reeds verlangt om iet buitengewoons en bo»
vennatuurlyks te ondervinden. Hoe gemakkelyk
moet het daarom voor Bedriegers zyn, om menfchen
, die met een uitgereikt verlangen voor hun
tooneel verfchynen, te misleiden ! Komt hier nog
by, dat men het hoofd door berooken bedwelmd
maakt, en de oogen benevelt, en door yzelyke gebaaren
ea het leezen van fchrikbaarende formulieren
van bezweering, de leevensgeesten in eene heftige
beweeging brengt, dan behoeft maar een fchaduwbeeld
of eenig ongewoon geluid de zinnen te raa-
ken,

den ztkerfttn weg tot Wysheid.
ken, en de verhitte verbeeldenskragt zal de gant­
fche gedaante des overleedenen Vriends , of het
gene anders gezien of gehoord moet worden, zo
leevendig voordellen, als ware het alles buiten ons
lighaamelyk voor handen. Want de gemoedsge-
fteltenis van zodanige Aanfchouweren grenst naby
aan den ftaat van iemand, die in een heete koorts
ligt, en buiten zig gantsch andere dingen ziet cn
hoort, dan gezonde oogen en ooren kunnen waar-
neemen.
Deeze bedenkingen over de uitwendige gewaarwordingen
befluite ik met het herhaald aanbeveelen
van deezen raad: dat men zig pooge te hoiiden aan
de algemeenjle grondregelen der Ervaaringe, welken het
gemeen Menfchengevoel wegens de orde en den loop der
Natuure, uit de gewoone en fteeds voorkomende gevallen
heeft opgemaakt; en alle daar tegenjlrydende buitengeivoone
Verfchynfelen zo lang voor onwaar , of ten
minflen hoogst onzeker aanzie, tot dat meer koelbloedige
en ervaarene Waarneemers dezelven in alle omftandigheden
, meermaalen onderzogt, en ze dm nagemaakte
proeven doorgaands waar bevonden hebben : en
dat men alle geneigdheid, om zonderlinge en wonderhaare
gebeurtenisfen te verwagten, geheel belette in ons
op te komen , tf ten minflen tragte te onderdrukken ,
omdat men anders geduurig in gevaar is, om zig
zeiven te bedriegen, of door anderen tot dwaalingen
vervoerd te worden.
Nu moeten wy van de inwendige Gewaarwordingen
handelen, en verklaaren, in hoe verre deezen ons
zeker leiden, en welke doolwegen of misleidingen
F daarby
s
*

82 Zevende Opheldering. Over
daarby mogelyk en ten deele ook zeer gemeen
zyn, indien men by dezelven het gemeen Menfchengevoel
ook niet ten fcheidsman in twyfelagtige of
tegenflrydige gevallen aanneemt.
Door het inwendig Gevoel, 't welk eenigen het
Zelfgevoel pleegen te noemen, kennen wy de ver.
andeiingen, die in de Ziel zelve omgaan. De
denkbeelden van denken, begeeren, fchuwen,
beminnen enz.v. , ontfiaan uit het waarneemen
der inwendige gewaarwordingen, en hierdoor hebben
alle menfchen klaare en aanfehouwende voorftellingen
daarvan; zodat het overtollig zoude zyn,
om ze' door geleerde verklaaringen nog verder te
willen ophelderen. Ook leert de ondervinding, dat
de proeven, om deeze eenvoudige denkbeelden va»
gewaarwording klaarder te ontwikkelen, zeer dikwyls
verongelukt zyn , en meer duisterheid en verwarring
veroorzaakt hebben. Wie het denken daardoor verklaaren
wil, dat het een foort van beweeging is ,
verklaart het niet, maar verduistert het regte aanfehouwende
denkbeeld, 't welk het zelfgevoel opgeeft,
en datgeheel verfchilt van het denkbeeld,'t welk
allen van beweeging hebben. De voorftellingen
welken de uitwendige zinnen ons toebrengen, mogen
ftoffelyke beweegingen zyn; egter is het bewust
worden daarvan, of de inwendige waarneeming, dat
het een of ander ons tegenwoordig wordt voorgehouden,
daarom niet wederom eene beweeging;
en ons zelfgevoel fluit geenen grond in, om eene
uitgebreidheid of deelen buiten deelen, in het denkvermogen
zei ven aan te neemen. Een naauwkeuri-
ger

den zekerften weg tot Wysheid. 83
ger opmerking van het gene in onze Ziel zelve omgaat,
leidt ons veeleer daarheen om dat gene, het
welk in ons begrippen verwekt uit de gewaarwordingen
van het gezigt, gehoor, den reuk , den fmaak
en het gevoel; datgene, 'twelk'het verleedene weder
in het geheugen roept, en het toekomende vooruit
ziet, en zig in alle deeze verfchillende verrigtingen
altyd als het zelfde wezen gevoelt, niet fameri
gefield en zonder ongelykfoortige en beweegelyke
deelen aan te neemen. Doch daaraan ligt juist j
wanneer men naar werkdaadige Wysheid zoekt *
niet veel gelegen, of men de Ziel voor floffelyk of
voor een geheel eenvoudig vermogen wil houden {
als men zig maat altyd vast geiaoeg houdt aan de
denkbeelden uit de gewaarwording welken het gemeen
Menfchengevoel uit de bewustheid onzer inwendige
veranderingen vormt , en zig niet door
allerleie woordontlecdingen en onderflellingen daarvan
laat aftrekken.
Onder de gewigtigfle eenvoudige denkbeelden i
welken wy door middel des inwendigen gevoels bezitten
, behoort dan ook het denkbeeld van Vryheid.
Wy zyn het aanfchouwelyk bewust ± dat wy
zelfwerkzaamheid hebben, en in veele gevallen
geheel naar eigen goeddunken kunnen denken wat wy
willen, en ons bepaalen en handelen kunnen, zodanig
als wy willen. Zekerlyk neemen wy alte dikwyls
aan, dat wy geen' geheel zuivere Vryheid hebben,
maar dat wy niet zelden van ons lighaam afhangen
en bepaald worden; dat ons zomtyds denkbeeldeta
TOorzweeveri, waarvan we ons gaarne zouden ont>
F 2, WKtti

84 Zevinie Opheldering. Over
doen , en dat wy als door een wederftreevende grootere
magt menigmaal te rug gehouden worden van
daaden , die wy vastelyk voorgenomen hadden uit
te voeren. Dan, ongeagt deeze beperking onzer
Vryheid door het lighaam, worden wy egter innerlyk
gedrongen, om ons zeiven van tyd tot tyd
te befchuldigen, dat wy beter hadden kunnen handelen:
en dit oordeel over onze eigene daaden, 't
welk ten aanzien van derzelver regtmaatigheid of
onregtmaatigheid het Geweeten heet, leidt ons veel
beter tot werkdaadige Wysheid, dan eenige wysgeerige
Befchouwing over de menfchelyke Vryheid'
in ftaat is te doen. Ook hebben alle befpiegelende
ontleedingen van het denkbeeld' van Vryheid zeer
natuurlyk moeten mislukken, omdat dit denkbeeld
van eigene Zelfwerkzaamheid volftrekt eenvoudig
is, en zo aanfchouwelyk, als het Zelfgevoel dat
voorftelt, moet blyven, indien men niet in woordverwarringen
van bloot fymbolifche kennis vervallen
wil. Veelen der laatere wysgeerige fchryveren
hebben daarom de Vryheid geloochend, omdat wy
tog in alle onze befluiten door kennis bepaald
worden: doch zy vergeeten, dat dit kennen niet
iets buiten ons is, 't welk de Ziel door eene haar
vreemde kragt tot werken noodzaakt, maar dat
het mede van onze Zelfwerkzaamheid afhangt en
een uitwefkzel daarvan is. De ziel werkt met vryheid
ook op die kundigheden, door welken zy zig
tot werken bepaalt.
Een iegelyk denke ondertusfchen over de Vryheid
naar zyn welgevallen; zo veel is nogtans zeker,

dtn zekirften wig tot Wysheii. 85
ker, dat het denkbeeld daarvan duisterer en verwarder
zal worden, hoe meer wy het zelve tragten
te ontleeden; en dat men in de wysheid voor
ons eigen leeven en in het beöordeelen van andere
menfchen, tog altyd zal moeten te rug keeren tot de
werkdaadige gevvaarwordelyke denkbeelden, indien
in het gezellige leeven geen loutere misverftanden
veroorzaakt, en de zo nuttige herinneringen van het
Geweeten niet werkeloos gemaakt zullen worden.
Zonder vryheid is de mensch voor geene zedelykheid,
verpligting door wetten, belooningen of ftraffen
vatbaar, maar een werktuig , 't welk fomtyds
wel eens zelf fchynt te werken, maar eigenlyk door
vreemde, van buiten daarop werkende, kragten in
beweeging gebragt en beftierd wordt. Onder zulke
troostelooze en moedbeneemende voorftellingen kan
geen gevoel van zedelyke waardy en geene gefchiktheid
om zig te volmaaken, plaats vinden. Wie derhalven
na werkdaadige leevenswysheid zoekt ,
houde zig vast aan de eenvoudige gewaarwordelyke
denkbeelden van de Vryheid , welken het gemeen
Menfchengevoel aan allen zeör weldaadig, door bewustheid
en het Geweeten, aanbiedt.
Voor zo verre nu de inwendige gewaarwordingen
enkel voorftellingen zyn van de veranderingen dei-
Ziele zelve, hebben zy eene onloochenbaare waarheid
en zekerheid. Maar ook hier, zo wel als
in de uitwendige gewaarwordingen, kan eene misleiding
plaats hebben ,als mende oordeelvellingen der
reden, die nog nader beproefd moeten worden ,
vaor onmiddelyke beflisfmgen der gewaarwording
F 3 houdt.

86 Zevende Opheldering. Over
houdt. Zo kunnen wy inzonderheid in veele gevallen
door het Zelfgevoel niet onmiddelyk weeten
, wat de oorzaak zy van eene verandering ,
welke in de Ziel ontilaat. Zekerlyk hebben wy
uzn de meesten onzer denkbeelden wel bewustheid,
hoe zy in ons veroorzaakt worden; insgelyks ook
van onze begeerten , waarom wy iets willen of
niet willen : maar het gebeurt ook niet zelden ,
dat beelden zig aan ons voordoen , van welken
wy ons niet kunnen herinneren , dat ze ons ooit
door uitwendige gewaarwordingen zyn aangebooden ,
en die wy ook niet voorbedagtelyk in ons verwekt
hebben, gelyk ditgewoonelyk in droomen, maar zomtyds
ook in een waakenden ftaat gebeurt. Eveneens
is het gefteld met veelen onzer neigingen en afkeerigheden,
zodat wy geene reden kunnen geeven,
waarom wy omtrent zekere perfoonen of zaaken liefde
of haat gevoelen. In zodanige gevallen is men wel
gewoon om de Sympathie of Antipathie als oorzaaken
op te geeven, doch door deeze uitdrukkingen geeft
men Hechts op een geleerd - klinkende wyze zyne
•nkunde van de waare reden te kennen. In de famenftellen
der Zielkunde en Redeneerkunde wordt
klaar ontvouwd, hoe deeze verfchynfelen zeer natuurelyk
volgen naar de wetten der verbeeldingskragt
en het vermogen van verëeniging; ook zoude
het my te verre van myn oogmerk afbrengen, wilde
ik my hier in het verklaaren van alle dergelyke
zaaken inlaaten. Ik zal daarom nu alleen maar aanmerken,
dat de Ouden alle onbekende, niet in de
ainnen vallende oorzaaken, hoedanig zyn de inwendige

den zekerjien weg tot Wysheid, 8?
dige zo wel als uitwendige onligchaamelyke werkingen,
Geest plagten te noemen, en daarom de werkingen
van goede en kwaade Geesten of Demons
op de ziel en het lighaam aannamen. Dewyl deeze
manier van fpreeken der oudere Weereld overal in de
Heilige fchriften der Christenen gevonden wordt, zyn
veelen nog geneigd om eenen werkenden invloed van
het Ryk der Geesten te verwagten, en de menfchen
voor aangeblaazen te houden , als zy zulke
zaaken voortbrengen, waarvan men niet weet, hoe
zy aan de kennis daarvan gekomen zyn, of wanneer
zy zig op eene ongewoone wyze daarover uitdrukken
Ten zig daarby van zonderlinge fratfen bedienen.
Schoon nu wel de meesten hunner, die zig in laatere
tyden voor ingeblaazen Menfchen uitgegeven
en eenigen opgang gemaakt hebben, als Bedriegers
ontmaskerd zyn geworden,kan het nogtans zeer gemakkelyk
gebeuren, dat braave eerlyke menfchen
zi

88 Zevinde Opheldering. Over
blaazing terftond tot eene geestdryvende Dweepery
overflaan, zodat zy zeiven gelooven zullen , dat
haare voorftellingen door de Godheid zelve in hun
verwekt worden, en dat zy verpligt zyn om met
onderdrukking van alle tegenkantinge hunner reden,
en met opoffering van hunne gantfche welvaart uit
te voeren, het gene de inwendige goddelyke ftem,
hoe zeldzaam en ougerymd het ook fchynen moge,
beveelt.
Naardien verkeerd begreepen fchriftuurplaatzen
tot dergelyke verbysteringen der ziele zomtyds aanleiding
kunnen geeven, is het van belang om hier
aan te merken, dat in de Oirkonden des Christendoms
nergens verweezen wordt na zodanige bewerkingen
van Geesten, waaraan het verftand zig onderwerpen
en ze blindelings gehoorzaamen moet,
maar dat Joannes (*) den Christenen uitdrukkelyk
beveelt de Geesten te beproeven. Doch dit kan
niet door het gevoel, maar moet alleen door het
verftand gefchieden, het welk de voorgewende ingeevingen
moet vergelyken met de reeds vastftaande
en duidelyk gekende Waarheden, en wat daarmede
niet overeenftemt te verwerpen.
In de Christelyke Gemeente te Korinthe waren
fommigen , welken de onderwyzingen van andere
Leeraars afbraken , onder voorwendfel , dat zy
de inblaazing niet konden wederftaan , maar zig
gedrongen vonden, het hun geopenbaarde zo aanftonds
uit te fpreeken. Dit veroorzaakte in hunne
{*) I JOANN. IV. I.
Ver-

den zekerden weg Ut Wysheid. 89
Vergaderingen veele ongeregeldheden en een verward
gefchreeuw in allerleie taaien. Paulus berispt dit
in deeze Aangeblaazenen (*), en voegt 'er (f) deezen
beflisfenden grond'by: want de Geesten der Propheeten
zyn den Propheeten onderworpen. Hieruit
blykt ten klaarden, dat het gene men in de fpraake
van die tyden Geest noemde , niet in het byzonder
beftaande hoogere kragten zyn , welken in der
menfchen Zielen zekere gedagten heimelyk inblaazen,
en hen tot zekere daaden dwingen ; maar dat
men door werkingen des Geestes goede befluiten
over de waarheden van den Godsdienst, goede opwekkingen
en hartstogten te verftaan hebbe, welke,
volgens Paulus uitfpraak, aan het beproeven en het
beftier der reden onderworpen blyven, en naar de
algemeene regelen van orde en welvoegelykheid
beoordeeld en aangewend moeten worden.
Ik kan deeze gelegenheid niet voorby laaten gaan,
om over het denkbeeld van goddelyke Openbaaring
en Ingeeving hier eenige aanmerkingen in te voegen,
welken misfehien gefchikt zullen zyn om veele ver_
warringen, twyfeiingen en misvattingen weg te neemen.
Over het algemeen wordt ons iets geopenbaard,
zo dikwyls ons bekend gemaakt wordt het
welk wy tot nog toe niet wisten. Het is daarom
in 't geheel niet noodig , dat een geopenbaarde
ftelling zodanig eene Verborgenheid zyn moet ,
welke wy volftrekt nooit zouden geweten hebben ,
ware ze ons door anderen niet ontdekt geworden;
daartoe
C*J 1 KOR. XIV- (t) vs. 31.
F 5

9® Ztvenie Opheldering. Over
daartoe is genoeg, dat dezelve ons tot nog toe onbekend
was. Zo kan een Vader aan zynen Zoon
vroeg veele dingen openbaaren, welken hy, als die
hem niet gezegd waren, ook zelf, maar laater, in
zyne mannelyke jaaren zoude hebben leeren kennen.
Bygevolg v/ordt tot eene goddelyke Openbaaring ook
geenszins gevorderd, dat de geopenbaarde Waarheden
voor het menfchelyk Verftand in 't geheel
niet te ontdekken zouden moeten zyn; maar het is
genoeg, als deeze Waarheden op diea tyd, wanneer
ze aan eenig Volk geopenbaard werden , by
hetzelve nog niet bekend, of nog niet geloofd werden.
Openbaaren is gevolgelyk in 't algemeen zo
veel, als een Onderwys in her gene tot nog toe in
het geheel niet, of nog niet ten vollen goed, of nog
met geene volkomen zekerheid bekend was. Onder
, Ingeeving of Infpiratie verftaan daartegen de Godgeleerden
het inwendig verwekken van zekere gedagten
, het zy dezelven geheel nieuw, of te vooren
meermaalen in de ziel zyn voorgefteld. Nu moet
deeze gewigtige vraag onderzogt worden; waaraan
men wel met zekerheid kan onderfcheiden, of eene
in de ziel opkomende Voorftelling of reeks van gedagten
van God kome, dan of zy haaren oorfprong
in eenige andere hoogere Inblaazing hebbe?
Hier zal ik nu eerst de Heilige Schriftuure zig
zeiven over haar eigen' taalgebruik van Openbaaring
en Ingeeving laaten verklaaren. In de bygebragte
plaats van Paulus (*) zegt hy uitdrukkelyk:
C*J i KOR. XIV. JJ.
God

den vekerften weg Ut Wysheid. «jr
God is niet een God van Verwarring maar van
Qvereenftemming, en daarom moesten alle Ingeblaazenen
hunne gedagten en opwellingen aan de
duidelyk gekende algemeene Waarheden en de
regelen van orde toetzen , eer zy dezelven voor
goddelyke Ingeevingen hielden. Verder wenscht
Paulus (*_) den Christenen verlichte oogen des
verflands, om voor goddelyke Openbaaringen vatbaar
te wórden, en zeiven te kunnen overweegen ,
beproeven en naarvorfchen, wat waar en met Gods
wys algemeen plan van Orde overeenftemt , en
vermaant (f) tot een onophoudelyk verftandig overweegen
van het gene in iedere betrekking gepast
en welvoegelyk is. Eindelyk behoort de zo dikwerf
voorkomende vermaaning om naar den Geest
te leeven en naar den Geest te oordeelén , in
tegenftellinge van het zinnelyk en dierelyk oordeelén
naar enkele gevoelens , voornaamelyk tot
de duidelykfte bewyzen , dat de Heilige Schriften
alle goddelyke Verlichtingen van 's menfchen Ziele
beperkten tot klaare bevattingen des Verflands van
het gene waar en goed is en gepast te famenhangt;
waarom ook het Christendom zelfs als Geest gefteld
wordt tegen over de voorige aan zinnelykheid kwynende
godsdienstoefeningen (§). En wanneer Paulus de
Christenen vermaant (**), om zig van God te Iaa-
ten
(_*) EPU. I. 17, 18. KOL. I. 9. en volg. en op meer andere
jslaatrtn.
(t) EPH. V. 15. 16, 17.
(§) 1 KOR: II. 14,15. volgens den Grondtekst. ROM. VIII. 1-16,
C) ?»VLé 'UI. 15.

9» Zevende Opheldering. Over
ten openbaaren, het gene zy nog als waar aan te
neemen of in eenige gevallen te doen hadden ,
voegt hy 'er terftond (*) by, dat zy deeze Openbaaringen
naar het zedelyk gemeen gevoel en de
algemeene grondregelen der orde beoordeelen moesten
; en deeze vermaaning, om zig de verdere uoodige
kennis van God te laaten openbaaren , verklaart
hy naderhand (t) daardoor, dat hy hen
opwekt, om zeiven te overweegen en door de overdenkingen
hunnes verflands te ontdekken, wat onder
alle omftandigheden gepast en welvoegelyk is.
Volgens de uitfpraake der Heilige Schriftuure is
derhalven het waare kenmerk van de Goddelykheid
eener in ons ontftaande kundigheid gelegen in de
overeenftemminge van het gekende met de algemeene
gronden van Waarheid , welken van alle
menfchen uit de orde in de werken van God, die
zig aan hunne zinnen overal en op gelyke wyze voordoet,
doorzien kunnen worden.
Hiermede Hemmen nu ook overeen onze beste
denkbeelden, die wy van God en zyne werkingen
op de menfchen maaken kunnen. Een onderwys ,
waardoor alleen zinnelyke voorftellingen van iets
verwekt worden , of waardoor wy wel een zekere
kennis van eene waarheid, maar geene duidelyke bewustheid
verkrygen waarom het gekende waar
is, en hoe het met de algemeene grondregelen van
het waare en goede overeenftemt, is van weinig
(*) PHIL. III. VS. 1*.
Q) H. IV. 8.
nuts,

den zekerjlen weg tot Wysheid. 93
nuts , en ftelt ons bloot aan het gevaar om eene
geheel verkeerde en gebrekkige toepasfing daarvan
te maaken. Wanneer God derhalven den menfchen
iets openbaart, gedoogt de fchuldige eerbied voor
zyne hoogfte Wysheid niet, dat wy dit van hem
zeiven afkomend onderwys gebrekkig vermoeden;
en daarom kunnen goddelyke Openbaaringen en
Ingeevingen niet gezogt of gevonden worden in
duistere gewaarwordingen , zinnelyke af beeldzelen
der verbeeldingskragt, of fchielyke invallen, welker
gronden van waarheid men niet duidelyk kent; maar
eeniglyk en alleen in de klaare begrippen der Reden,
welke alléén de menfchen voor een goddelyk Licht
vatbaar maakt. De duidelyke bewustheid van de waarheid
onzer kundigheden, en van derzelver overeenftemming
met het gantfche plan der goddelyke orde in
de Weereld, is het eenige onbetwistbaare kenmerk',
of wy zekere ophelderingen in onze Ziel over gewigtige
vraagen,eigenlyk aan God, den oorfprong van alle
waarheid en overeenftemming, zyn verfchuldigd.
Mogt nog de een of ander wegens de algemeenheid
van dit kenmerk van egte goddelyke Openbaringen
en van de noodzaaklykheid, om alle in ons opkomende
Aanblaazing of fchynbaare Ingeeving daaraan
te toetzen, niet ten vollen overtuigd zyn , die
overweege Hechts, welke algemeene verwarringen cn
ongeregeldheden daaruit ontftaan zouden , als men
ook zulke voorftellingen voor goddelyk ingegeven
wilde erkennen, welken met de grondwaardheden
der Reden en de algemeene regelen van Zedelykheid
en gezellige Orde niet overeenftcmden. Dan
zou-

9+ Zevende Opheldering. Over
zoude ieder Dweeper, welke waande door een ia.
wendig goddelyk Licht beftierd te worden, het
recht hebben, om de zotfte invallen zyner verbeeldinge
voor onmiddelyke Ingeevingen der Godheid
te houden , en met een dweepende woede uit te
breiden en te doen aanneemen: en waren 'er veele
Aangeblaazenen, dan zouden alle hunne luimen *
die zy ftaande hielden , hoe ook regtftreeks tegen
eikanderen aanloopende, even zeer voor goddelyke'
Waarheid aangezien moeten worden , naardien 'er
geen middel zoude zyn, om valfche yan egte Ingeevingen
te onderfcheiden, indien men het opperrechterlyk
gezag der Reden niet wilde laaten gelden.
Te regt zegt Paulus daarom tegen de Gaïaters (*) dat
al ware het dat een Engel van den hemel hun een
ander Evangelie verkondigde, dan hy geleerd hadt,
men denzelven verwerpen moest, omdat het onmogelyk
is, dat God den menfchen iets openbaaren of
ingeeven zoude, het welk de onbetwistbaar van hem
af komftige overeenftemmende Openbaaring in de Reden
en het Geweeten der Menfchen zou tegen=
fpreeken, en met het goddelyk plan der natuur in
zyne Werken en Regeeringe , dat voor aller oogen
open ligt, niet [overeenftemmen.
Door de inwendige Zinnen verkrygen wy derhalven
alleen juiste voorftellingen van de veranderingen,
die onze ziel zelve aangaan; maar of het gene
wy denken, voorwerpelyk waar zy, kunnen wy
niet gewaar worden» Alzo laat zig inwendig we!
(» ) CAL. t «•
ge~

ien zekerften weg tot Wysheid. 95
gevoelen , of de inhoud van eenig berigt voor ons
aangenaam en verheugend ofverfchrikkelyk is,maar
niet, of het zelve wezenlyk waar en gegrond is.
Ook hierin bedriegen veelen zig, dat zy de waardy
van het onderwys in den Godsdienst fchatten
naar de aandoeningen, die daardoor in hun verwekt
worden , en de fchynbaare ftigting voor een zeker
onderpand der waarheid houden. Wel is waar,
als iemand zegt: gy moet deeze ftelling gelooven ,
als gy zalig wilt worden; dan kan ik naar het inwendig
gevoel wel te regt oordeelén, of de inhoud
daarvan, indien ik ze als waar aanneeme, my geruster
, vergenoegder, meer opgebeurd en tot het
goede meer opgewekt zoude maken ; en wanneer
ik bemerkc, dat het geene deezer uitwerkingen op
my heeft, dan heb ik in myn gevoel een zekeren
grond, dezelven aantemerken als onbekwaam, om
my zaliger te maaken , en in zo verre kan men
Predikatiën en Schriften in allen gevallen beöordeelen
naar den indruk , welken zy op het hart maaken.
Dan dit oordeel kan ook maar in zo verre doorgaan
, als het de inwendige Gewaarwording zelve ,
welke een Voorftel in ons werkt, en deeze alléén
aangaat; maar zo dra het zig tot de Waarheid van
ien inhoud uitftrekt, is het niet voldoende , gelyk
dit duidelyk bewyzen alle roerende Gedigten en
beweegelyke Romans , welke fterke aandoeningen
verwekken , en welker inhoud nogtans in 't geheel
geene voorwerpeïyke Waarheid ten grondflage
heeft.
Ik befluite nu deeze aanmerkingen over den Weg
der

Z tvtnde Opheldering. Over
der zinnelyke Gewaajwordinge met het herhaald
voordellen van de beweezen grondregelen voor de
werkdaadige Wysheid, dat onze zinnen, zo wel de
uitwendige als de inwendige, ons alleen kunnen
helpen omtrent het kennen van het gene de dingen in
betrekking tot ons zyn , dewyl wy niet de voorwerpen
zeiven, maar eeniglyk de verandering, die
zy in ons te wege brengen, gewaar worden ; maar
dat de denkbeelden en de oordeelvellingen uit de gewaarwording,
welken het gemeene Menfchengevoel
in alle menfchen op eenerlei wyze voortbrengt, te
eenemaal als waar en zeker aangenomen , en by
het verder zoeken naar werkdaadige Wysheid des
gezelligen leevens ten grondllage gehouden moeten
worden ; en dat men zig daarom fteeds daarnaar
moet rigten, en alle geneigdheid tot het ongewoone
en zonderlinge in zig moet verhoeden, om niet buiten
den kring van voor het algemeennuttige , waare
kundigheden weggerukt, op dwaalwegen gebragt,
cn voor de Weereld meer of minder nutteloos te
worden.
De tweede bron der menfchelyke kennisfe is het
eigen redelyk nadenken ; en hier moet nu onderzogt
worden, zo wel, welke foorten van kundigheden daar
uit zuiver gefchept kunnen worden , en , in hoe
verre het gemeen Gevoel ook hierby ten rigtfnoer
dienen moete, alsook, welke misdagen en misbruiken
daarby te vermyden zyn.
De Geleerden komen in hunne verklaaringen van
het denkbeeld, wat eigenlyk Reden in den mensch
xv, niet ten vollen overeen. Maar hierin is men
3
het

•im 'zekeïften ¥tg tot IVplmd ' 97
bét 'egter alom eens , dat de Reden het eigenlyk
kenmerk is van 's ménfche'n voörtre'iTelykheid
y/aardoor hy zig van andere bezielde lighaamen of
dieren onderfcheidt en boven dezelven verheft.
Als men nu naauwkeurig gadefla'at, waarin de mefffchelyke
gewaarwordingen, inbeeldingen en oordeelvellingen
van de daar naar gelykende werkingen in de
Dieren onderfcheiden zyn, blykt, dat de Dieren in
alle hunne voorftellingen en begeerten eeniglyk afhangen
van de bewerkingen van hunne lighaamen; dat
de Mensch daartegen meer zelfwerkende Vryheid
heeft , om zyne zintuigen in de meeste gevallen
naar eige'n goeddunken te gebruiken, en zig de dingen
ook zo te kunnen voorftellen., als zy niet in de
zinnen vallen. Het zoude hier te wydloopig zyn
"om in 't breedè te verklaaren , hoe door middel
van deeze onze meerdere Vryheid en Zelfwerkzaamheid
alle menfeheiyke kennisvermogens zig, in
alle derzelver verrigtingen, van de daar naar gelykende
vermogens der Dieren onderfcheiden ;
Waarom ik myne Leezers, die deswegens Uitvoeriger
onderrigting. begeeren, naar een ander
Werk moet verwyzen, waarin ik dit in een heidér
licht gefteld heb (*\. Intusfchen onderfcheidt men.
zomtyds de Reden nog als een byzonder enkel vermogen
van het Verftand, en dan verkrygt het Vértoogen
om algemeene denkbeelden duidelyk te b'tvat
C*) Anlcitung dis Ferjlamles 'zum Beflrehen n.nc'h rolkmmnér Kr-
ktrnln'sz. § 12 & 13-
Q

98 Zevende Opheldering. Over
vatten, den naam van Verftand, en het Vermogen
om het verband der denkbeelden klaar te begrypen,
den naam van Reden in de ftrikfte betekenisie.
Ik zal hier den eerst verklaarden algemeenen zin
van het woord Reden houden , welke het vermogen
om duidelyke denkbeelden te maaken , en het
vermogen om derzelver verband te zien, te gelyk in
zig bevat.
Zo blykt dan hieruit terftond, dat de Reden ,
voor zo verre zy in ons is deeze hoogere vrye Zelfwerkzaamheid,
om ons kennendvermogen naar eigen
welgevallen, ook onafhangelyk van de bewerkingen
des lighaams en der uitwendige dingen, te
gebruiken , dat eigenlyke Talent is, het welk ons
voor Zedelykheid, Godsdienst en een grooter geestelyk
Geluk vatbaar maakt. De Reden alleen ftelt
ons in ftaat om over de zinnelyke gewaarwordingen
te denken, orde in de dingen waar te neemen ,
daaruit regelen voor een goed gedrag af te leiden,
bezeften van de regtmaatigheid of onregtmaatigheid
der daaden te verkrygen , en onze zinnelyke
lusten en de dierlyke driften des lighaams te bellieren.
Het is daarom ongerymd dc Reden en
haar gebruik in zaaken van Godsdienst te verwerpen,
naardien het Geloof zelf een werking der Reden
is, en de geloofde verhevener Waarheden door
haar alleen bevat, en de gronden van het Geloof
en van de Goddelykheid der Leere getoetst moeten
worden. Het verwaarloozen van een getrouw gebruik
der Reden, is zelfs volgens de uitfpraak des
By-

den zekerjten weg tot Wysheid.
Bybe!s,deoorfprong van ongodsdienftigheid, bygeloof
en alle daaruit voortfpruitende zonden (*> In
't vervolg zullen wy den grond van het misverftand,
waarom men in den Godsdienst het Geloof
zo dikwyls tegen de Reden overftelt, nader leeren
jennen, en de grenzen vinden en duidelyk bepaald
, waar de Reden der menfchen in 't algemeen,
of wel de Reden van enkele menfchen niet meer klaar
genoeg ziet, en waar het daarom naar haare eigen'
grondregelen veiliger is, niet te beflisfen, of zig aan
de uitfpraaken te houden van hun, die verder zien
en door een grooter licht beftraald zyn.
Reeds by het inzamelen van onze eerfte denkbeelden
, uit de inwendige en uitwendige gewaarwordingen,
toont de Reden zig werkzaam. Wel is
waar, de Reden bevindt zig onder de indrukzelen,
welken zy door de bewerkingen der uitwendige
voorwerpen op de zintuigen ontvangt, by den aanvang
alleen lydelyk , en zy moet de voorwerpen
zig zo voordellen, als zy haar door de gewaarwording
worden opgedrongen. Maar dan ftaat het aan
haar, om het menigvuldige, dat het zinnelyke afbeetdzel
behelst, uit elkander te zetten, en haare
opmerking, naar eigen vry welbehaagen, op het
één of ander gedeelte des in 't geheel afgebeelden
voorwerps te vestigen, het welk de Dieren nier,
kunnen doen. Wanneer, by voorbeeld, het beeld
van een mensch zig aan onze oogen voordoet, dan
ftelt zig alles te gelyk, als een geheel,zinnelyk daar;
maar
(») ROM, I. 19, 30, ï8.
G 3

ÏOO Zevende Opheldering. Over
maar dan kunnen wy daarover vryelyk opmerker),
en het ééne gedeelte na het andere byzonderlyk
duidelyk maaken ; by voorbeeld , de grootte , de
kleur des aangezigts, de houding, de beweeging
en zo voorts. Hierdoor ontftaan dan in ons algetrokken
denkbeelden , die wy als gewysden , welken
op de dingen kunnen voegen of wel niet voegen,
ons afzonderlyk kunnen voorftellen en in het gebeugen
prenten. .Verder vergelyken wy veele denkbeelden
van gewaarwording met eikanderen , en
merken daarop aan, waarin zy eikanderen gelyk zyn,
of van eikanderen verfchillen, en dus formeert
zig onze Reden algemeene denkbeelden van geheele
klasfen , foorten en geflagten der dingen. Zo bevinden
wy by alle de menigvuldige verfcheidenheid
van enkele menfchen onder eikanderen, dat zy notans
in eenige bepaalingen met eikanderen overeenkomen.
Jongen en Ouden, Mannen en Vrouwen,
gezonden en zieken, blanke en zwarte Menfchen
Hebben tog allen iets met eikanderen gemeen, het
welk wy eigenlyk onder het denkbeeld der Menschbeid
of der menfchen in het algemeen ons alléén
kunnen voorftellen, en daarby van alles aftrekken
het welk enkele menfchen van eikanderen onderfcheidt.
Alle woorden in onze taal, die geen eigen
Naamen (nomina propria) zyn , ftellen iets algemeens,
een afgetrokken Gewysde, het welk veelen
dingen kan toekomen , of het denkbeeld van eene
foorte of geheele kiasfe der dingen voor. Derge-
Jyke afgetrokken denkbeelden hebben de redelooze
»-eren, zo veel wy kunnen bemerken, niet, maar
der-

den zekerften weg tot Wysheid. ÏOI
derzelver voorftellingen blyven zo zinnelyk te za-
men gefteld en geheel, als zy door de gewaarwor­
ding in hun verwekt worden.
Tegen deeze werkingen onzer Reden in het maaken
van klaare, algemeene en bovenzinnelyke denkbeelden
, en de groote waardy derzelver, heeft
nog niemand der klaageren over de blindheid onzer
Reden iets ingebragt; want het is onbetwistbaar,
dat wy zonder deeze verhevener denkbeelden, noch
voor eenig onderwys door woorden , noch voor
eenige beftiering door algemeene zedelyke voorfchriften
, noch voor eenige kennis van den Godsdienst
vatbaar zouden zyn.
Nu moeten wy nog aantoonen, welke toevallige
doolingen by het maaken van afgetrokken en algemeene
denkbeelden kunnen begaan worden, en hoe
het beredeneeren of philofopheeren , van het gemeen
gebruik der Reden onderfcheiden is.
De taaien zyn het eigenlyk groot hulpmiddel,
waardoor wy in. ftaat gefteld worden , om afgetrokken,
bovenzinnelyke en algemeene hoedanigheden
en denkbeelden van een geheele foort alléén te
denken. Dus ftellen wy ons , by voorbeeld, onder
het woord Deugd iet geheel onzinnelyks en algemeens
voor, maar waarvan wy ons geen beeld
kunnen fchetzen , en zo denken wy onder de uitdrukking
Planten , eene verbaazende menigte van
enkele zinnelyke voorwerpen te gader; maar het
gene allen Planten gemeen is, kunnen wy ons niet
alléén afbeelden, omdat zodra wy daarvan een
beeld in onze verbeelding willen ontwerpen , wy
G 3 dan

los Zevende Opheldering. Over
dan terftond eene zekere enkele Plant van bepaalde
grootte en gedaante zouden tekenen , en by gevolg
iets , het welk by alle Planten geen plaats vindt.
Daarom zegt men, algemeene denkbeelden kunnen
niet aanfchouwelyk gemaakt worden , men kan ze
alleen fymbolisch, dat is door behulp van woorden
in het verftand denken.
Deeze fymbolifche kennis is dan een bron van
ontallyke misvattingen, omdat onze woorden bloot
willekeurige tekenen zyn , en het volgens de manier
, waarop de Menfchen in hunne kindsheid en
jeugd hunne Moedertaal pleegen te leeren , niet te
vermyden is, dat veele menfchen aan het zelfde
woord niet zeer verfchillende denkbeelden hegten
, en zig gewennen veele woorden te gebruiken
, waarby zy in het geheel niets zaakelyks
en bepaalds denken. Wy leeren eene taaie, door
dat ons by de dingen, welken wy gewaar worden,
derzelver naamen gezegd worden; en gefchiedt dit
by herhaaling , dan vereen igt zig het denkbeeld
van de zaak , die wy zinnelyk waargenomen hebben
, met den klank , welken wy daarby hoorden »
zo vast, dat zo menigmaal wy den klank des
woords hooren, ook de voorftelling der zaake, en
zo dikwyls wy deeze gewaar worden, of ons dezelve
herinneren, ook haare benaming zig weder in
ons vernieuwt. Dus ziet, by voorbeeld, een Kind
een Gebouw, en hoort daarby den klank, Huis, en
dit wordt het zelve by een gelyk gezigt geduurig
weder gezegd, en dan denkt het by deezen klank,
ao dikwerf die voorkomt, dat gezigtsbeeld, 't welk
het

den zekerjien weg tot Wysheid. 103
het by het eerfte hooren daarvan is gewaar geworden.
Hieruit blykt dan duidelyk, dat een Kind op
een Dorp, daar het niet dan elendige hutten ziet,
een gantsch ander denkbeeld van een huis moet
krygen , als het Kind van eenen Burger in een
pragtig gebouwde Stad, en hieruit volgt, hoe zeer
zelfs ten aanzien van grove zinnelyke voorwerpen uit
de lighaamelyke Weereld , verfchillen moeten de
voorftellingen der menfchen,welken de woorden hunner
gemeene Moederfpraake in hun verwekken,
fchoon zy allen meenen dezelven goed te verftaan,
en ze ook betrekkelyk goed verftaan.
Maar nog grooter wordt de afwyking van de inwendige
voorftellingen, welke de woorden veroorzaaken,
zo dra het voorwerp niet in de uitwendige
zinnen valt. De betekenisfen der woorden : regtvaardig,
billyk, vroom, goed en zo voorts, worden
den meesten maar toevallig bekend , by gelegenheid
, dat zy menfchen op deeze of gene wyze
zien handelen, en het zweeft hun maar fchemeragtig
voor wat regtvaardigheid , billykheid, vroomheid
en diergelyken zy. Dit ziet men ook ten allerklaarften,
als men ongeleerde Lieden gelegenheid
geeft om zig daarover te verklaaren, wat zy
eigenlyk by zodanige woorden denken. Zy zullen,
op het hoogst, een voorbeeld bybrengen van een
billyk gedrag in een enkel geval, maar niet bepaald
kunnen opgeeven, waarin de Billykheid in 't
algemeen beftaa.
Het is dan hier, dat een grooter aanwending der
Reden, of het beredeneeren zyn begin neemt. Het
G 4
i 8

S04 Zevende Opheldering. Over
is naamelyk het eerfte werk der Wysbegeerte, om,
de algemeene denkbeelden, die in de woorden als,
in eenen nevel fchemeren , op te helderen, en de
zinnelyk verwarde voorftellingen daarvan te ontwikkelen,
te bepaalen en vast te ftellen. Al het overig
beredeneeren heeft dan maar alleen te doen,
met het vergelyken van deeze vastgeftelde alge-,
ineene denkbeelden, die men kundigheden (Notio.
nes) noemt, waaruit dan ligtelyk blykt, wat Waarheid
of dwaaHrjg zy ; want indien deeze denkbeelden
maar ten vollen duidelyk en geregeld zyn s
kan in het oordeelén en befluiten niet wel gefaald
worden, gelyk wy dit by onze verdere bedenkingen
zeer klaar zien zullen.
De grootfte Vyanden der Wysbegeerte kunne»
deeze haare werking op zig zeiven niet wraaken ;•
want het valt van zeiven in 'r oog, dat hierdoor aan;
de Waarheid en het regt beftieren van het Ge weeten
een wezenlyk e dienst gedaan wordt. Zo lang
ik niet klaar béfeffè , wat de deugd van Spaar-'
zaamheid en HushouJelykheid is , kan ik ze ook
niet volkomen oefenen , en loop gevaar om haarmet
de zonde van Gierigheid te verwisfeicn ; en
wanneer ik Opregtheid en Openhartigheid van ;
Onbezonnenheid en Praatzugr- niet naauwkeurig kan
onderfehcidpn, blyve ik in zommige gevallen altyd
onzeker , of ik fpreeken of zvvygen" moete. Allo
dwaalingen en werkdaadige. valfche befluiten , ont-.
flaan uit de verwarring der voorftellingen , en uiè
de verwisfeling van het gelykende met "eikanderen.
Naardien dan liet naauwkeurig ontvouwen en be-
paa

den zekerften weg tot Wysheid. 1Q$
paaien van de betekenisfen der woorden en alge*
meene denkbeelden deeze verwarring en misleiding
. voorkomt , heeft de Wijsbegeerte by den Gods­
dienst en de Wysheid des leevens onloochenbaar,
groote verdienden.
Maar als men zig niet rigt naar het gemeen Gevoel
, en het naarvorfchen te ver dryft , kan men
by het ontleedcn der afgetrokken en algemeene
denkbeelden , ook op meer dan ééne wyze misna*
gen begaan. Gelyk onze taaien uit woorden, dee*
ze uit lettergreepen, en deeze uit enkele klanken,
die niet verder ontbonden kunnen worden, beftaan,
zo kunnen ook in onze meer zaamgeftelde denk*
beelden dikwyls meerdere hoofddeelen, en in dee?
zen wederom eenvoudiger denkbeelden onderfcheiden
worden; maar zo dra men deeze eenvoudige
Beftanddeelen onzer kennisfe, welken door de zuivere
gewaarwording klaar genoeg zyn aangebooden,
nog verder poogt te verdeelen , verongelukt onze
Wysbegeerte, en in plaatfe van zaakelyke voorftellingen,
behoudt men niets dan een geleerd-blinkend
WOordenftof. Dus zyn, by voorbeeld , de denkbeelden
van Beweegen, Denken, B.egeeeren, Zelfwerkzaamheid
, Vryheid, Magt, Aangenaam, Onaangenaam
en dergelyken, gantsch zuivere en eenvoudige
denkbeelden van Gewaarwording, en alle
Wysgeeren, welken verder gepoogd hebben dezelven
yerder te- verklaaren en te ontleeden, zyn tot
harsfenfehimmen vervallen, en hebben duisternis en
verwarring, in plaatze van nieuw licht en meerder,
«guidelykheid, voortgebragt. De Idealist, welke in
G 5 de

ÏOÖ Zevende Opheldering.' Over
de denkbeelden van uitgebreidheid , beweeging en
natuurelyke werking der dingen op eikanderen, tegenftrydigheid
vindt, en de Scepticus, welke zelfs
oorzaak en werking voor onmogelyke Kundigheden
(Notiones) houdt, benevelen de oogen van hun verftand
met het ftof, dat zy door het vermaalen van
alle op zig zelve zaakelyke denkbeelden uit de 'gewaarwording
maaken. En de Materialist, welke
het denken en de bewustheid uit de inwendige beweeging
eener ftoffelyke Ziele tragt te verklaaren,
heldert het denkbeeld van denken niet op, maar
verwart en vermengt twee denkbeelden , die vol-
• gens de inwendige gewaarwording onloochenbaar
van eikanderen verfchillen. Het is derhalven, wil
men licht voor werkdaadige befluiten krygen, de
eerfte regel voor een gezond beredeneeren, dat
men in het ontleeden-van algemeene denkbeelden
ftaan blyve by de eenvoudige denkbeelden uit de
gewaarwording, en deezen, wil men zig zeiven in
geene ydele befpiegeling en terminologifche droomen
verliezen , als de zaakelykfte gronddeelen van alle
onze kennis gaaf en onverdeeld behoude.
Het tweede werk der Wysbegeerte beftaat in het
Wezen van ieder gewigtig voorwerp onzer kennisfe
op te fpooren en duidelyk op te geeven. Onder
wezenlyke hoedanigheden verftaat men die, welken
een zaak noodwendig moet hebben , zal het een
zodanig ding zyn, waarvan ze den naam heeft. Zo
behoort, by voorbeeld , tot het wezenlyke van
een mensch, dat hy het vermogen heeft van gewaar
worden, denken, begeeren en zo voorts, omdat
aan

den zekerften weg tot Wysheid. 107
aan zulke dingen, welken deeze vermogens niet bezitten
, ook de naam van menfchen niet gegeven
wordt. Het gene aan eene zaak niet wezenlyk is,
wordt toevallig genoemd, gelyk by voorbeeld, gezond,
geleerd, ryk zyn, welken by eenen mensch
zo wel zyn als niet zyn kunnen, zonder dat hy daardoor
ophoude onder die dingen gerekend te worden
, welken wy menfchen noemen. Al verder onderfcheiden
de Wysgeeren onder de wezenlyke hoedanigheden
eener zaake die geenen , welken het
eerst daarin gedagt moeten worden, en noemen de
zulken wezenlyke uitwerkende deelen , Qejjentialia
conjtitutiva, qualitates primarius') of eerfte hoedanigheden
eener zaake; daartegen heeten de overige
wezenlyke hoedanigheden, welken uit deezen voortvloeijen
en ze ook vooronderftellen, wezenlyke hoedanigheden
by gevolgtrekking, (ejfentialia confecutiva,
qualitates fecundariae) of ook eigen fchappen der
zaake. Alzo zyn, by voorbeeld, in eenen driehoek
de hoeken alleen wezenlyke hoedanigheden
by gevolgtrekking, omdat zy niet gedacht kunnen
worden, voor dat de te famen loopende lynen beftaan
; daartegen zyn de drie lynen, welken eene
ruimte inlluiten, de wezenlyke uitwerkende deelen,
waaruit alle overige eigenfchappen des driehoeks
nader gekend kunnen worden.
Een jegelyk myner Leezeren bezeft ligtelyk,
welke groote voordeden het ons zoude aanbrengen
, als wy het inwendig wezen aller dingen konden
ontdekken. Dit zoude ons in ftaat ftellen, om
alle verfchynfelen uit derzelver eerfte oorzaaken
vol-

io8 Zevende Opheldering. Over
volkomen duidelyk te verklaaren, de wetten, volgens
welken de lighaamelyke en geestelyke kragten
werken, naauwkeurig op te geeven , het gantfche
veder- en raderwerk der Natuure natefpooren, en
de meeste gebeurtenisfen met even dezelfde zekerheid
vooruit te zien , als wy thands de werkingen
onzer werktuigen , of den loop der fterren kunnen
berekenen. Maar hier is een grenspaal voor onze
kundigheden gefteld, welken wy niet kunnen te
buiten gaan, zonder tot laatdunkendheid te vervallen.
Een ondoordringelyk kleed verbergt voor den
fchranderften Wysgeer de eerfte wezenlyke grondkragten
der dingen, en wy kunnen alleen dan
eens deeze, dan eens gene werkingen daarvan, door
middel van onze gewaarwordingen , opmerken,
waaruit wy dan derzelver eigenfchappen of hoedanigheden
by gevolgtrekking afleiden. Dus weeten
wy wel uit zinnelyke eenpaarige ondervindingen,dat
het vuur licht en warmte geeft, en dat het derhalven
deeze eigenfchappen heeft om te lichten , te verwarmen
en de lighaamen uit te zetten ; maar wat
het vuur op zig zeiven is, wat in het zelve zy, dat
licht en warmte en fnelle beweeging veroorzaakt,
dit blyft voor ons verborgen: even gelyk wy var»
onze ziel weeten, dat zy denkt, begeert, en op de
lighaamen werkt, maar niet, hoe het innerlyk gefteld
is met haare kragt, waaraan wy het vermogen
van denken en willen toefchryven.
De Geleerden bedriegen zig zeiven zeer dikwyls
daarin, dat zy het naamwezen der dingen met het
wezen der zaak verwisfelen. In onze taaien zyn
d«

den zekerjlen weg tot Wysheid. 109
de dingen naar derzelver verfchillende Werkingen
op ons in zekere klasfen verdeeld, zodat een en de*
zelfde zaak dikwyls verfchillende naamen krygt 4
naar maate zy dan eens deeze, dan eens eene andere
werking te kennen geeft. Mos, wyn en edik
brengen merkelyk verfchillende gewaarwordingen
in ons voort, en daarom fchryven wy aan ieder
derzelven andere eigenfchappen en een ander we»
zen toe; nogtans zyn het altyd dezelfde zelfftandigè
kragten , welken deeze verfchillende eigenfchappen
aanduiden , en juist deeze kragten maaken het ei*
genlyke zaak wezen of de vooronderftelde eerfte
uitwerkende deelen uit; waaruit, indien zy zeiven
voor ons te ontdekken waren , alle de allengskens
veranderende werkingen gemakkelyk verklaard en
afgeleid zouden kunnen worden.
De oorzaaken der dingen naar te vorfc'hen , is
onbetwistbaar het allernuttigfte werk onzer reden.
Want daardoor worden wy in ftaat gefteld, om de
dingen tot onze oogmerken te gebruiken, en derzelver
fchaadelyke werkingen op ons te verhinderen;
en juist door dit zoeken naar de eerfte oorzaaken der
dingen, verheft zig onze kennis tot aan het denkbeeld
van eenen eerften noodzaakelyken oorfprong
aller werkzaamheid en aller orde. Maar in de befpiegeling
hierover kan men zeer ligt verongelukken,
en eer ik aantoone, wat daartoe de gewoonelykfte
aanleiding geeft , moet ik vooraf met één
woord melding maaken van de algemeene grondregelen
, waarop alle oordeelvellingen en befluiten der
menfchelyke reden gebouwd worden.
Een#

iïö Zevende Opheldering. Over
Eene zaak kan niet te gelyk iets zyn en ook niet
zyn, of het gene inwendig tegenftrydig is, is niet
mogelyk: deeze ftelling wordt met recht als het allereerfte
beginzel van alle waarheid en zekerheid
aangezien , want anders moest iedere waarheid ook te
gelyk niet waar kunnen zyn. Uit deezen grondregel
befluit men derhalven zeer te regt, dat een zaak niet
werkelyk zyn of worden kan , als in dat denkbeeld
daarvan iet tegenftrydigs gevonden wordt, en dat
in tegendeel alles, wat ooit daadelyk geweest is,
ook in zig zelf mogelyk zyn moet. Maar nu deeze
twee laatfte regelen van een redelyk oordeelén
komen in het befpiegelen dikwyls in eenen tweeftryd,
naardien de fchrandere Wysgeer by het ontleeden
der denkbeelden van veele verfchynfelen en
ftellingen van gewaarwording, menigmaal tegenftrydigheden
ontdekt, en daaruit wordt de vraag geboo»
ren, welke regel voorgetrokken en voor de fterkfte
gehouden moet worden; of deeze het gene ik gewaar
worde, is werkelyk en daarom ook mogelyk;
of de andere: dewyl in het gewaarwordelyk denkbeeld
van het tegenwoordig verfchynfel iet tegenftrydigs
is, is derhalven het voorwerp niet mogelyk,
en daarom ook niet werkelyk, maar het is een bedrog
van myn denkvermogen. De laatfte regel wordt
van de Idealisten, de eerfte van de Materialisten by
voorkeuze gevolgd, en daarom wyken hunne Zamenftellen
ten laatften zo oneindig van elk anderen af.
Het zoude my te ver van myn oogmerk vervoeren,
wilde ik deeze redeneerkundige ftoffe hier zo
breedvoerig en gegrond verklaaren, als zy het wel
ver-

defl zehrjïen weg tot Wysheid. \it
Verdient; waarom ik my hier vergenoegen zal, om
alleen eenige ophelderende aanmerkingen daarover
te maaken, welken onze gangen in het zoeken naar
werkdaadige wysheid zeker kunnen beftieren. Het
is voor eerst kennelyk, dat, daar beide regelen
goed zyn, tusfehen dezelven ook nooit een waare
tegenftrydigheid kan ontftaan, om dat het inwendig
onmogelyke of tegenflrydige niet werkelyk kan zyn.
bygevolg is alleen de vraag: wat brengt de fchynbaare
tegenftrydigheid voort ? Hier maake ik geene
zwaarigheid, om de onvolkomen' afgetrokken algemeene
denkbeelden ronduit voor de bronnen van
alle misleiding te verklaaren. Men zegge aan een
gemeen mensch, dat aan de andere zyde van den
Aardkloot menfchen woonen, welken ons de voeten
toekeeren, en hy zal terftond daarover lagchen cn
zeggen, dat het volftrekt onmogelyk is , want dat
zy 'er moesten afvallen. Daar wy nu by ondervinding
de zekerheid hebben, dat men reeds dikwyls
om de Weereld heen gezeild heeft, en uit fterrekundige
waarneemingen insgelyks blykt, dat wy zeiven
voor twaalf uuren het hoofd gekeerd hebben naar
die fterren, welke tegenwoordig regt onder onze
voeten en boven de hoofden der Tegenvoetelingen
zyn, wordt gevraagd , wie hier nu regtmaatiger
befluit, of hy, welke uit zyn denkbeeld van zwaarte
afleidt, dat het onmogelyk is, dat'er aan de andere
zyde der Aarde menfchen woonen of vaaren kunnen,
en het derhalven ook niet wezenlyk zo is: of
hy, welke de ondervinding der wezenlykheid ten
grondflag legt en befluit, derhalven moet het ook
mo-

ïii Zevende Opheldering. Over
mogelyk zyn , en de fchynbaare tegenftrydigheid
liggen in een gebrek van het gewoon begrip van dö
wetten, naar welke de zwaartekragt der lighaamen
werkt. Ieder Geleerde zal het laatfte befluit hier
voor het beste verklaaren; en daaruit trekke ik dan
deezen algemeenen regel van voorzigtigheid voor de
befpiegelingen;dat wyde algemeene gronden van er*
vaarenis daarby altyd als genoegzaame grondflagen behouden
, en indien zig eenige tegenftrydigheid in het
verklaaren daarvan mogte voordoen , dat wy dan
haare oorzaak in de onvolmaaktheid onzer afgetrok*
ken denkbeelden moeten vermoeden, omdat wy ons
anderszins uit de wezenlyke in eene enkel onderftellige
en harsfenfchimmige Weereld geheel wegredeneerem
Ook heeft de ondervinding voldoende geleerd, dat
onze Natuurkunde, zolang men onderftellingen en
onvolkomen' afgetrokken kundigheden (Notiones')
daarin ten grondflage legde, weinig zaakelyk licht
over de bezigheden des leevens en het algemeen verband
der dingen verfpreid heeft; maar zedert men
begonnen heeft meer waarneemingen en proeven te
doen, en de onmiddelykfte gevolgen daaruit als
waarheden te erkennen, zyn de grootfte vorderingen
in deeze weetenfehap, en wel ter voordeeligfte bevordering
van de gemeene welvaart gemaakt.
Eveneens is het gefteld met de Zielkunde. Voor
het overige toont de gantfche Gefchiedenis der
Wysbegeerte aan, dat het den befpiegelertden vernuften
by derzelver naarvorfchingen van de eerfte
oorzaaken der dingen in alle eeuwen vergaan is, gelyk
hyvaarenzoude, die uit het uitwendig geftel van een
zaküur-

den %ekerften weg tot Wysheid.
zakuurwerk de oorzaak van het beweegendeswyzers
zoude willen ontdekken. Heeft hy van het veeren
radenwerk geen denkbeeld, en kan hy het uur.
werk niet openen ,'zal hy daarin of eenen Geest vermoeden,
of dan eens in de plaat, dan in de getalen,
dan in den wyzer de eerfte oorzaak willen ontdekken-;
maar bezwaarelyk zal hy met een gezond
verftand zo verre vervallen om te gelooven, dat het
eene hyziet, niet wezenlyk of alleen een droom ÏS.
In vroegere en laatere tyden zyn de Wysgeeren
zomtyds daartoe vervallen, dat zy aan het beftaan
van het gene zy ondervonden, twyfelden, omdat zy het
inwendige der Weereld uit het uitwendige van dezelve
niet in ftaat waren te verklaaren ; en zy ,
die onderftellingen ter verklaaringe gewaagd hebben,
zyn tot duisterer voorftellingen van het algemeen
verband der dingen vervallen, dan een ieder
uit de enkele gewaarwording daarvan verkrygt. Van
het oud gevoelen van een tweevoudig Grondwezen
van Licht en Duisternis af, tot aan het zuiver oorfpronglyk
Vuur en het zuiver Phlogiston der laatere
Natuurkundigen ; van der Egiptenaaren en arp
dercr Volken famenftel der Uitvloei] ingen af tot aan
de Gnofts en van daar tot aan het Spinozismus; van
de Homoiömeriën van Anaxagoras af tot aan de Monaden
en de Harmonia Van Leibnits; van de oudfte
Natuurkundigen, welken de waarheid der zinnelyke
denkbeelden ontkenden, tot aan de nieuwe
Idealisten, zyn alle Theoriën in eenen engen kring
van gisfingen over wyzerplaat, wyzer en getaiert, of
den inwendigen Geest van het groote uurwerk der
JJ Wee-

U4 Zevende Opheldering. Over
Weereld rondgedraaid, omdat niemand hunner het
inwendige daarvan kondeopenen of daarin zien; ook
is Voor hun, die geene uurwerkmaakers zyn, maar
dezelven alleenlyk gebruiken, de kennis van het uitwendige
voldoende , om ze zig ten nutte te maaken.
Gelyk onze oogen derzelver bepaalden kring van gewaarwording
hebben, en alleen het vermogen datgeene
te kennen en te onderfcheiden, hetwelk groot en naby
genoeg is, om in onzen ftaat eene aanmerkelyke
verandering te weeg te brengen; zo hebben ook de
oogen van ons verftand hunnen vastgeftelden kring,
binnen welken alleen zy maar duidelyk kunnen
zien, en deeze (trekt zig eeniglyk uit tot den ftaat
der dingen, zo verre die eenen merkelyken invloed
op onzen toeftand hebben. Hieruit kennen wy
veele, maar op verre na niet alle, de eigenfchappen
der geestelyke en lighaamelyke Weereld, maar
nooit derzelver eerfle grondkragten en beflanddeelen.
Hieruit volgt dan , dat wy het zekerst te werk
gaan, als wy onze reden in deezen haaren kring van
werking met de uiterfle zorgvuldigheid aanwenden,
om veele zinnelyke waarneemingen regelmaatig te
doen; dezelven tot aan eenvoudige, klaare gewaarwordingsdenkbeelden
te ontwikkelen ; uit derzelver
vergelykinge de algemeene eigenfchappen van de
verfchillende foorten der dingen naar te vorfchen ;
daaruit het verband tusfehen oorzaaken en werkingen,
zo ver wy kunnen, voor ons duidelyk te
maaken , en eindelyk verder hieruit de beste middelen
voor onze oogmerken en algemeene regelen eens
goeden gedrags afteleiden. Dan

ètn zekerften wtg ïèt Wysheid. tï$
« Bah bewandelen reden en ondervinding hand aan
hand den weg des gemeehen gevoels, welke alle
menfchen tot hunne verordening in den tegettwoor-'
digen ftaat het zekerst opleidt.
Over de nieuwe rft: hier van wysgeerig redeneeren,
welke de daardoorberoemd geworden Wolf byzonderlyk
in de Schooien heeft ingevoerd, en die men de
meetkundige pleegt te noemen, heb ik nog ééne aanmerking
te maaken. De leer der grootheden heeft
dit boven alle andere weetenfchappen vooruit, dat
zy alle haare denkbeelden juist verklaaren en bepaalen
, en alle haare ftellingen zo duidelyk bewyzen
kan, dat ons verftand ten klaarften bevat, hoe
het tegendeel daarvan volftrekt onmogelyk is.
Zodanige wiskundige zekerheid , met welke
wy by voorbeeld weéten , dat tweemaal twee
vier is , en volftrekt noch meer noch niindef
zyn kan, poogde Descartes reeds in zyne Bovennatuurkunde
te brengen, en Wolff voerde de meet.
kundige leerwyze in alle Verftandsweetenfchappett
in, waarin hu alles bepaald en uit zuiver algemeen
erkende gronden van Waarheid geftrengelyk beweezen
zoude worden. Nu begon men overal fattiertftellen
van menfchelyke kennisfe te bouwen, en
Veelen overreedden zig, dat zy in zulke famenftellert
eene verzameling van vastgegrondö en onwederleggelyke
waarheden bezaten.
Maar op dc Schooien en door de Schriften worden
jonge Geleerden in verwagting gebragt , dat alle
Waarheden zonder onderfcheid volkomen zeker moeten
beweezen kunnen worden, en dat tot eene wee- ;
H a tett-

nS Zevende Opheldering. Over
tenfchap of de geleerde kennis eener Leere een volkomen
zeker doorzigt uit volftrekt genoegzaame gronden
' vereifcht wordt. Deeze buitenfpoorigeverwagtingen
moeten natuurlyk tvvyfelzugt verwekken, als men
naderhand ontdekt, dat een menigte der betoogde
ftellingen of onzeker, of valsch en ongegrond zyn,
en datzeerveel nooit met volkomen zekerheid gekend
kan worden. Het is daarom van aanbelang om op te
merken, dathetmet de natuurkundige enzedekundige
waarheden geheel anders gelegen is, dan met de wiskundige
: In de leer der grootheden hebben wy met
getalen en figuuren te doen, welker geheel zaakwezen
wy doorzien kunnen, maar in de Natuurkunde
en Zedekunde met ftoffelyke en denkende kragten,
welker inwendige natuur wy niet te eenemaal kennen,
maar na welken wy alleenlyk moeten gisfen uit
haare menigvuldige werkingen, die wy van tyd tot
tyd kunnen waarneemen. Ware het zaakwezen en
de inwendige natuur onzer Ziele, ook de inwendige
gefteldheid der h aar het naast omringende werktuigen
van gewaarwording ons volkomen bekend, ja
dan kon een weetenfchappelyk famenftel der Zielleere
op deeze grondbegrippen gebouwd worden ;
maar zo lang onvolkomen' en willekeurige bepaalingen
en onderftellingen als beginzelen vooronderfteld
worden, kan alles, wat daaruit hoe geftrengelyk ook
betoogd wordt, nogtans geene meerdere zekerheid heb •
ben, dan de beginfelen zeiven, waaruit het beweezen
wordt. Hieruit volgt, dat wy het verwaand denkbeeld
van eene weetenfchap, als ware dezelve een volkomen
zekere kennis uit volkomen zekere gronden (cognitio
certa

den %ekerjlen weg tot Wysheid. "7
eerta ex «r..O,tioodzaakelyk verlaatenmoeten, wan.
neerwy deezen naam niet enkel aan de Wiskunde, maar
ook aan onze Bovennatuurkunde, Natuurkunde, Godgeleerdheid
en andere zedekundige Leeringen geeven
willen; en dat wy het hoofdkenmerk eener geleerde
of weetenfchappelyke kennisfe Hellen moeten in
het kennen van den trap van zekerheid of waarfch'ynelykheid
der gekende Leere.
By het gebruik onzer redenen en inzonderheid by
een fchrander beredeneeren is daaraan veel gelegen ,
dat men zig by tyds gewenne om in eene overweegende
baarblykelykheid van het gekende te berusten.
Van werkdaadige waarheden kan nooit eenige
andere dan zedekundige zekerheid verkreegen worden
; dit wordt algemeen toegedaan; maar met de
meesten onzer bovennatuurkundige denkbeelden en
ftellingen is het even eens gefield, omdat wy in'e
geheel geene aanfchouwende en zaakelyke bevattingen
kunnen bekomen van het eenvoudige, van kragt,
zelfïlandigheid, oorzaak, werking, en derzelver in*
wendig verband , maar onze voorftelling daarvan
niet dan eene fymbolifche fcheemering is. Het komt
m y voor, dat de Heer Jakobi juist deeze geneigdheid
om zig met de Blykbaarheid te vergenoegen, wil
verftaan hebben onder het Geloof, dat hy ter gerustftellinge
noodig verklaart; en dan behoort dit geloof
alleszins tot het gemeen Gevoel, naardien wy
allen, van de jeugd af am, ons in zaaken des gemeenen
leevens met eene overweegende waarfchynelvkheid
vergenoegen , en het niemand invalt , om
e e n e
H 3

ii8 Zevende Ofhelatring, Over
cm meetkundige zekerheid i n natuurkundig en
zedekundige zaaken te begeeren.
Voor het overige kan by eigen fchrander nadenken,
gelyk ook in het voordraagcn van wysgeerige
waarheden voor Geleerden , de Wolffiaanfclie of
meetkundige Leerwyze «et groot nut behouden
worden indien men maar {leeds blyft bedenken, dat
alle ftelhngen by gevolgtrekking „ i e t d a n e e n e v o o r.
waardclyke waarheid en Zekerheid hebben, in zo verre
naamclyk. als onze algemeene denkbeelden der dingen
bereids te eenemaal regtmaatig en volkomen zy D ;
en dat derhalven onze geheele Zielkunde een'gantscK
andere gedaante zal krygen , zodra wy fc ft aat g e.
fteld zullen zyn om onze kundigheid (Mtio) van
de menfehelyke Ziel volkomencr te formeeren Egter
wordt, door deeze wetenfehappelyke leerwyze in
cenken en fchryven te volgen, het meest in 't licht
gefteld en op het gevoegelykst verbonden het beste
enwaarfchynelykfte, dat door menfehelyke ervaamm
tot nog t0e i s t e regt gebragt ; gelyk de
vakken welke ui onze kundigheden nog moeten aangevuld
worden door deeze fystematieke samenvoeging
der ftelhngen het gemakkelykst te ontdekken zyn"
De Profeflor Kantig dan ook in zyne beidelaaf
fte belangryke Werken: in de Oordeelkunde der geïnde
Reden en de Herinneringen (Prolegwena) fot
aneBovennatuurkundeXdeezezalin'tvervolgalseene
Weetenfchap kunnen te voorfchyn komen) welken
soo vee o p a e n s gegeven hebben,maar van zo weinigen
verftaan z y n, j u i s t ] i e t z e l f d f i j ^ . fe * »*
WmMMt heb voorgedraagen, 0p een diepzinni­
ger

den zekerjlen voeg tot Wysheid. 119
ger wyze beweezen. Hy toont daarin, dat onze
Reden, indien zy niet op zinnelyke waarneeming en
de daaruit af te trekken denkbeelden bouwen, maar
uit zig zelve, onafhangelyk van alle zinnelykheid ,
denkbeelden en begrippen voortbrengen wil, zelfs
niet eens haar eigen beftaan met zekerheid kent;
en het hoofdoogmerk des Hoogleeraars fchynt my
toe te zyn, om onze Wysgeeren van alle zaaklykheid
ontbeerende befpiegeling over fymbolifche vernuftfpeelingen
te rug te roepen, en hun de voordcelige
bezigheid met het gene wy door de ondervinding
kennen en het önrniddelyk befluit daaruit, als
de eenige waare wysheid te willen aanbeveelen. Eene
Bovennatuurkunde,welke nietdan zuivere denkbeelden
van het verftand en een zuiver meetkundige zekerheid
bevat, is onder menfchen 'niet mogelyk; maar
een duidelyker voorftelling van algemeene, uit de
gewaarwordingen afgetrokken eenvoudiger denkbeelden
, welken wy in alle de overige Weetenfchappen
vooronderftellen , en een juister ontwikkeling en bepaaling
van de grondwaarheden des !
gemeenen Gevoels,
waarop alle menfchen hunne oordeelvellingen
en fluitredenen bouwen, blyft zeer nuttig; en als de
Bovennatuurkunde zig hiermede ophoudt, en wy
in't oog houden, dat onze afgetrokken Kundigheden
(Notiones) nog altyd voor veelerleie verbetering
uit verdere waarneemingen vatbaar zyn, dan is zy
voor de Geleerden in alle takken eene zeer onontbeerelyke
Wectenfchap.
Deeze bedenkingen, over den Weg, om door eigen
redelyk nadenken behoorlyke kunde te verkry-
H 4 gen,

ï2o Zevende Opheldering. Over
gen, zal ik met deeze aanmerking befluiten; dat ik
hier alle de regelen van voorzigtigheid by het gebruik
der Reden niet heb kunnen ontwikkelen, maar
alleen willen aanroeren, eenige hoofdgebreken in het
wysgeerig redeneeren, welken zo ligt van werkdaadige
wysheid afleiden en tot twyfèïary of tot een
ydel fnufièlen verleiden. Ook zoude het my te verre
hebben doen afdwaalen, hadd' ikhieralte de grondregelen
des gemeenen Menfcheagevoéls, waarnaar allen,
ook zonder dat zy het duidelyk bewust zyn, altyd
oordeelén en befluiten, ontwikkeld, en de heromzweevende
misverftanden der Geleerden gepoogd teontvouwen.
Daarom heb ik zelfs geen'"melding gemaakt
van het beginzel van den toereikenden Grond,
naardien de Geleerden, welken het zelve beflryden,
het tog door hunne tegenfpraake zelve bevestigen,,
en daarby vooronderftellen; want zy verklaaren de
gronden, waarom dit beginzel van andere Wysgeeren
als een algemeene grondregel wordt aangenomen,
voor niet toereikende, en beweeren alzo zelvcn.,
dat men. niets zonder genoegzaamen grondvoor
waar moet aanneemen.
Het gene dan uit deeze bedenkingen te za-men gevoegd
volgt, is: dat niet de Reden, maar dc ervaarenis
door middel van de inwendige en de uitwendige
zinnen de bron is van alle onze denkbeelden ;
doch dat wy door de Reden de zinnelyk verwarde
voorftellingen, welken de gewaarwording aanbiedt ,
©ntwikkelcn en duidelyk maaken, cn daaruit algemeene
onzinnelyke denkbeelden afzonderen, en de
?ulken door behulp der fpraake kunnen behouden;
daï

den zekerfien -weg tot IVysheid. isi
dat wy egter in het ontleeden onzer voorftellingen ,
niet verder dan tot eenvoudige gewaarwordelyke
denkbeelden moeten te rug gaan, indien 'er zaakelykheid
in onze kennis blyven, en niet alles in
woordenftof vervliegen zal: dat wy verder wel de
oorzaaken van veele verfchynzelen , uit de vergelykinge
onzer ondervindingen, door de Reden genoegzaam
ontdekken, en daaruit gepaste regelen over
het gebruik der dingen, en tot het welvoegelykst
gedrag kunnen afleiden, maar dat ook hier grenzen
plaats hebben; en dat wy de eerfte en eenvoudige kragten
of het zaakwezen der natuurelyke dingen, niet
kunnen uitvorfchen, maar ons moeten vergenoegen?
niet het kennen van de eigenfchappen by gevolgtrekking
(qualitates fecundarim^) , welken uit haare
werkingen zinnelyk gekend worden, omdat wy anders
tot onvrugtbaare onderfteliingen vervallen, die
altyd wederom door nieuwe onderfteliingen gefchraagd
moeten worden , en in 't geheel geene
werkdaadige befluiten ter beftieringe onzer daaden
verkenen: en dat wy eindelyk by het in orde fchikken
onzer beste kundigheden in een famenftel, bedagt
moeten blyven, hoe de waarheid van alle waarheden
der reden op onze kundigheden (Notiones~)
ruste, en hoe deezen geduurig voor eene meerdere
verbetering en volmaaking vatbaar blyven , welke
door aanhoudende oplettendheid op de er'vaarenis te
bewerken is: dat wy ondertusfchen moeten berusten
en onze daaden inrigten naar het gene de Reden,
uit de voorige ondervindingen en de daaruit afgetrokken
algemeene denkbeelden, als het meest tot-
H 5 waar-

JSJ Zevende Opheldering. Over
waarfchynelyke gevonden heeft; en wel te meer,
omdat onze gewaarwordingen ons goed voorftellen
het gene de Weereld voor ons is, en daartegen
alles, wat de dingen van andere zyden befchouwd,
van welken zy geenen invloed op ons hebben ,
ook zyn mogen, ons in den tegenwoordigen ftaat in
het geheel niet aangaat, en door al het yverig opdelven
niet kan gevonden worden, omdat onze zinnen
niet tot daartoe reiken. Voor het overige; een
mensch kan door een te fterk gebruik der Reden
nooit faalen, maar alle befchoiuvende en werkdaadige
dwaalingen rusten veel meer op een gebrek
aan een hoogeren trap der reden, of aan vlyt in het
gebruiken daarvan.
Nu moeten wy nog den derden Weg, op welken
wy tot kennis geraaken, te weeten den Weg des Geloofs,
befchouwen. Onder het woord Geloof verfta
ik hier wederom het Vertrouwen op Gezag, of het
aanneemen eener ftellinge, en dezelve voor waaragtig
te houden, op de verzekering van anderen.
Het is onloochenbaar, dat wy allen, Geleerden zo
wel als Ongeleerden , een uitfteekend groote menigte
van onontbeerelyke kennis op deezen weg
moeten inzamelen. De gantfche gefchiedenis, al
wat voor onze tyden gebeurd is , het gene tegenwoordig
voorvalt op plaatzen, daar wy niet tegenwoordig
kunnen zyn, en alle waarheden by ondervinding
, waarvan wy zonder eigen fchaade of gevaar,
niet zeiven uit eigene ervaaring de proef
willen neemen , moeten op de verzekering van andere
menfchen gekend en als waaragtig aangenomen
wor-

den zekerjlen weg tot Wysheid. 1*3
worden. Doch wy moeten niet alleen ondervindelyke
ftellingen, maar ook veele oordeelvellingen der Reden
gelooven , zodra deeze waarheden, om ze wel
te begrypen, zodanige voorafgaande kunde en oefeningen
voorönderftellen, welken wy in onzen
ftaat niet verkrygen kunnen. Zo moet zelfs de
grootfte Geleerde in takken, welken hy zig niet byzonderlyk
heeft eigen gemaakt, het goeddunken
van andere kunstkundigen inneemen , en de Godgeleerde
en Rechtsgeleerde moeten de raadgeevingen
zoeken van den Arts, wanneer het geneezen
eenerziekte de zaak is, gelyk deeze het gezag van
eenen Pleitbezorger in een pleitdooi moet volden.
Daarom is liet zonder Geloove, zonder het gezag
van anderen in veele gevallen te erkennen, en daarin
te berusten, onmogelyk, om voldoende te leeren
kennen, welk het beste gedrag en het voordeeligfte
gebruik des leevens zy.
Te vooren heb ik reeds gefproken over de voordeden
van den weg des Geloofs, en over de menigvuldige
gevaaren , waaraan men op denzelven ,
voornaamelyk met opzigt tot den Godsdienst, i s
blootgefteld (*); en daarom zal ik hier flechts nog
eenige algemeene aanmerkingen byvoegen, om
daaruit de regelen af te leiden, wat tot een redelyk
Geloof verëischt wordt.
Als wy zeiven iets gewaar worden, of met onze
Reden bevatten, dan krygen wy te gelyk eene aanfchouwende
kennis van de zaak en haare waarheid,
(*) Blad?. 48 en volg.
en

124 Zevende Opheldering. Over
en fcheppen onmiddelyk uit den bron ; maar wanneer
wy eene ftelling op geloof aanneemen , dan
©ntftaat onze kennis uit het woordelyk voorftel van
eenen anderen ; en fchoon wy zyne woorden ook
ten vollen verftaan mogten, kan egter de voorftelling
der zaake nooit zo aanfchouwende en afgebeeld
ïn ons worden, als de gewaarwording en het eigen
anzien der rede haar oplevert. Een iegelyk myner
Leezeren kan gemakkelyk de proef neemen : men
behoeve zig maar iets door anderen te laaten befchryven,
en de daaruit opgemaakte voorftelling
naderhand te vergelyken met zodanigen , welken
men zelf door het gewaar worden der zaake verkrygt,
en men zal het groot onderfcheid merken ,
dat tusfehen deeze beide voorftellingen, zo wel ten
aanzien der duidelykheid als juistheid plaats heeft.
Even eens is het ook gefteld by algemeene verftandswaarheden.
Hy die de ftelling, dat alle de hoeken
van eenen driehoek te zamen altyd 180 graaden
bedraagen , op het woord van zynen Leeraar
aanneemt, verkrygt daardoor nooit dat volkomen
inzien in de waarheid deezer ftellingc, *t welk de
ontwikkeling deezer waarheid uit haare inwendige
gronden verfchaft. In werkdaadige ftellingen komt
hier nog by, dat het geloof ons op verre na zo
gefchikt niet maakt, om dezelven in haare gantfche
uitgeftrektheid behoorelyk toe te pasfen , als
de redelyke overtuiging uit inwendige gronden. Hy
die het alleen op het gezag zyns Leeraars als waar
aanneemt,dat het nuttig is dikwyls te bidden,zal zig
daartoe noch zo opgewekt noch zo gefchikt bevinden,

den Zèkerfien weg tot Wysheid.
den, als hy, die zelf begrypt, hoe het herhaald
vestigen der ziele op den Oorfprong alles goeds en
aller orde het gemoed bevredigt, verheft en verfterkt.
Hieruit volgt, dat men hetby het gelooven
niet moet laaten berusten, maar zoeken om zeiven
te ondervinden en zeiven te bevatten, wat voor onze
welvaart van eenig gewigt is, in gevalle men daartoe
gelegenheid en hulpmiddelen heeft.
Maar zal ons geloof redelyk zyn, dan moeten wy
voldoende kenmerken hebben , om te weeten of
hy, die iets verzekert, de zaak goed weet, en ze
ons opregt wil zeggen, zo als hy die weet. Dit is
aan veele zwaarigheden onderworpen. Even dezelfde
misflagen, welken wy by eigen' ondervindingen
en by eigen redelyk nadenken begaan kunnen, kan.
ook ieder ander mensch begaan: maar van de kundigheden
, welken wy zeiven verkreegen hebben ,
weeten wy, hoe wy daartoe gekomen zyn, en kunnen
ze daarom in 't vervolg nog {leeds verbeteren:
maar van het gene wy op het woord van anderen
als waar aanneemen, omdat zy het ondervonden of
door hunne reden beflooten hebben , weeten wy
niet, hoe zy eigenlyk daarin te werke gingen, en
derhalven kan ook daarby geene klaare bewustheid
van de gronden der waarheid noch verdere volmaaking
Hand grypen. Dat iemand de bekwaamheid
heeft om zekere proeven of verflandelyke onderzoekingen
goed te doen , voldoet nog niet om
zig in zekere gevallen op zyne uitfpraake zeker te
kunnen verlaaten, omdat het nog altyd daarop aankomt
, of hy zyne bekwaamheid wel behoorelyk
aan-

tï6 Zevende Opheldering. O vit
aangewend, en met alle naatuvkeurigheid waargenomen
en onderzogt heeft dat gene s waarover Wy
zyne onderrigting verlangen. Niet minder zyn de
zwaarigheden, welken by het beproeven van de op*
regtheid der Getuigen en der zaake kundigen ont.
moet kunnen worden. Hoe gemakkelyk is het voor
arglistige Lieden om braave menfchen onder het
masker van eerlykheid en vroomheid te bedriegen,
en hoe menigwerf kan zelfs de opregtfte mensch in
verlegenheid geraaken , om niet zuiver ronduit te
durven zeggen , wat hy als waaragtig erkent, omdat
uit hoofde van de omftandigheden daardoor meer
kwaads dan goeds gewerkt zoude worden» Ook
kan het gebeuren, dat men hem» welke anders alle
gezag verdient te hebben , niet wel verftaat, en
daardoor verleid wordt tot werkdaadige dwaalingen,
welken het geweeten in verwarring brengen ,
doch waaraan men zig te minder toevertrouwt iets
te verbeteren, naar maate het aanzien van hem*
op wiens kwaalyk verftaan voorftel wy deeze kennis
als zekere waarheden aangenomen hebben, grooter
is.
Worden de leeren van groote Mannen ons door
anderen , 't zy by monde of gefchrifte , overgele*
verd,dan zyn 'er nieuwe moeijelyke beproevingen
noodig, of ook die perzoonen , door middel van
dewelken wy tot zodanige kennis geraaken , bekwaam
en opregt genoeg geweest zyn , om alles
zonder verandering te behouden. De dagelykfe ondervinding
leert, dat een berigt in iederen mond*
waardoor het voort verhaald wordt, altyd eenige
veran-

dm zekerjlen weg tot Wpheïd. ïaj>
Verandering ondergaat, en dat een affchrift of af*
druk zelden zo geheel met het oorfprongelyk overeenkomt
, dat niet eenige fchryf- of drukfouten,
zelfs by de naauwkeurigfte nazieninge, zouden overgeflagen
zyn. Daardoor zyn in alle Werken, welken
door een reeks van affchriften uit affchriften uit de
oude Weereld zyn bewaard gebleeven, verfchillende
Leezingen in menigte, gelyk by voorbeeld MUI
in het Nieuwe Testament alleen, uit de vergelyking
der hem bekende Handfchriften, 30000 verzameld
heeft. Het beoefenen der oordeelkunde, hoe men
de echte Leezing weder zal uitvinden, is een uitgebreide
geleerde arbeid, welke groote belezenheid
en fchrander onderzoek vordert. " ,
Als God zelf de menfchen onderwees, zouden
zyne uitfpraaken onbetwistbaar het hoogst gezag
verdienen te hebben, zodat wy ze met de grootfte
zekerheid zouden kunnen gelooven. Dan of eene
leer, die als eene van God afdaalende Openbaaring
wordt opgegeeven, God in de daad ten oorfprong
hebbe , of zy ons goed overgeleverd zy, en of wy
haare woorden ook wel verftaan en uitleggen , dit
verdient een allergeftiengst onderzoek, omdat het
eene onvergeeflyke ligtvaardigheid en de groffte beleediging
van God zoude zyn, om dwaalingen onder
zynen Naam als met zyn gezag te ftaaven.
Maar weinige menfchen hebben tot deeze moeijelyke
beproeving, als zy gefchiedkundig gedaan zal
worden , de noodige voorverëischte kundigheden ,
tyd en arbeidzaamheid : Doch ze is ook voor een
zelfdenkend mensch niet noodig.
Wan*

isg Zevende Opheldering. Ovef
Wanneer God zelf een onderwys mededeelt, daii
heeft het zelve zekerlyk alle volkomenheden, welken
verëischt worden om eene volmaakte, genoegzaamé
en werkdaadige kennis te bezorgen. Maar .
hiertoe wordt gevorderd, dat men niet blootelyk de
leerftellingen woordelyk leert kennen , maar ook
haaren zaakelyken inhoud aanfchouwend denkt: dat
nien verder van derzelver waarheid duidelyk bewust
is, by gevolg de gronden der waarheid tevens bevat
en dat men eindelyk een klaar begrip heeft,
hoe dezelven op de natuur der dingen en onze
gantfche omftandigheid kunnen toegepast worden,
omdat wy anders daarvan geen behoorelyk en volkomen
gebruik kunnen hebben. Hieruit volgt dan,
dat alle Leeren , die uit zuivere goddelyke Openbaaringea
gekend worden , een duidelyk inzien des
verflands in derzelver inwendige kenmerken der
waarheid en derzelver overëenftemminge met het
goddelyk Natuurplan, moeten verfchaflën, en daaraan
heeft derhalven ieder denkend mensch een zeker
kenteken, waaraan hy waare goddelyke onder*
rigtingen zo wel van valfche, als verkeerd begree*
pen Openbaaringen, zonder eenige moeijelyke kunstgeleerdheid
kan onderfcheiden.
Dewyl ik my elders (*) zeer breedvoerig over de
regelen van voorzigtigheid in het Geloof verklaard
hebbe voor hun , welken deswegens onderrigting
be-
(*) In het gantfche vierde Hoofdftuk myner dnküung des toert-
fchlichen Verjlandes zum regelmasfigen Beftreten nach mëglichst voli-
tmnmwir Erkendtnlsz.

den zeker Hen weg tot Wysheid. I2

B E R I G T
V A N D E N
U I T G E E V E R .
By de uitgaave vau dit ftukje hebben wy den Nederduitfchen
Leezer niets anders te berigten, dan
dat uit des Schryvers opdragt van hetzelve aan de
Leden van de Godgeleerde Faculteit op de Koninglyke
Fredriks • Univerfiteit te Halle, de Heeren J.
S. Semler, J. A. Noesfeit, f. L. Schulze, G. C.
Knapp en A. H. Niemeyer, blykt, dat deeze voortreffelyke
Godgeleerden den Heer Steinhart met de
waardigheid van Leeraar der Godgeleerdheid , in
Hooimaand des voorleeden Jaars, vereerd hebben.
De reden, waarom dit Stukje zo lang is agtergebleeven,
zegt de Schryver in een kort voorberigt,
't welk niets anders behelst, en wy daarom zo min
als de Opdragt noodig geoordeeld hebben hier vertaald
te geeven, niet geweest te zyn een gebrek
aan ftoffe, want zyn voorraad is zelfs zeer groot,
maar aan tyd.
Ook berigt de Heer Steinhart daarin, dat hy binnen
kort drie Predikatiën, als eene Bylage tot dit
Stukje zal uitgeeven , omdat hetzelve van te weinig
werkdaadig belang is voor veelen zyner Leezeren
; maar dat hy zyne beloofde Aanmerkingen
over de Verbetering der Schooien , om redenen,
hem daartoe beweegende, in een byzonder Werk
zal voordraagen.
* Ge-

Berigt van den Uitgeever,
Gelyk wy de Vertaaling deezer Predikatiën reedi
by de Nieuwspapieren hebben aangekondigd, zullen
wy , het oorfpronglyke uit Duitschland ontvangende
, dezelven zo Ipoedig mogelyk vertaaien en
ter Drukpersfe bezorgen; zo als ook het bovengemelde
Wcrk over de Verbeteringen der Schooien;
het welk wy met allen grond kunnen verwagten
allergewigtigst te zullen wezen, blykens hetgene
de Heer Steinhart daarvan in 't verfchiet laat zien,
in de Voorredenen van het Werk, waartoe deeze
Ophelderingen behooren: verder op ons neemende
om alles wat uit de pen van deezen bekwaamen Schryver
komt, en voor onze Landgenooten gefchikt
is, in een Nederduitsch gewaad verkleed,hun aan
te bieden.
Den suften van
Lentemaand.
1787.