It wurk fan Gysbert Japix n-2 - Tresoar

1
•' K M;
.
.'J
1
':I'Æ
1
f ' ••• .,; : : : ":
f fe
f ; vÆ®ëï ^Ê
Wi
••' 0
' • / • • "
,
1b
•üK»r^;--ü
fflBSn
~j|
sB 1
~m

wumkes.nl

IT WURK FAN GYSBERT JAPIX
wumkes.nl

Nr. 710
CIP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG
Breuker, Philippus
It wurk fan Gysbert Japix / Philippus Breuker. - Ljouwert
[Leeuwarden]: Fryske Akademy. - 111.
I: Tekst yn facsimile, II: Oerlevering en ûntstean. -
Proefschrift Vrije Universiteit van Amsterdam. -
Met bibliogr., lit. opg., reg.
ISBN 90-6171-710-8
SISO frie 853.6 UDC 839.2"16" (043.3) NUGI 951
Trefw.: Friese letterkunde ; geschiedenis ; 17e eeuw / Japix, Gysbert.
© Fryske Akademy, Ljouwert 1989
Fan dit boek mei neat fermannichfâldige en/of iepenbier makke wurde troch
printsjen, fotokopiearjen, it meitsjen fan mikrofilm of op hokker oare wize dan ek,
sûnder dat de Fryske Akademy yn 't foar skriftlik tastimming jûn hat.
Foarsafier't it meitsjen fan kopyen út dizze útjefte tastien is op grûn fan artikel 16B
Auteurswet 1912 j°, it Beslút fan 20 juny 1974, Stbl. 351, lykas wizige by it Beslút fan
23 augustus 1985, Stbl. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, moatte de dêrfoar wetlik
ferskuldige fergoedingen foldien wurde oan de Stichting Reprorecht (Postbus 882.
1180 AW Amstelveen).
Foar it oernimmen fan part(en) út dizze útjefte yn blômlêzingen, readers en oare
komplikaasjewurken (artikel 16 Auteurswet 1912) moat kontakt opnommen wurde
mei de útjouwer.
Printe by it Administratyf Sintrum 'Oostergo', Mitselwier.
wumkes.nl

VRIJE UNIVERSITEIT TE AMSTERDAM
It wurk fan Gysbert Japix
I. Tekst yn facsimile
II. Oerlevering en ûntstean
ACADEMISCH PROEFSCHRIFT
ter verkrijging van de graad van doctor aan
de Vrije Universiteit te Amsterdam,
op gezag van de rector magnificus,
dr. C. Datema,
hoogleraar aan de faculteit der letteren,
in het openbaar te verdedigen
ten overstaan van de promotiecommissie
van de faculteit der letteren
op donderdag 14 september 1989 te 13.30 uur
in het hoofdgebouw van de universiteit, De Boelelaan 1105
door
PHILIPPUS BREUKER
geboren te Schingen
FRYSKE AKADEMY, LJOUWERT
1989
wumkes.nl

Promotor: prof. dr. A. Feitsma
Copromotor: prof. dr. L. Strengholt
Referent: prof. dr. H.D. Meijering
wumkes.nl

Ynhâld diel II
Twadde bân
6. Taheakke: Ikonografy 431
7. Beslút 466
7.1. Untliening, imitatio, aemulatio 466
7.2. It wurk fan Gysbert Japix neffens aard en ûntjouwing 467
8. Gearfetting/ Samenvatting/ Summary 470
8.1. Koarte gearfetting 470
8.2. Uitgebreide samenvatting 479
8.3. Concise Summary 510
9. Noaten 520
10. Bylagen 561
10.1. Publikaasjes fan P.C. Geestdorp 561
10.2. Datearre lokalisaasje fan F. Junius F.F. fan 1642 oant 1654 562
10.3. Oersjoch fan wurksumheden fan S.A. Gabbema fan 1647 oant 1663 564
10.4. Utlittingen fan GJ oer taal, folk en skiednis fan Fryslân 567
10.5. Datearrings fan teksten fan GJ 569
10.6. Parallellen: topoi en standertmotiven 569
10.7. List fan ynstellingen en antikwariaten dy't frege binne nei santjindeieuske
GJ-útjeften 570
11. Literatuer 574
11.1. Boarnen en parallellen fan GJ 574
11.2. Oare literatuer 586
12. Registers 619
12.1. Teksten fan GJ 619
12.2. Persoanen 621
Fotoferantwurding 630
wumkes.nl

wumkes.nl

DIEL II
Oerlevering en ûntstean
TWADDE BAN
Bylagen, gearfettingen en apparaat
wumkes.nl

wumkes.nl

6. Taheakke: Ikonografy
Alles wat ik oan portretten en bylden fan GJ fûn haw folget hjir, foarsjoen fan bysûnderheden
út literatuer en argivalia. Likegoed bliuwe der nochal wat kopyen út it
begjin fan de njoggentjinde ieu, dêr't net fan út te meitsjen is wa't se makke hat of
hoe't se oerlevere binne.
De folchoarder fan behanneljen is chronologysk. In besprek bestiet meastal út trije
parten: omskriuwing, skiednis en ynterpretaasje. By de minder belangrike ôfbyldingen
lykwols is der foar de beide léste ûnderdielen net altyd stof.
Yn de earste ófdieling folget op de koarte omskriuwing fan makker, datearring en bewarplak
in beskriuwing fan it byld mei sa mooglik in ferwizing nei it brûkte foarbyld
en mei opjefte fan eventuele reproduksje yn Skriuwers yn byld 1: Gysbert Japicx
(Borgers 1966). By útsûndering wurde oare werprintingen neamd. De identifikaasje
fan foarbylden is grif by krekter ferliking te ferbetterjen.
Yn it twadde part steane gegevens oer ûntstean en oerlevering en earste
iepenbiere reproduksje.
It tredde jout sitaatsgewize útspraken oer it karakter fan it wurk sels en fan de útbylde
persoan. Sels haw ik my oan stylkritysk of psychologysk kommintaar amper of net
weage.
Wol meitsje ik by de direkte kopyen in opmerking oer de gelikenis mei it oariginele
portret (nr. 1) of de ôfhinklikheid fan oare kopyen. Ekgean ik nei hoe betrouber oft it
oarigineel nei mear as ien restauraasje wurden is en hoe't de opmerklike ferskillen
yn GJ's wezen tusken de nûmers 1 en 2 ferklearre wurde kinne.
Net opnommen binne ôfbyldingen dy't makke binne nei oanlieding fan it wurk
fan 'e dichter of foto's fan útfierings. Fan it earste, seldsume soarte wol ik lykwols op
dit plak ien foarbyld àl neame. Dat is in mei wetterferve kleure tekening fan Sjolle
Kreamer en Tetke (tekst 7) by de werprinting fan de tekst yn in eksimplaar fan in los
stikje Friesche rijmlery út Suringar's Friesche almanak foar 1827 (yn BS 8c I,
PBF).
1. Skilderij [Matthijs Harings] 1637 (FM, ynv. nr.579)
Oaljeferve op hout, 67,7x55 sm. Oant healwei it lichem nei rjochts, yn ovaal. Klaaid
yn swart wammes. mei brede, platte wytkanten kraach. Lyts kinburdsje en sikje,
koartknipt, donker hier. Grize eftergrûn. Yn lofter boppehoeke: Ætat:34/Ao 1637.
Yn swartferve ekenhoute list mei fergulde bys yn 'e deikant. Taskriuwing oan
Matthijs Harings (sj. 2). Neffens de ynvintariskaart restaurearre ca. 1922 troch De
Wild en yn 1965 troch N. van Bohemen, mar ek yn 1936 (sjoch hjirnei). Foar it earst
ôfbylde yn Brouwer e.o. 1936. De foto yn de ed. Brouwer 1966 liket makke te wezen
fan de ôfdruk yn de ed. 1936. Yn Skriuwers yn byld (1966) nr. 1. (Yll. 1 en 31.)
Skiednis
Foar it earst neamd yn in brief fan J. Scheltema fan 30-9-1806 oan E. Wassenbergh
(Hs.1326, PBF): "Is het wel aan UHGel. bekend? dat Koopmans bij toeval te Bolsward
het origineel schilderij van de afbeelding van G.J. bekomen heeft, het is redelyk
fraij geschilderd en wel geconserveerd." Dit skilderij is fêst ien fan de "3 conterfeijt-
wumkes.nl
431

' " ' IWM !•
•y^.^1
4" - ' V'' ; *
» • Wff
W.
.»»•HS
^ : " N
• Ä j
V : V' ::;
§&•
f 1
'
•î,3 ... .:;*
W'
&^V'^>Ï
!^

sels van w mr. Gijsbert cum uxore die Antie Arjans sijn besproocken" (ynvintaris GJ,
Bols Q 16, 8-10-1666, RAF). Foar't neist wie it ek ien fan de "ses schilderijen aande
wand soo cleijn als groot" yn de griene keamer, of ien fan de "neegen schilderijen soo
cleijn als groot" yn 'e bûnte keamer of fan de "vijff schilderijen" yn't foarhûs, dy't
neamd wurde yn it stjerhûs te Burchwert fan 'e widdo fan Adr. Grons, Yttje Buwalda.
Dêr wie doe noch de hiele boedel fan har skoanmem, Antie Arjens (1755;
Wûnsdl P3, omsl.31, RAF; Halbertsma 1827, 350). By Rinse Koopmans hong it op
syn simmerferbliuw op Boppebuorren te Koudum (Lijst ,.. Friesche Oudheden
[1827? e.f.], nr. 100; argyf FG, FM). Mei tuskenkomst fan G.T.N. Suringar, skoansoan
fan Koopmans, skonk A.J. Cnoop Koopmans, pakesizzer fan deselde, ityn 1857 oan
it Friesch Genootschap. Dy syn heit, WJ. Cnoop Koopmans (1800-1849), hie it al
oan it FG tatocht, mar "bij gebrek van een geschikt lokaal tot plaatsing" wie it noch
net oerdroegen (not. 24-12-1857, argyf FG, FM; 30ste Verslag van het FG, 1857-
1858).
De groep fan trije dêr't it yn 1666 by heard hawwe moat, sil fierders bestien hawwe út
it portret dat tagelyk mei dat fan GJ yn 1857 troch de famylje Cnoop Koopmans oan
it FG skonken waard en dat lang oansjoen is foar de byltenis fan Sijcke Salves, de
frou fan GJ, en in tredden dêr't ik aansen op kom. Earst moat besocht wurde de identiteit
fan de frouljusfïguer op it twadde fêst te stellen. Dat wurdt foar it earst ca. 1827
neamd, doe't it yn it besit wie fan G. Koopmans te Bolsert, in broer fan Rinse Koopmans.
It hjit dan: "Zeer waarschynlyk het Portret van Syke Salvus egtgenote van
Gysbert Jacobs" (Lijst ... Friesche oudheden, nr. 112, argyf FG, FM). Neffens de
ynvintariskaart (nr. 580) is it yn oaljeferve op paneel (70,5x55 sm.) it portret fan in
frou oant hast healwei it lichem nei lofts. Se is yn it swart klaaid mei twa fertikale
bannen mei in blommepatroan oer't boarst en by de oanset fan de mouwen is in ferheging
mei toskrâne. De kraach is run, plat en wyt, de wite kap op 'e holle hat stive
nei foaren útsteande kleppen. Yn 'e rjochterboppehoeke fan 'e griisswarte eftergrûn
stiet: Ætat: 35/Ao 1628. It skilderij sit yn in swartferve ekenhouten list mei fergulde
bys yn 'e deikant. Neffens deselde kaart waard it foar 1922 restaurearre troch De
Wild út Den Haach, en mear wurdt dêr net fan sein, ek net dat it yn 1936 nochris
barde (108ste verslag FG (1936) 14). Op grûn fan 'e leeftyd fersmyt Van Loon 1892 de
opfetting dat it om it portret fan Sijcke Salves gean soe, mar hy lit him net út oer de
fraach wa't it dan wol is en oaren nei him hawwe dat likemin dien. Ik tink dat it
Sijcke har mem, Aelcke Lenarts Flasmar is, sûnt 1621 skoansuster fan Matthijs Harings,
deselde dy't GJ syn portret yn 1637 skildere. Aelcke har âlden trouden om 1590
hinne (Van der Meer 1964a,41-42). Hja ferfear mei dochter en skoansoan yn 1637 nei
Bolsert en wenne grif by har yn. Sij moat it wêze, foar wa't GJ yn 1654 in grêf foar in
folwoeksenenien betelle (4.2.5.1).
As dizze identifikaasje doocht, dan hat it tredde portret fêst Sijcke Salves west. It sil
as pendant fan GJ sines ek wol yn 1637 troch Matthijs Harings, har omke, makke
wêze. Sij waard dat jiers tweintich en miskien stie se der wol sa jeuchlik op dat har
mem, dy't minder yn jierren mei GJ skeelde as sij, letter foar GJ syn frou oansjoen
wurde koe. It hat alle káns dat it portret yn 1755 noch yn 'e famyljeboedel siet, omdat
dêr alles fan Antie Arjens foar't neist noch by elkoar wie. It kin dêrom best nochris
foar't ljocht komme. It is te ferwachtsjen dat der "Ætat: 19 (of 20)/Ao 1637" op
stiet.
wumkes.nl
433

It is my in riedsel wêrom't GJ syn portret net foar de ein fan 1936 reprodusearre is
en likemin brûkt waard as foarbyld foar de nije útbyldingen, dy't foaral nei 1920 ûntstienen.
In fersyk oan it FG om it foar in útjefte te brûken haw ik mar ien kear fûn
(fan P. Noordhoff te Grins yn 1931). Neffens de ynvintariskaart fan it FM út 1962 soe
it foar 1922 restaurearre wêze, mar dêr haw ik neat oer fûn (mar ek net spesjaal om
socht), wol dat it op 4 novimber 1936 werom wie fan in restauraasje yn it Ryksmuseum
te Amsterdam, dy't tige slagge neamd wurdt. Dy restauraasje wurdt op de ynvintariskaart
net neamd. It byld dat Brouwer 1936 jout, sil it skilderij wol werjaan sa't
it nei de restauraasje fan 1936 wie, want dy útjefte ferskynde begjin desimber dat jiers
(argyf FG C9, FM).
Ynterpretaasje
Halbertsma 1824,9: "Naar den lichame moet GIJSBERT niet kwaad gevormd zijn
geweest, indien de rest enigzins aan zijn hoofd beantwoordde. Bij den eersten opslag
heeft zijn gelaat niets bijzonders, dan dat men aan de effene en ongedwongen plooi
van het geheel zeggen zoude: "Die man houdt van recht en slecht". Nauwkeuriger
bekeken toont het evenwel, zonder scherp getekend te zijn, meer karakter. Het opene
oog is oprecht, de knevelbaard geestig, bijkans onmerkbaar zweeft over zijn wezen
de zachte lach der goedaardigheid, terwijl het een en ander veredeld wordt door weigevoede,
regelmatige en rustige trekken, die onze verbeelding wel iets van de klassieke
vormen der Grieksche hoofden herroepen".
Bowring 1829,16: "lts expression is that of hundreds of English faces, particularly of
the same period, tinged, however, with a gloominess very unlike his poetry, but probably
the result of indisposition."
J.H. Halbertsma s.j. (nei 1862?) (250 Hs., PBF): "Het geschilderde portret geeft u
ronde welgevoede, ronde trekken" (sjoch foar de kontekst de folsleine passaazje by 2,
Ynterpretaasje).
Kalma 1938,189: "Mathijs Harings moat dy eigenskip yn de dichter [selsirony] forstien
hawwe do't hy syn portret skildere; de mûle sprekt net fan wilskrêft, mar hja liket
to glimkjen út hjarsels, biskieden en ynnimmend. Fen de eagen dêrfoaroer is wis
dat hja skrieme kinne, like goed as glimkje en strielje fan blidens".
Gosses 1940,137 (neffens foto yn Kalma 1938): "dat dimmene, stille, fromme
antlit".
J.J. Kalma 1963,9: "Syn petret fan 1637 lit in man sjen, dy't net botte wilskrêftich is,
immen dy't hwat spotsk glimkje kin om de dwaesheden fan it libben, mar ek skrieme,
net ien, dy't syn plak foun hat en it libben treast is".
Brouwer 1966a, 7: "Het hoge voorhoofd; de lange smalle neus; de ernstige, onderzoekende,
en haast melancholieke ogen. De mond verraadt de gevoeligheid en de kwetsbaarheid
van de geportretteerde, en het geheel geeft de indruk van een
aristocraat".
Brouwer 1967,46-47: "Dat portret sil faeks hwat idéalisearre wêze, mar moat dochs
wol de dichter yn syn wezen troffen hawwe: it is in langwizich gesicht, mei in hege
foarholle, kleare eagen dy't jin lyk en hast ûndersykjend oansjogge, in lange smelle
noas, in gefoelige mûle; in fyn en ynnimmend gesicht, dat tsjûget fan yntellekt en artistisiteit
en dat hwat aristokratysks oer him hat. In earnstich gesicht ek, suver hwat
to earnstich foar in man fan syn jierren; in man mei reserves, hwat introvert. Ien mei
it folk, mar der ek útkippend; mei in iepen each foar it karakteristike yn libben en
434 wumkes.nl

miiisken om him hinne, mar ek ôfstânnimmend yn literaire skepping en leauwe. In
strider sil er net alderearst west hawwe, gjin oanfaller, wol in úthâlder, ien dy't stiet
foar hwat er goed achtet. Syn langst gyng der sûnder mis nei út in "stil en rêstich libben"
to lieden".
Mulder 1966: "Bijna een modern gezicht met die juk- en kaakbeenderen zichtbaar.
Een mooie neus vooral. Het haar kort Amerikaans ... Een man tegen de middelbare
leeftijd aan, zeker in die tijd, 1637, en toch is het een portret van een jonge man,
rimpelloos het hoge voorhoofd en ook rond de ogen geen rimpeltje. Misschien was
Matthijs Harings een luie schilder, die zich niet ophield met rimpeltjes. Of was Gysberts
vrouwtje van 21, Syke Salvesdochter, wellicht de oorzaak van zijn jeugdig voorkomen?
In ieder geval is de dichter Gysbert Japicx mooi op tijd op portret gekomen
om de geschiedenis in te gaan als een knappe man ... Het portret van Gysbert Japicx
had me altijd getroffen als de beeltenis van een eenzaam man. Ik weet nu, hoe
dat kwam. Niet van dat portret. Gysbert Japicx kijkt je bepaald niet afwerend aan.
Hij heeft vriendelijke ogen. Je zou hem bijvoorbeeld best de weg durven vragen en
hij zou je die exact wijzen, want een dromer in 's levens wijngaard lijkt hij allerminst.
Die indruk van eenzaamheid kwam blijkbaar uit andere bron: de literairhistorische".
Wat my oangiet, ik soe in oardiel oer it karakter fan 'e portrettearre persoan net
jaan wolle sûnder ek acht te slaan op de âldst beskikbere foto en op de âldere kopyen.
It FM hat in stikmannich âlde foto's fan it portret, mar spitigernôch binne se net datearre.
Ik hâld dy dêr't in donkere râne om it gesicht hinne sit foar de âldste, âlder yn
alle gefallen as it skilderij sa't Brouwer 1936 it jout. De foto is foar yn diel I reprodusearre.
Ferlike by Brouwer, dy't sa't ik al neamd haw foar't neist it skilderij jout sa't it
nei de restauraasje fan 1936 wurden wie, is it gesicht op dy foto smeller. Dat is it dúdlikst
by it lofter wang, mar ek rjochts sit troch in justjes oare ljochtferdieling wat minder
fleis om 'e kaak. By de restauraasje fan 1965 is it gesicht noch foller wurden, sa't
te sjen is yn Skriuwers yn byld (1966) 1. Dêrtroch wykt it portret yn syn tsjintwurdige
steat frijwat ôf fan de smelle tekening op de âlde kopyen 2,12,14 en 15. It syklike dat
Bowring yn it oarigineel observearre en dat yn de kopyen 12,13 en 14 oan de walen
ûnder de eagen út liket te kommen, is der net mear oan te sjen. In oar ferskil sit him
yn 'e kraach, dêr't nei de beide restauraasjes fan 1936 en 1965 gjin spoar fan tearen
mear yn te sjen is. Op de neamde foto falie dy lykwols ek amper of net op. Hiel opfallend
binne dy tearen yn de gravuere fan Jan Jaapix (2). Yn hoefier oft op 12,13,14 en
15 dy tearen - en dat jildt miskien ek foar it smellere gesicht - weromgeane op nr. 2,
moat ik yn 'e midden litte. In oare mooglikheid is dat de tearen op it oarspronklike
skilderij by in ûnbekende restauraasje yn 'e njoggentjinde ieu weiwurke binne. It
syklike dat Bowring seach en dat op de âldste foto net te sjen is, soe dan ek ferdwûn
wêze kinne (sj. fierders 15, Ynterpretaasje).
Yn in oar opsicht liket it gesicht nei de restauraasje fan 1965 wer mear as op de foto
by Brouwer 1936 op dat fan de âlde kopyen. Mûle en eagen binne op dy âlde kopyen
sêfter, suver wat skou.
Oare kanten fan de ynterpretaasjeproblematyk kin ik as net-saakkundige spitigernôch
neat oer sizze. Dochs soe in ûndersyk nei de klaaiïng en de hiele wize fan útbyldzjen
faaks syn nut hawwe, foarsafier't se mooglik de status fan 'e portrettearre
persoan útdrukke. In begjin hat J.J. Kalma 1962 makke, al giet it him foaral om de
wumkes.nl
435

ûnderskieding fan âlderwetsk en nijerwetsk. Strange stânsregels oangeande
klaaiïng, fêstlein yn foarskriften as yn it santjinde-ieuske Dútslân bygelyks, lykje der
yn ús lân net west te hawwen, mar alhiel frij wie it hjir fan datoangeande grif net, sa't
in oerflakkige ferliking fan portretten út dy tiid fuort sjen lit. Trouwens, GJ sels wiist
dêr yn in gedicht ek op (bis. 52,21-24):
Sijde, Doeck, Forwiel in Lecken,
Krigget Minsche' (om so to sprecken)
Fen om heag, om, lijts in great,
Yn to klaeyen, elck ney steat.
Wat Hilarides (sj.2, Ynterpretaasje) bedoelt as er seit dat GJ "sijne laatste daagen in
een ander vertooninge van gewaat ... bekend sijn geweest", wit ik net.
2. Klisjee (mei ôfdrukken) Jan Jaapix 1687 (FM, ynv. 636)
Gravearre koper, 19x13,2 sm. Oant healwei it lichem nei lofts, yn ovaal. Yn spegelskrift
dêromhinne: GIJZBERT JAAPIKS. Friezne taal-in-rijm-wittige wijze holle;
loftsûnder: Jan Jaapix fac:; rjochtsûnder: M. Haarings ping.; yn de boppehoeken:
Sljuecht in Rjuecht/ Aâd 34,1637.; ûnder: achtrigelich frysk fers, "For't ljuecht helle
trog Joh: Hilarides. 1687". Efterglês yn swarthouten listke mei fergulde bys yn 'e deikant
(ynventariskaart FM).
Foar it earst brùkt foar ôfdrukken dy't yn santjinde-ieuske útjeften fan de Friesche
Rymlerye ynfoege waarden, en op 'en nij foar E. Epkema syn tekstútjefte fan 1821.
Ek los. Lettere ôfbyldingen geane werom op ien fan dy beide ôfdrukken. Yn Skriuwers
yn byld (1966) de twadde fan lofts op it efteromslach. Eksimplaren op giel en
oranje papier (fan elk ien yn FM: P 1067, 3; P 1067, 4). Yll. 32.)
Skiednis *„'
Opdracht ta it meitsjen joech Antie Arjens, de omkesizzer fan GJ (Halbertsma
1827,348). Mei it útfieren fan dy opdracht hawwe twa lju anneks west, Jan Jaapix en
J. Hilarides, dy't o^n de ynrjochting fan de plaat te sjen mei elkoar oerlein hawwe
moatte. De gravuere is grif makke neffens it ûnder 1 beskreaune skilderij, dat Antie
Arjens yn eigendom hie. Dêrom soe men tinke kinne dat de Bolserter sulversmid Jan
Jacobs Munnickhuys de graveur west hat (op de ynvintariskaart fan it FM bart dat
freegjenderwize), en net syn Dokkumer kollega Jan Jacobs Folkema, (cf. Feitsma
1966II 11-12), mar dy hat foar, dat er yn itselde plak wenne as Hilarides en dat fan
Hilarides yn 1686 - in jier foar de gravuere fan GJ dus - al in boek útkommen wie
mei in gravuere fan "J Jacobs" (Feitsma o.w. 123). Folkema, berne yn Makkum,
waard sulversmidslearling yn Dokkum yn 1664 en wie dêr master fan 1675 oant 1693
(Voet 1974,30). Munnickhuys komt as learling yn it Bolserter gildeboek foar yn 1651
en as master fan 1663 oant 1709. Hy is yn 1700 62jier(Civ. Sent. 39-9,7-11-1700, RAF)
en sil stoarn wêze fuort foar 27-3-1721, doe't yn syn plak in nije "gemeensman" keazen
waard (GA 81, Bolsert). Fan net ien fan beiden binne gravueres bekend dêr't har
nammen folút ûnder steane (meidieling drs. G.P. Karstkarel). Wol binne dy der fan
Jan Jaapix, Jan Jacobs en Jan Jacobs Silversmit. Neier ûndersyk is nedich wa't dêrmei
bedoeld wurdt of wurde.
Ofdrukken wurde foar it earst neamd yn in brief fan Joh. Hilarides oan S.A. Gabbema
fan 12-7-1687 (útjûn troch Feitsma e.o. 1965d I 215) It klisjee blykt yn 1793
yn 'e âlderlike boedel fan S. Braaksma te Bolsert te wezen (brief fan him fan 5-5-
436
wumkes.nl

•*••••( i ! .i' Ut.M , i-i i,, i' . K. • ' • . . • •
^ " " ••' ••••• •• •• .• i *i ! Î < • • • < . . ; • . . . ' . - ' i ,
>u i\.l l'-llii V>.'->'2i l • r.it • .ion '. . • ' '• •< i C>
IK- I. • •. i'; -f- v In ! i( i |i, .i:, -e, „ .. !,.
PllXZt: iôf-
5Z /arc /aap» f/i« AfartAys Harings) 16S7, Gysbert Japix. Neffens âlde afdruk fan it klisiee
(Ikon. 2).
wumkes.nl
437

[1793] oan E. Wassenbergh, Hs. 1326, PBF). Braaksma joech of liende it ("ik weet 't
niet", skriuwt Halbertsma) yn ruil foar túnfruchten oan J.H. Halbertsma, dy't it
J. Proost te brûken joech foar de GJ-útjefte fan Epkema yn 1821. De famylje fan
Braaksma frege it klisjee werom en skonk it yn 1862 oan it FM (Halbertsma, 250 Hs.,
PBF; not. FG 23-10-1862, FM).
Fan it fers ûnder de ôfbylding is yn it hânskrift fan Hilarides sels in Nederlânske oersetting
oerlevere (FLMD, Ljouwert, earder NLMD, Den Haach; cf. F. Muller 1853
opGJ):
Verduitscht uit de prent van Gijzbert Jaapix Friessche Taal-en-Rijmwettige
Wijze kop. oud 34.
Slecht en Recht, als die van Bolzwert.
Kon d'oude Roomsche taal, en Grieken rijmerijje,
Alleenig met verstand haar meesters hooft (bejblijje;
Soo kwaamt gij Bolswerd met uw Gijzbert veer te laat.
Neen, eerst moest Holland voor, die al haar konst bevaat.
Dat krachtig in het praat, meer glooret uit zijn oogen:
Daar hij't ons leeren woud, hoe wij haar al ov'rvloogen:
Hoe krachtig elk't verstand in woorden zeggen zoudl);
Als op elk Friezen kind een Gyzberts hooft (be)stond.
1). "zoud" ferbettere yn "kon[d]'\
Voor't licht gehaald, door J.H.
Ynterpretaasje
J. Hilarides 1687 (útjûn troch Feitsma e.o. 1965d 1,215): "Want het ons eenige vergenoegen
sal sijn; wanneer sijne laatste daagen in een ander vertooninge van gewaat
moogen bekend sijn geweest, en 't selve onder onge-oefende verstanden, de opspraak
niet ontgaan mach; dattet dan by U: Eed: [S.A. Gabbema] slechts in ons
mooge verschoond worden: dat wy soodaanigen meesterstuk opnaamen, als buiten
menschen bereik was, anders te kunnen hebben. Want wy op de hand van den kunstbeeldenaar
soo veel wel vertrouden; datter niemant bestaan sal te loochenen, dat de
waare trekken van dat wijze hooft, daar, naa haaren tijd, meesterlijk in vertoond
worden. En 't sal niet, als aan kenners, kunnen beduid worden, dat de plaat in haar
afslijten sachter beelden sal doen drukken, als de nieuheit van de snee, nuu te weege
kan brengen; om een jeugdiger gelaat te moogen verbeelden".
J. Halbertsma s.j. (nei 1862?) (250 Hs., PBF): "De plaat van Gysberts hooft vertoont
hem oud 34 Jaar; doch de trekken tonen iemand van 50. Het geschilderde portret
geeft u ronde welgevoede, ronde trekken. De plaat een scherp, bonkig, grof gelaat,
met hoekige en grove omtrekken. Ook ziet hij zwart en onvergenoegd".
C. Kramm 1859 (oanhelle neffens Eekhoff 1875,122): "[dat] met moeite en zorg bewerkt,
als geëtst, en met de drooge naald en de burin opgesneden is, waardoor er iets
vreemds, maar toch een gewilde kunstzin in doorstraalt".
De gelikenis mei 1 is dúdlik, mar it gesicht is safolle âldsker, dat de fraach by jin
opkomt oft de graveur dat net mei sin dien hat. Hat dy sels GJ goed kinnen, of hat dy
wurke neffens oanwizing fan Hilarides en hat dy him kinnen? Dat léste soe men hast
tinke om syn opmerking, dat GJ oan de ein fan syn libben oars klaaid wie (of der oars
útseach?) as op it portret fan 1637 (sj. hjirnei ûnder Ynterpretaasje). Yn alle gefallen
438 wumkes.nl

liket der my reden ta om de betrouberheid fan dit byld heech oan te slaan, heger as de
léste oardelieu dien is. Earst waard it wei efter 11 (sj.d.) en sûnt de publikaasje fan it
oariginele portret yn 1936 hat dat it nei efteren skood. GJ koe wolris in behindich
mantsje west hawwe, sels foar syn tiid, doe't de lju lytser wienen as wy no wend
binne.
3. Pintekening, anonym ca. 1750 (yn 81.1985.07)
Yn swart-wyt, neitekene neffens 2. Oant no ta net ôfbylde.
4. Pinsieltekening Adam Sijbel 1792 (yn 84.1985.07.)
Neffens 2. Sijbel (stoarn yn 1803, DTB 832, RAF) wie tegel- en petielskilder te Makkum.
Ferlykje it gedicht fan D. Lenige, Op it byldnis vin Giesbert Japiks trog Adam
Sijbel neij pinziele (sj. Brouwer 1962,161). Oant no ta net ôfbylde.
5. Net-útfierd vignet, A. ten Broecke Hoekstra 1813 (Hoekstra 1813, 140)
"Een Vignet, voorstellende
De Kerk en het daaraan naast gelegene gedeelte van 't dorp Holwert, in 't verschiet
GYSBERT JAPIX het oord wel eer door den Bard BERNLEF bewoond bezoekende,
wanneer deze in eene wolk verschijnt en den dichter G. JAPIX aldaar onder eenen
ouden boom voor 't volk zijne Vriesche Liederen zingende met eenen lauwer kroont
- de beeldtenis van G. JAPIX zal naar eene welgelijkende Schilderij vervaardigd
worden".
6. Untwerp boarstbyld Paul Joseph Gabriel 1821 (net fûn)
Net-útfierd ûntwerp fan "een kolossaal metalen borstbeeld, rustende op een voetstuk
van gepolijst graniet, zonder beitelwerk of krullen, omgeven door een ijzeren hek"
(Halbertsma 1824,XIV - XV). It boarstbyld soe makke wurde neffens de gravuere fan
Jan Jaapix (nûmer 2 hjirfoar), sa't ofte lieden is út de omskriuwing fan it monumint
yn de brief fan de fâden fan it St. Antoanygasthûs te Bolsert oan it stedsbestjoer fan
10-10-1821, dêr't ek noch in pear oare bysûnderheden yn steane: " ... een monument
op te rigten verbeeldende het Borstbeeld van Gysbert Japix, grote styl, van metaal
gegoten, naar de teekening daar af nog voorhanden zynde, staande op een voetstuk
of pied de stal van graniet ofmarmer, voorzien van een karakteristiek opschrift,
en omgeven van een yzeren hek" (argyf St. Antoanygasthûs 322, Bolsert). As plak wie
tocht oan "het einde van de Nieuwmarkt tegen over de zogenaamde Spekboerspost,
ook zeer waarschynlyk tegen over het huis dat laatst door den verdienstelyken man
in zijn leven alhier is bewoond geweest" (brief fan de Bolserter gasthúsfâden fan 10-
10-1821 oan it stedsbestjoer, argyf St. Antoanygasthûs 321, Bolsert).
De beide tekeningen dy't der fan dit ûntwerp west hawwe, ha'k net fûn (neamd yn de
brief fan de "Commissie belast met ... " oan de gasthúsfâden fan 26 april 1822, yn
argyf St. Antoanygasthûs 322, Bolsert).
Skiednis
It útstel om in monumint foar GJ yn Bolsert op te rjochtsjen waard dien troch mr. D.
Jakles yn in gearkomste fan it Bolserter Nut op 1-10-1818 en fuort oannommen (Halbertsma
1824JX-XI). Jildkrapte makke dat it by in plan bleau, oant yn oktober 1821
de Bolserter gasthúsfâden it restant fan it saneamde "Separate fonds", grut ƒ 1501,90,
wumkes.nl
439

eskikber stelden (Keikes 1957, 149). Se dienen dat ek, omdat se heard hienen dat
"een zo verheven als achtingswaardig magistraatspersoon van onze provincie, die
geene relatie tot onze stad heeft; doch geheel doordrongen zijnde van gevoel voor de
taal onzer voorvaderen, en den prins der Vriesche dichteren eene hulde willende toebrengen
waar in zo het scheen zijne Landgenoten Bolswerds ingezetenen te kort
schoten, het vaste voornemen heeft opgevat, om bij de eerste gelegenheid binnen
deze stad het verlangden gedenkteeken op te rigten" (brief gasthúsfâden 10-10-1821
oan it stedsbestjoer, argyf St. Antoanygasthús 321, Bolsert). Dy magistraatspersoan
hat sûnder mis gûverneur I. Aebinga van Humalda west. De útfiering stuite doe lykwols
op oare beswieren: "In de eerste plaats oppert den Heer Halbersma namens de
kunstenaar Gabriel te Amsterdam de groote zwarigheid, dat er geene meesters in ons
Ryk gevonden worden die ooyt een metalen buste hebben gegoten, en het dierhalven
een waagstuk zoude zijn dit werk als eenen eerste proeve uit derzelver handen te nemen,
zo dat men hier toe tot den vreemde de toevlugt zoude moeten nemen, en anderdeels
vreest men dat het voetstuk met zyn aanbehoren, niet tegen het weer en andere
dergelykheden die hetzelven schade kunnen toebrengen, genoegzaam bestand
zal zijn, als het in de open lugt word geplaatst" (brief gasthúsfâden oan it stedsbestjoer
fan 26-4-1822, argyf St. Antoanygasthús 322, Bolsert). By "andere dergelykheden"
waard tocht oan "onvoorziene of opzettelyke Schadens" (brief gasthúsfâden
oan de "Commissie belast met het daarstellen van een gedenkteeken" fan 26-4-1822,
argyf St. Antoanygasthús 322, Bolsert).
It is net bekend hoe't de kommisje ta de kar fan P.J. Gabriel kommen is. Hy wie yn
Fryslân al bekend troch it monumint dat er foar J.H. Nieuwold yn 1820 yn de Grutte
Tsjerke te Ljouwert makke hie (Prov. Cie van Onderwijs 267, RAF). It ûntbleatsjen
fan dat monumint waard it earste evenemint yn in rige fan trije nasjonale feesten jier
oan jier, dêr't it Bolserter GJ-feest fan 1823 alhiel yn opset en útnoegings by oansleat.
Humalda wie presidint fan de kommisje dy't it ûnderwiisfeest fan 1821 tarette (Breuker
1978b,21; id. 1981d,14-17). It hat dêrom wol káns dat hy oanret hat om Gabriel
(Amsterdam 1785-1833) te freegjen. Dy hie yn 1820 "vooral op het gebied van de portretbuste"
al "een zekere vermaardheid". Yn opdracht fan J.H. van Kinsbergen hie er
foar it Keninklik Ynstitút te Amsterdam yn de jierren 1817-1819 bustes makke fan
P.C. Hooft, H. de Groot, P.P. Rubens, Christiaen Huygens en H. Boerhaave, en foar
de Kweekskoalle foar de Seefeartyn 1819 ien fan MA. de Ruyter(Van Daalen 1956,
86-90).
7. Boarstbyld Paul Joseph Gabriel 1822 (Martinitsjerke Bolsert)
"Het geheel vertoont het borstbeeld [80 sm.] van den dichter, uit statuari-carrarisch
marmer, met het onderschrift GYSBERT [op it byld stiet lykwols: GIISBERT]
IAPIKS, besloten in eene ronde nis [fan stuc], rustende op een voetstuk van hetzelfde
marmer [45,5 sm.], en dit weder op een pedestal van fijne granietsteen [170 sm.],
waarop de volgende inscriptie: Loytser! nim itfor Ijeaf; it iz sljuecht en rjuecht az dyfen
Boalsert ;en hieronder het jaar van oprigting 1823 [der stiet:"LOYTSER./NIM IT
FOR LIEAF:/IT IZ SLIUECHT IN RIUECHT/AZ DY FEN BOALSERT./ OPGE-
RIGT/IN HET IAAR MDCCCXXIII]. Deze geheele partij staat in eenen tempel,
basreliefswijze aangebragt, bestaande in een fronton met zijne twee pylasters en kapitelen,
voorzien van het noodige lofwerk. Alles is voorts omgeven en afgesloten
440
wumkes.nl

iïiïl*
I
ïSXmái.
*;mm m». ptßmm mm. m® mm 1
ï
i »M#»
Eli*
«*^r
1 1
1
1
,£i
ii
Il ïijl «.
ii. Pauljoseph Gabriel 1822-1823, monumint GJ yn 'e Martinitsjerke te Bohert (febr 1989)
w /
(Ikon. 7).
wumkes.nl
441

door een ijzeren hek van 11 tot 12 voeten lengte. De woorden der inscriptie zijn van
GYSBERT JAPIKS zelven, [út brief X, 331,26-27; it substantyf "Loytser" komt net
foar yn it wurk fan GJ; it is ôflaat fan it wol troch him brûkte tiidwurd "loytse"] en
door den Heer J. HALBERTSMA daartoe voorgesteld" (Halbertsma 1824.XVI-
XVII; Van Daalen 1956,92-93). It lofwurk bestie út "drie gebeeldhouwte thuilles en
een Louwerkrans". De krânse waard fergulde (argyf St. Antoanygasthús 324, Bolsert).
It boarstbyld waard makke neffens it portret fan Matthijs Harings (nûmer 1
hjirfoar; Halbertsma 1824,XVI). Fan it gehiel en fan it boarstbyld apart is in ûntwerptekening
bewarre (argyf St. Antoanygasthús 323, Bolsert).
Opiten op it feestdiner fan 7 july 1823 is in "Middelstuk met Buste" mei ynskripsje en
al, dat in bakker yn Amsterdam foar ƒ 65,- levere hie (argyf St. Antoanygasthús 324,
325, Bolsert).
Yn Skriuwers yn byld (1966) stiet in foto fan it boarstbyld allinne (nr. 51). (Yll.
33 en 35.)
Skiednis
Tusken 7 febrewaris en 26 april 1822, mar foar't neist net fier foar dy léste datum,
stelde J.H. Halbertsma de "Commissie belast met ... " foar om it byld net yn 'e iepen
loft te setten, mar yn in dêrta te meitsjen nis yn 'e muorre fan it suderbierhok
yn 'e Martini ("Besoignes" D. Jakles 7-2-1822; brief Commissie oan gasthúsfâden
fan 26-4-1822, beide yn argyf St. Antoanygasthús 322, Bolsert; sjoch foar de foarskiednis
ûnder nr.6). It plak wie sa keazen, dat it monumint "tegen over het graf van
den dichter" kaam (Halbertsma 1824, XXIII). Ut de rekkens foar it monumint blykt
dat Gabriel de buste en it fuotstik op 2 oktober 1822 al klear hie. It monumint yn syn
hiele hear en fear waard makke fan 10 oant 25 juny 1823 (argyf St. Antoanygasthús
324, Bolsert) en ûntbleate op 7 july 1823 (Halbertsma 1824,XXIII).
It boarstbyld waard foar it earst ôfbylde troch Van der Meulen 1875, 384 (neigravearre)
en it grutste part fan it hiele monumint yn SR 1923, nr. 26 (mei in farske
griene krânse foar de hûndertjierrige betinking).
Tusken dit monumint en wat yn 6 beskreaun is, moat it ûntwerpmonumint sitten
hawwe dat allinne bekend is út in wytferve houten makette, earder yn it St. Antoanygasthús
en sûnt ca. 1950 op it Bolserter stedhûs. Keikes 1957,150 nt. 2, moat him fersinne
as er dêr in útbylding fan 6 yn sjocht, dat ommers hiel wat oars is. As oergong
fan in stânbyld buten nei in boarstbyld yn in nis binnendoar is it skoan te pleatsen.
De makette sit yn in fitrine (48x48x76 sm. heech) en bestiet út in soarte pylder binnendoar
yn in timpel. Op in grûnflak (42x42x3 sm.) rest in plato (33,5x33,5x3 sm.)
mei fjouwer út 'e hoeken wei opgeande doaryske pylders (40 sm. heech), dy't in troch
fjouwer frontons (33x14 sm.) op friezen (41 sm.) omsletten piramidaal dak (15 sm.
heech) drage, dat - lykas elk fan de fjouwer hoekpeallen (16 sm. heech) fan in stek
(fan fjouwer kear tolve rechters fan 16 sm. heech) op it plato om 'e pylders hinne - bekroane
wurdt troch in oranje fakkel. Binnen yn de timpel stiet in blokfoarmich smeller
wurdend, pyldereftich objekt (33 sm. heech), dat fan boppen nei ûnderen bestiet
út in troch in piramidaal dak (3,5 sm.) ôftoppe kubus (6,5 sm.) mei healrûn bôge lege
nissen (4,2x2,5x6 sm. heech) yn twa foar elkoar oersteande siden, in blok (8x8x5 sm.
heech), in draachflak (9,5x9,5x1,5 sm.), in blok (12,5x12,5x13,5 sm. heech) en nochris
in draachflak (17x17x3 sm.). Op deselde siden as de nissen, mar dan fan it
ûnderste blok stiet: GIJSBERT JAPIKS / / LOIJTSER / NIM IT FOR LIEAF
442
wumkes.nl

34. Paul joseph Gabriel ca. 1822, makette fan ûntwerp-monumint (Ikon. 7).
wumkes.nl
443

IT /12 SLIUECHT IN RIUECHT / AZ DU FEN BOALSERT / / OPGERIGT
IN HET JAAR 1823
De makette is oant no ta net ôfbylde. (Yll. 34.)
Ynterpretaasje
Anonym 1822 (Vad. Letteroefeningen 1823II137): "Dezelfde [as yn Gabriel syn byld
fan Kening Willem I op it hynder] vaderlandsliefde blonk ook uit in het borstbeeld
van GIJSBERT JAPIKS ..."
P.J. Gabriel 1822 (Halbertsma 1824,9-10): "GABRIEL zelve, als een andere PYG­
MALION verrast door de schoonheden van zijn eigen werkstuk, zag in het borstbeeld
bedaardheid, goedheid, grootheid, zonder dat de kennis van GIJSBERTS karakter
zijn oordeel, gelijk het onze, bevangen hadde". Yn syn fizy op GJ as in
klassike Gryk stie hy net allinne (sj. ek 1.1.2). Halbertsma, mei wa't er oerlei by it
meitsjen, seach yn it portret fan Matthys Harings "iets van de klassieke vormen der
Grieksche hoofden", en S.W. Schippers prize Gabriel as in oare Phydias:
S.W. Schippers ca. 1822 (Halbertsma 1824,64; oersettingen jouwe Janzen 1923,339 en
Galama 1950,157):
IN GISBERTI JACOBI EFFIGIEM ARTIFICI GABRIELIS MANU EX MARMORE
CONFECTAM
I.
Sub pulchra GISBERTI nomen imagine cernens
Cum patriae cogor tum meminisse patrum;
Sed, GABRIELIS opus, mirans in marmore vultum,
Vivere me eredam tempora PRAXLTELIS.
II.
Quid te mirantem GABRIELIS, stulte, labores
PYTHAGORAE nomen tollere laude juvatl
Reete animas Samii transfundi sensit acumen:
Hic opus adspicio namque ego PHIDIACUM.
Janzen 1923,307: "It byld waerd makke sa it hjitte nei it oarspronkelik skilderstik, dat
prefester Rinse Koopmans to Amsterdam bisiet. De útfiering waerd prachtich en tige
treflik neamd en is dat yn wierheid ek. It is technysk in pronkstik fen greate wearde, in
juwiel fen byldhoukinst en ek de klassike omlysting is moai, mar it kopstik liket net
nei it oarspronkelik portret lyk as de kinstgraveur P. Velin dat makke hat nei it origineele
Skilderij fen Wybrand de Geest to Ljouwert. Gabriel hat it byld fen Gysbert to
moai makke, to "geflatteerd" lyk as de Hollânner it mei in basterdwird seit. Dat is tige
spitich, hwent, Gysbert wier yn wird en died, yn syn hânnelen wânnel en selsyn syn
uterlik in tige ienfâldich persoan en like yn neat op in klassike figuer út 'e Romeinske
ef Grykske âldheid. It bysûnder Fryske type yn syn wezen, yn syn hâlding
en antlit komt by dat boarstbyld alhiel net ta syn rjucht. As immen ús sei: "dat stelt
Aristóphanes, Aristoteles ef Caesar foar", den scoe men dat best oannimme
wolle."
Van Daalen, dy't gjin oardiel oer dit wurkstik fan Gabriel jout, neamt him yn it algemien
wol klassisistysk en ek eklektysk (Van Daalen 1956,86; mear yn bysûnderheden:
19-21).
7a. Gipsen ôfjitsels fan 7
Gabriel makke twa (neffens in oare boarne trije: Wumkes SDII 1934,267) gipsen ôf-
444 wumkes.nl

35. Paul Joseph Gabriel 1822, buste GJ (detail fan nr. 33).
wumkes.nl
445

jitsels fan syn GJ-boarstbyld. Ien dêrfan, set op in piëdestal fan hout, waard yn 1847
foar ƒ 42,- troch J.van Leeuwen kocht op 'e auksje fan F.D. Fontein (Catalogus
... boeken ... F.D. Fontein. Leeuwarden 1847, Friesche zaken 31 • eks
SBL). Van Leeuwen kocht it foar it FG (not. FG 30-3-1848, FM). Dit eksimplaa'r sil it
west hawwe dat mei Simon Stijl syn buste de seal sierde dêr't it FG op 29-10-1861 syn
hundertste gearkomste yn hold (Verslag FG 1861-'62, 34). Dyselde beide boarstbylden
stienen nest in jiermannich yn 'e biblioteek fan 'e Prov. Griffy (meid S ten
Hoeve). Optheden binne se net te fïnen.
In twadde eksimplaar liket ek yn it besit fan Fontein rekke te wezen want dy skonk
yn 1832 ien oan J.H. Halbertsma. Fontein hie it "bestemt voor de nis van zijn tent
maar hy is te groot en is niette verkleinen, dat spijt hem" (brief fan J.W. de Crane oan'
J.H. Halbertsma fan 8-6-1832, yn 6185 Hs., PBF). Dit eksimplaar skonk JH Halbertsma
yn 1854 oan de KB yn Den Haach (Wumkes, o.w.). It is net mear yn wezen-
Het gipsen afgietsel van de kop van Gijsbert Japix is vermoedelijk in 1967-70 verloren
gegaan, toen het gebouwvan de Koninklijke Bibliotheek om bouwtechnische redenen
inderhaast van de boekenlast bevrijd moest worden. Bij deze verhuisoperatie
zijn vele bustes gesneuveld" (brief dr. N.S.H. Jansma (KB) fan 1-10-1988)
Net ôfbylde. ''
446
ü>s
^m*?ï 36. KI mting 1823, penningplaat GJ (Ikon. 8).
wumkes.nl

8. Penningplaat Kleis Lanting 1823 (FM)
Boarstbyld mei dêrùnder "GYSBERT JAPIX" en "7 July 1823" yn ovaal (8,4x6,8
sm.). Liket mear op 1 (of in kopy) as op 2. Oant no ta net ôfbylde. (17/. 36.)
Skiednis
"Toen het laatste feest ter eere van G.J. gevierd is heb ik door den Frieschen Lantink
een [sulveren] penningplaat met het portret van G.J. laten drijven en daaronder den
dag der feestviering doen insnijden" (brief Jer. de Vries fan 22-11-1833 oan J.H. Halbertsma,
yn 6185 Hs., PBF). Der waard -"zoo wij meenen" - mear as ien fan makke
(Jer. de Vries en J.C. de Jonge, Nederlandsen gedenkpenningen verklaard ...
's Gravenhage/Amsterdam 1829 I, 131). Oant no ta net ôfbylde.
9. Tekening K.J. Sannes 1823 (FM, 10675)
Kopy yn easryndyske inket fan 2. Datearre en synjearre. Oant no ta net ôfbylde.
10. Tekeningen Otto de Boer ca. 1823
a. Lju, ûnder wa bern, foar it monumint yn 'e Martinitsjerke te Bolsert, yn potlead.
Net fûn. De datearring is mar rûsd. Ofbylde yn Skriuwers yn byld (1966) nr. 49.
b. Deselde haadfigueren op 'e foargrûn as by a., mei mear bern en sûnder froulju
op 'e eftergrûn; dêrom wol te identifisearjen as skoalmasters. It monumint is better
útwurke, mar is isolearre út syn omjouwing. Bewarre yn it sketsboek fan de skilder
(FM) en foar it earst reprodusearre yn Kroes-Ligtenberg 1952, neist bis. 41. Net yn
Skriuwers yn byld (1966).
11. Klisjee (mei ôfdrukken) Ph. Velijn 1824 (FM, ynv. nr. 637)
Gravearre koperen plaat (24,5x15,5 sm.) mei portret fan GJ nei lofts. Dêrùnder yn in
cartouche in hantekening fan GJ en it jier 1657 en in fjouwerrigelich frysk fers fan
[J.H.] H[albertsma]. Efter glês yn in swartferve houten list mei in ferguld akantusbyske
yn 'e deikant. Troch Halbertsma ta "Frieslands Kabinet van Oudheden" oan
it FG skonken (ynventariskaart FM). Makke neffens 1 (Halbertsma 1824, XXVIII)
en ôfprinte yn Halbertsma 1824 neist XXVIII. De hantekening fan GJ dy't Velijn ûnder
it portret neigravearre, is fan 7-1-1657 (3.3.3.2,22). (Yll. 37.)
Skiednis
Velijn krige ƒ 150,- foar it gravearjen en noch ƒ 7,- "voor het vertekenen van v.n. Portret"
(argyf St. Antoanygasthús 324, Bolsert). Dat soe betsjutte kinne, dat Halbertsma,
oan wa't er op 12 maaie 1824 de rekken stjoerde, opdracht jûn hat om de
earste ferzy te feroarjen. It portret foei sa't liket better yn 'e smaak as nr. 2. Derbinne
nochal wat neifolgings fan, oars as fan 2. Yn 1923, doe't it yn in trouwe kopy yn 'e begeliedende
artikels by it betinkingsfeest brûkt waard (SR 27 (1923) nr. 26; Bolswardsche
Courant 7-7-1923), hjitte it "Ien fen de best slagge petretten fen Gysbert Japiks"
(Bolsw. Courant, o.p.). Nûmer 2 waard by de betinking fan GJ yn 1908 brûkt, ûnder
mear yn: Feestwizer for it Gysbert Japiksfeest to Boalsert [Bolsert 1908]) en op
in ansichtkaart.
Ynterpretaasje
Halbertsma 1824 (XXVIII): "naar het oorspronkelijk pourtrait ... opgewerkt en
voltooid met dien uitslag, dat de gelijkenis zo volkomen is als men verlangen
mag".
wumkes.nl
447

• . •
'f~*\
lok'maester, sljuecht inrjuecht! inenm' teals T)enad in ainnie
It uwtschaaicl brod to huyn. Ysbrecker iz syn namnie;
Yn tinse in. teal, yn lunst in 't ojleonste rjiemmers fjoer,
Yn 't golle Friezne hert, soa GoRilIycke az natuwr.
37. Philip Velijn 1824, Gysbert Japix; mei ûnderskrifl fan JH. Halbertsma (Ikon. 11).
448
wumkes.nl

J.H. Halbertsma [1854]: "De graveur heeft het glimlicht in het linker oog zo flaauw
aan gegeven dat de dichter eenigzins scheel lijkt" (hs. oant. J.H. Halbertsma yn in eksimplaar
fan syn Lijst eener bijdrage voor Frieslands Kabinet van Oudheden. Deventer
s.j., 534 Hs., PBF).
Derbinne mear ôfwikings, dy't de oerienkomst mei 1 lytsermeitsje as dy fan 2 mei
1, It gesicht is foller wurden en de útdrukking fan eagen en mûle hat wat hurds krigen,
dat by neifolgings (mei in ta knevel útgroeide snor) ta kriichshaftigens laat
hat.
12. Skilderij D. de Hoop? ca. 1825 (FM, ynv. nr.554)
Oaljeferve op doek, 67,5x55,5 sm. Sa te sjen kopy nei 1 en 2 en/of 11. Yn in
fergulde list.
Yn minne steat: doek alhiel ferdroege en hurd wurden; ûnderoan, yn 'e sliep en
rjochtsmidden gatten; loftsboppe in reparaasjeplak; de hoeken fan 'e list skeind.
De datearring is mar rûsd. As it skilderij neffens nr. 11 makke wêze soe, dan is it fan
1824 of letter. Mar it is ek mooglik dat it krektoarsom west hat, dat 11 nei de kopy
makke is dy't Halbertsma troch De Hoop fan it skilderij fan GJ meitsje liet (nr.
tt). (Yll. 38.)
Oant no ta net ôfbylde.
Skiednis
Foar it FG yn 1837 foar ƒ 36,10 kocht troch J. van Leeuwen (argyf FG, Ontvang en uitgaaf
sedert 1827, 22-3-1837, FM). W. Eekhoff hie Van Leeuwen op it skilderij wiisd.
Sels hie dy derfan heard fia J.T. Bodel Nijenhuis, dy't it te keap sjoen hie by Buffon
vn 'e Kalverstrjitte te Amsterdam (brief Eekhoff oan J.H. Halbertsma fan 20-9-1836,
yn 6185 Hs., PBF). Bodel Nijenhuis kocht it foar 35,-, liet it skjinmeitsje en bea it it
FG oan om oer te nimmen (not. FG 3-4-1837, FM). It wie it earste skilderij dat it FG
yn eigendom krige (9e Verslag 1836-'37,195).
Ik kin net sizze oft dit skilderij de earste kopy west hat, dy't De Hoop fan it portret fan
GJ makke. De earste moat er fansels neffens 1 dien hawwe, mar de oaren soenen ek
weromgean kinne op in sels makke kopy. Dochs is it hjir it plak om wat te sizzen oer
de relaasje fan De Hoop mei de eigener fan 1, R. Koopmans. De Hoop (Warkum
1800 - Amsterdam 1830) waard mei stipe fan in fûns, dêr't ûnder mear Koopmans ta
bydroech, yn 1817 te Amsterdam by in master besteld om it skilderjen te learen.
Nauwe kontakten mei Koopmans blike út in brief fan De Hoop oan syn oare woldwaner,
J.M. van Beyma (Beyma thoe Kingma 314,1200; sj. ek id. 346: Stukken betreffende
een fonds tot ondersteuning van De Hoop, 1817; allegearre RAF).
Ynterpretaasje
Der is frij grutte oerienkomst yn gesichtsútdrukking en kraach tusken dizze kopy en
nr. 15, mar dochs hat de kop ek wat fan 2 en 11.
13. Skilderij D. de Hoop ca. 1825 (net fûn)
Neffens meidieling fan J.H. Halbertsma (yn in brief fan 28-3-1836 oan W. Eekhoff yn
78 C 81, map D; KB) hat D. de Hoop foar him in skilderij fan GJ makke. Oft it noch
yn wezen is, wit ik net. Miskien is it itselde as it skilderij dat yn 1884 by prof. Tj. Halbertsma
te Grins hong (PJ. Troelstra, Gedenkschriften 1,232) en dat soe itselde wêze
kinne as it skilderij (?) dêr't de foto fan makke is dy't op it oanhelle plak by Troelstra
wumkes.nl
449

38. Douwe de Hoop? ca. 1825, Gysbert Japix (FM 554, fc r
olo fan jannewaris 1986) (Ikon. 12).
450
wumkes.nl

ôfbylde is. De kop op dy ôfbylding is oars as op de kopyen dy't fan De Hoop bekend
binne. Der sit wat yn fan 1 en 11. Sjoch ek 12, Ynterpretaasje, en 15.
Yn dit ferbân moat neamd wurde, dat J.B. Schepers yn 1925 in 19de ieuske kopy fan
GJ oan it Friesch Genootschap oanbea, dêr't er fan sei dat dy wierskynlik troch in
Halbertsma skildere wie (sj. 15). Soe er it skilderij miskien fan in Halbertsma kocht
of krigen hawwe? Dan moat it dit hast wol wêze. It is my net bekend, wêr't it skilderij
fan Schepers bedarre is.
14. Tekening D. de Hoop 1825 (FM, P1067.10)
Swart kryt mei wat read, 21x16,1 sm. Kopy mei ynfloeden fan 1 en 11. Datearre en
synjearre. Foarstúdzje fan 15? Foar it earst ôfbylde yn Skriuwers yn byld (1966)
29. (Yll 39.)
Skiednis
Presint fan de hear Croockewit te Amersfoart oan it FG (Cat. der portretten van Nederlanders,
J-Z, FM).
15. Skilderij, anonym ca. 1825 (stedhûs Bolsert)
Oaljeferve op doek dat op board plakt is, ca. 67x55 sm. Sa te sjen kopy nei 1 en 14. De
datearring is mar rûsd. Foar't earst ôfbylde yn Skriuwers yn byld (1966), de loftse fan
fjouwer op it efteromslach. Yn dit boek brûkt op it omslach.
Skiednis
Tusken 1956 en 1966 op it stedhûs te Bolsert kommen (LC 21 -4-1956; IB 1966,16). Oer
oankomst en komôf is op 'e sekretary neat bekend (meid. fan de hear G. Boersma
fan 'e sekretary). Sjoen de oerienkomst mei 14 is it skilderij mooglik fan D. de Hoop,
mar der wurde ek kopyen neamd, dy't net fan De Hoop binne of hoege te wezen en
dy't ik net mei ien fan de bekende eksimplaren identifisearje kin, dat sa wis is it net
dat De Hoop it makke hat. Sokke kopyen wurde neamd yn 1851, 1884 en 1925. Yn
1851 giet it om in kopy, makke troch S. Bonga (1794-1865) (Letterkundige Nalatenschap
... J. van Leeuwen. Leeuwarden 1851, ôfd. hss. bis. 24). Bonga wie in sweager
fan J. van Leeuwen (cf. J.J. Kalma, Dit wienen ek Friezen 5 (1974) 40 en Ene.
1958,202), dat faaks hat dy him frege om itte meitsjen. Yn 1884hongderin skilderij
fan GJ by prof. Tj. Halbertsma te Grins (sj. 13). As dat itselde wie as dêr't de foto dy't
Troelstra jout fan makke is, en dy't ik net mei in oar my bekend portret identifisearje
kin, dan kin dat net it eksimplaar wêze dat yn it Bolserter stedhûs hinget. It portret
op 'e foto fan Troelstra liket werom te gean op Velijn syn gravuere (nr. 11). De tredde
kears dat der fan in portret fan GJ sprake is, yn 1925, koe it wolris om itselde gean as
dat fan Halbertsma. Dr. J.B. Schepers te Haarlem biedt dan in njoggentjinde-ieuske
kopy oan it FG oan, dat - nei't er skriuwt - wierskynlik troch in Halbertsma makke
is. It FG hat der gjin belang by, want it hat al ien, en slacht foar it oan 'e PBF te jaan.
Schepers syn fersyk oft it skilderij yn it FM útstald bliuwe mei oant it datearre is, haw
ik gjin antwurd op fûn (not. FG C 8, 2-9 en 7-10-1925, FM) (sj. 13).
Ynterpretaasje
Dizze Bolserter kopy hat in treffende oerienkomst mei it oarigineel (1), mear as de
oare my bekende kopyen. It skilderij liket ek in soad op 14. Dat soe in foarstúdzje
wêze kinne. Yn dat gefal moat it wol hast fan Douwe de Hoop wêze. Oars moat in
oare skilder de tekening fan De Hoop brûkt hawwe.
wumkes.nl
451

39. Douwde Hoop 1825, kryttekening GJ 40. Douwe de Hoop? ca. 1825, mimatuerpor-
(FM) (Ikon. 14). t m GJ (Stedhüs Bolsert)

Ut de literatuer is my ien lyts skilderij bekend. Dat wie yn 1877 yn it besit fan mr. W.J.
van Weideren baron Rengers (Gids voor de bezoekers van de Historische Tentoonstelling
van Friesland ... Leeuwarden 1877, 161). Oft dat itselde is, fait net út
te meitsjen.
Ynterpretaasje
De oerienkomst mei 1 is net sa sterk; de portrettearre persoan is gans jonger
wurden.
18. Twa tekeningen J.H. Matthijssen 1830 (argyf FG, FM)
Untwerpen foar in segel fan it FG yn in dübele sirkel, út in rige fan seis de nûmers 2
en 4, beide mei in binnenste middelline fan 6,8 sm. Fan de seis ûntbrekke de nûmers
5 en 6. Nûmer 2 jout lofts in boarstbyld fan GJ op piëdestal, dêryn de letters G.J. en
dêrtsjinoan in lier, en rjochts in piëdestal mei in iepenslein boek, dêr't HISTORIA
op te lézen is en dêr't in oaljelampke oan in jongbeamke boppe hinget. Nûmer4 hat
likernôch deselde foarstelling lofts, no lykwols beskynd fan strielen út in punt dat
krekt buten de binnenste sirkel fait, en rjochts boppe in selde piëdestal mei boek en
timpel op in mei beammen begroeide hichte, faaks in wier.
Foar't earst ôfbylde yn Breuker 1980d,53 (17/. 43.)
Skiednis
Yn juny 1829 beneamde it FG in kommisje om in segel foar it Genoatskip fêst te stellen.
J.H. Matthijssen makke seis untwerpen, dêr't it oare jiers maart ien mei it âldste
fryske wapen tsjin in brutsen pylder oan en in oaren mei in ikekroan (Breuker
1980d,53) út keazen waarden.
41. Douwe de Hoop? ca. 1825. lyts portret GJ 42. Anonym 1836, portret op pipekop (Ikon. 19).
(Ikon. 17).
wumkes.nl
453

43. J.H, Matthijssen 1830, ûntwerpen foar in segelfan il FG (Ikon. 18).
Ynterpretaasje
De ûntwerpen binne in teken fan de frysksinnigens ûnder in (doe wichtich) part fan
de leden fan it FG (Breuker 1980d).
19. Pipekoppen, anonym ca. 1830
Porslein, mei boarstbyld GJ en it jiertal 1657, op 'e efterside Sljuecht in Rjuecht.
Datearring rûsd, mar net foar 1825, omdat it jiertal grif oan nûmer 11 ûntliend is.
Gjin eksimplaar bekend, mar yn 1877 hienen mr. L.R. Wentholt te Weidum en
G.T.N. Suringar te Ljouwert elk ien (Gids voor de bezoekers der Historische Tentoonstelling
van Friesland ... Leeuwarden 1877, 237). Net yn Skriuwers yn byld
(1966). (Yll. 42.)
20. Dútske piip, anonym 1836 (FM, ynv. nr.949 E)
Lange stâle, de ûnderein fan draaid hoarn mei in ferguld koperen bantsje; dan in
brede rune kraach mei acht ynkepings yn 'e râne, dérnei in slap learen stik, oarspronklik
mei griene stof beklaaid. It hoarnen mûlstik hat fjouwer kragen en stiet
mei in hoeke fan ca. 120 graden op it slappe learen part. De stâle stekt yn in grienferve,
tinnen sprútstik, dêr't de punt heakfoarmich fan bûgd is. Op de wytporsleinen
kop in kleure boarstbyld fan GJyn ovaal; ûnder it portret "Gijsbert Jacobs". De hiele
piip is 41 sm. lang (Ynvintariskaart 949 E, FM). Te datearjen op 1836 (Gids voor de
bezoekers der Historische Tentoonstelling van Friesland ... Leeuwarden
1877,316). Net yn Skriuwers yn byld (1966).
Skiednis
Yn 1896 troch it FG kocht fan J.T. Eekhoff (68ste Verslag FG, 11), út 'e neilittenskip
fan syn heit W. Eekhoff (ferlykje behalven de al oanhelle Gids, ek Catalogus der bibliotheek
van ... W. Eekhoff. Leeuwarden 1880, nr. 2718).
Ynterpretaasje
Liket op 11.
454
wumkes.nl

WËÈ^ÏJÊk
~*f^.^%»
-.-^*f.^>-' "-««Söä^ --fies©
liHHHHHHHraHBHE^
44 ƒƒ. Sluyter D. Jz. nei C.F. Philippeau ca. 1874, skoaltaferiel (Ikon. 23).
wumkes.nl
455

21. Skilderij, D. Hansma? 1860 (net fûn)
'Tevens verkreeg de zaal een allezins doeltreffende aanblik door het aan brengen
van Gysbert Japicx portret dat hoewel slechts eenen schets door gepaste Lauerkrans
en verciering op eenigen afstand een voldoend effect maakte", sa dielde de skriuwer
fan de Snitser rederikerskeamer Gysbert Japicx yn syn ferslach fan in bûtengewoane
iepenbiere toanielútfiering op 28 desimber 1860 mei. Mooglik wurdt itselde portret
bedoeld, dat as achtste foarkomt op in list fan eigendommen dy't yn 1890 by it ûntbinen
fan de keamer ûnder leden ferkocht waarden. Dat wie útfierd yn oaljeferve. De
namme fan de skilder is net oerlevere, mar it soe Douwe Hansma wêze kinne, dy't
foar de earste iepenbiere útfiering dy't it selskip joech (dat wie op 9-12-1857) de kûlizen
skildere hie.
De keamer waard op 18-9-1855 oprjochte troch it yn elkoar opgean fan twa Snitser
selskippen, Apollo en Eensgezindheid. De namme dy't earst Eenheid door Verscheidenheid
wie, moat op 29-9-1857 feroare wêze yn Gysbert Japicx, al is dat troch de
knoffelige formulearring fan de skriuwer allinne mar ôf te lieden út it feit dat Eenheid
door Verscheidenheid dan it motto hjit. Grif hat er fergetten de namme sels op
te jaan. It oare jiers maart die bliken dat fiif leden in ynsynje meitsje litten hienen,
dat doe oernommen waard as it offisjele draachteken fan de keamer. Ien eksimplaar
dêrfan is as brûklien fan it FM oanwêzich yn it Fries Scheepvaartmuseum en Oudheidkamer
te Snits (skinking oan it FM: 63ste Verslag FG (1891)7). In portret stiet der
net op, allinne de letters GJ yn in ovaal binnen in lauwertûke. It sil wol makke wêze
troch de Ljouwerter H. Reitsma (ferl. Gids voor de bezoekers der Historische Tentoonstelling
... Leeuwarden 1877,254-255). It portret is net oerlevere (argyf rederikerskeamer
Gysbert Japicx, net ynvintarisearre yn it GA fan Snits; S. ten Hoeve wiisde
my op it bestean fan it argyf).
Der wienen mear ferienings dy't Gysbert Japix hjitten, lykas de krite fan it Selskip
1844 te Damwâld, oprjochte yn 1859 (Wadman 1955,115) en in tonielferiening op 'e
Gerdyk (neamd yn in advertinsje yn'e Leeuwarder Courant fan 30-7-1862). Oft dêr ek
portretten foar makke binne, haw ik net neigien.
22. Skilderij C.F. Philippeau 1874
Skoaltaferiel (18x25 sm.), makke as ien yn in rige fan taferielen út de Nederlânske
skiednis troch leden fan de maatskippij Arti et Amicitiae te Amsterdam, foar kening
Willem III by syn fiifentweintichjierrich jubileum (Hallema 1965; Koning Willem
III en Arti. Amsterdam 1984, 40-47, 52-53).
Antlit neffens 11. Oant no ta net ôfbylde.
23. Gravuere H. Sluyter D. Jz. ca. 1874
Skoaltaferiel neffens 22, foar it earst printe yn J. van Lennep, W. Moll en J. ter Gouw,
Nederlands geschiedenis en volksleven in schetsen III. Leiden s.j. (nr. 71). Ek yn de
twadde printinge (dl. II, 1880). Ek los en ynkleure (sa'n eksimplaar is PK 1983-13,
FM). Yn Skriuwers yn byld (1966) 32. (Yll. 44.)
24. Gravuere, Waling Dykstra? 1881 (Fryske Skoeralmanak)
Boarstbyld nei rjochts en mei GYSBERT JAPIKS derboppe yn in sirkel (middelline
3,4 sm.). Nei 11? Gesichtsútdrukking jongeseftich en dimmener as op 11. Ien fan in
456
wumkes.nl

• -ù
•^fs'-
1-ÉiPÏÄÄ
45. / Reijenga ca. 1922, pintekening GJ (Ikon. 32).
'm
N.B.
Ate"? /f setwurkfoar it hiele boek al klear wie, foei my op dat de oßyldingen 15 en 32 deselde slach yn 'e
kraach en deselde ynkepingen yn de skouderpoffen hawwe, dy't op oare ôflyldingen folie minder diidlik
binne. Omdat Reijenga lykas dr. JB. Schepers yn Haarlem wenne en by it Selskip Gysbert Japicx wie, hat it
wol káns dat 32 nei 15 tekene is. Dat soe betsjutte kinne, dat 13 en 15 ien en deselde binne.
wumkes.nl
457

krânse fan seis portretten om it plak foar bledsjes hinne op it skyld fan in skuorkalinder.
De oaren binne fan Joost Halbertsma, Eeltje Halbertsma, Tiede Dijkstra, Harmen
Sytstra en Jan Gelinde van Blom. Underoan útbyldings fan fee, ark en Produkten
út 'e lânbou. Dy dogge tinken oan tekenwurk fan Waling Dykstra, de besoarger
fan de rige skuorkalinders dêr't dit ien fan is (mei oaren neamd by Scholten 1941,
156). Printer fan dit skyld wie Amand te Amsterdam, útjouwer T. Telenga te Frjentsjer.
Net yn Skriuwers yn byld (1966).
25. Gramere, anonym 1890 (yn kop SR 1890-1903)
Boarstbyld nei rjochts yn ovaal binnen lauwertûke mei "Gysbert Japicx" op bân as
ûnderdiel fan de kop fan SR, dêr't ek yn stiet: "Nim it for ljeaf, it is Sljucht en Rjucht".
Neffens 11, mar noch kriichshaftiger. Ferfongen troch 28. Yn Skriuwers yn byld
(1966) de loftse fan de middelste rige fan nr. 113.
26. Ofbylding (?) op segarebantsje, anonym 1891
Net sjoen; as merk (Gysbert Japiks) neamd yn advertinsjes yn ûnder mear Leeuwarder
Courant fan 13-4-1891 en Almanak voor de Volkspartij in Friesland 1892. De segaar
waard ferkocht troch J. Greevelink te Kampen en Hearrenfean. Net yn Skriuwers
yn byld (1966).
27. Tegeltableau, anonym 1892 (yn gevel Turfmarkt 24, Ljouwert)
Makke, mooglik troch de tegelskilderij fan Van Hulst yn Harns, foar de gevel fan de
útwreiding fan it FM, boud ûnder architektuer fan H.H. Kramer, J.D. van der Weide
en J. Bruns (meid. S. ten Hoeve en G.P. Karstkarel). "De gevel moest door het decoratieprogramma
van beeldhouwwerk en tegeltableaux uitdrukking geven aan de functie
van het gebouw: portretten van Gijsbert Japicx (taal- en letterkunde), Schelte à
Bolswert (prentkunst) en Wijbrand de Geest (schilderkunst), van de stadhouders
Willem Lodewijk, Willem Frederik en Hendrik Casimir als kunstbeschermers, daarboven
nissen voor (nooit uitgevoerde) beelden die de beeldhouwkunst en de bouwkunst
zouden personifiëren en de buste van Karel de Grote als brenger van christendom
en beschaving, het geheel bekroond door een leeuw met het wapen van
Friesland" (Bosmans 1981, 30).
It boarstbyld yn medaljon wykt frijwat ôf fan de bekende útbyldingen. Yn Skriuwers
yn byld (1966) de tredde fan lofts op 'e boppeste rige fan nr. 113. De spûns is bewarre
bleaun en yn it besit fan de hear H.G. van Slooten te Ljouwert.
28. Gravuere linio (?) Modern 1903 (SR 1903-1908)
Boarstbyld nei rjochts yn skyld mei "Gysbert Japiks" derboppe as ûnderdiel fan in
Jugendstileftich totaalûntwerp foar de hiele kop fan it tydskrift Sljucht en Rjucht,
dêr't ek "Nim it for ljeaf, it is Sljucht en Rjucht" yn opnommen is. Neffens 25 foar't
neist, mar sûnder folie gelikenis. Ferfongen troch 29. Net yn Skriuwers yn byld
(1966).
29. Gravuere P. v.d. Hem 1908 (SR 1908-1927)
Boarstbyld nei rjochts dat noch it meast liket op 24.; yn skyld mei Jugendstileftige ornamintyk
en opskrift GYSBERT. JAPIKS as ûnderdiel fan in totaalbyld foar de kop
458
wumkes.nl

KV- (- »MUU îïnu;Üi ••!•.•, j,i ' •: Js.iv. .;L .•••.-..• :i
Aiîitîiit iïi€t iérftakn her maftevs iiolk öyjej
•S" ria.\..uîi. Ji'ilî-.i? ',-.. ï .lii.iO-:-:!!••(•' ::,,-.h '.(
Nu .tu-'it ;.;tvüU Hrilan fco.-.àtv •'.' :\r Ku4i I>I*..-*
Dêir Hy't üwz kcre vo«ä hovvij her eloertl«*ag«;-«.
He f «ftigreiyi terj Î2 n iji
A: cpüli Fi-itr:tvts \0.li. ÎUK.
I»——— .——.«__,_- . ....—, » -
iillllllilffiÄ
46. Ids Wiersma 1923, kopytekening fan Jan Jaapix 1687 (nr. 2) (Ikon. 3).
wumkes.nl
459

fan SR, dêr't ek yn opnommen is: NIM. IT. FOR. LJEAF; IT. IS. SLJUCHT. EN.
RJUCHT. Synjearre: P.v.d. H. Dat Van der Hem de makker is, wurdt meidield yn SR
1908, 12. Ferfongen troch 35. Net yn Skriuwers yn Byld (1966).
30. Boarstbyld J. Kramer Msn. ca. 1908? (stedhûs Bolsert)
Boarstbyld fan mei gips oerdutsen papier-masjee en karton (it gehiel 38,5x60 sm,
kop en hals 30 sm. heech) mei opskrift GYSBERT JAPIKSZ. Oant no ta net
ôfbylde.
Skiednis
Neffens in net-datearre, mar foar't neist noch foaroarlochske oantekening fan T. van
der Spek, skriuwer fan de "Krite Boalsert fen it Selskip for Fryske Tael en Skriftenkennisse"
op 'e efterkant, waard it byld makke troch Joh. Kramer Msn. te Dordrecht,
eartiids wethâlder fan Bolsert, dy't it yn desimber 1932 oan de krite oanbea. De krite
droech it yn brûklien oer oan de gemeente Bolsert.
31. Klisjee neffens pintekening fan Ids Wiersma 1918 (FLMD)
Byld fan in hoeke fan Gabe skroar syn keamer, mei GJ oant healwei de mul op in stik
papier tsjin't lewant. It klisjee (13x11,5 sm.) is makke neffens in tekening út in samling
dy't Wiersma foar de fyfte printinge fan de Rimen en Teltsjes (1918) makke. Dy
samling, eigendom fan 'e Halbertsmastichting, is yn brûklien op it FLMD, mar
dizze tekening ûntbrekt. Ofdrukken fan it klisjee yn Broerren Halbertsma, Rimen en
Teltsjes 5 . Ljouwert 1918,19 en lettere printingen. Oan hier en antlit te sjen is de tekening
makke neffens nr. 29.
32. Pintekening en gravuere dêrneffens fan J. Reijenga (ca.)1922 (Frysk Selskip Gysbert
Japicx, Haarlem)
Boarstbyld neffens 11 (en 2?), mar blierder fan wezen. De pintekening (binnen- en
bûtenkant list resp. 16x19,5 en 23,6x 27,2 sm.) waard makke foar it selskip Gysbert Japicx
te Haarlem, foar't neist by de betinking fan it füfentweintichjierrich bestean yn
1922. Reijenga, dy't tekenlearaar wie, libbe fan 1873 (De Lemmer) oant 1934 (Haarlem;
meid. mefr. M.F. Reijenga en mefr. J. Beilschmidt-de Vries, beide te
Haarlem).
De gravuere, dêr't de matrys noch fan bewarre is by it Selskip, waard brùkt op it omslach
fan IH 30-12-1923 en ek op it "Biwiis fen tagong by it programma fan: Selskip
"Friso" to Alkmaer. De 8ste fen Gêrsmoanne 1900-1935. Feestjoun op Mendei de
8ste April 1935 [s.p.s.j.]", en - ferlytse - op dat programma sels. It léste is ôfbylde yn
Skriuwers yn byld (1966), de rjochtse fan de boppeste rige fan nr. 111. (Yll. 45.)
33. Tekening Ids Wiersma 1923 (IH 1923, 324)
Neitekening, mei ûnderskrift en al, fan 2, mar it antlit is tige frij dien, jonger wurden;
selsbewust sjocht GJ jin ûndersykjend oan. Ek yn Wumkes 1926,255. Net yn Skriuwers
yn byld (1966). (Yll, 46.)
34. Gravuere Joh. Dykstra(?) 1923 (SR 1923, nr. 25)
Boarstbyld nei rjochts yn ovaal (12,5x15 sm.), neffens ûnderskrift nei 1, mar liket
sterk op 11; ûnderdiel fan geometrysk totaalûntwerp op it omslach fan dizze iene
460
wumkes.nl

ôflevering fan SR, ta betinking fan 7 july 1823 (sjoch 11) ferskynd op 7 july 1923. Om
de oerienkomst mei 36 miskien fan Joh. Dykstra? It portret ek los as hingelkaart. Net
yn Skriuwers yn byld (1966).
35. Tekening Dozy 1925 (yn J.T. de Jager, Friesland en de Friezen. Leesboek over de
geschiedenis van ús Heitelân II. Groningen 1925, 89)
Boarstbyld yn sirkel (4,2 sm.), omkrânse troch lauwertûke mei opskrift GYSBERT
JAPIKS. Neffens Een woord vooraf binne de portretten yn dit diel tekene nei de skilderiien
op it FM, mar dit is dúdlikernôch neffens 34 makke. Net yn Skriuwers yn
byld (1966).
36. Gravuere Joh. Dykstra 1927 (SR 1927-1941)
Boarstbyld nei rjochts yn skyld mei de namme "Gysbert Japiks" oan wjerskanten, as
ûnderdiel fan in geometrysk totaalûntwerp foar de hiele kop fan SR. De makker
wurdt neamd yn SR 1927,344. Neffens 34, sa te sjen. Net yn Skriuwers yn byld
(1966).
37. Plakette, anonym ca. 1930 (FLMD 34)
Getten brûns (14,5x22 sm.) mei boarstbyld nei rjochts, yn ovaal; yn 'e râne GYS­
BERT JAPIKS en ûnderoan SLJUCHT en RJUCHT. Makke by Jaarsma te Hilversum.
Itjierfan meitsjen is marrûsd; itkin ek wol tweintich jier earder wêze, mar net
folie letter, leau 'k. Yn 1959 troch PBF oan FLMD skonken. Foar't earst ôfbylde yn
Skriuwers yn byld (1966), de rjochtse út'e boppeste rigel fan nr. 113.
38. Brânskildere glês yn lead Taco van der Meer 1935 (Snitserstrjitte 36, Bolsert)
Yn in finster (2x1,5m.) mei T-stik sitboppe-yn in boarstbyld mei dêrûnder "Gijsbert
Jacobs" en "1657" en yn de ûnderste parten lofts "Sljucht en rjucht" en rjochts "as dy
fen Boalsert". Makke yn opdracht fan de eigener-bewenner fan it hûs, P. Lunter,
troch de Bolserter hûs- en keunstskilder Taco van der Meer (meid. J. Bouwhuis, Bolsert).
Grif nei it foarbyld fan 11. Oant no ta net ôfbylde.
39. Plakette G.J. Adema 1952 (yn GJ-brêge, Bolsert)
Boarstbyld nei lofts(!), net dúdlik op ien fan de bekende trije foarbylden (1,2,11) werom
te bringen. Under de buste: Gysbert Japicx. Utfierd yn granyt. Ofbylde yn Bolswards
Nieuwsblad 30-10-1953; ekyn Skriuwers yn byld (1966), twadde op 'e boppeste
rigel fan nr. 113.
40. Foto(?), anonym 1962 (ûnder mear brûkt op brieven fan GJ-komité 1966)
Boarstbyld nei rjochts neffens 1, yn sirkelfoarmich fynjet, brûkt op briefpapier fan it
GJ-komité en op folder: 1666-1966 Gysbert Japicx bitinking Boalsert [Boalsert? s.j.
(1962)], ek op omslach fan Hulde oan Gysbert Japicx [1967], en op sûkerpûdsje fan
de stêd Bolsert by gelegenheid fan 'e "Gysbert Japicx feesten 27 juni t/m 2 juli 1966".
Fergrutte ek op omslach J.J. Kalma 1963. Faaks ûntstien troch in fotografysk prosedee.
Net yn Skriuwers yn byld (1966).
41. Tekening J.B.de Leeuw 1963 (Kalma, 1963,9)
Boarstbyld nei rjochts, neffens 1. Net yn Skriuwers yn byld (1966).
wumkes.nl
461

42. Stânbyld I Wilfried Put 1966 (Bolsert, ferneatige)
Gips, patinearre, om it yn ôfwachting fan it definitive byld yn brûns wat duorsumer
te meitsjen. Ferneatige by de pleatsing fan it definitive byld. De kop is út it pún helle
en op it FLMD. Op de dowestiennen sokkel, dy't stean bleaun is, stiet GYSBERT JA-
PICX / FRYSK DICHTER/ 1603/1666. Ofbyldingen fan ûnderskate kanten nommen,
ûnder mear yn Leeuwarder Courant 28-6-1966, NRC 28-6-1966, Friesch Dagblad
17-12-1966 en Hulde oan Gysbert Japicx (1967). Foarstadia yn it atelier fan de
makker yn Skriuwers yn byld (1966) nr. 114.
Skiednis
Yn Frysk en Frij fan 6-11-1953 stelde DA. Tamminga út om yn 1966 in brûnzen stânbyld
fan GJ op it Bruorreplein yn Bolsert te setten. Nei oanlieding dêrfan waard op
27-1-1956 troch it gemeentebestjoer fan Bolsert in Gysbert Japicx Komité gearstald,
dat syn earste gearkomste op 12-1-1956 hold. Yn 1963 keas it Komité, yn oerlis mei de
Ryksadviseur foar Monumintale Keunsten, prof. dr. V.P.S. Esser, as plak de noardkant
fan it eardere tsjerkhôf fan de Martinitsjerke te Bolsert. Tsjin it sin fan it Komité
dat tocht hie oan Rinse Hettema joech de Minister fan UKW datselde jiers op advys
fan prof. Esser de opdracht oan Wilfried Put te Amsterdam om in foarriedich sketsûntwerp
te meitsjen. Under yntinsive begelieding fan it Komité kaam it yn 1965 ta in
definitive opdracht. Oant it alderlêst ta feroare Put it byld. Ein maaie wie it noch in
"lopende, strijdbare figuur" (Leeuwarder Courant 26-5-1966), mar fjirtjin dagen letter
stie GJ "op-de-plaats rust ... De Gysbert van nu heeft een peinzende uitdrukking
op het gezicht, zijn linkerarm is verborgen onder zijn mantel, met de rechter
slaat hij die om zijn schouder, een hoofs gebaar" (Het Vrije Volk 9-6-1966). Omt Put
lykwols net op tiid klear kaam, waard it byld yn gipsen steat patinearre en op 27 juny
1966 troch keningin Juliana ûntbleate. It byld krige gans negative krityk en waard
mei ferve besmodze (Leeuwarder Courant 5-7-1966). Put wurke ûnderwilens al oan
in fariant neffens ien fan syn earste ûntwerpen (Leeuwarder Courant 22-6-1966). De
gemeente Bolsert, dy't it op 27-6-1966 fan it Komité yn eigendom oerkrigen hie, liet it
byld weihelje en ferneatigje doe't yn 1969 it definitive brûnzen byld (46) pleatst
waard.
Ynterpretaasje
E. Kools 1966 (Leeuwarder Courant 6-7-1966):"Wilfried Put's standbeeld van Gysbert
Japiks heeft in Bolsward een goede plaats gekregen. De hoogte en breedte van
het beeld tesamen met het voetstuk is goed afgewogen ten opzichte van de Martinikerk.
De donkere kleur van het gipsmodel en het lichte voetstuk is in prettig contrast
met de baksteen en lei der kerk. Ook het idee, waarvan de maker uitgegaan is, namelijk
door het gebaar van het openslaan der mantel uitdrukken, dat Gysbert Japiks
zich met geheel zijn hart openstelde voor zijn gewest en de Friese taal, is
uitstekend.
Uw recensent kan jammer genoeg niet veel goeds meer van deze laatste - of niet laatste?
-versie van het beeld vertellen. Benadert men het van de voorkant der kerk, van
rechts-achter, dan valt het nogal mee. Het is dan niet lelijk in massa en houding en
de beweeglijke draai in het beeld is te waarderen. Om het beeld heen lopend hindert
hoe langer hoe meer het verschil in naturalistische en gladde behandeling van het
hoofd en de barokke ruwe vormgeving van de rest. De kop is eigenlijk een mooi onderdeel
apart. De benen, speciaal de onderbenen, zijn als ledematen te herkennen,
462
wumkes.nl

47. Jentsje Popma 1966, boarstbyld GJ (Wytmarsum) (Ikon. 44).
wat zich tussen kop en benen bevindt is kennelijk lang niet klaar gekomen.
De aanduiding van een mantel heeft vergeleken bij kop en broekspijpen geen vorm.
Het is een verzameling bulten gebleven, waarin de plakken klei van het boetseren te
duidelijk ten opzichte van de rest spreken. Vooral het onderste deel van het voorpand
steekt heel lelijk als een grote bult uit. Onder de bultige massa's zoekt men tevergeefs
naar een lichaam. De linkerarm is er niet en de rechter bovenarm moet te
kort zijn. Aan de rugzijde is door de barokke oppervlakte anatomisch weinig gerealiseerd.
De mantel zakt aan deze zijde wel heel lelijk door.
Het beeld is niet af, het is bij afzonderlijke brokstukken gebleven. De synthese is er
nog niet, het is slechts een poging daartoe. De verwachting door Put's expositie indertijd
in de Prinsentuin gewekt is tot grote spijt [niet] uitgekomen. Men zou voor het
verkrijgen van een goed beeld, Gysbert Japiks waardig, aan deze jonge kunstenaar
wumkes.nl
463

met nog te weinig bagage tien jaar respijt moeten geven. Waarom zou men het niet
doen, om er beter af te kunnen komen dan nu het geval is."
It byld liket beynfloede te wezen troch V.P.S. Esser syn foarstúdzje fan it Brederomonumint
op it Bachplein te Swolle (1965; ôfbylde yn Kuik 63). Put, dy't fan 1957
oant 1962 studint op de Rijksacademie voor Beeldende Kunst yn Amsterdam wie, is
in learling fan Esser (Het Vrije Volk 9-6-1966).
43. Boarstbyld Jentsje Popma 1966 (Wytmarsum)
Boarstbyld nei 1 yn klaai (70 sm.) op in betonnen foet (mei grintlaach om 'e bûtenkant
(185 sm.)), dy't nei boppen ta smeller wurdt en dêr't op stiet: 1625 MASTER
GYSBERT1635. Underoan, yn in bredere ring, fjouwer lizzende en lezende bern en:
IK HALD DAN FEST/YNT FJILD IST BEST. It byld, bakt by Tichelaar te Makkum,
waard op 29-6-1966 ûntbleate yn it Gysbert Japicxplantsoen op 'e oergong
fan 'e Van Aylvawei yn de Gysbert Japicxwei. Ofbylde yn Leeuwarder Courant 30-6-
1966, ek by Kuik 41; foto fan in ûntwerp yn Leeuwarder Courant 7-4-1966. Net yn
Skriuwers yn byld (1966). Yll. 47.)
44. Penning Christina Put-Nijland 1966 (FLMD)
Brûns (6,9 sm.) mei boarstbyld (rjochts fan siden), GJ en FRYSK. DICHTER op 'e
iene side, en op 'e oare in fûgel (skries?) dy't de wjukken opslacht en GYSBERT JA-
PICX. Net yn Skriuwers yn byld (1966).
45. Skilderij C. Cornel 1966 (widd. A Holkema, Ljouwert)
Oaljeferve op doek (48x48 sm.). Rjochtsûnder GJ (neffens 1 of ôfbylding dêrfan), mei
neist him A. Holkema in fiere neisiet fan de suster en fan in broer fan de dichter (cf.
Holkema yn JB 29 (1967/53-55) en fierders skimen fan oare famyljeleden. Loftsboppe
de fryske flagge en it stânbyld fan Put (nr. 42).
46. Stânbyld II Wilfried Put 1969 (Bolsert, Martinitsjerkhôf)
Brûns, ca. 200 sm. op dowestiennen sokkel, 200 sm. Sjoch foar de tekst op 'e sokkel
42. Ofbylde yn Leeuwarder Courant 17-3-1969 en by Kuik 41. (Yll. 48.)
Skiednis en ynterpretaasje
Nei't Put noch oardeljier besocht hie om it op 27 juny 1966 ûntbleate byld te ferbetterjen,
keas er jannewaris 1968, yn oerlis mei Ryksadviseur en Komité, foar de fergrutting
fan in earder ûntwerp. Gelyk dêryn wie it haadmotyf fan de iepenslaande
mantel, mar in oare stân fan fuotten, earms en holle makke de fïguer riziger en selsbewuster.
It byld liket sterk op it ûntwerp op hege sokkel yn Skriuwers yn byld (1966)
114. It waard "zonder enige plechtigheid" 14 maart 1969 op 'e âlde sokkel set (Leeuwarder
Courant 17-3-1969).
47. Skilderij P. Andela ca. 1970 (stedhûs Bolsert)
Portret ta fuotten út fan GJ efter in skriuwtafel mei Bolsert op 'e eftergrûn.
48. Skilderij N.N. 1976 (J. Veltman, Drachten)
Oaljeferve op doek (40x50 sm.) Boarstbyld nei rjochts nei nr. 1 of in ôfbylding dêrfan.
Ofbylde yn Leeuwarder Courant 21-7-1979.
464
wumkes.nl

48. Wilfried Put 1969, stânbyld GJ (Bolsert) (Ikon. 46).
49. Akwarel Aizo Betten 1981 (A. Betten, Warfum)
Portret fan GJ, skriuwende efter in tafel, mei it Bolserter stedhûs en de Jongemastrjitte
troch it finster op 'e eftergrûn (27x44 sm.). Makke foar it boekomslach fan Pieter
Terpstra, De dag is voorbij (Augustinusga 1981), nei in foto fan nr. 1 yn Encyclopedie
van Friesland 1958,334 en in reproduksje yn J.J. Kalma, Friese "Vaderlandsche
gezichten" (1968),25 (meidieling fan A. Betten, Warffum, fan 29-7-1986).
50. Tekening Ellen Swarte 1981
Kop fan GJ, foar't neist neffens 1 of in ôfbylding dêrfan, yn D.A. Tamminga, Fan
hearren en sizzen. Anekdoaten oer Fryske skriuwers fan earder en letter (Leeuwarden/Ljouwert
1981)11.
wumkes.nl
465

7. Beslút
Yn dit ôfslutende haadstik wurdt in gearfetsjende skôging jûn fan de ferhâlding
tusken GJ syn teksten en har literêre foarbylden (7.1) en dêrnjonken fan aard en ûntjouwing
fan GJ syn dichterskip, oanfolle mei in pear desiderata foar fierder ûndersyk
(7.2).
7.1. Untliening, imitatio, aemulatio
Hiel wat gedichten fan GJ besteane út neifolgings fan ien of mear teksten fan oaren.
Yn it âldste wurk hearre dêr de fryske gedichten fan Van Hichtum by. Fan de nederlânske
dichters dy't neifolge wurde, nimme Roemer Visscher, Cats, Camphuysen,
Vondel en Huygens in foarnaam plak yn. Klassiken as Vergilius, Horatius en foaral
Ovidius leverje faak oanfoljend materiaal.
De neifolgings litte har ûnderskiede yn untliening, imitatio en aemulatio. Imitatio as
oantsjutting foar de ôfhinklikheidsferhâlding tusken teksten wurdt yn stúdzjes oer
literatuer yn twa betsjuttingen brûkt. De term kin alle neifolging yn it algemien ynhâlde,
mar ek op in beskaat type slaan en tsjinnet dan om ûnderskie te meitsjen mei
aemulatio. Imitatio yn de beheinde betsjutting fan it wurd kin omskreaun wurde as fariaasje
fan ien of mear foarbyldteksten, benammen troch middel fan oanpassingen
fan saken as plak, tiid en ûnderwerp, aemulatio as ferbettering fan de foarbyldteksten).
It ferskil tusken imitatio en aemulatio, dat beskaat wurdt troch de bedoelingen
fan de skriuwer (cf. Pigman 1980), is net altyd like dúdlik. Derfan te skieden is de
slaafske neifolging of untliening, dy't as skaaimerk hat dat foarbyldtekst en neifolging
folslein gelyk binne.
Ta de kategory fan de untliening hearre meastal de koarte teksteleminten dy't tige
algemien brûkt wurde, lykas bibelplakken, topoi en standertmotiven, of dy't ek wol
oan ien konkrete tekst ûntliend wêze kinne, lykas beskate bylden of oare formulearringen.
As se lykwols fariearre wurde, of mei sin brûkt lykje te wezen om taspilings te
meitsjen dy't de foarbyldtekst by wize fan sprekken meiklinke litte, dan falie se ûnder
imitatio of aemulatio. In foarbyld fan in taspiling liket my it iepeningsepigram
(tekst 3) ta, dat in passende útwurking fan it bekende parturient montes fan Horatius
is. Faak steane sokke koarte teksteleminten yn it gruttere gehiel fan neifolgings fan
folsleine teksten of langere tekstparten. Har funksje liket it dan foaral te wezen om de
stofte fariearjen en moai te meitsjen. In foarbyld fan dat gebrûk is yn Reamer in Sape
te finen (5.3.30.6).
Oft ek it ferbergjen fan de foarbyldtekst(en) ta har funksje heart, liket my de
fraach. Dissimulatio wie foar de santjinde-ieuske dichter in fanselssprekkende eigenskip
fan imitatio. Pigman 1980,9-11 lit mei gans sitaten sjen hoe algemien oft dy
opfetting yn 'e Renaissance wie. By GJ liket it dissimulearjen gjin spesjale betsjutting
yn 'e sin fan it ferbergjen fan de foarbyldteksten te hawwen. Syn foarbyldteksten
bliuwe dúdlik werom te finen en obskuer binne se net. Itselde jildt neffens my
foar Schaghen en dêrom wit ik net oft dissimulative imitatio, in term dy't Vermeer 1978
yntrodusearret om de wurkwize fan Schaghen te karakterisearjen, wol wat oars is as
in pleonasme. It ferwurkjen fan mear as ien foarbyldtekst wie ek al tige gewoan. Imi-
466
wumkes.nl

tatio fan ien inkelde tekst is trouwens ek net goed yn te tinken. Yn sa'n gefal sil de neifolging
dochs al gau it karakter fan aemulatio hawwe. Dat makket it alternatyf fan
kontaminearjende imitatio, dat Leerintveld 1989,142 útstelt om Revius syn gebrûk fan
Bibel en de grif as topoi op te fetsjen eleminten út Bion en Ovidius te typearjen, ta in
frij teoretyske mooglikheid.
GJ syn ferhâlding ta gruttere tekstparten of folsleine teksten wurdt, los fan ynlaskjen
fan de neamde lytse eleminten, soms typearre troch aemulatio, mar ek is der wolris
safolle wurdlike oerienkomst, dat earder oan ûntliening tocht wurde kin. In dúdlik
foarbyld fan ûntliening is Reamer in Sape, dêr't in gedicht fan Pers yn folge wurdt.
De funksje fan de foarbyldtekst beheint him yn dat gefal ta boarne fan stof. Boarne
fan stof binne gauris passaazjes út Du Bartas/Heijns (cf. 5.3.10.1.1.1, 2).
Aemulatio is by GJ in saak fan styl. Foarbylden fan krityk op foarbyldteksten of
korreksje derfan, dy't typearjend binne foar in emulearjende bewurking (cf. Pigman
1980foarMilton), hawikby him net fûn, al binne der- fansels - wol ynhâldlike ferskillen
mei de foarbyldtekst(en). Aemulatio komt by GJ gauris yn neifolgingen fan
neifolgingen fan klassiken foar. Sa is it begjin fan de sang yn Reamer in Sape in aemulatio
fan de bekende, yn de santjinde ieu wol mear neifolge oanspraak ta de sinne fan
Huygens, dy't op syn bar, streekrjocht of oer in oare tekst, werom giet op de al like bekende
rigels 226-228 út Ovidius syn Metamorphoses 4. In soartgelikens gefal docht
him foaryn de Personele vertôninge, dêr't de Winter útbylde is neffens Vos, en Ovidius,
Met. 2,30 op 'e eftergrûn stiet. Yn ReontseLjeafde-Gâl koe in neifolging fan in tekst fan
Vondel, dêr't in frou yn wanhoop by nacht oan it wetter sit, wolris oanfolle wêze mei
eleminten út Ovidius syn bekend taferiel fan Ariadne oan it nachtlike strân út Heroldes
10. Soe der in (skoal)tradysje west hawwe yn it imitearjen fan beskate
klassike passaazjes?
Tusken ûntliening en aemulatio yn set ik transformaasjes fan plak, tiid en omstannichheden
lykas yn Sjolle Kreamer, dat in imitatio fan Vergilius syn earste Ecloga
hjitte kin.
7.2. It wurk fan Gysbert Japix neffens aard en ûntjouwing
As ik yn alle foarriedigens dy't in dielûndersyk lykas dizze stúdzje eigen is, dochs
om in mienskiplike neamer sykje, dêr't de eigenskippen dy't ik yn it wurk fan GJ as
gehiel fyn by ûnder brocht wurde kinne, dan kom ik op fakmanskip. Oeral is nammentlik
wol fernimstige inventio (en ek elocutio), mar persoanlike of oare konkrete,
aktuele ynformaasje mist, ek yn 'e petearen en de Friesche Herder, hoe trochlibbe oft
dy yn har kristlike besieling ek binne. Sels in tekst as Reamer in Sape, dy't nei de ynhâld
parallel rint mei eigen emosjonele libbensûnderfmingen fan de skriuwer, folget
ynhâldlik syn foarbyld op 'e foet. Fierwei it grutste part fan it wurk bestiet út oersettingen
(fan proazateksten), berimingen (fan psalmen) en bewurkingen (lykas nei
Roemer Visscheren Starter yn de leafdesfersen). Dêrfaltjin fan op hoe fernimstich
oft it libbene fan 'e oariginelen fersterke wurdt troch technyske middels as fizualisearring,
dialogisearring en alliteraasje (cf. Haantjes 1929,101; Kramer 1943,
82,87,110; 5.3.6.6). Fan syn psalmberimingen seit GJ, dat hy se útskreaun, útrime, útwurke
en opsnolke hat (332,1-2), wat oerienkomt mei it hjir synjalearre foarmtech-
wumkes.nl
467

nyske karakter fan syn wurk. Skaaimerken fan it útsprutsen literêre karakter fan it
wurk lykje my ek it allegorisearjen, personifiearjen en pastoralisearjen ta, en fierders
de literêre ympuls dy't faak it ûntstean fan in tekst ferklearret.
De (pear) Bolserter eleminten yn Friesche Tjerne en Sjolle Kreamer, dy't yn it oare
wurk amper mear foarkomme, soenen in útsûndering wêze kinne, as se net earder
neffens it gebrûk om de stof "nae slants gelegenheyt te verduytschen" as literêrkonvinsjonele
oanpassingen oan pleatslike omstannichheden te ferklearjen wienen.
Sa'n soarte fan oanpassing, no fan de hardersfiguer dy't in man fan it lân wurdt, hat
mooglik ta it ûntstean fan figueren as Sjolle en Tjerne laat, en yndirekt ek ta dy yn de
petearen 29, 30 en 31, dy't as literêre fuortsettingen fan Sjolle en Tjerne op te fetsjen
binne. In oare útsûndering lykje de brieven te foarmjen. Ik bedoel no net dy oan
Gabbema, dy't trouwens hast allinne oer literatuer geane, mar de rymbrieven yn de
Friesche Herder, it gedicht oan Fonteyne as reaksje op it tastjoeren fan poëzy fan Sibylle
van Griethuysen (tekst 36, bis. 83), en it wurd foarôf. Dêr sitte yn alle gefallen in
pear - al binne it ek stereotipe - taspilingen op it persoanlike libben fan de skriuwer
yn (cf. 5.3.2.6), mar by brieven is dat eigen oan it genre, dat ek hjir oerhearsket de yndruk
fan literêre utering. Sels neamt GJ as motyf foar syn dichtsjen de eare fan it
Frysk en miskien rjochte er him ek wier wol foaral op taalbou en taalútdrukking. Yn
syn Nauwkeurigen Needer-lander, in wurd foarôf foar 't neist by in foarnommen
útjefte fan syn psalmen (cf. 5.3.2.3), skriuwt er net sûnder humor dat er om in goeie
stavering "geploeght ende gepooght [heeft] als Icarus na 't wieck-wispelen ende
Phaëton na 't karre-mennen" (277,18-20). Fansels koe dat ek net oars, omdat er yn in
taal skreau dy't amper in skriuwtradysje (mear) hie, mar út it mear as ien kear feroarjenyn
syn stavering (cf. Feitsma 1974, bgl. 293-301) blykt de wierheid fan syn wurden
noch namste mear. It wie ek net allinne de stavering dy't yn taal syn niget hie. Ut it
neidwaan fan de bewegings fan in hynder yn de To-hæcke fan tekst 42 (87-88) - in bekend
motyf yn santjinde-ieuske poëzy, nei it foarbyld fan Vzrgûms.Aeneis 8,596-597 -
of fan lûd en beweging fan 'e brûzjende see yn tekst 46.37, 536 ) sprekt in selde artistike
taalopfetting as dy't ik yn 'e Personele vertôninge yn it útbyldzjen fan de tiden fan it
jier waarnim (5.3.67.6).
GJ syn oriëntaasje op 'e foarm ferklearret miskien ek de oarspronklikheid dy't
yn 'e foarmjouwing fan syn wurk oanwiisd wurde kin. Sa binne my gjin mallen bekend
fan de petearen yn it twadde diel fan 'e FR, dy't har foarm oan in ynterne ûntjouwing
binnen it dichterskip fan GJ sels te tankjen lykje te hawwen. Ek haw ik gjin
foarbylden fine kinnen fan de ôfslutende léste rigel yn in stikmannich koartere fersen,
dy't as in ekstra ôfrûning buten it rymskema en de (mooglike) strofe-yndieling
fait. Sa'n rigel komt foaryn 'e teksten 27,28,37,39,42,61,63,64,76 en 78. 537 ) In dúdlik
gefal fan keunstige foarmjouwing, dêr't hy fierder yn gong as oaren, binne ek de
ljedderpatroanen yn de dialoochlieten 6 en 13 (5.3.6.6).
Ien eigenskip lykwols is der, dy't ik net ûnder fakmanskip bringe kin, teminsten
net yn de hjir brûkte betsjutting fan technyske feardigens. Dat is de humor, dy't jin
foaral yn gedichten út it earste diel fan de FR opfalt, yn it bysûnder ek yn de bewurkingen
nei Roemer Visscher, krekt as soe foar GJ - en oare santjinde-ieuske dichters?
- leafdespoëzy him der by útstek ta liend hawwe om geast en fernimstigens oan
sjen te litten. Mar ek yn fersen as Reamer in Sape en de Personele vertôninge ûntbrekt
de humor net.
468
wumkes.nl

Yn it wurk kin in dúdlike ûntjouwing waarnommen wurde. Sa komt de skildering
fan de fryske werklikheid min of mear wiidweidich allinne mar foar yn 'e Friesche
Tjerne en yn Sjolle Kreamer, dy't ik foar it âldste wurk fan 'e dichter hâld, en yn
Nyschierige Jolle (tekst 29), dy't op syn heechst in pear jier letter skreaun wêze kin. De
pastorale ynklaaiïng datearret miskien op it ierst fan 1648. Yn dat jier soe Herders
njue to Pales (tekst 11) as fers op 'e Frede fan Munster makke wêze kinne. Foar de ta
plattelanners transformearre hardersfigueren út it iere wurk komme echte harders
yn it plak. Gelegenheidsfersen op wurk fan oaren binne der foar 1650 net. Ferskynsels
as oerdiedige alliteraasje en gearkeppeling, en ôfsluting fan in fers mei in ekstra
rigel binne typearjend foar gans jonge teksten.
Ik soe yn dy feroaringen in tanimmende oriëntaasje op in firtuoas dichterskip sjen
wolle. Wat yn 1639 mei de neifolging fan wurk fan Van Hichtum as in útdaging begong.
waard troch it direkte sukses stimulearre en ûntjoech him ta in hieltyd neidrukliker
geleard dichterskip. En wat it Frysk oangiet, dat waard foar de dichter binnen
in jier of tsien fan in medium foar literatuer yn plattelânssfear ta in taal foar
ferheven en gelearde keunst. Mei de yntroduksje fan pastorale poëzy en fan gedichten
en proaza-oersettingen oer foarstlike persoanen sleat er mooglik oan by de
smaak fan de jonge hofkultueryn Fryslân, wylst er mei syn gelegenheidspoèzy, dy't
yn it Frysk ek wat nijs foar him wie, de funksjeferbreding fan 'e nederlânsktalige literatuer
yn dat genre folge, sa't dy om 1650 hinne yn Fryslân waar te nimmen is en yn
Klioos Kraam (1656, 1657) presintearre wurdt.
It werklikheidsgehalte yn it wurk fan GJ is lyts. In opiniearjende funksje yn maatskiplike
of godstsjinstige fraachstikken hawwe syn teksten allinne tige yn it algemien.
Spesifike referinsje haw ik net fûn. Syn tema's en stânpunten binne algemien
binnen de santjinde-ieuske Neiere Reformaasje en ûnder de oanhingers fan de
fryske steedhâlder en de Oranjes. GJ is dêrmei in fertsjintwurdiger fan it dominante
kultuerpatroan yn it Fryslân fan syn tiid. Ynhâldlik is foar my gjin eigen persoanlikheid
fan GJ foar it ljocht kommen. Hy is inkeld en allinne literator wurden, dy't op
de wize fan 'e literatuer utering jout oan literêre tema's fan syn tiid.
De betsjutting fan histoarysk ûndersyk foar de ferklearring fan syn wurk beheint
him fierhinne ta de problematyk fan it funksjonearjen fan literatuer yn in maatskiplike
kontekst en yn it fermidden fan befreone skriuwers. Kennis fan syn net-literêre
libbensomstannichheden en fan syn politike en godstsjinstige opfettingen liket winliken
allinne foar de ferklearring fan syn kar fan tema's en stânpunten fan mooglik
belang te wezen. Fan mooglik belang, omdat neier ûndersyk útmeitsje moat oft en yn
hoefier't yn dy kar de literêre tradysje al of net belangriker is as ferskillen yn polityk
of leauwe tusken auteurs. Yn de fryske hofkultuer, en ek yn de literêre freonskippen
fan GJ, komme minsken fan ûnderskaat leauwe byinoar.
In twadde winsklike oanfolling is in ûndersyk nei formele literêre eigenskippen
fan GJ syn wurk. Yn dizze stúdzje, dêr't stof en ynhâld sintraal yn steane, bliuwt systematysk
ûndersyk fan formele aspekten beheind ta genre en strofefoarmen. Dêrneist
fait te tinken oan de loei as middels om stofte finen, 538 ) en fansels ek oan dispositio
en elocutio. Sa'n ûndersyk kin it literêre karakter fan it wurk folsleiner hifkje en
mooglik ek ferskillen tusken teksten oan it ljocht bringe of neiere ûntjouwingen
sjen litte.
wumkes.nl
469

8. Gearfetting / Samenvatting / Summary
Oer de ferhâlding fan de gearfettingen yn it Frysk, it Nederlânsk en it Ingelsk kin
opmurken wurde dat de fryske en de ingelske ynhâldlik identyk binne en besteane út
in gearfetting fan de haadsaken út 'e nederlânske tekst. Allinne ûntbrekt by de fryske
it Beslút, dêr't foar ferwiisd wurdt nei haadstik 7.
8.1. Koarte gearfetting
Dit boek bestiet út rwa dielen, in facsimile-útjefte fan it wurk fan Gysbert Japix
(diel I) en in kommentaar op dat wurk (diel II). De sifers efter de titels yn 'e gearfetting
dy't hjir folget, ferwize nei de haadstikken fan diel II, behalve as der in I foar
stiet. Dan slane se op de blêdsiden fan diel I.
Objekt (1.1)
Objekt fan ûndersyk binne stof en ynhâld fan it wurk fan Gysbert Japix (Bolsert
1603-1666; tenei GJ)yn relaasje taharliterêre en harhistoaryske kontekst. Dat wurk
bestiet út fryske en nederlânske gedichten en trije frij koarte proaza-oersettingen yn
it Frysk, dêr't yn alle gefallen twa fan út it Frânsk fertaald binne. It fryske wurk is foar
it grutste part sammele yn de postúm ferskynde bondel Friesche Rymlerye (1668) en
de werútjefte mei oanfollingen út 1681/1684 (beide tenei FR), dêr't ek fryske brieven
(en ien nederlânske) yn opnommen binne. De nederlânske gedichten steane yn literêre
blomlêzingen en as drompelfersen foarútjeften fan oaren, benammen fan prekebondels.
In pear gedichten, meast nederlânske, binne allinne yn hânskrift oerlevere.
Miskien hat GJ ek fersen yn it Latyn skreaun, mar dêr is, foarsafier't bekend is,
neat fan bewarre. Ofskriften fan fryske fersen binne yn 'e Bodleian Library te Oxford.
Se waarden om 1646 hinne troch F. Junius F.F. makke.
Ta oriëntaasje wurdt earst in oersjoch jûn fan eardere fizys op it wurk fan GJ en
fan rjochtingen yn it ûndersyk. De oardielen oant likernôch 1770 - stúdzjes binne
der dan noch net - meitsje de yndruk dat se út ien selde fizy wei tocht binne. Der
binne trije eleminten yn oan te wizen: 1. GJ is in geleard dichter, ryk oan geast en fining.
2. Syn wurk is elegant en keunstich. 3. It wurket mei affekten. Mei elkoar roppe
se it byld op fan in geleard dichter. Nei 1770 bliuwt tenearsten deselde fizy bestean.
GJ wurdt sjoen as in klassyk dichter, dy't beoardiele wurdt neffens de klassike poëtika.
Nij is lykwols de opfetting dat natuer en ienfâld typearjend binne foar syn wurk.
It keunstmjittige, dat dêrneist ûnderskaat wurdt, komt op rekken fan Gabbema, in
freon fan de dichter. It natuerlike wurdt opferte as in eigenskip fan it Frysk en de
Friezen (sa al by Stijl yn 1777) en lyksteld oan grykse ienfâld. Tsjin de ein fan de
njoggentjinde ieu begjint de psychologyske ferklearring fan it wurk. Tsjin de midden
fan 'e tweintichste ieu komt it ûndersyk op dat rjochte is op de ferklearring fan it
wurk troch it yn syn histoaryske of literêre kontekst te setten. Dat bart foaral sûnt
1966 yn it wurk fan Feitsma, dy't de sosjale gearhing bestudearret, en yn dat fan Visser,
dy't literêre foarbylden en parallellen oanwiist.
470
wumkes.nl

Doel en oanpak (1.2)
Doel fan dizze stúdzje is in bydrage te leverjen oan de ferklearring fan it ûntstean
fan literêre teksten yn de santjinde ieu. It ûndersyk beheint him ta stof en ynhâld.
Taal en styl krije allinne omtinken as der eleminten út helle wurde kinne dy't foar de
redenearring fan belang binne. Nivo fan ûndersyk is de yndividuele tekst, probleemstelling
syn ferhâlding ta oare literêre teksten en ta de net-literêre werklikheid dêr't er
yn ûntstien is. It ûndersyk nei de ferhâlding mei oare teksten rjochtet him op it opspoaren
fan foarbylden, it synjalearjen fan topoi en it yndielen nei genre. It ûndersyk
nei de ferhâlding mei de werklikheid is rjochte op it oanwizen yn de tekst fan eleminten
fan tiid en plak en fan feiten út it libben fan de skriuwer, en op it formulearjen fan
de mooglike funksje fan in tekst yn relaasje ta it persoanlike libben fan de skriuwer,
ta aktuele ûnderwerpen en ta maatskiplik ferlet Mei it each op dit ûndersyk wurde
de teksten sa krekt mooglik datearre en wurdt fan elke tekst in ynterpretaasje jûn. De
opset liedt ta in analysemodel fan seis ûnderdielen, dat beskreaun wurdt yn Tekstkommentaar,
Oanpak (5.1).
De analyse wurdt tapast op in kar út it wurk fan de dichter, dy't makke is op grûn
fan represintativens. Behanneling bart yn haadstik 5. Yn in apart haadstik, 4, wurde
libbensomstannichheden en libbensopfettingen fan de skriuwer ûndersocht, mei 't
dat it diel fan de werklikheid is dat op it earste each gjin ferbân mei de teksten
hat.
Grûnslach fan ferklearring is de kombinaasje fan literêr en histoarysk ûndersyk.
Dy is yn 'e GJ-stúdzje net earder tapast. De kar dêrfoar waard ûnôfhinklik fan Spies
1987a makke, dy't in ferlykbere oanpak jout. Referinsjeramt fan it literêre ûndersyk
is de retoarika. It histoarysk ûndersyk is tentatyf. De kar foar in behanneling tekst
foar tekst hat te krijen mei de opfetting dat it net sinfol is om generalisearjende útspraken
oer it werklikheidsgehalte (of it literêre gehalte) fan literatuer te dwaan, as
dy net op yngeand ûndersyk fan ôfsûnderlike teksten basearre binne.
De beide besteande útjeften fan it wurk fan GJ (Epkema 1821 en Brouwer 1936/
1966) hawwe in tal tekoartkommings, dy't in nije útjefte winsklik meitsje. Om foldwaan
te kinnen oan de formulearre doelstelling, haw ik dêrom oan dizze stúdzje in
tekstedysje tafoege. Problemen fan transliteraasje en facsimile-útjefte wurde yn
haadstik 2 besprutsen. In beskriuwing fan útjeften en hânskriften folget yn haadstik
3. De behanneling fan útjeften konsintrearret him op de fraach nei har ûntsteansskiednis.
Ta de ferklearring fan it ûntstean fan it wurk kin ek kennis fan it publyk dat
it lies (of net lies) en fan de aard fan 'e belangstelling bydrage. Dat jildt, mei men
oannimme, namste mear neigeraden dat publyk tichter yn tiid by GJ stiet. Dêrom is
ek oan dy aspekten fan de GJ-resepsje omtinken jûn, yn it bysûnder oan dy út de tiid
oant 1822, doe't in nije útjefte fan it wurk ferskynde. De analyse fan de yntekenlist op
dy útjefte is in wolkomme oanfolling op it bytsje gegevens oer lezers tusken 1822 en
1640, it jier dat foar it earst wurk fan GJ publisearre waard.
Yn it algemien kin noch sein wurde, dat der besocht is om alle kennis oer GJ en
syn wurk dy't yn 'e rin fan 'e tiden fêstlein is, yn it ûndersyk te beheljen. Dat jildt likegoed
foar sekundere literatuer as foar argivalia. Gegevens út sekundere literatuer
binne oan de boarnen hifke.
wumkes.nl
471

Tekstoerlevering (3.1)
Om 1658 hinne skynt GJ it plan opfette te hawwen om syn frysk wurk te bondeljen
ta de Friesche Rymlerye, sa't dy twa jier nei syn dea yn 1668 útkaam. It boek hat mooglik
net yn 'e hannel west.
De útwreide werútjefte fan 1668, dy't Gabbema yn 1681 besoarge, jout net allinne
nije teksten fan GJ, mar ek twa ynliedingen yn 'e foarm fan opdrachten, in grammatika
fan it Frysk, in ferhanneling oer de fryske letters en in specimen fan it Aldfrysk
yn twa redaksjes. It ferbân fan grammatika en Aldfrysk mei GJ is net dúdlik. De oanfollingen
mei wurk fan GJ sels besteane foar it grutste part út teksten dy't Gabbema
fan de dichter krigen hie. Beskate oerienkomsten yn kustoaden en koprigels litte der
gjin twivel oer bestean dat de werútjefte weromgiet op in eksimplaar fan de edysje-
1668.
Der kinne ûnderskate redenen foar de werútjefte fan 1681 west hawwe. Sels seit Gabbema
dat der in "duldeloos verlangen" nei in twadde printinge wie, dy't hy ta eare fan
Fryslân en ta nut en ferdivedaasje fan oar Nederlân besoargje wol. Syn wurdearring
jildt likegoed de taal as de literatuer. Mei syn opdracht oan Steaten en steedhâlder
makke hy der in lânskipssaak fan. Oansluting by Vulcanius set it wurk yn in humanistyske
tradysje. As GJ it al net wie, dan hat Gabbema him mei dizze útjefte ta in
klassyk dichter makke.
De werútjefte fan 1684 bestiet út in part fan it restant fan de oplage fan 1681, foarsjoen
fan in op 'en nij set earste katern, dat nedich wie om it ympressum oanpasse te
kinnen oan de nije útjouwer. Miskien waard it wurk yn 'e akademystêd Frjentsjer,
dêr't de nije útjouwer wenne, better ferkocht as yn Ljouwert, it plak fan 'e earste
útjefte.
Lezers (3.2)
Om gegevens te sammeljen oer aard en omfang fan de belangstelling foar it wurk,
yn it bysûnder oant 1822, haw ik boelbeskriuwingen, auksjekatalogi en eksimplaren
fan de FR-edysjes opspoard en ûndersocht. Hieltyd wurde alle beskikbere bysûnderheden
as nammen fan eigeners, c.q. neifolgers fan wurk fan GJ, prizen, hânskriftlike
oantekens, en - hoewol minder folslein - uterlikheden fan it boek opjûn.
Mei op grûn fan dy oersjoggen kinne de oplagen fan de edysjes fan 1668 en 1681 op
miskien op syn heechst hundert, respektivelik twahûndert rûsd wurde. In analyse
fan eftergrûnen en útlittingen fan har dy't foar 1822 it wurk fan GJ yn har besit hienen
of neifolgen, lit jin tinke dat it wurdearre waard as literatuer, as specimen fan
Frysk en as symboal fan fryske kultuer.
Al by it libben fan de dichter blykt út neifolgingen dat syn Friessche Tjerne (1640)
fuort in súkses west hat. Neffens oplieding beheint de belangstelling him yn haadsaak
(mar net alhiel) ta akademisi, wat foar in part oan de aard fan it boarnemateriaal
lizze kin, en neffens stân fait it jin op dat de fryske adel goed fertsjintwurdige is.
Hoewol't it oantal yntekenjende boeren yn 1821 tige lyts is, stekt it dochs noch geunstich
ôf by it ûnfbrekken fan boeren op oare yntekenlisten. It wurk fan GJ is nea populêr
wurden, ek net yn de njoggentjinde ieu, doe't wol besocht is om fan him in
folksdichter te meitsjen. Al om 1700 hinne wienen frijwat stimmen dy't as wizeoantsjutting
brûkt wurde, net mear bekend.
472
wumkes.nl

Libben en wrâld (4)
Mei de oantsjutting "Libben en wrâld" haw ik foar, in ûnderskie te meitsjen tusken
libbensomstannichheden en libbensopfettingen, dat wol sizze tusken komôf, oplieding,
ûntwikkeling, wurk, húshâlding, freonen en kunden oan de iene kant, en
godstsjinst, polityk en (literêre) kultuer oan de oare kant. By it ûntbrekken fan direkte
útlittings moatte de opfettingen út de omstannichheden opmakke wurde. De
metoade om ien syn opfettingen op polityk, godstsjinstich en kulturiel gebiet ofte lieden
út syn kontakten hat foar, dat dy troch it beheljen fan mear persoanen yn it ûndersyk
gans mooglikheden ta kontrole fan ynterpretaasjes jout. Dêr komt noch by,
dat it resultaat earder fan tapassing is op de persoan om wa't it giet as de útkomst fan
in algemien ûndersyk sûnder yndividuele differinsjaasje. Omdat de ynventarisaasjes
fan har boekebesit yn ferliking mei dat fan oaren de foarnaamste boarnen foar de
kennis fan de yntellektuele belangstelling en ûntwikkeling fan de dichter en fan syn
heit foarmje, binne sa folie mooglik alle boekelisten fan ynwenners út Fryslân út it
tiidrek fan 1600 oant 1680 sammele en ferlike.
Oer de jonkheid fan GJ is neat oars bekend as wat út syn komôf ôflaat wurde kin.
Syn heit Jacob Gysberts (tenei JG) wie in like belangryk as kontroversieel man yn
syn wenplak Bolsert, dêr't ek de soan syn hiele libben op noch gjin jier nei ferkeard
hat of fuortby wenne hat. As stedsskoalmaster wie GJ al likefolle oan syn heit bûn as
troch de famyljebetrekking. JG wie kistmakker en kollekteur fan belestingen; hy
makke nei alle gedachten it ûntwerp fan it moaie riedhûs fan 'e stêd (1614). De ynventaris
fan syn boekebesit út 1644 makket by ferliking mei boekelisten fan oaren
dúdlik, dat er in frij grutte belangstelling foar polityk hie en in útsûnderlik grutte belangstelling
foar godstsjinstige problematyk. Hy wie útsprutsen gereformeard.
Troch syn meistimmen foar nije provinsjale belestingen yn 1634 makke JG him ta
fijân fan yn alle gefallen in part fan de Bolserter befolking. Op de weagen fan it belestingferset,
dat yn 'e provinsje algemien wie, ûntstie grutte politike ûnrêst, dy't lykas
yn oare fryske steden, yn 1635 yn Bolsert ta it ôfsetten fan it stedsbestjoerlate. Allinne
troch yngripen fan de Rie fan Steate út Den Haach koe twa jier letter de fryske steedhâlder
- wa't it beneamingsrjocht takaam - syn gesach weromkrije. Syn tsjinpartij
bestie út foarname famyljes út 'e adel, dy't foar it grutste part op it plattelân wenne.
Beide partijen hienen har oanhing yn 'e steden. Oant ein 1646 wie yn Bolsert de
pleatslike partij fan Van Velsen, dêr't JG by hearde en dy't troch de tiid hinne oan de
kant fan de steedhâlder stie, it sterkste, sûnt de oare. Yn it begjin fan de jierren fyftich
ferbetteren de ferhâldingen.
Ein 1640 waard JG - yn it plak fan in ferstoarn magistraatslid - foar twa jier ta
boargemaster keazen. Syn beneaming rôp gans ferset op, mar as presidearjend boargemaster
naam er de lieding yn it kolleezje fan boargemasters en hy regearre mei
strakke hân. Syn partij focht yn 1644-1645 mei de tsjerkerie in kwestje oer it beneamingsrjocht
fan in nije dûmny út. Hiel Fryslân rekke yn ûnstjoer en ek oars yn it lân
krige de saak in soad omtinken. Sels Voetius, dy't de kant fan 'e tsjerkerie keas,
spriek him deroer út.
Yn dy troch skelen ferskuorde stêd waard yn 1637 GJ ta stedsskoalmaster beneamd,
nei't er foartiid op it plattelân skoalmaster west hie. Dat barde troch it nije
magistraatskolleezje, dêr't syn heit (dy't lid fan de swarde gemeente wie) wol net by
hearde, mar dat dochs yn mearderheid fan syn partij wie, wat makket dat de benea-
wumkes.nl
473

ming mooglik in freonetsjinst west hat. GJ liket it yn politike saken mei syn heit iens
west te hawwen, want ek hy wie mei de Van Velsens befreone.
GJ wie oars gjin man fan in polityk bestean, wat troch syn funksje as stedsamtner
trouwens ek net kinnen hie. Syn belangstelling foar politike saken skynt ek net grut
west te hawwen, as men ôfgiet op 'e list fan syn boeken dy't nei syn ferstjerren yn 1666
opmakke waard. Ut dat boekebesit sprekt wol, ek yn ferliking mei dat fan oaren, in
útsûnderlik grutte literêre belangstelling, dy't him al om 1625 hinne ôf liket te tekenjen.
In geleard aspekt sit net oan de list. Hoewol't GJ ek mennisten ûnder syn literêre
freonen hie, hearde er sels ta de Neiere Reformaasje; dêrfan tsjûget ek syn wurk. Syn
dichterskip lit him ynpasse yn de artistike kultuer yn Fryslân, dy't om it hof fan de
steedhâlder hinne te lokalisearjen is. Dy "hofkultuer" koe him ûntjaan, nei't de
steedhâlder yn 1637 de striid mei de âlde adel om de provinsjale soevereiniteit wûn
hie. Artistyk waard de hofkultuer tekene troch in ferskaat oan foarmen, lykas poèzy,
skilderkeunst en muzyk, maatskiplik troch it dielnimmen fan de heechste fermiddens
út de boargerlike elite, yn it bysûnder ek fan froulju, en polityk troch it stribjen
nei de besegeling fan it steedhâlderskip as symboal fan fryske ienheid. Typearjend
lykje ek pastorale trekken. De ferbining fan de fryske identiteit oan de figuer fan de
steedhâlder wie mooglik, trochdat Fryslân in eigen steedhâlder hie, en waard yn 'e
hân wurke troch anti-steedhâlderlike tendinzen yn it dominante Hollân, dat as in
bedriging field waard.
Tekstkommentaar (5)
Oanpak (5.1)
It analysemodel dat foar de behanneling fan de teksten brûkt wurdt, bestiet út
seis ûnderdielen.
1. It earste binne de boarnen. Dy ûnderskied ik formeel al neigeraden se mear of minder
wierskynlik ek wier as boarnen, dat wol sizze as streekrjochte foarbylden troch
de dichter brûkt binne, yn foarbylden en parallellen, en ynhâldlik yn literêre teksten,
Bibel en oare boarnen, dêr't ik behalve net- literêre teksten ek ôfbyldingen by
rekkenje.
It identifisearjen fan literêre teksten as foarbylden is om trije redenen lestich. Yn it
earste plak binne oerienkomsten net altyd like goed te finen. Dat jildt foaral as se
koart binne en by wize fan sprekken ferskûle sitte yn brede útwurkingen mei gans
nije eleminten. Kennis fan santjinde-ieuske bewurkingstechniken kin helpe om se te
finen. In twadde probleem is de fraach oft in oerienkomst eksklusyf is. Parallellen
dy't útsententiæ of topoi besteane, binne dat likemin as oerienkomsten op grûn fan in
mienskiplike boarne of in intermediêr. En dan is der noch de ûnmooglikheid om alles
te lézen en te witten wat GJ ûnder eagen hân hat. Dat blike foaral klassiken en
santjinde-ieuske dichters yn it Nederlânsk west te hawwen.
As foarbylden haw ik de oerienkomsten opfette dy't my eksklusyf taliken. Op in inkelde
útsûndering nei, dat ûngewoane oerienkomst yn opbou of dialoochpatroan reden
joech om ta ôfhinklikens te besluten, wie wurdlike oerienkomst altyd betingst,
leafst mear as ien kear. De twivelgefallen en de wurdlike oerienkomsten dy't beheind
bliuwe ta mar ien formulearring hawik ta de parallellen rekkene. Yn it léste gefal koe
faak in klassike oarsprong oanwiisd wurde.
474
wumkes.nl

2. Under genre ferstean ik in samling eigenskippen fan foarm, ynhâld en funksje
dy't meitsje dat in tekst by ien of mear samlingen fan oare teksten yndield wurde kin.
Soksoarte samlingen binne meastal sa los, dat de yndieling in tentatyf karakter hat.
Dêr komt noch by dat it de fraach is oft dy eigenskippen troch genre beskaat binne of
fan foarbyldteksten ôfhingje. As oanfolling op de formele eigenskippen wurde identike
strofefoarmen yn wurk fan oaren oanwiisd.
3. Datearring is it tredde ûnderdiel. Der binne mar in bytsje teksten dêr't de datearring
fan fêststiet. It belangrykste middel om se te datearjen binne de ferskiningsjierren
fan de publikaasjes dy't GJ ta foarbyld tsjinne hawwe moatte.
4. Histoaryske eleminten ûnderskiede har troch har útsûnderlikens. Oft se yn it each
falle, hinget derfan ôf hoe útsûnderlik oft se binne.
5. Under 'mynterpretaasje ferstean ik in adekwate ferklearring fan de betsjutting fan
in tekst sa't dy út 'e tekst sels op te meitsjen is. Net ta de ynterpretaasje rekkenje ik it
úndersykjen fan de betrekkingen fan de tekst ta foarbyld(en), ta libben en opfettin-
2en fan de skriuwerof tade maatskippij, of itmoatwêze datdy klearyn de tekst oan
te wizen binne.
6. By it ferklearjen fan it ûntstean ûnderskied ik oanlieding, ôftiinklikens fan foarbylden
en funksje. As de tekst sels gjin oanwizingen jout, fait nei de oanlieding allinne
mar te rieden. By ôfhinklikens fan oare teksten giet it my derom fêst te stellen yn hoefier't
in tekst as it resultaat fan debewurkingfanienof mear oare teksten te ferklearjen
is. Under funksje gean ik de ymplisite betrekkingen yn de tekst ta libben en opfettingen
fan de skriuwer en ta de maatskippij nei. De eksplisite ferwizings binne al yn
4. Histoaryske eleminten oan de oarder kommen. Yn syn betrekking ta de skriuwer
kin de tekst emulaasje of, algemiener, blyk fan literêr fakmanskip wêze, of utering
fan syn persoanlike omstannichheden of fan syn politike, godstsjinstige of kulturele
opfettingen. De fraach oft in tekst in wjerspegeling is fan de maatskippij (as ideologysk
en sosjaal superstra turn, dat literatuer dominearret), ferwiist nei de easken fan
dy maatskippij, mar ek nei ynfloeden dêr't de skriuwer amper of gjin weet fan hoecht
te hawwen. Under maatskiplike easken rekkenje ik it ferlet fan literatuer of fan literatuer
fan in bepaald slach. It ferlet fan literatuer yn it algemien, dy't foar alle literatuer
jildt, gean ik net op yn, mar it ferlet fan in bepaald slach literatuer falie bysûnderheden
fan stof of tematyk en ek de kar foar Frysk ûnder, en dy besprek ik dêrom al. Unbewitten
ynfloeden lit ik gewurde.
Tekst foar tekst (5.3)
Fanwegen grutter oersichtlikheid binne datearrings en topoi net tekst foar tekst
gearfette, mar yn listen by elkoar brocht en opnommen yn 10.5 en 10.6
(Bylagen).
De sifers tusken heakjes efter de titels fan de teksten ferwize nei de blêdsidenûmers
yn de facsimile-edysje fan diel I.
Titel (I *lr)
De titel bestiet út in haadtitel mei in ûnderferdieling yn trijen. De kritearia dy't ta
dy ûnderferdieling laat hawwe, lykje leafde as tema foar diel I, petearen oer saaklike
ûnderwerpen en gelegenheidswurk foar diel II, en psalmen en lofsangen (op ien nei
wumkes.nl
475

allegearre lieten) oer stof út it libben fan Kristus foar diel III. Der is de trits leafde,
deugd en godstsjinstyn werom te finen, dy't Spies yn sechstjinde- en santjinde-ieusk
wurk oanwiisd hat, mar faaks ek de tradisjonele yndieling fan literatuer neffens Vergilius
syn Bucolica, Georgica enAeneis. De haadtitel past yn de tradysje om poèzy yn
de folkstaal, yn ûnderskieding fan (neo-)latynske samlingen Poemata, nei de taal te
neamen dêr't se yn skreaun binne. De tekst fan de titelpagina is mooglik net foar
1658 ûntstien. Oanlieding ta it gearstallen hat miskien de ferskining fan de karlêzing
Klioos Kraam (1656, 1657) west, dêr't nederlânsktalich wurk fan de dichter yn
stiet.
d'Authôre to dy Lezzer (I *2r; I 278-279) en trije epigrammen (I *2v)
It boek iepenet mei in wurd foarôf yn 'e foarm fan in brief. Nei de ynhâld is it foaral
in ferdigening tsjin kritikasters. Dat léste is ek it gefal yn twa fan de trije epigrammen
dy't foarôfgeande oan it eigentlike boek noch op it foarwurd folgje. Hearden
Zoïlus en Momus by wurk fan literêre kwaliteit? En brûkte GJ har om misferstân oer
de aard fan syn frysk boek fan te foaren út te sluten?
Friesche Tjerne (I 1-6)
It gedicht lit him yndiele by it genre fan it houliksdicht. Net de praecepta, mar de
exempla lykje it beskaat te hawwen. Der is fan it genre fan it houliksdicht gebrûk
makke, sa soe men sizze kinne, om in boartlik gedicht te meitsjen dat ticht oanslút by
boerske houlikslieten yn dialekt, sa't der in protte yn santjinde-ieuske lieteboekjes
steane. Dochs is de tekst gjin klucht. Tjerne mei dan wol in boer wêze, it bysûndere
oan him is dat er mei syn trochbrekken fan ferskil yn stân in idylle opropt, dy't troch
konkretisearring fan tiid en plak yn Bolsert om 1640 hinne in skyn fan
werklikheid kriget.
Tjerne en Sjolle Kreamer, dat foar 't neist yn deselde tiid ûntstien is, binne nei alle
gedachten de âldste fryske teksten fan GJ. Foar it ûntstean fan syn frysk dichterskip
hat de publikaasje fan twa fleurige fryske dialogen fan Van Hichtum yn 1639 faaks
tige fan belang west.
Sjolle Kreamer (I 7-12)
Mei syn sang en syn petearfoarm kin it fers formeel opfette wurde as in fariant fan
it genre fan it hardersdicht. Ynhâldlik is der trouwens ek ferbân, omdat it otium in
belangryk motyf is.
Ljeafde (I 13-14)
De tekst, dy't út in liet en in kwatryn bestiet, is in leafdesfers yn petrarkistyske trant
foar de personifiearre Leafde út 1 Jeh. 4:8. Behalven ynhâldlik - oangeande de
minsklike kennis fan de Leafde en it fermogen om har rjocht te dwaan nammentlik -,
ferskilt it fan syn mooglike foarbylden ek troch syn konkrete útbylding fan de personifiearre
figuer.
476
wumkes.nl

Reontse Ljeafde-Gâl (I 15-16)
Yn de foarm fan in leafdesliet is it fers in politike allegory op de Akte fan Seklúzje
(1654). As bewurking fan in frysk-nasjonaalhistoarysk motyf en as ôfwizing fan in
republikeinske steatsopfetting is it in ûnderdiel fan de gewestlike hofkultuer.
Herders Ljeafde to Galathæa (I 17-18)
It fers is in hardersliet. De harderinne oan wa't de ik-figuer syn leafde meidielt,
personifiearret in kristlik ideaalbyld. It brûken fan hardersfigueren hinget miskien
gear mei pastoralisearringstendinzen yn de fryske hofkultuer, dy't yn 'e jierren fjirtich
op lykje te kommen.
Reamer in Sape (I 56-63)
It fers lit yn de tekening fan twa karakters sjen wat fernoegen wol net dwaan kin.
By alle literêre tradysje dy't de ynhâld beskiedt, liket it dochs ûnwierskynlik dat it
gjin ferbân mei tiidsomstannichheden hawwe soe. Dêrfoarbinne de oerienkomsten
mei de problemen yn tsjerke en steat yn Fryslân te grut, yn it bysûnder ek mei dy te
Bolsert, dêr't de heit fan de dichter sa nei yn behelle wie.
Neffens genre hat it gedicht mei syn kombinaasje fan liet en petear noch it measte
fan in hardersdicht, mar de oerienkomsten binne te lyts om streekrjochte ôfhinklikens
oannimlik te meitsjen. De ôflieding sil earder yndirekt oer Sjolle Kreamer
rûn wêze.
Friesehe Herder (I 92-120)
Nei genre soe ik de tekst in himelske meditaasje neame wolle. It fers is in syklus
fan psalmberimingen en lofsangen, wa't ferbûn wurde troch kommentaar dat bestiet
út meidielings oer de fryske harder wa't de hiele meditaasje yn 'e mûle lein wurdt, en
- op de wize fan it soliloquium - út oertinkingen, oanspraken ta eigen siel en sinnen
en beaen fan dy harder sels. De stikken kommentaar binne suver alhiel yn Bibeltaal
skreaun. De tekst begjint en slút mei in rymbrief. Twa psalmberimingen wurde ôfsletten
mei in rymspreuk. Yn de opbou is de Heidelberger Katechismus (ellinde, ferlossing,
tankberens) werom te finen. Oerhearskje dogge de langst nei de himel en it
fielen fan de himelske silligens hjir al op ierde. Hoewol't de nammen Jezus en Kristus
(behalve dan yn it motto fan Philippenzen 1:23) net brûkt wurde, is God faak
foaral Kristus. Miskien ferklearret dat ek it brûken fan wurden as leaf, myld, bliid en
swiet om eigenskippen en wurkingen fan God oan te tsjutten. De oerienkomst mei it
Geestelijck Leven (1648) fan de bekende fryske piëtist Theodorus à Brakel is grut.
Personele vertôninge (I 420-432)
Neist ûntlieningen en neifolgings út literatuer moat sa't liket foaral oan beskriuwing
fan printen (fan Galle, nei Heemskerck 1563) tocht wurde. Mei syn personifikaasje
fan de fjouwer tiden fan it jier liket it fers by in selsstannich genre te hearren,
wumkes.nl
477

dat besibbe is oan ferbyldingen fan de tolve moannen. De moraal kriget net folie
klam. Alles oerhearskjend is de útbylding fan de seizoenen. De foarnaamste ambysje
fan de dichter liket west te hawwen om mei taal de natuer út te byldzjen.
Strofefoarmen
Frijwat strofyske fersen hawwe sûnder dat der in wize-oantsjutting boppe stiet, de
bou fan in psalm of in oar bekend liet. Ek net-strofyske fersen kinne wol gauris neffens
psalmstrofen yndield wurde. Hat GJ by it skriuwen miskien stipe oan de
wizen hân?
Tsien frij koarte fersen wurde ôfsletten mei in ekstra fersrigel, dy't buten it rymskema
en de (mooglike) strofe-yndieling fait.
Beslút (7)
Foar in gearfetsjende skôging oer it wurk fan GJ en in pear desiderata foar fierder
ûndersyk kin nei haadstik 7 ferwiisd wurde.
478
wumkes.nl

8.2. Uitgebreide samenvatting*
Deze uitgebreide samenvatting is bedoeld als een handleiding bij het raadplegen
van het boek. Over de onderlinge verhouding tussen de samenvattingen in het Nederlands,
het Engels en het Fries kan het volgende worden opgemerkt. De Engelse
en de Friese tekst zijn inhoudelijk identiek. Ze vormen een samenvatting van de
hoofdzaken uit de Nederlandse tekst. Het laatste onderdeel (Besluit) is echter in het
Nederlands en het Engels van dezelfde inhoud, terwijl voor het Friese Besluit naar
hoofdstuk 7 wordt verwezen.
Het boek, waarvan hier een samenvatting volgt, bestaat uit twee delen. Deel I is een
facsimile-uitgave van het werk van de onderzochte dichter, waarvan in hoofdstuk 2
van deel II een verantwoording wordt gegeven, deel II is een studie over ontstaan en
overlevering van dat werk. In de volgende samenvatting van deel II zijn de onderdelen
herkenbaar aan de cijfers die op 8.2 volgen. Samenvattingen van passages uit andere
onderdelen zijn van eigen verwijzingen voorzien. Alleen paragraaf 8.2.5.4, die
bestaat uit een drietal samenvattingen van een aantal elementen uit de tekstgewijze
behandeling in 5.3, correspondeert niet met een onderdeel uit het boek.
8.2.1. Inleiding
8.2.1.1. Object
Object van onderzoek zijn stof en inhoud van het werk van de Friese dichter Gysbert
Japix (Bolsward 1603-1666; voortaan GJ) in relatie tot hun literaire en hun historische
context. Dat werk bestaat uit Friese en Nederlandse gedichten en drie vrij
korte prozavertalingen in het Fries, waarvan zeker twee uit het Frans vertaald zijn.
Het Friese werk is voor een belangrijk deel verzameld in de posthuum verschenen
bundel Friesche Rymlerye (1668) en de heruitgave daarvan uit 1681/1684 met aanvullingen
(beide voortaan FR), waarin ook Friese brieven (en één Nederlandse) zijn opgenomen.
De Nederlandse poëzie ligt verspreid in literaire bloemlezingen en als
drempeldichten in uitgaven van anderen, met name in verzamelingen preken. Enkele
gedichten, vooral Nederlandse, zijn alleen in handschrift overgeleverd. Mogelijk
heeft GJ ook poëzie in het Latijn geschreven, maar daarvan is voorzover bekend
niets bewaard gebleven.
Als Fries dichter is GJ kwalitatief en kwantitatief zeer uitzonderlijk. Er werd in de
zeventiende eeuw wel meer in het Fries gepubliceerd, ook voordat hij met dichten
begon, maar alles bij elkaar is het in omvang nog niet de helft van de FR. De enige
Friese publikatie uit de achttiende eeuw die de naam van boek kan dragen, Althuysens
Friesche Rymlery, bestaat voor een aanzienlijk deel uit de herdruk van de psalmen
uit de FR. Pas in 1822 ontstond een doorgaande literaire produktie in het Fries,
waaraan de Halbertsma's tot na het midden van de negentiende eeuw het belangrijkste
aandeel zouden leveren. Uit hun kleine LapeKoer (1822) groeide het grote verzamelwerk
Rimen ind Teltjes (1871). Toen zal langzamerhand het besef ook wel ontstaan
zijn, dat de FR niet het enige werk van belang in de Friese literatuur was.
Over GJ is in de loop van drie eeuwen veel gepubliceerd. Dit is de vierde heruitgave
van zijn werk en de vijfde studie in de vorm van een dissertatie (of de zesde, voor
wie de academische verhandeling erbij wil rekenen, die Wassenbergh in 1793 door
wumkes.nl
479

een van zijn studenten liet verdedigen). Van die vijf is het na Haantjes 1929 en Kalma
1938 de derde dissertatie over literaire aspecten van het werk van de dichter.
Ter oriëntatie volgt eerst een overzicht van vroegere visies op het werk van GJ en
van richtingen in het onderzoek. De oordelen over het werk van GJ tot ca. 1770 - studies
zijn er dan nog niet - geven de indruk dat ze gedacht zijn vanuit een zelfde visie.
Verandering wordt zichtbaar in een gedicht van Simon Stijl uit 1777. In de oordelen
tot ca. 1770 zijn drie elementen aan te wijzen: 1. GJ is als dichter rijk aan geest en vinding;
2. zijn werk is elegant en kunstig; en 3. het werkt met affecten. Samen roepen ze
het beeld op van een geleerd dichter, zoals Grimm 1983 die tekent aan het voorbeeld
van Opitz.
In de GJ-studie, die met Wassenbergh 1793 begint, blijft voorlopig dezelfde visie
nog gangbaar. GJ wordt gezien als een klassiek dichter, die beoordeeld wordt volgens
de klassieke poëtica. Nieuw is echter de opvatting dat natuur en eenvoud kenmerkend
zijn voor zijn werk. Het gekunstelde, dat daarnaast wordt onderscheiden,
wordt aan de slechte invloed van Gabbema, een vriend van de dichter, toegeschreven.
Het natuurlijke wordt opgevat als een eigenschap van het Fries en de Friezen
(zo reeds bij Stijl in 1777) en gelijkgesteld met Griekse eenvoud. Er is reden om aan te
nemen dat Wassenbergh met zijn studie van GJ stelling nam tegen niet-nationale
tendensen in de nieuwe kunstopvattingen van iemand als Hiëronymus van
Alphen.
Halbertsma's visie, neergelegd in diverse publikaties sinds 1824, wijkt niet principieel
af van die van zijn onmiddellijke voorgangers. Wel zijn zijn standpunten meer
uitgesproken. Hij ziet GJ als een bondgenoot in de strijd tegen wat hij domme regels
noemt, die de taal zijn opgelegd en die het Fries tot een patois degraderen. Hij versterkt
de nationale tendens door GJ ten slotte uitsluitend te zien als "eene incarnatie
van den Frieschen geest". Mede daardoor en door de veronderstelling dat het werk
veel gelezen was, ontstaat het idee dat GJ een volksdichter was, of althans als dichter
voor het volk begonnen was. Daarnaast komt tegen het einde van de negentiende
eeuw met Buitenrust Hettema belangstelling voor de psychologische verklaring van
het werk op. Haantjes 1929 verklaart GJ's dichterschap uit goddelijke roeping en
toont zich daarin een vertegenwoordiger van de protestants-christelijke dichters van
het tijdschrift Opwaartsche Wegen. Kalma 1938 "versteht" à la Dilthey GJ als een tragisch
dichter, in wiens werk liefde de belangrijkste kracht is. Kalma en Haantjes maken,
evenals Folkertsma 1946 en Langvik Johannessen 1960, een tegenstelling tussen
mens en kunstenaar en herinneren daarmee aan de antithetische opvatting van de
mens, zoals die in de Duitse Barokstudie uit de eerste helft van de twintigste
eeuw voorkomt.
Een nieuwe richting in het onderzoek ontstaat onder invloed van W.Gs. Hellinga.
Zijn historisch-filologische aanpak vindt rond 1950 toepassing bij A. Wadman en later
ook bij A. Feitsma, die met name in literatuursociologische vragen geïnteresseerd
is. Nieuw is ook het speurwerk dat G.N. Visser sinds 1966 verricht naar literaire parallellen
en voorbeelden uit een groot aantal Europese talen van de zestiende en de
zeventiende eeuw. Sinds de tijd van Wassenbergh was daar niet veel meer aan
gedaan.
480
wumkes.nl

8.2.1.2. Doel en werkwijze
Doel van deze studie is een bijdrage te leveren tot de verklaring van het ontstaan
van literaire teksten in de zeventiende eeuw. Het onderzoek beperkt zich tot stof en
inhoud. Taal en stijl krijgen alleen aandacht, wanneer er elementen aan ontleend
kunnen worden die voor het betoog van betekenis zijn. Niveau van onderzoek is de
individuele tekst, probleemstelling zijn verhouding tot andere literaire teksten en tot
de niet-literaire werkelijkheid waarin hij is ontstaan. Het onderzoek naar de verhouding
tot andere teksten richt zich op het opsporen van voorbeelden, het signaleren
van topoi en het afwegen van genrebepaaldheid. Het onderzoek naar de verhouding
tot de werkelijkheid is gericht op het aanwijzen in de tekst van elementen van tijd en
plaats en van feiten uit het leven van de schrijver, alsmede op het formuleren van de
mogelijke functies van een tekst in relatie tot het persoonlijke leven van de auteur,
actuele onderwerpen en maatschappelijke behoeften. Literaire afhankelijkheid en
historische functie zijn niet scherp te scheiden, omdat de betrekkingen van een tekst
tot de persoon van de schrijver of tot de maatschappij ook aspecten van literatuur
zijn, zeker in een tijd waarin naar een evenwicht tussen kunst en natuur werd gestreefd.
Misschien steekt ook achter het gebruik van Bijbelteksten - dat uiteraard
wordt onderzocht - een vergelijkbare spanning tussen werkelijkheid en tekst. Met
het oog op dit onderzoek worden de teksten zo nauwkeurig mogelijk gedateerd en
wordt van iedere tekst een interpretatie gegeven.
De doelstelling zoals die zojuist omschreven is, leidt tot een analysemodel in zes
onderdelen. Die onderdelen zijn:
i. Bronnen.
2. Genre, met een afzonderlijke behandeling van de strofevormen.
3. Datering.
4. Historische elementen, verdeeld naar tijd, plaats en persoon.
5. Interpretatie.
6. Ontstaan, onderscheiden in afhankelijkheid van voorbeelden, aanleiding en
functie.
Definitie, begrenzing en onderzoekbaarheid van de onderdelen komen in de inleiding
op hoofdstuk 5 aan de orde. De analyse wordt toegepast op een keuze uit het
werk van de dichter, waarbij gestreefd is naar representativiteit. In een afzonderlijk
hoofdstuk, 4, worden - als deel van de werkelijkheid dat geen direct zichtbaar verband
met de teksten heeft - levensomstandigheden en levensopvattingen van de
schrijver onderzocht. Aan het begin van de beide hoofdstukken volgen een overzicht
van de stand van het onderzoek en een nadere verantwoording van opzet en
indeling.
Grondslag van verklaring is de combinatie van literair en historisch onderzoek.
De keuze ervoor werd onafhankelijk van Spies 1987a gemaakt, die een vergelijkbare
opzet biedt. Referentiekader van het literaire onderzoek is de retorica, die naar algemeen
wordt aangenomen tot lang na de zeventiende eeuw de Europese literatuur
heeft bepaald. Het historisch onderzoek is tentatief. Toepassing van een zelfde onderzoeksmodel
op alle teksten levert veel vergelijkingsmateriaal, dat al te spoedige
conclusies of speculaties verhindert. De keuze voor een behandeling tekst voor tekst
is mede daarom gemaakt, maar heeft bovendien te maken met de opvatting dat het
niet zinvol is generaliserende uitspraken over het werkelijkheidsgehalte (of het lite-
wumkes.nl
481

aire gehalte) van literatuur te doen, als die niet op indringend onderzoek van afzonderlijke
teksten gebaseerd zijn.
Het centrale deel van mijn studie vormen het vierde en het vijfde hoofdstuk. Ter
verwezenlijking van de geformuleerde doelstelling moet naar een nauwkeurige en
volledige teksteditie verwezen kunnen worden en zijn adequate beschrijvingen van
handschriften en uitgaven nodig. De bestaande literatuur schiet ten aanzien van die
voorwaarden te kort. Daarom is aan deze studie een teksteditie toegevoegd, die als
deel I verschijnt. Problemen van transliteratie en facsimile-uitgave worden besproken
in hoofdstuk 2. Een beschrijving van uitgaven en handschriften volgt in hoofdstuk
3. Bij de uitgaven heb ik me geconcentreerd op de vraag naar hun ontstaansgeschiedenis.
Deze is in het geval van de beide zeventiende-eeuwse uitgaven van direct
belang voor de verklaring van het werk, omdat er reden is om aan te nemen dat GJ
zelfde kopij voor de editie van 1668 heeft verzorgd en bijgevolg de aanvullingen, die
naderhand wel in de editie van 1681 zijn opgenomen, bewust heeft weggelaten.
Tot de verklaring van het ontstaan van het werk kan ook kennis van het publiek dat
het las (of niet las) en van de aard van de belangstelling bijdragen. Dat geldt, naar
men mag aannemen, des te meer naarmate dat publiek dichter in tijd bij GJ staat.
Daarom is in hoofdstuk 3 ook aan deze aspecten van de GJ-receptie aandacht geschonken,
met name voor de tijd tot 1822, toen een nieuwe uitgave van het werk verscheen.
De analyse van de intekenlijst op die uitgave vormt een welkome aanvulling
op de spaarzame gegevens over lezers tussen 1822 en 1640, het jaar waarin voor het
eerst werk van GJ is gepubliceerd.
In het algemeen kan nog worden opgemerkt, dat ernaar gestreefd is om alle kennis
over GJ en zijn werk die in de loop van de eeuwen is vastgelegd, in het onderzoek te
betrekken. Dat geldt evenzeer voor secundaire literatuur als voor archivalia. Gegevens
uit secundaire literatuur zijn aan de bronnen getoetst.
8.2.2 Tekstuitgave
Aan de beide bestaande heruitgaven van het werk van GJ kleven een aantal bezwaren,
die een nieuwe uitgave wenselijk maken. Die van Epkema 1821 (verschenen
in 1822) bevat wel alle teksten uit de oorspronkelijke edities van 1668 en 1681, maar
geeft de verspreide teksten van de dichter niet, is niet voorzien van tekst- of regelnummering
en is wegens de normalisering van de spelling voor wetenschappelijk
gebruik ongeschikt. De uitgave van Brouwer 1936 (1966 2 ) geeft wel (bijna) al het werk
van de dichter zelf, maar niet de inleidingen en teksten die Gabbema 1681 aan zijn
uitgebreide heruitgave toevoegde. Bovendien plaatst Brouwer teksten uit 1668 en
1681 door elkaar, is zijn weergave op verschillende punten onjuist en bestaat er behoefte
aan een uitgave met een tekst- en regelnummering die het mogelijk maakt alle
woorden van GJ, ook uit de handschriften, zo te indexeren dat alle parallelplaatsen
direct zichtbaar zijn. Een dergelijke nummering geeft Feitsma 1974. Daarom heb ik
besloten een facsimile-editie van de uitgaven van 1668 en 1681 (wat de laatste betreft:
met uitzondering van het deel dat een heruitgave van 1668 is) en van andere verspreid
gepubliceerde teksten te maken, alsmede een transliteratie van het werk dat
alleen in handschrift is overgeleverd. De teksten zijn voorzien van mijn eigen nummering
(links) en van de codering van Feitsma (rechts). Van de verspreide teksten
heb ik in voorkomende gevallen de eerste redactie gekozen. Varianten zijn niet opge-
482
wumkes.nl

nomen. Bij de keuze van de exemplaren van 1668 en 1681 die voor deze uitgave gebruikt
zijn, heb ik me laten leiden door de resultaten van een onderzoek naar verschillen
in druk per katern van een aantal exemplaren.
De opgave van druk- en zetfouten is beperkt tot de teksten van GJ. Het verbeteren
ervan is om twee redenen lastig: er valt niet altijd een grens te trekken tussen schrijffouten
(in de kopij) en zetfouten, en de afdruk is soms zo onduidelijk, dat niet zeker
is wat er geacht mag worden te staan. Dat geldt met name voor koppeltekens,
die veel voorkomen.
Bij de transliteratie van de handschriften deden zich problemen voor ten aanzien
van de plaats van circumflex en apostrof, het wel of niet aaneen staan van woorden,
onduidelijke lettertekens en de onderscheiding van y en ij. Ter beoordeling van de
oplossingen zijn foto's van de betreffende handschriften toegevoegd.
8.2.3. Tekstoverlevering
8.2.3.1. Uitgaven
Bij mijn onderzoek van de verschillende uitgaven heb ik me laten leiden door de
vraag welke factoren invloed gehad kunnen hebben op hun ontstaan en voor wat de
heruitgaven betreft bovendien door de vraag naar de editoriale opvattingen van de
tekstverzorgers. De onderscheiding in diplomatisch en kritisch, die ik bij de beschrijving
van de heruitgaven gebruik, is gebaseerd op het verschil in bedoelingen
tussen uitgevers die wel en anderen die niet naar een zo letterlijk mogelijke weergave
van de tekst hebben gestreefd. De behandeling is geordend naar de uitgaven van
1668 en 1681 en uitgebreid met de uitgave van 1684. De enige zeventiende-eeuwse uitgave
van werk van GJ die daarnaast nog bekend is, bespreek ik in 5.3.6.6. Dat is de
Friessche Tjeme, de tekst waarmee de editie-1668 opent.
8.2.3.1.1. FR 1668
Omstreeks 1658 schijnt GJ het plan te hebben opgevat zijn Friese werk te bundelen
tot de Friesche Rymlerye zoals die twee jaar na zijn dood uitkwam. Aanleiding is
mogelijk de verschijning van de bloemlezing Klioos Kraam (1656, 1657) geweest,
waarin Nederlands werk van hem een plaats kreeg. Onverenigbaarheid met de eenmaal
gekozen criteria voor de indeling in drieën, kwaliteitsselectie en het niet meer
beschikken over afschriften verklaren misschien het ontbreken van enkele teksten.
De criteria voor de indeling lijken te zijn: liefde als thema voor deel I, gesprekken
over zakelijke onderwerpen en gelegenheidswerk voor deel II, en psalmen en lofzangen
- voornamelijk liederen - over stof uit het leven van Christus voor deel III.
Voorop in alle drie delen staan steeds de grote en misschien ook wel als meest belangrijk
bedoelde teksten, maar verder is geen bepaalde ordening aan te wijzen, behalve
dan misschien een chronologische in de psalmen en lofzangen. De Friesche
Rymlerye werd mogelijk in de herfst van 1667 gedrukt en is misschien het eerste boek
dat van de eigen pers van Haringhouk, de drukker, verscheen. Taal en spelling van
het lofdicht dat Meelcke Lasis eraan toevoegde verraden een grote vertrouwdheid
met het werk van GJ en doen daarom het vermoeden rijzen dat hij corrector is geweest.
Er zijn aanwijzingen dat het boek niet in de handel is gebracht, maar op kos-
wumkes.nl
483

ten van Antie Arjens, een zusterskind van de dichter, voor diens vrienden en kennissen
in kleine oplage is gedrukt.
De eerste nieuwe editie na de uitgebreide heruitgave van 1681 kwam in 1822 uit.
Daarin zijn alle teksten uit de edities van 1668 en 1681 opgenomen. De tekstverzorger,
Epkema, had al in 1793 een glossarium op GJ gereed, maar schijnt pas in 1809 tot
een heruitgave besloten te hebben, ondanks het feit dat al in 1785 op het belang van
een nieuwe uitgave was gewezen. Misschien heeft hij aanvankelijk verondersteld dat
Wassenbergh die zou verzorgen. Deze had als proeve van een nieuwe uitgave tekst 29
in 1806 laten verschijnen, voorzien van taal- en cultuurhistorisch commentaar en in
een spelling die men diplomatisch zou kunnen noemen, als ze niet zo slordig was.
Overigens adviseerde Wassenbergh een eventuele tekstverzorger de spelling te normaliseren.
Onafhankelijk van Epkema kondigde Ten Broecke Hoekstra in 1813 aan
meteen nieuwe editie te zullen komen, maar van diens plan wordt na 1814 niets meer
vernomen. Epkema's editie is kritisch. Hij verbeterde drukfouten en normaliseerde
de spelling, bijna steeds naar vormen die ook in de oorspronkelijke uitgaven voorkomen
en met behoud van wat hij hield voor dialectverschillen. Veranderingen in de
spelling op grond van de regels van de analogie of de etymologie zijn bij hem vrij
zeldzaam, evenals metrische aanpassingen en vervanging van woorden die "straattaal"
zouden zijn. Zijn woordverklaringen zijn gericht op tekstbegrip.
Een tweede heruitgave van 1668, aangevuld met de teksten van GJ uit de editie van
1681, verscheen in 1936 van de hand van Brouwer e.a. Voordien waren er aankondigingen
van nieuwe uitgaven geweest van Buitenrust Hettema 1897, Siebs 1926 en
Kalma 1926. Een tweede deel, voorzien van een woordcommentaar, dat Brouwer en
de zijnen zich van het begin af aan voorgenomen hadden te maken, verscheen pas in
1966, tegelijk met een tweede druk van de tekstuitgave van 1936. Afgezien van verschillen
in lettertype (die in 1936 geheel en in 1966 voor het grootste deel zijn weggelaten),
is de tekst diplomatisch weergegeven. Buitenrust Hettema en Siebs hadden
dit ook willen doen; Kalma had gekozen voor een zodanige herspelling in eigentijds
Fries, dat de oorspronkelijke klanken zo dicht mogelijk zouden worden benaderd.
Hij had daarvan in 1923 al een proeve gegeven.
Bloemlezingen voor een groot publiek stelden Leendertz 1853, Dijkstra 1853-55 en
Kalma 1936 samen. Buitenrust Hettema 1887 en Galama 1977 richtten zich met hun
bloemlezingen uit het Middelfries, waarin veel werk van GJ een plaats kreeg, op wetenschappelijk
gebruik.
8.2.3.1.2. FR 1681
De uitgebreide heruitgave van 1668 die Gabbema in 1681 verzorgde, bevat niet alleen
nieuwe teksten van GJ, maar ook een tweetal inleidingen in de vorm van opdrachten,
een grammatica van het Fries, een verhandeling over de Friese letters en
een specimen van het Oudfries in twee redacties. Het verband van grammatica en
Oudfries met GJ is niet duidelijk. Misschien had Gabbema de stukken bij de papieren
liggen die hij van GJ gekregen had. Bepaalde opmerkingen in brief 48.1 van GJ
aan hem zouden erop kunnen wijzen, dat hij ze met GJ besproken heeft. Misschien
behoorden ze tot de verzameling van de landschapsgeschiedschrijver, in welke functie
Gabbema in 1659 werd aangesteld. De aanvullingen met werk van GJ zelf betreffen
voor het grootste deel teksten die Gabbema van de dichter ontvangen had. Ze
484
wumkes.nl

worden genoemd in de brieven van GJ aan Gabbema, die ook tot de aanvullingen
behoren. De enige uitzonderingen zijn de teksten 50 en 51. De eerste heeft Gabbema
mogelijk leren kennen in een afschrift van Junius, van de andere is de herkomst
onbekend.
Van de aanvullingen openen opdracht en woord aan de lezer van Gabbema en de
beide woorden vooraf van GJ het eerste deel van de uitgave-1681 en vormen de overige
teksten het tweede deel van die editie. Het Friese woord vooraf van GJ is een andere
redactie van dezelfde tekst in de editie-1668. Het eerste deel is verder een herdruk
van de uitgave van 1668, met weglating van het lofdicht van Meelcke Lasis.
Bepaalde overeenkomsten in custoden en kopregels laten er geen twijfel over bestaan,
dat de heruitgave teruggaat op een exemplaar van de editie-1668. In een bepaald
geval (tekst 46.8) zijn er echter zodanige verschillen met de tekst in de uitgave
van 1668, dat een handschrift van de dichter geraadpleegd lijkt te zijn. De veranderingen
zijn mogelijk aangebracht in het exemplaar van de editie-1668 dat voor de
heruitgave is gebruikt, omdat in dezelfde tekst in de uitgave-1681 ook zetfouten uit de
editie van 1668 zijn overgenomen. Gabbema bezat van die tekst - als onderdeel van
een verzameling psalmen en lofzangen - een handschrift van GJ, zodat er aanleiding
is om te veronderstellen dat Gabbema die veranderingen heeft aangebracht. De
overige verschillen tussen identieke teksten in de uitgaven van 1681 en 1668 betreffen
verbeteringen van zetfouten uit 1668 en nieuwe zetfouten in 1681.
De aanvullingen in het eerste deel van FR 1681 (de hiervoor genoemde woorden
vooraf van GJ en de twee opdrachten, alsook twee drempeldichten die niet in alle exemplaren
voorkomen) zijn, onder vervanging van de bladzijden die corresponderen
mei de bladzijden *1 en *2 van de uitgave-1668, toegevoegd, nadat het boek al gedrukt
was. Dit valt af te leiden uit bladzijdenummering, katernsignaturen en katernresten.
Die maken ook duidelijk dat de opdracht aan Staten en stadhouder niet
vanaf het begin tot de aanvullingen heeft behoord, maar in de plaats van een andere
inleidende tekst moet zijn gekomen. Misschien is dit een opdracht van Gabbema
aan niet-Friese lezers geweest. Een opdracht aan Staten en stadhouder kwam de uitgevers
misschien goed uit, omdat ze financieel nogal wat risico hebben moeten nemen.
Er kunnen diverse redenen voor de heruitgave van 1681 zijn geweest. Zelf zegt Gabbema
dat er een "duldeloos verlangen" naar een tweede druk bestond, die hij ter ere
van Friesland en tot nut en vermaak van overig Nederland wil verzorgen. De eer van
het vaderland zal voor hem - getuige zijn opdracht, zijn woord aan de lezer en zijn
toevoeging van een grammatica en een specimen van Oudfries - wel vooral in het
Friestalige van het werk hebben gelegen, maar hij getuigt toch ook van zijn literaire
waardering. Als landschapsgeschiedschrijver heeft hij de uitgave mogelijk tot zijn
taak gerekend. Met zijn opdracht aan Staten en stadhouder maakte hij er een landschapszaak
van. Gevoeligheid voor een Friestalig werk als uitdrukking van gewestelijke
identiteit mocht bij de Friese overheid, zoals Feitsma heeft verondersteld, wel
worden verwacht. Bonaventura Vulcanius had er in 1597 ook al op ingespeeld. Opdrachten
en toevoegingen verraden trouwens welbewuste aansluiting bij het werk
van Vulcanius. Daardoor staat de uitgave nadrukkelijk in een humanistische traditie.
Als GJ het al niet was, dan heeft Gabbema hem met deze editie tot een klassiek
dichter gemaakt.
wumkes.nl
485

Heruitgaven van aanvullingen uit 1681 verzorgden Epkema 1821 (alles, deels nauwelijks
gewijzigd, deels kritisch), Buitenrust Hettema 1896 (de brieven: diplomatisch
met opgave van deels onjuiste verbeteringen van zetfouten) en Feitsma 1956b (de
beide grammaticale studies, diplomatisch).
8.2.3.1.3. FR 1684
De uitgave van 1684 is niets anders dan een deel van de oplage van 1681, voorzien
van een nieuw gezet eerste katern en een nieuw titelblad voor het tweede deel, die nodig
waren om het impressum te kunnen aanpassen aan de nieuwe uitgever. De oorspronkelijke
uitgevers hielden het (ongewijzigde) boek in voorraad, zodat de vraag
rijst waarom ze een deel ervan, dat misschien niet meer dan vijftig exemplaren bedroeg,
van een nieuw uitgeversadres voorzagen. Misschien werd het werk beter verkocht
in de academiestad Franeker, waar de nieuwe uitgever woonde, dan in hun eigen
woonplaats Leeuwarden.
8.2.3.1.4. Verspreide gedichten
Afzonderlijke gedichten van GJ zijn mogelijk door tussenkomst van Galama gepubliceerd
in de bloemlezingen Klioos Kraam (1656, 1657) en Hollantsche Parnas
(1660) en in De Brunes Wetsteen (1661), via Gabbema in diens Hooghe-Lied (1659) en
in Van Nyenborghs Wónder-Toneel (1657), en via Haringhouk in bijna alle bundels
preken die deze tijdens het leven van de dichter zelf drukte. Halbertsma 1827 heeft
de meeste verspreide gedichten al gekend en deels ook opnieuw gepubliceerd. Een
meer compleet overzicht, dat sindsdien nauwelijks meer is uitgebreid, gaf Haantjes
1929; toegankelijk werden ze pas door de uitgave van Brouwer in 1936.
8.2.3.2. Lezers
In dit onderdeel dat ik kortheidshalve "Lezers" heb genoemd, onderzoek ik aard
en omvang van de belangstelling voor het werk van G J, in het bijzonder tot 1822. Om
gegevens te verzamelen heb ik boedelbeschrijvingen, auctiecatalogi en exemplaren
van de FR-edities opgespoord en onderzocht. Dat heeft geresulteerd in een inventarisatie
van 112 bewaarde en 6 verloren gegane exemplaren van de uitgaven van 1640
(3), 1668(18), 1681 (68 en 5) en 1684(23 en 1), en in een vergelijkbaar overzicht van exemplaren
uit literatuur en archivalia met aantallen respectievelijk van 4, 39, 122 en
49. Van 34 exemplaren valt niet te bepalen of ze van 1668, 1681 of 1684 zijn, 15 zijn
van 1681 of 1684. Steeds worden alle beschikbare bijzonderheden, zoals namen van
eigenaars, c.q. navolgers van werk van GJ, prijzen, handschriftelijke aantekeningen
en - hoewel minder volledig - uiterlijkheden van het boek, vermeld.
Mede op grond van die inventarisaties kunnen de oplagen van de edities van 1668 en
1681 worden geschat op misschien hooguit honderd, respectievelijk tweehonderd
exemplaren. De kans dat na 1681 tot halverwege de achttiende eeuw exemplaren van
1668 zijn weggedaan omdat ze minder volledig waren, lijkt niet uitgesloten. De overzichten
maken het - onder toevoeging van biografische bijzonderheden - ook mogelijk
een lijst op te stellen van ruim tweehonderd namen van personen die voor 1822
op enigerlei wijze het werk van GJ in hun bezit hebben gehad of het hebben aangehaald
of nagevolgd. Een analyse van hun achtergronden en uitlatingen doet vermoeden
dat het werk gewaardeerd werd als literatuur, als specimen van Fries en als symbool
van Friese cultuur.
486
wumkes.nl

Reeds tijdens het leven van de dichter blijkt uit navolgingen van Baardt 1640
(5.3.6.1.1.2), Gabbema 1649 en Arcerius 1659, dat zijn Friessche Tjerne (1640) een onmiddellijk
succes moet zijn geweest. Anderen, bijvoorbeeld Galama 1661 en Junius
ca. 1660, getuigen van hun literaire waardering. Tot de verbreiding van GJ's naam als
dichter hebben Wassenbergh 1793 en 1806 en Koopmans 1801 veel bijgedragen. Hun
studies werden lovend besproken in de Nederlandse tijdschriften van die dagen. Geleerde
belangstelling, met name voor de taal waarin het werk is geschreven, was er
ook vanaf het begin, zoals bij Gabbema en Junius. Persoonlijke betrekkingen met de
dichter, of via Gabbema met hem, kunnen van invloed zijn geweest op de belangstelling
van Gutberleth en de Vegelins en Van Vierssens. Naar opleiding beperkt de belangstelling
zich in hoofdzaak (maar niet helemaal) tot academici, wat ten dele aan
de aard van het bronnenmateriaal kan liggen, en naar stand valt het op dat de Friese
adel goed vertegenwoordigd is. Deze zal gevoelig zijn geweest voor GJ's werk als
Friesnationaal cultuurgoed. Hessel Vegelin van Claerbergen prees het in 1683 althans
als zodanig. Overigens behoorde hij tot de jongere adel en stond hij in nauwe
betrekking tot de stadhouder. Bij gebrek aan gegevens is het onzeker of ook de oude
adel toen de FR al waardeerde (cf. 7.1.4).
Een bijzondere invloed van de hoogleraar Wassenbergh op de belangstelling voor
GJ bij studenten, die het door Wumkes geïntroduceerde begrip "de school van Wassenbergh"
zou rechtvaardigen, is niet waarschijnlijk. Wassenbergh heeft door zijn
liefde voor het werk van GJ, waarvan hij als student in 1766 al blijk geeft, die belangstelling
zeker bevorderd, maar studie van de dichter schijnt hij niet voor de jaren
tachtig te hebben gemaakt. Toen was ook al de taalhistorische en lexicografische belangstelling
van auteurs als Van Halsema, Wiarda en Wierdsma en Brantsma gewekt,
die op hun beurt weer anderen zullen hebben gestimuleerd. Wumkes' meermalen
overgenomen opvatting dat Wassenbergh college over GJ heeft gegeven, lijkt
evenmin juist.
Ter aanvulling op de voorgaande schets van het lezerspubliek uit de tijd voor 1822
heb ik de intekenlijst op Epkema 1821 geanalyseerd en vergeleken met andere intekenlijsten
uit dezelfde tijd. Aan de persoonlijke invloed van Van Leeuwen kan de algemene
intekening door leden van het literaire gezelschap Constanter te Leeuwarden
worden toegeschreven, aan die van Wassenbergh de opvallend grote
belangstelling aan de Franeker Academie. Hoewel het aantal intekenende boeren
gering is, steekt het toch nog gunstig aftegen het ontbreken van boeren op andere intekenlijsten.
Naar verhouding vond de uitgave in Friesland aanmerkelijk meer aftrek
dan die van de toch ook Friese, hoewel niet Friestalige Van Harens, maar bij een
Friestalig werk kan men ook moeilijk anders verwachten en bovendien woonde toch
nog een op de drie intekenaren buiten de provincie. Beperkt provinciaal was de belangstelling
daarom zeker niet. Eerder zou deze nationaal Nederlands kunnen heten,
getuige de intekening van de koning en van een relatief groot aantal hoge
Haagse ambtenaren en leden van de regering. Naar verhouding ook goed vertegenwoordigd
was dat deel van de Friese adel dat toch al actief betrokken was bij de cultuur
in Friesland. Besef van Friese identiteit en de in Friesland herleefde traditie om
juist van de adel de behartiging van Friese cultuurbelangen te verwachten, zullen de
belangstelling voor GJ wel goeddeels verklaren. Opvallend ten slotte is misschien de
aanwezigheid van twee heren Van Vierssen onder de intekenaren. Mogelijk ging hun
wumkes.nl
487

elangstelling op familietraditie terug. Dezelfde traditie heeft zich wellicht ook laten
gelden bij de Eysinga's, de erfgenamen van de Vegelins.
Verwondert het niet, dat een duur en geleerd werk als dat van Epkema maar heel
weinig doorboeren of andere eenvoudige bewoners van het platteland werd gelezen,
ook goedkope volksuitgaven van GJ vonden weinig aftrek. Wel werd zijn naam in de
loop van de negentiende eeuw in Friesland ook onder boeren een begrip. De opvatting
dat liederen van de dichter door de tijden heen onder het volk zouden zijn gezongen,
is onjuist. Waarschijnlijk zijn pas sinds 1929 een paar ervan populair geworden.
Reeds omstreeks 1700 was een aanzienlijk aantal van de stemmen die als
melodie-aanduiding dienen, onbekend geworden. De meeste overeenkomsten met
stemmen van GJ hebben liedboeken die verschenen tussen 1623 en 1655
(5.3.7.3).
8.2.3.3. Handschriften
De hier behandelde handschriften zijn autografen en afschriften van teksten die,
voorzover bekend is, niet in druk zijn verschenen of dat nog niet waren, toen de afschriften
gemaakt werden. Hun beschrijving heb ik ingedeeld in drieën. Op een poging
tot reconstructie van wat er aan onbekende handschriften zou kunnen zijn
overgeleverd, volgt een opgave van onjuiste toeschrijvingen en van veronderstellingen
over handschriften die zouden zijn overgeleverd, en ten slotte geef ik een overzicht
van de handschriften die inderdaad bewaard zijn of eerst in recente tijd zijn
zoekgeraakt of verdwenen.
De kans dat er veel ons onbekend Fries werk van GJ verdwenen is, lijkt niet groot,
want diens werk is tot twee maal toe verzameld en uitgegeven, respectievelijk in 1668
en 1681. Slechts drie van de Friese teksten die we van hem kennen, ontbreken in die
uitgaven. Zeker al meer dan twee eeuwen is er op aanvullingen gelet en ik heb er, ook
buiten Friesland, speciaal naar gezocht, maar de laatste vondst blijft er een van 1899
(3.1.4.1,55). Er zijn geen aanwijzingen dat er meer Nederlandse teksten hebben bestaan
dan de bekende. In de veronderstelling dat GJ ook voor 1656 in het Nederlands
heeft gedicht - al is er eerst in dat jaar zekerheid -, heb ik echter op grond van stijlkenmerken
en uiterlijke omstandigheden, zoals de plaats van overlevering, vijf meer
of minder stellig aan hem toegeschreven. Twee daarvan zijn al door Halbertsma met
de dichter in verband gebracht. Op één tekst in handschrift na betreffen ze opschriften
op grafstenen, op een doodsbaar en op een schoolmeestersstoel. Latijnse poëzie,
waarvan het bestaan uit een brief van de dichter aan Gabbema zou kunnen blijken,
heb ik niet gevonden. Wel is tijdens mijn onderzoek nog een onbekende tekst van zakelijke
inhoud in het Nederlands ontdekt.
Indien de overlevering juist is, dat handschriften uit de nalatenschap van de dichter
in de familie zouden zijn bewaard, dan moeten ze in 1789 zijn opgeruimd. Meermalen
zijn afschriften van de hand van Junius in de Bodleian Library te Oxford voor
autografen of teksten van GJ gehouden.
Onder de bewaarde handschriften nemen de afschriften van Junius de eerste
plaats in. Nadat Wassenbergh in 1802 op de mogelijke betekenis van de Juniana in
Oxford voor de GJ-studie had gewezen, heeft Scheltema pogingen gedaan om te onderzoeken
of daar ook handschriften van GJ bij waren, maar het was uiteindelijk
Ten Broecke Hoekstra die een deel ervan in 1815 ontdekte. Deze schijnt zijn vondst
niet publiek gemaakt te hebben, maar wel deelde hij die mee aan Halbertsma, die er
488
wumkes.nl

in 1827 bekendheid aan gaf. Na de analytische beschrijving van de Juniana door
Siebs in 1895 heeft het tot het midden van de twintigste eeuw geduurd, voordat de
meeste van de GJ-handschriften die erin voorkomen, gepubliceerd waren. Nog niet
onderzocht op auteurschap (Junius of GJ zelf) en deels ook niet gepubliceerd zijn
enkele doorhalingen en minimale verbeteringen in exemplaren van Van Hichtum
AH 1639, GJ 1640, Baardt 1640 en Oude Friesche Spreeck-woorden 1641 in Ms. Junius
122. Ik heb ze in de beschrijving van de handschriften weggelaten.
In die beschrijving heb ik in het bijzonder werk gemaakt van de datering. De autograafvan
tekst 17 lijkt te moeten worden gedateerd op ca. 1639/1640, en wel op grond
van deels exclusieve overeenkomsten met de gedrukte Friessche Tjerne uit 1640 en van
de uiterlijke vorm van het gedicht, die het tussen een eerste opzet en de definitieve
tekst plaatst. De volgorde waarin Junius de afschriften van de teksten 7,29,30 en 31
maakte, heb ik afgeleid uit de mate waarin hij met taal en spelling van het Fries vertrouwd
lijkt te raken.
8.2.4. Leven en wereld
Met de aanduiding "Leven en wereld" bedoel ik een onderscheid te maken tussen
levensomstandigheden en levensopvattingen, dat wil zeggen tussen afkomst, opleiding,
ontwikkeling, werk, gezin, vrienden en kennissen enerzijds, en godsdienst, politiek
en (literaire) cultuur anderzijds. Meer dan een onderscheid is het niet, want levensopvattingen
en levensomstandigheden zijn altijd nauw met elkaar verbonden
en bij GJ moeten bij gebrek aan directe uitlatingen de opvattingen bovendien uit de
omstandigheden worden opgemaakt. Publieke functies, anders dan die van schoolmeester
en voorzanger, heeft de dichter niet bekleed en over politiek, godsdienst en
cultuur zijn - afgezien van zijn literaire werk, dat in dit hoofdstuk buiten beschouwing
blijft - geen uitlatingen van hem bekend. Het leven van zijn vader biedt echter
voldoende stof om de politieke context te tekenen, terwijl het godsdienstige en het
culturele milieu van de dichter kunnen worden geschetst door de resultaten van het
onderzoek naar de maatschappelijke relaties van zijn vrienden Geestdorp en Fonteyne.
De methode om iemands opvattingen op politiek, godsdienstig en cultureel
gebied door middel van informatie over diens persoonlijke relaties te achterhalen,
hier uit nood toegepast, heeft als voordeel, dat ze door het betrekken van gegevens
over meer personen in het onderzoek veel mogelijkheden tot controle van interpretaties
biedt. Bovendien heeft het resultaat eerder betrekking op degene om wie het
gaat dan de uitkomst van een algemeen onderzoek naar heersende opvattingen in de
zeventiende eeuw zonder individuele differentiatie. Ze betekent intensief historisch
en met name archivalisch onderzoek, omdat op individueel niveau nog nauwelijks
onderzoek naar politiek, cultuur en godsdienst in Friesland is verricht. Intensief onderzoek
was ook nodig om de boekeninventarissen te laten spreken, die de belangrijkste
bronnen voor de kennis van de intellectuele belangstelling en ontwikkeling
van de dichter en van zijn vader zijn. Daartoe heb ik zoveel mogelijk boekenlijsten
van inwoners van Friesland uit de periode van 1600 tot 1680 verzameld en vergeleken.
Bij de keuze van een beschrijvingsmodel voor dit hoofdstuk heb ik me laten leiden
door een indeling naar levensvormende factoren. Zo komen achtereenvolgens
in min of meer chronologische volgorde afkomst, opleiding en ontwikkeling, materiële
omstandigheden (in het bijzonder werk), gezin, en vrienden en kennissen aan
de orde.
wumkes.nl
489

Over de jeugd van GJ is alleen bekend wat uit zijn afkomst kan worden afgeleid.
Zijn vader, Jacob Gijsberts (voortaan JG), was een even belangrijk als controversieel
man in Bolsward, waar de zoon zijn hele leven op een enkel jaar na heeft doorgebracht
of vlakbij heeft gewoond. Als stadsschoolmeester was GJ al evenzeer aan zijn
vader gebonden als door zijn familiebetrekking. JG werd in 1579 geboren, waarschijnlijk
te Bolsward, uit ouders die tot de ambachtsstand zullen hebben behoord.
Hij werd als kistenmaker ook ambachtsman. Van zijn vakmanschap getuigt de deurpartij
in het Bolswarder stadhuis, maar bovenal het stadhuis zelf, als dit inderdaad
naar zijn ontwerp is gebouwd. Zeker sinds 1623 inde hij daarnaast als collecteur belastingen.
De inventaris van zijn boekenbezit uit 1644 toont bij vergelijking met boekenlijsten
van anderen aan, dat hij een vrij grote belangstelling voor politiek had en
een uitzonderlijk grote belangstelling voor godsdienstige problematiek. Hij was uitgesproken
gereformeerd, zoals ook wel blijkt uit zijn kerkelijke functies van diaken
(reeds in 1607), ouderling (tot 1629) en kerkvoogd (van 1643 tot 1647). Uit zijn huwelijk
met de wellicht iets oudere weduwe Ancke of Antie Willems, dat niet voor 1601
werd gesloten, werd vermoedelijk niet lang na 16-2-1603 GJ geboren. Het gezin bestond
toen voorts nog uit een dochter Antke Piers uit het eerste huwelijk van de moeder,
maar mogelijk nog niet uit een zoon Pier Jacobs, van wie het geboortejaar onbekend
is. In 1608 werd het gezin uitgebreid met een tweeling: een jongen, Willem, en
een meisje, Jancke. De kinderen bleven allen in huis, tot Pier in 1624 schoolmeester
in Hichtum, Burgwerd of Hartwerd werd, alle drie dorpjes onder de rook van Bolsward.
Nog geen jaar later werd zijn voorbeeld gevolgd door GJ, die schoolmeester in
het iets verderop gelegen en grotere dorp Witmarsum werd. Inmiddels had de vader,
zeker al in 1620, een leerling-kistenmaker in dienst, die ook deel van het gezin ging
uitmaken. Zijn kinderen hielpen hem vanaf het begin bij de administratie van het
collecteurswerk.
Door zijn meestemmen voor nieuwe provinciale belastingen in 1634 maakte JG
zich gehaat bij althans een deel van de Bolswarder ingezetenen. Overal in de provincie
kwam de bevolking uit reactie op de verhoging van bestaande belastingen en de
invoering van nieuwe in opstand. In 1634 werd JG zodanig bedreigd, dat hij ernstig
overwoog zijn collecteurschap op te geven. Door militair ingrijpen van de Staten-
Generaal werd aan de politieke chaos in Friesland een einde gemaakt. JG bleef collecteur,
tot hij in 1644 failliet werd verklaard en tijdelijk gevangen gezet. Zijn huis
werd verkocht en omdat zijn vrouw het jaar ervoor was overleden en de beide nog inwonende
kinderen inmiddels ook een eigen gezin hadden gesticht, heeft een van de
kinderen hem toen wellicht in huis genomen. In 1647 kochten ze hem in het plaatselijke
gasthuis in. Daar overleed hij in 1653.
Naast de problemen rond zijn collecteurschap is er nog een ander, minstens even
ingrijpend conflict in het leven van JG geweest. In de machtsstrijd tussen stadhouder
en oude adel (waarvan de leden als grietmannen voor het grootste deel op het platteland
woonden) speelden de steden een belangrijke rol, omdat de stadhouder door
zijn recht tot benoeming van magistraatsleden daar veel invloed had. Op de golven
van het belastingverzet kwam het in veel Friese steden in 1635 tot de onwettige verkiezing
van een nieuwe magistraat en gezworen gemeente, ook in Bolsward. Tot de
woordvoerders van de nieuwe machthebbers in Bolsward behoorden de beide predikanten,
van wie vooral Sixtus Hommius zich roerde. JG daarentegen was - sinds
490
wumkes.nl

j627 - lid van de gezworen gemeente, die samen met de magistraat werd afgezet. Ook
nu weer werd van buitenaf ingegrepen. In 1637 wees de Raad van State een nieuwe
magistraat en gezworen gemeente in de opstandige steden aan. Van de 32 benoemden
in Bolsward - onder wie JG - bedankten er twaalf, voor wie anderen in de plaats
kwamen, soms onder druk. De beide partijen stonden fel tegenover elkaar. Tot eind
1646 was die van Van Velsen, waartoe JG behoorde, de sterkste, sindsdien de andere.
In het begin van de jaren vijftig verbeterden de verhoudingen. Daartoe droeg ds. Daventreus
veel bij. Deze was in 1651 predikant te Bolsward geworden, nadat Hommius
het jaar ervoor met emeritaat was gegaan (4.7.1). Mogelijk onder druk van militaire
bezetting door de stadhouder werd JG eind 1640, in de plaats van een overleden
magistraatslid, voor twee jaar tot burgemeester gekozen. Zijn benoeming riep veel
verzet op, maar als presiderend burgemeester nam hij de leiding in het college van
burgemeesters en regeerde hij met strakke hand. De traktementsverhoging van de
beide predikanten, die het bewind van 1635-37 hun had toegekend, werd ongedaan
gemaakt. Met de kerkeraad wenste hij zich niet te verstaan, toen die hem om zijn onheuse
bejegening van een der predikanten (Hommius?) en om niet nader genoemde
andere redenen (dronkenschap?) wilde vermanen. Het geschil werd bijgelegd, maar
JG is misschien toch niet meer aan het Heilig Avondmaal verschenen. Een halfjaar
voor zijn dood, in 1652, werd hij op zijn verzoek weer toegelaten. Als kerkvoogd bleef
hij inmiddels, ook na zijn burgemeesterschap en zijn faillissement, met zijn medekerkvoogden
tot de tegenpartij van de predikanten behoren. Zijn partij, toen nog in
de meerderheid in de magistraat, vocht in 1644-45 met de kerkeraad een kwestie om
het benoemingsrecht van een nieuwe predikant uit. Heel Friesland raakte erdoor in
opschudding en ook landelijk kreeg de zaak veel aandacht. Zelfs Voetius, die de kant
van de kerkeraad koos, sprak zich erover uit.
In deze door twisten verscheurde stad was in 1637 GJ tot stadsschoolmeester benoemd.
Dat gebeurde door het nieuwe magistraatscollege, waarvan zijn vader als lid
van de gezworen gemeente wel geen deel uitmaakte, maar dat toch in meerderheid
van diens partij was, zodat de benoeming misschien een vriendendienst is geweest.
Voordien had GJ, nadat hij juist getrouwd was, een half jaar te Beetgum gestaan (al is
zijn verblijf daar niet onomstotelijk bewezen) en voor die tijd was hij bijna anderhalfjaar
thuis bij zijn ouders, althans in Bolsward, geweest, nadat hij halverwege
mei 1635 uit Witmarsum was vertrokken. Naar de reden van zijn vertrek uit Witmarsum,
dat op een ongebruikelijk tijdstip viel, is alleen maar te gissen. Ziekte kan het
moeilijk geweest zijn, want dat was geen reden voor ontslag. Zeker lijkt wel, dat GJ
het in politieke zaken eens was met zijn vader, want ook hij was bevriend met
de Van Velsens.
Overigens leidde GJ geen politiek bestaan, wat zijn functie als stadsambtenaar
trouwens ook niet toestond. Zijn belangstelling voor politieke zaken schijnt getuige
de inventaris van zijn boekenbezit bij overlijden, niet groot te zijn geweest. Uit dit
boekenbezit blijkt wel, ook in vergelijking met dat van anderen, een uitzonderlijk
grote literaire belangstelling, die zich al rond 1625 lijkt af te tekenen. De lijst vermeldt
overigens alleen Nederlandse literatuur en er is gezien de gangbare praktijk
geen reden om aan te nemen dat Latijnse literatuur zou zijn weggelaten. Een geleerd
aspect ontbreekt in GJ's lijst, die qua omvang trouwens toch al niet lijkt op de auctiecatalogi
van academici. Wel bevestigt de vermelding van niet met name genoemde
wumkes.nl
491

Latijnse (school?)boeken de om andere redenen aannemelijke veronderstelling dat
GJ Latijn kende. Misschien zelfs heeft hij er aan de Latijnse school te Bolsward wel
les in gegeven. Die vormde met de Duitse, waaraan hij verbonden was, een
geheel.
Wat zijn familieomstandigheden betreft, bleef lang veel bij het oude. Zijn stiefzuster
Antie trouwde in 1633, zijn broer Willem, die - net als zijn vader- kistenmaker en
ook collecteur werd, waarschijnlijk niet voor 1638, en zijn zuster Jancke niet voor
eind 1639. Alleen is broer Pier waarschijnlijk al spoedig na 1630 overleden. Toen in
1656 Jancke en haar man, die stadstimmerman was, overleden waren, werd hun
enige kind Antie Arjens (1647) in het gezin van GJ opgenomen. Dat bestond toen behalve
uit vader en moeder waarschijnlijk alleen nog uit de zoon Salves (1641), tenzij
deze reeds als leerling-chirurgijn elders was ondergebracht. Vier (of mogelijk nog
meer) andere kinderen, geboren tussen 1637 en 1650, waren al overleden. Ook gestorven
was de moeder van GJ's vrouw, die sinds hun huwelijk tot haar dood in 1653 of
begin 1654 bij hen had ingewoond. Zelf stierven GJ en zijn vrouw in 1666, spoedig
gevolgd door hun zoon Salves, die hun in hun pestziekte te hulp was gekomen.
De aanhoudende behartiging van de financiële belangen van Antie Arjens geeft
reden om te twijfelen aan de veronderstelling van Kalma dat GJ geen zakelijke interesse
zou hebben gehad. Mede door de verkoop van zijde en doek bracht het gezin
het tot een zekere welstand. Dat geldt ook voor Salves, die door een nooit opgemerkte
rekenfout van Halbertsma voor een doorbrenger en een last voor zijn vader wordt
gehouden. Ook de broer en de zusters van GJ en zijn vrouw behoorden tot de stand
van ambachtslieden en neringdoenden. Door zijn huwelijk werd GJ familie van de
Leeuwarder schilder (en lakenkoopman?) Matthijs Harings, een oom van zijn
vrouw, en mogelijk ook van de Leeuwarder schilderes Margaretha de Heer, door de
dichter zijn nicht genoemd. Belangstelling voor schilderkunst lijkt bij GJ's broer
Willem aan te wijzen.
Van vriendschappelijke contacten buiten de familie die niet tegelijk literair van
aard waren, is heel weinig bekend. Buiten de goede verstandhouding met de aanzienlijke
familie Van Velsen te Bolsward, is er eigenlijk niets over te zeggen. Wel zijn
er aanwijzingen dat de door Kalma veronderstelde vriendschap met de grietman
van Wonseradeel, Van Aylva, die zelfs de aard van het dichterschap zou hebben bepaald,
niet heeft bestaan. Ook is er geen reden te denken aan persoonlijke invloed
van Siccama, secretaris van Bolsward, die volgens Halbertsma tot de keuze voor een
Fries dichterschap zou hebben geleid. Over de literaire contacten van GJ in zijn
vroege jaren, ruim genomen de tijd voor 1640, kan echter op basis van zijn vriendschap
toch ook iets positiefs verondersteld worden. Dank zij een mededeling van de
dichter zelf in zijn brieven aan Gabbema, is het zeker dat hij bevriend is geweest met
Petrus Geestdorp (1607/08-1646), predikant en dichter. De vriendschap moet haast
wel dateren van 1627 of daaromtrent, toen Geestdorp - misschien nog geen jaar lang
- net als GJ in Witmarsum woonde. Geestdorp debuteerde juist in dat jaar met een
poëtische bewerking van Erasmus' Colloquium proci etpuellae in - naar hij zelf zegt -
Rodenburghse trant. Later, in 1644, gaf hij blijk van grote bewondering voor Hooft.
Hoewel het werk dat van GJ bewaard of bekend is, pas van 1639 of later lijkt te dateren,
kan het haast niet anders of hij moet - als hij al niet zelf in 1627 gedicht heeft -
toen zeker veel belangstelling voor literatuur hebben gehad, want daarzonder lijkt
492
wumkes.nl

een vriendschap voor het leven tussen een schoolmeester en een jonge academicus
vol literaire ambities, die maar korte tijd gelegenheid hadden elkaar te leren kennen,
niet goed denkbaar.
De vriendschap met Geestdorp is nog om een andere reden van belang. Het godsdienstige
milieu van Geestdorp binnen het contraremonstrantse calvinisme tekent
zich namelijk vrij ondubbelzinnig als behoudend af. Ik gebruik die term, omdat
Geestdorp zelf zich in een drempeldicht (1644) voor zijn geliefde leidsman, de oude
ds. Rippertus Sixti (op zijn beurt weer een dankbare leerling van de Franeker hoogleraar
Sibrandus Lubbertus), uitspreekt voor de traditionele Rippertus, die hij verkiest
boven hen die nieuwe opvattingen verkondigen. De drempeldichters in het
werk van Rippertus Sixti passen in de Nadere Reformatie. Onder hen zijn veel predikanten,
die net als hij ook stichtelijk werk schreven. Het gesloten karakter van de
groep, zoals zich dat in de veelvuldige verbindingen van de drempeldichters onderling
lijkt af te tekenen, zou het bestaan van de spanningen binnen de gereformeerde
kerk waarop Geestdorp blijkbaar zinspeelt, kunnen bevestigen. Daarom heeft de
Nadere Reformatie in Friesland misschien niet de gehele gereformeerde kerk omvat.
Behalve Geestdorp behoorden ook andere vrienden en bekenden van GJ, zoals Fonîeyne,
Sibylle van Griethuysen, Gabbema en Daventreus, tot deze groep van drempeldichters.
Zelf droeg GJ drempeldichten bij aan uitgaven van de "uitgever van de
Nadere Reformatie", Haringhouk. Hoewel GJ ook doopsgezinden als Galama en
Meelcke Lasis onder zijn jongere literaire vrienden telde, getuigt zijn werk ervan, dat
hij de Nadere Reformatie was toegedaan.
Bevriend was GJ ook met de Leeuwarder uitgever en dichter Claude Fonteyne
(overleden in september 1654), die in 1640 zijn Friessche Tjerne uitgaf. Deze vriendschap
geeft aanleiding tot een analyse van het karakter van de artistieke cultuur in
Friesland omstreeks 1640, omdat Fonteyne zelf met zijn uitgaven en zijn dichterlijke
initiatieven een centrale figuur in die cultuur was. Dank zij de vele drempeldichten
in het werk van Sibylle van Griethuysen, die door Fonteyne uitermate gestimuleerd
werd, laat die cultuur zich lokaliseren rond het hof van de Friese stadhouder. Artistiek
werd wat ik de hofcultuur zou willen noemen, gekenmerkt door veelzijdigheid
van vormen, zoals poëzie, schilderkunst en muziek, maatschappelijk door het deelnemen
van de hoogste kringen uit de burgerlijke elite, met name ook van vrouwen,
en politiek door het streven naar de bevestiging van het stadhouderschap als symbool
van Friese eenheid. Typerend lijken ook pastorale trekken. De verbinding van
de Friese identiteit aan de figuur van de stadhouder, herkenbaar aan het gebruik van
motieven uit de Friese koningsgeschiedenis, was mogelijk, doordat Friesland een eigen
stadhouder had, en werd bevorderd door antistadhouderlijke tendensen in het
als bedreigend ervaren dominante Holland. De voorwaarden voor de hofcultuur
ontstonden eerst na 1637, toen de strijd om de macht tussen oude adel en stadhouder
in het voordeel van de laatste was beslecht.
Mag uit het reageren met Friestalige poëzie in de dichterlijke uitwisseling met de
niet-Friestalige Fonteyne al afgeleid worden, dat GJ als Fries dichter erkenning had
gevonden, zekerheid hieromtrent biedt het feit dat Franciscus Junius (1591-1677)
zich bij hem vervoegde om zich in het Fries te bekwamen. Op grond van adressen en
dateringen in brieven van en aan Junius lijkt diens bezoek - vermoedelijk als onderdeel
van een volgens overlevering tweejarig verblijf in Friesland - in 1646 gedateerd
te mogen worden.
wumkes.nl
493

Met de verschijning van Simon Abbes Gabbema (1628-1688), classicus zonder
graad, dichter en historicus, alsmede ambteloos dienaar van de Muzen tot zijn benoeming
als landschapsgeschiedschrijver in 1659, nemen leven en werk van GJgeen
keer - hoewel de traditie sinds Wassenbergh het tegenovergestelde betoogt - maar
wordt zijn functioneren binnen de hofcultuur geïntensiveerd, want Gabbema was de
belichaming van die cultuur. Toen hij nog student was en GJ niet persoonlijk kende
had hij met de publikatie van een academisch lofdicht in archaïserend Fries waaraan
hij GJ's zinspreuk "Slioecht in rioecht" had toegevoegd, al blijk gegeven van zijn
Friesnationale belangstelling, zodat zijn komst naar Leeuwarden in 1652 misschien
niet hoeft te verbazen en zijn spoedige contacten met mensen van aanzien wetenschap
en kunst in Friesland zeker niet verwonderlijk zijn. Met GJ zal hij 'contact
hebben gezocht of gekregen in 1654, in elk geval niet na 11 november van dat jaar de
dag waarop ze samen schilderijen van Margaretha de Heer bewonderden. Uit' de
brieven die GJ sindsdien in het Fries aan hem zond (die van Gabbema zijn niet bewaard),
spreekt een grote behoefte aan Gabbema's oordeel over de psalmberijming
waarmee GJ juist ten tijde van hun kennismaking druk bezig was. Gabbema stelde
al in het begin van 1655 voor psalmen van GJ (die voor een deel nog geschreven
moesten worden) samen met zijn eigen Hoogliedberijming uit te geven maar toen
deze na vier jaar of nog iets later verscheen, had GJ inmiddels waarschijnlijk besloten
zijn psalmen met zijn andere Friese poëzie zelf te bundelen.
Gabbema leende GJ literatuur, stuurde hem gedichten van H. Bruno H Sweerts
T. Gutberleth Sr. en F. Oedsonius, en vroeg hem om bijdragen aan gelegenheidspoëzie,
maar zijn rol als bemiddelaar in literaire vriendschappen is zeer beperkt Misschien
bracht hij GJ in contact met J. Boogaard en S. Brunsvelt, maar zeker niet met
H. Galama, die GJ al lang moet hebben gekend, en waarschijnlijk ook niet met Hendrik
Rintjes, die GJ misschien via Galama heeft leren kennen toen die twee mogelijk
samen bij Fonteyne werkten. Zonder tussenkomst van Gabbema zullen ook de contacten
tot stand zijn gekomen met gelegenheidsdichters uit Bolsward en het naburige
Nijland, zoals H. Daventreus, W. McDowell, N. Hajonides en P. Kingmá en
met hun Leeuwarder broeder in de kunst, D. Coops, die familie was van GJ's vriend
Haringhouk, de drukker-uitgever en vertaler van Engelse en Franse preken Galama,
Haringhouk, Hajonides en Kingma moeten oudleerlingen van GJ zijn geweest.
Over GJ's contacten met Meelcke Lasis, zijn latere lofdichter (1668) is niets
bekend. Van geen van al die dichters kan GJ voor ca. 1650 werk gekend hebben omdat
ze toen nog te jong waren of nog geen contact met hem kunnen hebben
gehad.
Aan Gabbema wordt al sinds Wassenbergh 1793 veel invloed op het werk van GJ
toegekend. Zo zou GJ om hem in het Nederlands zijn gaan schrijven. Sommige gedichten
in het Nederlands zijn waarschijnlijk echter al voor de kennismaking met
Gabbema ontstaan. Bovendien is de meeste Nederlandse poëzie voor uitgaven van
Haringhouk en Galama gemaakt. GJ's verering van het Fries en de Friezen om historische
redenen, die ook met Gabbema in verband wordt gebracht, lijkt inderdaad
met hem samen te hangen, maar is waarschijnlijk van voorbijgaande aard geweest
Voor het overige is GJ's waardering voor vroeger niet historisch bepaald maar georiënteerd
op de Gouden Eeuw. Zijn zinspreuk "Slioecht in rioecht", die hij' al in 1640
gebruikt, verwijst waarschijnlijk naar diezelfde klassieke topos. Het 'meest nadrukke-
494
wumkes.nl

lijk heet Gabbema's invloed op de stijl van GJ. Die stijl kenmerkt zich door geleerdheid
van beelden en motieven en door samenkoppelingen en verkortingen van
woorden en openbaart zich in later werk, met name in gelegenheidsgedichten, en
- wat de samenkoppelingen en verkortingen alleen betreft - vooral in de psalmberijming.
De psalmberijming echter dateert waarschijnlijk voor een belangrijk deel al
van voor de kennismaking met Gabbema, zodat diens invloed op prosodische verschijnselen
wel uitgesloten mag worden genoemd. Het werk van Gabbema zelfvertoont
geen samenkoppelingen en verkortingen. Geleerd, in de zin van uitgerust met
klassieke beelden en motieven, is het werk van Gabbema zeker, althans zijn gelegenheidspoëzie.
Dat is echter bijna alle gelegenheidspoëzie. Juist tegen de tijd dat Gabbema
in Friesland verschijnt, komt daar naast het traditionele Latijn het Nederlands
in het genre van het gelegenheidsgedicht naar voren. Gabbema gaf GJ veel
gelegenheid tot het schrijven van gelegenheidspoëzie, en in zoverre is er misschien
sprake van samenhang, maar voor het overige lijkt het beter om in de opkomst van
het genre bij GJ een parallel te zien met de functieverbreding van volkstaalliteratuur
in het algemeen. De eerste gelegenheidsgedichten van GJ stammen trouwens uit de
tijd van Fonteyne, toen hij Gabbema nog niet kende.
8.2.5. Tekstcommentaar
8.2.5.1. Aanpak
Het analysemodel dat voor het onderzoek van de teksten wordt gebruikt, bestaat
uit zes onderdelen (8.2.1.2).
1. Het eerste zijn de bronnen, die ik formeel naar de mate van waarschijnlijkheid dat
ze ook inderdaad als bron, dat wil zeggen als onmiddellijk voorbeeld door de dichter
zijn gebruikt, in voorbeelden en parallellen onderscheid, en inhoudelijk in literaire
teksten, Bijbel en andere bronnen, waartoe ik behalve niet-literaire teksten ook afbeeldingen
reken.
Het identificeren van literaire teksten als voorbeelden is om drie redenen lastig. In
de eerste plaats zijn overeenkomsten niet altijd even goed herkenbaar. Dat geldt
vooral wanneer ze kort zijn en de gebruikte elementen als het ware verborgen zijn in
brede uitwerkingen met veel nieuwe elementen. Het combineren van verschillende
bronteksten en kennis van zeventiende-eeuwse bewerkingstechnieken, zoals het
aanpassen aan eigen tijd, plaats en omstandigheden en het toepassen van amplificatio,
digressio en allerlei stijlfiguren, helpen door de verschillen heen de mogelijke
overeenkomst te laten zien.
Een tweede probleem is de vraag of een overeenkomst exclusief is. Parallellen die bestaan
uit sententiæ of topoi zijn dat evenmin als overeenkomsten op basis van een gemeenschappelijke
bron of een intermediair. Kennis van auteurs en soorten bronnen
die GJ gebruikt, kan de waarschijnlijkheidsgraad van een relatie helpen
bepalen.
Diezelfde kennis heb ik benut om een derde probleem althans enigermate op te kunnen
lossen, de onmogelijkheid namelijk alles te lezen en te weten wat GJ onder ogen
heeft gehad. Dat blijken vooral klassieken en zeventiende-eeuwse dichters in het Nederlands
te zijn geweest. Werken waarvan bekend was of door uitgebreide lectuur
van met name zeventiende-eeuwse Nederlandse letterkunde bekend werd, dat hij er
wumkes.nl
495

iets aan ontleend had, alsook die in de na zijn overlijden opgemaakte lijst van zijn
boeken vermeld staan, heb ik helemaal gelezen. Ik heb steeds geprobeerd de hele
tekst met voorbeelden te overdekken. Dat is niet altijd gelukt, maar toch wel in die
mate dat het ontbreken van voorbeelden bij bepaalde tekstgedeelten eerder toe te
schrijven is aan tekortschietend onderzoek dan aan onafhankelijkheid bij de dichter.
Als voorbeelden heb ik de overeenkomsten beschouwd die me exclusief leken. Op
een enkele uitzondering na, waarin ongewone overeenkomst in opbouw of dialoogpatroon
reden gaf om tot afhankelijkheid te besluiten, was woordelijke overeenkomst
voorwaarde, bij voorkeur wanneer die meer dan eens voorkwam. De twijfelachtige
gevallen en de woordelijke overeenkomsten die beperkt blijven tot één
enkele formulering heb ik tot de parallellen gerekend. In het laatste geval kon vaak
een klassieke oorsprong worden aangewezen.
Tot de parallellen zouden ook de Bijbelplaatsen gerekend kunnen worden, die immers
in veel teksten uit de tijd van GJ te vinden zijn. Toch heb ik er de voorkeur aan
gegeven deze in een afzonderlijke rubriek onder te brengen, omdat kennis van de
brontekst zelfbij de auteurs en zeker bij de schoolmeester en voorzanger GJ wel als
vaststaand mag worden aangenomen. In die rubriek staan ook de ontleningen aan
de Heidelbergse Catechismus en aan de liturgische formulieren en gebeden die vanouds
achter de psalmen van Datheen voorkomen.
2. Het tweede van de zes onderdelen waarop ik de teksten onderzoek, is genre. Genre
is een problematisch begrip, onder meer omdat "the character of genres is that they
change" (Fowler). Ik versta onder genre een verzameling eigenschappen van vorm,
inhoud en functie die maken dat een tekst bij een of meer verzamelingen van andere
teksten kan worden ingedeeld. Behalve bij formele genres, zoals de brief of het sonnet,
zijn de verzamelingen van eigenschappen meestal zo los, dat de indeling een
tentatief karakter heeft. Bovendien is het de vraag of die eigenschappen het gevolg
zijn van genrebepaaldheid of van het overnemen uit voorbeeldteksten. Wanneer er
aanleiding toe is, ga ik op dat probleem in.
Ter aanvulling van de formele eigenschappen worden identieke strofevormen in
werk van anderen aangewezen. Daartoe heb ik, behalve het werk van GJ zelf, ook de
psalmen van Datheen vergeleken. Bij gedichten die dan nog zonder parallellen bleven,
heb ik gezocht in het werk van Vondel, in Klioos Kraam en in de mij bekende
poëzie in het Nederlands en het Fries van inwoners uit Friesland uit de tijd van GJ.
De vermelding van gegevens uit het onderzoek van Frank naar het voorkomen van
strofevormen in het Duits geeft een zekere indruk van de frequentie van de vormen
die GJ gebruikt.
3. Datering is het derde onderdeel. Er zijn maar weinig teksten waarvan de datering
vaststaat. Van een enkele vond ik een vroegere publikatie dan tot nu toe bekend was,
andere heb ik proberen te verbinden met historische gebeurtenissen die de aanleiding
tot schrijven geweest kunnen zijn. Van groot belang was een nadere datering
van het bezoek van Junius, omdat er van hem heel wat afschriften bewaard zijn.
Soms gaf een opvallend stijlverschijnsel enig houvast, soms ook wijsaanduidingen.
Het belangrijkste middel tot datering waren evenwel de verschijningsjaren van de
publikaties die GJ tot voorbeeld moeten hebben gediend. Door het leggen van verbindingen
tussen teksten van GJ onderling konden dateringen gecontroleerd worden
en - als er nog geen datering gevonden was - verondersteld worden.
496
wumkes.nl

4. Bij de historische elementen bepaal ik mij tot expliciete betrekkingen met de nietliteraire
werkelijkheid; impliciete bespreek ik bij het zesde onderdeel. Historische
elementen onderscheiden zich door hun uitzonderlijkheid. Of ze herkend worden
hangt af van de graad van uitzonderlijkheid. Als maar één gebeurtenis, plaats of persoon
genoemd wordt of bedoeld kan zijn, is determinatie meestal wel mogelijk. Wanneer
het echter gaat om gebruiken, mentaliteiten of een weinig bepaald gebied, blijft
identificatie vaak in veronderstellingen steken.
5. Onder een interpretatie - het vijfde onderdeel - versta ik een adequate verklaring
van de betekenis van een tekst, zoals die uit de tekst zelf af te leiden is. Adequaat is
die verklaring, als er geen elementen in de tekst mee in strijd lijken. Analyse op
grond van de tekst sluit gebruik van externe gegevens niet uit, maar betekent wel dat
aannemelijk moet worden gemaakt, dat ze tot de mogelijke betekeniselementen van
de tekst behoren. Niet tot de interpretatie reken ik de resultaten van het onderzoek
naar de betrekkingen die de tekst heeft met voorbeeld(en), met leven en opvattingen
van de schrijver of met de maatschappij, tenzij die in de tekst aantoonbaar aanwezig
zijn. Woordverklaring geef ik alleen, als deze voor het begrip van de tekst als geheel
nodig is, en dan ook nog slechts in die gevallen dat Brouwer het betreffende woord
overslaat of niet goed verklaart. Grotere onderdelen van de tekst probeer ik te interpreteren
door verband te leggen met andere onderdelen in die tekst en met ander
werk, zowel van de schrijver zelf als van andere auteurs uit de zeventiende eeuw, en
uiteraard ook met de resultaten van het onderzoek naar bronnen, genre, datering en
historische elementen.
6. Bij het verklaren van het ontstaan onderscheid ik aanleiding, afhankelijkheid van
voorbeelden en functie. Als de tekst zelf geen aanwijzingen bevat, valt naar de aanleiding
vaak alleen maar te gissen. Bij afhankelijkheid van andere teksten gaat het me
erom vast te stellen in hoeverre een tekst als het resultaat van de bewerking van een
of meer andere teksten te verklaren is. Onder functie bespreek ik hier de impliciete
betrekkingen tot leven en opvattingen van de schrijver en tot de maatschappij, zoals
deze in de tekst voorkomen. De expliciete verwijzingen komen in het vierde onderdeel
aan de orde. In zijn betrekking tot de schrijver kan een tekst emulatie of, algemener,
blijk van literair vakmanschap zijn, of uitdrukking van zijn persoonlijke omstandigheden
of van zijn politieke, godsdienstige of culturele opvattingen. De vraag
of een tekst een weerspiegeling is van de maatschappij (als ideologisch en sociaal superstratum,
dat literatuur domineert), richt de aandacht op de eisen van die maatschappij,
maar ook op invloeden waarvan de schrijver zich niet of nauwelijks bewust
hoeft te zijn. Onder maatschappelijke eisen reken ik de behoefte aan literatuur
in het algemeen of aan literatuur van een bepaald type. De behoefte aan literatuur in
het algemeen, die voor alle literatuur geldt, laat ik buiten beschouwing, maar de behoefte
aan literatuur van een bepaald type kent haar verbijzondering naar stof,
thema of keuze voor Fries bijvoorbeeld, en die bespreek ik daarom wel. Onbewuste
invloeden laat ik buiten beschouwing. Als in het werk bijvoorbeeld aandacht voor
staatsabsolutisme zou blijken, dan zou het nodig zijn de neo-stoïcijnse ideeën in
tekst 30 daarmee in verband te brengen, maar nu dit niet het geval is, kan worden volstaan
met een literaire verklaring, waarbij de aansluiting bij de ideeën in de gebruikte
bronnen wordt aangewezen.
wumkes.nl
497

8.2.5.2. Stand van het onderzoek
Combinatie van literair en historisch onderzoek is in de GJ-studie niet eerder toegepast.
De notie dat heel wat werk van GJ zijn uitgangspunt in literatuur vindt, is zeker
niet algemeen. In Spies 1987a herkende ik een bevestiging van de betekenis die
zo'n dubbelsporig analysemodel voor een adequate verklaring van het ontstaan van
een tekst heeft. Literaire traditie alleen, en dan met name ten opzichte van voorbeelden
en parallellen, heeft Visser sinds 1966 aangewezen in een reeks artikelen die van
grote belezenheid in de literatuur van de zestiende en de zeventiende eeuw getuigen.
Wumkes heeft een onvolledige en niet zeer betrouwbare lijst van Bijbelplaatsen in
handschrift nagelaten. Op een enkele uitzondering na zijn de teksten van GJ niet op
genre onderzocht. Aspecten van de historische werkelijkheid waarin de teksten zijn
ontstaan heeft Feitsma, ook sinds 1966, onderzocht, met name van parallellen in
taalbouwopvattingen in Europees verband en van relaties met maatschappelijke opvattingen
en verhoudingen in Friesland Veel aandacht heeft altijd GJ's keuze voor
het Fries gehad. Dat geldt ook voor de datering van de teksten. Lang heeft de opvatting
dat enkele anonieme liefdesgedichtjes, die nogal afwijken van de liefdespoëzie
in de edities van de FR, toch van GJ zouden zijn, de veronderstelling van een vroeg
Fries dichterschap versterkt. In 1966 werd echter duidelijk, dat ze al voor de geboorte
van de dichter waren gepubliceerd.
8.2.5.3 Tekst voor tekst
De cijfers tussen haakjes achter de titels van de teksten verwijzen naar de bladzijdenummers
in de facsimile-editie in deel I.
8.2.5.3.1. Titel (*lr)
Karakteristiek voor de titel is de nadere onderverdeling in drieën, die bijvoorbeeld
herinnert aan de Friesche Lust-Hof Van Starter, de Stichtelycke Rymen van Camphuysen
of de Zeeusche Nachtegael. De driedeling in de bundel lijkt een voorbeeld van de
trits van liefde, deugd en godsdienst (cf. 8.2.3.1.1), die Spies in zestiende- en
zeventiende-eeuws werk heeft aangewezen, maar zou ook als een pendant van de
traditionele indeling van literatuur naar Vergilius' Bucolica, Georgica en Aeneis kunnen
worden gezien. De hoofdtitel past in de traditie om poëzie in de volkstaal, ter onderscheiding
van (neo-)Latijnse verzamelingen Poemata, te noemen naar de taal
waarin ze is geschreven. Rymlerye is op te vatten als een in oorsprong bescheiden
aanduiding voor "poëzie". In de titel van de eerste afdeling (Ljeafd in Bortlycke
Mingel-Deuntjes) worden mogelijk speelse en meer ernstige liefdesgedichten onderscheiden,
het "Gemiene æf Huwzmanne" van de tweede ondertitel zal wel geen tegenstelling
bevatten, en Hymmelsch Harp-luwd, de naam van de derde afdeling, zal
"harpgeluid uit de hemel" betekenen. De drie ondertitels zijn wellicht ontstaan bij
het ontwerpen van een titelpagina, want de inhoud van de beide eerste delen van de
FR noopt niet tot de gekozen indeling. De tekst van de titelpagina is mogelijk niet
voor 1658 ontstaan. Aanleiding is misschien de verschijning van de bloemlezing
Klioos Kraam (1656,1657) geweest, waarin Nederlandstalig werk van de dichter is opgenomen.
Meer in het algemeen is zijn besluit tot bundeling van Fries werk niet
denkbaar zonder de blijvende waardering van anderen, die met de navolging van de
498
wumkes.nl

friessche Tjeme door Petrus Baardt direct in 1640 al begon en sindsdien versterkt
werd door de belangstelling van mensen als Junius, Fonteyne en Gabbema.
8.2.5.3.2. d'Authôre to dy Lezzer (*2r (2); 278-279 (2a))
Van het woord aan de lezer bestaan twee redacties, hier 2 en 2a genoemd als naar
een van beide verwezen wordt. Anders dan algemeen wordt aangenomen houd ik 2
voor jonger dan 2a. Tekst 2a beschouw ik als de Friestalige pendant van het Nederlandstalige
voorwoord voor niet-Friezen (tekst 47,275-277), samen waarschijnlijk bedoeld
vooreen uitgave van vijftig Friese psalmen van GJ, die bij hetHooghe-Lied van
Gabbema zouden worden gevoegd. De tekst bevat ontleningen aan de opdracht aan
Cats van Pers' Bellerophon en vooral aan de Twe-spraack van Spiegel. Naar de vorm is
het - zoals zo vaak in voorredes - een brief, naar de inhoud vooral een verdediging
tegen criticasters. Dat laatste is ook het geval in twee van de drie epigrammen die,
voorafgaande aan het eigenlijke boek, nog op dit voorwoord volgen. Hoorden Zoïlus
en Momus bij werk van literaire kwaliteit? En gebruikte GJ hen om misverstand over
de aard van zijn Friestalige boek op voorhand uit te sluiten? De tekst is gericht tot de
Friezen, die evenals hun taal verheerlijkt worden. Dit gebeurt met name in 2a, waarschijnlijk
naar het voorbeeld van Spiegels verheerlijking van het Nederlands. Het
gebruik van beelden, ontleend aan het land, kan worden opgevat als een streven
naar aanpassing aan Friese omstandigheden. De variatie van de topos van de ledige
uren met een beeld uit het schoolleven lijkt een persoonlijke variant.
8.2.5.3.3. Oon myn wirde frjuene ... (*2v)
Het gedicht, een epigram van het samengestelde type, is een humoristische uitwerking
van het bekende parturient montes van Horatius. Het zal, evenals de beide volgende
epigrammen, wel ontstaan zijn bij het samenstellen van de Friesche Rymlerye.
Het vooropplaatsen van epigrammen kwam wel meer voor, bijvoorbeeld bij Roemer
Visscher, die er ook drie geeft.
8.2.5.3.4. Oon dy Lit-tinckene Eyn-wittert (*2v)
Het gedicht, weer een samengesteld epigram, is een geestige bewerking van een
epigram van Roemer Visscher, waarin lieden als Momus worden bespot. In de verhouding
tot zijn voorbeeld kan het worden gekarakteriseerd als een geval van
aemulatio.
8.2.5.3.5. Jiette in Wîrdke (*2v)
Het gedicht is een samengesteld epigram op een topos die teruggaat op Seneca en
die een vaste plaats heeft in het voorwerk van uitgaven. De stof is aangepast aan
Friese omstandigheden.
8.2.5.3.6. Friesche Tjeme (1-6)
Motieven en formuleringen zijn ontleend aan een Friese dialoog van J. van Hichtum
(1639), terwijl ook gebruik is gemaakt van eenAmoureuse t'Samen-spraeck en de
Clucht Tusschen Jaep en Lijs uit hetMev Liedtboeck (1627) en vooral van bruiloftsgedichten
van J. van der Veen (1637). Net als Van der Veen zelf in zijn gedichten be-
wumkes.nl
499

speelt de sprekende figuur Tjerne in GJ's tekst zijn publiek als een conferencier. Enkele
motieven zijn wellicht rechtstreeks ontleend aan Catullus' Carmen 34 en aan
Theokritus' vijftiende Idylle, terwijl ook gebruik lijkt te zijn gemaakt van een paar
anonieme Friese villanellen (1602).
Het gedicht kan worden ingedeeld bij het genre van het huwelijksgedicht, als men
genre opvat als een los geheel van eigenschappen zoals die in wisselende combinaties
in gedichten op bruiloften te vinden zijn. Het zijn er echter te weinig om de opvatting
te rechtvaardigen, dat het gedicht naar de voorschriften van het genre vervaardigd
zou zijn. Niet de praecepta, maar de exempla lijken hun stempel op het
gedicht te hebben gedrukt. Toch is ook bij een meer losse opvatting van het genre de
indeling bij het huwelijksgedicht discutabel, want het gedicht voldoet niet aan de
toch wel minimale eis, dat het op een bepaalde bruiloft betrekking heeft. Er wordt gebruik
gemaakt van het genre, zo zou men kunnen zeggen, om een speels gedicht te
realiseren, dat nauw aansluit bij komische huwelijkszangen in dialect, zoals er zoveel
in zeventiende-eeuwse liedboekjes staan. Allerlei elementen, zoals bastaardvloeken,
populaire uitdrukkingen, verbasteringen, obscene toespelingen, onbegrip,
voorliefde voor eten en drinken, misschien ook het aanbieden van een "knottedoek",
typeren Tjerne als boer. In de typering van hem en Yntske in het dialooglied, waarin
hij smartelijk haar liefde vraagt en ten slotte ook krijgt, lijkt een ironiserende houding
van de schrijver ten opzichte van zijn figuren tot uitdrukking te komen. Ook het
titelvignet van de oorspronkelijke uitgave uit 1640, dat door dezelfde uitgever ook in
almanakken werd gebruikt, plaatst het gedicht in een populaire traditie. Toch is de
tekst geen klucht. Tjerne mag dan wel een boer zijn, het bijzondere aan hem is dat hij
met zijn doorbreken van verschil in stand een idylle oproept, die door de concretisering
van tijd en plaats in Bolsward en omgeving omstreeks 1640 een schijn van
werkelijkheid krijgt.
Voor het ontstaan van het Friese dichterschap van GJ lijkt de heruitgave van twee
vroeg-zeventiende-eeuwse vermakelijke Friese dialogen van Van Hichtum in 1639
van bijzonder belang, niet alleen omdat GJ er in zijn Tjerne en waarschijnlijk ook
wel in zijn dialoog tussen een ruziënde kramer Sjolle en diens vrouw bij aansloot,
maar vooral omdat Tjerne en het vermoedelijk in dezelfde tijd ontstane Sjolle Kreamer
waarschijnlijk de oudste Friese teksten van GJ zijn. Bij een dergelijke afhankelijkheid
lijkt het onwaarschijnlijk dat GJ eerder met Fries werk begonnen zou zijn
(dat dan verloren zou zijn geraakt), omdat er voor 1639 nauwelijks literatuur in het
Fries was.
8.2.5.3.7. Sjolle Kreamer (7-12)
Gemeenschappelijke motieven, formuleringen, dialoogvorm en naamsovereenkomst
maken aannemelijk dat elementen in de tekst ontleend zijn aan de eerste
Ecloga van Vergilius en mogelijk ook aan de beide Friese dialogen van Van Hichtum
(heruitgegeven in 1639), waarvan de ene, Woutir in Tialle, zelf ook afhankelijk lijkt
van Vergilius' eerste herderszang. Ook hier schijnt weer, net als in de Tjerne, gebruik
te zijn gemaakt van althans een van de Friese villanellen uit 1602. De ingelaste zang
lijkt afhankelijk van de Clucht Tusschen Jaep en Lijs, die ook in de Tjerne is gebruikt. In
het algemeen herinnert het lied aan boerse liefdesklachten, zoals ze veel, en vaak in
dialect, voorkomen in liedboekjes als het Amsteldams' Minne beekie (waarvan GJ
500
wumkes.nl

waarschijnlijk een exemplaar heeft gekend), en die uiteindelijk allemaal op de elfde
Idylle van Theokritus teruggaan. Met zijn zang en zijn dialoogvorm kan het gedicht
formeel worden opgevat als een variant van het genre van het herdersdicht. Inhoudelijk
is er trouwens ook verband, omdat het otium een belangrijk motiefis. Kramers
stonden bekend als zorgeloos, en Sjolle als een van hen kan daarom als een variant
van een herder worden gezien. Met zijn zorgeloosheid, gecombineerd met vriendelijkheid,
weet hij zijn vrouw Tetke ten slotte meegaand te stemmen, waardoor, als in
de Tjerne, een illusie van geluk wordt gewekt. Ook hier zijn Bolsward en omgeving
weer de plaats van handeling, en ontbreken boerse trekken als een doedelzak en obscene
toespelingen niet.
8.2.5.3.8. Ljeafde (13-14)
Het gedicht, dat uit een lied en een kwatrij n bestaat, is een liefdesgedicht in petrarkistische
trant voor de gepersonifieerde Liefde uit 1 Joh. 4:8. Mogelijk is het een
aemulatio van liederen van Camphuysen (Lof van Deugde en 't Lof van Liefde). Bij
Camphuysen wordt de minnaar, die Liefde "verstaaten heeft", loon naar werken in
het vooruitzicht gesteld, bij GJ ligt de nadruk op zijn tekortschieten in liefde en in
begrip van de volmaaktheid van Liefde. Een belangrijk verschil is ook, dat de gepersonifieerde
figuur bij GJ, anders dan bij Camphuysen, heel concreet wordt voorgesteld.
8.2.5.3.9. Reontse Ljeafde-Gâl (15-16)
Naar het voorbeeld van Vondels Stedekroon van Fredrick Henrick waarschijnlijk,
dat mogelijk is aangevuld met elementen uit Ovidius' Heroldes 10, en in combinatie
met motieven en formuleringen uit Cypriaens Minne-klacht van Krul, schreef GJ in
de vorm van een liefdeslied deze politieke allegorie met trekken van de "fhreatprophecy"
(Cairns) op het lichtvaardig instemmen van Friesland met de Vrede van
Westminster (1654), die de Acte van Seclusie inhield. Hoewel het gedicht een reactie
is op een actuele politieke situatie (in de zeventiende eeuw vaak allegorisch uitgebeeld),
is de directe aanleiding tot het schrijven mogelijk gelegen in het deelnemen
aan een vriendschappelijke uitwisseling van gedichten op hetzelfde onderwerp tussen
dichters onderling. Als bewerking van een Fries-nationaalhistorisch motief en
als afwijzing van een republikeinse staatsopvatting is het gedicht een onderdeel van
de gewestelijke hofcultuur, die in 4.7.2.3 is beschreven.
8.2.5.3.10. Herders ljeafde to Galathæa (17-18)
Het gedicht is een herderslied, waarin de herderin aan wie de ik-figuur zijn liefde
betuigt, een christelijk ideaalbeeld personifieert. Het koppelen van deugden als eenvoud,
oprechtheid en godsvrucht aan herders is in zeventiende-eeuwse poëzie traditioneel,
maar ik heb geen andere voorbeelden gevonden, waarin dat in de vorm van
een liefdesgedicht gebeurt. Lokale of actuele elementen ontbreken. De herderin is
trouwens van alle tijden, omdat ze niet alleen in het nu van de ik-figuur leeft, maar
ook in de tijd van Kaïn en Abel geplaatst wordt. Het gebruik van herdersfiguren
hangt misschien samen met pastoraliseringstendensen in de Friese hofcultuur, die
in de jaren veertig lijken op te komen.
wumkes.nl
501

8.2.5.3.30. Reamer in Sape (56-63)
Op basis van Pers' dialoog Klachte der ongestadigen, die vrij nauw gevolgd wordt,
lijkt de stof van het gedicht uitgebreid te zijn met een aemulatio van Huygens' vaker
nagevolgde aanspraak in perifrasen tot de zon uit Batave Tempe, en nader uitgewerkt
met klassieke en bijbelse toevoegingen en met eigen voorbeelden van verdorvenheden,
die overigens niets persoonlijks hebben. Ook plaats en tijd zijn heel algemeen
gehouden, al is er een toespeling op de Dertigjarige Oorlog. De strekking van het gedicht
is al even traditioneel. Aan het voorbeeld van Reamer wordt de kracht van vergenoegdheid
getoond, die standvastigheid in voor- en tegenspoed geeft. Toch kan bij
alle literaire traditie waardoor het gedicht getekend wordt, moeilijk worden aangenomen
dat het geen verband met tijdsomstandigheden zou hebben. Daarvoor zijn
de overeenkomsten met de problemen in kerk en staat in Friesland te groot, in het
bijzonder ook met die te Bolsward, waarbij de vader van de dichter zo sterk betrokken
was.
Naar genre lijkt het gedicht met zijn combinatie van lied en dialoog nog het meest
op een herdersdicht, maar de overeenkomsten zijn te gering om rechtstreekse afleiding
aannemelijk te achten. Liever houd ik Sjolle Kreamer (8.2.5.3.7) voor een tussenfase
en veronderstel ik ook invloed van de samenspraken van Cats, waarvan er een
gebruikt is in een andere belerende dialoog van GJ (tekst 29).
8.2.5.3.45. Friesche Herder (92-120)
Om voorbeeldteksten in de psalmberijmingen (waaruit de tekst voor een belangrijk
deel bestaat) te kunnen aanwijzen, heb ik eerst woordelijke ontleningen aan de
Bijbeltekst afgezonderd en vervolgens de teksten vergeleken met alle zeventiendeeeuwse
en enkele zestiende-eeuwse volledige berijmingen die voor 1656 in het Nederlands
verschenen, alsmede met enkele andere, waaronder Marot/De Bèze en
Lobwasser. Gebleken is dat GJ Datheen en Marnix, maar vooral Camphuysen moet
hebben gebruikt en bij één bepaalde psalm ook Vondel. Sommige overeenkomsten
doen vermoeden dat hij Camphuysen - althans voor een deel - uit het hoofd kende.
Het begin van de tekst is gemaakt naar het voorbeeld van Huygens' Uytlandige Herder.
De inrichting van de tekst als geheel, die een cyclus vormt van psalmberijmingen
en lofzangen met verbindende teksten, is mogelijk geïnspireerd op de in samenstelling
enigszins verwante cyclus God de Wraeck van Camphuysen. Voorts zijn ontleningen
aan Ovidius' Metamorphoses, Cats' Houwelyck, Heijns/Du Bartas' Wercken,
Ambrosius' Deus creator omnium (mogelijk via een vertaling) en aan werk van de
dichter zelf te vermoeden, misschien ook aan Van Borsselens Binckhorst. Afhankelijkheid
van Buchanan of Petrus Herbert, die wel verondersteld is, lijkt twijfelachtig.
Talrijk zijn de parafrasen van Bijbelplaatsen buiten de corresponderende psalmteksten.
De stukken commentaar tussen de psalmberijmingen blijken zelfs bijna geheel
een aaneenschakeling van Bijbelteksten te zijn, zodat ze welbewust in Bijbeltaal lijken
te zijn geschreven. Op enkele plaatsen zijn ontleningen aan de Heidelbergse Catechismus,
de Geloofsbelijdenis en de formuliergebeden aan te wijzen.
Naar genre zou ik de tekst een hemelse meditatie willen noemen, in de vorm van
een cyclus psalmberijmingen en lofzangen, die verbonden worden door commentaar
dat bestaat uit mededelingen over de Friese herder wie de hele meditatie in de
mond wordt gelegd, alsook - op de wijze van het soliloquium - uit overdenkingen,
502
wumkes.nl

aanspraken tot eigen ziel en zinnen en gebeden van die herder zelf. De tekst wordt
voorafgegaan en afgesloten door een rijmbrief. Twee psalmberijmingen worden besloten
met een rijmspreuk. Onder een hemelse meditatie versta ik met Kiefer Lewalski
een tekst "whereby the Christian was urged to call forth, by a meditative process
emphasizing the senses and the imagination, some foretaste of heavenly joys".
Karakteristiek voor de protestantse hemelse meditatie is misschien de terugkerende
manifestatie van zondebesef, zoals die ook in de Friesehe Herder aanwezig is. Psalmberijmingen
definieer ik, in onderscheiding van psalmuitbreidingen, als berijmingen
van de tekst uit een Bijbelvertaling die een grote mate van woordelijke overeenkomst
met die tekst hebben en die inhoudelijk niets of nauwelijks iets weglaten of
toevoegen, zodat de verschillen die er toch zijn, zich bijna geheel uit stilistische variatie
of verstechnische noodzaak laten verklaren.
De interpretatie van de tekst heeft in de literatuur veel aandacht gekregen, omdat
de dichter zelf zegt dat het gedicht een "besloten werk" is en toch maar niet duidelijk
wil worden wat dan wel de eenheid zou zijn. Mijn analyse van de inhoud van de
psalmen en lofzangen op basis van wat er in het commentaar over gezegd wordt en
van wat er in de Statenbijbel bij wijze van samenvatting boven de psalmen staat,
leidt tot de conclusie, dat de opbouwvan de Heidelbergse Catechismus (ellende, verlossing
en dankbaarheid) erin te herkennen is. Van een bekeringsproces is overigens
geen sprake. In het volle besef van zijn verdorvenheid oefent de herder zich van 's
morgens vroeg tot 's avonds laat in godzaligheid. Overheersend zijn het verlangen
naar de hemel en de ervaring van de hemelse zaligheid hier al op aarde. Hoewel de
namen Jezus en Christus (behalve dan in het aan Philippenzen 1:23 ontleende
motto) ontbreken, is God vaak vooral Christus. Misschien verklaart dat ook het gebruik
van woorden als lief, mild, blij en zoet ter aanduiding van eigenschappen en
werkingen van God. Met name "zoet" is heel zeldzaam in psalmberijmingen. Zoals
bekend is, komt het veel voor in de lyriek over de Jezusminne van piëtisten als Lodensteyn
en Sluyter, maar alleen al het ontbreken van de naam Jezus maakt duidelijk
dat GJ niet tot hun groep gerekend kan worden, al zijn er wel sporen van piëtistisch
taalgebruik in zijn tekst te vinden. Treffend is echter de overeenkomst met het
werk van de bekende Friese piëtist Theodorus à Brakel, wiens Geestelijck Leven voor
het eerst in 1648 verscheen.
Wat het ontstaan van het werk betreft, valt aan te nemen dat psalm 137 met vooren
nawerk het oudste deel is en dat GJ pas later, met gebruikmaking van een deel van
de psalmberijmingen die hij inmiddels had gemaakt, het vervolg heeft geschreven.
Omdat psalm 137 waarschijnlijk de eerste is die hij berijmd heeft, ligt in datzelfde
oudste deel mogelijk ook de aanleiding om losse psalmen te gaan berijmen. Naar
kerkelijk gebruik heeft de dichter niet gestreefd, want zijn aantallen strofen wijken af
van die van Datheen. Wel zou, zoals Popkema heeft verondersteld, aansluiting bij
wat hij aan psalmen en lofzangen in de kerk te Bolsward zong, volgorde en keuze
van zijn berijmingen hebben kunnen bepalen.
8.2.5.3.67. Personele vertôninge (420-432)
Naast ontleningen en navolgingen uit literatuur (van Van Borsselen, Spiegel,
Hooft, Vos, mogelijk Erasmus, maar met name Batave Tempe van Huygens), laat zich
vooral een beschrijving van prenten (van Galle, naar Heemskerck 1563) vermoeden.
wumkes.nl
503

Met zijn personificatie van de vierjaargetijden lijkt het gedicht deel uit te maken van
een zelfstandig genre, dat verwant is aan verbeeldingen van de twaalf maanden. Het
hoort niet bij de gedichten over de jaargetijden, die in de traditie van Vergilius' Georgica
geplaatst kunnen worden. De beschrijving is geestig en vernuftig, al lijkt er niet
gestreefd te zijn naar verschil in zelfuitbeelding van de vier personen. De moraal bestaat
in het herhaalde advies de tijd te gebruiken eer het te laat is. Aan het slot blijkt
de ik-figuur (aan wie de seizoenen van 's morgens vroeg tot laat in de nacht om de
beurt verschijnen) plotseling zelf ook oud te zijn geworden. De moraal is weinig nadrukkelijk
aanwezig. Alles overheersend is de uitbeelding van de seizoenen. De belangrijkste
ambitie van de dichter lijkt geweest te zijn, met taal de natuur uit te beelden.
De macht van de kunstenaar die zelf de seizoenen kan oproepen, is een -
overigens klassiek - motief dat Gabbema en GJ beiden gebruiken in hun gedichten
op schilderijen van Margaretha de Heer (1654). Omdat ze die schreven naar aanleiding
van een gemeenschappelijk bezoek aan de schilderes, hebben ze over die
macht vermoedelijk met elkaar gesproken. Misschien is toen de kiem van dit gedicht
gelegd.
8.2.5.4. Algemeen
In deze paragraaf worden om wille van de overzichtelijkheid resultaten van het
tekstonderzoek samengebracht die bij tekstgewijze behandeling niet tot hun
recht komen.
8.2.5.4.1. Datering
De volgende dateringen zijn ontleend aan de paragrafen over datering in hoofdstuk
5.3, tenzij anders is aangegeven. De cijfers duiden de tekstnummers aan.
1. ca. 1658
2. ca. 1658 of later
2a. ca. 4-7-1655
3. ca. 1658
4. ca. 1658
5. ca. 1658
6. ca. 1639, niet na 1640
7. ca. 1639
8. ca. 1650
9. ca. 1654
10. ca. 1650
11. eind mei 1648? (noot 386)
17. ca. 1639 (5.3.7.3;3.3.3.2,5)
24. ca. 1650 (noot 387)
30. tussen 1640 en 1646
36. ca. 1650 (4.4, noot 236)
44. ca. 1655 (noot 409)
45. ca. 1652 - 17-1-1655
46. ca. 1652 - 17-9-1655 (5.3.45.3) [met uitzondering van 46.24?]
46.24. ca. 1647 (4.7.2.3) [alleen het eerste deel?]
48.1. ca. 1659 (4.7.2.5)
48.15. ca. maart 1659 (noot 409)
48.25. ca. oktober 1658 (4.7.2.7)
504
wumkes.nl

51. ca. 1652 (noot 387)
63 ca. 1651 (noot 385)
64. ca. nov. 1654 (4.7.2.8)
65. december 1656 (noot 384)
67. ca. 1656
8.2.5.4.2. Parallellen: topoi en standaardmotieven
In deze paragraaf verzamel ik een aantal verspreide vermeldingen van formuleringen
en motieven die dikwijls in zeventiende-eeuwse poëzie worden gebruikt. Mythologische
namen en de vele parallellen met Ovidius' Metamorphoses (die opgesomd
zijn in 5.3.45.1.1.1,2 en 5.3.67.1.1.2.1) zijn weggelaten. Zie voor een kennelijk
geval van gebruik uit de tweede hand van mythologische figuren 5.3.10.1.1.1.2.
1. Volkstalen die niet geschreven kunnen worden (5.3.2.1.1.2).
2. Ongelikte beer (5.3.2.1.1.2).
3. Ledige uren (5.3.2.5).
4. Ut picrura poësis (5.3.2.5).
5. Uitgave op verzoek van vrienden (5.3.3.1.1.2).
6. Poortvegen (5.3.4.1.1.2).
7. Momus en Zoïlus (5.3.4.1.1.2; 5.3.4.6).
8. In eodem prato (5.3.5.1.1.2).
9. Vergif zuigende padden (5.3.5.1.1.2).
10. Felices ter et amplius (5.3.6.1.1.1,2).
11. Culinaire vergelijkingen (5.3.6.1.1.2).
12. Petrarkismen (5.3.6.1.1.2; 5.3.8.1.1.2; 5.3.10.1.1.2).
13. Luisteren naar de raad van ouders (5.3.6.1.1.2).
14. Gouden Eeuw (5.3.6.5; 5.3.30.1.1.2).
15. Aanbieden van geschenken (5.3.7.1.1.2).
16. Stilletjes binnen laten van de minnaar (5.3.7.1.1.2).
17. Herinneren aan vroegere liefde (5.3.7.1.1.2).
18. Wanhopige minnares, verlaten aan het strand (5.3.9.1.1.1).
19. Verzoek aan de zon te verdwijnen (5.3.9.1.1.2).
20. Herdersleven verkiezen boven dat van een vorst (5.3.10.1.1.2).
21. Perifrasen voor de zon (5.3.30.1.1.2).
22. Tegenstelling tussen zorgeloze natuur en bekommerde mens (5.3.30.1.1.2).
23. Mens zelf oorzaak van zijn kwaad (5.3.30.1.1.2).
24. Kerkdienaren als oorzaak van twisten (5.3.30.6).
25. Herder op de uitkijk (5.3.45.1.1.1,2).
26. Pythagoras' zielsverhuizing (5.3.45.1.1.1,2).
27. Gedicht sturen in plaats van zelf te komen (5.3.45.1.1.2.1).
28. Onverschilligheid van de dichter of iemand aan wie hij werk heeft gestuurd, er gebruik
van zal maken (5.3.45.1.1.2.1).
29. Mens als zeepbel (5.3.45.1.1.2.1).
30. Christus als de Schoonheid (5.3.45.1.1.2.1).
31. Diverse vaste figuren, eigenschappen of attributen van de jaargetijden (5.3.67.1.1.2.1).
8.2.5.4.3. Strofevormen
Vrij veel strofische gedichten hebben zonder dat er een melodieaanduiding boven
staat, de bouwvan een psalm of een ander bekend lied. Ook niet-strofische gedichten
laten zich nogal eens indelen volgens psalmstrofen. Misschien heeft GJ bij het
schrijven steun aan melodieën gehad? Zie voor een overzicht 5.3.30.2.
wumkes.nl
505

Een tiental vrij korte gedichten wordt afgesloten met een extra versregel, die buiten
het rijmschema en de (mogelijke) strofe-indeling valt (hst. 7).
8.2.6. Iconografie
In het hoofdstuk Iconografie heb ik de afbeeldingen van GJ beschreven, meestal
met een interpretatie en met bijzonderheden omtrent hun overlevering. Het zijn er
in totaal 50. Aan de basis staan het originele schilderij uit 1637 (nr. 1) en een kopie uit
1687 (nr. 2). Het oorspronkelijke schilderij is meermalen gerestaureerd, mogelijk ook
al in de negentiende eeuw. De enigszins ziekelijke uitdrukking die Bowring in 1829
waarnam, is niet meer aanwezig, evenmin als de plooien in de kraag. Op de kopieën
2 en 15, alsook op andere kopieën uit het begin van de negentiende eeuw, zijn die
plooien goed zichtbaar. Een vermoeide uitdrukking is te zien op kopie 15, die voor
het overige veel gelijkenis vertoont met het origineel. Dat is niet het geval met kopie 2
uit 1687. De geportretteerde figuur lijkt veel ouder. Misschien heeft de graveur de
dichter nog gekend, toen deze al oud was.
8.2.7. Besluit
8.2.7.1. Ontlening, imitatio, aemulatio
Veel gedichten van GJ bestaan uit navolgingen van een of meer teksten van anderen.
In het vroegste werk behoren daartoe de Friese gedichten van Van Hichtum. Onder
de Nederlandse dichters die nagevolgd worden, nemen Roemer Visscher, Cats,
Camphuysen, Vondel en Huygens een belangrijke plaats in. Klassieken als Vergilius,
Horatius en vooral Ovidius leveren materiaal ter aanvulling.
De navolgingen laten zich onderscheiden in ontlening, imitatio en aemulatio. Imitatio,
als aanduiding voor de afhankelijkheidsverhouding tussen teksten, wordt in
studies over literatuur in tweeërlei betekenis gebruikt. De term kan alle navolging in
het algemeen omvatten, maar ook op een bepaald type betrekking hebben en dient
dan ter onderscheiding van aemulatio. Imitatio in de beperkte betekenis van het
woord kan worden omschreven als variatie van een of meer voorbeeldteksten, met
name door middel van aanpassingen van zaken als plaats, tijd en onderwerp, aemulatio
als verbetering van de voorbeeldtekst(en). Het verschil tussen imitatio en aemulatio,
dat bepaald wordt door de bedoelingen van de schrijver (cf. Pigman 1980), is
niet altijd even duidelijk. Ervan te scheiden is de slaafse navolging of ontlening, die
gekenmerkt wordt door volledige gelijkheid tussen voorbeeldtekst en navolging.
Tot de categorie van de ontlening behoren de korte tekstelementen die zeer algemeen
worden gebruikt, zoals Bijbelplaatsen, topoi en standaardmotieven, of die ook
wel aan een bepaalde tekst kunnen zijn ontleend, zoals zekere zinswendingen en
beelden. Als ze echter gevarieerd worden, of bewust gebruikt lijken te zijn om toespelingen
te maken die de voorbeeldtekst als het ware laten meeklinken, vallen ze onder
imitatio of aemulatio. Voor een voorbeeld van zo'n bewuste toespeling houd ik het
openingsepigram (tekst 3), dat een passende uitwerking van het bekende parturient
montes van Horatius is.
Vaak komen zulke korte tekstelementen voor binnen het grotere geheel van navolgingen
van complete teksten of langere tekstgedeelten. Hun functie lijkt dan vooral
506
wumkes.nl

te zijn de stofte variëren en te versieren. Een voorbeeld van zulk gebruik is te vinden
in Reamer in Sape.
Of ook het verbergen van de voorbeeldtekst(en) tot hun functie behoort, lijkt me de
vraag. Dissimulatio was voor de zeventiende-eeuwse dichter een vanzelfsprekende eigenschap
van imitatio. Pigman 1980,9-11 toont met een keur van citaten aan hoe algemeen
die opvatting in de Renaissance was. Bij GJ lijkt het dissimuleren geen bijzondere
betekenis in de zin van het verbergen van de voorbeeldteksten te hebben.
Zijn voorbeeldteksten blijven duidelijk herkenbaar en obscuur zijn ze niet. Hetzelfde
geldt mijns inziens voor Schaghen en daarom vraag ik me af of dissimulatieve
imitatio, een term die Vermeer 1978 introduceert ter karakterisering van Schaghens
werkwijze, geen pleonasme is. Het verwerken van meer dan een voorbeeldtekst was
ook al zeer gewoon. Imitatio van slechts één tekst is trouwens ook niet goed denkbaar.
In zo'n geval zal de navolging toch al gauw het karakter van aemulatio hebben. Dat
maakt het alternatief van contaminerende imitatio, dat Leerintveld 1989,142 voorstelt
om Revius' gebruik van Bijbel en wel als topoi op te vatten elementen uit Bion en Ovidius
te typeren, tot een vrij theoretische mogelijkheid.
GJ's verhouding tot grotere tekstfragmenten of complete teksten wordt, los van inlassing
van genoemde kleine elementen, soms gekenmerkt door aemulatio, maar ook
is er wel eens zoveel woordelijke overeenkomst, dat eerder aan ontlening valt te denken.
Een duidelijk voorbeeld van ontlening is Reamer in Sape, waarin een gedicht
van Pers wordt gevolgd. De functie van de voorbeeldtekst beperkt zich hier tot bron
van stof. Bron van stof zijn meermalen passages uit Du Bartas/Heijns (cf.
5.3.10.1.1.1,2).
Aemulatio is bij GJ een kwestie van stijl. Voorbeelden van kritiek op voorbeeldteksten
of correctie ervan, typerend voor een emulerende bewerking (cf. Pigman 1980
voor Milton), heb ik bij hem niet gevonden, al zijn er - uiteraard - wel inhoudelijke
verschillen met de voorbeeldtekst(en). Aemulatio komt bij GJ nogal eens voor in navolgingen
van navolgingen van klassieken. Zo is het begin van de zang in Reamer in
Sape een aemulatio van de bekende, in de zeventiende eeuw meermalen nagevolgde
aanspraak tot de zon van Huygens, die op zijn beurt, rechtstreeks of indirect, teruggaat
op de al even bekende regels 226-228 van Ovidius' Metamorphoses 4. Een soortgelijk
geval doet zich voor in de Personele vertôninge, waarin de Winter geportretteerd
is naar Vos, en Ovidius' Met. 2,30 op de achtergrond staat. In Reontse Ljeafde-Gál lijkt
een navolging van een tekst van Vondel, waarin een wanhopige vrouw bij nacht aan
het water zit, aangevuld te zijn met elementen uit Ovidius' bekende tafereel van
Ariadne aan het nachtelijke strand in Heroldes 10. Zou er een (school)traditie zijn geweest
in het imiteren van bepaalde klassieke passages?
Tussen ontlening en aemulatio plaats ik transformaties als van plaats, tijd en omstandigheden,
zoals in Sjolle Kreamer, dat een imitatio kan heten van Vergilius'
eerste Ecloga.
8.2.7.2. Het werk van Gysbert Japix naar karakter en ontwikkeling
Als ik naar een gemeenschappelijke noemer zoek waaronder de eigenschappen
zijn samen te vatten die ik in het werk van GJ als geheel zie, dan kom ik op vakmanschap.
Er is namelijk wel overal vernuftige inventio (en ook elocutio), maar geen persoonlijke
of andere concrete, actuele informatie, ook niet in de dialogen en de Frie-
wumkes.nl
507

sehe Herder, hoe doorleefd die in hun christelijke bezieling ook mogen zijn. Veruit
het grootste deel van het werk bestaat uit vertalingen (van prozateksten), berijmingen
(van psalmen) en bewerkingen (zoals naar Roemer Visscher in de liefdesgedichten),
waarvan opvalt hoe vernuftig de levendigheid van de originelen vergroot wordt
door technische middelen als visualisering, dialogisering en alliteratie. De
(schaarse) Bolswarder elementen in Friesche Tjerne en Sjolle Kreamer, die in het overige
werk nauwelijks meer voorkomen, zouden een uitzondering kunnen lijken, als
ze niet eerder als literair-conventionele aanpassingen aan plaatselijke omstandigheden
waren te verklaren. Kenmerkend voor het uitgesproken literaire karakter van
het werk lijken ook het allegoriseren, personifiëren en pastoraliseren, en voorts de literaire
impuls die vaak het ontstaan van een tekst verklaart. Zelf noemt GJ als motief
voor zijn dichten de eer van het Fries en misschien richtte zijn interesse zich inderdaad
wel vooral op taalopbouw en taaiuitdrukking.
Zijn vormgerichtheid verklaart misschien ook de oorspronkelijkheid die in de
vormgeving van zijn werk aanwezig lijkt. Zo zijn er geen mallen bekend van de dialogen
in het tweede deel van de FR (die hun vorm aan een interne ontwikkeling binnen
het dichterschap van GJ zelf te danken lijken te hebben) en ook heb ik geen
voorbeelden kunnen vinden van de afsluitende laatste regel, die als een extra afronding
buiten rijmschema en (mogelijke) strofe-indeling valt. Een duidelijk geval van
kunstige vormgeving, waarin hij verder ging dan anderen, zijn ook de ladderpatronen
in de dialoogliederen in 6 en van 13 (5.3.6.6).
Eén eigenschap echter is er die ik niet onder vakmanschap kan brengen, althans
niet in de hier gebruikte betekenis van technische vaardigheid. Dat is de humor. Die
openbaart zich in veel teksten, met name ook in liefdesgedichten, alsof voor de dichter
(en andere zeventiende-eeuwers?) liefdespoëzie in het bijzonder geschikt was om
geestigheid te demonstreren.
In het werk is een duidelijke ontwikkeling waarneembaar. Zo komt de schildering
van de Friese werkelijkheid met enige uitvoerigheid alleen maar voor in Friesche
Tjerne en Sjolle Kreamer, die ik voor het vroegste werk van de dichter houd, en in Nyschierige
Jolle (tekst 29), die hooguit enkele jaren later kan zijn geschreven. Pastorale
inkleding dateert misschien op zijn vroegst van 1648, in welk jaar Herders njue to Pales
(tekst 11) als gedicht op de Vrede van Munster zou kunnen zijn gemaakt. Voor de
tot plattelanders getransformeerde herdersfiguren uit het vroege werk komen echte
herders in de plaats. Gelegenheidsgedichten op werk van anderen ontbreken voor
1650. Verschijnselen als overdadige alliteratie, samenkoppeling, en een extra slotregel
buiten rijmschema en strofevorm zijn typerend voor veel jonge teksten. Ik zou in
die veranderingen een toenemende oriëntatie op een virtuoos dichterschap willen
zien. Wat in 1639 met de navolging van werk van Van Hichtum als een uitdaging begon,
vond door het onmiddellijke succes erkenning en bevestiging en ontwikkelde
zich tot een steeds nadrukkelijker geleerd dichterschap. En wat het Fries betreft, dat
werd binnen een jaar of tien voor de dichter van een medium voor literatuur in plattelandssfeer
tot een taal voor verheven en geleerde kunst. In die ontwikkeling sloot
hij met de introductie van pastorale poëzie en van vertalingen van mythologische
liefdesgeschiedenissen van vorstelijke personen mogelijk aan bij de smaak van de
jonge hofcultuur in Friesland.
Het werkelijkheidsgehalte in het werk van GJ is gering. Een opiniërende functie in
508
wumkes.nl

maatschappelijke of godsdienstige vraagstukken hebben zijn teksten alleen zeer in
het algemeen. Specifieke referentie ontbreekt. Zijn thema's en zijn standpunten zijn
gemeengoed van de zeventiende-eeuwse Nadere Reformatie en van de aanhangers
van de Friese stadhouder en de Oranjes. GJ is een vertegenwoordiger van het dominante
cultuurpatroon in het Friesland van zijn tijd. Voor mij is hij uitsluitend literator
geworden, die op de manier van de literatuur uitdrukking geeft aan literaire
thema's van zijn tijd.
De betekenis van historisch onderzoek voor de verklaring van zijn werk beperkt
zich in hoofdzaak tot de problematiek van het functioneren van literatuur in een
maatschappelijke context en in de kring van bevriende auteurs. Kennis van zijn
niet-literaire levensomstandigheden en van zijn politieke en godsdienstige opvattingen
lijkt eigenlijk alleen van mogelijk belang voor de verklaring van de keuze van
thema's en standpunten. Van mogelijk belang, omdat nader onderzoek zal moeten
uitmaken of en in hoeverre in die keuze de literaire traditie de politieke of religieuze
verschillen tussen auteurs overheerst. In de Friese hofcultuur, alsook in de literaire
vriendschappen van GJ, verenigen zich mensen van verschillend geloof.
Een tweede wenselijke aanvulling is een onderzoek naar formele literaire eigenschappen
in het werk van GJ. In deze studie, waarin stof en inhoud centraal staan,
blijft systematisch onderzoek van formele aspecten beperkt tot genre en strofevormen.
Daarnaast valt te denken aan de loei als middelen om stofte vinden, en uiteraard
ook aan dispositio en elocutio.
* He: werk van Gysbert Japix. I Tekst en facsimile. II Overlevering en ontstaan.
wumkes.nl
509

8.3. Concise Summary*
This study consists of two parts, a facsimile edition of the oeuvre of Gysbert Japix
(Part I), foliowed by a commentary (Part II). The numbers after the headings in the
summary below refer to the chapters in Part II, unless preceded by an I, in which case
they refer to the pages of Part I.
Object (1.1)
The object of the present investigation are matter and contents of the oeuvre of the
Frisian poet Gysbert Japix (Bolsward 1603-1666; henceforth GJ) in relation to their
literary and historical context. His work consists of poems in both Frisian and
Dutch, and three rather short prose translations in Frisian, of which two were certainly
translated from French. A large part of the Frisian work was collected in the
posthumously published Friesche Rymlerye (1668) and in its second edition with Supplements
in 1681/1684 (both henceforth FR). The latter also includes letters in Frisian
(and one in Dutch). GJ's Dutch poetry is scattered in literary anthologies and as
liminal verses in the works of others, particularly in collections of sermons. Some of
the poems, especially fhose in Dutch, have come down to us only in manuscript. GJ
may also have composed poetry in Latin but, as far as is known, none of it has survived.
Copies of some of his Frisian poems are held in the Bodleian Library at Oxford.
They were made about 1646 by F. Junius F.F.
For purposes of orientation I first present a survey of earlier opinions of GJ's work
and of currents in the history of criticism. The opinions up to ca. 1770 - there were as
yet no critical studies then - give the impression that they were conceived from a
common point of view. Three elements can be distinguished: 1. GJ is a poet, rieh in
spirit and inventiveness; 2. His work is elegant and artful; and 3. It displays affects.
Together these elements evoke the image of a learned poet. After 1770 this view still
prevails, for the time. GJ is seen as a classical poet, who must be judged on the basis
of classical poetics. New, however, is the notion that his work is characterized by
simplicity and a feeling for nature. His artfulness which was observed besides, is attributed
to the bad influence of Gabbema, a friend of the poet. His naturalness was
seen as a characteristic of Frisian and the Frisians (as Stijl wrote as early as 1777) and
equivalent to Greek simplicity. Toward the end of the nineteenth Century, psychological
interpretations of his work set in. About the middle of the twentieth Century, research
begins which aims at accounting for GJ's work by putting it into either its historical
or literary context. Since 1966, this applies particularly to the work of Feitsma,
who has examined its social context, and to the work of Visser, who has pointed out
literary models and parallels.
Aims and working method (1.2)
This study aims at making a contribution to explaining the genesis of literary texts
in the seventeenth Century. My research is limited to matter and contents. Language
and style are paid attention to only if they contain elements which are significant for
the argument. The level of research is the individual text, the formulation of the
problem is the relation of the text to other literary texts and to the non-literary reality
in which it came into being. Research into relations with other texts focusses on the
510
wumkes.nl

earch for models, the spotting of topoi and consideration of the genre the work
might fit. Research into the relation with reality is focussed on indicating elements of
time and place in the text and facts from the life of the author, and on the formulation
of the possible functions of a text in relation to the personal life of the author,
contemporaneous topics and social needs. In view of this approach the texts are dated
as precisely as possible, and an Interpretation of each text is given. The scheme re-
«ults in an analysis model in six parts which is described under the heading Textual
Commentary, Approach (5.1). The analysis is applied to a selection from the work of
the poet, in which representativeness was aimed at, and will be found in Chapter 5.
In Chapter 4, a separate investigation is made into the conditions of the author's life
and his outlook upon it, as parts of the reality which has no directly visible link with
the text itself.
The argument is based on the combination of literary and historical research. This
combination has not been used in GJ studies so far. The choice foi such an approach
was made independently of Spies 1987a, who presents a comparable scheme. The
frame of reference of the literary criticism is rhetoric. The historical research is tentative.
The choice for a text-by-text discussion has its origin in the notion that it is not
meaningful to make general statements about the reality content (or literary content)
of literature if they are not based on penetrating research into individual texts.
A number of flaws in the two extant editions of GJ's works (Epkema 1821, published
in 1822, and Brouwer 1936/1966) make a new publication desirable. In order to
meet the aims formulated above, a text edition has been added to this study, which
appears as Part I. Problems of transliteration and editing in facsimile form are discussed
in Chapter 2. A description of editions and manuscripts follows in Chapter 3.
Üiscussion of editions concentrates on the question of the history of their origin. A
contribution to accounting for the origin of a work can be made through knowledge
of the audience that read (or did not read) it and of the nature of the interest the work
aroused. This is assumed to have greater significance to the extent that readers lived
closer in time to GJ. Consequently, attention is also paid to these aspects of the reception
of GJ's work, particularly for the period up to 1822, when a new edition appeared.
The analysis of the subscription list to this edition constitutes a welcome addition
to the sparse data about readers from 1822 back to 1640, the year in which work of
GJ's hand was published for the first time.
It can be said in general that I have aimed at including into the investigation all Information
about GJ and his work which has come down to us over the course of the
centuries. This applies to secondary literature as much as to archive materials. Data
from secondary literature have been checked against their sources.
Textual tradition (3.1)
About 1658, GJ seems to have conceived the plan of collecting his Frisian oeuvre
in Friesche Rymlerye the way it appeared in 1668, two years after his death. The book
may never have been placed upon the market.
The expanded 1668 re-edition which Gabbema published in 1681 contained not
only new texts by GJ but also two introductions in the form of dedications, a grammar
of Frisian, a treatise on Frisian orthography, and a specimen of Old Frisian in
two versions. The relation of both the grammar and Old Frisian to GJ is not clear.
wumkes.nl
511

The additional work by GJ himself concerns mostly texts which Gabbema had
received from the poet. Certain agreements in catchwords and running heads leave
no doubt that the edition goes back to a copy of the 1668 edition.
There may have been various reasons for the edition of 1681. Gabbema himself
says that there was an "unbearable desire" for a second impression, which he is willing
to edit for the honour of Friesland and for the benefit and enjoyment of the rest of
The Netherlands. His appreciation concerns both language and literature. Trough
dedicating the book to the States of Friesland and the stadtholder, he made its publication
a provincial concern. Links with Vulcanius placed it in the humanistic tradition.
If GJ had not yet become a classic poet, Gabbema made him into one with
this edition.
The issue of 1684 is a remaindered part of the 1681 edition, provided with a reset
first quire and a new titlepage for volume II in order to suit the new publisher's imprint.
Perhaps the work sold better in the university town of Franeker, where the new
publisher lived, than in Leeuwarden, the place where the first edition was
published.
Readers (3.2)
In order to collect data about the nature and size of the interest in the work, particularly
up to 1822,1 have traced down and investigated household inventories, auction
catalogues and copies of FR editions. In each case, all available particulars are
reported, such as names of owners or, where appropriate, imitators of GJ's work,
prices, hand-written notes, and - albeit less thoroughly - the physical appearances of
the book.
On the basis of these surveys the editions of 1668 and 1681 can be estimated as having
consisted at most, of a hundred and two hundred copies, respectively. An analysis
of antecedents and statements of those who owned or copied GJ's work before
1822 suggests that it was valued as literature, as a specimen of the Frisian language
and as a symbol of the Frisian culture.
Even while GJ was still alive, it appears from imitations that the Friessche Tjerne
(1640) was an instant success. With respect to education interest was restricted
mainly, but not entirely, to academies. This can be accounted for partly by the character
of the source material. With respect to class it is notable that the Frisian nobility
was well represented. Although the number of subscribing farmers was very small
in 1821, the figure is still favourable in comparison to the number of farmers on other
subscription lists. GJ's works never achieved mass popularity, not even in the nineteenth
century when attempts were made to present him as a poet of the people. Even
by 1700 a considerable number of the indications of the melodies had become
obscure.
Life and world (4)
With the heading 'Life and world' I intend to distinguish between conditions of
life and outlooks on life, that is to say, between origin, education, work, family,
friends and acquaintances on the one hand, and religion, politics and (literary) culture
on the other. As straight statements on these subjects are absent, GJ's opinions
must be deduced from circumstancial evidence. The advantage of a method which
512
wumkes.nl

seeks to retrieve a person's opinions on political, religious and cultural matters
through his personal relations (here applied out of necessity) is that it offers many
possibilities of checking interpretations by drawing more people into the investigation.
Moreover, the outcome relates more immediately to the person in concern than
the result of a general investigation into prevailing opinions in the seventeenth Century
without differentiation would do. Since the inventories of their bookcollections
are the most important sources for the information on the intellectual interest and
erudition of both the poet and his father, as many library inventories as possible of
inhabitants of Friesland from 1600 to 1680 have been collected and compared.
Nothing is known about GJ's youth, apart from what can be deduced from his origins.
His father Jacob Gysberts (henceforth JG) was as important a man as he was
controversial in Bolsward, the town in which or near to which also his son lived for
his entire life, with the exception of perhaps less than a year. JG was a joiner and a
tax collector. He may have designed the handsome town hall of Bolsward (1614). His
library inventory from 1644, when compared to the inventories of others, shows a
rather broad interest in politics and an exceptionally great interest in religious
issues. He was a pronouncedly orthodox Calvinist.
His voting for new provincial taxes in 1634 eamed JG the hatred of at least part of
the Bolsward citizenry. The general wave of Opposition against these taxes throughout
the province caused much political upheaval, which in 1635 lead to the dismission
of the municipality in Bolsward, as it did in other Frisian towns. Only through
Intervention from The Hague by the Council of State in 1637 could the authority of
the Frisian stadtholder - to whom belonged the privilege of appointing officials - be
restored. The Opposition was organized by prominent families from the nobility,
who mainly lived in the country side. Both sides had support in the towns. Until the
end of 1646 the local faction of Van Velsen, to which JG belonged, was the strengest,
after which year the other side gained the upper hand. In the early 1650s relations improved.
By the end of 1640 JG was appointed burgomaster for the period of two years
in lieu of a deceased memberof the magistrate. His appointment aroused much resistance,
but as presiding burgomaster he took control of the Council of burgomasters
and ruled with a firm hand. In 1644-1645 his faction fought out with the Presbitery
the question of the right of appointing new ministers. It caused a great deal of
commotion throughout Friesland, and the issue drew a lot of national attention, too.
Even Voetius, who sided with the Presbitery, made statements on the issue.
It was in this town, disrupted by disputes, that GJ was appointed municipal
schoolmaster in 1637, after having worked for some time as a schoolmaster in the
countryside. The appointment was made by the new magistrate of which his father, it
is true, formed no part, as he was a sworn member of the municipality, but in which
his faction had nonetheless a majority. This may have made the appointment a
friendly turn. What seems to be certain is that GJ agreed with his father in political
matters, for he himself was a friend of Van Velsen's, too.
For the rest, GJ was not involved in politics, something which he was not allowed
to, anyway, as a municipal official. His interest in politics does not seem to have been
great, witness the inventory of his library at the time of his death. What his book collection
does show, however, also when compared to other ones, is an exceptionally
great interest in literature, an interest which seems to be descernable from as early as
wumkes.nl
513

1625. There are no scholarly aspects to GJ's booklist. Although he counted Mennonites
among his literary friends, he himself belonged to the Nadere Reformatie ("Further
Reformation"); this is also testified by his work. His poethood can be fitted into
the artistic culture in Friesland which can be localized in the courtly circles of the
Frisian stadtholder after his victory in the struggle with the old nobility for provincial
sovereignty in 1637. Artistically, the 'courtly culture' is characterized by a wide
variety of forms, such as poetry, painting and music; socially, through the participation
of the highest circles of the middle-class elite, especially also of women; and politically,
through the aim for establishing stadtholdership as a symbol for Frisian
unity. Characteristic, too, seem to be certain pastoral aspects. The link between the
frisian identity and the stadtholder was possible, because Friesland had its own
stadtholder, and it was tightened by anti-stadtholder tendencies in Holland, which
province was experienced as a threat because of its dominant position in the
Republic.
Textual Commentary (5)
Approach (5.1)
The analytic model used for the discussion of the texts consists of six parts.
1. Part 1 regards the sources. I distinguish these sources formally in models and parallels
to the degree of probability that they have indeed been used by the poet as
sources, i.e. as immediate models; with respect to contents in literary texts, Bible and
other sources, wich include, besides non-literary texts, pictures.
Identifying literary texts which have served as models is difficult for three reasons.
First, parallels are not always easy to recognize. This applies especially when they
are short and, as it were, are hidden in extensive elaborations with many new elements.
Knowledge of seventeenth Century adaptation techniques can help us in tracing
them. Secondly, parallels need not be exclusive. Parallels consisting of proverbs,
sententiae, or topoi are as little exclusive as similarities on the basis of a common
source or an intermediary one. Moreover, there is the impossibility of reading and
knowing everything which GJ has read. This appears to have been especially the
classics and seventeenth Century Dutch poets.
I have taken to be models those parallels that seemed to be exclusive to me. Apart
from a few exceptions in which an unusual parallel in structure or pattern of dialogue
gave occasion to decide in favour of dependency, verbal parallels were conditional,
preferably more than once. Ambiguous instances and verbal parallels restricted
to a single phrase have been included as parallels. In the latter case a
classical source could often be identified.
2. By genre I mean a collection of characteristics of form, content and function
which make that a text can be grouped with one or more collections of other texts.
Such collections are usually so loosely connected, that the Classification has a tentative
character. Moreover, it is not certain whether these characteristics are conditioned
by the genre or by the adoption of model texts. In addition to the formal characteristics,
identical stanzaic forms are indicated in the works of others.
3. Dating constitutes the third part. There are but few texts of which the date is an
514
wumkes.nl

established fact. The most important means of dating is presented by the years of appearance
of the publications which served as models for GJ.
4. Historical elements are distinguished through their exceptionality. Whether they
are recognized depends on the degree of exceptionality.
5. By Interpretation I mean an adequate explanation of the meaningof a textin as far
as it can be deduced from the text itself. From the interpretation I exclude the investigation
into the relations of the text to one or more models, to the author's life and
opinions or to society, unless they are demonstrably present in the text.
6. In explaining the genesis I distinguish occasion, dependency of models, anáfunctions.
If the text itself does not contain an indication, one can often only guess at the
occasion. As to dependency of other texts I am concerned with establishing in how
far a text can be explained as the result of an adaptation of one or more texts. With
respect to function I discuss the implicit relations in the text to the author's life and
opinions and to society. The explicit references are treated in section 4 (Historical
elements). In its relation to the author, a text can be either emulation or, more generally,
evidence of literary craftsmanship, or, on the other hand, it can be an expression
of either his personal circumstances or of his political, religious or cultural
opinions. The question whether a text is a reflection of society (as an ideological and
social superstratum dominating literature) draws attention to the demands of that
society, but also to influences of which the author need not be conscious at all or
barely conscious. By social demands I mean the need for literature or for literature of
a particular kind. The need for literature in general, which applies to all literature, is
not discussed here, but the need for literature of a particular kind knows its particularization
with respect to subject, theme or choice for Frisian, for example, and that
is why it is discussed here. Lmconscious influences are not considered here.
Text by text (5.3)
Title (l *lr)
The title consists of a main title with a tripartite subdivision. The criteria for the
subdivision seem to be love as a theme for part I, dialogues about practical subjects
and occasional verse for part II, and psalms and hymns (mainly songs) on events in
the life of Christ for part III. In it we recognize the triad of love, virtue and religion
which Spies has demonstrated for sixteenth and seventeenth Century literature, but
also perhaps the traditional division of literature after Vergil's Bucolics, Georgics and
Aeneid. The main title fits the tradition of calling vernacular poetry after the language
in which it has been written in distinction to (Neo-)Latin collections oîPoemata. Possibly,
the text of the title page was not written before 1658. It was occasioned perhaps
by the appearance of the anfhology Klioos Kraam (1656,1657), which included Dutch
poetry of GJ's hand.
d'Authôre to dy Lezzer (I *2r; I 278-279) and three epigrams (I *2v)
The book begins with a pre face in the form of a letter. With respect to its contents, it
is especially a defence against faultfmders. This also applies to two of the three epigrams
which preceding the book proper follow the preface. Could Zoïlus and
wumkes.nl
515

Momus be associated with work of literary quality? And did GJ employ them to exclude
misunderstandings about the nature of his Frisian book straight away?
Friesche Tjerne (I 1-6)
The poem can be classified as belonging to the epithalamion genre. It seems to
have been conditioned not by thepraecepta, but by the exempla. The genre has been
utilized, so to speak, in order to realize a playful poem which closely links up with
comical nuptial songs in dialect, of which so many find a place in seventeenth Century
song books. Yet, the text is not a farce. Tjerne may be a farmer, it is true, but he is
special in that he evokes an idyll by breaking class-distinctions. This idyll assumes
an appearance of reality through its setting in time and place: Bolsward and vicinity
about 1640.
Tjerne and Sjolle Kreamer of presumably the same time are probably GJ's earliest
Frisian texts. Of particular importance for the origin of his writing Frisian verse
seems to be the re-edition in 1639 of two entertaining Frisian dialogues by Van Hichtum
from 1609.
Sjolle Kreamer (I 7-12)
With its song and its dialogue form the poem can formally be considered as a variant
of the pastoral genre. Also with respect to content there is a relation, because the
otium is an important motif.
Ljeafde (I 13-14)
The text, consisting of a song and a quatrain, is a love poem in Petrarchist style for
the personifïed Love in 1 John 4:8. Besides differences in content concerning human
knowledge of Love and the ability of doing it justice, it differs from its possible models
by its concrete representation of the personifïed character.
Reontse Ljeafde-Gâl (I 15-16)
In form of a love song, the poem is a political allegory on the Act of Seclusion
(1654). As an adaptation of a Frisian national-historic motif and as a rejection of a
republican concept of the state it is part of the provincial court culture.
Herders Ljeafde to Galathaæa (I 17-18)
The poem is a pastoral song in which the shepherdess to whom the fïrst-person
narrator professes his love, personifïes a Christian ideal. GJ's employing pastoral
characters is probably related to pastoral tendencies in the Frisian court culture,
which begin to become fashionable in the 1640s.
Reamer in Sape (I 56-63)
The poem shows in the depiction of two characters what contentment can achieve.
Despite the literary tradition which characterizes its contents, it is difficult to assume
that the poem has no bearing on contemporaneous events. For this, the similarities
with the problems in church and state in Friesland are too striking. This holds par-
516
wumkes.nl

ticularly for the problems in Bolsward in which the poet's father was so deeply
involved.
In genre, the poem, with its combination of song and dialogue, most resembles a
pastoral poem, but the similarities are too few to consider direct derivation possible.
The derivations rather took place via Sjolle Kreamer as an intervening stage.
Friesehe Herder (I 92-120)
In genre I would like to designate the text a heavenly meditation. The poem is a cycle
of versified psalms and hymns which are linked by commentary consisting of Information
on the Frisian shepherd into whose mouth the words of the entire meditation
are placed as well as by commentary consisting of contemplations, addresses to
his own soul and senses and prayers ofthat shepherd himself- the latter in the form
of a soliloquy. The pieces of commentary are written almost entirely in Biblical language.
The text is preceded and concluded by rhymed letters. Two versified psalms
are concluded with rhymed maxims. In structure, the Heidelberg Catechism (sin and
misery, deliverance, gratitude) is to be recognized. Dominating all is the yearning for
heaven and the experience of heavenly bliss here on earth. Although the names Jesus
and Christ are wanting (apart from the motto derived from Philipp. 1:23), God
often is especially Christ. This may explain the use of such words as "dear, mild,
blithe and sweet" to indicate characteristics and actions of God. Particularly striking
is the conformity to the work of the well-known Frisian Calvinist piëtist Theodorus à
Brakel, whose Geestelijck Leven appeared for the first time in 1648.
Personele vertôninge (I 420-432)
Along with borrowings and imitations from literature, descriptions of engravings
(by Galle, after Heemskerck 1563) seem to have been used in particular here as
sources. With its personification of the four seasons the poem seems to be part of an
independent genre, wich is related to engravings of the twelve months. There is little
explicit moral in it. Predominant is the depiction of the seasons. The poet's most important
ambition seems to have been the verbal depiction of nature.
Stanzaic forms
Quite a number of strophic poems have the structure of a psalm or another wellknown
song, however, without a preceding melody indication. Non-stanzaic poems
can be arranged more than once according to psalm stanzas. In his composing poetry
GJ might very well have been supported by melodies.
Some ten, fairly short, poems are concluded by an extra line, which falls outside
the rhyme scheme and (possible) stanzaic order.
Conclusion (7)
Borrowing, imitatio, aemulatio (7.1)
Many of GJ's poems consist of imitations of one or more texts of other poems.
Among these in his earliest poetry are the Frisian poems of Van Hichtum. Among
the Dutch poets who were imitated, a prominent place is taken by Roemer Visscher,
wumkes.nl
517

Cats, Camphuysen, Vondel and Huygens. Ancient poets such as Virgil, Horace and
especially Ovid supply additional material. More than once Du Bartas/Heijns function
as a source of matter.
The imitations can be distinguished into borrowing (complete and slavish similarity
between model and copy), imitatio (Variation, especially through transformation
of place, time and subject; usually (or always?) on the basis of more than one model)
and aemulatio (improvement of model(s)). To the category of borrowing belong in
most cases the short elements such as Scriprural passages, topoi and Standard motifs.
They often occur within the larger whole of imitations of complete texts or longer
portions fhere of. Their function then seems to be to diversify the matter and to embellish
it. Together with the combination of longer portions of text or of complete
texts they bring about in the imitatio the characteristic dissimulatio or contamination.
Dissimulation in the sense of concealing the model does not seem to have a special
significance in GJ's work. The models remain clearly recognizable and are not at all
obscure. Aemulatio for GJ is a matter of style. I have not found any instances of models,
although, as a matter of course, there are differences as to content.
Character and development of GJ; work (7.2)
Looking for a common denominator with which to sum up the characteristics I
have detected in GJ's work as a whole, I come up with the word 'craftsmanship'.
Throughout his oeuvre there is indeed present ingenious inventio (and also elocutio),
but no personal or other concrete, topical information can be found, not even in the
dialogues and the Friesche Herder, however intense they may be in their Christian inspiration.
After all, by far the larger part of his work consists of translations (of prose
texts), versifications (of psalms) and adaptations (such as after Roemer Visscher in
the love poems). In it one is Struck by the ingenuity with which the liveliness of the
Originals is enlarged by technical means such as visualization, dialogization and alliteration.
The (rare) Bolsward elements in Friesche Tjerne and Sjolle Kreamer, which
scarcely reoccur in his other works, would seem to be an exception if explaining
them as conventional adaptations to local circumstances would not be more likely.
Likewise characteristic of the decidedly literary nature of the work are the allegorizing,
personifying and pastoralizing features in the texts, as well as the literary impulse
which often explains the genesis of a text. GJ himself mentions the honour of
the Frisian language as the motivation for his poetic activities, and perhaps his main
aim was indeed language construction and language expression.
His concern for form might also explain the originality present in the design of his
work. For instance, there are no known models of the dialogues in the second part of
the FR which appear to owe their form to an internal development in GJ's poetic career.
Nor have I been able to find models of the concluding last line, which, as an extra
conclusion, falls outside the rhyme scheme and (possible) stanzaic order. A clear
example of artful design, in which he went further than others, are the ladder patterns
in two dialogue songs.
There is one characteristic, however, which I cannot classify as craftsmanship, at
least not in the meaning of technical skill as it is used here: his humour. It is revealed
in many texts, especially in his love poems, as if love poetry were especially suited for
the poet (and seventeenth Century authors in general?) to demonstrate wit.
518
wumkes.nl

In his work a clear development can be observed. Thus the depiction of the Frisian
reality with a certain degree of elaboration only occurs in Friesche Tjerne and Sjolle
Kreamer, which I take to be the poet's earliest compositions, as well as in Nijschierige
Jolle (text 29), which can only have been written a few years later. Pastoral presentation
dates back in all probability not to earlier than 1648, in which yearHerders njue
to Pales (text 11) as a poem on the Peace-Treaty of Munster could well have been written.
Instead of shepherds transformed into rustics in his early work, we see real shepherds.
There is no occasional poetry celebrating the work of others before 1650. Features
such as excessive alliteration, coupling, and an extra concluding line falling
outside the rhyme-scheme and stanzaic order are typical for many later texts. I am
inclined to observe a growing orientation towards poetical virtuosity in these changes.
What began as a challenge in 1639, with the imitation of the work of Van Hichtum,
met with recognition and confirmation through its instant success, and developed
into an ever increasing learned poethood. And as far as the Frisian language is concerned,
what first was a medium apt for literature in a rustic setting within the span of
ten years became for the poet a language for elevated and learned art. In this development
he probably foliowed, with the introduction of pastoral poetry and translations
of mythological love stories of royal characters, the taste of the recent court culture
in Friesland. Moreover, with his occasional poetry, which in Frisian was new for
him, he foliowed its functional extension in Dutch literature, the way it can be observed
in Friesland about 1650.
The reality content of GJ's oeuvre is slight. Only in a very general sense do his texts
have an opiniating function in social or religious issues. Specific references are
wanting. His themes and his views are common property both of the seventeenth
Century Nadere Reformatie and of the supporters of the Frisian stadtholder and the
House of Orange. As such, GJ is a representative of the dominating cultural pattern
in the Friesland of his time. For me he has solely emerged as a man of letters, who expresses
in a literary way the literary themes of his days.
The significance of historical research for the explanation of his work is mainly
confined to the functioning of literature in a social context and in the circle of author
friends. Knowledge of his non-literary conditions of life and his political and religious
opinions only seems of potential relevance for the explanation of his choice of
themes and points of view. Of potential relevance, because further investigation will
have to determine whether and to what extent the literary tradition dominates in this
choice differences in politics or religious denominations. In the Frisian court culture
as in GJ's literary friendships people of different denominations are united.
Another desirable addition would be an investigation into formal, literary characteristics
in GJ's oeuvre. In the present study which pivots around matter and content
systematic investigation into the formal aspects is confined to genre and stanzaic
forms. In addition, one could think of the loei as a means of finding matter, and, of
course, also of dispositio and elocutio.
* The work of Gysbert Japix. I Text in facsimile. II Tradition and genesis.
wumkes.nl
519

9. Noaten
1. It punt freget neier omtinken. Opmerkingen by parallellen tusken Gryks en Frysk (en Nederlânsk)
dy't Wassenbergh neamt. makket B. Folkertsma 1973,35.
De brief fan A. Telting oan W. Dijkstra fan 4-3-1853 is Hs 160 C2; PBF. Los fan GJ wie foar J.H.
Halbertsma it Gryks mei syn trije literêre dialekten in ljochtsjend foarbyld foar it Frysk
(Feitsma 1978c,41, en ferlykje it kommintaar by syn útjefte fan Tib. Hemsterhuis, De originibus
linguæ Græcæ yn Halbertsma 1840,324 e.f., dêr't prof. dr. A. Feitsma my op wiisde).
2. Brief fan 11-7-1793, yn Hs 1326; PBF.
3. Wassenbergh 1793 waard sels sjoen as in oanhingsel op De Bosch 1783 oer de regels fan de
dichtkeunst: "Deese Uwe dissertatie maakt dus [omdat de "gelukkige navolgingen van onzen
landgenoot" deryn behannele wurde] als een aanhangzel op de zo bekende als beroemde Verhandeling
van onzen Vriend de Bosch" (JA. Nodell, doe noch rektor fan 'e latynske skoalle te
Dokkum, oan Wassenbergh, 26-8-1793, brief yn Hs 1326; PBF).
4. Yn 1333,4 Hs, PBF.
5. EkalynT.G. vanderMeulen 1892, dêr't Van der Meulen 1893 in ferkoarte werútjefte fan is. Deselde
opfetting komt ek foar by in oare fryske folksdichter, Gerben Postma, yn syn netpublisearre
wurd foarôf by in net-ferskynde werútjefte fan GJ syn wurk, dy't hy mei syn freon
Van der Meulen taret hie; Ms. Add. 84X UB RUG (1903 of letter). Dat hat grif deselde west dy't
Van der Meulen yn 1896 publisearje woe (sj. 3.4.).
6. Werprinte yn Folkertsma 1934,155.
7. Ik freegje my ôf. oft de opfallende oerienkomst fan de karakterskets fan Halbertsma mei Wassenbergh
sines op ûntliening berêst of faaks weromgiet op mienskiplike ôfhinkiikheid fan it
genre fan de vita. Om dat léste út te meitsjen soe ûndersyk fan oare achttjinde-ieuske persoanlikheidsbeskriuwingen
nedich wêze. Ik leau net dat soks dien is. Oer de âldere humanistyske
vita is trouwens, neffens meidieling fan dr. F. Akkerman te Grins, ek noch net folie skreaun.
Ferlykje ek Akkerman 1983,34: "De wijze waarop het leven en de literaire verbeelding daarvan
in biografie en autobiografie in de humanisten-wereld met elkaar verweven zijn, is nog lang
niet voldoende onderzocht".
8. Langvik Johannessen ûntwikkele syn fizy op GJ yn ferbân mei syn stúdzje fan Vondel. Sjoch
oer syn ferskil fan opfetting mei W.A.P. Smit: Spies 1987b,7.
9. De âldste opset fan Haantjes dy't ik kin, is fan 1-7-1924. Hy skriuwtdanoan D. Kalma: "'kHad
mij de volgende opzet gedacht, a) de tijd waarin GJ. leeft, b) biografie c) invloed van Hollandse
dichters" (brief op it FLMD; cf. Brouwer 1960,6). Kalma lei op 26-4-1936 P. Sipma foar wat dy
tocht "fen in stúdzje oer "De oarspronklikens fen Gysbert Japiks". "Ik wol bisykje", sa ferfettet
Kalma, "troch forlikening mei syn Hollânske en oartalige modellen fêst to stellen hwet hy fen
oaren oernommen hat en hwet fen himsels is. As in foarbyld wiis ik op Dr. Kramer syn bihanling
fen de Suwnerlinge Forhanlinge [= Kramer 1931, werprinte yn Kramer 1943, 97-114]. Ik
bin der wis fen dat it feststellen fen it literair-oarspronklike, it G.J.-typyske, ús ek in kaei jaen
seil ta it forstean fen syn persoanlikheit" (brief yn it FLMD).
10. Stylùndersyk hie oars goed mooglik west, no't fan safolle teksten de foarbylden oanwiisd binne.
Kramer 1943 hat dat oan de oersettingen 58 en 59 al sjen litten en Haantjes 1929,97-98,100-102
en 77-80 en Kalma 1938,143-145 oan de bewurkingen 13,19,23, resp. 33. In beswier tsjin har ûndersyk
is, dat se GJ syn wurkwize isolearre behannelje, los fan teory en praktyk op it gebiet fan
oersetten en bewurkjen yn 'e santjinde ieu.
11. Dizze eigenaardichheid makket dat ik oannim, dat Brouwer 1966 (of H.K Schippers? cf. Brouwer
1966 I, VIII)dit eksimplaar foar syn útjefte brûkt hat. Hy rept nammentlik net fan in opskode
"e" yn syn "Foroaringen". Dat er op 68.1985.08 weromgean soe, is útsletten, omdat er seit
dat de Hosea-tekstferwizing ûntbrekt. Eigenaardich is lykwols dat er yn Brouwer 1966 neat
yn 'e marge set, wylst 68.1985.07 dêr dochs "4." fan oerholden hat. Oft er 68.1985.07 ek brûkt hat
foar Brouwer 1936 is ûndúdlik, want dêr jout er de ferwizing wol yn 'e tekst.
520
wumkes.nl

12. "Zwei- bis dreitausendmal wird täglich ein Formenpaar in die Bütte getaucht, abgegautscht,
zurückgeschoben, mit festem Griff wird der Deckel wieder aufgepresst - alles in regelmässiger
Wiederholung. Von Zeit zu Zeit musz die Form gereinigt werden, da sich durch die Arbeit, das
Abtropfen, den Druck auf die Filze, auf Oberfläche wie Unterfläche Stoffrückstände, Schaum
und Schmutz ansammeln. Das Reinigen geschieht mit einer starken Bürste. Durch dieses reinigende
Abbürsten wird im Verlaufe der Zeit das auf dem Sieb aufgelegte Wasserzeichen gelockert,
so dass es verschoben oder beschädigt werden kann. Ein gelockertes Wasserzeichen oder
ein solches, bei dem die feinen Nähdrähte nicht nur nicht mehr fest, sondern etwa sogar gebrochen
sind, verschiebt sich aber bei der weitergehenden Schöpfarbeit. Das Filigran verdirbt, es
entsteht eine verderbende Form. Die ursprungliche Drähtführung erscheint geändert; es entstehen
Verschiebungen, Aus- und Einbiegungen kommen vor, einzelne Stücke springen ab
und hinterlassen Lücken. Wird dieses allmähliche Verderben endlich bemerkt, so versucht der
Papiermacher, die Form durch Ausbessern weiter verwendungsfähig zu erhalten. Ausgesprungene
Stellen werden ergänzt, Verschiebungen und Verbiegungen zurechtgerückt und -gebogen,
ohne dass es immer gelingt, den ehemaligen Zustand wieder zu erreichen".
13. Foar in opjefte fan setflaters yn de bledsiden 285-303 ferwiis ik nei de útjefte fan Feitsma 1956b,
155-169, en nei de krityske útjefte fan Epkema 1821 mei syn oantekeningen dêrop, 179-186.
14. Yn syn brief fan 9-9-1820 oan Aebinga van Humalda; yn EVC 33, RAF.
15. J.H. Halbertsma hat dy flater yn 152 Hs (PBF) al oanwiisd.
16. Beide listen yn 245 Hs, PBF.
17. De hastich skreaune brief is fan 7-3-1832 oan net neieroantsjutte hearen (mooglik bestjoersleden
fan it FG)yn E5, argyf FG, Ljouwert, de kreaze is fan 6-7-1831 en rjochte oan G.T.N. Suringar,
yn argyf-Suringar, argyf Vereeniging ter bevordering van de Belangen des Boekhandels,
UB UvA Fan de earste brief haw ik allinnich de earste bledsiden teld. Yn beide skriuwt De
Crane in ij mei en in y mei en sünder stippen, lykas yn syn ôfskrift fan tekst 74.
18. In oersjoch fan Haringhouk syn útjeften mei opjefte fan it impressum jout Eggermont
1977.
19. De listen binne letter bondele. Se sitte yn HG Bolsert ynv. nr. 88, RAF.
20. Brieven fan E. Epkema oan E. Wassenbergh fan 14-5-1793 en 15-12-1805, yn Hs. 1326, PBF. It
glossarium is bewarre as 246 Hs., PBF.
21. Brief fan 18-7-1809, Ltk 1004, UBL.
22. Brief fan 13-2-1807 fan Herbell oan Wassenbergh, yn Hs. 1326, PBF.
23. Yn in net-datearre lêzingeftich kommentaar by Tjesckmoar (tekst 33), yn 1333,4 Hs, PBF.
24. Galama 1963a,91, dy't J.J. Kalma 1956c syn datearring fan it Plan op 1820 ferbetteret, hat de
fraach steld wa't yn 1813 earst wie, Hoekstra of Epkema, mar komt der troch it ûntbrekken fan
gegevens net út. Hoewol't ik net fûn haw op wat dei oft Epkema syn Plan útkommen is, lied ik
dochs út it feit dat Hoekstra yn syn brief fan 4-9-1813 oan H. van Wijn noch net, mar yn dy fan 5-
10-1813 wol fan Epkema's Plan rept, ôf, dat it Plan net foar septimber ferskynd is (brieven yn 74
B2, KB). Galama o.p. hellet in brief fan H.W. Tydeman oan W. Bilderdijk fan 16-9-1813 oan,
dêr't út blykt dat it doe al útkommen wie. Datearring op 10-9-1813 kin dus noait folie mear as in
dei of fiif oan mankeare.
25. Hoekstra 1813,140 kundige oan, dat erbyfoegje soe: "Een Vignet, voorstellende De Kerk en het
daaraan naast gelegene gedeelte van't dorp Holwert [dêr't er sels berne wie en grytman west
hie], in't verschiet GYSBERT JAPIX het oord wel eer door den Bard BERULEF [lês: BERN-
LEF] bewoond bezoekende, wanneer deze in eene wolk verschijnt en den dichter G. JAPIX aldaar
onder eenen ouden boom voor't volk zijne Vriesche Liederen zingende met eenen lauwer
kroont - de beeldtenis van G. JAPIX zal naar eene welgelijkende Schilderij vervaardigd
worden".
26. De wittenskiplike hânskriften binne oan de KNAW kommen, dy't se yn brûklien jûn hat oan 'e
KB. It Glossarium is KA CXCVII, KB.
27. Nachl. Grimm 1137, Deutsche Staatsbibl., Berlyn.
28. W. Bilderdyk oan H.W. Tydeman, 25-10-1813, Tydeman 1866,430. Bilderdijk hie him oars, doe't
er dernei frege, wol oanret om troch te setten, mar de fraach op himsels al liket in teken fan ûnwissens.
Hy stelde dy fraach dêrnei ek oan H. van Wijn (brief fan 31-5-1814 oan Van Wijn, yn 74
B2, KB).
521
wumkes.nl

29. Nachl. Grimm 1137, Deutsche Staatsbibl., Berlyn.
30. Brief oan Bilderdijk fan 30-6-1819, Ltk 1002,11; UBL. Njoggen juny 1813 hie er Bilderdijk ek al
frege om in fertaling te meitsjen (brief oan H. van Wijn fan 10-6-1813, yn 74 B2; KB; sj. ekTydeman
1866, 407 en 413). J.F. Helmers, stoarn op 26-2-1813, hie it him earder tasein
(Tydeman 1866,407).
31. De ferskiningsdatum fan it wurdboek lied ik ôf út in kwitânsje fan Proost foar K.J. Overbeek,
ien fan de yntekeners, datearre op 27-12-1824. Dy fûn ikyn 1985yn in net-katalogisearre eksimplaar
fan it wurdboek op 'e PBF.
32. Oft Van Leeuwen fuort fan it begjin ôf neisjoen hat, wit ik net. Yn Epkema 1821, Voorrede des
uitgevers ***4v wurdt Wassenbergh allinne neamd. Doe't it mei it printsjen fan it wurdboek net
opskeat, krige Wassenbergh ein 1823 fan printer en útjouwer de skuld. Wassenbergh is der doe
mei opholden (brief Epkema oan I. Aebinga van Humalda fan 23-6-1824, EVC 333, RAF).
33. Sitearre út "Aanmerkingen op de Taalk. Bijdragen, II Deel", datearre 1-2-1807 (yn Hs. 1326,
PBF). Epkema jout yn dat stik noch oare foarbylden fan wat hy sjocht as dialektferskil. Yn syn
brief fan septimber 1793 oan Wassenbergh (dêr't er hjir nei ferwiist) hie er, nei oanlieding fan
Wassenbergh syn opmerking by "tuwlle": "Male autem scribetur toeyl", opmurken: "Nihil minus,
alia est dialectus. ut tuwlle et toeijl; sic kuwtte et boeyte; uwt et oeyt. Haec et plura alia ejus generis
apud Nostram occurrunt, et adhuc in usu sunt". Pieter Breuker 1973,46 syn ûnderstelling
dat Epkema by syn oanwizen fan Súdhoekster eleminten yn it wurk fan GJ op Halbertsma weromgong,
liket my dêrom net sa wierskynlik, al haw ik net neigongen oft Epkema it earder oer
"den Zuidhoek" hat as yn Epkema 1821 Aant, 127.
34. Van Leeuwen, "schoon niet zeer bedreven in de Friesche dialect" wie "duizendmalen naauwkeuriger"
(brief Epkema oan I. Aebinga van Humalda fan 12-5-1823; en nochris yn in brief fan
23-6-1824 oan deselde; beide yn EVC 333, RAF).
35. Brief fan Epkema oan Aebinga van Humalda fan 12-5-1823, EVC 333, RAF.
36. De iennichste yntekener dy't ik yn 'e brievekolleksje fan Buitenrust Hettema fûn. wie H. Fennema
út Wommels (brief fan 3-8-1897, FBH-Br (F-Ha), PBF). Sj. ek Miedema 1961.149.
37. 2817a I-II, PBF. Kalma hie yn in brief fan 2-2-1925 J.D. Keuning te Burgum frege it boek út te
jaan. It kaam ta in ôfspraak, mar op 30-5-1925 skreau Keuning, oft it noch wat waard: hy hie
lang al neat mear heard fan Kalma (brieven Keuning oan Kalma fan 3-2, 7-3 en 30-5-1925, Kalmasamling
FLMD). Spitigernôch wurde yn de brieven gjin bysûnderheden oer de útjefte meidield.
Neifraach by famylje fan útjouwer Keuning nei Kalma's brieven is stomp rûn.
38. Argyf PUR, notulen 4-1-1929; FLMD.
39. Op 2-12-1936 bea Sipma yn in bestjoersgearkomste fan it Friesch Genootschap (dat de útjefte
betelle) it twadde eksimplaar oan oan de kommissaris fan 'e keninginne, mr. P.A.V. van Harinxma
thoe Slooten. It earste wie foar de keninginne (not. FG. argyf Fries Genootschap,
Ljouwert).
40. De printe tekst (fjirdelbôge en in los blêd, dat is 58 bledsiden) hat de hear J. Osinga fan útjouwerij
Osinga B.V. my op 11-5-1983 in eksimplaar om yn te sjen fan ta stjoerd. Dêr stiet in netdatearre
oantekening fan J.H. Brouwer op, dêr't er as syn adres Hurdegaryp yn opjout. Neffens
in rekken út 'e neilittenskip fan de fa. Osinga, sûnt 1985 op it FLMD, waarden yn 1940 60 siden
printe. Dat sille wol deselden wêze, hoewol't Sipma oars op 5-2-1938 al tastimming fan syn meibestjoersleden
fan it FG krigen hie om de Juniana alfêst te printsjen. Brouwer 1960,138, dy't it
oer de oarlochstiid hat, sil wol op dit printwurk doele. Yn 1950 is der noch ris oardelbôge by
printe (cf. Brouwer 1960,138). Dy haw ik net sjoen.
41. Not. FG; argyf FG; Ljouwert. It net neikommen fan de tasizzing om it twadde diel ien à twa jier
nei it ferskinen fan it earste útkomme te litten, ûnder mear dien yn it yntekenprospektus fan
sept 1936, hat ta spul tusken Sipma, behalven bewurker ek bestjoerslid fan it FG, en mr.
P.C.J.ABoeleslaatyn 'e bestjoersgearkomste fan 1-2-1939. In moanne letter, op 1-3, liet Boeles
by it bestjoersferslach fan dy deis oantekenje, "dat hij zijne bijzondere bemoeiing met deze uitgave
als geëindigd beschouwt" (not. FG).
42. Yn de gearkomste fan it GJ-Komité fan 8-4-1964 dielde de skriuwer mei dat Brouwer fan doel
wie syn kommentaar op G.J.W. (1936), dat al foar in part klear wie, ofte meitsjen (argyf fan ien
fan 'e leden fan it Komité; FA Ljouwert).
522
wumkes.nl

43. Telting hie Dijkstra oanmerkingen makke op dy syn útjefte (it wurk ferskynde yn ôfleveringen),
wêr't dy op reagearre hie mei it fersyk om de printkladden mei nei te sjen (brief A Telting oan
Dijkstra fan 4-3-1853, yn Hs 160 C2, PBF). De earste ôflevermg waard mei advertearre yn itFraneker
Nieuws- en Advertentieblad fan 10-4-1853. Telting hat mooglik reagearre op it foarwurd, dat
miskien is dat (by wize fan prospektus?) earst útkommen.
44. Brief juny 1853 fan A. Wassenbergh oan Dijkstra, yn Hs 160 C2, PBF.
45. J. Hilarides: Feitsma 1978d,98 en M.de Haan Hettema: Wumkes 1926a,262.
46. Resolúsje Dep. St., G2, 7; RAF.
47. Brief fan Swan Shaw fan 'e Bodleian Library te Oxford fan 30-9-1985.
48. Ik sjoch derfan ôf om in list fan sokke nije setflaters te jaan, omdat de tekst fan 1681 hjir dochs
net útjûn wurdt. Se binne trouwens út 'e "Tekstfarianten" te heljen, dy't Brouwer 1966II út 1681
opjout. Dêr sitte ek alle feroaringen yn, dy't ik op rekken fan 'e setter skreaun haw (ij:y, ensfh.).
As men dy der ôflúkt, bliuwt der net safolle oer.
49. Myn ynterpretaasje wykt ôf fan wat Hellinga 1936,116 tinkt, dat Gabbema mei dy stikken (en de
hiele útjefte) foar hân hat. Hy sjocht, as reaksje op Wumkes 1929b,63 syn frysknasjonale ynterpretaasje.
yn de útjefte de died fan "de zeventiende-eeuwsche "germanist" uit den kring van een
Junius en een Vlitius, die hiermee zijn bijdrage tot de studie der germaansche talen wilde
geven".
50. Steaten S3c, Resbk. 1655-1660, 24-25; RAF. Schotanus hold him der by syn Beschryvinge (1665)
dan ek oan.
51. Wumkes 1929a,63, dy't yn it foaropsetten fan de Steaten in utering fan "Fryske frijheitssin"
seach, hat dus miskien net sa fier mis west.
52. Dy hie him nei alle gedachten frege, oft er ek in útjouwer foar syn gedichten wist (Ltk 993.
UBL).
53. Boetius hie foar syn opdracht 100 Lb. fan Deputearre Steaten krigen (Inv. 5 i II 569, RAF), Vulcanius
yn 1597 ek (Feitsma 1978c,6). De útjouwers fan de FR skine neat krigen te hawwen, teminsten
net fan de Steaten. want it boek wurdt net neamd yn de Betellingsordonnânsjes fan
1680, 1681 of 1682 (Steaten gf 51 en 52, RAF).
54. De list fan biblioteken, argiven antikwariaten en Fryske kriten dy't oanskreaun binne, is opnommen
yn 10.7.
55. Brief fan 16-11-1811, yn 146 Hs, PBF.
56. Neffens in steatsje fan útjeften, mooglik fan F.W. van Breest Smallenburg te Snits yn it argyf fan
de Vereen. (UBA). Ofsjoen fan it "friesch woordenboek" giet it om "Tankbre Boerezoon", "Forteltjes
v. Watze Harings", "Lotgevallen v. Bontekoe" en "Aagtje Ysbrants". Fan "Forteltjes" is
mar ien útjefte bekend (1831) en dy ferskynde by Smallenburg. Hoe't Smallenburg dan oan it
wurdboek kommen wêze soe, wit ik net. Dat wie oars in útjefte fan Proost te Ljouwert. Omdat de
skriuwer it hat oer "Moeder", dy't Aagtje Ysbrants (dêr't fan de 500 printe eksimplaren (1827)
noch 65 fan oer binne) net werprintsje wol, sil it listke - as it op Smallenburg slacht - fan ca.
1833 wêze. Dat jiers stoar Smallenburg (LC 18-1-1833) en itselde jiers waard de saak beëinige.
Fan de 680 eksimplaren fan it wurdboek wienen op it stuit dat it listke skreaun waard,
noch 330 oer.
57. De bedraggen wurde û.o. neamd troch Eekhoff 1870,220; "de hooge inteekenprijs" (en "de
slechte uitvoering") yn Letterkundig magazijn van wetenschap, kunst en smaak 1825,430.
58. Oantekening fan J. Dirks yn syn hânskrift Frisiaca (Hs 1161, PBF).
59. Franeker nieuws- en advertentieblad 21-11-1852.
60. De leden wurde neamd yn Hs 1540,6; PBF. Noch foar de iepenstelling fan de yntekening op Epkema
blykt yn it selskip al belangstelling foar GJ bestien te hawwen. Op 27-3-1820 lies M.S. de
Wal nammentlik in part út de fertaling fan Nyschierige Jolle fan Wassenbergh 1806,1 e.f. foar
(oanhelle hânskrift PBF).
61. Boer wie allinne heareboer O. Oneides te Nijlân, mar dy hat faaks yntekene, omdat syn buorlju
mr. P.J. de Hoop en ferver B.G. Koster dat ek dienen. Mei trije yntekeners rint Nijlân der ûnder
de doarpen út, dat miskien hat Francijntje yn Nijlân (by De Hoop?) tsjinne (mei tank oan S. ten
Hoeve foar opjefte fan beroppen en lokalisaasje fan de Nijlanners).
wumkes.nl
523

62. De oarspronklike ynstjoeringen yn hânskrift sitte, mei in eksimplaar fan Maas, 1830 yn Nut
257, GAL, in brief fan 25-9-1828 mei oanwizingen foar de redaksje fan de útjefte yn Nut 107; de
gearstalling fan de beoardielingskommisje wurdt neamd yn 'e notulen fan 4-10-1828 yn
Nut 9.
63. Brief fan 14-10-1840; yn 6185 Hs; PBF.
64. Friesche Mij Rau, oanw. 1977,6; RAF.
65. Neffens it prospektus (Uitnoodiging om in te teekenen ... ).
66. Neffens "Copie boek Verkoop Gysbert Japix Rymlerije door Osinga" (mei los ynlizzende oantekens),
argyf FG, Ljouwert, en it prospektus, In nije Gysbert Japicx.
67. Bestjoersnotulen FG; argyf FG, Ljouwert.
68. Neffens opjefte fan de administraasje fan de Fryske Akademy. Dan hawwe 172 eksimplaren
sa't liket sunder ferantwurding in plak fûn. It útsûnderlik hege tal ferkochte eksimplaren fan
1980 hinget grif gear mei it feit, dat it boek doe op 'e boekelist foar studinten MU-A Frysk fan de
Noordelijke Leergangen te Ljouwert stie.
69. Hoogslag skriuwt nei oanlieding fan in opmerking fan Jansen 1956.77 oer syn opjefte fan de
wize fan tekst 33 yn Hoogslag 1931,33: "Ik ben de schuldige van 1931. Terzake diene dat ik in
1921 deze melodie overnam uit een zetting voor piano en zang. Ik heb ze toen vierstemmig gezet"
(brief oan J. Jansen fan maaie 1956, yn Hs. 1764, PBF). It blêd út 1921 dat Hoogslag brûkt
hat sil itselde wêze as dêr't in eksimplaar fan yn Hs.151 (PBF) sit. Dat is fan it Jongfrysk Sjongkoar,
mar in komponist stiet der net by. Neffens meidieling fan drs. J. Krol is it skreaun yn 'e
hân fan J.P. Wiersma. Dy makke wol muzyk by lieten fan de Jongfriezen. Yn it "Knipselargyf/
lieten op muzyk" (FLMD) sit fan Wiersma yn hânskrift muzyk op tekst 14.
70. Meidieling fan prof. dr. Jac. Jansen te Aldemardum, 15-1-1989. De komposysjes - yn Schubertiaanske
styl - waarden oant no ta net útjûn.
71. Yn B225 (SBL) is in eksimplaar oerlevere.
72. Yn Advertentie- en Nieuwsblad voor het Kiesdistrict Bergum fan 21-5-1892 (ek yn T.G. van der
Meulen 1893.128).
73. Brieven fan 13 en 15-2-1892; FLMD.
74. Neffens in ôfskrift fan J.L. de Jong fan in brief fan Van der Meulen oan Van Loon fan 23-4-1894,
yn argyf-JL. de Jong, FLMD. De oarspronklike brief sit neffens in oantekening fan De Jong yn
in "portefeuille muzykhânskriften" op 'e PBF. Neffens it "Concept voorwoord" (1896) fan de
foarnommen útjefte fan GTs lieten wie de byienkomst belein foar "'t eerlang te verwachten:
oudliederen boek, door de maatschappij Tot Nut van 't Algemeen" (152 Hs; PBF).
75. De beide skriften (294,6 en 3796, FLMD) binne neffens in ynlizzend bledsje út 1961 fan 'e hân
fan de doetiidske konservator fan it FLMD, M.K. Scholten, mei oar spul fan Boekenoogen op 'e
boekemerk yn Amsterdam troch K. Sierksma fùn. Neffens meidieling fan Van der Molen
1974,106 sitte der yn 'e samling-Boekenoogen op it Meertensynstitút yn Amsterdam ek hânskriften
fan Van der Meulen. Ut it ûntbrekken fan inkelde âlde lieten yn de beide skriften dy't
Van der Meulen op oare, hjir oanhelle plakken wol mei GJ yn ferbàn bringt, lied ik ôf dat der yn
alle gefallen noch ien, en faaks wol mear skriften west hawwe of noch wêze moatte. Om in yndruk
te jaan fan wat ik hâld foar de oantekens dy't op 4-3-1894 by Van Riemsdijk makke binne,
kin de werjefte fan it begjin fan de barsang út tekst 6 (2,19-20) tsjinje: "He lag it femke sjoch i
ther/ 't Is im so wit mer swiet levedir".
76. De kopij sels - 23 lieten, wêrûnder de teksten 6 en 7 yn har gehiel. mei in proaza-oersetting yn it
Nederlânsk, mar sûnder muzyk! - sit yn 152 Hs, PBF, de brieven fan 12-11 -1895 en 2-1 -1896 oan
De Stoppelaar yn FBH Br - L, PBF. Botte fier hawwe de útjefteplannen foar't neist net west,
want neffens in brief fan 28-12-1982 fan de Fa. Brill oan my is der yn 'e korrespondinsjeboeken
gjin brief oan Van der Meulen te finen.
77. Winkler 1881,136 skriuwt fierders noch, dat er mei oare fryske studinten yn 'e winter fan 1864
op 1865 fryske lieten by in frysk kastleinske yn Amsterdam song. Dêr wie Wobbelke ek wol by.
Op bekendheid fan 'e wize soe faaks ek in soarte fan neifolging fan 'e tekst wize kinne, dy't te
finen is yn in net-datearre almanakskatern fan likernôch 1820 (útjûn troch Feitsma/Bosma
1962,192-193) en yn Suringars Friesch Almanak foar 1833, de earste kear mei as wizeoantsjutting:
"Op ien noflyke wyze", de oare kear mei "Der fôn ik heimelyh" (lês: heimelyk). It
524
wumkes.nl

neifolgjen fan in tekst, ek metrysk en yn rymskema, kin, mar hoecht lykwols net op bekendheid
fan de wize te tsjutten. Fan it léste liket my in foarbyld it gebrûk as wize-oantsjutting dat R.B.
Windsma yn syn Friesch Blom-koerke (1829, bis. 21 en 52) makket fan de earste rigels fan GJ syn
kontrafakten 20 (op Van Goosen) en 33 (op Yets moet ick u Laura vragen/ lean de Nivelle).
De wize-oantsjuttingen boppe de neifolging jouwe gjin klearrichheid oer de fraach oft de tekst
noch songen waard. "Op ien noflike wyze" (frysk foar it gauris brûkte: "Op een aangename
wijs") soe oars faaks al op sjongen wize kinne, mar dan hoecht dat noch net te betsjutten dat dy
wize om 1820 hinne noch bekend wie, want de tekst is min te datearjen, en kin wol folie earder
makke wêze. Hy soe mei wize-oantsjutting en al best út in âldere almenak oernommen wêze
kinne. De ferfrysking fan GJ syn stim yn 'e almenak foar 1833 liket my yn alle gefallen in teken,
dat de stim net bekend west hat. Boppe fryske sankjes kamen gjin ferfryske wize-oantsjuttings
foar. Sa stiet yn deselde almenak boppe De beaste Freedyn Ljouter merke: "Voys, De bochel die
pareert altyd". "Daer vond ick heynelijck" of wat dat der op liket, is ek allinne mar bekend as
stim by GJ. Yn it apparaat-Veldhuyzen op it Meertensynstitút te Amsterdam sit allinne GJ syn
tapassing. It sykjen is lestich, omdat "Daer vond ick heynelijck" foar't neist gjin begjinrigel mar
in ferfolchrigel is (meidieling fan drs. F.H. Matter yn brief fan 23-2-1987). Yn 'e "fuottebank"
fan drs. L.P. Grijp te Utrecht, in samling strofefoarmen fan lieten, foaral út 'e tiid oant 1650, sit
ek gjin tekst dy't mei Wobbelke oerienkomt (meidieling drs. L.P. Grijp yn brief fan 24-11-
1988).
Alles by elkoar bliuwt de songen oerlevering fan Wobbelke ûndúdlik.
78. 9056 Hs, PBF; Argyf OBW, GAL.
79. Schwbg 2996, RAF.
80. Brief fan 5-5-? (jier net neamd) fan S. Braaksma oan E. Wassenbergh yn Hs 1326, nr. 49a; PBF.
Wassenbergh 1793,4 hat fan dy brief yn in noat gebrûk makke, mar yn it ûntwerp fan Wassenbergh
1793 (1333,3 Hs, PBF) ûntbrekt dy noat, dat de briefis foar't neist fan 1793.
81. Hs 1326, nr. 63, PBF.
82. LC 10-12-1802; DTB-fysjes Harns, RAF.
83. Derde Verslag . .. 1829 tot 1830, yn: Verslagen van het Provinciaal Friesch Genootschap
... 1828-1841. Leeuwarden [1841] 82. Sjoch foar de boarne-opjefte fan de hjir neamde
hânskriften by 3.3.3.1.
84. Yn O 90, argyf FA.
85. Yn de foarm fan in P.M. by in brief fan 27-8-1825 oan J.H. Halbertsma, yn 198 Hs; PBF, en fan
in útstel yn de Tweede Klasse fan it Instituut yn Amsterdam fan 17-8-1809, Not. bk I 145-150,
KNAW, sûnder synj., RANH.
86. YnHs 1324, bis. 157, PBF.
87. Brief fan Scheltema fan 30-10-1802 oan Wassenbergh, yn Hs 1326, PBF.
88. 391 Hs, PBF.
89. De sitaten komme út it útstel oan it Instituut, resp. út it P.M. oan Halbertsma (sj. noat 85).
90. Brief fan 31-5-1821, Hs 1326, PBF.
91. Libbensjierren ûntliend oan gegevens op it GAL.
92. Hânskriftlike oantekening yn in eksimplaar fan C. Schotanus, Beschrijvinge. 3189 Ges,
PBF.
93. Beyma thoe Kingma 254, RAF.
94. Beyma thoe Kingma 314, RAF.
95. FBH - FTL XXVI, PBF.
96. Oer syn argyfûndersyk skriuwt er, nei't er meidield hat dat er neat fûn hat yn úttreksels fan de
eardere Bolserter stedssekretaris N. Elgersma: "Ene aangeborene hardnekkigheid evenwel, die
door de hinderpalen niet ontmoedigd maar gesard wordt, voerde mij op het stadshuis, alwaar ik
mij dagen achteréén onder oude charters en geschrevene boeken begroef. Ten langen leste liep
mij de inventaris van GIJSBERTS nalatenschap in handen, en in hetzelfde ogenblik ging in
mij het vermoeden op, dat die boeken, welke voor het doel van den secretaris niets hadden, weiligt
de enigste bronnen van naricht wegens GIJSBERT konden zijn. Toen taste ik niet meer als
de blinden in 't ronde, maar ging volgens een' vasten koers in mijne nasporingen te werk. De
wezeboeken, de inventarisboeken, de rekenboeken van stad en kerk, met één woord alles, wat
wumkes.nl
525

voor den navorscher van levensbijzonderheden en voor niemand anders waarde had, werd vlijtig
doorgelezen, waarvan de bevestiging mijner vermoedens in het ontdekken van enige ter
zake dienende aantekeningen de gewenschte, hoewel schrale, vrucht was". (Halbertsma
1827,278). Ek it argyf fan it Gabbemagasthús hat er besocht om yn te sjen, grif yn 'e hope dêr
hânskriften fan GJ sels yn te finen, mar hy krige gjin tagong. Yn in brief oan W. Eekhoff fan 22-
10-1833 skriuwt er : "Zyn de archieven van het Burger Weeshuis die van het Gabbemagasthuisl
Het Gabbemagasthuis hebben de regenten mij nooit willen ontsluiten, omreden, gelyk ik geinsinueerd
ben, dat zij zich door Herbell cum suis zo gruwelijk hebben laten bestelen, dat zij zich
voor mij schaamden" (yn 78 C81, map D; KB).
97. Neffens in brief fan J.J. Kalma út 1959 oan it GJ-komité-1966; argyf GJ-komité-1966, eks.
argyf FA.
98. Sjoch foar in opjefte fan de earste fiifentweintich Jiddyjefte 1978,18-19. De beide oaren steane
ynMSF2.
99. Van der Meer, dy't sa freonlik wie se my te lienen, seach oan syn oantekens te sjen nei: Bols E 1-
5; H 3-10; I 1-3; Q 1-8; R 1-8; U 1; V 1-8; CC 1-4, allegearre RAF.
100. Alle stikken op it gemeente-argyf fan Bolsert en yn de argiven fan it stedsweeshús en it
St.Antoanygasthús (ek te Bolsert) oer de jierren ca. 1580 - ca. 1670 haw ik ynsjoen en trochwest
as it dêrop like dat der wat oer of yn ferbân mei JG of GJ yn sitte kinne soe. Dy fan wees- en gasthús
smieten net folie op, likemin as in ferkenning yn it GA fan Wûnseradiel.
101. Sjoch oer de grêfstien noat 114.
Op 1-5-1631 liende JG 150 c.g. fan Gerben Dirx te Bolsert (Bols Q7,43, RAF), op 13-5-1631 100
c.g. fan Jan Sickes te Waaksens (Bols CC7, reg. 20-3-1644, RAF). Op syn bar liende er syn broer
Jetse op 27-5-1631 (dy't doe krekt foar de twadde kear troud wie: sjoch 1.2.1.3. oan de ein) 100 g.g.
(Bols CC4, 202, RAF).
It sitaat fan de "goede vrunden" stiet yn Bols H2, prosesstikken fan de pachter Jan Jansen (Slottie),
RAF; de skuld fan JG by Jacob Joachims yn Bols Q 5, 61 e.f., RAF (dy wurdt yn in op ca.
1622 te datearjen oantekening "een heel verdorven mensch, dar niet goedts by is", ek "een
droncken gesel so niet dierlick creattir" neamd; Steedh. arg. 266, RAF); de tsjerkeriedsnorulen
yn NH Bols 3, 23-4-1642; 31-7-1652, RAF, printe by Kalma 1938, 218-220.
102. Alle sechstjin hantekeningen dy 't ik oantekene haw, strike mei de datearring. De beide dy't de
jierdei omslute steane yn Bols A 1, RAF. Joast Halbertsma 1827,285 kaam op maart 1579.
103. Register vanden burgers die op geweer syn gestelt (Steaten Gm 4, RAF). De list is op grûn fan
lyksoartige fan Tytsjerksteradiel en Ljouwerteradiel dy't der ek yn sitte, te datearjen op likernôch
28 jannewaris 1582. Itgong om manlju tusken 18 en 60 jier. De measten waarden oanslein
op in "roer" (183) of in "halfgeweer" (151); 39 hienen in "volgeweer", santjin - en dêrûnder Gysbart
Jetthis - in "hellebaert", fiif in "slachswaert", twa elk in "rustingh", in "rondas" of in "musket"
en ien in "speets". It soe miskien doel hawwe om nochris nei te gean, oft dy ûnderskate oanslaggen
wat sizze oer de status fan 'e eigeners. Yn sechstjinde- en santjinde-ieuske
ynventarissen steane gauris aparte posten "Geweer", dêr't dan mear as ien wapen ta heart. Sa
hie Cyrck Aysma, "maeckeler", yn 1582 "Een staff; Een langh doel roer; Een deeghen; Een harnasch
sonder Beenscherem", en Rutger Willemsz, ek fan Ljouwert, "Een kortelasse; Twee vlesschen;
Een pongiaert" (Y5, 246 resp. 150, GA Ljouwert; meidieling fan de hear W. Dolk).
104. Dizze gegevens binne ûntliend oan Van der Meer 1964a. Oanfoljendeynformaasjeoerdetroch
him (op 'en nij: D. Bartstra neamde Jetse Gysberts ek al yn Bols warder Courant 6-8-1908, al hjit
er dêr Jelle) ûntdutsen broer Jetse Gysberts haw ik helle út NH Bols 2; Bols CC4,202; DTB 138
en 141; Bols V2 (8-11-161 l);id.V3 (22-1-1628) en id.V4 (1632), RAF. It soe my gjin nij dwaan as
neier genealogysk ûndersyk mear bruorren of omkes oan it ljocht bringe soe. Der is om 1600
hinne yn Bolsert nochal ris ien mei Jetse of Gysbert as heitenamme. Sa tekene ik in wever
Ari[a- Gysberts oan fan 1610 oant 1636, en in keapman en sealmakker Jan Gysberts fan 1627
oant 1636. Tegearre komme se foaryn Bols E3,3-8-1636, RAF. Harberoppen wurde neamd yn
DTB 146 (23-4-1615), resp. DTB 146 (28-4-1627).
105. Bols V2, RAF.
106. Bols VI, 68 (Van der Meer 1964a, 58).
526
wumkes.nl

107. Salvis Gysberts Holckema, ek Salvis Holckema yn Bols Q16,24-12-1666; en Bols R21,129v, 18-
11-1667, beide RAF. Frans ende Jacop Willems sonen Holckema yn Bols Rl, 224, 12-3-
1668, RAF.
Fan de Holckema's dy't út it begjin fan de santjinde ieu bekend binne, liket Jetse Meynerts de
âldste. Hy stoar yn 1615 te Kimswert as man fan Jiets Lyuwedr. en as eardere widner fan Syts
Foppedr. (Wûdl S 16, nr. 44, RAF). Oft er deselde wie as de Jetse Meynerts te Mullum dy't yn
1613 syn frou Fokel Pytterdr. ferlear (Frjdl W4, 1-3-1613, RAF), soe neigien wurde moatte.
Neffens meidieling fan de hear J. Smit te Stiens moat Jetse Meynerts in soan west hawwe fan
Meynert Heyns, ek te Mullum (Frjdl EE1,1-3-1541, RAF). Oare Holckema's binne Sytse Jetses
H., yn 1619 te Mullum (R.S. Roarda, len en oaroerit Sint Anna Lien to Hidaerd. s.p. 1957,21); Sybe
Sytses H. te Spannum yn 1657 (Wûdl Ol, 7-3-1657); Meynert Gerryts H. te Idskenhuzen (dêr al
yn 1616, stoarn yn of foar 1638, Roarda o.w.) en Jelle Harmens H., yn 1652 te Weidum (Baa P3,
283v). In Willem, dy't op femylje fan Antje wize kinne soe, is der net by.
Noch nei te gean is ek de meidieling fan Halbertsma 1827, 340 dat de Holckema's foar 't neist
besibbe wienen oan de famylje fan it Tietemalien, dêr't in oerpakesizzer fan Willem Jacobs
yn 'e achttjinde ieu fan learde.
108. Bols CC 7, 20-3-1647 (neamd yn de akte fan 13-5-1631, dy't doe (yn 1647) fêstlein waard).
109. Bols V2, RAF (Van der Meer 1964a,58).
110. Bols V2, 5-6-1610; id. 27-2-1611; RAF (meid. fan de hear J. Smit te Stiens).
111. Grêfstien; Halbertsma 1827,290; Van der Meer 1987,62. Sjoch oer dy grêfstien noat 114.
112. Sjoch 4.3.6.2.
113. Foar 300 c.g.; argyf St.Antoanygasthús 167, Bolsert.
114. Grêfstien (94,5 x 202 sm.), dy't yn 1986 tsjin de súdmuorre yn 'e Broeretsjerke omheechset is
(meidieling fan S. ten Hoeve, 8-8-1986). Halbertsma 1827,290, de iennichste by myn witten dy't
de stien earder neamd hat, jout 1655 as stjerjier ynstee fan 1653. Yn it râneskrift stiet: "Ao 1653
de(n) 22 Ianva(r)i/ sterf den eersamen bvrgem(eeste)r/I. cob Gysberts hier begrave(n) Ao 1643
de(n) 23 april/ sterf d(e) eerb(aere) Ancke Willems (hvi)svrov va(n) borgem(eeste)r I.cob Gysberts
hier begrave(n)/" (Van der Meer 1987,62).
De stien stelt jin foar riedsels. Yn 'e râne oan alle fjouwer siden stiet it opskrift foar Jacob Gysberts
en syn frou, mar tsjin de boppeste râne oan begjint in oar opskrift dêr't sifers en letters ôfkappe
binne: "A.o 16.. den ... / is in den heere Verstomen den/ Ersamen ... zoonendelek/
al hier begrauen". Achter "16" liket in 3 (of in 2) stien te hawwen, oan de ein fan de earste rigel is
noch goed "t. s" te ûnderskieden, wat betsjut dat de stjermoanne augustus west hat. Op it plak
fan de namme is romte foar likernôch njoggen letters en trije spaasjes as men rekkenet neffens
de belettering fan 'e folgjende rigel. De twadde of de tredde letter fan 'e namme soe in "e" west
hawwe kinne. Under dat opskrift stiet in útbikke manljuswapen dat grif by dit opskrift heard
hat en net by it râneskrift fan JG en syn frou (Van der Meer 1987,62). De stien liket dêrom earst
foar in oar brûkt te wezen. Soe dat mûglik de soan Pier Jacobs west hawwe? Om de romte soe
dat goed útkomme en dat soe meiïens ferklearje kinne, hoe't de râneskriften foar JG en syn frou
sa te sjen net sekunder ynkappe binne, oer in earder râneskrift hinne, wat by in earder brûkte
stien wol it gefal wêze moatten hie. No liket der fan it begjin ôf oan, doe't Pier (?) derûnder begroeven
waard, romte holden te wezen foar in letter râneskrift. Dan is it lykwols frjemd dat Pier
syn namme útkappe waard.
De stien sil wol makke wêze by it ferstjerren fan Ancke Willems, yn 1643. JG syn eigen stjerjier
en stjerdatum lykje letter ynkappe te wezen. It hat der wol fan dat "16" en "de(n)" der fuort al
stien hawwe, mar jannewaris is faaks om 'e romte "IANVA10" wurden. Neffens de oantsjutting
alhiel boppe-oan hat L (of I) G de stien makke.
115. Op grûn fan it feit dat Wipstraat as wenplak neamd wurdt by har ynskriuwing as lidmaat op 5-
11-1624; DTB 146, RAF. Ik haw fierder net om har socht; miskien is der noch wol wat oer har út
letter tiid te finen.
116. It kin fansels ek noch wol wêze dat der mear bern west hawwe, dy't dan jong stoarn binne.
117. NH Bols 2, RAF (13-2-1624).
118. Klassis Bolsert-Warkum 56, RAF; útjûn troch J.J. Kalma 1981,397.
119. Sjoch noat 284.
wumkes.nl
527

120. Opsteller fan dy brief (St. Antoanygasthús 321; Gasthúsargyf Bolsert) liket my oan de hân fan
skriuwen te sjen mr. D. Jakles ta, dy't yn in stik fan 7-2-1822 (id. 322) fan itselde plak seit: "dus
schuin tegen over de vermoedelijke woning van den dichter".
121. Om 1880 hinne wie net mear bekend wèr't GJberne wie. Dat waard útfûn troch de stedssekretaris
K.H. Laagland, "vooral in buurtlijsten ten archieve". Hy soe fêststeld hawwe dat it Wipstrjitte
5 wie (J.H. R[ossing], yn De Groene Amsterdammer fan 23-8-1908), mar ik tink dat er útgongen
is fan Halbertsma syn Wyk A nr. 5.
122. De berteleppel wurdt neamd yn Wûns P3, omsl. 31, RAF.
123. NH Bols 2 (13-2-1624), RAF.
124. Op 26-12-1624 waard "Mr. Pier Jacobs, met attestatie van Bolswart" lidmaat yn 'e gemeente fan
Burchwert, Hichtum en Hartwert (NH Burchwert ca. 2, RAF). It is mij spitigernôch net slagge
om mei wissichheid út te meitsjen yn hokker fan de trije doarpen oft er stien hat. Efter syn
namme stiet "discessit" en omdat op 9-2-1630 "Mr. Pier Gisberts" lidmaat te Wommels waard,
soe Burchwert ôffalle kinne, want dêr gong yn 1628 Dirck Alberts as skoalmaster wei nei Reduzum(H.
Sannes, De schoolmeesters van Wonseradeel, yn eks. lêsseal RAF, bis. 160). Miskien wieit
Hichtum, dêr't op 7-1 -1624 Jan Syets noch stie, dy't op 22-1 -1625 al weesfaar te Bolsert wie (Bols
C C 3,400, RAF; neffens in oantekening fan Sannes, FA), mar ek Simon Thomae Hoffmannus
waard yn dy snuorje yn ien fan de trije plakken skoalmaster (lidmaat op 9-4-1625, NH Burchwert
ca. 2, RAF).
Alhiel wis dat "Mr." skoalmaster betsjut, is it net. It kin ek foar chirurgyn stean, mar yn de jierren
tweintich wurde oaren, dêr't wol fan nei te gean is dat se skoalmaster wienen, yn itselde tsjerkeboek
noch steefêst mei "Mr." oantsjut en ik rekkenje dat sa ier yn 'e santjinde ieu fuort ûnder
Bolsert noch gjin chirurgyn yn doarpkes as Hichtum of Burchwert sitten hat (cf. noat 254).
125. Wûnsdl D29, RAF. It soe wêze kinne dat er al foar syn oanstelling syn foargonger ferfong, dy't al
langer notaris wie, ear't er yn 1625 it skoalmastersamt oerjoech. Sjoch noat 282.
126. Bols H7, 3-11-1639, RAF.
127. DTB 138, RAF.
128. Allinne Willem Jacobs stelde him boarch. Bols E4, 19-6-1643, RAF.
129. Bols RIO, 55; id. R16, 267, RAF.
130. DTB 138, RAF. Neier ûndersyk is lykwols winsklik. Yn 1634 wenne der in Willem Jacobs yn
Bolsert, dy't troud wie mei Jetscke Lolcke dr. (Bols V2,15-l-1634, RAF).
131. GA 442, Bolsert.
132. Sjoch hjirnei ûnder JG Wurk.
133. Bols R6, oantekening by in magistraatsresolúsje fan 27-3-1629, RAF.
134. Bols H2, prosesstikken pachter Jan Jansen Slottie, RAF.
135. Bols H7, 3-11-1639, RAF. Bartstra 1892 (5178a Hs., PBF) hat fûn dat Jancke ek de administraasje
foar har lettere man die.
136. Bols R3, 28-6-1626; id. 335, RAF.
137. Administraasjeboek Weeshús Bolsert 1625-1648, Bolsert.
138. Bols E3, 5-7-1638, RAF.
139. Soms stiet der by in latynske titel tafoege "duytsch". Ik neam in pear foarbylden fan boeken út
JG syn list yn oare biblioteken:
- 2: "Institutiones Calvinj duitsch" (1626, Frans Franssen, Dokk W 17,9-12-1616; 1621, widd.
Abr. Spillier, Ljou Y 24, 29-5-1621; 1643, widd. Pieter Claesen, Ljou M 19, 53);
-10: "Historia Ecclesiastica in duyts Eusebij et aliorum" (1641, Hillebrand Pybes, Sni W
27, 67);
-13: "Decisiones Sande duyts" (1644, Pieter Verobijck, Dokk W 17,25-5-1644; 1647, Johan van
Beyma, Ljou Y 35, 19);
-28: "Institutiones Bucani in duyts" (1620, Nicolaes Cornelis, Ljou Y 24, 20; allegearre
RAF).
By de beoardieling fan de taal fan 'e titelomskriuwingen yn listen as dy fan JG sil ek rekken
holden wurde moatte mei de latynske tradysje yn it oantsjutten fan boeken en auteurs. De klerk
dy 't JG syn boeken notearre hat, lit dúdlik blike dat er Latyn koe.
140. Bols Q 7, 134-143; RAF, útjûn troch Galama 1963b.
528
wumkes.nl

141. De measte boekelisten binne bewarre ynhânskriftlike boelynvintarissen, inkelden printe yn biblioteken.
Mei help fan drs. Y. Brouwers en drs. C.P. Zijlstra haw ik dêr ôfskriften of kopyen fan
makke. It materiaal dat sammele is fan it begjin (midden sechstjinde ieu) oant likernôch 1800
ta, berêst op 'e FA. It is it doel om it meganysk te ûntsluten. By de 635 opjeften haw ik net de
boekferkeaperslisten meirekkene, ek net it besit fan ynstellingen en likemin de hûnderten kearen
dat oars net as in bibel, in testamint, in psalmboek of oare hiel algemiene, titelleaze boeken
lykas: sermoen-, beed-, belidenis- of memorieboeck, sang- of liedboeck, almanach en reeckenboeck
neamd wurde.
De 635 listen binne sa ferdield oer de jierren 1615-1650: 19,17.23, 21,18,20 (1620), 9,26,27,29,
27. 14, 10, 14, 5, 12 (1630), 9. 18. 14, 6, 7, 9, 15, 8, 14, 9 (1640), 13, 12, 17. 12, 15, 15. 19. 13, 9,
11 (1650).
142. Van Hetteren, Dokk W 7,13-4-1615; Aegidius Johannis Frj HH; Hendrick Claesen, Ljou Y25,
158; Tyerck Abbes, Ljou Y 29, 413; Jungh, Ljou Y 30, 315; Sappema, Koll P 9, 289; Jacob Joachims,
Bols Q 5, 61; Rollema, Bols Q 6, 31; Peter Epes, Bols Q 7,208; Hillebrand Pybes, Sni W
24.67; widd. Pieter Claesen, Ljoudl M 19,53; Eysma Bols Q 8,7; Aernt Pauwels, Har R 10,231;
Jaquis Douwes, Bols Q 8, 80. Net teld binne opjeften as "liedboeck" en "rekenboeck". By Aegidius
Johannes (sjoch oer him Romein) syn boeken binne twa (7 en 8) yn it Latyn. It berop fan
Hendrick Claesen blyktút in magistraatsresolúsje fan 7-6-1602, GAL. Tyerck Abbes wie op 27-
4-1620 52 jier (Certbk I 307, GAL). Jacob Joachims wie boargemaster: Bols R 2, 239, RAF.
143. It boek komt tusken 1650 en 1680 ek noch ien kear foar, faaks wol by JG wei, want it is dan ien út
Bolsert dy't it hat: Martien Aernts, jernferkeapster (Bols Q 12, 1660, RAF). Vanden knechtlicke
wille fan Luther komt wat faker foar, meast yn 'e tiid fan it Bestân.
144. Foarsafier't Galama 1963b in ferskiningsjier feststelle koe, binne 5,7, 8,9,11,20,26, 36,37 en 38
út 1550-1574; 6,10,29,35 út 1575-1599; 4,15,28,33 fan 1600-1609; 2,3,17,19,21,32 fan 1610-1619;
12, 16, 18, 24 fan 1620-1629; 1, 13, 22, 23, 27, 34 fan 1630-1639; en 31 út 1642.
Ynv. Jan Lamrinck, 21-1-1623, Frj HH, RAF. De registraasje is net datearre, mar kin op 1621 of
1622 steld wurde omdat dy op folio 170 fan it (net-bewarre) skuldboek C stie, wylst op f. 168 ds.
Renicus fan Wûns neamd wurdt, dy't dêr neffens Romein yn 1621 kaam. Oft de Jacob Ghysbert
dy't op 14-1-1619 in Sleidanus op it boelguod fan dr. Hanye te Frjentsjer kocht ús JG is, doar ik
net sizze (Frj GG 7, RAF).
145. Serapij: Wûns S 26, 21-10-1625; Westerman: Wark W 3, 92.
146. Bols NH1, RAF (1607); administraasjeboek weeshús Bolsert 1625-1648, Bolsert.
147. Bols R2, 125, RAF. Maaie 1621 barde hy in jier kostjild fan de jonge, dy't faaks noch langer
bleaun is. Yn 1620 wie dy syn "kistmaeckersgereetschap" kocht, dat dat sil wol syn earste jier
west hawwe. Dêrom kin JG fansels ek earder wol learjonges hân hawwe.
148. H. Sannes, De schoolmeesters van Wonseradeel in den loop der tijden (1948; rige krantestikken, opplakt
yn biblioteek lêsseal 151, RAF). Ek meidield troch S. ten Hoeve UDS 12 (1978) 3:46, dy't
akkoart en kwitânsje jout. JG barde der 332 c.g. en 10 st. foar. De preekstoel is yn de njoggentjinde
ieu ferfongen troch in nijen.
149. Alle trije (1612, 1615, 1616) yn GA 35, Bolsert.
150. GA 442 (1637), id. 443 (1645-1646) Bolsert. Foar 't neist yn 'e Martinitsjerke.
151. GA 443, Bolsert. Deselde deis barde er ek noch 37-10. Der is gjin ûndersyk dien nei it mooglik
noch bestean fan dizze bank, likemin trouwens as nei oar wurk dat hjir neamd is. Allinne it
wurkstik fan 1615, sa is bekend út 'e ynskripsje dy't by de restauraasje yn 1955 foar it ljocht
kaam, moat itselde wêze as de betimmering yn 'e riedseal. Karstkarel/Terpstra 1986,48 neame
fan him in kolommekast út 1617, no op 'e boargemasterskeamer. Soe dat deselde wêze dêr't yn
1612 foar betelle waard?
152. Van Buytenen jout ek in neitekene werjefte, dy't - oernommen fan de meidieling op in stik papier
dat nei de restauraasje oan de betimmering hongen waard - ek ôfprinte is yn Skriuwersyn
byld (1966) nr. 19. De neitekening liket net alhiel krekt te wezen. De h's fan "heeft" en "het"
binne grif wat oars foarme. Ik soe it haaltsje oan de o fan "anno" bgl. by de léste h nimme wolle.
De foarm "gemaecken" is frjemd, mar dêr is neat oars fan te meitsjen. Oarspronklik wienen de
letters mei wite ferve opbrocht, dêr't de spoaren noch fan te sjen wiene, en dy't fierders noch
sichtber wienen yn it ûntbrekken fan 'e ferkleuring deromhinne {Leeuwarder Courant 18-4-
wumkes.nl
529

1955). Karstkarel/Terpstra 1986,57 wize sûnder neiere ferantwurding de lezing "geijnventeert"
ôf. Neffens har is it ûntwerp it resultaat "van de potentie aan kennis, vakmansschap en inventiviteit
in de Bolswarder gemeenschap".
153. Van der Meer 1964a,59 lést "kisten", mar dat stiet der net.
154. In eksimplaar fan dy ferpachting fûn ik yn OAS 396, GAS.
155. Dat docht bliken út it ferslach fan de stân fan de ôfdracht fan it beestiaal troch de kollekteurs yn
Wûnseradiel oan de pachter Jan Edes te Arum op 16-5-1634 yn Wûnsdl S33, nr. 8, RAF.
156. GA 473 (1627). Bolsert; Bols E3, 27-8-1636, RAF.
157. Bols E3; id. H2,3,7; id. Q2,5,6,7; id. R3,4; id. CC2,7;Wûnsdl S32; HofWW31,7; briefJG, oanhelle
yn 4.3.6.2., allegearre RAF; GA 473, Bolsert.
158. GA 440,442, Bolsert. Wat dêrmei bedoeld wurdt haw ik net útsocht. Se wurde al neamdyn 1618
(GA 441, Bolsert) en kamen ek yn oare steden, lykas Ljouwert, foar. Ut M4, 15-2-1634, GAL
blykt dat der acht fan sokke steden (yn Fryslân, tink) wienen.
159. Bols R3, 15-11-1626; id. 25-1-1625, RAF.
160. Steedh. arg. 70,1; RAF.
161. Regnerus Bruynsma, sekretaris fan Hinnaarderadiel fan 1621 oant 1636, fia de froulju sweager
fan dr. Joh. Clingbijl, sunt 1637 sekretaris fan Barradiel (H. Sannes, Naamlijst secretarissen, hs.
FA), dêrnei te Bolsert. Dêr is hy, wylst er yn 'e Rie fan Steate siet, op 13-6-1641 âlderling wurden
(NH Bols 1, RAF); fan 1645 oant 1648 wie er Deputearre Steat fan Fryslân (Engels 1979,83). Op
7-12-1647 wie er 48 jier (Steedh. argyf 267 I, brief fan dy deis, RAF).
162. Der bestiet gjin moderne literatuer oer de reboelje yn de earste helte fan de santjinde ieu yn
Fryslân. It léste oersjoch is fan Wagenaar 1782. Hy hat de kontemporéne boarnen kritysk ferwurke
ta in betrouber ferslach, liket my ta. Wichtige bysûnderheden jout J. à Sande 1683, Lib. V,
Tit. IX, Def. XII, De poena Seditiosorum. De ophongen Bolserters wienen Beemd Beerndts en
Rippert Jelles (Hof 119,96 en 97, RAF). Oer de politike eftergrûn kin it beste Guibal rieplachte
wurde, al giet dy net djip genôch op de yngewikkelde ferhâldingen yn om dúdlik te wezen.
163. Steaten G10, 8. 20-4-1633, RAF.
164. Steaten S2d, RAF.
165. Steaten G10,8, RAF. Wissichheid wannear't JG folmacht foar de Lânsdei waard (oannommen
dat it dêrom giet), is net te krijen. Krekt de jierren 1631-1634 ûntbrekke yn Steaten G 28a, dêr't de
folmachten yn registrearre binne. Al yn 1635, sa is oan de sidenûmering fan it argyfstik te sjen,
ûntbrieken dy jierren.
166. Steedh. argyf 701. brief fan de stedssekretaris Reimer Harings oan de steedhàlder fan 27-5-1634,
RAF.
167. M4, GA Ljouwert.
168. Steedh. argyf 70 I, RAF.
169. In ferslach fan dy plondering yn it deafonnis fan de oanfierder. Jacob Feddes fan Tsjommearum,
Hof II 10, 21-2-1635, RAF.
170. OAS 1, 9 en 10-6-1634, GAS.
171. Ek har oanfierder, Offke Haeijes út Kollum, waard ophongen. Hof II 10, 17-12-1635, RAF.
172. Steedh. argyf 70 I, RAF. De ûnrêst yn Wûnseradiel blykt ek al op 16-5-1634, yn it yn noat 56
neamde ferslach, dêr't it ek om him giet.
173. Steedh. argyf 70 I, RAF.
174. Ibid., brief fan Oenema fan 24-6-1634 oan de steedhàlder.
175. OAS 1, GAS, OAS 14, GAH.
176. Doarpsboek Arum 1581-1670, oanhelle neffens in oantekening fan O. Postma yn syn skrift
Friesland 188, FA It spotliet is bewarre yn in samling ôfskriften, oan de hân fan skriuwen te
sjen miskien fan Joh. Hilarides (970 Hs., PBF).De Steateresolúsje sit yn Steaten 5 2d, RAF.
177. Steaten G10,8, RAF. Doe't yn febrewaris 1637 einliks de nije belesting al ynfoardere waard, wie
der op 'en nij nochris ferset yn Opsterlân, Tytsjerksteradiel en ek yn Achtkarspelen, mar dat wie
gau oer (Rie fan Steate 55, ARA).
178. Neffens in ferklearring fan de folmachten fan Sânwalden fan 11-3-1637, Steedh. argyf 70
II, RAF.
179. De stjerdatum fan Abbe Freercx Gabbema jout M.J. van Lennep yn syn genealogyske
530
wumkes.nl

oantekens-Gabbema, dy't er úntliend hat oan oantekens fan W. Eekhoff "uit verloren archief
[Gabbema]" (GAL).
[80. Schenckel waard keazen troch Tymen Fransen Eisma, Folperus Hansma, Epe Piers [Siccama]
en dr. Petrus Aeminga (GAB 1,1-7-1642). Frans Rollema,gemeensman, stelde him op 15-7-1642
ta syn boarch, Bols E4, RAF). Dat wienen JG syn freonen net, sa't oars ek wol dúdlik wurdt (sj.
4.3.7.2). In ferslach fan it proses yn Hof WW31, 7, RAF. Dêrút blykt dat partijen earst besocht
hawwe om ta in skikking te kommen, wat op 22 augustus 1642 mislearre. JG hie it kollekt fan 'e
fiif spesys doe "vijff ofte ses Jaren".
181. Dat wie Andris Anes (Bols E4. 25-8-1642, RAF). Willem Jacobs as boarch yn id, 19-6-1643.
182. Bols CC7, 79, RAF.
183. Bols Q7, 134v-143v, RAF.
184. Steedh. argyf 272, RAF.
185. Steaten G2, 32, 19-12-1644, RAF.
186. Bolsert V4, 237, RAF.
187. De ferkeap oan bakker Cornelis Hendrix yn Bols V4, 237, RAF, de ynkeap yn it gasthús yn St
Antoanygasthús 167, Bolsert.
188. NH Bols 1, RAF; J.J. Kalma 1981, 293, 381. Sjoch ek Van der Woude 1970, 13.
189. 253 Hs., PBF; tinkstien yn 'e Martinitsjerke fan 1647 ôfbylde by J.J. Kalma 1980,195; akte 22-2-
1647 yn NH Bols 380, RAF. JG sil wol tsjerkfâd wurden wêze yn syn magistraatstiid.
190. Fan de widdo fan Adriaen van der Linde, skoanmem fan de Bolserter stedsskoalmaster Michiel
van der Malen; Hof EEE 1, 367 (21 -8-1624), RAF. Neist JG en ds. Hommius wie ûnder mear ek
noch ds. Johannes Biltius tsjûge. Njoggen jier letter soe Biltius ôfset wurde. Neffens J.J. Kalma
1980,146-148, koenen hy en Hommius (doe) net.
191. Bols R 4, 22; Steedh. argyf 271; id. 266, RAF.
192. J. à Sande. Sommier Verhael van t'recht der Raadsbestellinge van de Vriesche Steden, yn Steedh.
argyf 273, RAF. In ôfskrift fan dit stik is FG 871, RAF. Ferlykje foar in oariëntaasje Guibal 1934,
46. Frjentsjer en Ljouwert wienen de iennichsten fan de alve steden dy't sels har
magistraat keazen.
193. Cortverhael ... , Steedh. argyf 70II, RAF (sjochfoar de folsleine titel noat 196).It stik koeoan
de hân te sjen wol fan Van den Sande wêze. Yn alle gefallen is dúdlik dat it út 'e hoeke fan Hof
en steedhâlder komt. De arguminten fan 'e tsjinpartij wurde net neamd, of allinne mar
negatyf ófskildere.
194. Aitzema, oanhelle troch Sickenga 1869,171. Aitzema sil wol gelyk hân hawwe, want de stikken
oer eftergrún en tadracht fan de skelen yn de jierren 1635-1637 dy't yn it Steedhâlderlik argyf op
it RAF sitte, binne fan him of om it skrift oan him ta te skriuwen.
195. It trelit fan 20-8-1636 yn Cort verhael (sjoch noat 196); de útlitting fan Harinxma oer de steedhâlder
yn in hânskrift fan it Keninklik Húsargyf yn Den Haach (ik haw de oantekening opskreaun,
doe't it hânskrift al werom wie yn it depot, dat it sitaat is grif neffens de stavering net
letterlik); Harinxma syn opsetten fan boeren yn Rie fan Steate 55, ARA.
196. Cort verhael van poincten daerin des heeren Stadtholders ende des hooues van Vriesland authoriteijt
ende behoorlijck respect op die Landsdagen geholden inden Jaeren 1635 ende 1636 bij de
heeren volmachten principal//cfc van Oostergoo ende Westergoo mercklick gekrenckt ende besneeden
is (Steedh. argyf 70 II, RAF).
197. Ut in stik yn GA 35, Bolsert (Relegment [sic] vande Raedts bestellinge ... ) blykt dat ek Gerrit
Folkerts Vogelsang, Anne Heerkis, Jan Taeckes en Petrus Gabinius Aeminga by de kommittearren
hearden.
198. Memorial, hoe eenige ambitieuse, ende ongeruste personen, burgerlijcke eed, ende plicht vergetende,
haer hebben gecomporteert tegen haere wettelijcke Magistraat binnen Bolswardt, in den
Jare 1635, Steedh. argyf 70 II, RAF; Relegment ... (sjoch noat 197), GA35, 296-308,
Bolsert.
199. J. à Sande, Sommier Verhael van t' Recht der Raadsbestellinge van de Vriesche Steden, Steedh.
argyf 273, RAF.
200. De nije magistraatsleden en gemeenslju fan 22-3-1637 wurde neamd yn in list yn GA 71, Bolsert.
Ik haw de list ferlike mei dy fan foar 17-9-1635 yn it al oanhelle Memorial, Steedh. argyf 70
II, RAF.
wumkes.nl
531

201. In selde konklúzje kin lutsen wurde út it oersjoch dat Obreen 1968, 18 fan Harns jout.
202. GA 79, Bolsert; Steedh. argyf 278, RAF.
203. Sa wie it âldste resolúsjeboek (1638-1671) dat bewarre is (GAB 1) ek al it earste yn in argyfynventaris
út 1696 (GAB 71). Ut dat boek mist de earste bledside, wat oan bân en hân fan it meiynbûne
jongere register te sjen, ek al sa wie doe't it yn it lést fan de achttjinde ieu op 'en nij ynbûn
waard. Halbertsma 1827,294 (sitearre troch Kalma 1938,28) hat it deroer, dat de resolúsje
fan GJ syn beneaming der útskuord is. Oft dy op dy earste bledside stien hat, liket my tige de
fraach. De bledsiden binne yn santjinde-ieuske hân nûmere en de earste is bis. 2. Dêr stiet in
akte fan 25-1-1638 op. In santjinde-ieusk register fan froedskipsmutaasjes begjint ek yn 1638
(GAB 82).
204. GAB 71,81,82; Steedh. argyf 271,278 RAF. Wegerje dienen goudsmid Anne Heerckes, tsjilmakker
Bauke Jacobs, Binnert Douwes, Folkert Rochus, touslagger Frans Jans, Gerrit Folkerts Fogelsang,
Haring Fongers, Ige Meijes Algera, Inte Egberts, gemier Jan Sioerdts en de brouwers
Juriaen Pieters en Tiaerdt Lieuwes. Foar har yn 't plak kamen timmerman Arjen Buwes,skuonmakker
Ipe Piers, smid Jan Pyters, chirurgyn Joost Schenckel, Lolke Annes, rintenier
Poppe Scheites, chirurgyn Reiner Pauli Ens, skipper Sake Sakes, flaakskeaper Sybe Doekes,
notaris Sierk Sakes (Siricus Sachaei), kistmakker Thomas Hessels en medysk dokter
Tiaerdt Siccama.
It sil yn oare steden wol net oars west hawwe. Miskien komt it omdat der yn de santjinde ieu safolle
barde, dat dizze jierren fan politike aksje sa finaal fergetten binne. Se passe fansels ek net
yn it byld fan 'e Gouden Ieu.
Nei it ôfsluten fan de tekst ûntdiek ik it bestean fan in tsjûke bondel "Friesche saken" fan 'e Rie
fan Steate, dy't de notulen befetsje fan syn besonjes yn Fryslân yn 1637 en 1638 (Rie fan Steate
55, ARA). De bondel, dy't net útliend wurde kin, haw ik in mikrofilm fan krigen, mar ik hie it net
oan tiid om dy hielendal te lézen. Fan de earste 170 bledsiden haw ik hjir en dêr noch gebrúk
meitsje kinnen.
205. GAB Al, f4. De gearkomsten waarden belein oer saken "raeckende die welstant ende ruste vanden
Stadt".
206. Yn 1657 blykt Van Velsen mei syn eardere tsjinstanners mei te stimmen. Sjoch 4.7.1.
207. Brief oan de steedhâlder fan 22-12-1647 (Steedh. arg. 267 I, RAF).
208. Steedh. argyf 278, RAF.
209. J.W. Sohnius wie sekretaris fan 'e steedhâlder, Snabelius kapitein.
210. Ik ûntlien dizze bysûnderheden oan in bondel ôfskriften yn it Steedhâlderlik argyf 271,
RAF.
211. Rapport vanden heeren Aernhem ende Reynswoude tot voldoeninge van haer Ho: Mo: resolutie
in dato 16en April 1641. nopens de Commissie na Vrieslant, Steedh. argyf 271, RAF. De oare
steden wienen Snits, Dokkum, Harns, Warkum, Sleat en Drylts.
212. GA 79, Bolsert. Dat gong grif net fan herten, want fuort nei de brief fan D.S. kaam op 18-12-1641
de kommisje fan elekteurs mei in mearderheids- en in minderheidsfoardracht. De mearderheid
fan dy troch it lot oanwiisde kommisje bestie út oanhingers fan de partij fan Aeminga (Jan
van Marsum, Foppe Fongers Inthiema en Joost Schenckel) en ferklearre "dat zij het nu in handen
hadden, ende met ons (de minderheid, besteande út Poppe Scheites en Frederick Bothe) in
geen communicatie wilden gaen" (Steedh. arg. 267 I, RAF).
213. Bols E 3,7-6-1641, RAF. Even earder, op 2-4-1641 hie skûtmakker en gemeensman Foppe Fongers
[Inthiema] Van Velsen yn 'e herberge fan Antie Siuerdts te Bolsert yn 't publyk útmakke
"voor een schelm ende falsario ende false hantsetter" (Civ. Sent. 1642, nr. 55, RAF). Nei oanlieding
wêrfan't dat wie, wit ik net.
214. De stimútslaggen yn GA 81, Bolsert, de oanbefellings yn Steedh. argyf 2671, RAF. De faksjes yn
magistraat en swarde gemeente yn 1642 binne ek fêstlein yn de oantekens dy't de steedhâlder by
har leden set hat. Hy dielde se yn yn "d" (Aeminga en de chirurgyn Joost Schenckel hjitte "dd")
en "g" dat foar "gut" stiet, sa't blykt út in selde oantekening by de leden fan it Snitser stedsbestjoer
út 1642 (Steedh. arg. 2671, RAF), mei "dg" en noch in pear omskriuwingen foar lju dertuskenyn
(Steedh. argyf 267 I, RAF).
It ferskynsel fan 'e faksjes wie net nij. Yn in op ca. 1622 te datearjen karakteristyk fan de Bolser-
532
wumkes.nl

ter magistraatsleden hjit it: "Den Magistraet is gedeelt in twee factien, daer van de eene factie
het hooft is Romeert Thome, van de ander Timen Frantzen Aysma" (Steedh. argyf 266, RAF).
Van Velsen wie in skoansoan fan Eisma. Dy stimde oars ek wol mei de partij fan Van
Velsen mei.
215. GA 1, Bolsert.
216. Hof WW 16, 191, RAF.
217. NH Bols 3, RAF; printe by Kalma 1938, 218-220. Wêr't dy "nootwendighe vermaninghe" foar
nedich wie, wurdt net dúdlik. Meastal gong it om dronkenskip, mar yn JG syn gefal binne sjoen
it jier syn skulden ek net út te sluten. Ek dy koenen in reden wêze ta sensuer, sa't bliken docht
oan Pijter Ipes op 24-4-1641: "Wort oock voorgestelt seecker Broeder, die in mercklijcke schulden
vervallen zijnde, met zijn crediteuren is veraccordeert. De kerckenraedt hier ouer met den
seluen meermalen gehandelt hebbende, is bevonden, dat hij door zijn doen de Kercke heeft ergernisse
gegeven" (N H Bols 3, RAF). De wegering om foar de tsjerkerie te ferskinen mei in berop
op it magistraatskip wie net nij. Ek Reiner Pauli Ens hie, doe't er yn 1618 riedsman wie en
om dronkenskip foar de tsjerkerie ûntbean wie, sein: "dat hij niet van meijninghe was te comen.
Sij waren so schuldich tot hem te comen, als hij tot haer" (NH Bols 3, 23-4-1638, RAF).
218. Ferlykje ek J.J. Kalma 1980,168 e.f.
219. NH Bols 1, RAF.
220. Steaten G 2, 32, 9-8-1644; 31-8-1644, RAF.
221. GA 35, Bolsert.
222. NH Bols 1, RAF.
223. Deiboek Willem Freark II91,92, Ken. Húsargyf Den Haach; neffens ôfskrift drs. J. Visser. Ferlykje
ek J. Visser 1982.
224. Beide op 20-12-1647, yn Steedh. arg. 2671, RAF. It argumint wurke sa't liket, want net allinne beneamde
de steedhâlder Schenckel, hy krige itselde wer te hearren, no fan Schenckel en Hansma
tegearre, by in oanbefelling yn 1654, ek yn 267 I.
Hoe't drank in rol spylje koe, blykt út 'e kûperij om dr. Phocaeus Siersma syn ferkiezing ta gemeensman
yn 1658 hinne, al moat dat in útsûndering west hawwe: oars hie it him hast tweintich
jier letter net mear oanrekkene wurden. Siersma betelle nammentlik alle âlde drankskulden
fan magistraats- en gemeenslju dy't foar him keazen. Sa begryp ik it teminsten as ik de oanhaal
út in proses fan 1677 by Roarda 1950,145 kombinearje mei wat Van Velsen, Regnerus Bruynsma
en Duco Gellij deryn har brief fan 17-12-1658 oan de steedhâlder fan sizze: "dat hij dr. Siersma
voor sijn promotie ende aleer hij bevesticht is, van olde verteeringen aende Weert voorschreven
[Sijmon Cornelis Braeck] heeft betaelt ongeveerlijcken vierhundert caroliguldens [neffens in
eigenhannige oantekening 700 c.g.; Roarda 1950,145], alsoo dat andere burgers ende sollicitanten
door soodanige olde gemaeckte verteringen hebben moeten dehisteeren, omdat sij de witten,
soo parthijen t'noemden niet wilden wtdoen - ende haer daermede ruineren" (kopy
GAB 67).
225. NH Bols 2 en 3, RAF.
226. Epkema 1821,167-177, ynitbysûnder 172. Itgiet om ferskynsels yn de rigels 64,14; 169,3; 171,13;
185,15; 194,22; 196,11; 200,17; 211,1 en 222,3.
227. Sjoch ek Pieter Breuker 1973, 20.
228. Foarbylden fan 'e akkusatyf: "Phoebi strielle" (31,3); "Apollinis berne-pleats" (361,19-20); fan'e
datyf: "Lit uwz dy KezerAugustum freje" (380,7) en fan 'e ablatyf: "mey Christo" (93, titel). "Repite":
116,23; vel: cf. Feitsma 1956b: 65, 6.
229. Boeles passim by de libbensberjochten fan heechleararen; Kuiper 1958, 167.
230. Nammen en jierren binne út GAB 35 helle en oanfolle mei gegevens út'e neilitten skoalmastersoantekens
fan H. Sannes op 'e F.A
231. Kalma 1938, 30; Gosses 1940, 134; Galama 1979, 78.
232. Baardt stie te Bolsert oant uterlik Ljochtmis 1622, doe't syn opfolger Jacobus Martini lidmaat
waard (DTB 146, RAF). Sjoch ek Breuker 1981d, 16.
233. Sjoch 5.3.6.1.1.2.
234. Bols Q 16, 7 vo - 9 vo, RAF.
235. Wûns S 26, 827, RAF.
wumkes.nl
533

236. Kalma 1938,78 en Feitsma 1974,514 datearje it fers op 1652, omdat se ferbân lizze mei de Hemelsche
Troost-Bome, dy't neffens de titelprint dat jiers úfkaam (op 'e titelside stiet 1651), mar it
"eenige Gedichten" út 'e titel wüst earder op losse fersen. Dêrom komme faaks Van Griethuysen
har drompelfersen yn A. Hasius syn Konincklycke Leidster, ek in útjefte fan Fonteyne, earder
yn 'e beneaming. Der is "droaf" en "bly" (83,11) by, omdat Van Griethuysen neist in lofdicht
op it boek ek in roudicht op Hasius makke, dy't ûnder it printsjen fan it boek op 14-9-1650
(N.S.?) stoar. Van Griethuysen har Spreeckende Schildery (1646), ek troch Fonteyne útjûn, kin
min bedoeld wêze, want dat is mar ien (lang) gedicht.
237. Yn: J. Oudaan, Poëzy III (Amsterdam 1712) 61.
238. Harns R17,587, RAF; Dokk W 27,21,46, RAF; Ljou Y 50,13, GAL; Q 2254, BN Parys (mei tank
oan dr. B. van Selm foar syn opjefte fan dy léste).
239. Foppe Fongers Inthiema, Bols Q15,25, RAF; Eme Gerrits, Dokk W 27,46, RAF; Hero de Geest,
Ljou Y 42, 380, GAL.
240. Sa'n tûzen of mear dielen hienen yn de jierren 1651-1680 de heechleararen Joachim Melchior
Steinberg (970; 1671) en Christianus Schotanus à Sterringa (1240; 1672); de riedshearen Theodorus
Saeckma(1520; 1666) en Horatius Knijff (1889; 1671); de griffier fan 'e Steaten en kurator
fan 'e Frjentsjerter Akademy Livius van Scheltinga (997; 1669, mar al stoarn yn 1650) en de
prokureur generaal Anthonius Kann (2471; 1679).
241. De boeke-ynventaris fan Tijdloos (ca. 1593-Ljouwertnei 1655). ek notaris, yn Ljou Y38,349 e.f.
(1653), GAL.
242. Gatakerus ("torn. 2.") en Chronica Carionis, dy't er ek oanhellet, sille wol yn it Nederlânsk west
hawwe. Dy komme teminsten gauris yn oersetting foar, lykas by Feico Oedsonius (1681) C folio
63 ("Chronica Carionis Dord: 1586 Nederduytsch") en G quarto 10 ("Gatakeri Opera Nederduyts")
(Catalogus ... librorum ... , Leovardiae 1681; Q 2206, BN Parys).
Brouwer 1966II 379 hat al ûndersteld dat Theodoretus, Historia yn nederlânske oersetting bedoeld
is. GJ hellet Seth Calvisius sels yn it Nederlânsk oan, dat dy sil er grif wol yn oersetting
hân hawwe.
243. Oer de gemiddelde houliksleeftyd yn Fryslân yn dy jierren binne my oars gjin sifers bekend as
fan Boazum (Breuker 1982c,62). Tusken 1641 en 1651 trouden de manlju dêr, as se trochinoar
24,9 jier âld wienen, en de froulju mei 20.3 jier. As GJ earder troud west hie, soe syn frou wol mei
him neamd wêze, doe't op 15-5-1634 in akte opmakke waard fan in liening (Wûns GG 1, 172,
RAF), of se soe al earder stoarn west hawwe moatte fansels. Ek yn 'e houliksproklamaasje stiet
net dat er widner wie, wat oars wol opjûn waard (DTB 56, GAL; printe by Kalma
1938,218).
244. It soe Bolsert west hawwe kinne, mar dêr binne út dy tiid gjin oantekens fan bewarre (DTB 141,
RAF). Riemersma 1984, 12 syn meidieling dat it Bitgum wie, berêst op in ferkearde ynterpretaasje
fan Piebenga 1957, 44, sa't er my sei. Fan Bitgum binne ek gjin trou-oantekens út dy
tiid oerlevere.
245. Dèrmei kaam in ein oan spekulaasjes dat se út Alkmaar of omkriten kommen wêze soe.
246. J.J. Kalma 1956a,169 makke de famyljerelaasje mei Matthijs Harings bekend.
247. Sjoch oer him Van der Meer 1964,43-45. Noch in tredden moat yn dit ferbân neamd wurde. Dat
is Uilcke Jans, ek te Ljouwert, dy't op 10-2-1610 mei Aelcke har mem troud wie (Van der Meer
1964a,42), mar lang liket dat houlik net duorre te hawwen, want al yn 1616 komt de lekkenkeapman
Uilcke Jans (as dat deselde is) as man fan Tryntie Haies foar (Ljouwerter
hypoteekboek, GAL).
248. Ik haw noch socht nei in mooglike famyljerelaasje mei GJ syn foargonger Salves Thomas te
Wytmarsum, stoarn op 26-5-1628, dy't in suster en in dochter Sijcke hie (Wûns S28,387, RAF),
mar der wie gjin ferbining te lizzen.
249. Mei attestaasje as lidmaat (NH Bols 3, RAF); administraasje fan it grêf yn NH Bols 423,
RAF.
250. Doopboeken Bolsert, RAF.
251. Ik seach it op 18-7-1981, doe't noch te lézen wie: 1646 /ACOB GIJSBERT/, en dêrûnder op de
earste fjouwer rigels allinne ROOS. In fjirtich jier earder wie noch te sjen: Ao 1646 d.. Aug.. /..
acob Gysbert / ..s Roos.. / (Grêfskriften Bolsert, RAF), wylst Halbertsma 1827, 295 opjout: "Ao
534
wumkes.nl

1646 d. Aug. JACOB GUSBERTS ... Roos die dees dag ... praelt, enz". Wat der fan te meitsjen
is, haw ik opnommen as tekst 56.
252. NH Bols 423, RAF.
253. Bols R 17, 134, RAF.
254. Mei as gefolch fan de sterk tanommen plattelânsbefolking (Breuker 1982c,62) hienen har yn 'e
rin fan de santjinde ieu op hiel wat doarpen chirurgyns festige. Yn Baarderadiel fûn ik de earsten
yn 1607, resp. 1610 te Winsum en Weidum, te Jorwert en Littens yn 1644 en te Easterwierrum
en Boazum yn 1675 (Breuker 1973, 9; lettere oanfollingen út tsjerkeboek Winsum, GA
Wommels; Baa N 2,285 (Weidum), RAF; en J. Oostra, Uit de geschiedenis van Oosterlittens, (s.p.
1985) 104).
Wat derfan wier is dat it in fak wie dêr't sels guodden dy't léze noch skriuwe koenen "met lichticheyt
door de werelt" mei besochten te kommen, wit ik net (neffens in Harnzer magistraatsresolúsje
út 1642, oanhelle troch O. Postma yn skrift Friesland 269, FA).
255. Bols Q 13,267 (16-3-1663), RAF; Bols R21,135, RAF; GAHinnaarderadiel 649, Wommels. Syn
foargonger te Rien (of Itens) sil in mr. Bruynsma west hawwe (31-3-1663 noch betelle, GA Hinn
649). Behalven efterstallige húshier moast Salves ek noch in boete oan it gritenijgerjocht (of oan
de prokureur?) betelje, mar faaks wie dat om moanjen om 'e húshier. Mei elkoar gong it om in
bedrach fan 27 c.g. Botte slim hat it grif net west, want de saak stiet net yn it resesboek, noch is
der yn de Ljouwerter Hofsentinsjes wat oer te finen. Hy hierde syn ûnderkommen fan de dochter
fan Idts Reenstra (Bols R 21, 135, RAF). Dat er op it Amelân oansteld waard, lied ik ôf út 'e
formulearring "Mr. Pyter Edes nieus gecoren chirurgijn op Amelant", syn opfolger (Bols Q
16, RAF).
256. Unhistoaryske klisjees fan letter tiid binne Gysbert en Salves ek wurden yn de histoaryske roman
fan Piter Terpstra, De dei is forroun (Ljouwert 1972), dy't yn 1666 spilet.
257. It fersin is befoardere troch in ferskriuwing, gefolch fan oerskriuwen fêst, fan de klerk, dy't de
1574-11-2 neamt as de opbringst fan Salves syn boelguod. Dat wie, sa docht op in oar plak yn
deselde ôfrekken bliken, de opbringst fan GJ syn húsrie (Kalma 1938,230,232). Halbertsma hat
syn (ferkearde) optelling makke yn Bols Q 16, ynv. GJ, RAF. Dat Kalma syn eigen bylagen net
bestudearre hat, blykt ek op oare plakken yn syn dissertaasje. Hy hat se earst op 't alderlêst,
doe't er de tekst fan syn boek al klear hie, tafoege, sa't te sjen is oan de inkelde, letter byskreaune
ferwizingen yn it hânskrift dat op it FLMD yn syn neilittenskip sit. De transkripsjes fan dy bylagen
binne ek net fan himsels; ien fan it RAF hat se yn febrewaris 1938 foar him makke.
258. In oar part waard yn Bolsert ferkocht (Bols R 21, 130, 137, RAF; Kalma 1938,236,232).
259. Bols Q 16, 12 e.f, RAF (Kalma 1938, 233-234).
260. Greijff wie op 28-7-1666 út Warkum wei lidmaat yn Bolsert wurden. De kears dêrfoar dat lidmaten
ynskreaun waarden, wie op 21-4-1666 (DTB 147, RAF). Greijff joech mar 7-0-0 oant maaie
1667 ta, wylst GJ jiers 70 c.g. betelje moast (Bols Q 16, 10, 12; RAF; Kalma 1938, 231, 232).
261. Dy datum wurdt neamd yn de ynvintarisaasje fan 'e neilittenskip, dêr't ek Salves syn klean by
binne (Bols Q 16, 1, 19; Kalma 1938, 221, 225).
262. "Meester Gijsbart Jacops ende Sijcke Saluis dr. sijn olders nu onlangs deser werelt voor hem
ouerleden" (Bols R 21, 1; RAF).
263. Bols R 21, 19, RAF; Halbertsma 1827,299 (weesrekken Antie Arjens); Bols Q 16, 13, RAF;
Kalma 1938,233 (akkoart mei Härmen Harmens); Bols Q 16, 11, RAF; Kalma 1938,231(foarsjongen
útbetelle oan GFs erfgenamten). Mei 22-8-1666 liket yn striid de 15-0-0 dy't de waarnimmer
fan de skoalle, Jurjen Jans Ilpendam, barde, mar faaks wienen dêr de skoalpeinjes yn
ferrekkene, dy't GJ winliken takamen (Bols Q 16, 13; RAF; Kalma 1938,233, 234).
Sjoch foar algemiene ynformaasje oer aard en jierren dat de pest yn Nederlân (yn it bysûnder
yn Hollân) hearske Noordegraaf/Valk 1988. GJ stoar yn de léste pestepidemy fan ús lân. Dy
duorre yn Amsterdam fan 1663 oant 1666, yn Inkhuzen fan 1666 oant 1668 (Noordegraaf/
Valk 1988,228).
264. Skoansuster Aeltje Fransen de Ringh, de widdo fan Willem Jacobs, wie op 8-10-1666 noch by de
ynventarisaasje fan GJ syn guod en tsien dagen letter wie se al dea (Bols Q 16, 1; id. R 21, 70,
RAF). In oaren út Bolsert, Willem Allerts, wie achttjin dagen ûnder doktershannen, sa't út 'e bewarre
rekken yn stikken fan syn krediteuren bliken docht (Bols H 15 (1657), RAF).
wumkes.nl
535

Tsjin ferstjerren yn begjin septimber soe ynbrocht wurde kinne, dat GJ syn opfolger earst op 3-
10-1666 beneamd waard, mar de formulearring fan syn oanstelling lit romte foar in fakatuere
fan in wykmannich: "dat desselfs plaetse nodich waere met een ander bequaem persoon - hoe
eerder hoe beter dient versijen te worden" (GAB 1,111). De opfolger wie Cornelis Jelgers. dy't út
Tsjalbert kaam, sa't yn de akte stiet.
265. Miskien moat lykwols weromrekkene wurde fan de boelguodsdei ôf, dat is fan 17-10-1666. Yn
dat gefal soe Neeltie Pijters op 22-8-1666 begongen wêze (Bols Q 16, 14, 1, 9, RAF; Kalma
1938,234, 222, 230). Se wie in dochter út in earder houlik fan Arien Buwes (Bols R 13, 94,
RAF).
266. Ca. 1693 yn 'e "Suiderbaarhoek . . . ten 61 Meister Gysberts erwen 2 graaven 1-4-0"; ca. 1725,
id. "Meester Gisberts Erven 2 graven Aen de kerck vervallen Als vooren. Nu de Erven van Klas
Jacobs Grons hebben Betaldt" (253 Hs., PBF). It stientsje dat yn SR 1923, nei s. 317 as GJ sines
ôfbylde stiet, is fan de soan Jacob Gysberts.
267. Bols R17,134e.f.; id. R21,17, RAF. Dat Antie Arjens nei Kimswert rekke, lied ik ôf út 'e reiskosten
dy't GJ as har fâd op 3-8-1666 dêrhinne yn rekken brocht (Bols R 21, 19, RAF).
268. Willem van Velsen hie in pleats te Kimswert (Byl. Civ. Sent. 651-1, RAF) en waard op 24-4-1669
mei attestaasje dêrwei lidmaat te Bolsert (NH Bols 1, RAF). Hy wie op 15-11-1663 troud en
wenne doe te Ljouwert, wat goed útkomt mei de datum dat Antie yn Ljouwert yn tsjinst kaam.
Syn frou stoar yn 1665 yn 'e kream (Halbertsma 1827,347; Ferwerda, Naamlijst). De doopdatum
fan it bern (dêr't Halbertsma 1827,347 út oerlevering de ôfkomst fan wist) blykt út DTB 34,
GAL. Op 5-5-1672 wie Antie troud mei de klerk fan Van Velsen, Claes Jacobs (DTB, GAL). Van
Velsen tocht goed om syn natuerlike soan, dy't er ûnder mear de pleats Grons ûnder Burchwert
tamakke,yn 1661 troch de Van Velsens kocht (Bols Q 17,150 RAF). De oankeaptroch Antie Arjens
(mei Velsen, Eysma en Heixan) fan guod fan Willem van Velsen syn mem Gerlantie van
Velsen-Eysma wurdt neamd yn Byl. Civ. Sent. 651-1, âld nr. 90; RAF. Van Velsen neamt har yn
syn testamint fan 1679 "mijn gewesen dienstmaecht" (Byl. Civ. Sent. 651-1, RAF).
269. Salves makke Antie Arjens de helte ta en boppedat in fyftepart fan de oare helte, dy't se diele
moast mei har neven Willem en Frans Jacobs (R 20, 220, RAF). Dat se fan dy oare helte gjin
tredde- mar in fyftepart krige, sil komme omdat der op it stuit dat Salves syn testamint makke
noch twa bruorren fan Willem en Frans libbe hawwe moatte (R 21, 70, RAF).
270. Bols R 21, 136, RAF; Kalma 1938, 241. De berteleppel fan GJ, dy't se ek hie, is al neamd
yn 4.3.4.
271. Op 2-2-1667 waard se as "jonge dochter opt hooch" lidmaat (NH Bols 1, RAF).
272. Halbertsma 1827, 348; grêfstien yn de Martinitsjerke te Bolsert.
273. DTB 134. De tredde gerjochtsproklamaasje hie west op 5-9-1632. Dêr wie gjin opposysje, dat
wat dan de reden west hat fan sok ûngewoan lang wachtsjen mei trouwen?
274. Wommels NH 1, RAF. T.H. Siemelink, Geschiedenis van de stad Workum. Buitenpost 1978
(werpr.), 126 hellet in akte út 1633 oan dêr't "meister Piers schole" yn neamd wurdt. Ik haw dy
Pier net fûn yn it Warkumer gemeente-argyf, noch yn Wark U 1, W 2-4, Y 1-3, RAF, mar neier
ûndersyk is winsklik. Sjoch oer de mooglikheid dat hy ûnder deselde stien as syn âlden letter
begroeven is noat 114. De skoalmastersoantekens fan Sannes binne op de FA.
275. Jancke Gysberts: Halbertsma 1827,342 (grêfstien); GAB A 1 (31-4-1642 45 jier); Bols E 1, RAF
(24-12-44 48 jier). Arien Buwes: earder troud mei Trijntie Freerx (1622; DTB 141, RAF), mei
Hendrickien Douwes (1631; DTB 141, RAF), en mei Jouck Reyns (1638, Bols R 6,173; id. Q 5,
240, RAF); NH Bols 1 (stedstimmerman 1621), GAB 442 (houtkeaper 1639); Bols V4,29-6-1642,
en Bols Q 10,1-4-1656, RAF (Bagine- of Broerestrjitte); GAB 433 (befelhawwer); sjoch foar de
boarnen dêr't er as gemiensman yn neamd wurdt, ûnder JG; foar it erfskip Halbertsma 1827,343
en Bols Q 10, 102, RAF.
276. Kalma giet op 'e Bolserter lidmatelist út 1661 werom, mar ik bin der net wis fan dat dy ôfsluten
is yn 1661. Halbertsma basearret him op 'e weesadministraasje fan Antie Arjens, dêr't Willem
noch foar stien liket te hawwen op 28-6-1663. Op 30-10-1663 wie er wis stoarn (Bols R 21, 2,
RAF). It plak fan 'e izerwinkel "daer de Swaen uijthanckt", blykt út Bols V 6,37, RAF. In houliksproklamaasje
is net te finen, mar dat se op 26-7-1643 al troud wienen, blykt út in oan tekening
oer in boelskieding neist in akte fan 27-3-1629 yn Bols R6, RAF. Tusken 3-1-1647 en 19-4-
536
wumkes.nl

1655 lieten se fiif bern dope: Frans, Jacob, Pier, Joannes en Assuerus (DTB 138, RAF). Oer it
Harnzer komôf fan de frou: Gen. Jb. 1969, 48. As kollekteur fûn ik him neamd fan 1653 oam
1658 (Bols Q 9,95,250,265; id. P 15,50, RAF), as diaken yn 1653 (yn Bols Q 5,95 en 250, RAF). Ut
in post fan 1649 foar "eenige gedrayde werken aende/? gaelderije" yn it administraasjeboek fan
it Weeshús te Bolsert (argyf Weeshús, Bolsert) lied ik ôf, dat er noch kistmakker wie. Dat oerlevere
is dat er yn 1656 skilderijen beseach, komt omt de man by wa't se útstald wienen, Symen
Epes, him nei 't libben stien hie doe't er dèr kaam. Dy joech him as hopman de skuld dat er op
dûbelde wacht steld wie (Bols H 15, RAF). De boelynventaris, beskreaun op 31-10-1666 by de
dea fan Aeltie, stiet yn Bols Q 16, 22 e.f., RAF.
277. Van der Meer 1964b; Karstkarel 1980,118. As âlderling fûn ik Matthijs Harings yn 1643,1657 en
1662 (GAL tsjerke-argyf; Hs 1262 I 107, 163 (oantekens Horatius Vitringa), PBF).
278. Van der Meer 1964b,46; Karstkarel 1980,133.
279. Roarda 1948; Kalma LC 13-10-1936.
280. GAW, D 29. Van Loon seit net alhiel krekt dat GJ yn april 1625 kaam en ein maaie 1635 fuortgong.
Op it belang fan ûndersyk yn tsjerkeboeken hie Dirks yn 1853 wiisd. Dy skreau doe nei
oanlieding fan de ûntdekking dat Rembrandts houlik yn it tsjerkeboek fan Sint Anne stie:
"Zoude een vlijtig nalezen en doorsnuffelen der kerkeboeken in Friesland, en vooral van die op
de dorpen in de omstreken van Bolsward, die leemte [bedoeld binne de jierren 1624-1637] in het
leven van een beroemd man niet kunnen aanvullen?" (Dirks 1853,301-302).
281. Efter yn syn oantekenboekje fan 1816-1817 (dêr't ek noch oantekens fan letter yn steane;
brûklien Halbertsmastichting, FLMD). Hoe betrouber oft dy oerlevering is, fait min te sizzen,
mar it hat fansels wol káns dat dy ûntstien is nei de dea fan de dichter, doe't fia Antie Arjens in
grut part fan syn erfskip op Grûns te Burchwert bedarre.
282. Sal ves Thomae wie in soan fan Thomas Salves, ek stoarn te Wytmarsum, dy't besit op Gernzerbuorren
dêr hie (Wûns S 28,287, RAF). Al ûnder syn skoalmasterskip die er notariswurk derby
(ynskreaun op 10-11-1615; S. Koopmans, Het notariaat in Friesland vóór 1811. Leeuwarden 1883,
168). Hy wie ek prokureur postulant foar it nedergerjocht (Sannes 1948). Dat er oars as Sannes
1948 skriuwt, libbe doe't GJ him al opfolge wie, blykt út Wûns S 28,847 (10-1-1626) en út Wûns S
26,258, RAF. Syn bertejier haw ik ôflaat út syn hanteken: op 3-9-1621 wie er 34 jier (Wûns S 31,
127, RAF).
283. GAW, D 29. De skoalpeinjes hongen ôf fan de klasse dêr't it bern yn siet. Earme bern betelle de
tsjerke wol foar. It bedrach is basearre op gegevens fan Littens (1604, Jaarboekje betreffende het
schoolwezen in de provincie Friesland 1847,71-72); Molkwar (1621, Molkw. 96, gemeente-argyf
Himmelumer Aldeferd, Koudum (no Warkum?)); Bitgum (1636 Schwbg 2955, RAF); Baard
1646 (Beyma thoe Kingma 6e ôfd G 3, RAF). Ynkomsten út belieden blike út Wûns S 27, 3-3-
1627; id. S 28,569 (1629); id. S 33, nr. 57 (1634); id. S 37, nr. 64 (1634: mei twa oaren mei elkoar 2
gg. 12 st.). Syn sparjen blykt út 'e liening (fan 50 gg.) oan in Wytmarsumer boer, Jelle Sybrens.
Hy skeat it jild op 15-5-1633 út en barde it 3-5-1634 wer (Wûns S 33, nr. 67; id. GG 1. 172,
RAF).
284. Van der Malen barde sels syn traktemint oan 1-5-1637 ta, wylst oerit fearnsjier fan 1-5-1637 oant
Jakobi (dat is ein july) syn erven útbetelle waarden (GAB 442). Syn stjerdatum is net bekend
(meidieling fan DJ. van der Meer, Reduzum). Op 7-2-1637 makken hy en syn frou (dy't him
jierren oerlibbe) yn sûnens har testamint, dat se op 7 maart (neffens Bols Q 5,9-8-1637; RAF) of
7 maaie (Hof EEE l,307v; Copie 4022, RAF) mei tsjùgen ûndertekenen. Dêr is gjin oanwizing,
dat ien de léste moannen foar him waarnommen hat, want yn 'e boelskieding wurdt wol
neamd, dat noch 20 c.g. traktemint fan de stêd bard wurde moat, mar net dat in waarnimmer
noch jild kriget.
De krekte datum dat GJ yn Bolsert begong, oant no ta ûnbekend, is ôf te lieden út 'e bewarre
bleaune administraasje fan in part fan syn stedstraktemint, dat jiers 40 c.g. wie. Tenearsten
barde er dat ûngeregeld, mar op 1-5-1640 krige er in jier lean en dêrfoar hie er yn seis kear mei
elkoar 70 c.g. bard. Yn oerienstimming mei dy datum liket it feit dat de stêd op 7-8-1637 skipfracht
foar syn ferfarren betelle (GAB 442).
285. Resp. GAB 442, GAB 445 en Sannes 1948.
286. Wommels NH 1, RAF (= DTB 402).
wumkes.nl
537

287. De datum is wis, al hat Postma 1962,46 him dêryn fersind. Hy hat sa't liket de ôfrekken mei Thomas
de Bucquoij (Schwartzenberg 2951, RAF) net sjoen, dy't op 2-11-1636 wie en yn oerienstimming
mei de datum fan syn beropbrief (27-4-1636; Schwbg 2955, RAF) oer in healjier
gong.
288. De skipper barde 4 c.g. 6 st. "van den meester Gijsbert te halen ende oude resten oft Schult voorts
voeren voorden kercke ende gelt uijt geleijt" (Schwbg 2996, RAF). It is spitich dat de lidmateadministraasje
fan Bitgum út 1636-1637 net bewarre is, want Sijcke komt net foar yn de Ljouwerter
lidmateboeken. Omdat Gysbert te Bitgum jild barde foar prokuraasjes, haw ik foar de
wissichheid it prokuraasjeboek fan Menameradiel O 10 (1625-1672) op it gemeente-argyf yn
Menaam ynsjoen, mar dêr stiet er net yn. Mei dy prokuraasjes sille ek wol gjin folmachtskippen
bedoeld wêze, mar earder skreaune stikken. Yn it Schwartzenberg-argyf haw ik gjin stikken yn
GJ syn hân fan skriuwen fûn, ek net "D'artijckelen van Dicx Eertinge der Arme", dêr't Gysbert
jild foar barde.
289. Schwbg 2996, RAF.
290. Schwartzenberg 2955; id. 2951 (opjefte fan 2-11-1636), RAF. It skoalhûs hie ankers mei it jiertal
1571 (brief fan GR. Brouwer oan D. Kalma, 3-10-1949, FLMD; meidieling drs. J.Krol).
291. Schwartzenberg 2955, RAF
292. J.D.C. Vries 1930,247 hat yn Amsterdam socht, omdat Tengnagel yn syn Amsterdamsche Lindebladen
(1639) ûnder de rige rimers en dichters ek "Gysberts Jacob met syn vaer" neamt. Wa't dat
wie, is foarsafier't ik wit net opheldere, mar der wenne doedestiids al in bekende notaris Jacob
Gysberts yn Amsterdam, dy't De Vries net neamt (Oud Holland III (1885) 286,287; id. 1890,315
en 1895,162; J.G. Kann, Waar was dat huis in de Warmoesstraat? (Amsterdam 1966)húsnr. 15). D.
Deinum (Bolswards Nieuwsblad 10-5-1966) tinkt oan in bûtenlânske reis, allinne mar omdat
GJ syn ferûnderstelde freon de grytman Aylva "ek gans bûtenlânske kontakten hie".
293. De koster wie yn 1611 ek skoalmaster (GAB 34); hoe't dat letter wie, haw ik net neigongen. Wat it
foarsjongen oangiet: op it titelblêd fan it twadde diel fan de Friesche Rymlerye (1681) hjit GJ
"schooltjenner in forlezzer", mar yn GAB 445 (1655) is it "schooldienaer ende voorsanger".
294. Beide tsjerken hienen yn GJ syn tiid in oargel; dat fan 'e Martini wie yn 1634 fernijd, de Broeretsjerkehieyn
1635 ien†ssigen (Tegenwoordige Staat van Friesland III (Amsterdam 1788) 192,201).
Yn 'e stedsrekkenboeken wurdt, krekt as by de foarsjonger, ek hieltyd mar ien oargelist neamd:
Dirck Symens, sûnt of foar 1611 oant nei 1616; Claes Dircks, 1624 oant 1635/1636; Jurjen Jans
Ilpendam, 1636 oant 1677 (GAB 35,445,447; Bols R 3,252 (1617); DTB 146 (5-11-1634); Bols CC
5, 87, 107 (1635), RAF). Jacob Jans Crabbe, dy't Komter-Kuipers 1940, 91 neamt, haw ik
net fûn.
295. Jurjen Jans Ilpendam: "overledene organist ende schoolmeester vande burgermeisjes ende andere
deser stede" (GAB 2; 1678).
296. Otto Henrici Sylvius: "Extraordinaris Schoole holder binnen deser Stede" (Bols H 12, 21-6-
1654, RAF). Dat er boargerbern, alteast boargerfamkes, les joech, blykt út it oanhelle stik, dêr't
bern fan boargemaster Frederick Bothe yn neamd wurde. Hoe lang oft Sylvius al skoalle hold,
ha'k net neigien. Hy wenne sûnt 1630 al yn Bolsert, mar hjit ek keapman (skoalmastersoantekens
H. Sannes, FA). Yn in reglemint fan de stedsskoalle út 1655 waard fêststeld: "Daar zal geen
andere private Schoole, noch van eenig man, noch van eenig vrouw binnen deeze Stad gehouden
worden" as de stedsskoalle (GAB 551). Aparte skoallen foar earmeljusbern of foar bern dy't
net gereformeard wienen, skine der doe dus net west te hawwen.
297. Bols R 9,20, RAF. GJ barde fan 1643 oant 1646 jild foar it weesbern Bottie, dochter fan Lolle
Wybes Siersma. Dat it om bern gong dy't de gewoane skoalle troch wienen, blykt út de rekken
fan Sylvius foar Trijntie Bothe (Bols H 12, bondel stikken Frederick Bothe, RAF).
298. Yn de saneamde Kapelle oer it wetter, op 'e krusing fan Tsjerkestrjitte en Broerestrjitte (Hedendaagsche
historie of Tegenwoordige Staat van Friesland III (1788) 202-213).
299. Al op 9-7-1651 hie de magistraat by it feststellen fan oare herfoarmings besletten dat der foar de
skoalle in aparte regeling komme moast (GAB 79, Poincten ... nr. 23). Oan de latynske
skoalle stienen doe in âlde rektor, Henricus Antonides van der Linden (al sûnt 1609; stoarn tusken
febrewaris en maaie 1652; DTB 146, RAF; GAB 443) en in drankslije konrektor, Fredericus
Reinalda, oansteld yn 1641 en ferfongen yn 1655. De stêd koarte him op syn lean om syn skuld-
538
wumkes.nl

easkers te beteljen (Bols H 10, proses tusken kastlein Braeck en Reinalda, 29-12-1648, RAF;
GAB 445,446,459). Oft der ûnder de nije rektor Hermanus Wesselius (1652-1654) folie ferbettering
yn kommen is, liket de fraach, omdat earst ûnder syn opfolger Nollius Hajonides (1654-
1658) de Wetten opsteld waarden.
300. Fan Otto Henrici Sylvius is dat te bewizen. Dy joech yn 1652 moarns yn it skoft, tusken tsienen
en alven "extra ordinaris" lessen oan Caesar Bothe, doe 15 jier âld en dus wis learling fan de latynske
skoalle (Bols H 12, stikken Frederick Bothe, RAF; DTB 138 (doopt op 17-8-1637),
RAF).
301. GAB 442-447. De oanbefellingsbrief fan 'e steedhâlder fan 8^-1652 sit yn GAB 552.Renatus
Siccama, konrektor oant 1637, gong krekt fuort doe't GJ begong, want syn berop as dùmny te
Wolsum en Westhim waard 27-6-1637 approbearre (Romein 1888,383). It waarnimmen troch IIpendam
wurdt neamd yn Bols, R21, RAF (printe by Kalma 1938,237). Gegevens oer Sylvius yn
skoalmastersoantekens H. Sannes, FA
302. Bols H12, proses Otto Hendrix tsjin Freerck Pijtters, 16-3-1654; RAF. GJ syn wurden wurde
oanhelle troch Sylvius sels.
303. It bedrach fan 40 gûne jiers wurdt ferantwurde yn GAB 436 en id. 442-447. It bedrach fan 40 c.g.
bleau salang't GJ te Bolsert stie gelyk. Dat wie it trouwens al sûnt 1614. Foartiid wie it 25 gûne.
Omdat der yn 1616 spesjaal by stiet: "camer huyr daeronder begrepen" nim ik oan dat de ferheging
foar de húshier wie (GAB 35). It bedrach fan 247 gûne haw ik twa kear fûn, ien kear yn de
boelbeskriuwing fan 1666ynBolsQ 16, RAF (ôfprinte by Kalma 1938,231) en ien kear yn 1655
yn GAB 445, dêr't bystiet dat it foar skoalle en foarsjongen is. Halbertsma 1827,300, dy't de opjefte
út 'e boelynvintaris koe, seit dat de 40 gûne (dy't dêryn ek neamd wurdt) foar foarsjongen
en de 247 foar de skoalle wie, mar dat is grif net goed. De salarissen fan de oaren datearje út 1655
(GAB, 445: koster, en 163 gûne foar de skoalmaster-oargelist), resp. 1662 (GAB 446: dûmnys,
rektor, konrektor en 35 gûne foar de skoalmaster-oargelist). Jûnsskoallejild (hieltyd foar itselde
weesbern) dat GJ kriget, stiet oantekene yn Bols R 9,20,25 (8-5-1643; 31-3-1644,15-4-1645; 27-3-
1646). Skoaljild foar bern dy't oerdei les krigen, haw ik yn 'e weesrekkens (dêr't men op oanwiisd
is) net fûn, teminsten net foar GJ.
304. BolsR 11,11 (weesrekken bern SijouckAndries teNijlân), RAF. De léste kear is 7-12-1665 (Bols
R 21, 17, oan Antie Arjens), RAF.
305. BolsQ 16,1 e.f.,RAF(= Kalma 1938,222 e.f.). Ik rekkenje dat yn alle gefallen alles wat nei "een
overtrecksel" únder Salves syn klean beskreaun is, ta de winkel hearde. De oankeap út it boelguod
fan bommesynwurker Wouter Hendricx yn july 1666 sil ek wol út kleanguod bestien
hawwe (Bols Q 16, 14 = Kalma 1938,234). It bestean fan de winkelnearing, foar it earst synjalearre
troch Breuker 1981c, blykt ek út it "Reeckenboeck gebonden in quarto" (id. Kalma
1938,231), dêr't fiif skuldners yn neamd wurde.
306. Se kochten grif ek fan Lenart Tijssen Flasmar, har omkesizzer, dy't se by ferstjerren "van laken
ende anderssints" 87-4-0 skuldich wienen (Bols Q 16,11 = Kalma 1938,232). De skuld fan 50 c.g.
dy't se by ferstjerren neffens deselde boarne oan de erven fan Heydoma hienen, hat faaks ek
foar lekken west.
307. GJ komt inkeld wolris foar ûnder de útskulden yn Bolserter boelynventarissen, mar dan giet it
noait om grutte bedraggen.
308. Sijcke har mem hie yn 1647 400 gg. liend oan Jelte Goslijcx út Eagmaryp (Roarda 1948). Yn
1660 prosedearre GJ mei syn sweager Jan Foppes om de 200 gg. dy't er har noch skuldich
wie.
309. By it úteinlike saldo fan 971-13-4 moat behalven in ûnbekend bedrach oan kwea jild noch in
100 c.g. opteld wurde as negatyf saldo fan Salves yn de mandeboel (Bols R 20, 120; RAF).
310. Halbertsma 1827,344 syn meidieling dat Antie yn 1663 foar 200 gûne nije klean krige, is lykwols
oerdreaun. Ik rús dat it oer trije jier (1663-1666) safolle wie.
311. Halbertsma 1827,300 giet al út fan in eigen hûs, mar de post fan 28 c.g. húshier yn de ynventaris
út 1666 dêr't er op ôfgiet, is it iennichste dat dêrop wize kinne soe. Der wurdt lykwols fierders
gjin hûs neamd, yn ynventaris noch ôfrekken, dat ik tink hast dat it hjir om ûnderferhier gong.
Douwe Sijdses, dy't dy 28 gûne betelje moast, wenne fuort neist GJ-en-dy, sa't oan de lidmatelist
út 1661 te sjen is (NH Bols 1,98; RAF). Underferhier kaam wol foar. Skoansuster Aeltie hie by
wumkes.nl
539

har dea yn 1666 ien meibewenner, dy't 49 c.g. betelle, en mar leafst fjouwer oaren dy't in keamer
hierden, foar resp. 14, 8-8, 8-10 en 4-18 (Bols Q 16, 17; RAF).
312. Dat kocht de eardere widdo Haringhouk (Samuel syn mem) yn 1639 mei har man, Abbe
Ruijrdts (Bols V4,157, RAF). As neistlizzer tekene ik har dêr oan op 23-2-1648 (Bols V 5,54,60)
en 1-2-1650 (Bols V 5, 87; sj. ek id. 75, RAF).
313. Breuker 1981c; Bols R 12,19 e.f., RAF. Spitigernôch rint de weesrekken, dêr't de gegevens oer dit
hûs út komme, net fierder werom as 1652. It ferhúzjen yn jannewaris 1658 lied ik ôf út de legere
hier (25 gg. ynstee fan 35 gg. oare jierren) oer 1657-1658 (Bols R 16,21). Oars asyn 1981 fetsjeik
no de hier foar 1658 op as de hier dy't maaie dat jiers (en net yn maaie 1659) betelle wurde moast.
Sa wie it ek yn 1655 en 1656.
It hôf waard ferhierd, earst oan goudsmid Frans Baarda en sûnt novimber 1652 oan chirurgyn
Douwe Symens Wynbergh. Op 'e plattegrûn fan Schotanus út 1664 leit in tún op it plak fan de
tsjintwurdige nûmers 14 en 15, mar Schotanus is grif net by. Syn kaart is frijwol gelyk oan dy fan
Blaeu út it begjin fan de ieu (ôfbylde yn IB 17 (1955): 104).
314. Bols V 4, 230 (1644); id. V 4, 254 (1645); id. V 6, 88 (1662); RAF.
315. Dat se der maaie 1661 út moasten, lied ik ôf út'e keap fan it hûs op 11-4-1661 troch bakker Wiltie
Anes, dy't der letter sels blykt te wenjen (Bols V 6,60, RAF; lidmatelist 1661, DTB 147, nr. 848,
RAF). Derút hóegden se nei alle gedachten net, want de eigener ferhierde it hûs wer oan oaren,
earst oan de skriuwer Sicke Boenia (GAB 562,1-7-1659; Bols R 21,41,11 -4-1660, RAF); doe oan
dr. Phocaeus Siersma (Bols R17,225,237; id. V 6,80,20-8-1662, RAF). Dat 14 wat foarnamer wie
as 15 soe men om de status fan 'e hierders hast tinke. Nr. 14 wie ek gans djoerder (1030 gg. yn
1662, Bols V 6, 88, RAF foar 567 gg. yn 1661 foar 15 oer, Bols V 6, 60, RAF), mar dat kin ek
komme omt by 15 amper grûn wie.
316. Lidmatelist 1661, nr. 624; DTB 147, RAF; Bols Q 16:4,12, RAF = Kalma 1938,224,232. It hûs is
nest in jier of wat ôfbrutsen. It plak, dat oant no ta net bekend wie, haw ik ôflaat út de ferkeapakte
út 1663 fan it hoekhûs op 'e Nije Hofstrjitte (earder Wythearestrjitte, yn GJ syn tiid Nijstêd),
dêr't Oedsonius, de eigener fan GJ syn hûs, as neistlizzer yn neamd wurdt (Bols V 6,118
(9-12-1663) RAF; sjoch ek eardere ferkeapakten fan itselde hoekhûs yn Bols V 5,155 (1654) en
Bols V 5,177(1656)). It hôf rûnhielendal troch efter de huzen op 'eNijstêd. Duco Gellij hiedêr
ek in tún, lykas Arjen Riemersma en buorman Wolter Hendricx (ôf te lieden út Bols V 6, 126,
164; id. V 8,49, RAF). Yn it neamde hoekhûs wenne dr. Phocaeus Siersma, deselde dy't earder
ek al neist GJ wenne hie op 'e Broerestrjitte.
Túnkje hat GJ op it Heech grif dien, sa't de tobben of kannen mei roazemeryn, turkse beane en
sealje yn syn ynventaris wol útwize, likegoed as houwer, klau en gripen. In blomkwekerij, dêr't
ik yn 1981 oan tocht, sil er wol net hân hawwe (Bols Q 16, 1 e.f., RAF = Kalma 1938, 222-
224).
317. Op 4-7-1657 reizgen Gysbert en Willem tegearre nei Wommels om in saak foar it nedergerjocht
en op 1-11-1658 tekene Willem oan: "aen Willem Genyts ende Symen looper voor haar diensten
met advijs van Meester Gysbert Jacobs, t'sampt andere oncosten tot Wommels betaelt om
de schuldenaers te spreecken 6-3-0" (Bols R 17, 134, 137, RAF).
318. Bols R 21,6 RAF. GJ brocht foar himsels "tien briefloonen hen ende weder gesonden ende ontfangen"
yn rekken. Oer dy saak giet faaks ek Bols CC 16, 272, RAF, dat troch tekstferlies net
dúdlik is. De magistraat betelle doe 600 c.g.
319. Bols R 13: 94 (1656,1657); Bols R 17: 134, 137,141, 142 (1657, 1658, 1660, 1661); Henn E 5: 9-3-
1659; Bols I 5, 23-12-1659, 29-12-1660,24-12-1662; Bols R 21: 6, 8, 9, 13, 14, 18 (1660,1661,1663,
1664, 1665, 1666) (allegearre RAF).
320. Coops: BolsR21,6(1661), RAF; Duco Gellij: Bols R 17,4(1657), RAF; [dr. Werner] Gutberleth:
Hof WW 50, 14-7-1660. RAF; H. Hillebrants (dat wol Hillebrant Hillebrants Remsma wêze
moat) R 21, 8 (166), RAF.
321. Jacob Claes wie syn opfolger. Yn 'e tuskentiid naam ien de skoalle salang waar (GAW D
29).
322. Meidield troch E. Epkema, dy't miende dat er de anekdoate fan Wassenbergh heard hie, yn in
brief fan 30-12-1827 oan J.H. Halbertsma, 6185 Hs, PBF (publisearre troch J.J. Kalma
1969).
540
wumkes.nl

323. It gedicht is oernommen út 'e grêfskriftekolleksje op it RAF. Oan oare metryske grêfskriften yn
it Nederlânsk, ek optekene yn deselde kolleksje, kin ik foar 1665 allinne guodden út Skingen
(1614, troch ds. E. Hesener), Tsjom (1628) en Easterlittens (1664, troch ds. B. Bekker).
324. Kalma 1938, 33, 34,43-44, 50. Smilde 1978 borduert dêrop troch en tinkt dat GJ sa syn kennis
oan 'e muzyk fan Jaques Vredeman, Starters Lust-hof, Valerius' Gedenck-clanck en fan "oare
komponisten út it bûtenlân" opdien hat.
325. Ik fûn dy testaminten fia de tagong dy't DJ. van der Meer makke hat op de testaminten dy't yn
Hof EEE 1-4, RAF sitte (Copieën 4021, RAF). De te neamen testaminten binne Hof EEE 1,346
(26-9-1650); id. 2, 331 (5-9-1654) en id. 3, 187 (3-7-1664).
326. Op Sierck Willems en GJ nei sieten de oare fjouweryn 1649 yn it stedsbestjoer. Trije fan har keazen
op 20-3-1649 en 26-4-1649 oare kandidaten as Velsen-en-dy, mar ien dêrfan, de noch te neamen
Bruynsma, wiksele noch wolris (GAB 81).
327. Brief 25-12-1652 oan de steedhâlder (Steedh. argyf 267, RAF).
328. Neffens stimútslaggen en korrespondinsje yn Steedh. argyf 278, RAF en GAB 67, 71 I, 81
en 82.
329. Duco Gellij (Hemminga) kaam yn 1657, en ek nei GJ syn dea, foar de belangen fan Antie Arjens
op (Bols R 13, 94 (7-1-1657); Bols R 21, 1 (29-10-1666); id. R 20, 220 (24-12-1666), RAF.
330. Oanhelle troch J.J. Kalma 1980,203. De opmerking oer syn jeften stiet yn it deiboek fan Horatius
Vitringa (Hs 1262, PBF). Dy syn oardiel komt oerien mei GJ sines, dy't Daventreus "greatbewittenschipt"
neamt (337,21).
331. Yn it ûndersteande oersjoch is it ferrin fan de tallen fan nij oannommen lidmaten opnommen.
Dy mei attestaasje falie dêr net ûnder.De gegevens (út DTB 146, RAF) binne ferwurke troch drs.
C.P. Zijlstra. De groei fan it oantal lidmaten, dy't der net út blykt, wie grut. yn 1603 216, yn 1661
1117 (fan oare jierren binne der gjin totalen).
1603/1605
1606/1610
1611/1615
1616/1620
1621/1625
1626/1630
1631/1635
1636/1640
1641/1645
1646/1650
m.
39
53
68
87
98
85
75
120
94
137
f.
57
88
100
106
167
141
137
162
119
185
tot.
96
141
168
193
265
226
212
282
213
322
1651/1655
1656/1660
1661/1665
1666/1670
1671/1675
1676/1680
1681/1685
1686/1690
1691/1695
1696/1700
332. Romein; grêfskriften Bolsert, RAF. Hommius stoar op 5-10-1651.
333. Sitaat út it deiboek fan steedhâlder Willem Freark 22-12-1642 (sjoch by JG ûnder 4.3.7.2.).
334. Adrianus van Velsen wie foar 't neist in soan fan Wilhelm Adrianus Velsius fan Ljouwert, studearre
yn 1614 te Heidelberch en Marburg (Handelingen Mij 1885/86), waard advokaat te Ljouwert,
troude yn 1622 mei Gerlantie Tymens Eysma fan Bolsert (DTB 141, RAF) en waard yn
1625 boarger fan Bolsert. Hy wenne yn 'e Tsjerkstrjitte yn "een soort van kleinen stins, het hemeltje
genaamd" (Halbertsma 1827,346; NH Bols 2 (16-2-1634), Q 17, 131 (ynventaris by ferstjerren
fan de widdo yn 1670), RAF). Benedictus van Velsen, foar wa't Geestdorp in houliksdicht
makke, wie in omkesizzer fan him (Beyma thoe Kingma 1941; Byl. Civ. Sent. 304-17,
RAF).
335. Brief fan 24-12-1652, Steedh. argyf 267 II, RAF.
336. Yn de brieven III, V, XII, XVIII en XIX
337. Dat docht bliken út in brief fan syn eardere Bolserter kollega E. Bornaeus. Bornaeus frege yn dy
brief fan 20-12-1658 syn sweager Bockama Daventreus te bewegen om foar har neef Valerius
Heringa "selfs persoonlijck ende andersins soo danige middelen bij den Vorst aen te wenden,
dat onsen Cousijn tot Burger Meesterschap gepromoveert mach worden" (Steedh. argyf 267II,
RAF). K. Dykstra 1982,68 en noat 13 hat dus wol gelyk dat Daventreus goed mei de steedhâlder
koe, mar dat is tafal, want it is net Daventreus, sa't hy tinkt, mar Macdowell dy't bedoeld wurdt
yn 'e brief fan GJ dêr't er him op basearret (328,7-9).
wumkes.nl
m.
126
118
98
89
90
56
63
72
35
67
f.
218
156
153
148
118
130
98
86
64
86
tot.
344
274
251
237
208
186
161
158
99
153
541

338. Bierma 1979, 21 jout bertejier en -plak. It stjerjier is net bekend. Op 25-6-1675 libbe er noch
(Bols V 7, RAF; meidieling fan drs. A. Brouwer te Zeist fan 20-10-1988). Yn de Amsterdamsche
Courant fan 23-4-1677 waard de feiling fan syn winkelguod troch de widdo advertearre.
339. Haringhouk en syn suster Anneke kamen yn 1633 as bern mei har mem Hester Carnier(s) (ek
wol: Cuniera), widdo fan de keapman Matheus van Haringhouck, út Londen nei Bolsert (Bols I
2 (25-9-1633), RAF). Ear't se yn 1619 mei Matheus van Haringhouck troud wie, hie se troud west
mei med. dr. Daniel Cambier te Leiden (A Brouwer 1986, nr. 265). De mem troude yn 1634 foar
it gerjocht mei de notaris en prokureur postulant Gellius Brunga, dy't op 6-2-1637, 38 jier âld,
stoar (DTB 134; grêfskriften Bolsert, RAF). Foar 20-7-1639 troude se wer, doe mei de boekbiner
Abbe Ruyrdts (Bols V 4, 157; stjerjier yn grêfskriften Bolsert, RAF). Mei him wenne se op 'e
hoeke fan 'e Lytse Dylikker en de Snor(ck)strjitte, op itselde plak dêr't earder syn omke Jan
Lamrinck in boekhannel hie. Abbe Ruyrdts hie de saak grif oerkrigen fia syn earste frou,
Adriaentie Hansen Clercqs, stoarn 4-9-1636 (grêfskriften Bolsert, RAF; sjoch oer har famylje
Van der Meer 1964b). Haringhouk fûn ik foar 't earst as boekferkeaper op 6-6-1647 (GAB
433).
340. In omke fan Lamcke, dr. Sierk Siersma, troude yn 1644 mei in dochter fan ds. Sixtus
Hommius.
341. Bartstra 1908 hat dizze gegevens foar 't earst publisearre, Kalma 1938,61 los fan him op' en nij.
Sjoch foar de famylje Siersma: Roarda 1950.
342. Yn Haringhouk syn oersetting fan Thomas Taylor, Christi Overwinninge Over de Draeck: Ofte Des
Satans Nederval ... Bolsert 1656. It fers fan Brunsvelt stiet net yn iteksimplaar fan 'ePBF,al
yn dat fan 'e VU (3 C 411).
343. Anti-barbarus wurdt foar it earst neamd troch Eggermont 1977,95. Dy hat in eksimplaar út partikulier
besit (fan A.J. van den Tol te Dordrecht) sjoen, mar dat is net mear te efterheljen, sunt de
eigener stoarn is en syn biblioteek ferkocht waard. Gjin drompelfersen steane yn Samuel Smit
Christi voorbereyding (1658).
344. Oant no ta waard oannommen dat Haringhouk sûnt 1648, it jier dêr't syn âldst bekende útjefte
fan datearret, sels printe (Van der Meulen 1895, J.J. Kalma 1955, Eggermont 1977). De útjeften
út 'e tiid fan foar 1656binne allegearre "Tot Bolswart, Voor Samuel van Haringhouk", de oaren
hawwe ynstee fan "Voor" "By". Allinne de Bolswarder almanach ... 1652 stiet dat léste ek op,
mar fanwegen de ynhâld, dy't ôfstimd is op 'e Frjentsjerter Akademy, koe dy wolris by Ids Alberts
en Johannes Arcerius te Frjentsjer printe wêze. Arcerius wie in bekende almenakkeútjouwer
yn dy jierren (Breuker 1979a). Oan de titelfynjetten fan de oare Haringhoukútjeften
fan foar 1656 te sjen hat Ids Alberts dy nei alle gedachten ek printe (sjoch foar de gelikense fynjetten
J.J. Kalma 1955,162). Op útjeften út 1656,1658,1659 en 1660 (Eggermont 1977, nrs. 20,16,6
en 13) stiet "Vertaelt en gedruckt tot Bolswart By Samuel van Haringhouck". Dochs liet er yn
1657 in boek by Philippus Sioerts Boenia, ek te Bolsert, printsje (Eggermont 1977, nr. 1.1.). It liket
my om har gelikense adressen yn de jierren 1661 oant 1667 (yn 1667 gong Boenia nei
Frjentsjer werom: J.J. Kalma 1955,162; hy wie op 27-8-1650 dêrwei boarger fan Bolsert wurden
neffens it boargerboek, RAF) net útsletten dat Haringhouk syn útjeften doe printe waarden
troch Boenia. Har saak moat stien hawwe op 'e hoeke fan 'e Grutte Dylikker en de Appelmerk
(Halbertsma 1827,381, e.f.; "het hoekhuis bij de Suuppost", oantekening fan J.H. Halbertsma,
255 Hs, PBF).
345. Hajonides (Bolsert 1634 - Emden 1671), rektor fan de latynske skoalle te Bolsert (maaie 1654maaie
1658; GAB 444,446), letter dûmny te Beltsum en Emden, holp Haringhouk by it oersetten
fan wurk fan Hilders(h)am, útkommen yn 1658 (Schoneveld 1983, nr. 339) en 1659. Paludanus
wie dûmny te Gaast ca. (1652), Peinjum ca. (1658), Harns (1668) en Ljouwert (1675 oant syn dea
yn 1683); sjoch oer him Exalto 1974, 57. Petrus Theodori wie dûmny yn Nijlân (1637 oant syn
dea yn 1650). Syn widdo troude op 4-3-1654 mei Joost Schenckel (DTB 141, RAF). Syn oersetting
kaam út yn 1650, mei in foarwurd fan B. L. S., faaks ds. Bernardus Leuconis Sylvius. Dat
wie de heit fan ds. Laurentius Sylvius, ek te Lytsewierrum, dy't yn of foar 1659 mei in nicht fan
GJ troude. Fan ds. Regnerus Reen (Makkum 1632 - Frjentsjer 1695), "Godts trouw en kruysgesant/
Wiens stem klonck als de donder/" (grêfskriften Frjentsjer, RAF) fûn ik it earste kontakt
mei Haringhouk yn 1660. Hy makke it register op Haringhouk syn oersetting fan Eduard Rey-
542
wumkes.nl

iolds, Israels Gebedt (Bolswardt 1660). Yn syn biblioteek sieten "veele schone en voortreffelycke
engelsche autheuren" (Amsterdamsche Courant 11-10-1695).
346. Op in liening fan 400 c.g. tegearre mei syn sweager (1654, Bols R16,258, RAF) en in bedrach fan
96-12 út ca. 1658 by Elsevier yn Amsterdam (Van Eeghen) nei, binne Haringhouk syn skulden
féstlein yn de hypoteekboeken fan 1673 en 1674 (Bols C C 15, RAF). De âldste skuld dêre is út
1662 (200 c.g.), dan guodden út 1666 (500 gg.) en 1668 (1000 c.g.) en fierders frijwat út de jierren
1670 en 1671. Ds. Reen, dy't him it measte liende (mear as 2000 gûne, ek de 1000 c.g. op 1-6-1668)
waard yn 1681 de skuld foldien, mar oare skulden, mei elkoar hast 2000 c.g., bleaune
iepenstean.
347. Noch te neamen is Jan Lubberts Ostel, omdat dy nei GJ syn dea fâd oer Antie Arjens waard, al
is fan kontakt mei GJ neat bekend. Ostel wenne sûnt oktober 1662 as weeshûsfâd te Bolsert
(DTB 147, RAF) en waard yn it lést fan 1666 skoalmaster te Kimswert (skoalmastersoantekens
H. Sannes, FA).
348. Syn bertedatum ha 'k ôflaat út syn horoskoop út 1607 (yn 9056 HsKK, PBF). De boeken dy't
syn soan Renatus yn 1626 te Frjentsjer ferkeapje liet, soenen wolris (in part fan) de biblioteek
fan syn heit west hawwe kinne (Frj HH, RAF).
349. Frederik Stellingwerf (Bolsert ca. 1590 - Snits 1622) wie in soan fan de Bolserter notaris, dy't
sûnt 1601 ek sekretaris fan Hinnaarderadiel wie, Pieter Andries (Bols CC1,66; id. VI,40, RAF;
ASF 921 (1606); Resolúsjeboek Hinn 1589-1611, GA Littenseradiel, Wommels). Frederik festige
himyn 1612as advokaat te Bolsert (C 129, GAL). Sjoch oer him S. Galama 1956,85 en Van Berkel
1985,426-427.
350. Foar G. Aeltius, Querela Pacis dat is Vreden-clacht (Leeuwarden 1612).
351. Geestdorp, op 31-5-1626 ynskreaun as studint te Frjentsjer, wie yn datselde jier troud mei
Rinckjen Tiedes van Dam, suster fan ds. Daniel van Dam. Nei syn stúdzje yn 'e teology waard
er nei klassikale eksamens talitten as kandidaat-dûmny op 1-2-1629. Hy waard dûmny yn
Idaerd. wannear krekt is net bekend. Op 30-6-1631 stie er dêr yn alle gefallen al. De krekte datum
fan syn ferstjerren is net bekend. Halbertsma 1827,364 en oaren nei him jouwe 25 july 1646
op, dat op 'e grêfstien stean soe, mar R.S. Roarda (Copieën elders 6204 = Roarda 10,42, RAF)
hat krekt it begjin fan it grêfskrift net léze kinnen en al op 22 juny 1646 waard yn it stjerhûs de
akte opmakke (ld J 7. RAF). Sjoch foar mear biografyske bysùnderheden Breuker
1980d,43-44.
352. De ynhâld fan dizze noat is as op himsels steande ynventarisaasje fan materiaal ùnder de Bylagen
opnommen (10.1).
353. Roarda 10, 42 = Copieën elders 6204, RAF
354. Begjin 1643 wie Rippertus Sixti om redenen dy't net neamd wurde yn 'e magistraatsresolúsje
en dêr't ik fierders ek net om socht haw, foar trije wike út syn tsjinst set. Hy wegere oant trije kear
ta foar de tsjerkerie te ferskinen, "t'elkens voor antwoort gegeuen dat de kerkenraed soo iong
waeren om bij hem te komen als hij bij de kerkenraed etc". Dêroer sprieken út namme fan de
tsjerkerie Wiglius Cornelius en ds. Joh. Vomelius de magistraat oan (M 3, 5-5-1643, GAL). Fonteyne
krige spul mei Vomelius, dy't syn buorman wie, doe't er yn 1648 by de ferbouwing fan syn
hûs útstekkende listen oant foar Vomelius syn hûs meitsje liet (Def. Sentbk 29-8-1648, GAL;
Hof WW 39,13-3-1649, RAF). It giftige kwatryn dat er doe op syn gevel oanbrocht, moat wol op
Vomelius slein hawwe (Breuker 1980c,182; Sibylle van Griethuysen befrissele it yn de Heimische
Troost-Borne fan 1651), lykas ek in strofe yn in drompelfers fan sines foar it boek Verdedinge
van de weerdicheydt des H. predick-ampts fan ds. Ph. Koëller, dat er yn 1653 útjoech:
Maer, wee! oock ijder Predikant,
Die, huych'lend, leydt een laster-leven!
Werdt hy verachtlijck aen-gherant?
Hy heefier oorsaeck toe-ghegeven:
Wel hem! die nae haer woorden doet
Maer, voor haer Wercken sich behoet.
355. Couperus hat twa lofdichten yn Brakels Het geestelijck leven (twadde útjefte, 1649), dêr't er him
yn priizget boppe ien dy't wol moai skriuwt, mar der net neffens libbet. Dat wie yn 1675 ek syn
wumkes.nl
543

eswier tsjin de Labadisten, dy't er oars fol ferwachting opsocht hie (Wumkes 1941, 191-
193).
Oer syn dûmny wurden ûnder ynfloed fan Rippertus Sixti hat Brakel op syn stjerbed syn soan
Willem ferslach dien: sjoch De laeste uyren efteryn syn De Trappen Des Geestelijken Levens
(1680)432.
356. C.A.L. van Troostenburg de Bruijn, Biogr. Wbk O.-Indische predikanten (1893).
357. Sjoch oer Van Dam: S. Galama 1956,61-62, Van derWoude 1970, en oer de problemen mei it Ramisme
ek C. van der Woude, Amesius' afscheid van Franeker, Nederlands archief voor kerkgeschiedenis
Lil (1972) 153-177, foaral bis. 162 (de brieven oan Saeckma dy't Van derWoude brûkt
hat, binne no Van Breughel 16h, RAF) en Van Berkel 1985,428. Van Dam waard yn 1639 subregint
fan it Steatekolleezje te Leiden. Regint wie doe noch Festus Hommius, in broer fan
Sixtus.
358. Brief fan Van Dam oan de riedshear Joh. Saeckma 14 novimber 1630, oanhelle troch Van der
Woude 1970,10.
359. C. van der Woude, Sihrandus Lubbertus (1963) 440.
360. Wumkes, 1932, 232.
361. Wumkes 1943, 173. Spitigernôch is neffens in omfraach fan de KB, yn ús lân gjin eksimplaar
foarhannen fan Rippertus Sixti syn libbensberjocht, Eene korte beschrijving van syn leven en sterven,
Leeuwarden 1651 (en 1671?), dy't opjûn wurdt yn De Navorscher XII (1862) 9.
362. Bysûnderheden oer it leauwe en relaasjes ûnder elkoar fan de hjir neamde stichtlike skriuwers
en har lofdichters jout Breuker 1980d.
363. Epkema 1821,144 makket sûnder Koopmans syn namme te neamen, dúdlik dat dy mis is. Yn de
oarspronklike útjefte fan 1801, 864 hie Koopmans "Godsvriend"!
364. Fonteyne neamde himsels (ûnder in sonnet yn Hemelsche Troost-Borne, 1651, fan S. van Griethuysen
en S.F. Eydelshemius) "Parisien" en ek yn in spotdicht fan Tobias Gutberleth (yn dy syn
Poëmata Pleraqueposthuma, 1667) hjit er in Frânskman, dat mooglik is er yn Parys berne. Foar 't
neist as lid fan 'e rederikerskeamer te Goes makke er in refrein op it lânjuwiel te Mechelen yn
1620, publisearre mei de sinspreuk lek dorst naer een yn De Schadtkiste der philosophen (Mechelen
1621) en op 'en nij útjûn troch J.H. Brouwer yn UW 1 (1952) 24-25. Datselde jiers foar 't neist,
nei alle gedachten as opfolger fan Jan Jansen Starter, kaam er by de Ljouwerter printer Abraham
van den Rade yn 't wurk, waans saak er troch syn houlik mei de widdo yn 1624 selsstannich
fuortsette. Syn stjerjier en -datum, oant no ta net krekt bekend, moat likernôch 14-9-1654
west hawwe, omt de oare deis Jan van den Rade ta stedsprinter fan Ljouwert beneamd waard,
wat Fonteyne oant dan ta west hie (GAL K 37). Justjes earder, op 4-9-1654 wienen syn skulden
noch registrearre, nei't er op 28-8 dêrfoar noch 2000 c.g. liend hie (Ljou TT 47,134, GAL). De opjefte
yn JA. Gruys en C. de Wolf, Typographi et Bibliopolae ... Thesavrvs (Arnhem 1980) dat er
yn 1665 as printer yn Gouda wurksum wie, berêst neffens meidieling fan de earste (25-2-1982)
op in misferstân.
365. In (net folslein) oersjoch jout J.J. Kalma 1952.
366. Sibylle van Griethuysen, dy't fan 1638 oant 1644 te Kollum wenne, skynt as dichteres earst bekend
wurden te wezen yn har Appingedamster tiid (fan 1644 oant 1654). Har âldst bekende
wurk,/« rijm gestelde claechliederen Jeremiae, met verlichtinge derselver, is út 1645. Dat waard útjûn
yn Emden, mei lofdichten fan Albertus Wiickerol en ds. S.F. Eydelshemius/Eilshemius út Appingedam
en ds. Patroclus Römelingh fan Farmsum (eks. UBL, 1204 B 19,1). Kontakt mei Fonteyne
hat se faaks krigen fïa ds. Eydelshemius, fan komôf út Emden, dêr't ds. Petrus Eilshemius,
earder te Ljouwert, stie. Dy hie yn 1631 syn Davids Zeghen-Krans by Fonteyne yn Ljouwert útjaan
litten (eks. SBL, A 21). Dat se Petrus Eilshemius goed koe, blykt út har gedicht op him yn
syn Embdens Vreuchdendach (Groningen 1648, neamd yn NNBW; dat boek haw ik net sjoen; Sibylle
har gedicht foar him is ynbûn by oar wurk fan har yn 1204 B 19, UBL). Sjoch oer har fierder
Syperda 1936, Vos 1921 en Worp 1885. De earste docht ek ferslach fan har beskriuwing fan
Eilshemius' kollega yn Appingedam, dy't se skynhilligens ferwiet. Fonteyne stiek dêr in fjurke
ûnder yn syn Heerenfeenster almanach fan 1650.
367. GJ hie der in eksimplaar fan (4.4, nr. 31). Sjoch noat 236.
368. "Erentfesten, Achtbare en tot noch toe onbekende Vriendt" begjint Van Griethuysen har brief
oan Gabbema fan 1-2-1654 mei (9056 Hs, PBF).
544
wumkes.nl

369. Franske van Doyum stoar op 12-3-1661,49 jier âld (DJ. van der Meer, Gen. Jb. 1969,20). Har
heit stipe de steedhâlderlike partij yn 'e striid mei in part fan 'eSteatenyn 'e jierren 1634-1637
(Sickenga 1869, 177). Se troude yn 1642 (DTB 480, RAF). Huygens syn ferbliuw by har is oer
skreaun troch Unger 1885,53. Likemin as J. de Wal (sjoch syn Verhandeling oer har, Ltk 167,
UBL) hawik dichtwurk fan har fûn. De fersen fan Staeckmans waarden publisearre yn it boek
fan syn freon Johan van Beverwiick, Van de wtnementheyt des vrouwelicken geslachts (Dordrecht
1639, ik rieplachte de werútjefte fan 1643) 77-83. Oer Staeckmans, freon fan Hooft en Huygens:
Breuker 1985b.
370. Miskien is sy de E. Glinstra-van Bouricius, fan wa't it Fries Museum in borduerd blomstik hat,
ôfbylde yn De Bodt 1987,15.
371. Doe't Gachet yn 1629 troude mei it kamenierske Catharina van Bisheuvel, hjitte er "dienaar
van haar vorstelyke genade" (gerjochtlike houliksakten GAL). Op de Af-beeldinghe
der .. . Wt-vaert ... van ... Emest Casimyr . . . (Leeuwarden, Claude Fonteyne, 1634;
SBL, Keunstsamling 34*) stiet er as rintmaster. Yn 1644 wie er neffens in oantekening yn it
RAF-eksimplaar fan it Stamboek ek dykgraaf fan Wûnseradiel. Hy troude yn 1649 foar de
twadde kear, doe mei Dorothee van Albada (1608-1666) (Stamboek; gerjochtlike houliksakten
GAL), dy't Uniastate te Marsum yn eigendom hie. Ridlik gau nei har houlik, mar yn alle gefallen
foar 1-7-1666, lieten se dêr foar 700 c.g. in "speelhuys" oanbouwe (DJ. van der Meer yn Gen.
Jb. 1956, 61).
It liet op 'e dea fan Sophia Hedwich út 1642, neamd yn it apparaat-Kalma fan printingen út
Fryslân foar 1816 (FA), haw ik, ek nei in omfraach fan 'e KB, net fûn. De oaren, alle trije brulloftslieten,
wol: foar Diederick van Baardt en Wypck van Bootsma 1646 (C 253, SBL), foar Pieter
van Harinxma en Susanna van Burmania 1648 (Pc 5602, PBF) en foar steedhâlder Willem
Freark en Albertina Agnes 1652 (505 B 78, KB).
372. Fan Jongestal is dat algemien bekend; de goeie ferhâlding fan Glinstra mei de steedhâlder blykt
bygelyks út 'e 92 brieven dy't er him tusken 1661 en 1664 skreau (Ken. Húsargyf A 24, VII 144,
Den Haach).
373. Steaten S 3c (resolúsjeboek 1655-1660), 7-1-1659, blss. 24-25, pt. 42, RAF).
374. Oer Harinxma syn skilderjen - hy moat ûnder mear in portret fan Hendrick Casimir I makke
hawwe -, skriuwt Breuker 1983,3. It âldste dichtwurk dat ik fan him kin, binne twa nederlânske
gedichtsjes yn it album fan Hiskia van Harinxma fhoe Heeg út 1625 (DVF 8, 135). Yn 1641
kaam syn oersetting fan Franciscus de Quevedo y Villegas út ûnder de titel: Seven wonderlijcke
Gheskhten ... In welcke alle de Gebreken deser Eeuwe, onder alle Staten van Menschen, vermaecklijck
en oock stichtelijck, werden bestraft; ende als in een Schilderije naecktelijck vertoont. It
wurk binne, ek ûnder de titel Spaensche Droomen, gans werprintingen fan bekend. Buisman jout
oant 1689 sechstjin útjeften. Harinxma syn Christelyk hand-boecxken bestaande in seven meditatien
ende gebeden, in oersetting út it Frânsk, dêr't in útjefte om 1680 hinne te Dokkum fan bekend
is, hat opdrachten út 1663 en 1664.
375. Hemmema wie, lykas Van Harinxma, kommandant fan it garnizoen yn Emden en mei ûnderbrekking
om 1650 hinne, doe't er wer yn Emden lei, sûnt 1645 kapitein fan 'e steedhâlderlike
garde te Ljouwert. Albertina Agnes, de widdo fan Willem Freark, liende sûnt 1672 wol in 20.000
c.g. fan him (Goslings-Lijsen 1935,213-214). Junius hie fan 1642 oant 1646 as gûverneur fan de
jonge graaf fan Oxford, in omkesizzer fan Hemmema, yn ús lân west. Hemmema hie mooglik
ek in eksimplaar fan 'e Friesche Rymlerye út 1668 (sjoch 3.2.1.2, D'Aumale).
Sjoch oer him fierders Sannes 1928 en Oldenhof 1967,191 en 419.
Harinxma syn niget oan it Frysk lied ik ôf út in passaazje yn in brief fan him oan in Aitzema,
skreaun te Heech op 28-4-1649: "Monsieur / Votre derniere, les Vers sur la mort du Roy d Angleterre,
avec Ie discours sur les menées de Mazarini, m'est fort bien rendue, & m'en ay grandement
diverti. Vous asseurant que vivant aux champ en solitude j'en ay receu autant de conten tement,
in het mij all so sviett smecke as da Stedlioe Raeme in broeken" (ARA Van Aitzema 49,
Den Haach).
376. Barthold van Aylva, marine-offisier te Harns, bygelyks (Oldenhof 1967).
377. Dat hâldt net yn dat de steedhâlders yn polityk en godstsjinstich opsicht neutraal waarden, wol
dat se foarsichtich hannelje moasten om de ienheid te bewarjen. Foar de betsjutting fan 'e
wumkes.nl
545

'y' Dordtske Synoade as kearpuntyn de godstsjinstich-politike machtsstriid ferwiis ik nei Breuker
"\ 1984c,418 en de der yn noat 27 oanhelle stúdzje fan W.Th.M. Frijhoff yn BMGN 98 (1983)
* Sjoch ek 4.3.7.2.
378. Ik haw opkomst en ferrin yn it brúken fan Radbod yn poëzy net krekt neigongen. Yn Gutberleth
syn Poëmata (1667) wurdt er neamd op de bledsiden 48, 66, 82, 89, 95, 104, 233, 248
259 en 262.
379. It sitaat en de meidielingen oer Den Bosch/Breda en de Eastyndyske Kompanjy komme út it
deiboek fan Willem Freark oer 1643, it earste dat bewarre is (KH; transkripsje drs. J. Visser).
Neier ûndersyk nei opkomst en sprieding fan de anti-hollânske mentaliteit yn Fryslân yn 'e
Unytiid is tige winsklik. Ek oer de ferhâlding fan oare gewesten foar Hollân oer is my gjin
stúdzje bekend. In inkelde opmerking stiet by Boogman 1962,96 oer de frustraasje fan in Gelderske
ealman om 1650 hinne en by Groenveld 1984, 60 e.f. Beide stúdzjes binne fan belang
foar it algemiene ramt.
380. It spotdicht is meidield troch J. Dirks, FVA 1861,44-45. Hy hat it oernommen út Extract uyt den
Heeren-Feenster Almanak op 'tJare 1651. It iennichst bekende eksimplaar fan dy almenak (yn A
3315,1651; PBF) sit it net mear yn. Fonteyne waard der op 22-11-1650 troch Deputearre Steaten
mei 100 ryksdaalders om beboete, mar dat kin wolris trochstutsen kaart west hawwe, nedich om
it politike gesicht te reden yn de algemiene anti-stimming tsjin de Prins buten de provinsje, sels
oant yn Seelân ta; dy wie úntstien nei syn dea op 6-11-1650 NS en it bekend wurden fan syn
plannen om yn oerlis mei Mazarin tûzenen frânske soldaten nei ús lân te heljen. Oanfierd
troch Willem Freark, dy't neffens Kernkamp 1943,120 syn neef oanset hie ta it ynnimmen fan
Amsterdam, wie Fryslân de earste dy't oanstie op amnesty foar de helpers en riejouwers fan 'e
Prins. Ik ùntlien dy bysûnderheden oan Haagsch Winkel-Praatje, in pamflet dat útjûn waard
"Tot Leeuwarden, By Glaude Fonteyne, Ordinaris Drukker van de Vriessche Almanack /1651".
It is in petear tusken in Sieu, in Hollanner, in Grinslanner en in Fries, dúdlik bedoeld om de
miening yn Fryslân te beynfloedzjen: de Fries beheint him ta it stellen fan sokke fragen, dat de
oaren har anti-prinslike opfettingen fan alle kanten taljochtsje kinne. De ferwizing nei de almenak
(oars stiet der yn it ympressum altyd wat oars, lykas "Boeck-Drucker der Staten van
Frieslandt") en de ferkearde sta vering fan Fonteyne syn foarnamme wize neffens my wol út, dat
it adres fingearre is. Groenveld 1967 neamt it pamflet net en giet ek net yn op de ferhâlding
fan 'e gewesten foar Hollân/Amsterdam oer.
381. Neffens Sluijter 1981,62. Buten Nederlân waard it tema net folie brûkt, in bewiis namste mear
dat it in politike bedoeling hie. Sjoch foar in ynternasjonaal oersjoch fan tapassingen yn 'e
skilderkeunst Pigler 1956 II, 166.
382. Alhiel wis dat it Philip Ernst wie, en net syn soan Hessel, dy't Huygens in eksimplaar fan 'e FR
stjoerde, is it net. Sjoch 3.2.1.1.1.2 (68.1985.10).
383. Faaks hat Gabbema it famke fuort by him thús hynsteriden sjoen. Hy wenne yn 'e Nije Easterstrjitte,
hja by de Oksekop. Har âlden en de famylje Glinstra-Bouricius wienen buorlju, teminsten
yn 1677 (Gen. Jb. 1966, 92).
384. Doe publisearre Nyenborgh in drompelfers foar Sibylle van Griethuysen yn har Hemelsche
Troost-Borne. Brouwer 1941,57, dy't tinkt dat se elkoar earst yn 1654 kinnen leard hawwe, moat
dit fers ûntkommen wêze. Tekst 65 (414-415) moat it gedicht wêze dat GJ op 12-12-1656 oan
Gabbema stjoert (338,4-8). Dat komt net allinne om de tiid út (it waard yn 1657 publisearre),
mar ek omdat de ynhâld fan it fers mei titelblêd en foaral ek titelprint (dy't fierhinne de wurden
fan it titelblêd nochris jout) fan Nyenborgh 1657 oerienkomt. De PBF hat in eksimplaar fan it
earste katern fan de folio-útjefte út 1656 fan dat boek (Pc 1417), dêr't titelprint en titelblêd
op steane.
385. Tekst 63 (411) sil fan likernôch 1651 wêze, as it gedicht teminsten úntstien is, doe't de jonge prins
noch in poppe wie. It Iconographisch Bureau yn Den Haach hat tsien ôfbyldingen fan Willem
III (berne op 14-11-1650 NS) as bem fan likernôch rwa oant seis jier dokumintearre. As poppe
komt er dêr net mear op foar, al hâldt syn mem him noch al heal en heal yn 'e earmen op in
skilderij fan (Willem?) van Honthorst út 1652 (ôfbylde yn de útstallingskatalogus De
stadhouder-koning, nr. 53). Aldere portretten binne net bekend, ek net op it Keninklik Húsargyf
of by it Projekt Boekillustratie Noordelijke Nederlanden (RUL) (meidielingen fan 4-6-1986,
546
wumkes.nl

esp. nov. 1984 en 8-7-1986). Men soe oars ferwachtsje dat GJ skreaun hat op in massaal fersprate
ôfbylding, lykas in print.
386. Feitsma 1974,563 rekkenet it fers om de oey-stavering yn rigel 20,12 ta de iere teksten, dat wol
sizze dat it foar likernôch 1653 skreaun wêze sil. Nei de ynhâld koe it wolris op in feest by in fredessluting
makke wêze, want yn 19,14 hjit it dat "nu" de oarloch oer is. Op in feestlik barren
wiist ûnder mear de útnoeging fan de harder om mei te dwaan (20,10-13). De frede dy't dan bedoeld
wêze kin, sil dy fan 1648 wol wêze. Om de tiid fan it jier komt dat wol út, want dy waard, ek
yn Fryslân, op 5-6-1648 NS fierd (Andreae 1898,453), doe't de greiden dus yn bloei stien hawwe
sille en it fee buten run (20,12-16; cf. Visser 1988d,62, dy't oan in foarjiersfeest tinkt).
Op de Frede fan Munster waarden gans gedichten skreaun. In bekende samling is Olyfkrans der
vreede (Amsterdam 1649). Ut Fryslân binne my guodden bekend fan H. Neuhusius en T. Gutberleth
yn it Latyn, en fan E. van Bouricius yn it Nederlânsk, wylst ek Joannes Baccamude en
Willem Ipes Velsen neffens de betellingsordonnânsjes fan de Steaten (RAF) elk ien
skreaun hawwe.
387. Yn de brieven oan Gabbema (de âldste is foar 't neist dy fan 19-11-1654; sj. 4.7.2.5) wurde dy teksten
net neamd, al is tekst 51 allinne mar oerlevere troch Gabbema syn útjefte fan de FR yn
1681. Feitsma 1979,528 datearret tekst 51 tusken de Juniana (dy't se op 1650 stelt) en de psalmen
fan 1654. De Juniana binne mooglik fan 1646 (4.7.2.4), mar dochs liket Feitsma har datearring
yn it begjin fan de jierren fyftich wierskynlik. Ynhâld en styl fan de rigels 358,27-35 litte 'nammentlik
sterk tinke oan de psalmen 15 en 91, dy't ik op 1653 datearje (5.3.45.3). De ynhâldlike
oerienkomst sit yn de help yn uterste need (104,14-17), de styloerienkomst yn it brûken fan deselde
gearstalling "holp-myld" (358,29 en 146,12 en 20) en deselde wurden ("schuwlsluwppjende";
358,34; "dat oer schuwll' leag-loer't,/ Dat slijppjend' sluwpt"; 145,11-12). Justjes
fierderop stiet yn 359,24 "ruwn-inckele trouwhertigheite" (foar it frânske "la fidélité"), dat oerienkomt
mei "ruwn, inckel" út deselde psalm 15 (103,17). Der liket dus ferbân te wezen tusken
guodden fan de earste psalmberimingen en dizze tekst. Op earderûntstean as de psalmen 15 en
91 soe it wurd "ghe witten" (359,18) tsjutte kinne, dat yn 'e psalmen "mey-witten" is, ek yn sokken
dy't nei alle gedachten foar psalm 91 skreaun binne: Agurs Bea (128,1) en psalm 9
(142,8).
Tusken tekst 51 en de Juniana yn liket tekst 24 (Paris forlittende Enone) datearre wurde te moatten,
want hoewol't dy mei de teksten 51 en 52 (Suwnerlingeforhanlinge) en de psalmen gans fan
de fernijingen yn taal- en staveringsferskynsels dielt dy't Feitsma 1974,179-246 ûndersiket, ferskilt
er dêrfan yn syn oerienkomsten mei de Juniana yn staveringen as -leas (foar jonger -leai)
en lju(e)cht (foar jonger Ijeacht; Feitsma 1974,242 en 306-307). Ik soe dêrom tekst 24 op likernôch
1650 (tusken 1647 en 1651) en tekst 51 op likernôch 1652 (tusken 1651 en 1653) datearje
wolle.
388. It âldst bekende adelsbewiis fan de Vegelins is in wapenbrief út 1507 (Nederlands Adelsboek 46
(1953) 13; ferlykje de korrespondinsje fan de redakteur fan it Ned. Adelsboek mei drs. J. Visser
fan it RAF fan 2-8 en 1-9-1953, yn Gen 510. RAF).
389. Kerling 1985,36 jout it bewiis dat 1591 it bertejier fan Junius is en net 1589, sa't faak opjûn
wurdt.
390. Junius brûkte dy skûlnamme wol mear. Op 'e KB is teminsten in anonym hânskrift Flagitium
Batavum (133 M 108), dat oan de hân fan skriuwen te sjen sûnder mis fan him is. De auteur
neamt him Nadabus Agmonius, wat ek nochris yn goud op it efterplat stimpele is. It boekje, dat
oer de striid tusken Maurits en Oldenbarnevelt giet, bestiet út twa parten: it iene tsjin Maurits, it
oare foar him.
In ferklearring fan de skûlnamme jout M. Tydeman yn in brief oan E. Wassenbergh fan 28-2-
1804 (Hs 1326.PBF): "Waarom noemde Franc. Junius zig Nadabus Agmonius, bl. 185 [fan Wassenbergh
1802] zijn vader had die naam gebruikt in 1588 ... waarom? Om zijn Fransche
naam in het Hebreeuwsch uit te drukken. Naamlyk Nadab beteekent vry: Franc: Francois:
Franciscus en Agmonius beteekent van eene bies: om zijn Fransche naam Du Jon, nemende
als was hij du Jone: de Junco: van den Bieze. Dit dunkt my waarschynlyk".
391. Op 'en nij útjûn troch Feitsma 1956b,96-97.
392. In argumint foar uterlik 1654 dat Siebs net neamt, is de datearring fan it foarwurd fan de Observationes
op 1-2-1655, doe't it hiele boek dus al printe west hawwe sil.
547
wumkes.nl

393. William MacDowell (1590-1666), heechlearaar yn 'e rjochten te Grins sunt 1614, waard troch
houlik - net nei 1640 - eigener fan Hottingastate te Nijlân (Stimkohier 1640). Ik run it earste bewiis
dat er der wenne op 23-4-1652 (Bols R 12, 100, RAF; ek 19-4-1653, Bols R 10,230, RAF; it
léste yn GJ syn brief oan Gabbema fanl2-12-l 656,338,4), mar dêrom sil er der yn 'e jierren fjirtich
ek wol ferkeard hawwe. Hy wie royalist. Op 4-6-1650 beneamde Karel II him ta syn fertsjintwurdiger
yn Den Haach (DNB X 11, 514). Ek Junius wie fan 'e keningspartij, dat it soe best
kinne dat er yn Nijlân ûnderdak fûn hat. Ik haw ek noch tocht oan de Aysma's fan Skettens,
fuort oan de oare kant fan Bolsert, omdat Junius letter de Kodeks Aysma yn syn besit hat, (troch
Siebs 1895) neamd nei in eardere eigener Sybout Aysma. Mear as in oerienkomst yn namme is
der net, dat dat seit sa goed as neat. Wol hienen de Skettenzer Aysma's ingelske relaasjes.
Schelte, stoarn yn 1638, wie kapitein fan in kompanjy dêr't alteast yn 1607 ek militêren út Oxford
yn sieten (DTB 141, RAF). Syn widdo libbe noch op 4-10-1648, har soan Hotse (Horatius),
berne yn 1628, waard ek militêr. Yn 1650 ferrekkene er as tsjerkfâd 8 st. oan útjeften "aen tue Engelsche
Edelluyden" (GAW D 22).
394. De ynhâld fan dizze noat is as op himsels steande ynvintarisaasje fan materiaal yn de Bylagen
opnommen (10.2).
395. Sjoch oer Howard: David Howarth, LordArundel andhis Circle (London 1985) en de útstallingskatalogus
fan it Ashmolean museum: Thomas Howard; Earl ofArundel (1986). Oer de grutte ynfloed
fan Junius' Depictura veterum (1637): Allan Ellenius, De artepingendi. Latin art literature in
seventeenth-century Sweden and its international background. Uppsala.
396. Yn de brief fan 4-7-1649 (sjoch 10.2).
397. Haantjes 1929, 252. Haantjes tinkt dat James (lés: William?) Boswell D'Ewes op Johannes de
Laet as kenner fan it Frysk wiisd hat, mar sjoen de datearring fan de brief fan D'Ewes oan De
Laet (6-7-1640, oanhelle troch Haantjes) en dy fan John Spelman oan D'Ewes (17-4-1640, oanhelle
troch Bekkers 1970, XXII) hat it mear káns dat Spelman dat dien hat: "I know Mr Laet to
be the ablest man for this purpose (i.e. the edition of a dictionary) that we can lite on both forhis
knowledge and great traveil in the Saxon tongue and also for the proximitie whith his owne language
and the Frisian have to the ancient Saxon above our English".
398. De Laet (1581-1649) syn belangstelling foar it Aldfrysk is al bekend út 1616, doe't Sibrandus
Lubbertus him in eksimplaar fan Druk stjoerde (C. van der Woude, Sibrandus Lubbertus. Leven
en werken, in het bijzonder naar zijn correspondentie. Kampen 1963, 572; ferlykje ek De Laet syn
brief fan 6-6-1616 oan Lubbertus, oanhelle troch Bekkers 1970,175: "Soleo otium in lingua nostratis
antiquitatibus indagandis fallere, eas ... maxime lingua frisica suppeditat, quod deprehendi
ex libro veteri charactere ... lingua frisica vetustissima").
399. Nei de dea fan John Spelman yn 1640 wienen D'Ewes en De Laet de iennichsten dy't har yn de
jierren fjirtich mei de tarieding fan in angelsaksysk wurdboek dwaande holden. De léste brief
fan D'Ewes oan De Laet is fan 18-9-1645 (Bekkers 1970,206). Haantjes 1929,253, dy't op deselde
korrespondinsje as Bekkers weromgiet, is blykber net krekt as er skriuwt dat dy trochrint oant
"ongeveer 1648". Neitiid pinfiske De Laet by Morris oft D'Ewes noch dwaande wie (Bekkers
1970, brieven Morris 10-1-1644= 1645,21-10-1646 en 6-11-1649). Bekkers wiist yn syn ynlieding
(XXII) op har rivaliteit en D'Ewes syn slûchslimmens. Dat it D'Ewes ûnderwilens tinken wie,
docht net allinne bliken út Junius syn help, mar ek hjirút dat yn 1649 ek William Somner by
him thús oan it wurk wie, de earste dy't - yn 1659 - in angelsaksysk wurdboek útjoech. De Laet
en D'Ewes binne net oan in útjefte takommen; se stoaren koart nei elkoar yn desimber 1649 en
april 1650 (Bekkers 179, nt. 94; XXV).
400. De deiboeken fan D'Ewes rinne fan jannewaris 1621 oant april 1624 en fan jannewaris 1643
oant maart 1647 (DNB V,903). Har synjatueren binne Harley Ms. 481-484 (British Library);
Harl. Ms. 48 rint fan 1-6-1645 oant 24-3-1647. Nammen dy't dêr hieltyd wer yn foarkomme
binne ûnder mear Patrick Junius, Stephan Marshall, Thomas Fairfax, Petr. Smith, Roger Twysden,
John Seiden, Joh. Smith, Jac. Usser en Guil. Dugdale. Ek Joh. de Laet, AM. van Schurman
en Guil. Somner wurde neamd.
401. Sjoch foar de mooglike folchoarder fan behanneljen 3.3.3.2,6 en oer oerlevering en útjefte
Feitsma 1955,1639B,1639c,1640A,1640B, 1641a,1644a en 1650A,B,C en D (1640A is sunt útjûn
troch Feitsma 1956b en troch J.H. Brouwer (1960), 1641a troch A Feitsma (1956a)) en sjoch foar
548
wumkes.nl

de oantekens op dy teksten Feitsma 1955,1650E,I,J,K,L,M,N,O,P,Q,R en S (allegearre neitiid útjûn
yn Feitsma 1956b).
402. GJ neamt yn in brief oan Gabbema "Doayter" Hylpersk (328,17), dêr't Hilarides krityk op hat
(3.2.1.1.1.3,81.1985.49). It wurd "wale" (yn "wale-bed") brùkt GJ yn Blye-Mie (138,6).
403. It sitaat fan Galama stiet yn in fers fan himyn Uytgelesene EngeischeBoet-predikatien 111(1661).
In selde opfetting oer it Ingelsk hie ek Johan van Nijenborgh: "Maer 't Engels is gemengt van
alles / Van Duits en Frans en Vries en Wals" (yn syn Hof-Stede (Groningen 1659, UBG). De opjefte
út ca. 1525 stiet yn in frysk kronykje, útjùn troch Meijering 1986,129 en oanhelle troch
Bremmer 1989: "genti anglice moderne mixtum est idioma nam ex teutonico phrisonico gallico
et et (1. ex) alijs qwibusdam linguis consarcinatum". Bremmer merkt oars op dat "this analysis
... is one which has a curious modern ring to it".
GJ syn eigen útlittingen oer ingelsk-fryske betrekkingen slane op stamoerienkomst tusken
Friezen en Ingelsken (teksten 9 en 77 (461,62)), en dy wurdt ek al yn âldfryske kroniken neamd
(Meijering 1978, 10; Bremmer 1989). Taaloerienkomst tusken Ingelsk en Frysk neamt Ubbo
Emmius yn 1596, oanhelle troch Feitsma 1978c,6, mar Melis Stoke ek al (L. ten Kate, Aenleiding
• • • Amsterdam 1733,41). Bremmer 1989 jout in oersjoch fan fynplakken, dêr't ek dat fan
likernôch 1525 by is.
404. Yn syn eigen Het Hooghe-Lied SALOMONS (Ljouwert ca. 1659) hat er oan fierders ûnbekende
teksten fan GJ \XBruyds-Lied (69; 434-436) en mei farianten Op S.A. Gabbema HægeliedSalomons
(32; 73) en Agurs Bea (46.6; 128-130) oerlevere, yn syn edysje fan 'e Friesche Rymlerye (Ljouwert
1681) farianten fan de teksten 2 (2a; 278-279), 27 (27a;342), 39 (39a; 366) en 40 (yn 48.17; 336) en
as nije teksten de nûmers 48 oant 52 (324-398).
405. Neffens oantekens fan W. Eekhoff út net mear bewarre stikken wenne Abbe Gabbema yn 1645
te Leiden of Oegstgeest, yn 1647 en 1648 te Utrecht en stoar erop 27-11-1651 (oant. MJ. van Lennep
op Gabbema, GAL). Hy waard begroeven yn Fryslân (brief G. van Zijll 22-2-1652 NS oan
S.A Gabbema, yn 9056 Hs, PBF).
406. Neffens syn fers foar Anna Agnes barones thoe Schwartzenbergh en Hohenlansbergh {Het
Hooghe-Lied) kaam er werom "met lief', mar wa't dat west hat is ûnbekend. Der is wol tocht oan
Claudia Leonora van Arckell. Sjoch oer de famylje: Van Lennep 1973, 80. Syn testamint sit yn
OBW 861, GAL. It hôf, kocht yn 1651 (DD 8, 279 GAL), lei tusken Nije Easterstrjitte en
Nije Muntstrjitte.
Syn biblioteek is net bewarre bleaun, mar waard fuort nei syn dea te Ljouwert ferkocht. Dy bestie
út "meest historische en miscellanea boecken mitsgaders goet getal antique medalien" (advertinsje
yn Oprechte Haerl. Courant 9-9-1688 en Amsterdamsche Courant 23-9-1688). Der wie in
katalogus fan, mar dêr is gjin eksimplaar fan bekend. Buten de ferkeap waarden syn brieve- en
hânskriftesamlingen holden. De famyljebrieven, mei oare persoanlike famyljestikken, wurde
bewarre yn it OBW-argyf op it GAL (ynventarisearre troch Van Lennep 1973). De gekarde brieven
dêrút binne oan 'e PBF oerdroegen en beskreaun yn Catalogus (1930). De hânskriften
waarden, by oerdracht oan de folgjende lânskipsskiedskriuwer, yn 1690 ynvintarisearre (Hs
368, PBF) en binne - ik tink hast sunt de dea fan J.F.M. Herbell {Catalogus ... 1819) - fersille.
Der binne guodden op 'e PBF (Catalogus (1930) Voorbericht, op it RAF (VROA 34 (1911) 405
e.f.) en yn 'e Grinzer Universiteitsbiblioteek (H. Brugmans, Catalogus Codicum manu scriptorum
... (1898) Addenda et Corrigenda)). In skiednis fan de kolleksje, dy't Gabbema foar in
grut part sels by elkoar brocht liket te hawwen, ûntbrekt.
407. Eekhoff 1867 jout al skulden fan Gabbema út 'e studintetiid op. In spesiflkaasje út 'e jierren
1662-1664 mei de nammen fan de lju mei wa't er dronk, yn OBW 859, GAL; oare registraasjes yn
TT 66, GAL (1673), TT 74 en 75, GAL (1681), Civ. Sent. 17-5-1681 en 30-5-1682, RAF (by Rombertus
Salverda op 'e Doele). Yn maaie 1681 is er syn suster Walckien 1200 c.g. oan kost en ynwenning
skuldich (TT 29-5-1681, GAL). Yn in net-datearre brief fan foar 1662 skreau Walckien
oan har suster Geertruit: "wat ons Symmen aengaet bedroeft mij seer om te hoeren wenste dat
gy daer wat meer geselscap aen hadt" (OBW 856, GAL). Sjoch fierders Breuker 1982b,37 oer
tydlik ynwenjen om 1664 hinne by de stuolmakker-rimer Claes Pieters Hoeckstra.
408. Foar it troch Halbertsma oanhelle oardiel fan Hoynck van Papendrecht (1743), dy't syn útwreide
werútjefte fan 'e brieven fan Viglius dermei ferantwurde, stiet yn de achttjinde ieu de
wumkes.nl
549

miening fan M. von Wicht (1746) 43 oer ("selbst einer sehr gelehrten und anmutigen Vorscher")
enfan 'e anonime skriuwer (Adolf Ypey: 3.2.1.2) yn 'e. Tegenwoordige Staat (1785) 159, dy'tit hat
oer "dien doorkundigen Schrijver, wiens werken nog in hoogachting zyn", en yn it begjin fan de
njoggentjinde dy fan R. Koopmans (Werken Kon. Ned. Instituut, derde klasse II (1817)) oer in
konjektuer by Tacitus. Ut 'e tweintichste ieu neam ik DA. Wumkes, Sibrandus Leo 's Abtenlevens
(1929) XX XIX en AF. Mellink, Documenta Anabaptistica Neerlandica I (1975) 32 (Gabbema
jout bysûnderheden "die noch Beninga noch Hortensius of Emmius vermelden"). Sjoch lykwols
Schoengen, DVF 20.
409. De ynhâld fan dizze noat is as op himsels steande ynvintarisaasje fan materiaal yn de Bylagen
opnommen (10.3).
410. Sjoch ek syn respondinten yn Catalogus der brie/verzameling van SA. Gabbema. Leeuwarden
1930,238-239.
411. Faaks hat er doe syn Leevens beschrijvingen van Sint Willibrord, Sint Bonifaas. Sint Aalberijk
skreaun, dat yn 1703 efter syn Nederlandse watervloeden útjûn waard.
412. Sjoch foar dy brief 4.7.2.6.
413. GJ hat in oare ferzy fan Quaedam Ad Grammaticam ûnder eagen hân as dy't yn 'e edysje fan
1681 printe is, mar spitigernôch is Junius syn ôfskrift fan De literis net bewarre, dat oars miskien
de ûntsteansskiednis ferdúdlikje kinne soe. Bowring jout it yn syn beskriuwing fan 20-2-1829
(PE 9, RAG) al net mear op. Neffens meidieling fan Swan Shaw fan 'e Bodleian Library fan 30-
9-1985 is it net weromfûn. Fan de wurden dy't GJ yn brief I út Quaedam oanhellet, ûntbrekke
yn 'e printe redaksje Tuwtce, Tuwtilce, Yefl, Yeld en Yold (Epkema 1821,186).
414. Chr. Schotanus publisearre (sjoch Buma/Ebel I 1977, 8) út J yn 1658 (mar de kopij wie foar 't
neist yn 1655 en mooglik yn 1649 al klear: Steaten S 2d, 3-8-1649; Inv 5i II 190; Steaten G 2,39,
14-6-1655, allegearre RAF) en it soe al hiel tafallich wêze as dy it hânskrift fan GJ liend
hie.
415. Op 14-2-1662 waard Gysbertus van Vierssen yn 't plak fan syn heit oansteld ta sekretaris fan
Deputearre Steaten (meidieling W. Dolk), dat dy hat faaks al siik west. De stjerdatum wurdt
neamd yn Joh. Steenhovius syn Epicedium (eks. yn EVC 150, RAF).
416. Neffens opjefte fan obligaasjes yn syn boelynventaris út 1664, EVC 445, RAF. De nammen fan
de Deputearren, jiersgewiis, jout Engels 1979,37.
417. Brief fan 10-7-1658 NS fan G. van Zijll oan Gabbema; sjoch ek dy fan 26-7-1658; 9056 Hs,
PBF.
418. De ferwizingen nei eigen wurk yn 'e brieven binne (efteroan tusken heakjes stiet in 1 as it neffens
my om 'e Friesche Herder giet; in 2 by it oare fan 'e psalmen, en in 3 yn it gefal fan 'e kopij
foar Klioos Kraam): "myn ... FRIESSCHE rymlerye" (VI, 1-4-1655; 328,27-28; 1); "mijn rijmlerye"
(VIII, 7-5-1655; 330,4-5; 1) "mijn FRIESSCHE Rijmlerye (XII, 3-8-1655; 333,5-6; 2); "myn
Rymlerie" (XVIII, 26-7-1656; 337,11; 3). Kalma 1938,56 hat 1 en 3 net ûnderskieden, Galama
1963, 13 en 29 (noat 38) dy't it lést sitearre plak oanhellet, tinkt sa't liket oan de hiele Friesche
Rymlerye fan 1668. Ferlykje ek Skriuwersyn byld (1966) 6: "c. 1655 Plannen ta útjefte dichtwurk
by Ljouwerter útjower mislearje".
419. Hero Galama wie it âldste bern fan Pytter Heeres, skotskeapman, en Siouck Doeckes, dy't yn
maaie 1630 troud wienen. Hero wie op 22-11-1650 19 jier, dat hy moat yn 1631 berne wêze
(Harns P 20, 84; gerjochtlike houliksproklamaasjes Bols 17-3-1630, RAF; ik tankje dizze en
oare gegevens oer him en syn âlden oan ir. G.L. Meesters te Utrecht). De heit wie in Bolserter, de
mem kaam út Harns. Se wennen oan 'e Merkstrjitte te Bolsert, mar it gong mei de saak net
goed, dat nei't yn 1637 en 1639 har skulden al registrearre wienen, kocht de famylje fan 'e mem
yn 1640 it hûs fan har kuratoaren (Bols CC 5,256; id. CC 6,46; id. V4,169, RAF). Yn 1650 rekke
de heit nei Eastynje en liet er syn frou mei fiif minderjierrige bern yn Bolsert efter (Bols P 20,84,
RAF). De mem kaam, holpen troch har suster, mei in winkel yn stokfisk, jittik, bynjern, kanarjesied,
tsiis en mear fan soks troch de tiid. Se stoaryn 1665 (Bols Q 15,10-8-1665, RAF) (Meesters
yn Ned. Patr. 27 (1941) 85 en yn Kwartierstatenboek 1883-1983 (1983) op Gratama-Donker).
Sjoch oer syn Harnzer tiid as printer (sunt 1660) J.J. Kalma 1956b.
420. Oudaan syn fers hat de sprekkende titel "Graf-zuchten Over den Konst-eerenden, Konstkundigen,
en Konst-beminnenden Hero Galama, Vermaard en Keurzinlyk Boekdrukker, bin-
550
wumkes.nl

nen Harlingen ..." (yn: Oudaan, Poëzy (Amsterdam 1712) III471-473, eks. UBL 1173 Gil;
mei tank oan ir. G.L. Meesters foar de ferwizing); Dullaart sines stiet yn syn oersetting fan H. de
Perefixe, Historie van Hendrik de Groote (Harlingen 1680). Galama syn lof op GJ, te finen yn syn
drompelfers yn Uytgelesene Engelsche Boet-predikatien III (Bolsward 1661), is al meidield troch
Halbertsma 1827, 385. Halbertsma jout op it oanhelle plak ek it grêfskrift. Ik haw it oanhelle,
sa't Hendrik Rintjes it yn syn brief fan 29-4-1678 oan syn freon dr. Anthonius van Dale te Haarlem
fêstlein hat. Dy seit derby dat it fan Galama sels is (I 47b, UB UvA).
421. Fan Galama steane drompelfersen yn dizze útjeften, allegearre fan Fonteyne:
- Adr. Hasius, Konincklycke Leyd-Ster (1650);
- Sibylle van Griefhuysen en S.F. Eydelshemius, Hemelsche Troost-Bome (1651);
- D.I. Couper, Trom ps Af-geschoten Vlagge (1654; eks. 3179 H 7, KB).
422. Itbertejier 1630 fan Hendrik Rintjes jout Halbertsma 1827,378, dy't it út in han te kening hat (grif
ûnder de autograaf fan it gedicht foar Elisabeth Verniers, dy't Halbertsma yn besit hân hat neffens
syn eigendomsstimpel; no yn 512 Hs; PBF). It stjerjier blykt út in lykdicht fan A. Tymens op
Hendrik Rintjes, Zielen-sucht aan God (Leeuwarden 1698; yn 2534 TL; PBF).
423. It earste teken dat Hendrik Rintjes sels printe of printsje soe is fan 18-1-1655 yn syn albumfers
foar Sixtus Brunsvelt: "Zo hoop ik haast dat mijne pars zal gaan/ Tot onzen voordeel" (Album
Brunsvelt, Ltk 2174; UBL). Sjoch fierdere 10.3 op 1655.
424. Brief fan Hendrik Rintjes oan Anthonie van Dale te Haarlem fan 29-4-1678, dèr't er it ferstjerren
fan har freon Galama op 18-4-1678 yn meidielt (I 47b, UB UvA).
425. Oft it album noch bestiet, is net bekend. It wurdt net neamd yn Heesakkers/Thomassen
1986.
426. Klioos Kraam is samle troch Hendrik Rintjes, sa't er sels yn syn opdracht oan Gabbema skriuwt:
"Zo't wetteliik zy dit miin bedrijf, te weeten, dat deez' keur my toe komt ... ". Ik haw wol tocht
dat Gabbema it net-ûndertekene "Vertoog", dat de ynlieding op 'e blomlêzing is, skreaun hat,
mar dat is dochs fêst net sa. De stavering fan opdracht en "Vertoog", mei ferdûbeling fan konsonant
nei koarte lüden ("vergunnd", "will") en de dübele "ii" ynstee fan "ij" ("-Hik"; "tiid"; "griipen"),
is deselde as yn syn gedicht yn 'e bondel, mar oars as de stavering yn Gabbema syn bydragen.
Prof. Feitsma wiisde my op de oerienkomst mei Leupenius 1653.
427. Sjoch 10.3 op 1656.
428. Fan G Jacobs waard opnommen Gadeloos Bruylofislied. Psalm XLV(blss. 566-568). Fierders stie
der út Fryslân allinne noch wurkyn fan Gabbema en Hendrik Rintjes en mooglik wie ek de my
fierder ûnbekende A Leeuw in Fries, dy't in fers oan de rie fan de stêd Ljouwert bydroech.
429. Boogaard: oantekening E. Wassenbergh yn 81.1985.42. II51; Sweerts: Alle de gedichten (1697) 67-
68.
430. Galama liet Sweerts "verscheide friessche Verssen" léze {Alle de Gedichten (1697) 197).
431. Buten Sweerts dienen yn 1656 net, maryn 1657 al mei P. Dubbels, David Questiers, Catharina
Questiers, W. Schellincks en Francois Snellincx, allegearre meiwurkers oan de neamde Knipzang
(1654), in initiatyf fan Sweerts nei alle gedachten (Minderaa 1964). Bruno en Sweerts kinne
al yn 1654 gjin ûnbekenden foar elkoar west hawwe, want beide hienen se doe, lykas de measte
oaren dy't oan 'e Knipzang meiwurken, fersen yn De (koddige) Olipodrigo I, II (sjoch oer dy bondels,
AD. de Vries 1883, dy't Schellincks besprekt).
432. Galama syn drompelfersen steane yn: A Hildersam, Leere Van Vasten (1659), en yn: Uytgelesene
Engelsche Boet-Predikatien III (1661). Sjoch foar de skiednis fan Haringhouk syn printerij
noat 344.
433. Boogaard hat drompelfersen foar de nûmers (ik folgje Eggermont 1977) 1.1 (1657); 2.1 (1659); 6
(1659), 13 (1660) en 3 (1661) fan Haringhouk (Dat binne de boeken dy't yn 2.5.3 ûnder de nûmers
66, 68, 70, 72 en 76 neamd wurde). Foar Galama makke er ien yn Puick van Leiyen en Rosen
(1661). Boogaard sels hie dêr ek fersen yn, ûnder mear in stamboekfers foar D. van Steenbergen
út Inkhuzen, dat wol net printe west hawwe sil en dus wol net buten himsels om yn 'e blomlêzing
bedarre wêze kin.
434. It bertejier fan Wieringa is net bekend. Omdat er yn 1644 troude en yn 1646 foar 't earst as skoalmaster
yn Harns neamd wurdt, haw ik it mei it each ek op syn stjerjier (1704) op 1620 steld.
Sjoch foar de troudatum Thijssen-Schoute 1939,1 en foar de oanstelling as skoalmaster (sunt
1659 as subkonrektor fan 'e latynske skoalle) en it stjerjier GAH 329, 342 en 383.
551
wumkes.nl

435. Mei tank oan drs. J. Visser te Ljouwert foar help by de transkripsje. De brief sit yn 9056 Hs, PBF.
Yn 'e oersetting fan dr. P.H.N.G. Stehouwer te Snits yn in brief fan 12-11-1984:
Allervoortreffelijkste Heer,
Ik voelde mij door enorme vreugd vervuld, toen gisteravond
onze voorzanger mij namens U zeer beleefd groette en tegelijk zekere opmerkelijke
puntdichten overhandigde, die gij weliswaar merendeels mondeling voor mij had doorgenomen,
maar (die) ik nu deels in drukletters ingeprent, deels met het riet uitgeschreven,
onder groot genot doorlas. En bij deze stiet ik zowel op Uw zeer scherpe oordeel als op Uw
dichterlijke ader. Uit hoofde waarvan ik U, roemrucht man, gelukwens, en ik heb de grootste
dank dat U mij niet te gering hebt geacht om (aan mij) de resultaten van Uw hoogst
rijke geest te doen toekomen. U zult (me) echter wel vergiffenis schenken voor deze vrijheid
van mij, hetzij als nogal onbeschaamd, hetzij onvoorzichtig, dat ik hierbij aan Uw
fijngevoelig oog deze (bijgesloten) lelijke, te snel gemaakte verzen voorleg, waarmee ik
beoog die ruzie Ulieder te beslechten, teneinde dat ik Uw kunstzinnige geest en Uw hand
stimuleer tot iets van groter uitgangspunt en milder ontspanning.
Gegroet, zeer erudiete Heer.
In haast, te Bolsward Henricus N. Daventrius
13 november anno 1654 Dienaar van Gods woord in de
gemeente van Bolsward
Hier zien wij een hoofd, heilig voor velen, óók verfoeielijk
Een, dat de ene naar de Hel verwijst, de ander naar de Hemel.
Broeder is hij en vader voor dézen, maar moordenaar in 't oog van dié.
Bij de enen bestuurt hij 't geloof, bij dezen weer de ketterij.
Bij de een vreest, bij de ander verwerpt hij de toorn der Godheid,
Tegenover sommigen heeft hij strijd, tegenover anderen 't verbond der vrede lief.
Ze betwijfelen dan ook niet, als (onze) heilige vaarder op deze wind doorkoerst,
- En deze van ver, deze dichterbij - of de val zal nabij zijn.
Terwijl deze kwestie balanceert op een zo tweedrachtige weegschaal,
Moet ik geleerde Gabbama mijn oordeel zeggen?
't Voorteken heeft zijn naam! Krom-wel is krom, tevens goed.
In deze figuur heeft 't kromme goeds - en door goeds is kroms gemengd.
Noch keur ik goed, dat 't krom is, noch af dat 't goed is. Er blijft nu over,
Dat bij vonnis overeind blijft, oftewel neerstort die D.E.
436. Yn 'e oersetting fan dr. P.H.N.G. Stehouwer te Snits (brief fan 15-11-1984) is it fers fan Neuhusius
sa:
Hier zien wij een hoofd, voor de ganse wereld bewonderenswaardig,
Waarvoor vorsten, volkeren en de "Barbarije" verstomd staan.
Deze (man), broeder voor de vorsten, vader voor de volkeren,
Beteugelt als vijand het barbarendom, dat zich niet kan wreken, door de ware religie.
Dié is voor niemand bevreesd, dan de toorn der hoogste Godheid.
Nee, hij vreest niet, maar bereidt met het zwaard voor ieder de vrede.
Wie twijfelt er nog, als de overwinnaar voortgaat op déze heilige wind,
Of weldra zal de Lichtekooi uit Babyion vallen.
437. De elemintêre DTB-gegevens oer Hajonides al by Halbertsma 1827,375. De tiid fan syn rektorskip
blykt út GAB, 444 en 446. It earste stichtlike wurk dat er by Haringhouk útjoech, is foarsafier't
ik wit út 1658 (Schoneveld 1983, nr. 339; net by Eggermont 1977). Dat jiers waard er dûmny
te Beltsum.
438. Sjoch noat 344.
439. Hajonides, teologysk kandidaat en noch te Frjentsjer, skreau op 4-3-1654 as freon yn it album
fan Brunsvelt (Ltk 2174, UBL). Sjoch foar de genealogy fan Brunsvelt Meesters 1972. De meidieling
fan Groenendijk 1977, dat Brunsvelt mei syn heit The Godly Man's Ark fan Edw. Calamy
oersette, berêst neffens meidieling fan de auteur yn syn brief fan 15-4-1986 op in fersin: it wie net
de heit, mar de skoanheit. Ek Gabbema kin Brunsvelt mei GJ yn 'e kunde brocht hawwe. Dy
552
wumkes.nl

hie op 17-11-1654 yn Brunsvelt syn album skreaun. Op 29-5-1656 frege GJ him de groetenis oan
Brunsvelt (werom?) te dwaan (336,30). Dat is de iennichste kear dat Brunsvelt yn 'e brieven
neamd wurdt.
440. Yn Haringhouk syn útjefte fan Th. Taylor, Christi Overwinninge OverdeDraeck (1656), troch himsels
oerset, stiet in drompelfers fan S.B., dat foar Brunsvelt stean sil. De opdracht fan Haringhouk
is tekene op 17-1-1656, mar omt it fers (mei op 'e efterkant it portret fan Thaylor) net yn
alle eksimplaren foarkomt, soe it letter tafoege wêze kinne. Ik fûn it yn it eks. fan 'e VU, 3 C 411;
it sit net yn dat fan 'e PBF.
441. De dielnimmers oan dy byienkomst, dy't ferklearre hienen "dat sij't hielden met Brunsvelt en
Brakel (als of die alleen regt godsalige en ijverige Predikanten waren)" waard ek fan sein dat se
"veeltijts getoont hebben, datse weinig lust ende liefde hebben tot de openbare Catechisatien,
dewelke onder t' houden derselver dikwils geheel agter blijven, ende om ende door de Stad gaan
wandelen, ja waar van eenige getragt hebben zoo veel in haar was twist te rokkenen tusschen
onse Dienaren" (Hannelingen tsjerkerie Snits, argyfnr. 3 N H tsjerke Snits; mei tank oan S. ten
Hoeve foar de meidieling).
442. De befynlikens mei in sterk aksint fan leafde foar Jezus dy't Brunsvelt eigen is, blykt út
rigels as dizzen:
Nu giet Jesus in mijn hert
't Aanminnigh aanblik van zijn gloryrijke oogen.
En ik uit wedermin van zijne trouw bewoogen,
Blaak in een volle gloet van Jesus liefdevlam.
Ik tel hier Davids Volk en 't zaat van Abraham,
(Zoo talleloos als stof en sterren) de gemeente
Der eerstgeboorenen; hier prijk ik in gesteente
En gloorend'gout, en prael in mellikwit gewaat,-,
Door Jesus bloedtbron en zijn stroomen afgebaadt.
In eksimplaar fan De Liiksprake Van een Doode tot de Lewendige (Ljouwert, Hendrik Rintjes
1663) dêr't dit fragmint út komt, is op 'e UB te Gent (M 3979).
443. ASF 4429 (1646). Coops wie yn 1653 troud mei Rinske Abbes Hanenburgh. Dat wie grif in suster
fan de frou fan Phoceas Siersma, de broer fan Haringhouk syn frou. Hy waard advokaat te
Ljouwert (yn dy funksje stie er GJ yn 1660-1661 by yn syn proses tsjin de Bolserter magistraat)
en letter ek lid fan 'e froedskip dèr. Syn widdo troude yn 1680 mei Nicolaas Broersma, ek advokaat
te Ljouwert (meidieling W. Dolk). De biblioteken fan Coops en Broersma waarden yn 1686
te Ljouwert ferkocht (Opr. Haerl. Courant 18-7-1686). It drompelfers út 1659 stiet foar A Hildersam,
I^eere van vasten. De neamde latynske fersen binne eksimplaren fan op 'e PBF.
444. Romein; GAB 447; id. Al, 31-12-1665. It fers stiet yn: E. Reynolds, Israels gebedt.
445. Yn 1653 liet Meelcke Lasis Menno Symons syn Uyt-gangh: ofte bekeeringe by Philippus Sioerts
Boenia printsje (Tamminga 1962). By syn trouwen yn 1664 hjitte er "jongman", sa't Feitsma
1967b mei gans oare libbensbysûnderheden meidielt, sûnder dat it har slagge is om út te finen
wêr't er berne is of fan wa't er ien wie. Yn Bolsert wennen wol Lasen, dy't om 'e leeftyd syn heit
wêze koenen. Tamminga 1962,57 hat in küper Laes Jacobs (1614) neamd, ik soe ek wize wolle op
de skipper Laes Haytses, 32 jier âld yn 1641. broer fan Johannes Haytses, ek skipper, 40 jier (yn
prosesstikken Jan Harmens en Hans Pijters, Bols H 7). In Haytse Lases, ek skipper te Bolsert,
ferlear yn 1643 syn frou Doed Hanse dr., en hie in bern Doede yn it sande jier. Hy hie jild liend
fan Gerryt Laeses te Minnertsgea (Bols Q 7,22-8-1643; RAF). Om 'e leeftyd kin Haytse Lases, yn
1686 kastlein te Amsterdam, hast net deselde wêze (Beyma thoe Kingma 1820, RAF; meidieling
fan drs. S. van Tuinen te Hattum). In oare mooglikheid wiisde prof. Feitsma my op. Ik helje oan
wat se yn in brief fan 27-5-1989 skriuwt: "A de Vries (It Stimlân 18 yn Dronryp yn 1978) jûg my
út Wymbritseradiel Q2 un pear Laas x Aelcke († fwar 10-6-1606 yn Sânfirden); bern: de swannen
Schölte en Rienck, en de dochters Eelck en Renck. Eelck trouwde mei Meelcke Sickes. Un
soan Laas Meelckes ha ik net fûn, dy soe don de bern Meelcke, Eelck en Trijntie hôn ha moatte.
Meelcke Lasis (berne ± 1630?) bestie dus yn olie gefollen. Un Meltke Sic kis fon Wólsum wurdt
yn 1644 bwarger yn Bolsert. Yn Wymbritseradiel X9, f. 161,23-5-1654 is sprake fon Melcke Sic-
wumkes.nl
553

kes z. woonende in Oudega en Emcke Piersdhr. mijn echte huijsvr. En yn Wolsum brûkt Sicke
Neeltjes yn 1640 lôn, en ek Meelke Hotses. Yn ferbôn mei Meelcke Sickes kin don wer Sicke
Rinckeszn. nijsgjirrig wêze dy't yn 1581 bwarger yn Bolsert wurdt."
446. Van Putte 1978,93 jout biografyske ynformaasje. Omdat der yn deselde tiid mear lju fan deselde
namme yn Amsterdam wennen, is net sûnder ûndersyk út te meitsjen oft hy de Johan Boogaard
wie dy't yn 1675 om bloedskande fan it Nachtmiei útsletten waard (Evenhuis 1971,27). Wisser
lykje syn stjerdatum: 10-12-1679 NS (GAA, DTB-fysjes) en de feiling fan syn boeken, oankondige
yn de Opr. Haerl. Courant fan 19-12-1679. Syn wurkbestiet, foarsafier't my bekend is, út fersen
yn sammelbondels en drompeldichten.
Nettsjinsteande de oantsjutting mei "monsieur" yn GJ syn brieven oan Gabbema, neame
Haantjes 1929, 31 en Brouwer 1966 II 333 him noch altyd dûmny.
447. Den Boezem van den bedrukten, ellendigen, naakten, en verdreven VAUDOIS, Uitgestort in den Schoot
van den trouhertigen, en mildadigen NEDERLANDER, Op degelegentheit van de Erbarm-giflen, toegestaan
byhaarEd: Groot-Mogende, tegen den 5 September dezes Jaars 1655, yn Klioos Kraam (1656)
305-307.
448. GJ freget yn deselde brief dêr't er ferslach fan Boogaard syn besite yn docht, Gabbema om it
adres. Omgong fan Boogaard mei Gabbema fait ek ofte lieden út de ùnderwerpen fan fersen, te
sizzen dy foar Margareta de Heer en Th. Saeckma {Klioos Kraam (1656) 52, 344), en blykt út in
rymke fan Claes Pieters Hoeckstra dy't skriuwt dat er troch Gabbema noege waard en by him
Boogaard moete (Hoeckstra, De Hoeck, en Noordt-star der Poësy (Amsterdam (fingearre?),
1679.57). Yn in brief fan 10-7-1656 tanke Th. Saeckma Gabbema foar fersen fan Boogaard (yn
9056 Hs, PBF).
449. Boogaard syn drompelfersen steane yn:
XII. Uytgelesen Engelsche Boetpredicatien I (1657, Haringhouk; mist yn it iennichst bekende eksimplaar
yn iepenbier besit (Theol. Hegeskoalle Geref. Tsjerken, Kampen), mar hat dêr oan it
"catchword" te sjen wol yn sitten; wol yn werprintinge 1660, eks. PBF);
XII. Uytgelesene Engelsche Boet-Predikatien II (1659, Haringhouk);
A Hildersam, Leere van Vasten (1659, Haringhouk);
Uitgelesene Engelsche Boet-predikaten (1660, Haringhouk);
E. Reynolds, Israels Gebedt (1660, Haringhouk);
A Warwick, Puick van Leiyen en Rosen (1661, Galama).
450. Sjoch oer Rembrandt yn dit ferbân Visser 't Hooft 1956,71 en yn it algemien oer it fermidden ek
noch Wille 1926,22-37 en Evenhuis 1967,297-299.
451. Bruno moat GJ syn fers yn it album fan Galama sjoen hawwe, dêr't er sels op 2-10-1656 NS yn
Amsterdam yn skreau (FVA 1855,132). Sûnt jannewaris 1654, doe't Gabbema mei Bruno kontakt
socht, bleaunen se har libben lang befreone. Op 9,10,11 en 12 july 1663 dronk Bruno mei
Gabbema en oaren, by wa't ek Th. Saeckma en twa net by namme neamde dúmnys wienen,
op 'e Skuttersdoele te Ljouwert (OBW 854, GAL). Ien fan dy dûmnys wie faaks Fr. Elgersma,
omdat Gabbema en Bruno beide in drompelfers foar dy syn Prophetische duyve (1664) hawwe.
Yn syn earste brief fan 6-2-1654 NS skreau Bruno dat er net wist, wêr't Gabbema (nei't ik oannim:
yn Ljouwert) wenne. Miskien koenen se elkoar via Rochus Hofferus en Anthonie Clement
út Sieriksee, doe't Gabbema noch yn Leiden studearre (ferlykje Meertens 1943,366-367). Bruno
waard berne yn 1620 of 1621, net yn 1617 sa't de tradysje wol (Strengholt 1982a,65 en noat
6,82).
452. Sweerts syn fers op Margareta de Heer stiet, lykas guodden foar Gabbema, Galama, Hendrik
Rintjes, Adriaan Tymens en Vitus Ringers, yn syn Alle de gedichten (1697). Ek hy hold kontakt
mei Gabbema, sa't syn drompelfers foar De Friesche Lustgaarde (1686) fan Gabbema
bewust.
453. Dat it fers fan Oedsonius - lykas GJ syn ferfrysking - in kwatryn wie, blykt út de titel fan Gutberleth
syn fers. Eins is dat mear in reaksje op deselde gelegenheid (it toanen fan de poppe?) as
dat it oer Oedsonius syn gedicht giet. Dy liket der yn de léste rigels mar by sleept te wezen. It fers
is sa (Gutberleth, 1667, 303-304):
IN FEICONIS OEDSONII Eccl. Leovard. Tetrastichon Celsiss. D. Gubernatoris filia primogenitae
scriptum.
554
wumkes.nl

MArtia bella silent, non poscunt castra Wilhelmum,
Non hostem quo cum congrediatur habet.
Albertinae igitur bellum movet Me Diones
Praelia conferto & corpore miscet amans.
Non tarnen ulla cadunt confossa cadavera, nulli
Vita perit: surgunt corpora, vita datur.
Quumque duettantum Victoria poscat arena
Unus ut excedat, motdeat alter humum:
Hek redeunt plures; animus numero ardet adaucto
Utrique: & referunt gaudia nota domum.
Sic victor Guilielmus adest, spoliisque superbit
Ostentans instar Conjugis ipse suae.
Deerat adhuc, Jovae mystes bona verba ut ovanti
Diceret: hoc Feico praestitit Oedsonius.
454. Feico Oedsonius, sûnt 1635 dûmny te Ljouwert, lokwinske Gabbema yn 1649 mei in briefen in
(latynsk) fers doe't dy te Grins disputearre (yn 9056 Hs, PBF). Datseide die ek Tobias Gufberleth,
fan 1638 oant syn dea oan 'e latynske skoalle te Ljouwert ferbûn, earst as konrektor en
sûnt 1652 as rektor. Yn syn Poëmata (bis. 157) stiet in fers foar Oedsonius, datearre op 9-2-1644,
en noch ien sûnder datum (bis. 295). Op Gabbema komme der hiel wat fersen yn foar, mar GJ
wurdt net neamd. Likemin skynt dy yn syn album skreaun te hawwen, want dan hie W. Eekhoff,
dy't it sjoen hat, dat grif wol earne buorkundich makke. De "lijst van al de Namen en datums bij
zijn Levensschets in de Portefeuille der Stad", dy't Eekhoff neffens Van Rappard 1865, 109
makke hat, is op it GAL net te finen.
455. Catalogus librorum Feiconis Oedtsoni . . . ejusdumque filiorum ... Odolphi Feicama Icti,
& ... Gerardi Feicama Medici ... Leovardiae (1681); eks. Q 2206, BN Parys (mei tank oan dr.
B. van Selm te Leiden, dy't my op it bestean fan de katalogus wiisde).
456. It ûntbrekken fan oare houliksdichten op in promovearre brêgeman út 'e jierren 1654-1660 yn it
apparaat-J.J. Kalma fan printingen út Fryslân foar 1816 (FA) jout de trochslach. Dat apparaat
is fansels net folslein, want der is gans weiwurden, foaral oan planodrakken lykas dit ek ien is,
mar it iene argumint fersterket it oare en faaks mei Snits as plak fan útjefte ek meirekkene
wurde. De titel is: Slooter Bvrger Praatie Geholden op de Ordinaris Courantier-Beurs in de wanderinghe
de Bree-bregge, en dat over het ghewenste Houwlijck Van ... Dr. Henricus Mamminga
. .. Midtsgaders . . . Juffr. Wytske van Hoppers ... Op heden den 26. September 1658
door den Houwlijcks-bandt bevestight (PI 711, 95; PBF).
457. Halbertsma skreau: "Tot dus verre had GISBERT in zijne eenzaamheid gewroet in een onderwerp,
hetwelk sommigen voor onbelangrijk, anderen voor bespottelijk, de meesten voor onmogelijk
hielden: behalve JUNIUS had ook geen geleerde van enigen naam zich met hem bemoeid.
En ziet. daar zocht GABBEMA hem in zijne vergetelheid op ... ".
458. Sj. noat 384.
459. Sj. noat 385.
460. De ynhâld fan dizze noat is as op himsels steande ynvintarisaasje fan materiaal yn de Bylagen
opnommen (10.4).
461. Yn Tot de Iong-frovwen van Friesland (ed. Brouwer (1966) 20-21; ek 39-40).
462. Epkema 1824,424 hellet in foarbyld fan "slecht en recht" út Marnix oan, Dijkstra 1853,285 ferwiist
op gesach fan J.W. de Crane as earste nei Job 1: 1. Wadman 1967,64 tinkt oan ûntliening
oan Spieghel, Wumkes 1952, 115 oan it liet op Frans van Boolsweert út it Offer des Heeren. It
WNT jout noch wer oare fynplakken. Ekyn it Dútsk wie de útdrukking algemien. Opitz bygelyks
brûkte dy yn syn lof fan it lânlibben Zlatna (1623). It oanhelle gedicht op it symbolum hat
Junius - en fan him Gabbema wer - optekene as eigen taljochting fan GJ op "Riucht en
sliucht" yn de sprekwurden fan Burmania (ed. 1641, útjûn troch Feitsma 1956a). Yn de gearspraak
îanAnsck en Houck, bekend fan in útjefte út 1639, mar sa'n tritich jier earder ûntstien,
hjit it fan Booske Rieme (út Dait ohlde Freescke hardergesong ... ) dat hy "sliucht in riucht sijn
Liaef wol saan Jier lang" frijde (Brouwer/Hellinga 1935, 25).
De tsjinstridichheid mei wurk en wezen û.m. by Wadman 1967,64-65.
wumkes.nl
555

463. "Stant-fries" ofôflieding dêrfanyn tekst23 (37.13; ferlykje tekst 30; 62,16-18); tekst48.14(334,13)
en tekst 51 (349,25).
464. Meinsma 1983 Vtinkt dêroars oer; neffens him jout it Fragmentum neist "knap geve defmysjes,
in goeie ynfieling fan de ferhâlding fan lûd en skriftteken".
465. Eks. 81.1985.42, bis. 52 (Hs 575, PFB).
466. Itbinne 14,1 (tekst8;Ljeafde); 15-16(tekst9;Reo«?œ);21,24(tekst l2;Ljeafdegjealpe);23-24(tekst
13; Bert-sangh); 26,5-6 (tekst 15; Op de print); 26,8 (tekst 16; Minne-sinne); 29,2 (tekst 18; Ljeafke);
34 (tekst 27; Ynn' tuwl-wraegseljen); 49,1-18 (tekst 29; Nysch. Jolle); 56,7-22 (tekst 30; Reamer).
467. It begjin fan de ôa liket oan de hân fan it foarkommen yn 'e brieven frij krekt te datearjen. Ofsjoen
fan de net-datearre brief 1 (dy't ik op likernôch 1659 set; sj. 4.7.2.5), komt de ôa foar it earst
foar yn brief 14 fan 17-9-1655. Deearste, datearreóa yn oare teksten as de brieven stiet yn tekst
47, dy't fan 4-7-1655 is.
468. Yn 551, GAB.
469. Yn 'e oersetting fan Schrijvers 1980,35:
Begin niet als een episch dichter van weleer:
" 'k Zal Priaams heldenlot, en edele oorlog zingen".
Hoe gaat de galmer verder na zo'n opening?
Bergen gaan zwanger van . . . een miezerige muis.
470. Al dizze boeken (dy't net yn 'e literatuerlist opnommen binne as se fierders net mear oanhelle
wurde) is in eksimplaar fan op 'e PBF.
471. Sitearre neffens Meulenbroek 1984,65, dy't oerset: "Driewerf en meer nog zijn gelukkig wie door
onverbrekelijke band verbonden zijn en wier liefde zonder door onzalig gekrakeel te zijn verstoord
eerst eindigt met de laatste dag".
472. Der binne wol mear oerienkomsten as dy't ik hjir yn ferbân mei GJ's gedicht neamd haw. Neier
ûndersyk sil útmeitsje moatte yn hoefier't it giet om ynfloed fan Catullus of fan dy syn
foarbyld, Theokritus.
473. Neffens ed. Eisenhut, 108, dy't oerset: "Aber der fürstliche Sitz, der ganze Raum des Palastes/
Glänzt von schimmerndem Silber und blitzt von schwerem Golde,/ Elfenbein blinkt an den
Sesseln, es spiegeln die Tafelpokale:/ Herrlich der ganze Palast, er strahlt von den
fürstlichen Schätzen".
474. Sjoch foar list en fynplakken fan almenakken Breuker 1979a. Yn 'e rin fan 'e tiid rekke de wittenskip
dat de Bolserter wykmerk op sneon wie, út it ûnthâld. Sa koe Halbertsma tenearsten
oan Ljouwert tinke, dat ûnder Loadewyk Napoleon fan sneon op freed oergong (248 Hs, PBF).
Halbertsma 1840,150 neamt lykwols Bolsert wer.
475. Yn Steedh. argyf 265, RAF.
476. It fynjet is te finen yn 'e brulloftsdichten foar Hartesius Iepema en Idtkia ab Andringa (1636;
3288 G; PBF) en foar T. de Baardt en W. de Bootsma (1646, C 253; SBL).
477. Nei't dit kommentaar al skreaun wie, ferskynde Visser 1988b,54. Neffens him hat Tjerne trekken
fan 'e "aide, rüge boer" holden en is er tagelyk gol en oprjocht. Dat binne wy dus iens, mar
Visser sjocht Tjerne net as superieur, krektoarsom, hy lit lânhearre-en-dy superieur om him as
boer glimkje.
478. Ferlykje Den Heussen 1645,29:
Men ziet nu vele Boeren
Een staet als edel voeren;
Als twee in d' Echt vergaren/
En t'samen t'huysraedt varen/
Het huys moet kost lick zijn;
Den Inboel daer beneven/
'tMoet boven and're sweven/
Uytstekend' net en fijn.
479. Meidieling fan drs. L.P. Grijp (brief fan 24-11-1988).
556
wumkes.nl

480. Ed. Lee 1980,6, yn oersetting:
M. Tityrus, lying back beneath wide beechen cover,
You meditate the woodland Muse on slender oat;
We, though, are leaving the sweetfields and bounds of home.
481. De rigels 34-36 (ed. Haantjes/Kloeke 1929f,4,19) dogge tinken oan Ecl. 1, 33-35:
Du wiste immers wol/ hoe dat ick mey mijn Lammen/
In mey ws Schleppen Tzfis/ dir to ws graste Hammen
Jister ney Frenckier tægh/ .. .
Ek by Vergilius bringt Tityrus fee en tsiis nei stêd. Neier ûndersyk kin faaks mear klearrichheid
bringe oer de ynfloed fan Vergilius syn harderssang op Woutir in Tialle. Oant no ta waard it ferbàn
net synjalearre.
482. Visser moat gebrûk makke hawwe fan it eksimplaar 174 J19 op 'e KB (dat ek op mikrofysjes fan
IDC útjûn is), sa't oan it sidenûmer te sjen is dat er opjout. Dat eksimplaar is yn 'e alfaberyske
katalogus fan 'e KB op ca. 1640 datearre, mar ferliking fan itwurdfoarôfyn dit eksimplaar mei
dat fan de twadde printinge (1637) yn 212 D 23 (Toankeunstbiblioteek; Iepenbiere Biblioteek
Amsterdam) wiist út dat it neamde KB-eksimplaar ien fan de earste printinge wêze moat. Ik set
it dêrom op ca. 1636.
483. Sjoch de noaten 472 en 480.
484. Woutir in Tiaile en Ansck in Houck binne fan 1609. Yn 1639 waarden se op 'en nij útjûn.
485. Ek Halbertsma 1840,144 ("Dit voltooide meesterstuk is eigenlijk niets meer dan een breede noot
op twee regels uit de Friesche Tjerne") en Haantjes 1929,90-91 geane foarby oan de opmerklike
parallelly buten de pear rigels dy't oer Sjolle en Tetke geane, as se sizze dat Tjerne âlder is
as Sjolle.
486. Dat hat myby ferliking fan Minne-Beeckie 1645 en Zang-Prieeltjen 1649a bliken dien. De earste
301 fan de 328 bledsiden dy't it Zang-Prieeltjen telt, komme út it Minne-Beeckie. Dr. H.C. van
Bemmel dielde my yn syn brief fan 4-7-1987 mei dat him gjin fynplakken fan Cypriaens Minneklacht
buten útje'ten fan Kruis eigen wurk bekend wienen. It apparaat-Veldhuyzen jout it
fynplak yn it Minne Beekie net.
487. Wol komt it mei muzyk ek foar yn Den Gheestelycken Leevwercker, dat fan 1645 is. Jansen 1956,86,
dy't it Minne Beekie net sjoen hat sa't liket, kiest foar tekst 35 de wize út de Leevwercker. Dy wykt
of fan 'e muzyk út it Minne- Beeckie 1645. Neffens my past de wize út it Minne-Beeckie better by
GJ's tekst 35, want dêrneffens falie gjin lange noaten op ûnbeklamme wurdlidden, wat by de
Leevwercker wol it gefal is.
488. De gegevens binne yn earste ynstânsje basearre op Jansen 1956 en it apparaat-Veldhuyzen en
letter oanfolle mei ûndersyk fan de measte boekjes dy't as heechsten dêrút kamen. Dy't ik sels
sjoen haw, stiet de biblioteek by neamd, as it boekje teminsten al net yn 'e literatueriist (11.1)
opnommen wie. It Niev Liedt-Boeck haw ik rekkene te bestean út de trije dielen dy't yn it eksimplaar
op 'e KB by elkoar ynbûn binne (sj. de literatueriist yn 11.1 foar de gearstalling).
489. Yn 'e edysje-1639 (de earste) binne noch gjin fïif wizen deselden as by GJ.
490. Jansen 1956,147 datearret it boekje op 1657?, wat foar 't neist weromgiet op in oantekening foar
yn it eksimplaar op 'e KB, mar ik gean ôf op it jongst datearbere liet, in gedicht op 'e dea fan
M.H. Tromp.
491. Dat waard teminsten op 15-3-1653 fêststeld (Al, GAB). Mooglik moat de regeling, dy't ek jilde
foar de jiermerk op Sint Eal en foar de "omgangs offte jaerl. Meijemerct", wol sa begrepen
wurde dat foar 1653 de merk ek wolris op snein holden waard, as dat om 'e datum sa
útkaam.
492. Hjir sitearre neffens it hânskrift fan de lezing, holden op 15-11-1934 foar de Provinsiale Fryske
Underwiisrie. Stuiveling brûkte dêr deselde tekst foar as op 25-5-1932 foar de Krite Bûtenpost
fan it Aid Selskip (argyf FLMD, synj. 088.216.3.1.).
493. Aanmerkingen op G: Japicx Friesche Rymlerije, 248 Hs, bis, 56-57; PBF.
494. Yn syn eksimplaar fan 'e FR, 81.1985.42.
495. Brief oan E. Wassenbergh fan 30-10-1802, yn Hs 1326; PBF.
wumkes.nl
557

496. Yn 'eoersettingfanVondel(1642,marearstyn 'e achttjinde ieu publisearre) is dat (ed. Diferee I
492; ik kursivearje parallelle plakken):
De maen scheen. Ick sta en zie of ick yet anders dan stram zie: en d'oogen vernemen niet als
bare strant. Ick loop vast herwaert en derwaert zonder endt. Het gulle zant matte de
maeghdelycke voeten af. Middelerwyl den geheelen waterkant over Theseus schreeuwende,
zoo wedergalmden de holle steenrotsen op uwen naem, en de plaets riep zoo dickwils als
ick. De plaets scheen d'ellendige te willen helpen. Daer stont een bergh, op wiens kruin
hier en daer eenige ruighte stonden: nu wort de rots van mischende golven uitgekabbelt.
Ick stygh er op: myn yver gafme kracht: en aldus overmat ick, zoo verre myn gezicht reieken
kon de diepe zee. Daer na zagh ick (want ick diende my van de wreede winden) uw
zeilen van den noorden wint uitgespannen. Ick zagh het, of zeker my verbeeldende die gezien
te hebben, bestorfick, en wert kouder dan ys. Myn droefheit liet my niet lang bezwymen:
ick rys op, rys op, en roep Theseus, uit al myn keel. Waer vliet ghy? roep ick: schelmsche
Theseus, keer weder: wendt uw schip: het heeft noch zyn volle vracht niet. Al wat ick aen
myn stem te kort quam, voldeed ick met misbaer, en mengde myn kermen met slagen.
497. Prof. Miedema basearret him op in brief fan my fan 6-12-1983. Yn oerlis mei him haw ik myn
ynterpretaasje bekend makke yn in gearkomste fan it Nammekundich Wurkferbân fan de
Fryske Akademy op 17-12-1983, doe't hy in lezing hold oer "De fryske foarnammen yn Gysbert
Japiks syn dichtwurk" (publisearre yn Miedema 1986). In ferslach fan de meidieling yn it
Wurkferbân stiet yn it FD fan 19-12-1983 ("Fers fan Gysbert Japiks hat politike
eftergrûn").
498. ld. J5, ynv. 22-6-1646; RAF. Renicxa is likernôch yn 1640 berne: se is by it opmeitsjen fan de ynventaris
yn har sechste jier.
499. Yn 9056 Hs, PBF.
500. Uttreksel magistraatsresolúsjes Ljouwert fan N. Arnoldi, K37; GAL.
501. Ofskrift fan de brief fan A van Vierssen út namme fan Dep. St. yn EVC 98, RAF.
502. K37, GAL.
503. Net-datearre brief, fan fuort foar 1-12-1655, sa't oan it neiskrift te sjen is; yn EVC 98, RAF. Sjoch
oer de ferdieldheid yn Fryslân foar Cromwell oer ek it reisferslach fan Lieuwe van Aitzema op
22-3-1655 NS (yn Waterbolk 1970,106).
504. Drs. J. Visser te Ljouwert wie sa freonlik my te skriuwen wat hy derfan wist: "Oerbedriging fan it
steedhâlderskip yn Fryslân yn dy tiid haw ik nea wat lézen of heard. Mar Blok meldt al yn
NNBWI (1911) 1574 oer in besite fan W.F. oan de Ingelske pretendint Karel "II" te Aken yn
sept. 1654, dêr't De Witt lilk om wie. Miskien hat ek de ferheffing (mei in tal oare Nassaus) ta
ryksfoarst (bard yn 1654, mar datearre op 1652) de ferhâlding ûngeunstich beynfloede, lykas it
stribjen fan W.F. nei militêre befoardering, en sa't ik telefoanysk al sei, nei it luitenantsteedhâlderskip
yn Oerisel" (brief fan 9-9-1988).
505. Brief en fers fan Daventreus yn 9056 Hs, PBF.
506. Yn syn hânskrift: Aanmerkingen op G. Japicx Friesche Rymlerije, 248 Hs, bis. 67; PBF.
507. Yn 250 Hs, PBF. Yn 'e oersetting fan Götte 1980,339 is de rigel: "Nacht fliegt her und umfängt
mit dunklen Schwingen die Erde".
508. Yn 'e oersetting fan Lee 1980,56: "Where do your feet lead, Moeris? Like the road, to
town?"
509. Yn 'e oersetting fan Götte 1980,137-139: "Dido steht unselig in Brand; wild schwärmt in der
ganzen Stadt sie umher, gleichwie die pfeilgetroffene Hinde: arglos weidete die in Kretas Hainen;
da traf von fern sie einjagendes Hirt und Hess das geflügelte Eisen ahnungslos zurück; das
Tier flüchtet durch Kretas Wälder und Schluchten, ihm hängt der tödliche Pfeil von der
Flanke".
510. Yn 'e oersetting fan Götte 1980,305: "Der aber steht, wie unbewegt im Meere ein Felsen,/Wie im
Meere ein Fels beim Krachen donnernden Brandung".
511. Yn 'e oersetting fan Meulenbelt 1984,170: "Een man, rechtschapen en vast van principes, wordt
door de razernij van burgers die het kwade willen noch door het gelaat van een dreigend despoot
in zijn onwrikbare geest geschokt, noch door de zuiderstorm, onstuimig heerser van de
rusteloze zee, of de sterke hand van de bliksemende Jupiter: als scheurend het heelal ineenstort,
treft hem de puinval zonder schrik".
558
wumkes.nl

512. Net-datearre hânskrift, dat fan ca. 1793 is, omdat de skriuwer reagearret op it besprek fan Wassenbergh
1793 yn Vad. Letteroefeningen 1793,369 e.f.; yn argyf Beucker Andreae, ôfd. F,
GAL.
513. Ed. Goold 1967,48; yn oersetting: "There he perched himself apart upon a high mountain top.
where at his ease he could keep watch on every side".
514. Ed. Rösch 1983,10; yn oersetting: "Während die übrigen Wesen gebeugt zur Erde hin sehen./
gab er dem Menschen ein aufrecht Gesicht und hiess ihn den Himmel/ schauen, aufwärts den
Blick empor zu den Sternen erheben".
515. Untlieningen oan Houwelyck sitte foaral yn tekst 31 (Egge, Wyneringh in Goadsfrjuen): 67.23-30
(//ouwe(ycfcdl.3,8);67,28(id.4,93);71,13-14(id. 1,32) en 71,29-30 (id. 2,59). Epkema 1821.143-146
hat op de oerienkomst wiisd. Hy ferwiist nei de edysje fan Alle de wercken 1712. Ik neam ek noch
de opmerklike oerienkomst yn de rigel " 't Gong seft, hird, woest, stil hæg „In leeg" yn tekst 38
(84,15) mei de earste rigels fan it gedicht dêr't de Voor-reden fan Houwelyck 1625, dl. 6 mei beslút:
"Het gae my nu ghelijck het wil,/ Of hart, of sacht, of woest, of stil".
516. Yn syn brief fan 30-9-1806 oan E. Wassenbergh (yn Hs 1326, PBF).
517. It eksimplaar fan 1651 dêr't it berime Morgen Gebedt yn stiet is dat fan dr. S.J. Lenselink te Dordrecht.
It giet om in útjefte fan Cornelis de Leeuw te Amsterdam. It gedicht is nr. VIII tusken
VII, De Artijckelen des Christelicken Geloofs ... fan Jan Uytenhove en IX, Een kort Gebed voor de
Predicatie, ek fan Jan Uytenhove (meidieling fan dr. S.J. Lenselink yn brieven oan my fan 24-10
en 10-11-1988). De beide gedichten fan Uytenhove steane al sûnt de sechstjinde ieu yn Datheen.
De eksimplaren fan KB, UBL en SBL dy't Höweler/Matter 1985 neame en dy't ik neisjoen haw,
binne fan 1633,1634,1638,1639,1640,1642,1649,1650,1652,1656,1659,1660,1664,1666,1670,1672 en
1676. Yn dy léste (1D8; KB) stiet it berime Morgen Gebedt al.
518. Miskien hat GJ yn tekst 31 (72,9-18) it byld fan Goadsfrjuen dy't him in foarst fielt, ûntliend oan
Den Binckhorst, ed. Muller 1937, bls.75, r. 79-88 en bls.74, r. 41-46). De passaazjes lykje frijwat op
elkoar, mar it probleem is dat Van Borsselen en GJ beide op Du Bartas weromgeane.
Oare ûntlieningen út Den Binckhorst sitte yn tekst 67 (sj. 5.3.67.1.1.1,2).
519. Untliend oan de skripsje dy't er foar syn byfak Frysk oer spoaren fan Buchanan, Camphuysen
en klassiken yn 'e FH makke (Frysk RUL, 1988).
520. 'Wat zijt gij dan mijn God? ... Opperste ... , oneindig schone en oneindig sterke: ...
(yn 'e oersetting fan J.A. van Lieshout, Antwerpen 1955,3).
521. Rösch 1983,426. Yn oersetting: "Schlaf, du Ruhe der Wesen, o Schlaf, du freundlichste
Gottheit,/ Friede der Seele, den Kummer flieht, der Leiber, die hartes/ Tagwerk erschöpft hat,
labt und erfrischt zu neuem Beginn,".
522. Yn oersetting (mei tank oan B. Slofstra): "Sjoch, de nacht hat belies jûn, no glänzet Aurora fan
foaropgeand ljocht. Himel en grün poarperkleurjend en útbringend wat fan 't tsjuster sletten
wie. Mar och in nevelich net-witten berint ús herten en fan sûndewolkens bedobbe jout de geast
hast belies. Stean op, suverste Sinne, en jou de wrâld syn dei en slaan, ús nacht ferljochtsjend, it
skaad fan ús sùnde midstwa. Doch de gryslike kjeld teneat en spiel de grûn fan ús hert mei de
waarmte fan Jo fakkel".
523. Brief oan J.H. Halbertsma fan 24-4-1828 yn 6185 Hs, PBF.
524. Slofstra hat dêr yn syn doktoraalskripsje ek wol foarbylden fan fûn.
525. Evangelisches Kirchengesangbuch, Ausgabe für die Evangelisch-lutherischen Landeskirchen
Schleswig-Holstein-Lauenburg, Hamburg, Lübeck und Eutin. Hamburg 4 1955, nr. 356 (mei tank
oan dr. B. Smilde te Hurdegaryp, dy't my in kopy fan de tekst joech).
526. Sitearre neffens Van der Meer 1970,110, dy't as oersetting jout:
Gij, onze schutsheer, zie op ons,
dring hem terug die ons belaagt,
bestier uw knechten naar uw wil
die gij gekocht hebt met uw bloed.
527. Ta dizze karakteristyk kaam J.D. Ankringa, nei't er yn 1843 in skôging jûn hie oer de berimingen
fan Datheen, Marnix, Vondel, Camphuysen en GJ, en yn it bysûnder de beriming fan Laus
en GJ mei de tekst fan 'e Steatebibel ferlike hie (not. 7-12-1843 FG; argyf FG, synj. C 10).
528. Kalma 1938,138 neamt it "op in pear nei de munsterlikste rigel út de hie\e Rymlerye", A Wassen-
wumkes.nl
559

ergh 1841,78 fynt it "bijzonder fraai": "Gysbert Jacobs doet mij denken aan het
TOXixpXolaßo'.o öaXáooTjç van Homerus, en ik weet niet, wien ik meer bewonderen moet". Ik
haw my ôffrege oft Homerus syn formulearring faaks om skilderjen mei lûd en beweging bekend
stien hat, mar as dat al sa west hat, no is er dat yn alle gefallen net spesiaal mear. Wol fait
der op it adjektyf in spondeus en is de hiele rigel (Mas 1,34: de pryster gong swijende it strân lans
fan de heftich rûzjende see) wol skildereftich (meidieling fan mefr. dr. P.H.N.G. Stehouwer
te Snits).
529. E.G.A Galama syn stelling 6 by syn proefskrift (1941), "Men kan Gysbert Japiks' "Friesche
Herder" ... inderdaad als een besletten wirck ... beschouwen", giet neffens in brief fan 31-
12-1983 oan my werom op in doktoraalskripsje foar G. Gosses. Prof. Galama koe doedestiids
de skripsje net fine, mar skriuwt "wichtige saken stienen der net yn, leau ik".
530. Yn syn hânskriftffirtoriö vitae, meidield troch T.J. Veen, Recht en Nut. Studiën over en naar aanleiding
van Ulrik Huber (1636-1637). Zwolle 1976,250.
531. Yn 'e oersetting fan Rösch 1983: "endlich in Haaren grau, und struppig der eisige Winter". Ek it
oare plak by Ovidius dêr't de winter personifiearre wurdt (wat Pers net neamt), is mar koart
(Met. 15,212-213, yn 'e oersetting fan Rösch 1983: "Dann kommt zitternden Schrittens der
greise, struppige Winter, ganz seiner Haare beraubt oder weiss, wo ihm Haare geblieben"),
Sjoch foar inkelde bysûnderheden oer de literêre en ikonografyske tradysje fan de personifiearre
winter Gelderblom 1981.
532. De tekst fan Erasmus is yn 'e oersetting fan Sobry 1936,96:
"P. Hij had een puntvormigen kop, en dungezaaid haar, 't was zelfs slordig en ongekamd,
vol afschilfering en neten; huiduitslag had zijn schedel grootendeels bloot gelegd; hij had
scheeve oogen, een stompneus met neusgaten die naar boven gapen, een gezicht zol (lês:
vol) zomersproeten, rotte tanden, een hakkelende tong, een schurftige kin, een bult ontsierde
zijn schouders; hij had een uitstekend buikje, en kromme beenen.
M. 't Is een Thersites dien ge me daar beschrijft!
P. Men zegt zelfs dat hij maar één oor had!
M. Hij had er misschien een in den oorlog verloren?
P. Integendeel; in vredestijd".
533. Yn in net-publisearre lezing ("Oer de Hollânske fersen fan Gysbert Japicx") foar it Literêrhistoarysk
Wurkferbân fan de Fryske Akademy hat prof. dr. E.G.A. Galama op 2-11-1957 neffens
it ferslach sein: "Hat G.J. tige ûnder ynfloed stien fan Spieghel, sa't Joast Halbertsma mient
yn Hulde II? Hy wol dat biwize út 'e oerienkomst yn wurdkar en wurdskikking. De Personele
Vertôninge docht ús hast wer mear tinken oan Huygens (yn syn Costelick Mal) as oan Spieghel.
Ek fan Hooft en Vondel binne ynfloeden oan to wizen". It is net dúdlik oft de léste sin wol op de
Personele vertôninge slacht. De sprekker koe yn 1983 de tekst fan syn lezing net weromfine (meidieling
yn in brief fan 29-7-1983 oan my). Visser 1967c,48 hat it sûnder neier oantsjutting oer ynfloed
fan Van der Veen.
534. Rruseman 1893,294 neamt as útjeften fan GJ "Rymelerij" en "De vierjaargetijden". In boarne
jout er net, mar hy liket him te basearjen op Arrenberg. Yn de Naamlijst fan Arrenberg komt lykwols
net ien fan beiden foar, en fierders ha 'k ek gjin oanwizings fùn dat de Personele vertôninge
ear't dy yn Klioos Kraam útkaam, earne oars publisearre is.
535. Schenkeveld-van der Dussen 1984,84 neamt in foarbyld fan Vondel (Klaghte Op den ondergangk
der Rijkstede Aken, Klioos Kraam 1656,265-267). Seis fan de fyftjin Donne-oersettingen fan Huygens
dy't Tesselschade yn 1634 yn hânskrift krige, binne foarsafier bekend foar 't earst publisearre
yn Klioos Kraam 1657,360-365, tagelyk mei it opdrachtfers oan Tesselschade (321-322;
meidieling prof. dr. L. Strengholt yn syn brief fan 15-2-1985).
536. Halbertsma 1824,20 hat neifolging fan Vergilius yn de To-hæcke fan tekst 42 oanwiisd. Muller
1925,83 neamt in foarbyld fan Ph. von Zesen; ferlykje ek Maximilianus 1968,56 en Page
1920,239. Sjoch oer rigel 195,20 út tekst 46.37: 5.3.45.3 en noat 528.
537. Wol fûn ik by Vondel en ek yn Klioos Kraam foarbylden fan in dûbelde ôfsluting, besteande út
twa rymjende fersrigels.
538. In dúdlik foarbyld fan it finen fan stof mei help fan loei liket my tekst 27 ta (bis. 33). De earste rigels
skine ex definitione fûn te wezen, de twadde seis ex similibus (cf. foar de loei Dyck
1966,40 e.f).
560
wumkes.nl

10. Bylagen
10.1 Publikaasjes fan P.C. Geestdorp
(by noat 352)
Fan Geestdorp haw ik oan wurk sjoen of neamd fûn:
1627
- Desid. Erasmi Colloquium Proci et Puellae. Dat is; Een Bespreek oft Vryage, tusschen een Vryer ende Vryster,
handelende van den Echten-Staet. Vvt het Latijnsch vertaelt, ende in Duytschen Rijme, Poetischer
wijse, nae de Roodenburghsche stijl, voorgestelt (Leeuwarden, Claude Fonteyne; Stedsbiblioteek
Haarlem).
1629
- s'Hertogen-bosch over-weldight. Dat is Een korteBeschrijvinge van destrijdtbare Overwinningedes machtigen
ende schier on-vvinnelijcke Stadt 'sHertogen-bosch; vvelcke Overwinninge hier wort verklaert, van de
Belegeringe, ende wat daer-en-tusschen gebeurt is, soo in 't Leger voor de sehe Stadt, als in andere Plaetsen,
de Velu, Amersfoort, ende Wesel: Voorts, wat dese Overwinninge gewrocht heeft, ende behoortte wereken;
Wt liefde des Vader-landts / tot 's Naesten stichtinge / ende ter eere Gods / Poëtischer wijse voor-gestelt;
Ende Aen de Hoog-geboorne, Door-luchtige Vorstinne, Me-Vrouwe Sophia Hedewich . .. Toe-geeygent
. . . Psalm. 127 vers. 1. (Leeuwarden, Claude Fonteyne; KB)
Ek ferskynd yn itselde jier yn de sammelbondel: Lof-Dichten/ Ter Eeren den Doorluchtighsten
Vorst Frederic Henric Prince van Orange, &c. Over De twee Voortreffelijcke Victoryen der sterke
Steden Wesel, Ende het on-winbaer geachte 'sHertogen-bosch: Vervatende Een verhael van't ghepasseerde
zedert't optrecken der Prince van Orange, tottet veroveren van 'sHertogen-bosch (Amsterdam,
Jacob Pietersz Wachter, mei bydragen fan ùnder mear V. Rijckelsma, Jan van (der) Veen,
Petrus Baert, Zacharias Heyns, G.I. Q(uintius), Vondel en Revius; KB).
1631
- [Hemels meycrans]
Gjin eksimplaar fan bekend; neamd yn Betellingsordonnânsjes Steaten fan Fryslân op 30-6-1631;
Geestdorp krige foar de dedikaasje 18 c.g. (Steaten Gf 50. 16; RAF).
1632
- Friessche Mey-Krans; gestoffeert met dor Hoy /'vol aff-ghemaeyde Bloemen /'in-gheleydt met 'sDoodtsverderffelijcke
Vruchten / ende 't samen ghewonden met het bloedt-roode Snoer der Straffen Godts. Opghehangen
over den truyrighen (doch Zeegbaren) Krijghs-Rey van alle Ver-eenighde Nederlandtsche
Provinciën; beklagende den ... Dood. Van . . . Ernest Casimir ... In syn yverige Dienst voor't Vaderlandt
/ door een Vyandtlijcke Koegel uyt Ruer-monde, ontijdelijck neer-geveldt /den 25. Mey /1632.
Esai. 40. Vers. 6.
As blêdfolling efteryn: In-tochts Klinck-Dicht; Op het in-brenghen des Dooden Lichaems van Sijn Ghenade
Graeff Ernest Casimyr, tot Leevvarden (Leeuwarden, Claude Fonteyne, kopy op PBF; in orizjineel
eksimplaar is bewarre yn de Stedsbiblioteek fan Haarlem).
- Tryumph-Klinck-Dicht, Wt-schallende D. Ripperti Sixti Geestelijcke Tryumphe der Kinderen Godts,
&c.
- Aen-prijsend' In-houdt, Op D. Ripperti Sixti Geestelijcke Tryumphe der Kinderen Godts, ende op deAffbeeldinghe
van syn Persoon
Beide yn: Rippertus Sixti, Geestelycke Tryumphe Der Kinderen Godts ... (Leeuwarden, Claude
Fonteyne, PBF).
wumkes.nl
561

1633
- Tranen Davids over de doodt ende begraeffenis Abners gepast tot een lijckpredicatie over de doodt van Ernest
Casimir, grave tot Nassau, gehouden binnen Leeuwarden. Anno 1633.
Gjin eksimplaar fan sjoen; titel neffens in krante- artikel fan A. Hallema yn LC 6-6-1932 (mei tank
oan mefr. S. Mijjer-Hallema te Grins foar har ynljochtings).
- Wt-Vaerts Eer-Dicht Op de Aff-beelding der Begraeffenisse Van ... Em est Casimyr .. . (yn: Afbeeldinghe
der ghedenck-weerdighe / heerlijcke / ende treur-statighe // Wt-vaert ... ter eeren
van ... Emest Casimyr (Leeuwarden, Claude Fonteyne; SBL)).
1640
- Op de Doodt van Sijn Exellentie Henric Casimier ...
Gjin eksimplaar oars fan bekend; neamd yn H. van Harinxma, Eer-gedicht op het afsterven
... van ... Hendrick graeff tot Nassau &c (plano; Leeuwarden 1641, Claude Fonteyne,
PBF).
Werprinte yn: Klioos Kraam (1656) 35-38.
- Klachte Van de Doorluchtige Vorstin Sophia Hedwigh, Hertogin van Brunswijck, Over de bejegening des
Vorstélijcken Lijcks van sijn Excellentie. Henrick Kasimier . ..
Gjin eksimplaar fan bekend; werprinte yn Klioos Kraam (1656) 358-361.
1644
- Op de Verclaringhe Van der Duytsche Catechismus eerste Vraghe ende Antwoord; In't Licht ghegheven,
door Rippertus Sixti; Zang: Wijse van den 58. Psalm (yn: Rippertus Sixti, Troost-Rijcke Fonteyne der
Zalicheyt: ... (Leeuwarden, Claude Fonteyne, PBF)).
-Aen mijn Heer P.C. Hoofi
Brief op rym, tekene 20-4-1644; hânskrift, ynbûn yn in eksimplaar fan Hoofts wurk (meidieling fan
dr. P. Tuynman, Amsterdam, dy't my in kopy stjoerde).
ca. 1645
- Op het Huwelijck Van den Heer Benedictus van Velsen En juffrouw Sophia van Roorda
Gjin eksimplaar fan bekend; werprinte yn Klioos Kraam (1656) 200-202.
10.2 Datearre lokalisaasje fan F. Junius F.F. fan 1642
oant 1654
(by noat 394)
Yn dit oersjoch is de NS oanholden. Brieven út Ingelân, datearre yn it tiidrek tusken
1-1 oant 25-3, binne net allinne tsien dagen, mar boppedat in jier letter datearre.
Dr. J. Kerling te Alphen o.d. Ryn wie sa freonlik my syn oersjoch fan alle brieven fan
en oan Junius te stjoeren. Oan him tankje ik de opjefte fan Junius syn brieven oan
Arnoldi en Seiden; de oare brieven wurde as it net oars opjûn is, bewarre yn 'e
UBA.
Arundel
Utrecht
Utrecht
Den Haach
Den Haach
Antwerpen
Alkmaar
Den Haach
Den Haach
562
15-2-1642
5-4-1642
12-9-1643
14-3-1644
july 1644 b
1644 c
tusken 1644 en 1649 d
12-4-1645
21-3-1646 e
wumkes.nl
brief J. oan E. Vossius-Junius*
brief J. oan Brunaeus
brief J. oan Smetius
brief J. oan Ravius
brief J. oan Junius F.N.

Ingelân
(Londen?)
Londen
Londen
Ingelân
(Londen?)
Londen
Londen
Londen
Londen
Londen
Amsterdam
Amsterdam
Amsterdam
Amsterdam
Amsterdam
Dútslân
(Frankfurt,
Heidelberg)
Amsterdam
Amsterdam
Amsterdam?
Amsterdam
Amsterdam
Amsterdam
Noaten
ein 1648 of earder/begjin
of langer
29-1-1649 8
29-4-1650
8 en 29-5-1650"
6-9-1650
16-9-1650
13-7-1651
31-7-1651 J
10-8-1651
20-10 1651
novimber 1651
7-12-1651
24-5-1652
8-7-1652
in hoart yn 1653 m
9-12-1653
19-12-1653"
jann. 1654°
maart en april 1654 p
8-5-1654
12-11-1654
1649 oantjuly 1649
brief J. oan I. Vossius
brief J. oan Junius F.N.
brief J. oan Junius F.N.
brief J. oan Junius F.N.
brief J. oan Ussher'
brief J. oan Alb. Arnoldi
brief J. oan Junius F.N.
brief J. oan Gronovius
brief J. oan J. Greaves 1
brief J. oan J. Seiden
brief J. oan I. Vossius
brief J. oan Seiden
brief J. oan I. Vossius
N.B. De data fan 'e brieven dy't yn dizze noaten oanhelle wurde, haw ik net op ien
tiidrekkening brocht.
a. Ms Harl 7012, British Museum, Londen.
b. Datearring fan syn Paraenesis Missa Alberico de Vere, Comiti Oxoniensi (Timmer 1957,143).
c. Brief 1656 oan W. Dugdale (Timmer 1957. 143).
d. F.C.H. Weijtens, De Arundel-Collectie. Commencement de la fin Amersfoort 1655. Utrecht (RA)
1971 (mei tank oan dr. Kerling foar de ferwizing). In neiere datearring liket net mooglik, omdat
de grevin fan Arundel "in Alkmaar merkwaardig genoeg geen sporen heeft nagelaten" (meidieling
mr. J.H. Rombach, argyftsjinst gemeente Alkmaar, fan 29-4-1986).
e. Brief fan G.J. Vossius oan Junius yn Den Haach "ten huyse van Juffrouw de Bruyn"
(Timmer 1957,143).
f. De datearring fan it begjin fan Junius syn ferbliuw yn Ingelân yn dizze tiid is basearre op de
meidieling dêr't er syn brief fan 29-1-1649 NS oan I. Vossius meibegjint: "Post meum ex septentrionalibus
Britanniae Tractibus reditum" (brief I 896, UB UvA). Op dat stuit is er by Joh. Pricaeus
yn Londen yn 'e hûs. Hy skriuwt ek dat er nei D'Ewes ta sil. Ferlykje ek de brief fan Simonds
d'Ewes fan 4-7-1649 oan Smetius yn Nijmegen: "Again and already about half a year the
very learned F. Junius has stayed in my house" (Timmer 1957,143, dy't Haantjes 1929,254 syn
datearring fan de brief op 23-1-1648 ferbetteret).
g. Junius datearret de brief: "Anno 1649. 19 Jan. st. vet.". As er de ingelske tiidrekken oanholden
hawwe soe, wie dat 19-1-1650 NS, mar út 'e briefis ofte lieden dat er de kontinintale styl brûkt.
Hy freget Isaac nammentlik oft er syn âlden de groetenis dwaan wol, en Isaac syn heit stoar yn
maart 1649.
wumkes.nl
563

h. Brieven fan Dodsworth oan Dugdale (Timmer 1957,143).
i. Ms J 155, Bodleian Library, Oxford.
j. Ynskripsje Junius yn album Christoph Arnold (F J.M. Blom, Christoph and Andreas Arnold and
England (1981) 24; meidieling dr. R.H. Bremmer jr.).
k. Brief Gronovius oan Heinsius: hat heard dat Junius "nuper" te Amsterdam kommen is (Timmer
1957,143).
1. De Crane 1837, 105.
m. Brief fan Junius oan Seiden fan 8-5-1654 (Timmer 1957,143); brief fan Junius oan syn útjouwer
fan 13-2-1665 (UBA, M 80): "Also in Anno 1653 mij een goede wijle tijds in Duytschland onthield"
(sj. Van der Velde 1961,135 en Kerling 1984,41). Heidelberg: De Crane 1837,105.
n. Hyde oan Middleton (nr. 1576): "Has spoken at large to the King about Middleton's desire that
the King should write a Latin letter to Mr. Junius of Amsterdam; but the King says it is by no
means fit for him to do it, for these reason: - He has been pressed by many to write to some of the
clergy there, who whish well as they present, to his service, but has always declined, because the
States would regard it as an endeavour to work upon the people without them, and [284] would
have a juster pretence than they have yet had, for disrespect towards him. And secondly, if it
were once known that the King had written to one Minister, another would not be his friend
without a letter too, and it would be difficult to write such a letter as would not displease as
many and as good men as it would satisfy. Therefore this person is to be assured of the King's
notice of his good affection of his attention to reward when his condition improves. and pays all
other things which Middleton thinks reasonable {Calendar of Clarendon State papers II
Oxford 1869,285).
Junius wie sa't liket wer (remonstrantsk?) dûmny wurden, lykas earder yn 1620 te
Hillegaarsberg.
o. Hyde oan Nicholas (2-1-1654, nr. 1634): "Middleton desires a letter from the King to Mr. Junius,
a minister in Holland, but the King is unwilling to do it; he has often been importuned by Massey
and that senseless view to those ministers, but they could never yet obtain it; but Nicholas
may say anything he thinks fit to Junius in the King's name" (Calendar of Clarendon State Papers
III 206).
Hyde oan Middleton (2-1-1654, nr. 1635): "Nicholas is to say to Mr. Junius what Middleton
wished" (id. III 295).
Hyde oan Nicholas (23-1-1654, nr. 1679): "if Nicholas thinks it fit the King should write to Junius,
he must sent a draught of a letter" (id. III 304).
Nicholas is sir Edward Nicholas; Hyde sir Edward Hyde, letter Earl of Clarendon; Middleton
generaal John Middleton, dan yn Skotlân.
p. Brief fan J.G. Graevius oan Gronovius, 29-4-1654 (F.F. Blok, Contributions to the history oflsaac
Vossius's library, Amsterdam 1974,28).
10.3 Oersjoch fan wurksumheden fan S.A. Gabbema fan
1647 oant 1663
(by noat 409)
Yn dit oersjoch giet it my net om folsleinens, mar om de kennis fan soarten en tiden
fan wurksumheden en dêr ûntbrekt spitigernôch noch al wat oan. Neier ûndersyk,
dat foar myn doel tefolle tiid nimme soe, kin faaks mear klearrichheid jaan oer
de opkomst fan Gabbema syn (taal)histoaryske stúdzje.
1647
- Aldst bekende gedicht, publisearre yn syn bondel leafdesfersen Geplengde Venus Tranen over't rampzalig
om-komen van de Albuigende schoonheid van Adoon (Groningen 1649).
564
wumkes.nl

1649
- Sjoch 1647.
- Promoasjefers yn argaïsearjend Frysk en mei de sinspreuk Slioechtyn Rioecht yn "e disputaasje fan
Otto Swalue (foar 't earst publisearre troch Wumkes 1929b; as 1649B yn Feitsma 1956b,64).
1651
- Het Hooghe-Lied "ontgonnen en meest voltooyt" (neffens Opdracht yn dat boek yn "eenige
daagen").
1652
- 28-2 NS: G. van Zijll te Utrecht hat heard dat Gabbema dwaande is mei "eenige probates Authores
te Commenteeren als Plautus en Andere«"; wol dy wol útjaan (9056 Hs, PBF).
- 3-3 NS: G. van Zijll wol syn edysje fan Petronius' Satyricon wol útjaan en ek syn Nederduytsche poemata
(9056 Hs, PBF).
- Wurket foar 't neist al oan syn Kusjes foar Leonora (sjoch syn fers foar A.A barones thoe Schwartzenbergh
yn Het Hooghe-Lied).
- 1-7 NS: Is dwaande mei in útjefte fan Catullus, Tibullus en Propertius (brief Van Zijll, 9056
Hs, PBF).
1653
-9-1: Riedshear Gualterus H. Gualteri is stoarn (EVC 69. RAF); Gabbema jout Lyk-Tranen op him
út (Pfl 7474, KB Den Haach).
-15-1 NS: Van Zijll tanket foar de earste kopij fan Tibullus, mar moat langer as seisjiermoanjeear't
it boek ôf is (9056 Hs, PBF).
- Ca. july: Gabbema stjoert Sibylle van Griethuysen fersen; se antwurdet in healjier letter, 1-2-1654
(9056 Hs, PBF).
-2-11 NS: Van Zijll stjoert Gabbema presinteksimplaren fan de Petronius-útjefte (sj. 3-3-1652).
-30-11 NS: Van Zijll stjoert him op syn fersyk Heda et Beka, Historia Ultraiectinæ cum notisBuchelij;
Gabbema hat ek frege nei de wapens yn it teologysk auditoarium te Utrecht (9056 Hs, PBF).
1654
- 6-2 NS: H. Bruno te Hoarn tanket omgeand foar in briefen "bygaende gifte", grif fersen; hat no gjin
tiid, mar sil ynkoarten Gabbema, (Tobias) Gutberleth en (Theodorus) Saeckma wurk fan him
stjoere; wit net wèr't Gabbema (yn Ljouwert?) wennet (9056 Hs, PBF).
- 8-2 NS: Van Zijll wol traktaatsje De vitijs sermonis (fan GJ. Vossius?) wol printsje (9056 Hs,
PBF).
- 16-2 NS: Bruno stjoert pak fersen foar "respective Heeren"; sjocht út nei Gabbema syn Nederduytsche
Poesie; is sels dwaande mei psalmberiming (9056 Hs, PBF).
- 27-2 NS: Gabbema hat skreaun oan domhear Lamswaerde te Utrecht (brief Van Zijll. 9056
Hs. PBF).
- 2-6 NS: Van Zijll biedt wurk fan Joannes Schefferus oan (De militia navali veterum (oer de skipfeart
by Griken en Romeinen), en De rebus Sueo-Gothicis) (9056 Hs, PBF).
- 2-6 NS Bruno stjoert fersen foar AP. van Jongestal. Saeckma. Gutberleth en (Gysbertus van) Vierssen;
wol wol fersen meitsje op wurk fan Gabbema, mar is it kwytrekke en freget om in nij eksimplaar;
freget hoefolle romte der foar syn (latynske of nederlânske) fersen byBasia fan Gabbema oer
is (Gabbema hat him sa't liket foarslein in soarte fan mienskiplike útjefte te meitsjen, sa't er dat
justjes letter GJ dwaan soe mei it Hooghe-Lied) (9056 Hs, PBF).
-9-11: Sibylle van Griethuysen makket in gedicht op Het Hooghe-Lied (9056 Hs, PBF).
- 11-11: Gabbema moetet GJ by Margaretha de Heer (4.7.2.5). makket Dankrym op har wurk
(PBF).
- 19-11: Is dwaande mei "histoarie-ferssen fenne âde FRIESNE wetterbruwze nei Ingellân"; GJ
stjoert fers op Het Hooghe-Lied (325,26-27).
- 15-12: Skriuwt (ned.) fers yn album Sixtus Brunsvelt (Ltk 2174, UBL).
wumkes.nl
565

1655
- 17-1: GJstjoert fers opMinne-dighten fan Gabbema; Gabbema hat him útsteld in útjefte te meitsjen
fan syn Hooghe-Lied en GJ syn psalmberimingen (327,7-107).
- 8-3 NS: Van Zijll sil mei De vitijs sermonis (sj. 8-2-1654) begjinne te printsjen (9056 Hs, PBF).
- 22-4 NS: Van Zijll biedt nije útjeften oan, ûnder mear fan H. Grotius, Historici Gotthorum, Vandalorum
et Longobardorum, dy't Gabbema ek keapet (2-6-1655 NS stjoerd; 9056 Hs, PBF).
- 2-6 NS: Van Zijll moannet fan no ôf oan kear op kear om kopij foar Catullus (1656 acht kear, 1657
alve kear, 1658 tsien kear) (9056 Hs, PBF).
- Gabbema is neffens GJ's gedicht op it "eerste prieuw-druwcksille" fan Hendrik Rintjes (tekst 44;
91,21-30) dwaande mei it skriuwen fan in skiednis fan Fryslân. Hoewol't fan Hendrik Rintjes neffens
it apparaat-Kalma op printingen út Fryslân earst út 1656 útjeften bekend binne, wie er yn 1655
al selsstannich printer. Op 26-4-1655 waard nammentlik in weesjonge by him besteld om it fak te
learen (OBW 25, GAL). It fers sil dêrom wol yn 1655 skreaun wêze. Sjoch ek noat 422.
1656
- Skriuwt in fers yn it album fan Hero Galama (FVA 1855,132), jout Galama syn album mei (336,24-
26) op reis nei Hollân, dêr't ûnder mear Hieronymus Sweerts (Alle de gedichten, 1697,68, sjoch ek
197,257) deryn skriuwt; Sweerts makket 22-9 NS it fers Beden foar Gabbema, dêr't er him yn freget
dat er de Kusjes net wei dwaan sil en oft hy (Sweerts) it Hooghe-Lied sjen mei (9056 Hs, PBF).
- Draacht fersen by ta Klioos Kraam (1656), allegearre - op ien nei dat ik net datearje kin (op it portret
fan Saeckma) - al foar 1656 yn plano útjún. Klioos Kraam moat nei 2-6 NS ferskynd wêze, omdat
doe de brân te Aken wie, dêr't fan Vondel in fers yn plano op útkaam (M. Spies (red.), Historische
Letterkunde (1984) 84), dat yn Klioos Kraam 1656 (bis. 265) opnommen waard.
- 26-7: GJ: "hoe mei't muwlck wezze, dat jon E. so hoasck belauwggjende, so loam uwt-wircket my to
schrieuwen?" (337,4-6).
- 12-9 NS: Van Zijll: "ick denck dickwils soude Gabbema wel doot syn, dat ick op geene brieven antwoort
crijgen" (9056 Hs, PBF).
- 5 [-9]: Skriuwt oan syn "Cousijn" (dat is Van Zijll): "Ik ben een geruymen tyd bezigh geweest in't
verzaamelen en uyt schrijven van geleerde brieven, doorlugtige mannen, zoo an als van Friesen geschreeven;
als meede eenige honderden van andere natiën, die ik hier in oovervloed, door behulp
van eenige vrienden hebbe verwurven. In deese[n] deele zout gij mij groote vriendschap können
doen, zoo ik door U Ed. behulp, de afschriften van de brieven van Viglius Zuichernus ab Aytta, die bij
den Raadsheere Booth, 't Utrecht berusten en, naa 't geen ik van den Professor Schook verstaan
hebbe, gevonden zijn bij den geslachte van Montzima, moghte erlangen"; hat, op " 't ooverleezen
en inlasschen van eenige plaatzen" nei, Catullusútjefte klear; wol graach in eksimplaar hawwe fan
de léste printinge fan Voetius, Bibliotheca Theohgica (Pap 2 Gabbema, UBL).
- 12-12: Foar dizze datum makke Gabbema in gedicht op it hynsteriden Sibylla van Jongestal, dat er
ûnder mear oan GJ (338,18-20), Sibylle van Griethuysen (Brouwer 1941,57) en Claes Pieters Hoeckstra
(Breuker 1982b,36) joech of stjoerde.
1657
- Skriuwt fersen op 'e jierdei fan Eelkje van Bouricius (PBF, PI 694, 61; ek yn Hollantsche Parnas
(1660) 334) en op it portret dat Wybrand de Geest makke op har jonkje as Kupido (PBF, PI 694,62;
ek yn Hollantsche Parnas (1660) 336).
- 3-11 NS: Van Zijll wol syn "epistelen" (sj. 1656) wol útjaan (9056 Hs, PBF).
1658
- 25-6: Foar dizze datum hat er stikken oer blommen skreaun, dy't er nei GJ, Sweerts en Boogaard
stjoerde (Fioole inRooze, 339,1-6; Sweerts, Alle de gedichten (1697) 96: roas en leelje). Foar 't neist wienen
it gjin fersen (GJ hat it oer petearjen); mooglik giet it dêrom om stikken dy't letter yn De Friesche
Lustgaarde (Gabbema 1686) kommen binne. Oer de roas geane dêr de bledsiden 190-198, oer it
fioeltsje 274-278.
- 10-7 NS: Van Zijll hat fan Hendrik Rintjes heard dat Gabbema in goeie káns makket om lânskipsskiedskriuwer
te wurden (9056 Hs, PBF).
566
wumkes.nl

1659
- 22-3 NS: Van Zijll stjoert de earste eksimplaren fan de Catullusiïtjefte, en tanket foar "Tbladt dat gy
gesonden hebt vande beschrijvinge van Leeuwerden'". De léste brief fan Van Zijll foar dizze is fan
30-1 NS (9056 Hs, PBF). GJ syn net-datearre brief XV, dy"t begjint mei in letterlike oersetting fan it
begjin fan Verhaal van de stad Leeuwarden, sil wol op datselde blêd slaan, lykas ek" 't leaf fen Ljeauwerd"
yn tekst 43 (89,11).
- 30-4: Wurdt beneamd ta lânskipsskiedskriuwer.
- Mooglik noch yn 1659 komt Het Hooghe-Lied út (4.7.2.5), dêr't ek wurk fan GJ yn stiet.
1660
- Skriuwt gedicht oan Albertina Agnes foar Gellius Boetius syn De prophetische duyve (1660). It boek
waard oan Albertina Agnes opdroegen.
- Acteaan Michiels Corbeth begjint foar him as lânskipsskiedskriuwer oer te skriuwen; bart der 22-
1-1661 166-10 c.g. foar; 11-1-1662: 88-16 c.g.; 9-1-1663:90 c.g.; 11-11-1664:49 c.g.fSteaten Gf 51: 5 en
6, RAF).
- 14-6 NS: Pieter Clement, broer fan Gabbema syn freon Anthony (ferstoarn yn 1657), skriuwt oan
Gabbema: "Het is nu bij naer twee jaren geleden dat mij de laetste letteren van u Ed. handt wierden
overhandicht" (Gabbema soe it hânskrift fan de Plautusútjefte fan Anthony beoardielje, hie op
syn fersyk boeken út de neilittenskip fan Anthony krigen); "can derhalven niet bedencken wat de
reden mach zijn ... De Heer Hofferus beclaecht sich ten hoochsten dat hij in soo langen tijt
oock niets van u Ed. vernomen heeft" (9056 Hs, PBF).
1661
- By Hendrik Rintjes komt Gabbema syn útjefte fan Viglius syn Epistolae út (sj. 1656).
- 23-9 NS: F. Junius F.F. skriuwt oan sir W. Dugdale: "if myn heer de Vliet, or Monsr. Gabbema (historian
to the States of Friesland, who also hath meth with some better and compleater manuscript
coppies) [fan de Aldfr ske wetten] publishe them, I shall presently send you a translated and printed
coppie" (De Boer 1906,475). Net foar 5-2-1660 liende Gabbema oan Junius de kodeks Unia (Galama
1960,127, 129), wylst Junius him (om dizze tiid hinne?) in eksimplaar, mei oantekeningen
makke by GJ, fan de sprekwurde-útjefte fan 1641 liende (Breuker 1984b,32). Junius skreau eköe literis
Frisicis Tractatus "ex Gabbemae chartis" oer (= edysje-1681 FriescheRymlerye II 14-21)(Catalogus
lihrorum manuscriptorum Angliae et Hiberniae Oxoniae (1697) 255, nr. 5226 1: 7.2).
- 7-12: Deputearre Steaten wize in kommittearre oan (op 10-1-1662 twa oaren tafoege) om "secer
Lantboeck van Frieslandt van de historieschrijver Gabbema te examineeren" (Steaten-argyf,
RAF).
1662
- Skriuwt (latynsk) lofdicht foar I. de Schepper (yn De Schepper, Oratio infelicem restaurationem Caroli
Secundi).
1663
- By Hero Galama ferskynt Gabbema syn brievesamling Epistolarum ab illustribus & claris viris scriptarum
centuriae tres (sj. 1656).
10.4 Utlittingen fan GJ oer taal, folk en skiednis fan
Fryslân
(by noat 460)
1654, 19-11 (325)
1. jon wolbegonne schreauwne histoarie-ferssen fenne âde FRIESNE wetterbruwze ney Ingellân
(325.11-13)
2. die jo alles wol-ferts in silligheyte winschet, in bleuwt yn âlde ruwne FRIESCHE rjuecht-uwtte
golhertigheyte Jon GYSBERT JAPICX (325,27-29)
567
wumkes.nl

Ca. novimber 1654? (tekst 9; 15-16) (sj. 5.3.9.1-6)
3. Reontse Ljeafde-Gâl, oon Frieske-Lichtfirdigheyt
Ca. 1655 (tekst 44; 91)
4. Fers oer skiednis fan Fryslân dy't Gabbema skriuwt.
1655, 4-7 (tekst 61; 407-409)
5. 'et ver-euwde FRIESCH, (een praal-bloeme aan uw [bedoeld is fan de Nederlanners] algemeene
eeren-krans) (275,1-3)
6. (Oer de útspraak fan de â): gelijk de SchieT-kraey 's winteTS sneeuw ende ys-vorst-kille uytkeelt,
met een FRIESCH woord: Kâd, Kâd. i.e. koud, koud (Recht of onze Lánd-tale so oud ware van
dien tijd af dat de beesten spraecken, waer van her den voornoemden Kraey dit woord noch
schijnt behouden te hebben) (275,14-20)
7. Seytmen my, de oude FRIEZEN hebben uwe Spellinge niet gebruyckt ende waaromme een vergrijsde
tael met nieuwe snof van letter-versetting door-geheekeld? . . . my belangende, soeck
mijn grijze moeder - ja beste-moeder-tael in soodanige letter-beelden te bekleeden en beklemmen,
datse ... (277,7-10 en 14-16)
1655, 4-7? (tekst 2a; 278-279)
8. ijn glôarje fen uwz âde FRIEZ"NE tonge, dy me t'onrjuechte beschild'get, dat me zijn petêare
mey nin letter-kreft, ney't libben Schilderjende, uwt-bijldje schoe kinne. (278,24 - 279,2)
9. om to ondertaestjen æf me uwz schiere wirden naet ijnne lettr'en, in uwz grijz kât ijn miette ferssen
(dat me uwz to-biet on-muwlck te wezzen) beknettjende fetsoenearje koe. (279,6-9)
1656, 14-9 (tekst 61; 407-409)
10. Albumfers foar Galama oer Bolsuîna (Bolsuina, dochter fan kening Redbad, is de legendaryske
stiftster fan Bolsert).
1657, 26-6 (tekst 48.18; 337)
11. Mar lit it learre myn oprjuechte, ruwne in inckele,'âde FRIEZ'NE frjuenschips
golhertigheit proackrearje
Ca. 1658 of letter (tekst 2; *2; sj. foar de datearring 5.3.2.3).
12. to eere fen uwz friessche tonge, dy-me t'on-rjuechte beschildget dat me him mey nin lett'ren
uwt-bijldje schoe kinne (*2,21-23)
1659 (tekst 48.15; 335,2-3; sjoch foar datearring 10.3)
13. Oer Verhaal van de stad Leeuwarden fan Gabbema
1659, nei 30-4? (tekst 43; 89-91)
14. Fers oer skiednis fan Fryslân, dêr't Gabbema mei oan 'e gong is.
Ca. 1659 (tekst 48.1; 324,2-6)
15. Een soete tydkorting souden wy [Gabbema en GJ] t'samen können hebben, indien wy (met dit
Friesche werck [bedoeld sil wêze Quaedam AdGrammaticam ca.]) eens by malkanderen mochten
zyn, want dit overtuygt de laster, dat men onsen Frieschen tael in geen letter-grepen kan begrijpen;
geweldig
1662 (tekst 77; 460-461)
16. Tot Haringhouk 't heeft a/getogen
En p'lijste 'et Brits tot irae/"Ne'erduyts:
Dier voeg de oude overzeesch' halv' Friezen
Hun zielsaus', geestgeur, heylsaem'goed,
Geenzins by onze winst verliezen.
568
wumkes.nl

10.5 Datearrings fan teksten fan GJ
De datearrings komme út de paragrafen oer datearringyn haadstik 5.3, of it is oars
oanjûn. De sifers tsjutte de tekstnûmers oan.
1. ca. 1658
2. ca. 1658 of letter
2a. ca. 4-7-1655
3. ca. 1658
4. ca. 1658
5. ca. 1658
6. ca. 1639, net nei 1640
7. ca. 1639
8. ca. 1650
9. ca. 1654
10. ca. 1650
11. ein maaie 1648? (noat 386)
17. ca. 1639 (5.3.7.3; 3.3.3.2,5)
24. ca. 1650 (noat 387)
30. tusken 1640 en 1646
36. ca. 1650 (4.4, noat 236)
44. ca. 1655 (noat 409)
45. ca. 1652 - 17-1-1655
46. ca. 1652 - 17-9-1655 (5.3.45.3) [mei útsûndering fan 46.24?]
46.24. ca. 1647 (4.7.2.3) [allinne it earste diel?]
48.1. ca. 1659 (4.7.2.5)
48.15. ca. maart 1659 (noat 409)
48.25. ca. oktober 1658 (4.7.2.7)
51. ca. 1652 (noat 387)
63. ca. 1651 (noat 385)
64. ca. nov. 1654 (4.7.2.8)
65. december 1656 (noat 384)
67. ca. 1656
10.6 Parallellen: topoi en standertmotiven
Yn dizze paragraaf sammelje ik in oantal fersprate opjeften fan formulearrings en
motiven dy't gauris yn santjinde-ieuske poëzy brûkt wurde. Mytologyske nammen
en de parallellen mei Ovidius' Metamorphoses, dêr't hiel wat fan binne (se steane opneamd
yn 5.3.45.1.1.1,2 en 5.3.67.1.1.2.1) binne weilitten. Sjoch foar in dúdlik gefal
fan gebrûk út 'e twadde hân fan mytologyske figueren 5.3.10.1.1.1,2.
1. Folkstalen dy't net skreaun wurde kinne (5.3.2.1.1.2).
2. Unbeslikke bear (5.3.2.1.1.2).
3. Liddige oeren (5.3.2.5).
4. Ut pictura poësis (5.3.2.5).
5. Utjefte op fersyk fan freonen (5.3.3.1.1.2).
6. Poartefeien (5.3.4.1.1.2).
7. Momus en Zoïlus (5.3.4.1.1.2; 5.3.4.6).
8. In eodem prato (5.3.5.1.1.2).
9. Fergif sûgjende podden (5.3.5.1.1.2).
10. Felices ter et amplius (5.3.6.1.1.1,2).
11. Kulinêre ferlikings (5.3.6.1.1.1,2).
wumkes.nl
569

12. Petrarkismen (5.3.6.1.1.2; 5.3.8.1.1.2; 5.3.10.1.1.2).
13. Harkje nei de rie fan âlden (5.3.6.1.1.2).
14. Gouden Ieu (5.3.6.5; 5.3.30.1.1.2).
15. Oanbieden fan presintsjes (5.3.7.1.1.2).
16. Temûk ynlitten fan 'e frijer (5.3.7.1.1.2).
17. Yn it sin bringen fan eardere leafde (5.3.7.1.1.2).
18. Wanhoopjende frijster, ferlitten oan it strân (5.3.9.1.1.1).
19. Fersyk oan de sinne om fuort te gean (5.3.9.1.1.2).
20. Harderslibben boppe dat fan in foarst sette (5.3.10.1.1.2).
21. Perifrazen foar de sinne (5.3.30.1.1.2).
22. Tsjinstelling tusken ûnbesoarge natuer en minske dy't nea tefreden is (5.3.30.1.1.2).
23. Minske sels oarsaak fan syn kwea (5.3.30.1.1.2).
24. Tsjerketsjinners as oarsaak fan skelen (5.3.30.6).
25. Harder dy't útsjocht (5.3.45.1.1.1,2).
26. Pythagoras' sielsferhuzing (5.3.45.1.1.1.2).
27. Fers stjoere yn stee fan sels te kommen (5.3.45.1.1.2.1).
28. Unferskilligens fan 'e dichter oft ien oan wa't er wurk stjoerd hat, it brûke sil (5.3.45.1.1.2.1).
29. Minske as sjippebuol (5.3.45.1.1.2.1).
30. Kristus as de Skientme (5.3.45.1.1.2.1).
31. Ferskate fêste figueren, eigenskippen en attributen fan de tiden fan it jier (5.3.67.1.1.2.1).
10.7 List fan ynstellingen en antikwariaten dy't frege binne
nei santjinde-ieuske GJ-útjeften
Aarhus, Statsbiblioteket
Aberdeen, University Library
Alkmaar, Fryske krite Friso
Alkmaar, Gemeentearchief
Amersfoort, Fryske krite Ut en Thús
Amsterdam, Antikwariaat Antiqua
Amsterdam, Antikwariaat H. Brinkman
Amsterdam, Antikwariaat Erasmus
Amsterdam, Antikwariaat B.M. Israël B.V.
Amsterdam, Antikwariaat Nico Israel
Amsterdam, Antikwariaat AKok & Zn.
Amsterdam, Antikwariaat Schuhmacher
Amsterdam, Antikwariaat J. de Siegte B.V.
Amsterdam, Fryske krite Friso Noard
Amsterdam, Gemeentearchief
Amsterdam, Koninklijke Academie van
Wetenschappen
Amsterdam, Koninklijk Oudheidkundig
Genootschap
Amsterdam, PJ. Meertensinstituut
Amsterdam, Universiteit van Amsterdam
Amsterdam, Vrije Universiteit
St Andrews, University Library
Ann Arbor, The University of Michigan
Antwerpen, Stadsbibliotheek
Apeldoorn, Fryske krite Fier fan hûs
Arnhem, Antikwariaat Gijsbers en Van
Loon
570
wumkes.nl
Arnhem, Bibliotheek Arnhem
Arnhem, Fryske krite Dr. Eeltje
Halbertsma
Arnhem, Gemeentearchief
Arnhem, Rijksarchief
Assen, Drents Museum
Assen, Fryske krite Us Memmetael
Assen, Rijksarchief
Augsburg, Staats- und Stadtbibliothek
Aurich, Ostfriesische Landschaft
Basel, Universitätsbibliothek
Beying, National Library of China
Beograd, Univerzitetska Biblioteka
Berkeley, University of California
Berlin, Deutsche Staatsbibliothek
Berlin, Humbold-Universität
Berlin, Staatsbibliothek Preussischer
Kulturbesitz
Bern, Stadt- und Universitätsbibliothek
Bern, Schweizerische Landesbibliothek
Beverwijk, Fryske krite Us Memmetael
Bloemfontein, University of the Orange
Free State
Bolsert, Aldheidkeamer (stedhûs)
Bonn, Universitätsbibliothek
Boston Spa, The British Library
Braunschweig, Städtische Bibliotheken
Breda, Gemeentearchief

Bredstedt/Bräist, Nordfriisk Institut
Bremen, Staats- und Universitätsbibliothek
Brugge, Stadsbibliotheek
Brussel, Koninklijke Academie voor
Wetenschappen, Letteren en Schone
kunsten van België
Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I
Brussel, Vrije Universiteit
Budapest, National Széchényi Library
Buren, Antikwariaat Frits Knuf
Bussum, Fryske krite It Pompeblêd
Calgary, University of Calgary
Cambridge (Eng.), Fitzwilliam Museum
Cambridge (Eng.), University Library
Cambridge (USA), Harvard University
Canberra, Australia and New Zealand
Early Imprints Project
Canberra, The Australian National
University
Canberra, National Library of Australia
Castricum, Antikwariaat Bert Hagen
Castricum, Fryske krite Oan 'e Dunkant
Chicago, The Newberry Library
Coburg, Landesbibliothek
Columbus, The Ohio State University
Darmstadt, Hessische Landes- und
Hochschulbibliothek
Debrecen, General Library of the
Reformed Diocese
Delft, Gemeentelijke Archiefdienst
Detmold, Lippische Landesbibliothek
Deventer, Fryske krite Joast Halbertsma
Deventer, Het Nedersaksisch Antiquariaat
Deventer, Gemeentelijke Archiefdienst
Dokkum, Streekmuseum "Het Admiraliteitshuis"
Dordrecht, Fryske krite Us Memmetael
Dordrecht, Gemeentelijke Archiefdienst
Dordrecht, Genootschap Diversa sed Una
Drachten, Streekmuseum Smallingerland
Dresden, Sächsische Landesbibliothek
Dublin, University of Dublin
Durban, Universiteit van Natal
Düsseldorf, Universitätsbibliothek
Edinburgh, National Library of Scotland
Edinburgh, University Library
Enschede, Fryske krite Freonen Fryske
Kultuer
Erfurt, Wissenschaftliche Allgemeinbibliothek
Feankleaster, Fogelsanghstate
Firenze, Biblioteca Nazionale Centrale
Frankfurt a.M., Hessischer Zentralkatalog
Frankfurt a.M., Stadt- und Universitätsbibliothek
wumkes.nl
Freiburg, Universitätsbibliothek
Frjentsjer, Aldheidskeamer 't
Coopmanshus
Fulda, Hessische Landesbibliothek
Genève, Bibliothèque publique et universitaire
Gent, Koninklijke Academie voor Ned.
taal- en letterkunde
Gent, Universiteitsbibliotheek
Glasgow, Glasgow University Library
Glasgow, Glasgow District Libraries
Göteborg, University Library
Göttingen, Niedersächsische Staats- und
Universitätsbibliothek
Göttingen, Niedersächsischer Zentralkatalog
Gotha, Forschungsbibliothek Gotha
Gouda, Gemeentelijke Archiefdienst
's-Gravenhage, Antikwariaat Martinus
Nijhoff
"s-GTavenhage, Fryske krite Rjucht en
Sljucht
's-Gravenhage, Gemeentearchief
's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek
's-Gravenhage, Koninklijk Huisarchief
's-Gravenhage, Rijksmuseum Meermanno-
Westreenianum
Graz, Universitätsbibliothek
Greifswald, Ernst-Moritz-Arndt-
Universität
Groningen, Bouma's Boekhuis B.V.
Groningen, Fryske krite Halbertsma
Groningen, Gemeentearchief
Groningen, Rijksarchief
Groningen, Rijksuniversiteit
Grou, Antikwariaat Friso
Haarlem, Antikwariaat Bubb Kuijper
Haarlem, Fryske krite Gysbert Japicx
Haarlem, Gemeentearchief
Haarlem, Rijksarchief
Haarlem, Stadsbibliotheek
Halle, Universitäts- und Landesbibliothek
Sachsen-Anholt
Hamburg, Norddeutscher Zentralkatalog
Hamburg, Staats- und Universitätsbibliothek
Hannover, Niedersächsische Landesbibliothek
Harderwijk, Fryske krite Noard-West-
Veluwe
Harns, Aldheidkeamer Hannemahûs
Hasselt, Provinciale Bibliotheek
Hearrenfean, Aldheidkeamer
Heidelberg, Universitätsbibliothek
571

Den Helder, Fryske krite Gysbert Japicks
Helsinki, Helsingin yliopisto.kirjasto
's-Hertogenbosch, Gemeentelijke Archiefdienst
's-Hertogenbosch, Bibliotheek en
Prentenkabinet van het
Prov. Genootschap in Noord-Brabant
's-Hertogenbosch, Rijksarchief
Hilversum, Antikwariaat A Gerits
Hilversum, Antikwariaat Ludwig
Rosenthal
Hilversum, Fryske krite Frysk en Frij
Hoorn, Archiefdienst Westfriese
Gemeenten
Hoorn, Fryske krite Troch de Tael
Forboun
Höxter, Fürstliche Bibliothek Corvey
Hylpen, Hidde Nijland Stichting
Jena, Friedrich-Schiller-Universität
Jerusalem, The Jewish National and
University Library
Jakarta, National Library
Johannesburg, University of the
Witwatersrand
Kaapstad, Suid-Afrikaanse Biblioteek
Kampen, Archief der Gemeente
Kampen, Theolologische hogeschool van
de Gereformeerde kerken
Kampen, Theolologische hogeschool van
de Gereformeerde Kerken in Nederland
Karlsruhe, Badische Landesbibliothek
Kassel, Gesamthochschul-Bibliothek
Kiel, Schleswig-Holsteinische Landesbibliothek
Kiel, Universitätsbibliothek
Klosterneuburg, Chorherrenstift
Köbenhavn, Det Kongelige Bibliotek
Köbenhavn, Universitetsbiblioteket
Köln, Zentralkatalog Nordrhein-Westfalen
Köln, Universitäts- und Stadtbibliothek
Köln, Universität. Institut für
Niederländische Philologie
Kremsmünster, Stiftsbibliothek
Leiden, Antikwariaat E.J.Brill Ltd
Leiden, Antikwariaat Burgersdijk &
Niermans
Leiden, Fryske krite Fryslän
Leiden, Rijksuniversiteit
Leipzig, Karl-Marx-Universität
Lelystad, Fryske krite De Sé-krite
Lincoln, Cathedral Library
Lisboa, Bibliotheca National
Lisse, Antikwariaat S.C. Lemmers
Leuven, Katholieke Universiteit
572
wumkes.nl
Ljouwert, Antikwariaat De Tille
Ljouwert, Centrale Bibliotheekdienst
Ljouwert, Fries Museum
Ljouwert, Fryske Akademy
Ljouwert, FLMD
Ljouwert, Gemeentearchief
Ljouwert, Gemeentelijk museum Het
Princessehof (biblioteek Ottema-
Kingmastichting)
Ljouwert, Provinciale Bibliotheek van
Friesland
Ljouwert, Ryksargyf
London, The British Library
London, Guildhall Library
London, King's College
London, Lambeth Palace Library
London, University College
London, University of London Library
Lübeck, Bibliothek der Hansestadt
Lund, Universitetsbibliotek
Maastricht, Stadsbibliotheek
Madrid, Centro Nacional del Tesuro
Documental y Bibliográfico
Madrid, Universidad Complutense
Mainz, Stadtbibliothek
Mainz, Universitätsbibliothek
Marburg, Universitätsbibliothek
Melk, Stiftsbibliothek
Meppel, Fryske krite Waling Dijkstra
Middelburg, Gemeentearchief
Middelburg, Provinciale Bibliotheek van
Zeeland
Middelburg, Rijksarchief
Moskwa, Instityta Marksizma-Leninizma
Moskwa, The Lenin State Library of the
USSR
München, Bayerische Staatsbibliothek
München, Bayerischer Zentralkatalog
München, Universitäts Bibliothek
Münster, Westfälische Wilhelms-
Universität
Naarden, Antikwariaat Notebaart
Newcastle u.T., Central Library
New York, The New York Public Library
Nieuwkoop, Antikwariaat De Graaf
Nürnberg, Stadtbibliothek
Nijmegen, Antikwariaat Alfa
Nijmegen, St. Dominicuscollege
Nijmegen, Berchmanianum
Nijmegen, Canisiuscollege
Nijmegen, Gemeentearchief
Nijmegen, Katholieke Universiteit
Oldenburg, Landesbibliothek Oldenburg
Oostende, Stadsbibliotheek

Oslo, Universitetsbiblioteket
Ottawa, National Library of Canada
Oxford, Ashmolean Museum Library
Oxford, Bodleian Library
Oxford, Christ Church
Oxford, Queen's College Library
Oxford, Taylor Institution Library
Paris, Bibliothèque Nationale
Paris, Fondation Custodia
Paris, Institut Néerlandais
Potchefstroom, Potchefstroomse Universiteit
vir Christelike Hoer Onderwys
Praha, Knihovna Národnho Muzea
Praha, Státni knihovna CSR
Pretoria, Die Staatsbiblioteek
Pretoria, Universiteit van Suid-Afrika
Regensburg, Hofbibliothek Fürst Thurn
und Taxis
Roden, Fryske krite Roan en Omstreken
Roma, La Biblioteca Apostolica Vaticana
Roma, Instituto centrale per il catalogo
unico delle biblioteche Italiane
Roma, Instituto Olandese
Rostock, Wilhelm-Pieck-Universität
Rotterdam, Antikwariaat Lindenberg
Rotterdam, Gemeentearchief
Rotterdam, Gemeentebibliotheek
Salzburg, Universitätsbibliothek
Schwerin, Wissenschaftliche Allgemein
bibliothek des Bezirkes Schwerin
Sleat, Aldheidkeamer
Speyer, Pfälzische Landesbibliothek
Stanford, The Stanford University
Libraries
Steenwijk, Fryske krite Jan fan 'e
Gaestmar
Stellenbosch, Universiteit
Stockholm, Kungliga Biblioteket
Stockholm, Library of the Royal Academy
wumkes.nl
Stockholm, Svenska Akademiens Nobelbibliotek
Stockholm, University Library
Stuttgart, Württembergische Landesbibliothek
Stuttgart, Zentralkatalog Baden-
Württemberg
Tilburg, Katholieke Leergangen
Tokyo, The University of Tokyo Library
Tübingen, Universitätsbibliothek
Uppsala, Universitetsbibliotek
Utrecht, Antikwariaat J.L. Beijers B.V.
Utrecht, Antikwariaat Forum B.V.
Utrecht, Antikwariaat Reflex
Utrecht, Fryske krite Fryslân
Utrecht, Gemeentelijke Archiefdienst
Utrecht, Rijksuniversiteit
Viaardingen, Fryske krite Lyts Bigjin
Wageningen, Fryske krite Foar it Eigene
Warkum, Aldheidkeamer
Warszawa, Biblioteka Narodowa
Wassenaar, Antikwariaat Otto Picker
Weimar, Nationale Forschungs- und
Gedenkstätten der Klassischen
Deutschen Literatur in Weimar
Wellington, National Library of New
Zealand
Wien, Oesterreichische Nationalbibliothek
Wien, Universitätsbibliothek
Wieringermeer, Fryske krite It Nije Lân
Wiesbaden, Hessische Landesbibliothek
Wolfenbüttel, Herzog August Bibliothek
Wroclaw, Biblioteka Uniwersytecka
Würzburg, Universitätsbibliothek
IJmuiden, Fryske krite Fryske Trou
Zaandam, Gemeentearchief Zaanstad
Zürich, Zentralbibliothek
Zutphen, Gemeentearchief
Zwolle, Fryske krite Frysk Selskip
Zwolle, Gemeentearchief
Zwolle, Rijksarchief
573

11. Literatuer
Yn de neikommende listen is de brûkte literatuer opnommen, útsein de auksjekatalogi
dy'tyn 3.2.1.1.2 neamd wurde en inkeld ekwol oarwurk dat marien kearoanhelle
wurdt (bgl. út 5.3.4.1.1.2. en 5.3.7.3). Yn dy gefallen binne yn 'e tekst de titels sa
oanhelle, dat de boeken identifïsearre wurde kinne.
Om in oersjoch te jaan fan de boarnen fan GJ, is fan de literatuer dy't by Boarnen
en Parallellen yn haadstik 5 oanhelle wurdt, in ôfsûnderlike ôfdieling 11.1 makke.
De publikaasjes fan GJ syn eigen wurk, ek sokken dêr't in bydrage fan him yn stiet,
binne ek by 11.1. ûnderbrocht. Yn 11.2 stiet de oare literatuer. Dêr is ek santjindeieusk
wurk by.
Ferwizing giet fia efternamme, jier fan útjefte en blêdsidenûmers. Fan auteurs mei
deselde efternammen steane yn de tekst de foarletters by wa't fan har it minste
neamd wurdt. As der fan deselde auteur mear publikaasjes yn ien jier binne, is oan it
jier in letter tafoege.
By wurk fan foar likernôch 1800 wurdt de biblioteek opjûn dêr't it rieplachte eksimplaar
te finen is.
11.1. Boarnen en parallellen fan GJ
Amsteldams Minne beekie [Amsterdam c. 1636] (KB; mikrofysjes IDC)
't Amsteldams Minne-Beekje, Het Eerste Deel Van -, Op nieuws vermeerdert, En verbetert
met verscheyden Minne-deuntjes. Den tweeden Druck. Amstelredam
1637.
Id., Het Tweede Deel Van't Amsteldams Minne-Beekje, Uytgestort Door verscheyde
Rymers. Vloeyende van Minne-deuntjes, Alle noyt voor desen gedruckt.
Amstelredam 1637.
Het Derde Deel Van 't Amsteldams Minne-Beeckje, Op nieuws ontsprongen
Door verscheyde Rymers, Vloeyende van Minne-deuntjes. Amstelredam
1638 (OBA)
't Amsteldams Minne-Beeckie, Op nieuws bestroomt Met verscheyde Minne-deuntjes/
en Nieuwe Ghesangen. Den sevende Druck. Amsterdam 1645 (KB)
Amsterdamsche Pegasus, Waer in (uyt lust) by een vergadert zijn/ veel Minnelijcke
Liedekens/ (noyt voor desen gedruckt) gestelt op verscheyden nieuwe Stemmen:
by een gebracht door vier Liefhebbers/ Als M.C. [Campanus] Veld-Deuntjens.
I.I.C. [Colevelt] Cupidoos Dartelheydt. LR. [Robbertsen] Herders-Zanghen.
AP.C. [Craen] Pastorellen, oft Bosch-Gezangen. Amstelredam 1627 (KB; mikrofysjes
IDC)
Arnoldinus, Sixtus Petri, Memoriael/Van een Reys, Uyt Frieslant na Engelant. Leeuwarden
1661 (PBF)
Baardt, Petrus, Grote Heren-Feenster Prognosticatie; ofte Suyver Bericht/ over den
Jare onses Heylants Jesu Christi/ M.DC.XXX ... Leeuwarden 1630 (UBL)
Baardt, Petrus, Nebulo Nebulonum dat is der Vielte« affgerichten Vielt ofte Boertig
Ernst ... Leeuwarden 1634 (SBL)
574
wumkes.nl

Baardt, Petrus, Friesche Boere-Practica Inholdende een geduyrige op-merckinge
van Weer, Windt, Sonne, Mane, Sterren, de vier tijden des Iaers, Boom-vruchten,
Velt-gewas, &c. Eyndelijck enige voornaemste Merckel-dagen ende wat daer uyt
volgen werdt. Seer vermakelijck ende niet min profijtelijck om lesen. Leeuwarden
1640 (Bodleian Library, Oxford; ed. J.H. Brouwer 1960)
Baardt, Petrus, Voornaemster Helden-Daden ende Lijck-Bestedings-Eer-Gedicht;
Over het ... Overlijden Van ... Henrich Grave toe Nassauw
... Leeuwarden 1641 (PBF)
Baardt, Petrus, Deugden-Spoor; in de On-Deughden des werelts aff-gebeeldt
... Leeuwarden 1645 (PBF)
Bartas, Guillaume de Saluste Sieur du, La Sepmaine ou Creation du Monde. Kritischer
Text der Genfer Ausgabe von 1581 (ed. Kurt Reichenberger; Tübingen
1963)
Bartas, Guillaume du: sjoch Heijns
Beaumont, Simon van, Gedichten van - (ed. J. Tideman). Utrecht 1843
B[eeckman], I., Het Hooghe-Liedt Salomons overgheset in Nederduytschen Dichte.
S.p. 1616 (UBL)
Belijdenisse des Geloofs Der Gereformeerde Kerken in Nederland. Overgezien in
de Synode Nationael, laetst gehouden tot Dordrecht, in de jaren 1618 en 1619,
mei trochrinnende paginearring efter: Catechismus ... (s.d.)
Belijdenisse des Geloofs, Gesteid in 't Concilium van Niceën, in den jare na Christi
geboorte 325, mei trochrinnende paginearring efter: Catechismus ... (s.d.)
B[iens], C.P., Profytelick Cabinet Voor den Christelijcken Jongelingh. Enchuysen
1642 2 (UBL)
Bijbel Dat is de gansche Heilige Schrift ... door last van de ... Staten-
Generaal ... en volgens besluit van de Synode Nationaal gehouden te Dordrecht
... uit de oorspronkelijke talen in onze Nederlandsche taal getrouwelijk
overgezet met nieuwe bijgevoegde verklaringen op de duistere plaatsen, en
aanteekeningen van de gelijkluidende teksten ... 3dln. Utrecht 1980
(1637 1 )
Boëtius, Gellius, De prophetische Duyve, Met een Olijf-taxken ... Leeuwarden
1664 (PBF)
Boey, Cv, De CL Psalmen Davids, volgende de nieuwe oversettinge des Bibels, op de
selfde wijsen ende even-gelijcke getal van verssen, als de Francoische ende die
van P. Dathenus sijn ... Rotterdam 1648 (KB)
[Borsselen, Philibert van], Den Binckhorst, ofte Het Lof des geluck-salighen ende
gherust-moedighen Land-levens. Amstelredam 1613 (ed. Muller 1937)
B[orsselen], P. v[an], Strande; oft Ghedichte van de schelpen, kinckhornen, ende andere
wonderlicke Zee-schepselen, Tot Lof Van den Schepper aller dinghen. Amstelredam
1614 (ed. Muller 1937)
[Bredero] GA Bredero's Boertigh, Amoreus, en Aendachtigh Groot Lied-Boeck.
Amsteldam 1622 (ed. G. Stuiveling e.o.; Culemborg 1975)
Brune, I. de, De CL. Davids Psalmen, Uyt de Hebreeusche/in de Nederlantsche tale/
van woord tot woord/ over-geset/ ende met de Nieuwe Oversettinge des Bybels
over-een-komende. Middelburgh 1644 (KB)
wumkes.nl
575

Brune de Jonge, Jan de, Alle volgeestige Werken van -. Bestaande in I. Wetsteen der
vernuften ... II. lok en Ernst ... III. Verscheydene Gedichten ... IV. De
Vragen en Bedenkingen op 't Vader-Onze. Doorgaans vermeerdert met 'd overzettinge
aller uitheemze Redenen en Verssen. Harlingen 1665 (PBF; titelútjefte
fan ed. 1664, UBU)
Brune de Jonge, Jan de, Alle volgeestige Werken van -. Bestaande in I. Wetsteen der
Vernuften ... II. Jok en Ernst ... III Honigbye ... Ten deele noit te vooren
gedrukt. Harlingen 1672 (PBF)
Bruno, Henrick, Davids Psalmen, Na de Nieuwe Oversettinge ... Amsteldam
1656 (UBL)
Buchananus, Georgius, Paraphrasis Psalmorum Davidis poëtica. Lugduni Batavorum
1621 (PBF)
Bunyan, John, The Pilgrim's Progress from this World to That which is to Come.
London 1678 (ed. James Blanton Wharey, rev. Roger Sharrock; Oxford 1960)
Busschof. B., Nieuwe Lof-Sangen En Geestelyke Liedekens ... Amsterdam
1719 (PBF)
Camphuysen, D.R., Stichtelycke Rymen, Om te lesen ofte singhen. Onderscheyden
in III. Deelen. Amsterdam 1647 (PBF)
Camphuysen, Diderik, Uytbreyding Over de Psalmen Des Propheten Davids. Na de
Fransche dicht-mate van C. Marot, en T. de Beze. Amsterdam 1690 (PBF)
Catechismus, oft onderwijzing in de Christelijke leer, die in de Nederlandsche Gereformeerde
kerken en scholen geleerd wordt; yn Datheen 1957
Cato, Disticha, yn: J. Wight Duff en Arnold M. Duff, Minor Latin
Poets ... London/ Cambridge Mass. 1958
Cats, Jacob, Silenus Alcibiadis sive Proteus ... Amsterdam 1622 (PBF)
Cats, I., Houwelyck. Dat Js De gansche gelegentheyt des Echten staets. Middelburgh
1625 (PBF)
Cats, Jacob, Alle de wercken van den Heere - ... Amsterdam 1712 (PBF)
Cats, I., Self-Stryt. Dat is onderlinge worstelinge van Goede ende quade Ghedachten.
Van nieus vermeerdert ende verbetert. Dordrecht 1634 (PBF)
Catz, J., Galathee ofte Harder Minne-KI achte, yn konglomeraat: [id.] Proteus ofte
Minne-beelden Verandert in Sinne-beelden. Rotterdam 1627 (PBF)
Catullus. München 1979 8 (ed. Werner Eisenhut)
Catulli Carmina. Bruxelles 1970 (ed. H. Bardon)
Celosse, Hermes, De CL Psalmen Davids ... Dordrecht 1665 (KB)
Clerckius, Iacobus, De CL Psalmen en Lof Sangen. Amsterdam 1664 (UBA)
Dafforne, Richard, Grammatica ofte Leez-leerlings Steunsel. Amsterdam 1627
(UBL)
Datheen, Petrus 1617: sj. Marnix 1617
Dathenus, P., De CL Psalmen Davids Uyt den Françoyschen in Nederlandschen
Dichte Over-geset. Amsteldam 1651 [Höweler/Matter (1985): Dath 165T]
Dathenus, Petrus, De CL Psalmen des Propheten Davids Met eenige andere Lofsangen:
Uyt den Françoyschen in Nederlantschen Dichte overgeset
... Kruiningen 1957
Decker, J. de, Rym-Oeffeningen, Verdeelt in dry Boecken, Vervattende Gedichten
van verscheyden styl en Stoffe. Amsteldam 1702 3 (PBF)
576
wumkes.nl

Deutekom, Ant, Het Boeck der Psalmen, En eenige andere Lofsangen. Uytrecht
1657 (UBL)
D[issel]b[urg], D.A. v[an], De CL. Text-Psalmen ... Davids, Met eenige andere
Lofsangen. Delf 1666 (UBL)
Domselaer, T. van: sj. Hollantsche Parnas
Douglas, Gavin, fragmint út de prolooch op it 12e boek fan de Aeneis (oers.), yn:
L. Herrig (ed.), The British Classical Authors. Select Specimens of the National
Literature of England from G. Chaucer to the present Time ... Brunswick
18576
Erasmus Roterodamus, Desiderius, Opera Omnia. I 3: Colloquia (ed. L.- E. Halkin
e.o., op 'e grûnslach fan de edysjes Bazel 1518 en Leuven 1519; Amsterdam
1972)
Erasmus, Desiderius, Een derde twaalftal samenspraken (oers. C. Sobry, neffens de
Tauchnitz-útjefte fan 1892; Antwerpen 1936)
Felicitati Publicae ... D. Abelo Robynsma ... Franekerae 1657 (PBF)
Fonteyne, C, Corte verclaringhe, Van de Triumph-Bogen off Zeghe-Poorten/ opgherecht
ter eeren van Sijn Excellentie Wilhelm Frederich ... met sijn Princelijcke
Gemalinne/ Albertina Agnes ... op haer in-komste (nae haer trouwen
tot Cleeff) binnen Leeuwarden op den achtsten Junij 1652. stylo veteri.
Leeuwarden 1652 (Bibl. Thijsiana, Leiden)
G[abbema], S.A., Lyk-Traanen Gestort oover 'tooverlijden des ... Heeren Gualteri
Henrici Gualteri, Raad in 't Hoogh-eedel Hoff der Friescher Heerlijkkie
... Leeuwarden 1653 (KB)
Gabbema, Simon Abbes, Dank-rym aan Iuffrouw, Margareta de Heer, Onvergelijkkelijk
in de Verlightery, zoo als ik den XI. van Slagh-maand haare Konststukken
hadde doorzien. S.p. s.j. [datearre 11-11-1654] (PBF)
Gabbema, Simon Abbes, Op't verjaaren van Mevrouw Eelckjen van Bouritia, Glinstraas.
Leeuwarden 1657 (PBF)
Gabbema, Simon Abbes, Het Hooghe-Lied Salomons, In Rijm gestelt
... Leeuwarden s.j. [ca. 1659] (PBF)
G[abbema], S.A., Bruylofts-Tent, Gevlogten en Geopent ter verbindinge van ...
Isaac de Schepper ... en ... Sibille Mejontsma ... Leeuwarden 1676
(PBF)
Gabbema, Simon Abbes, Friesche Lust-Gaarde ofte Boom-Heester-Bloem- en
Kruyd-Waarande ... Leeuwarden 1686 (PBF)
Gabbema, Simon Abbes, Verhaal van de stad Leeuwaarden ... van den jaare
1190. tot den jaare 1573. Alles met Oorspronkkelijkke bewijsstukken bevestigt en
beschreeven (ed. Tobias Gutberleth). Franeker 1702 (PBF)
Gheest-Dorp, P., Desid. Erasmi Colloquium Proci et Puellae. Dat is; Een Bespreek
oft Vryage/ tusschen een Vryer ende Vryster/ handelende van den Echten-Staet.
Wt het Latijnsch vertaelt, ende in Duytschen Rijme, Poëtischer wijse, nae de
Roodenburghsche stijl, voorgestelt. Leeuwarden 1627 (SBH)
Geestdorp, P., Friessche Mey-Krans; Gestoffeert met dor Hoy ... Op-ghehangen
over den truyrighen (doch Zeegbaren) Krijghs-Rey ... beklagende
den ... Dood. Van ... Ernest Casimyr ... Leeuwarden 1632 (KB)
Geldorpius, Henricus, De Psalmen, in Rijm en Dicht gesteh om gezongen te worden
op veertich der gewoonlikke wyzen. Amsterdam 1644 (PBF)
wumkes.nl
577

Goddaeus, Conradus, Nieuwe gedichten. Sonder rym, naa de Griexe en Larynse
Dicht-maten, op allerhande soorten van Verssen, ingestelt. Noit voor desen in
Neder-duits gesien, noch gebruiklik. Harderwyk 1656 (KB)
Griethuysen, Sibylle van, Spreeckende Schildery; of, beeldende Een corte Verclaringe
Over het vierde Vers des eersten Capittels, uyt het Hoge Liedt Salomons
... Leeuwarden 1646 (UBL)
Griethuysen, Sibylle van en Sibrandus Francisci Eydelshemius, Hemelsche Troost-
Borne, Teghen de banghste Aen-vechtinghe; om de over-blijffselen der Zonde.
Met een scherpe Spoore tot een Godtzalich Leven. Over de vier eerste Verssen
van 't achtste Capittel des Sendt-Briefs Pauli aen den Romeynen
... Leeuwarden 1651 (PBF)
Guevara, Fr. Antonio de, Menosprecio de Corte y Alabanza de Aldea. Madrid 1915
(ed. M. Martinez de Burgos)
Guevara, Anthonio de: sj. M. van de Merwede
Gutberleth, Tobias, Poëmata Pleraque posthuma. Leowerdiae 1667 (PBF)
[Gysbert Japix] Friessche Tjerne, Ofte Bortlijcke Rijmlery/ Trogh ien/ ijn-fierd/ aad/
sljoecht/ ienfaadigh Huws-Man/ di on-forsjoens ijn de Gear-Jefte fen sijn Laan-
Here koom. Leeuwarden 1640 (Bodleian Library, Oxford; facsimile-útjefte yn
Haantjes/ Kloeke 1929,45-59)
Gysbert Japix, Friesche Rymlerye; Yn trye delen forschaet: d' Eerste binne Ljeafd in
Bortlycke Mingel-deuntjes: 't Oorde sinte Gemiene æf Huwzmanne Petear, in
ore Katerye: 't Efterste iz Hymmelsch Harp-luwd. Dat iz to sizzen, ytlijcke fen
Davids Psalmen. Bôalsert 1668 (PBF)
Gysbert Japix, Friesche Rymlerye ... Dy oorde druwck, mei ien twaede Diel forgreat.
Leuward 1681 (PBF)
Hall, Joseph, The Art of Divine Meditation ... London 1633 (ed. Frank Livingstone
Huntley, Bishop Joseph Hall ... New York 1981)
Haselbekius, Iohannes, Triumph-Dicht, Over de Gheluckighe Ver-overinghe Van de
Spaensche Silver-Vlote ... Leeuwarden 1629 (KB)
Haselbekius, Iohannes,Metamorphosis Christiana, Dat is: Schriftuerlijcke ende
waer-achtighe Veranderinghe/ Poëetsche wyse gestelt. Op nieuws vermeerdert
met een Tweede Deel. Amstelredam 1637 (PBF)
Hasius, Adrianus, Konincklycke Leyd-Ster nae den Hemel ... Leeuwarden
1650 (SBL)
Hasius, Adrianus, Den Geestelycken Alarm, Tot schrick der Godtloosen en troost
der Vromen, met een noodige Lesse, om Godt te zoecken terwijl hy te vinden
is ... Tot een toegift noch een verklaringh over den 124. Psalm, passende op
den tegenwoordighen vrede, tusschen desen Staet en den Koningh van Spanje.
Leeuwarden 1666 (SBL)
[Heemskerck, J. van], Inleydinge Tot het ontwerp van Een Batavische Arcadia. Amsterdam
1637 (ed. P.E.L. Verkuyl; Deventer 1982)
Heule, Christiaen van, De CL. Psalmen Des Prophete Davids Van P. Dathenus gedicht,
En nu verbetert Door ... Leyden 1649 (UBU)
Heussen, Frans Esausz den, Christelick Tresoirtjen, Ofte Aengroeysel van het Byvoeghsel
tot den Christelicken Jonghelingh ... Amstelredam 1645 (UBL)
Heijns, Zacharias (oers.), W.S. Heere van Bartas Wercken. S.p. s.j. [Amsteldam 1621,
Wercken; Rotterdam 1628, Vervolgh] (UBA)
578
wumkes.nl

[Heyns, Zacharias (oers.)] Voorbeelden Der Oude Wysen, Waer in Onder verscheyde
gestalten van Dieren/ allerleye menschelijcke hertstochten speelen. Eerst Wt
d'Indische spraeck in d'Arabische, Hebreeusche en Latijnsche overset, en nu
verduytscht, en uyt eenige nieu-gevonde Boecken, op de selve wijse, vermeerdert
... Leeuwarden 1646 (PBF)
[Hichtum, J. van], Gaer-Spraeck/ fen twaa/ Frijscke Huws-lioe/ Woutir in Tialle, Byschriuwende
dy Bruiloft fen Mijn Heer Marcus à Lycklama, Breggeman: in Juffir
Perck à Goslinga, Breyd. Leeuwarden 1639 2 (Bodleian Library, Oxford; yn
facsimile en yn transliteraasje útjûn yn Haantjes/ Kloeke 1929, 14-28 en op de
even siden fan 2-12)
[Hichtum, J. van] Frijscke Gær-Spraeck/ fen ien Moer mey her Man-eele Dochter.
De Dochter hij t Houck. De Moer hijt Ansck. Heel nochlick in nylick for Famnin
in Feynten om ijnt Frijsck to læszen/ in to sjonghen. Leeuwarden 1639 (Bodleian
Library, Oxford; facsimile-útjefte: Haantjes/Kloeke 1929, 29-44)
Hildersam, Arthur, Leere Van Vasten, Bidden, en Vernedering Om de Zonde: Voorgesteld
In acht aeneenvolgende Predikatien (Op verscheydene Vasten- dagen
Deur Hooge-Last) Ende Salomons Raed Om aen de Dood te Dencken. Bolsward
1659 (KB)
Hoeckstra, Klaas Pieters, De Hoeck, en Noordt-star der Poèsy: Ofte alle Rijmkonstige
Wercken ... Amsterdam 1679 (PBF)
Hofferus, Adrianus, Nederduytsche poëmata. Amsterdam 1635 (UBL)
Hollantsche Parnas, of verscheide gedichten, Gerijmt door J. Westerbaen, J. v. Vondel,
J. Vos, G. Brant, R. Anslo, en andere voornaamste Dichters onzer eeuwe.
Door T.v. Domselaar verzamelt. Eerste deel. Amsterdam 1660 (UBA)
Homerus, Ilias. Amsterdam s.j. 4 (oers. Aegidius W. Timmerman)
Hondius, Petrus, Dapes inemptae, Of de Moufe-schans/ dat is, De soeticheydt des
Buyten-levens, Vergheselschapt met de Boucken. Afgedeelt in X gangen.
Nieuwe editie. Leyden 1621 (UBL)
[Hooft, P.C.], Pastorael, yn: Princesse Liet-boec: Dat is/ Der Jonckvrouwen Clachtige
Sentbrieven ... Noch zijn hier by-ghevoecht verscheyden Amoureuse
Liedekens. Midtsgaders een Nieu Amoureus Liet-boec ... Amstelredam 1605,
132-133 (KB)
Hooft, Pieter C, Gedichten. Amsterdam 1636 (ed. Iacob van der Burgh) (PBF)
Hooft, Pieter Corneliszoon, Alle de gedrukte werken 1611-1738. Deel 3. Gedichten
1636. (ed. P. Tuynman e.o.; Amsterdam 1972)
[Hooft, P.C.], Gedichten van - 2 dln. Amsterdam 1899-1900 (ed. F.A. Stoett)
Horatius, The Odes and Epodes. London/ Cambridge Mass. 1964 (ed. CE.
Bennett)
Horatius, Sämtliche Werke. Darmstadt 1985 10 (ed. Hans Färber e.o.)
Horatius, Poemata. Carmina-Iambi. Leeuwarden 1984 (ed. B.L. Meulenbroek)
Horatius, Ars Poëtica. Amsterdam 1980 (ed. P.H. Schrijvers)
Hubert, Anthonis de, De Psalmen des Propheeten Davids, in 't Hebreeuz genaamd
Het Lof-bouk ... Hier sijn bij gevougd de gewoonelicke Lofsangen/ mitsgaders
noch de CLI Psalm/ die gevonden word inde Griekze Bijbels. Leyden
1624 (UBL)
wumkes.nl
579

[Huygens, Constantijn] Constantini Hugenii Equitis Otiorum libri sex. Poemata varij
sermonis, stili, argumenti. Hagae-Comitis 1625 (UBA)
Huygens, Constantin, Ledige Uren van - , Dat is 'tKostelick Mall ende 't Voor-hout:
Met weinich meer. Alles van den Zeewschen Druck, ende midtsdien onoversien,
onverbetert. Amstelredam 1643 (UBA)
Huygens, Constantijn, De gedichten van - naar zijn handschrift uitgegeven. 9 dln.
Groningen 1892-1899 (ed. JA. Worp)
Huygens, Constantijn, Dagh-werck van - . Assen 1973 (ed. F.L. Zwaan)
Hymni ofte Loff-Sangen op de Christelijcke Feest-Dagen, ende Ander-sins.
s' Graven-Haghe 1615 (facsimile-útjefte J. van Biezen en Marie Veldhuyzen,
Hilversum 1967)
Iansonius, L, Slooter Burger Praatie Geholden op de Ordinaris Courantier-Beurs,
andersins in de wanderinghe de Bree-bregge / ... Sneeck 1658 (PBF)
Jan Sikkes, De nieuwe Ternaarder Bloemen-dal of de Vriesche Lusthof, beplant met
schoone overdenkingen of verscheidene voorvallen. Sneek s.j.
Japix, Gysbert: sj. Gysbert Japix
Juvenalis, yn: G.G. Ramsay (ed.), Juvenal and Persius. London/Cambridge
Mass. 1961
Klioos Kraam, vol verscheiden gedichten I-II. Leeuwarden 1656, 1657 (PBF)
Koëller, P., Pietas Regia Dat is De Conincklijcke Godtsaligheyt ... Leeuwarden
1651 (PBF)
Krul, Ian Hermansz., Minnelycke Sangh-Rympies, vermenght met eenighe sonnetten
ende and're gedichies, Amstelredam 1634; yn: id., Eerlycke Tytkorting Bestaende
In verscheyde Rymen. S.p. s.j. [1634] (UBL)
Krul, I.H., Den Christelyken Hoveling, yn: id., Pampiere Wereld Ofte Wereldsche
Oeffeninge ... Amsteldam 1644 (UBL)
Lipsius, Justus, Twee boecken vande Stantvasticheyt. Antwerpen 1584 (oersetting fan
J. Mourentorf nei lat. ed. fan 1584; ed. J. van Crombruggen, Antwerpen
1948)
Liturgie, De, der Gereformeerde Kerke in Nederland, Ofte de Formulieren bij dezelve
in den uiterlijken dienst gebruikelijk, mei trochrinnende paginearring efter:
Catechismus ... (s.d.)
Lob wasser, Ambrosius, Psalmen Davids ... Amsterdam 1646 (PBF)
Luther, Martinus und andern gottsäligen männern, Gesänge Aus Gewissen Psalmen
Davids/ auch andern texten göttliches worts/ und den fünf Haupt-stücken
des Katechismi: Wie auch schrift-mässige Fest-gesänge und Lieder/ Gewissem
stände/ zeit und anligen nach zu betrachten. Amsterdam 1646 (PBF)
Marnix Heere van St. Aldegonde/ etc., Philips van, Het Boeck der Psalmen Dauids.
Wt de Hebreische spraecke in Nederduytschen dichte/ op de ghe-woonlijcke
Francoische wyse ouerghesett. Antwerpen 1580 (KB)
Marnix, genaemt/ van Sint Aldegonde, Philips van, Het Boeck der Psalmen. Wt der
Hebre'isscher sprake in nederduytschen dichte/ op de ghewoonlicke oude wijsen
van singen/ ouergeset. Mitsgaders de heylige schriftuerlicke lofsangen/ uyt
den ouden ende nieuwen Testamente by een getogen/ ende oock in nederlantschen
dichte/ na der Hebre'isscher ende Grieckscher waerheyt/ ... Middelburgh
1591 (PBF)
580
wumkes.nl

Marnix, Heere van Ste Aldegonde, Philips van, De CL Psalmen Davids/overgeset
ende in dichte gestelt/ uyt den Hebreischen door - ; voor zijn doot van hem selven
overgesien ende op ontallicke plaetsen verbetert: Ende uyt den Francoischen
in dichte gestelt door Petrus Dafhenus: Bequamelijck tegen malcanderen
overgedruckt, om beyde de dichten te mogen vergelijcken, ende singen het
een of het ander, nae een ygelijcx behagen. Leyden 1617 (KB)
Marot, Clement & Theodore de Bèze, Les Pseaumes de David, mis en rime Francoise.
La Rochelle 1615 (PBF)
Martinius, Franciscus, Dier Al. Campen 1631 (UBL)
Meer, F. van der (ed.), Lofzangen der Latijnse kerk vertaald door -. Utrecht 1970
Mensonis, Paulus, Thien Sin- en Spreuck-rijke Predikatien. Leeuwarden 1658
(PBF)
Mensonis, Paulus, Fasciculus Dat is Twintig Christelijke en stichtelijke Bedenkingen
Over verscheiden Texten der Heiliger Schriften. Leeuwarden 1662 (SBL)
M[erwede], M.V[an], Uyt-heemse Oorlog, Ofte Roomse Min-triomfen.'s Gravenhage
1651 (UBL)
[Merwede, M. van de (oers.)] Anthonio de Guevara, Leyts-man der Hovelingen
... Daer beneffens De Misprijsinghe des Hofs En het Lof Der Lage
Staet ... Nu eerst in 't Nederduyts vertaelt. Door E.E. Amsterdam 1652
(UBL)
Merwede, M. vander, Geestelyke Minne-vlammen, 's Gravenhage 1653 (UBG)
Montagne, [Jean] de la, Puick van Leiyen en Rosen, Gehaelt uit de kostelijcke Tuin
Van den doorluchtigen Fransen Heere, -. En uit het heerlijck Hof Van den treffeliken
Engelze Godgeleerde, Arthur Warwick. Verciert met eenige uitgelesen
Bloemkes van Iosephus Hallius. Uyt het Frans en Engels in 't Nederduyts vertaelt.
Harlingen 1661 (PBF)
Musica miscella, cioè Mescolanza di madrigali, canzoni, e villanelle in lingua Frisica,
à Quatro e Cinque Voci, di Giacomo Vredeman ... Canto. In Franekera
1602 (Haags Gemeentemuseum. Den Haach; ed. fan it Frysk: E.G.A. Galama,
IB 28(1966)217-219)
Nænia Ad urnam ... D. Ioannis Phocylidæ Holwarda ... Franekeræ 1651
(PBF)
Neuhusius, Henricus, Extemporanea Poëmata. Leovardiae 1656 (PBF)
Niev Liedt-Boeck Ghenaemt Der Minnaers Harten Jacht ofte de Groote Amstelredamsche
Rommelzoo Verciert met veelderley nieuwe Liedekens ghemaeckt
door verscheyden Componisten als I. Westerbaen, W.D. Hooft, LI. Starter ende
meer andere ... Rotterdam 1627 (KB; mikrofysje IDC). Yn ien bân mei de
beide folgjende bondeltsjes (eks. KB):
Nieu Liedt-Boeck Genaemt Den Amsterdamsche Pegasus, ofte Nederlantsche
Doelen-Vreucht. Rotterdam 1627
Niev Lied-Boeck Ghenaemt den nieuwen ende vrolijcken Amstelredamschen
Doele-Vreught. [Rotterdam 1627]
Nyenborgh, Johan van, Het UUonder-Toneel/ Ofte Lusthof der History-Paerlen,
Van wonderbare Behoudenissen/ midtsgaders van de vreemdigheden der Ge-
wumkes.nl
581

wassen ende Gedierten op Aerden/ ende Wateren/ Blixem/ Bergen/ Mineralen/
Menschen/ Begraefnissen/ op en ondergang der Werelts Staten: Als oock van 't
Paradijs, Verschijningen, eenige Consten en Sin-Gedichten, &c. meer. S.p.sj
[1656] (PBF)
Nyenborgh, Johan van, Het Wónder-Toneel Ofte Lust-Hof Der Histori-
Paerlen ... Groeningen 1657 (UBL)
Oudaen, Joachim, Uyt-breyding Over het boek der Psalmen: In verscheyde Dichtmaat.
Rotterdam 1680 (UBU)
Ovidius, Heroides and Amores. Cambridge M./London 1977 2 (ed. G.P. Goold)
Ovidius, Metamorphoses. Cambridge M/ London 1967 3 (ed. G.P. Goold)
Ovidius, Metamorphosen. München/ Zürich 1983 10 (ed. Erich Rösch)
Ovidius, Die Fasten. 2 dln. Heidelberg 1957 (ed. Franz Bömer)
Ovidius, Die Liebeskunst. Berlin 1973 (ed. Friedrich Walter Lenz)
Pers, Dirck Pietersz., Suyp-Stad of Dronckaerts Leven (ed. J.E. Verlaan en E.K.
Grootes). Culemborg 1978
[Pers, Dirck Pietersz.], Bellerophon Of Lust tot Wijsheyd ... Amstelredam ca
1635 (OBA); 1638 (KB)
[Pers, Dirck Pietersz.] Bellerophon, Of Lust tot Wysheyd: Door Sinne-Beelden leerlijck
vertoont, Waer by zijn gevoeght De Vrolijcke Stemmen : Of, Süchtige
en,vermaecklijcke Liedekens en Dichten, genomen uyt de geoorlofde Vrolijckheyd,
tot opweckinge der goede zeden. Waer by oock Urania of het tweede-deel
kan werden by gevoeght. Van nieuws vermeerdert ... Amstelredam s.j. [yn kolofon:
1641] (KB)
Pierson, Christoffel, De versnaarde Konings-Harp, of De honderd-en-vijftig psalmen
des Profeten Davids, Na den text of naasten zin der zelver verkort. Ter
Goude 1679 (KB)
Princesse Liet-boec ... Amstelredam 1605 (KB)
Propertius, Gedichte. Lateinisch und Deutsch (ed. Rudolf Helm). Berlin 1965
Revius, Jacobus, De CL. Psalmen Davids, Eerst in Nederlantschen dichte gebracht
Door Petrum Dathenum, Ende Nu In sin ende rijmen gebetert Door -. Deventer
1640 (UBU)
Revius, Jacobus, Over-Ysselsche Sangen en Dichten. Deventer 1630 (ed. W.A.P. Smit
1930; repr. 1976)
Reynolds, Edvard, Israels Gebedt In Tijd van Benaudtheyd, Ende Gods Genadig
Antwoord op het selfde, ofte een Verklaering van het 14. Capittel des propheets
Hoseae, in seven Predikatien op soo veele Vastendagen gedaen deur -
... Vertaeld ... Bolsward 1660 (PBF)
Ringers, Virus, Stichtelijk Sang-Prîeel, belommert met Het Hooge Lied Salomons,
ende andre Heilige gesangen, op Neder-duitsche dicht, met bi- gevoegde sangletteren.
Franeker 1686 (KB)
Rintjes, Hendrik, De Morgenstond In haer Somersche Vermakelikheden vertoont,
en tot 's Allerhoogsten Lof, doorgaens leersaem toegeëigent. Op de Maet van de
Achten Psalm geriimt. Leeuwarden 1690 (PBF)
Ripa, Cesare, Iconologia of Uytbeeldinghe des Verstands (ed. Jochen Becker). Soest
1971 [1644 1 ]
582
wumkes.nl

[Robynsma, A.] De nederdalende welsprekentheit Ter Eeren van Mijn Hr. Ulric Huber,
Der beiden Rechten Doctor, Als hy tot der selvers Professor binnen Franeker,
wierdt ingehuldight, den 30en. van Slachtmaendt, 1657. Franeker 1657
(PBF)
Rodenburgh, Theodore, Eglentiers Poëtens Borst-weringh. Amsterdam 1619 (KB)
Roldanus, Joh., De CL Psalmen Davids ... Enchuysen 1685 (KB)
R[uissenberch], B[ernard], Flora of Boogaerd derlieflijcke Bloemen ende Vruchten/
Waer in Den strijdt tusschen Aprilis en Majus vermakelijck en leerlijck wordt
uytgheleyt. Amsterdam 1615 (KB)
Ruyter op het faelpaerd. Ofte Doen en Bedrijf van den Koning der Verschrickingen.
In Dertig uytgeleesene Lijckpredikatien/ over welgepaste Texten/ Deur Verscheydene
Vermaerde Godgeleerden op Sonderlinge tijden en plaetsen in Engelse
tael voorgesteld. Eerste Deel. Vertaeld. Bolsward 1662 (PBF)
[Schaghen, Pieter Janssoon], Bauw-heers wei-leven [1610] (ed. Strengholt 1977)
Seneca, Tragedies. 2 dln. London/ New York 1927 (ed. Frank Justus Miller)
Seneca, Thyestes. Atlanta 1985 (ed. RJ. Tarrant)
Sidney, Phillip, The Defence of Poesie. London 1595 (ed. Ewald Flügel, Halle
a.S. 1889)
Sikkes: sj. Jan Sikkes
[Sluiter, Willem] Willem Sluiters Buiten-leven met Johan Wessings Levensbeschrijving
van den dichter (ed. F.C. Kok). Zwolle 1958
Smids, Lud., Poësye. Amsterdam 1694 (UBL)
Sonnema, T., Basuin-klank, Vervatende eenige uitgelesen Psalmen Davids, Lof en
Feest-Gesangen, en Geestelike Liedekens ... Amsterdam 1661 (SBL)
Spiegel, HL., Hart-Spieghel. Amsterdam 1615 (ed. A.C. de Jong, Amsterdam 1930,
boek I-III; P. Vlaming, Amsterdam 1730 (PBF), boek IV-VII)
[Spiegel, HL.], Twe-spraack vande Nederduitsche Letterkunst/ ofte Uant spellen
ende eyghenscap des Nederduitschen taals. Leyden 1584 (ed. Dibbets 1985)
[Spiegel, H.L.], Kort Begrip, Leerende recht Duidts spreken. Oóck Waarheit van
Valsheit te scheyden. Bestaande in 4. Deelen, Ten 1. Twééspraeck vande Nederduytsche
letterkunst. Ten 2. Ruygh-bewerp, vande Redenkaveling. Ten 3. Kort
Begrip des Redenkavelings, in siechten Rym. Ten 4. Rederijck-kunst in rijm op 't
kortst vervat ... Amstelredam 1649 (ed. W.J.H. Caron; Groningen 1962)
Starter, Jan Jansz., Friesche Lust-Hof, beplant met verscheyden stichtelijcke Minne-
Liedekens/ Gedichten/ ende Boertighe Kluchten. Den derden Druck op nieuws
vermeerdert ende verbetert, met verscheyden Dichten ende Liedekens, soo
Geestige als Boertige ... Amstelredam (wed. Dirck Pietersz: Voscuyl) s.j.
[1625] (SBL, eks.A 1130)
Starter, J.J., Friesche Lust-hof. Amstelredam 1621 (ed. J.H. Brouwer; Zwolle
1966)
Steendam, Jacob, Den Distelvink ... Amsterdam 1650 (UBL)
Stobaeus, Io., Dicta poetarvm qvae apvd Io. Stobaevm exstant. Paris 1623 (ed. H.
Grotius; PBF)
[Sweerts, H.], Koddige en Ernstige Opschriften Op Luyffens, Wagens, Glazen, Uythangborden,
en andere Taferelen. Van langerhand by een gezamelt en uytgeschreven
door een liefhebber der zelve. Amsterdam 1682 (UBA)
wumkes.nl
583

[Sweerts, H.], Den Berg Parnas. Behelzende Eenige vreemdigheden die aldaar, en elders,
inzonderheid aan 't Y, by Apollo en Merkuur zijn voorgevallen. Amsterdam
1689 (UBA)
Sweerts, Hieronymus, Alle de Gedichten. Amsterdam 1697 (PBF)
Tasso, Torquato, Aminta. Italienisch/ Deutsch (ed. Otto von Taube). Frankfurt a. M./
Hamburg 1962
Taylor, Thomas, Christi Overwinninge Over de Draeck: Ofte des Satans Nederval:
Vertoonende De heerlijcke Veroveringen van onsen Saligmaker voor sijn arme
Kerck, tegen de grootste Vervolgers. In een Duydelijcke en bondige Verklaringe
van het Twaelfde Capittel der Openbaringe Joannis ... Bolswart 1656
(UB VU)
Theokritus, Gedichte. München 1970 (ed. F.P. Fritz)
Theokritus, Idyllen, yn: Hermann Beckby (ed.), Die griechischen Bukoliker. Theokrit
- Moschos - Bion. Meisenheim am Glan 1975
Tibullus, Gedichte. Darmstadt 1958 (ed. Rudolf Helm)
Tijd'loos, Julius J., Leeuwarder Kercke-vreugd', Tot Gheluck-wenschinghe ...
Over het Verkiesen ... van ... D. Bernhardus Hesselius, Getrouw' Herder,
ende leeraer der Kercke Jesu Christi ... Leeuwarden 1642 (PBF)
XII. uytgelesen Engelsche boetpredicatien Over Sonderlinge Texten Op haer Maendelikse
Vasten Deur verscheyden Treffelike Godgeleerde Voor het Parlament
Van Engelland Gedaen. Eerste Deel. Bolsward 1657 (BK)
XII. Uytgelesene Engelsche Boet-Predikatien Over Sonderlingen Texten/ op hun
Maendelijcksche Vasten/ Deur verscheydene God-geleerden, voor het Eerw.
Parlament van Engelland gedaen. Tweede Deel, Vertaeld Door Nollius Hajonides
... Bolsward 1659 (PBF)
Udemans, G.C., Corte Ende duydelijcke Verclaringe over het Hooge-Liedt Salomo
... Ziericzee 1616 (UBL)
Utrechts Zang-Prieeltjen. Daerinne de aerdighste Liedekens/ uyt 't Amsterdams
Minne-Beeckje, 't Haerlems Mey-Somer-ende Winter-Bloemtje, Sparens
Vreughden-Bron, Ende andere de Nieuste en waerdichste by een ghebracht sijn.
Utrecht 1649 (KB) [1649a]
Utrechts Zang-Prieeltjen. Verciert met De aerdighste Liedekens van 't Haerlems
Somer-Winter- ende May-bloemtjen/ mitsgaders, Sparens Vreughden-Bron.
Utrecht 1649 (KB) [1649b]
Wtenhove van Ghentt, Ian, De Psalmen Dauidis, in Nederlandischer sangs-ryme.
Wartoe toegedaen syn de gesangen Marie, Zacharie, Simeonis, mit t'samen den
tien geboden en de gebede des Heeren, mit noch anderen ... Londen 1566
(PBF)
Uytgelesene Engelsche Boet-predikatien Over Sonderlinge Texten, Op hun ingestelde
Maendelikse Vasten ... Eerste Deel. Bolsward 1660 (PBF)
Uytgelesene Engelsche Boet-Predikatien Over Sonderlinge Texten, Op hun ingestelde
Maendelijkse Vasten Deur verscheydene Treffelijke Godgeleerden, Voor
het Eerw. Parlament Van Engelland Gedaen. Derde Deel. Bolsward 1661
(PBF)
Uytgelesene Engelsche Boet-Predikatien Over Sonderlinge Texten, Op hun Maendelijksche
Vasten; Deur verscheydene God-geleerden/ Voor het Eerw. Parlament
584
wumkes.nl

Van Engelland ghedaen. Tweede deel, Vertaeld Door Nollius Hajonides
... Bolsward 1663 (PBF)
Valerius, Adriaen, Nederlandtsche Gedenck-Clanck. Haerlem 1626 (ed. P.J. Meertens
e.o.; Amsterdam/Antwerpen 1947)
Veen, Ian vander, Over-Zeesche Zege En Bruylofs-Zangen. Als mede alle de werken
by hem oyt ghemaakt: Mitsgaders dAntwerpsche Dichten tegen eenige des selven
Autheurs, achtervolgende by een gestelt. Amsterdam 1637 (UBL)
Vergilius, Aeneis. München/ Zürich 1983 6 (ed. Johannes Götte)
Vergilius, Eclogues. Liverpool 1980 (ed. Guy Lee)
Vergilius, Landleben. Catalepton - Bucolica - Georgica. Vergil-Viten. Darmstadt
1987 5 (ed. Johannes en Maria Götte; Karl Bayer)
Verscheyde Nederduytsche Gedichten Van Grotius, Hooft, Barlaeus, Huygens, Vondel
en anderen. Versamelt door JV. JS., TVD. B. GP. CLB. Amsterdam 1651
(UBL; yn ien bân mei:)
Verscheyde Nederduytsche Gedichten Van P.C. Hooft, C. Huygens, C. Barlaeus, Tesselschade,
Vondel, Van Der Burgh, en anderen. Het Tweede Deel. Verzamelt
door. J.V.M. Amsterdam 1653
[Visscher, Roemer] T'Loff vande Mutse, ende van Een blaeuwe scheen. Met noch
ander Ghenoeghelicke Boerten ende Quicken, Soo uyt het Grieckx, Latijn, en
Franchoys in rijm overgheset, als selffs Poeetelick ghedicht ... Leyden
1612 (UBL)
Visscher, Roemer, Sinnepoppen. 1614 (ed. L. Brummel, 's-Gravenhage 1949)
Vondel, J. van den, Verscheide Gedichten; Bestaande in Zegezangen, Klinkdichten,
Lof- en Eerrijmen, Bruiloftdichten, Lijk- en Grafdichten, Mengelrijm, en Zangen.
Verzamelt door D.B.D.L.B. Amsterdam 1644 (UBL)
[Vondel, J. van den] J.v. Vondels Poëzy of verscheide gedichten, By een vergadert,
vermeert, en op een nieuw oversien. Mitsgaders een Aenleidinge ter Nederduitsche
Dichtkünste. Leeuwarden 1651 [=1652] (PBF)
Vondel, De werken van -. Volledige en geïllustreerde tekstuitgave in tien deelen. Amsterdam
1927-1937, 1940 (ed. J.F.M. Sterck e.o.)
[Vondel, J. van den] -. Poëtologisch proza (ed. Lieven Rens). Zutphen [1979]
Vondel, J. van den, Het Lof der Zee-vaert (1623) (ed. Marijke Spies, J. van den Vondel,
Twee zeevaart-gedichten. 2 dln. Amsterdam 1987)
Voocht, J., Bruylofts-Gedicht Over de ... Echt-verbintenisse, van ... Ian Melchiors
Hellendoorn ... Met ... Maeyke lans ... Sneek 1654 (PBF)
Wael, Franciscus de, Hemelsche Melodie Ofte Soete ende Stichtelicke Bedenckingen,
aengaende Godts Wesen, ende Eygenschappen. Hertogenbosch 1669
[UBL]
Watson, Thomas, Konst Van Goddelike Vernoeginge, In 't Engelsch beschreven
door - ... , Vertaalt door Theodorus Paludanus ... Leeuwarden 1659
(SBL)
Watson, Thomas, Ibid. Bolsward 1663 [titelútjefte fan Watson 1659] (PBF)
Westerbaen, Jacobus, Minne-Dichten. 'sGravenhage 1624 (KB; mikrofysjes IDC)
Westerbaen, Jacob, Ridder, Heer van Brandwijck ende Gybland, &c, Davids Psalmen
In Nederduytsche Rijmen gestelt ... Mitsgaeders Eenige Lofsangen
ende Gebeden, 's Gravenhage 1655 (PBF)
wumkes.nl
585

Westermannus, Adamus, Vrye Iaer-Merckt voor den Volcke Zion, In de welcke de
zonden ende grouwelen die heden ten daghe in de Jaer-merckten ende Kermissen
in swangh gaen/ ontdeckt ende ghestraft worden ... Amsterdam 1628
(UBA)
Westermannus, Adamus, Groote Christelycke Zee-Vaert. In XXVI. Predikatien, In
maniere van Zee-Postille. Amsterdam 1660 (PBF)
Wits, C.J., Stichtelijcke Bedenckinghe, Onledighe Ledigheyt, Stichtelijcke Tydtkortinge.
Vertoont door Geestelycke Gesangen/ Leerlycke Historien/ en
Bruylofts-Liedekens. In desen laetsten Druck vermeerdert en verbetert. Eenighe
op Musijcks-Noten ghestelt. Enchuysen 1649 (UBL)
Zeeusche Nachtegael, ende Des selfs dryderley gesang ... Middelburgh 1623
(facsimile-útjefte PJ. Meertens en P.J. Verkruijsse 1982)
11.2. Oare literatuer
Aitzema, Lieuwe van, Historie of Verhael van Saken van Staet en Oorlogh, In/ende
omtrent de Vereenigde Nederlanden, Beginnende met den Jare 1645 en eyndigende
het begin van 't Jaar 1650 VI. 's Gravenhage 1661 (PBF)
Akkerman, F., Rudolf Agricola, een humanistenleven, Algemeen Ned. Ts. voor Wijsbegeerte
75 (1983) 25-43
Alblas, J.B.H., Johannes Boekholt (1656-1693). The fïrst Dutch publisher of John Bunyan
and other English authors. With a descriptive Bibliography of his Publications.
Nieuwkoop 1987
Althuysen, Jan, Friesche Rymlery ... Liouwerd 1755 (PBF)
Andreae, AI, Friesland by den Vrede van Munster, DVF 19 (1898) 435-474
Arens, J.C., Vertalingen uit Catullus in de zeventiende eeuw, NTg 60 (1967) 380-
386
Asselbergs, W.J.M.A., Hobbo Schotanus van Sterringa, Roeping 35 (1958) 182-187:
ek yn: id., Nijmeegse colleges. Zwolle 1967, 222-238
Asselbergs, W., "De zuster van de zon", NTg 33 (1960) 295-303
Bakker, Siem, Literaire tijdschriften. Van 1885 tot heden. Synthese. Amsterdam
1985
Baldwin, CS., William Shakespeare's "Small Latine and Lesse Greeke". Urbana
(111.) 1944
Bartstra, D., Korte Levensschetsen v. Gysbert Jacobs, enkele Familieleden, Kennissen,
Vrienden en Geestverwanten van den Dichter, Bolswardsche Courant 30-7;
2, 6 en 9-8-1908
Becker, Jochen, "De Rotterdamsche heyligh". Zeventiende-eeuwse echo's op het
standbeeld van Erasmus yn: L. Roose en K Porteman (ed.), Vondel bij gelegenheid.
1679-1979. Middelburg 1979, 11-62
Beek, M. van, An enquiry into puritan vocabulary. Groningen 1969
Bekker, Balthasar, Der Betooverde Weereld ... IV. Amsterdam 1693 (PBF)
Bekkers, J.AF. (ed.), Correspondence of John Morris with Johannes de Laet (1634-
1649). Assen 1970
Bemmel, H. Chr. van, Bibliografie van de werken van Jan Hermans Krul II.
Arnhem 1981
Berg, Herma M. van den, Jacob Gijsberts en het patroon van het Bolswarder stadhuis,
DVF 47 (1966) 119-131
586
wumkes.nl

Berge, Domien ten, De hooggeleerde en zoetvloeiende dichter Jacob Cats.
's-Gravenhage 1979
Berkel, K. van, Franeker als centrum van ramisme, yn: G.Th. Jensma e.o. (red.), Universiteit
te Franeker 1585-1811. Leeuwarden 1985, 424-437
Bierma, Hessel, Samuel van Haringhouk, UDS 13 (1979) 2: 21
Blankert, Albert, Algemene inleiding, yn: Albert Blankert e.o., God en de goden. Verhalen
uit de bijbelse en klassieke oudheid door Rembrandt en zijn tijdgenoten.
Den Haag 1981,15-32
Blatt, Franz, Jacobus Matthiç. Sein Text und seine Quellen, yn: Acta Jutlandica III, 1.
Aarhus 1931, 11-38.
Blokland, C, Willem Sluiter 1627-1673. Assen 1965
Blom, G., Wer in optinksel fan de Scheltema's: Auke Wybes fan Hylpen, UDS 16
(1982)4:12-13
Blom, J.G. van, Proeve van het harmonische in de Friesche dichtkunst, DVF 2 (1842)
37-57
Blom, N. van der, Erasmus en Terminus, Hermeneus 28 (1957) 153-158
Boarnstra, Y. R., [skôging fan D. Kalma, Gysbert Japiks. Dokkum 1938], YUET 30
(1939) 28-32; 45-48; 59-64; werprinte as: Oer Gysbert Japicx, yn: Waeksen ark.
Neilitten literair wirk fen Yke Reinders Boarnstra. Boalsert 1945, 35-51
Bodt, Saskia de, ... op de Raempte off mette Brodse ... Nederlands borduurwerk
uit de zeventiende eeuw. Haarlem 1987
Boeles, W.B.S., Frieslands Hoogeschool en het Rijks Atheneum te Franeker I, II.
Leeuwarden 1878-1889
Boer, T.J. de, Uit een brief van Franciscus Junius, DVF 20 (1906) 475-476
Boersma, J., Utjower fan Midfryske teksten, yn: Freark Dam e.o. (red.), Waling Dykstra
1821-1914. Mar ik sil stride ... Ljouwert 1971, 140-146
Bol, Laurens J. "Goede onbekenden" ... XI. Schilders van het vroege Nederlandse
bloemstuk met klein gedierte als bijwerk, Tableau 4 (1981/82) 260-268
Bolgar, R.R. (ed.), Classical Influences on European Culture AD. 1500-1700. Cambridge
1976
Boogman, J.C., Die holländische Tradition in der niederländischen Geschichte, yn:
Westfälische Forschungen 15 (1962) 96-105
Booth, Wayne C, The Rhetoric of Fiction. Second Edition. Chicago/ London
1983
Borgers, Gerrit e.o., Skriuwers yn byld 1: Gysbert Japicx 1603-1666. Amsterdam
1966
Borsje-Hillebrand, Heleen, Psalm 107 en Tjesck-moars see-aengste van Gysbert Japicx,
IB 32 (1970) 210-213
[Bosch, Jeronimo de] Verhandelingen, uitgegeven door Teyler's Tweede Genootschap.
Tweede stuk, bevattende eene dicht-kundige verhandeling over de regelen
der dicht-kunde [ ... ] aan welke de gouden eere-prys is toegewezen in den
jaare 1781. Haarlem 1783 ( PBF)
Bosma, J., Vijf Franeker studentenalba uit de tweede helft van de achttiende eeuw,
yn: G.Th. Jensma e.o. (red.), Universiteit te Franeker 1585-1811 ...
Leeuwarden 1985,191-205
Bosmans, Juub, "Het streelend genot van heerlijke kunstwerken". Het Fries Museum
en de beeldende kunst 1881-1981, DVF 61 (1981) 19-39
587
wumkes.nl

Bouman, José, Nederlandse Gelegenheidsgedichten voor 1700 in de Koninklijke Bibliotheek
te 's-Gravenhage. 's-Gravenhage 1982
Bowring, J., Language and Literature of Friesland [oerprintsel, sidenûmering 2-30 út
The Foreign Quarterly Review III Cann. 1829) 602-630; PBF]
Brakel, Dirck Gerrits van, Het Geestelijck Leven/ Ende De Stant eenes gelovigen
Mensches/ hier op Aerden; uyt Godes Heyligh woordt vergadert ende by een gestelt:
Sijn hier noch achter aen by ghevoeght eenige ken- teeckenen, waer uyt
men kan hem versekeren datmen van Godt is bemint. Leeuwarden 1649
[1648 1 ] (PBF)
Brakel, Theodorus à, Eenige christelicke meditatien, gebeden en danckseggingen.
Om 's nachts/ 's morgens/ 's middags en 's avonds te gebruycken/ mitsgaders bij
andere gelegentheden ... Amsterdam 1756 (PBF)
Branden, L. van den, Het streven naar verheerlijking en opbouw van het Nederlands
in de 16de eeuw. Gent 1956
Brandsma, W.L., Het werkwoord by Gysbert Japicx. Assen 1936
Brandsma, W.L., Gysbert Japicx en Joachim Oudaen, FJ 1937, 24-36
Brauneck, Manfred, Deutsche Literatur des 17. Jahrhunderts - Revision eines Epochenbildes.
Ein Forschungsbericht 1945-1970, DVJ 45 (1974) Sonderheft
*378- *468
Bremmer Jr., Rolf H, Late Medieval and Early Modern opinions on the affinity between
English and Frisian: the growth of a commonplace, Folia Linguistica Historica
9 (1989) [oanhelle neffens kopij]
Breuker, Ph.H, Skoalmasters fan Boazum. Doarpsûnderwiis en -ûnderwizers sunt
de Midsieuwen. Boalsert 1967
Breuker, Ph.H., Chirurgyns en dokters I, De Doarpsskille fan Boazum 4 (1973)
3: 8-9
Breuker, Ph.H., Simon Stijl en Gysbert Japicx, UDS 11 (1977) 4: 19-21
Breuker, Ph.H. (1978a), Fryske almenakken fear 1850, DVF 58 (1978) 35-55
Breuker, Ph.H. (1978b), De "Beoefenaars van Frieslands taal" en it Gysbertfeest
1823, UDS 12 (1978) 1: 21
Breuker, Ph.H. (1978c), De almenakstikken fan de bondel-Looxma, UW 27 (1978) 1-
12
Breuker, Ph.H. (1978d), It vignet fan de Friessche Tjerne, UDS 12 (1978) 3: 46
Breuker, Ph.H. (1978e), Oardel wurd Frysk út 'e pinne fan steedhâlder Willem
Freark, UDS 12 (1978) 3: 47
Breuker, Ph.H. (1979a), Fryske almenakken foar 1850 (II). Bibliografy, DVF 59
(1979) 93-107
Breuker, Ph.H. (1979b), Sij, Fij of Eij yn "Wobbelke" fan Gysbert Japicx? UDS 13
(1979)4:17
Breuker, Ph.H. (1980a), It Friesch Genootschap, it Friesch Jierboeckjen en it Oera Linda
Boek. De striid om taalbefoardering tusken 1827 en 1837,DVF 60 (1980) 49-65
Breuker, Ph.H. (1980b), De Friesche Rymlerye (1681) fleach net sa hurd, UDS 14
(1980) 2: 17
Breuker, Ph.H. (1980c), Eekhoffs geschiedenis van de Leeuwarder drukkers en uitgevers
tot 1870, yn: C.P. Hoekema e.o., Eekhoff en zijn werk. Leeuwarden 1980,
171-208
588
wumkes.nl

Breuker, Ph.H. (1980d), Petrus Geestdorp, freon fan Gysbert Japicx, en syn geastlik
fermidden, yn: Ph.H. Breuker e.o. (red.), Coulonnade. Twa- en-tweintich FAriaasjes,
oanbean oan mr. dr. K. de Vries. Ljouwert 1980, 43-53
Breuker, Ph.H. (1980e), De Friesche Herder, in piëtistyske syklus fan libjen yn genede,
UW 29 (1980) 83-94
Breuker, Ph.H. (1981a), Romantiek en literatuur in Friesland voor 1840, yn: Handelingen
van het zes en dertigste Nederlands Filologenkongres ... 1980 Amsterdam/
Maarssen 1981, 195-199
Breuker, Ph.H. (1981b), Friesch Jierboeckjen (1828 - 1835), IB 43 (1981) 72-86
Breuker, Ph.H. (1981c), Unbekende wenten en affearen fan Gysbert Japicx, UDS 15
(1981) 3: 28-29
Breuker, Ph.H. (1981d), Salverda en de Beweging fan 1822, Hjir 10 (1981) 2: 14-
18
Breuker, Ph.H. (1982a), Muzyk út it midden fan de santjinde ieu te Ljouwert op teksten
fan Gachet en Fonteyne, UDS 16 (1982) 2: 12-13
Breuker, Ph.H. (1982b), Master H. (Gysbert Japicx, brief XIX): wa't er wie en wat de
Scheltema's der fan makken, UW 31 (1982) 29-42
Breuker, Ph.H. (1982c), Enkele sociale en demografische aspecten van het dorp Bozum
in de zestiende en zeventiende eeuw, Groniek. Gronings historisch tijdschrift
nr. 76 (1982) 58-72, 75
Breuker, Ph.H, De skilder Haring van Harinxma (1604-1669), UDS 17 (1983) 3:
30
Breuker, Ph.H. (1984a), Ta de biografy fan Petrus Baardt, UDS 18 (1984) 1: 16
Breuker, Ph.H. (1984b), "Dij Frieske tafel": in twadde tekst neist Gabbema sines,
UDS 18 (1984) 3: 32-33
Breuker, Ph.H. (1984c), De godstsjinstich-politike ûndergong fan de Ljouwerter rederikerskeamer
yn 1619, yn: N. Arhammar e.o. (red.), Miscellanea Frisica. Assen
1984,411-422
Breuker, Ph.H. (1985a), Hege stjerte yn Fryslân III. Losse opjeften, UDS 18 (1984) 4:
18-19; id. IV UDS 19 (1985) 1:12
Breuker, Ph.H. (1985b), Literatueryn Fryslân 1540-1666 1. Willem Staekmans, UDS
19(1985) 1: 13-14
Breuker, Ph.H. (1985c), Learboeken op de Akademy en de Latynske skoallen yn
Fryslân (1585-1685). Mei in list fan biblioteekkatalogi en -ynvintarissen fan
Frjentsjerter heechleararen út dy jierren yn: G.Th. Jensma e.o. (red.), Universiteit
te Franeker 1585-1811. Bijdragen tot de geschiedenis van de Friese hogeschool.
Leeuwarden 1985, 438-451
Breuker, Ph.H. (1986a), Literatueryn Fryslân 1540-1666 5. Petrus Baardt II, UDS 20
(1986) 1: 14
Breuker, Ph.H. (1986b), Feike van der Ploeg (1736-1790), DVF 66 (1986) 7-23
Breuker, Ph.H. e.o. (ed.) (1986c), Oardiel en krityk. Kar út it wurk fan prof. dr. Godard
Gosses (1877-1955). Ljouwert 1986
Breuker, Ph.H. (1987a), De almenakstikken fan de bondel-Looxma, yn: Oebele Vries
(ed.), Fryske almenakstikken út de 18de en it begjin fan de 19de ieu. Estrik 68.
Grins/Groningen 1987,3-14
Breuker, Ph.H. (1987b), Is Johannes Arcerius de auteur fan "Frieske Boere" almenakken
om 1650 hinne? UDS 21 (1987) 1: 15
wumkes.nl
589

Breuker, Ph.H. (1987c), Wêrom kochten de reginten just nei 1640 stimmen yn lytse
doarpen op? UDS 21 (1987) 2: 14
Breuker, Ph.H. (1988a), Akademypoëzy út Frjentsjer: rekonstruksje fan in konvolút-
Huber (1659) en datearring fan it earste Nederlânsk en Frysk, UDS 22
(1988) 1: 15
Breuker, Ph.H. (1988b), De freonerûnte fan D.H. Beucker Andreae (1803-1819), UDS
22 (1988) 2: 24-25
Breuker, Ph.H. (1988c), Cats yn De nieuwe Ternaarder Bloemendal fan Jan Sikkes
UDS 22 (1988) 4: 17
Breuker, Ph.H. (1988d), lere ôfskriften fan Lodensteyn en Anna Maria van Schurman
yn in lietebondel fan Titia van Vierssen, UDS 22 (1988) 4: 17
Breuker, Pieter e.o., Almenakjes mei "krityske kolder", MSF 1 (1972) 125-220
Breuker, Pieter, J.H. Halbertsma, Gysbert Japicx en de Fryske dialekten. In pear opmerkingen
oer Halbertsma syn filologyske wurksumheden tusken 1822 en 1827.
Ljouwert 1973
Brienen, T., De prediking van de Nadere Reformatie. Amsterdam 1974
Brouwer, A, Minnelied van vuur en ijs: Breeroo voorbeeld van Gijsbert Japiks, Het
Volk 25-9-1943
Brouwer, A, Kwartierstaat Thie Brouwer, Gens Nostra 41 (1986)
Brouwer, J.H., en W.G. Hellinga (ed.), Ansck in Houck. Boalsert 1935
Brouwer, J.H., J. Haantjes en P. Sipma (ed.), Gysbert Japicx Wirken. Boalsert
1936
Brouwer, J.H. (1937a), Om Gysbert Japix. It album fen Hero Galama, IH 19 (1937)
10-13
Brouwer, J.H. (1937b), [besprek útjefte Kalma 1936], IH 19 (1937) 22-23
Brouwer, J.H., It "Forljeacht Rymme" fen Gabbema, IB 1 (1938-39) 53-54
Brouwer, J.H. (ed.), Woutir in Tialle. Mei ynlieding en oanteikeningen. Boalsert
1939
Brouwer, J.H., Jan Jansz. Starter. Assen 1940
Brouwer, J.H., Dichttournooi, Saxo-Frisia III (1941) 55-62
Brouwer, J.H., De hânskriften fan Gysbert Japiks, IB 17 (1955) 153-160
Brouwer, J.H., De fryske literatuerstúdzje, PhF 1956. Grins/ Djakarta 1957, 57-62
Brouwer, J.H., Wandeling door de Friese lettertuin, yn: J.H. Brouwer e.o., Encyclopedie
van Friesland. Amsterdam/ Brussel 1958, 51-58
Brouwer, J.H., Oantinkens oan Jakob Haantjes. Ljouwert 1960
Brouwer, J.H., Gysbert Japicx en Durk Lenige, IB 24 (1962) 161-167
Brouwer, J.H., J. Haantjes † en P. Sipma † (ed.), Gysbert Japicx Wurken I-II. Boalsert
1966
Brouwer, J.H. (1966a), 1666-1966. Gysbert Japicx. Fries dichter. AO 1126. Amsterdam
[1966]
Brouwer, J.H. (1967a), Gysbert Japicx, de minske en de dichter, IB 29 (1967) 42-49 [=
Hulde oan Gysbert Japicx]
Brouwer, J.H. (1967b), It wurk fan Gysbert Japicx, IB 29 (1967) 55-59 [= Hulde oan
Gysbert Japicx]
Brouwer, J.H., De tekst mei de glosse. Fersen mei kommintaar. Ljouwert 1972 [net
yn 'e hannel]
590
wumkes.nl

Brouwer, J.H., Gysbert Japicx, yn: A.G.H. Bachrach e.o. (red.), Moderne Encyclopedie
van de Wereldliteratuur 4. Haarlem/Antwerpen 1980 2 [1963 1 ], 382
Brugmans, H., Verslag van een onderzoek in Engeland naar archivalia, belangrijk
voor de geschiedenis van Nederland ... 's-Gravenhage 1895
Buijnsters, P.J., Hieronymus van Alphen en de school van Burman, Spiegel der Letteren
11 (1968) 9-19
Buijnsters, P.J., Bloemlezing uit de bundel: Uyt-spanningen van Jodocus van Lodenstein.
Zutphen s.j.[1971]
Buisman, Johan Frederik, De ethische denkbeelden van Hendrik Laurensz Spiegel.
Wageningen 1935
Buisman, J.Fzn., M., Populaire Prozaschrijvers van 1600 tot 1815. Romans, novellen,
verhalen, levensbeschrijvingen, arcadia's, sprookjes. Amsterdam s.j.
Buitenrust Hettema, F., Bloemlezing uit Middelfriesche geschriften. Leiden 1887
Buitenrust Hettema, F., Fryske Bybleteek II. Gysbert Japiks. Z'n brieven aan Gabbema;
Z'n verhouding tot Gabbema. Datering van z'n Gedichten. Utrecht
1896
Buitenrust Hettema, F., Een standaard-werk, De Nederlandsche Spectator 1897,238-
240
Buma, W.J., De frommens fan Gysbert Japicx, yn: Hulde oan Gysbert Japicx (s.d.),
50-53
Buma, Wybren Jan, en Wilhelm Ebel, Westerlauwerssches Recht I. Jus Municipale
Frisonum. 2 dln. Göttingen 1977
Cairns, Francis, Generic Composition in Greek and Roman Poetry. Edinburgh
1972
Campbell, A, New Frisian Material in a Lambeth Manuscript, FJ 1937, 31-34
Campbell, A, Junius' visit to Friesland, FJ 1938, 31-35
Campbell, A. (ed.), Gysbert Japicx: The Oxford Text of Four Poems, edited with a
complete glossary. Bolsward 1948
Caron, Willem Johannes Hubertus, Klank en teken bij Erasmus en onze oudste
grammatici. Groningen/Batavia 1947
Catalogus der Bibliotheek van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te
Leiden. I ... 2de Afd. Drukwerken, bewerkt door Louis D. Petit, lste Gedeelte.
Leiden 1887
Catalogus der Bijbel-tentoonstelling ter gelegenheid der herdenking van het honderdjarig
bestaan van het Nederlandsch Bijbelgenootschap ... [Amsterdam]
1914
Catalogus der briefverzameling van S.A. Gabbema. Leeuwarden 1930
Cave, Terence C, Devotional poetry in France c. 1570-1613. Cambridge 1969
Churchill, W.A, Watermarks on paper. Amsterdam 1935
Claes S.J., F., De uitgave van Kiliaans Etymologicum door G. van Hasselt (1777),
NTg 67 (1974) 155-157
Clark, Donald Lemen, John Milton at St. Paul's School. A Study of Ancient Rhetoric
in English Renaissance Education. New York 1948
Coenen, Hans Georg, Literarische Rhetorik, yn: Joachim Dyck e.o. (red.), Rhetorik.
Ein internationales Jahrbuch. Band 7. Tübingen 1988, 43-63
Conrady, Karl Otto, Lateinische Dichtungstradition und deutsche Lyrik des 17.
Jahrhunderts. Bonn 1962
591
wumkes.nl

Crane, Ioannes Guilielmus de, Oratio de Vossiorum Iuniorumque familia
... Groningae 1821 [ekpublisearreyn:AnnalesAcademiaeGroninganae
1819-1820. Groningae 1821]
Crane, J.W. de, Voorlezing over Franciscus Junius, gedaan in de vergadering van het
Friesen Genootschap, den 22 Junij 1829, yn: id. (ed.), Gesta Fresonum uit de
Apographa Juniana ... Workum 1837
Cuperus, S., Kerkelijk leven der Hervormden in Friesland tijdens de Republiek II.
Leeuwarden/Groningen 1920
Cuperus, S.M., It leauwe yn Gysbert Japiks' tiid, IB 12 (1950) 5-14
Curtius, Ernst Robert, European Literature and the Latin Middle Ages. London/
Henley 1953 [repr. 1979 10 ]
Daalen, P.K van, Nederlandse beeldhouwers in de negentiende eeuw.
's-Gravenhage 1956
Damsteegt, B.C., T'Samenvoeghing in de Hertspiegel, yn: id., Van Spiegel tot Leeuwenhoek.
Syntaktische en stilistische verschijnselen in 17e-eeuwse teksten. Leiden
1981,1-21 [earder ferskynd yn Ts 94 (1978) 1-24]
Damsteegt, B.C., Huygens over Strafford en Vondel. Een stilistische controverse in
1644, yn: ATh. van Deursen e.o. (red.), Veelzijdigheid als levensvorm. Facetten
van Constantijn Huygens' leven en werk ... Deventer 1987, 237-250
Dasberg, Lea, Het kinderboek als opvoeder. Twee eeuwen normen en waarden in het
historische kinderboek in Nederland. Assen 1981
Davids, William, Verslag van een onderzoek betreffende de betrekkingen tusschen
de Nederlandsche en Spaansche letterkunde in de 16e-18e eeuw. 's- Gravenhage
1918
Deferrari, Rog. J., M. Inviolata Barry en Martin R. P. McGuire, A Concordance to
Ovid. Washington 1937
Derks, Paul, Die sapphische Ode in der deutschen Dichtung des 17. Jahrhunderts.
Ein literaturgeschichtliche Untersuchung, S.p. [Münster] 1970
Dibbets, G.RW. (ed.), Twe-spraack vande Nederduitsche letterkunst (1584). Assen/
Maastricht 1985
Dijk S., It Midfryske brulloftsfers en in part fan de epitalamyske tradysje, PhF 1984,
Ljouwert 1986, 76-92; disk. 93-95
Dyk Siebren, It midfryske brulloftsfers en de epitalamyske tradysje. Ljouwert
1987
Dijkstra, G, Bydrage ta de kennis fan it libben, de persoan en it wurk fan Dr. Eeltsje
Halbertsma. Drachten 1946
Dykstra, Klaes, Tjesck-moars see-aengste. Eat oer de saeklike ynhâld, UW l (1952)
42-44
Dykstra, Klaes, Lyts hânboek fan de fryske literatuer. Ljouwert 1977
Dykstra, Kflaes], Ynfier út Ingelân (Ynfloeden en oersettingen út it Ingelske taalgebiet),
PhF 1981 (Ljouwert 1982) 65-74; disk 75-78
Dijkstra, W. (ed.), Gysbert Japiks Frysce rymlerye, yn de spelling fen Dr. J.H. Halbertsma
oerbrocht. Frjeantsjer 1853
[Dijkstra, W.] Psalmen, sangen en oar stimmich dichtwirk, út de skriften fen Gysbert
Japiks, Simen en Jan Althuysen, Salverda en Windsma, by-ienbrocht ...
troch in Leafhabber fen 'e Fryske Tael. Frjentsjer [1903]
592
wumkes.nl

Dirks, J., Bladvulling, DVF 6 (1853) 301-302
Dirks, J., Een half dozijn Snippers uit de oude Doos, FVA 1861, 36-47
Doel, Huibrecht G. van den, Daar moet veel strijds gestreden zijn. Dirk Rafaelsz
Camphuysen en de Contraremonstranten. Een biografie. Meppel 1967
Dörrie, H., Die schone Galatea. München 1968
Donker, Marjorie en George M. Muldrow, Dictionary of literary-rhetorical Conventions
of the English Renaissance. Westport/London 1982
Dorsten, JA. van, Hooft als dichter, yn: Hooft. Essays. Amsterdam 1981, 7-21
Duinkerken, Anton van (ed.), Joost van den Vondel, Leeuwendalers. Utrecht/ Brussel
1948
Dyck, Joachim, Ticht-Kunst. Deutsche Barockpoetik und rhetorische Tradition.
Berlin/ Zürich 1966
Easton, C, Les Hivers dans 1'Europe occidentale ... Leyde 1928
Eeghen, LH. van, De Amsterdamse boekhandel 1680-1725 IV. Amsterdam 1967
Eekhoff, W., Geschied- en letterkundige nalatenschap van Simon Abbes Gabbema
... , DVF 11 (1867) 273-338
Eekhoff, W., De Stedelijke Bibliotheek van Leeuwarden, bevattende voornamelijk
werken van schrijvers uit en over deze hoofdstad van Friesland en hare geschiedenis
... Gevolgd door eene geschiedkundige bibliographie van Leeuwarden.
Leeuwarden 1870
Eekhoff, W., De Stedelijke Kunstverzameling van Leeuwarden ... Leeuwarden
1875
Eggermont, P.L., Samuel van Haringhouk als uitgever van de Nadere Reformatie.
DNR 1 (1977) 90-102
Emrich, Wilhelm, Deutsche Literatur der Barockzeit. Königstein/Ts. 1981
Endres, Clifford, Joannes Secundus. The Latin Love Elegy in the Renaissance.
Hamden 1981
Engels, M.H.H., Naamlijst van Gedeputeerde Staten van Friesland 1577-1795. Leeuwarden
1979
Epkema, E., Plan van Inteekening op Gysbert Japix, Friesche Rijmlerije. S.p.s.j.
[1813] (PBF)
Epkema, E. (ed.), Gysbert Japicx Friesche Rijmlerye. Ljeauwert 1821
Epkema, E., Woordenboek op de gedichten en verdere geschriften van Gijsbert Japicx.
Leeuwarden 1824
Erdei, Klára A, Méditations calvinistes sur les psaumes dans la littérature française
du XVIe siècle, Acta Litteraria Academiae Scientiarum Hungaricae 24 (1982)
117-155
Erdei, Klára, Die Meditation - mentalitätsgeschichtliche Deutungen einer Gattung,
yn: August Bück en Tibor Klaniczay (ed.), Das Ende der Renaissance: Europäische
Kultur um 1600. Wiesbaden 1987, 81-107
Eubesius, Curis: sj. Schonck
Evenhuis, R.B., Ook dat was Amsterdam II, III. Amsterdam 1967, 1971
Exalto, K., Beleefd geloof. Acht schetsen van gereformeerde theologen uit de 17e
eeuw. Amsterdam 1974
Faber, J.A., Drie eeuwen Friesland. Economische en sociale ontwikkelingen van
1500 tot 1800. 2 dln. Leeuwarden 1973
wumkes.nl
593

Feitsma, A, Frysk út de 17de ieu, UW 4 (1955) 17-32
Feitsma, A. (ed.) (1956a), Oude Friesche spreeck-woorden, Franeker 1641 synoptysk
mei Friesche bywirden, Hs Gabbema mei dêroan taheakke oantekeningen fan
Franciscus Junius F.F. en Janus Vlitius (Estrikken 11). Grins 1956
Feitsma, A. (ed.) (1956b), Frysk út de 17de ieu, teksten en fragminten (Estrikken 15)
Grins 1956
Feitsma, A., (ed.), Frysk út de 18de ieu (Estrikken 20). Grins 1957
Feitsma, Tony, Ut de skiednis fan de Fryske tael- en litteratuerwittenskip, DSM 16
(1960) 20:6-8
Feitsma, A. en R. Bosma, Frysk út de 18de ieu, teksten en fragminten. Diel IV: 1780-
1800 en net datearre stikken (Estrikken 23). Grins 1962
Feitsma, A (1963a), Onbikende midfryske skriuwers II. 4. [Z.L.R. = Romcke Harda]
UW 12 (1963) 3-8
Feitsma, A. (1963b), Onbikende midfryske skriuwers II. 8. [Nehemia van Claerbergen],
UW 12 (1963) 12
Feitsma, A. (1963c), Onbikende midfryske skriuwers III. 11. [A.B.D.T.H.= Henricus
Tiberius de Baer], UW 12 (1963) 37-40
Feitsma, Tony [besprek Galama 1963], DSM 20 (1964) 14 (10 july) 6-8
Feitsma, Tony (1965a), Onbikende midfryske skriuwers VII. 17. [Johannes Arcerius],
UW 14 (1965) 12-17
Feitsma A (1965b), Onbikende midfryske skriuwers VIII. 18. [Wijbrandt van Elselo],
UW 14 (1965) 42-45
Feitsma, A. (1965c), Onbikende midfryske skriuwers IX. 19. [Hearre Japiks Si«
branda], UW 14 (1965) 91-94
Feitsma e.o., A. (1965d), Johannes Hilarides en syn Naamspooringen van het platte
Friesk 2 dln. (Estrikken 37, 38). Grins 1965, 1966
Feitsma, Tony, Onbikende midfryske skriuwers X. 22. [Franciscus Rondaan], UW 15
(1966) 101-105; XI. 22a [Franciscus Rondaan], UW 15 (1966) 101-105
Feitsma, Tony (1967a), Gysbert Japiks tusken Frysk en Nederlônsk, UW 16 (1967) 1-
22
Feitsma, Tony (1967b), Onbikende midfryske skriuwers XII. 23. [M. Lasis], UW 16
(1967)49-54
Feitsma, Tony (1967c), Ta Gysbert Japiks syn earste brief oan Gabbema, UW 16
(1967)92
Feitsma, Tony, Onbikende midfryske skriuwers XIII. 25. [Titia Brongersma], UW 17
(1968) 28-43
Feitsma, A., Oanrin ta in Fryske literatuersosjology? Trotwaer 1970 nr. 7/8, 1-8
Feitsma, A, Gysbert Japiks syn fyftich psalmen, De Pompeblêdden 42 (1971), 217-
220
Feitsma, A. (1972a), Gysbert Japiks syn "Friesche Herder" as pendant fan Constantijn
Huygens syn "Uytlandige Herder", MSF 1 (1972) 115-124
Feitsma, A. (1972b), Gysbert Japiks syn lofsangen en de tsjerklike tradysje, De Pompeblêdden
43 (1972) 182-183, 204-208, 221-227 [ek yn MSF 2 (1978) 91-102]
Feitsma, A, Die Stellung des Westerlauwerschen Friesischen bis zum Jahre 1700, yn:
The Position of the old, relatively less influential Vernaculars in Europe in the
16th and 17th Centuries. Ljouwert 1973, 69-73
594
wumkes.nl

Feitsma, A., De autografemen in het werk van Gysbert Japicx. Een verkennend grafematisch
onderzoek naar de taal van Gysbert Japicx en een bijdrage tot de
friese spellinggeschiedenis I-II. Ljouwert/ Leeuwarden 1974
Feitsma, A. (1975a), Literatuersosjologyske fraechstellingen yn de Fryske literatuer,
Trotwaer 7 (1975) 114-124
Feitsma, Antonia (1975b), Het Fries tot 1800, Spiegel Historiael 10 (1975) 544-551
Feitsma, A. (1978a), Onbikende midfryske skriuwers XIV. 26. F.H.(= Philips Frederik
Vegilin van Claerbergen), MSF 2 (1978) 105-116
(Feitsma, A.) (1978b), Fryske taelskiednis. 4.3.2. Frysk as oantsjutting nei de Midsieuwen,
MSF 2 (1978) 158-164
Feitsma, A. (1978c), Tussen volkstaal en schrijftaal. Meningen van filologen over het
Fries. Ljouwert/ Leeuwarden 1978
Feitsma, A. (1978d), De Friesche Rymlerye as boek, MSF 3 (1978) 79-109
(Feitsma, A. (1978e),) Fryske taelskiednis. 5.4.2. Nammen foar fryske dialekten nei de
midsieuwen, MSF 3 (1978) 171-176
(Feitsma, A (1978f),) Fryske taelskiednis. 8.2.2. Mieningen en téoryen oer it frysk nei
de midsieuwen, MSF 3 (1978) 177-186
Feitsma, A., Frysk ûnderwiis, taelbifoardering en ideology yn de earste helte fan de
19de ieu, PhF 1978 (Ljouwert 1979) 28-70 [neipetear 71-75]
Feitsma, A, Kroniek van een eeuw universitaire Frisistiek I. Ljouwert/
Leeuwarden 1986
Feitsma, Tony, Typografyske tûkkeltjemmen by Gysbert Japicx, TFT 4 (1988) 37-47;
mei in "Rjuchtsetting" yn TFT 4 (1988) 65
Ferwerda, Abraham, Algemeene naam-lijst van boeken met de prijzen, of de boeknegotie
benevens de kennisse en waarde derzelver gemakkelyk gemaakt
... [24 parten] Leeuwarden s.j. [1771 e.f] (SBL)
Finney, Gretchen Ludke, Musical Backgrounds for English Literature 1580-1650.
New Brunswick [1961]
Fokkema, K, Gysbert Japicx. Een Christen-kunstenaar [resinsje Haantjes 1929],
Opwaartsche Wegen 7 (1929-1930) 407-410
Fokkema, K, [resinsje Haantjes 1929], NTg 24 (1930) 54-58
Fokkema, K., Eat oer it libben yn 'e stêd yn 'e 17-e ieu, yn: Earebondel ... G.A
Wumkes. Boalsert 1950, 13-23
Folkertsma, Bo[a]te, De stavering fan it Westerlauwerske Frysk yn de njoggentjinde
ieu. Estrik 46. Grins 1973
Folkertsma, E.B., De fjirde útjefte fen de Rymlerije, De Stim fen Fryslân 1931, nr. 197
(6-11-1931)
Folkertsma, E.B., Toer en Tsjerke. Dokkum 1934 [resinsje Wumkes 1926: 141-
167]
Folkertsma, E.B., [resinsje Kalma 1936], De Stim fen Fryslân 5-3-1937
Folkertsma, E.B., Forklearring fen Yn 't stamboek fen S.A. Gabbema, De Stim fen
Fryslân nrs. 701-704 (1941) [ek yn Folkertsma 1946, 63-78]
Folkertsma, E.B., De Christen Gysbert Japiks. Snits 1946
Fowler, Alastair, Kinds of Literature. An Introduction to the Theory of Genres and
Modes. Oxford 1982
Frank, Horst Joachim, Handbuch der deutschen Strophenformen. Münster/
Wien 1980
wumkes.nl
595

Frye, Northrop (ed.), Romanticism Reconsidered. Selected Papers from the English
Institute. New York/ London 1968 [1963 1 ]
Gaertner, Johannes A., Latin Verse Translations of the Psalms 1500-1620, The Howard
Theological Review 49 (1956) 271-305
Galama, E.G.A., Een merkwaardige hulde aan Gysbert Japiks, IB 12 (1950) 156-
157
Galama, E., De bibliotheek van Gysbert Japiks, IB 15 (1953) 53-64, 90-95, 123-
126
Galama, E,, Freeska Landriucht. Fynsten en fragen, yn: K. Dykstra e.o. (red.), Fryske
stúdzjes oanbean oan prof. dr. J.H. Brouwer op syn sechtichste jierdei 23 augustus
1960. Assen 1960, 125-134
Galama, E. (1963a), Oer de datearring fan Epkema syn "Plan van Inteekening op
Gysbert Japix, Friesche Rijmlerije", UW 12 (1963) 89-92
Galama, E.G.A. (1963b), De Bibleteek fan Japik Gysberts Holckama. Ljouwert
1963
Galama, E.G.A. (1963c), Gysbert Japiks en het oordeel van tijdgenoot en nageslacht.
Groningen 1963
Galama, E.G.A. (1966a), Oersettingen fan Gysbert Japiks syn wurk, UW 15 (1966) 39-
52
Galama, E.G.A. (1966b), Midfryske Lietsjes, al of net fan Gysbert Japiks? IB 28
(1966) 207-220
Galama, E.G.A, In Fryske Siegenbeek, yn: Teake Hoekema e.o. (red.), Flecht op 'e
koai. Stúdzjes oanbean oan ... W.J. Buma ... Grins 1970, 233-240
Galama, E.G.A, Specimina linguae Frisiae saeculorum XVII et XVIII. Edidit notisque
instruxit - (Textus Minores LI). Leiden 1977
Galama, E.G.A, Gysbert Japiks, dream en died. PhF 1978, Ljouwert 1979, 76-90;
disk. 91-93
Galama, Sybrand, De filosofy yn Gysbert Japiks' tiid, IB 12 (1950) 37-42
Galama, S., Het wijsgerig onderwijs aan de Hogeschool te Franeker 1585-1811. Franeker
1956
Garber, Klaus, Der locus amoenus und der locus terribilis. Bild und Funktion der
Natur in der deutschen Schäfer- und Landlebendichtung des 17. Jahrhunderts.
Köln/Wien 1974
Garber, Klaus, Arkadien und Gesellschaft. Skizze zur Sozialgeschichte der Schäferdichtung
als utopischer Literaturform Europas, yn: Wilhelm Vosskamp (ed.),
Utopieforschung. Interdisziplinäre Studien zur neuzeitlichen Utopie. Band 2.
Stuttgart 1982
Garber, Klaus, [resinsje Lohmeier 1981], Daphnis. Zeitschrift für Mittlere Deutsche
Literatur 15 (1986) 194-209
Garber, Klaus, Utopia. Zur Naturdichtung der frühen Neuzeit, yn: August Bück en
Martin Bircher (ed.), Respublica Guelpherbytana ... Festschrift für Paul
Raabe [=Chloe. Beihefte zum Daphnis. Bd.6], Amsterdam 1987, 435-455
Gaskell, Philip, A new Introduction to Bibliography. Oxford 1979
Geerars, C.M., Een hermetische cyclus in de minnedichten van Poot, NTg 57 (1964)
24-31
596
wumkes.nl

Geerts, A.M.F.B., Vondel als classicus bij de Humanisten in de leer. Tongerloo
1932
Gelderblom, Arie-Jan, Dichter bij een droogmakerij, yn: S.F. Witstein en E.K. Grootes
(red.), Visies op Vondel na 300 jaar. Den Haag 1979, 104-118
Gelderblom, Arie-Jan, De identiteit van een grijze dutter. Naar aanleiding van Huygens'
Voorhout r. 33-40, Ts 97 (1981) 27-34
Gelderblom, Arie-Jan, Observaties op de buitenplaats, yn: H. Duits e.o. (red.), Eer is
het Lof des Deuchts. Opstellen over renaissance en classicisme aangeboden aan
dr. Fokke Veenstra. Amsterdam 1986, 178-190
[Gent, W. van], Bibliotheek van Oude Schrijvers. Rotterdam 1968
Gerbenzon, P., Hessel Vegelin van Claerbergen en Gysbert Japiks, UW 8 (1959) 68-
69
Gerbenzon, P. (ed.), Voorlopige transcriptie van de gehele tekst van Codex Aysma
(Oxford, Bodleian Library, Ms. Junius 78) - met weglating van aantekeningen in
de marge. Niet in de handel, 1978
Gerhardt, Mia I., Het droombeeld van de Gouden Eeuw. Utrecht 1956
Geyl, P., Godsdienst en nationaliteitsgevoel in Noord en Zuid tijdens Frederik Hendrik,
yn: id., Kernproblemen van onze geschiedenis. Opstellen en voordrachten
1925-1936. Utrecht 1937 [foar it earst publisearre yn 1934]
Goslings-Lijsen, J.H., Uit het Friesche hofleven in de 17de en 18de eeuw, yn: Leeuwarden
1435-1935. Gedenkboek ... Leeuwarden 1935, 202-224
Gosses, G., Gysbert-Problemen, De Holder IV (1929) 177-197 [resinsje Haantjes
1929; ûnferoare útjûn yn Breuker e.o. 1986, 129-149]
Gosses, G, [besprek Haantjes en Kloeke 1929], Museum 37 (1929-1930) 260-261
Gosses, G, Gustaaf-Adolf-grêfskriften yn Fryslân en derbûten, FJ 1937, 40-46
Gosses, G. [besprek edysje-Brouwer e.o. 1936], Museum 45 (1938) 118-119
Gosses, G, In Gysbert-monumint. [besprek] Douwe Kalma, Gysbert Japiks (1938),
IH 22 (1940) 84-88,110-114,134-138 [ûnferoare útjûn yn Breuker e.o. (ed.) 1986,
150-164]
Gosses, G., [besprek fan Folkertsma 1946], De Tsjerne 2 (1947) 275-283
Greene, Thomas M., The Light in Troy. Imitation and Discovery in Renaissance
Poetry. New Haven/ London 1982
Grimm, Gunter E., Literatur und Gelehrtentum in Deutschland. Untersuchungen
zum Wandel ihres Verhältnisses vom Humanismus bis zur Frühaufklärung. Tübingen
1983
Groenendijk, L.F., De origine van Sixtus Brunsvelts ontmaskering van "De bijnachristen",
DNR 1 (1977) 133-136
Groenendijk, L.F., De puriteinse bronnen van Wittewrongels behandeling van "vergenoegdheid",
DNR 10 (1986) 126-142
Groenveld, S., De prins voor Amsterdam. Reacties uit pamfletten op de aanslag van
1650. Bussum 1967
Groenveld, S., Verlopend getij. De Nederlandse Republiek en de Engelse Burgeroorlog
1640-1646. Dieren 1984
Grijp, Louis Peter, Op zoek naar de reien van Geeraert van Velsen, De zeventiende
eeuw 3 (1987) 85-97
Grijp, Louis Peter, Van spijlen en sporten. Imitatie en emulatie in het 17e- eeuwse
dialooglied, yn: Alfons Annegarn e.o. (red.), Harmonie en perspectief. Zevenen-
597
wumkes.nl

dertig bijdragen van Utrechtse musicologen voor Eduard Reeser. Deventer
1988, 163-179
Guibal, C.J., Democratie en oligarchie in Friesland tijdens de Republiek. Assen
1934
Haagsma, S., Eenige bladzijden uit Friesland's zeegeschiedenis, DVF 18 (1893) 303-
418
Haan, Hans den (ed.), Joost van den Vondel, Het Lof der Zee-vaert. Uitgeest
1985
Haan, Jan Carel de, Studiën over de Romeinsche elementen in Hooft's niet- dramatische
poëzie. Santpoort 1923
[Haantjes, J.], De letterkundige waardering van Gysbert Japicx, yn: Handelingen
van het Twaalfde Nederlandsche Philologencongres ... 1927. Groningen
1927, 55-57
Haantjes, J. (1929a), Ingelsk-Frysk nijs, De Holder IV (1929) 202-204
Haantjes, J. (1929b), en G.G. Kloeke, Drei friesische Hochzeitsgedichte aus dem 17.
Jahrhundert. Hamburg 1929
Haantjes, J., Gysbert Japicx. Fries dichter in de zeventiende eeuw. Amsterdam
1929
Haantjes, J., Gysbert Japicx, yn LC 26 april, 3 en 10 maaie 1930
[Haantjes, J. (?)] Haantjes en de Gysbert Japicx-studie, Opwaartsche Wegen 8 (1930-
1931) 178
Haantjes, J., 52 psalmen, FJ 1938, 50-70
Haas, Elke, Rhetorik und Hochsprache. Über die Wirksamkeit der Rhetorik bei der
Entstehung der deutschen Hochsprache im 17. und 18. Jahrhundert. Frankfurt
a. M. etc. 1980
Hagstrum, Jean H, The Sister Arts. The Tradition of Literary Pictorialism and
English Poetry from Dryden to Graj. Chicago 1958
;/ Halbertsma, J. Hiddes, Ontwikkeling der gronden van mijn gevoelen nopens een
paar regels uit Giisbert Japiks, voorkomende in eene redevoering van den hooggeleerden
R. Koopmans over dien dichter, Vaderlandsche letteroefeningen 1822, JT
526-534; 582-593; 625-633
[Halbertsma, J.H.] Hulde aan Gysbert Japiks bewezen, in de Sint Martini Kerk te
Bolsward, op den 7 Julij 1823. Bolsward 1824
Halbertsma, J. Hiddes, Hulde aan Gysbert Japiks. Leeuwarden 1827
Halbertsma, J.H., Letterkundige naoogst [I]. Deventer 1840
Halbertsma, J.H, [besprek NFVA 1854], De Gids 20 (1856) 262-292
Halbertsma, J.H, Rinse Posthumus, in leven kerkleeraar onder de Hervormde gemeenten
van Waaxens en Brantgum, DVF 9 (1862) 207-294
Halbertsma, J.H, De vertaling des Euangeliums van Mattheus in het Land- Friesch,
DVF 10 (1863) 1-78
Hallema, A, In boek dat yn 1878 yn Hollân fan 'e parse kaem. Neimakke portret fan
Gysbert Japiks like der wol op, LC 24-12-1965
Hasper, H, Calvijns beginsel voor de zang in de eredienst ... 2 dln. 's-Gravenhage
1955, 1976
Heawood, Edward, Watermarks Mainly of the 17th and 18th centuries.
Hilversum 1950
598
wumkes.nl

Heesakkers, CL. en K. Thomassen, Voorlopige lijst van alba amicorum uit de Nederlanden
vóór 1880. 's-Gravenhage 1986
Hellinga, W.G., Gabbema en Klioos Kraam. Een studie van Frieslands cultuurleven
in het midden der XVIIe eeuw. Typoskript ca. 1935 (FA, yn neilittenskip P.
Sipma)
Hellinga, W.Gs., Friesche drukken in de zeventiende eeuw, Het boek 24 (1936), 109-
117
Hellinga, W., De opbouw van de algemeen beschaafde uitspraak van het Nederlands.
Amsterdam 1938 [anastatysk werprinte yn: id., Bijdragen tot de geschiedenis
van de Nederlandse taalcultuur. Arnhem 1968]
Hellinga, Wytze Gs., Hy zwerve balling 's Lands, die zyne Landtaal blaamt (Ernst
Willem Higt/1755). Tot een juister begrip van de Bodders in de XVIIe en XVIIIe
eeuw, FJ 1938 (Assen [1939]) 70-99
Hendriks, Antonie, Joost van den Vondel en G. de Saluste Sr. du Bartas. Leiden
1892
Henkel, Arthur, en Albrecht Schone, Handbuch zur Sinnbildkunst des XVI. und
XVII. Jahrhunderts. Stuttgart 1967
Hepkema, J. (1899a), De Handschriften van Gysbert's Gedichten te Oxford, FVA
1899, 171-180
Hepkema, J. (1899b). Aide Fryske skriften fen Starter, Gysbert Japix en oaren. S.p.,
s.j. [1899]
Hermkens, Hendrikus Maria, Bijdrage tot een hernieuwde studie van Constantijn
Huygens' gedichten. Nijmegen 1964
Hettema, M. [de Haan], Beknopte opgave der Handschriften en gedrukte werken in
de oudere en latere Friesche taal, Taalkundig Magazijn II (1837) 225-274
Hettema, M. de Haan, en A. van Halmael, Stamboek van den Frieschen adel I-H.
Leeuwarden 1846
Hettema, M. de Haan, Handschriften van Junius, tot Friesland betrekking hebbende
en voorhanden in de Bodleiaansche Bibliotheek te Oxford, FVA 1854, 41-48
Heydenreich, Titus, Tadel und Lob der Seefahrt. Das Nachleben eines antiken Themas
in den romanischen Literaturen. Heidelberg 1970
Highet, Gilbert, The classical tradition. Greek and Roman influences on Western literature.
London e.a. 1967 [1947 1 ]
Hildebrandt-Günther, Renate, Antike Rhetorik und Deutsche literarische Theorie
im 17. Jahrhundert. Marburg 1966
Hoekema e.o., C.P., Eekhoff en zijn werk. Leeuwarden 1980
Hoekema, Teake (útj.), Frysk út 'e 17de en 18de ieu. Oanfollingen diel 1. (Estrikken
43). Grins 1969
H[oekema], T[eake], Jitris: "Fen fiere weagen", UW 25 (1976) 86
Hoekema, Teake, Dietrich von Stade syn oantekens by Ph. de Mornay/Gysbert Japiks,
Yen suwnerlinge forhânlinge fen libbjen in fen stearren, UW 33 (1984) 25-
32
Hoekstra, A ten Broecke, Proeve ter inteekening op eene uitgave van Gijsbert Japix
Vriesche Rijmlerij in drie deelen. Naar den ouden echten druk van 1668, verbeterd
en met Taalkundige bijdragen voorzien. Algemeene Konst- en Letter-bode
1813,138-143; 145-158; 280-287; 292-297; id. 1814,40-46; 55-59; en 214-216 [as antwurd
op in reaksje fan in V. yn id., 165-167]
wumkes.nl
599

Hoekstra, A. ten Broecke, Nuttigheid van de Taalkennis der Middeleeuwen, alsmede
van die der Oude Vriesen, De recensent ook der recensenten 9, 2e st. (1816) [sitearre
neffens oerprintsel PBF]
Hoekstra, Jarich, Is Midfrysk, Nijfrysk (be)beskje "(be)kleie" in spoekwurd? TFT 1
(1985)8-15
Höltgen, Karl Josef, Francis Quartes 1592-1644. Meditativer Dichter, Emblematiker,
Royalist. Eine biographische und kritische Studie. Tübingen 1978
Hoeufft, Jacob Henrik, Taalkundige aanmerkingen op eenige Oud-Friesche spreekwoorden.
Breda 1812
Höweler, C.A., en F.H. Matter, Fontes hymnodiae Neerlandicae impressi 1539-1700.
De melodieën van het Nederlandstalig geestelijk lied 1539-1700. Een bibliografie
van de gedrukte bronnen. Nieuwkoop 1985
Hof, J.J, "Fen fiere weagen", UW 2 (1953) 23-27
Hof, Willem Jan op 't, Engelse piëtistische geschriften in het Nederlands 1598-1622.
Rotterdam 1987
Hofdijk W.J., Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde voor gymnasiën en zelfonderricht.
Amsterdam 1857
Hoffmeister, Gerhardt, Petrarkistische Lyrik. Stuttgart 1973
Holtz, Louis, Donat et la tradition de 1'enseignement grammatical. Etude sur YArs
Donati et sa diffusion (rVe-IXe siècle) et édition critique. Paris 1981
Hooft van Iddekinge, Johan van Nyenborgh en zijne letterkundige nalatenschap,
yn: Handelingen en mededelingen van de Maatschappij der Nederlandsche letterkunde
te Leiden 1883, Leiden 1883, 75-96
Hoogslag, Jac. N.D., Gysbert Japicx, Jounbea. Yn nijfryske stavering fen GA. Wumkes.
For mingd koar. S.p. s.j. [Ljouwert 1924]
Hoogslag, Jac. N.D., De sang yn Fryslán. Boalsert 1931
Hoogslag, Jac. N.D., Godsfrjeone Moarnliet S.p. s.j. [Snits 1935]
Hulde oan Gysbert Japicx: sjoch DA. Tamminga
Hutton, James, Classical Poetry in Renaissance Poems on Peace, yn: id., Essays on
Renaissance Poetry (ed. Rita Guerlac). Ithaca/London 1980, 225-242
Idsinga, S.H. van, Zedig en vrymoedig onderzoek ... of de volmagten ten Lantsdage
in Frieslandt ... Groningen 1777 (SBL)
Ingen, F.J. van, Vanitas und Memento mori in der deutschen Barocklyrik. Groningen
1966
[Itsma, W. van], Jagt-praatje ofte Discours Gehouden tusschen een Groeninger, Amsterdammer,
en Harlinger ... III. Leeuwarden 1738 (PBF)
Jager, J.T. de, Friesland en de Friezen. Leesboek over de geschiedenis van Us Heitelân
II. Groningen 1925
Jansen, Jacob, Gysbert Japicx' Lieten. In stúdzje oer de fan de dichter bidoelde meidijen.
Drachten 1956
Jansen, Josef, Patriotismus und Nationalethos in den Flugschriften und Friedensspielen
des Dreissigjährigen Krieges. Köln 1964
Janzen, P., De Gysbert Japiks-hilde to Boalsert op 7 Juli 1823, SR 27 (1923) 328-329,
338-340
Jehn, Peter (red.), Toposforschung. Eine Dokumentation. Frankfurt/M. 1972
Jensma, G.Th., Uit het huis van Arcerius. Acht "artes"-studenten en hun opvattingen
over wetenschap en maatschappij, 1589-1639, yn: G.Th. Jensma e.o. (red.), Uni-
600
wumkes.nl

versiteit te Franeker 1585-1811. Leeuwarden 1985
Jiddyjefte. Byblyografy fon de skriften fon Anthonia Feitsma bij gelegenhyd fon har
fyftigste jirdy 18-1-1978. Ljouwert/ Amsterdam 1978
Jöcher, CG., Allgemeines Gelehrten-Lexicon ... Leipzig 1750 e.f. (repr. Hildesheim
1960-1961)
Johnson, Elizabeth Friench, Weckerlin's Eclogues of the Seasons. Tübingen 1922
Jones, Richard Foster, The triumph of the English Language. Stanford 1953
(repr. 1966)
Jong, K.K. de, Joan Dullaart, dichter-koopman, Spektator 6 (1976/77) 552-559
Jong, S.D. de, Gysbert Japicx [resinsje Haantjes 1929]. LC 15, 17 en 20-8-1929
Jongh, E. de (e.o.), Betekenissen van Hollandse genrevoorstellingen uit de zeventiende
eeuw. Tot Lering en Vermaak. Amsterdam 1976
Kalff, G., Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde IV. Groningen 1909
Kalma, D., (gearst), It sjongende Fryslân. In karlêzing út it wirk fen âlde en jonge
Fryske skriuwers. Berltsum s.j. [1917]
Kalma, D., Fen it Fryske Hiem. Fjilden fen stiltme en striid. XIII. Gysbert Japiks, LC
19 aug, 21 okt, 16 des. 1922, 3 febr. en 28 apr. 1923
Kalma, D. (1923a), De opstanning fen Fryslân. S.p. 1923
Kalma, D. (ed.) (1923b), Gysbert Japiks, Frieske Rymlerije. Foarste jefte [net mear
ferskynd]. Boalsert 1923
Kalma, D, Gysbert Japiks yn Oxford, SR 28 (1924) 605-609, 646-647
Kalma, D., Oer Gysbert Japiks. In ynlieding, Frisia 9 (1927) 188-194, 203-214
Kalma, D., Fryslân efteroan? Frisia 3 (1931) 166-168
Kalma, D, In eareplicht, Frisia 14 (1932) 42-48
Kalma, D. (1936a), It Húsmanne-petear fen Gysbert Japiks. Mei ynlieding en oanteikenings.
Dokkum 1936
Kalma, D. (1936b), Gysbert Japiks' boask. Boalsert-Ljouwert, LC 13-6-1936
Kalma, D. (1936c), Om Gysbert Japiks hinne I. It bisiik fan Franciscus Junius, Frisia
18 (1936) 147-152, 204-208
Kalma, D. (1936d), De Gysbert Japiks-kontrei, LC 24-10-1936
Kalma. Douwe (1938), Gysbert Japiks. In stúdzje yn dichterskip. Dokkum 1938
Kalma, D. (1938a), Ta de lûdleare fen it Middel-Frysk, De Pompeblêdden 11 (1938) 5-
11, 39-45, 63-68, 86-89; 12 (1939) 16-22, 38-45, 61-66, 86-90
Kalma, D., Tsjerne - nei trije ieuwen, Fryslân 21 (1940) 2-4
Kalma, D., Oer Tjesck-moars see-eangste, UW 2 (1953) 14-15
Kalma, J.J., Lang haar onderwerp van felle strijd, LC 18-4-1950
Kalma, J.J., De kuiperij wekte critiek op. Een felle politieke brochure uit 1647, LC 30-
5-1951
Kalma, J.J., Nederlânske fersen fan Cl. Fonteyne, UW 1 (1952) 39-41
Kalma, J.J., Bolswerter boekprinters en -forkeapers, IB 17 (1955) 160-164
Kalma, J.J. (1956a), Om Gysbert Japiks hinne. Skilder, dichter en sweagerssoantsje,
IB 18 (1956) 167-173
Kalma, J.J. (1956b), Om Gysbert hinne. De Harnser printer Hero Galama, IH 34
(1956) 6-8
Kalma, J.J. (1956c), Gysbert Japiks. Syn eigen wurk en artikels en boeken fan oaren.
Ljouwert 1956
Kalma, J.J., "De heer Mackduwel (Makduel)" fan Nijlân en Gysbert Japiks, DVF 44
(1960)59-67
wumkes.nl

Kalma, J.J. (1962a), Manljus klean yn Gysberts tiid, DVF 45 (1962) 161-165
Kalma, JJ. (1962b), Naamlijst der Friese Doopsgezinde Leke- of Liefdeprekers en
Predikanten. Leeuwarden 1962
Kalma, J.J., Om Gysbert Japiks hinne. Fryslân yn de XVII-de ieu. Boalsert 1963
Kalma, J.J., Halbertsma-bibliografy. Hwat der sa foar en nei oer de Bruorren Halbertsma
skreaun is. Ljouwert 1968
Kalma, J.J., In ûnbikende anekdoate oer Gysbert Japiks, UDS 3 (1969) 1: 19
Kalma, J.J., Kaatsen in Friesland. Het spel met de kleine bal door de eeuwen heen.
Franeker 1972
Kalma. J.J., Mensen in en om de Martini. Beelden uit Bolswards kerkgeschiedenis
Bolsward 1980
Kalma, J.J., Een kerk in opbouw. Classisboek Bolsward - Workum 1600-1633. Ljouwert
1981
Kalma, J.J., Een kerk onder toezicht. Friese synodeverslagen 1621-1650.
Ljouwert, 1987
Karstkarel, Peter, Margareta de Heer en haar "stukjes", Tableau 1 (1978) 37-39
Karstkarel, Peter, Eekhoffs geschiedenis van de schilders, tekenaars en graveurs in
Friesland tot 1875, yn: C.P. Hoekema e.o., Eekhoff en zijn werk. Leeuwarden
1980, 105-170
Karstkarel, G.P. en R. Terpstra, Het Stadhuis van Bolsward. Leeuwarden 1986
Kate Hermansz., Lambert ten, Aenleidinge Tot de Kennisse van het Verhevene Deel
der Nederduitsche Sprake ... I. Amsterdam 1723 (PBF)
[Kate Hermansz., Lambert ten] (ed.), Verhandeling van het Leven en 't Sterven. Weleer
in 't Fransch beschreven door Philips van Mornay, Heere van Plessis-Marly.
En nu in 't Nederduitsch vertaelt ... Amsterdam 1728 (PBF)
Kaufmann, U. Milo, The Pilgrim's Progress and Traditions in Puritan Meditation.
New Haven/ London 1966
Keikes, W.H., Het Gysbert Japiksfeest te Bolsward op 7 juli 1823, IB 19 (1957)
146-153
Kemp, Johannes van der, De Christen geheel en al het Eigendom van Christus in leven
en sterven, vertoont in drieënvyftig Predikatien over den Heidelbergschen
Katechismus ... Rotterdam 1754 14
Kerling, Johan, Scholar, antiquary, factotum: Franciscus Junius revisited, yn: Frans
Diekstra (ed.), Current Research in Dutch and Belgian Universities on Old
English, Middle English and Historical Linguistics. Five papers read at the
Sixth Philological Symposium held at Utrecht on 3rd November 1984. Nijmegen
1985
Kernan, Alvin, The Cankered Muse. Satire of the English Renaissance. New
Haven 1959
Kernkamp, G.W., Prins Willem II. Amsterdam 1943
Ketterij, C. van de, De weg in woorden. Een systematische beschrijving van piëtistisch
woordgebruik na 1900. Assen 1972
Kettering, Alison McNeil, The Batavian Arcadia: Pastoral Themes in Seventeenth
Century Dutch Art (1974). Ann Arbor e.a. [mikrofïlmksearoks] 1980
Kiefer Lewalski, Barbara, Protestant Poetics in the Seventeenth-Century Religious
Lyric. Princeton NY 1979
602
wumkes.nl

Kiesel, Helmuth, "Bei Hof, bei Höll". Untersuchungen zur literarischen Hofkritik
von Sebastian Brant bis Friedrich Schiller. Tübingen 1979
Kleerkooper, M.M., Bibliographie van Starter's werken. Met inleidende levensschets
en een register der zangwijzen en liederen. 's-Gravenhage 1911
Kleywegt, A.J., Nos nequiores. Over uitlatingen van cultuurpessimisme in de Augusteische
poëzie. Amsterdam 1978
Klingner, Friedrich, Virgil. Bucolica, Georgica, Aeneis. Zürich/ Stuttgart 1967
Kok, W., [resinsje Brouwer 1936], De Stim fen Fryslân 5-3-1937
Kok, W., In 't stamboeck van S.A. Gabbema, IB 1 (1938/1939) 99-100
Komter-Kuipers, A, 10 lieten fen Gysbert Japicx, nei hjar âlde wizen for sang en
piano biwirke. Boalsert 1939
Komter-Kuipers, A, Gysbert Japicx en de muzyk, IB 2 (1940) 81-93
Kooi, J. van der (ed.), Frysk út 'e 17de en 18de ieu (Estrikken 45). Grins 1972
Koolhaas-Grosfeld, Eveline, Op zoek naar de Gouden Eeuw. De herontdekking van
de 17de eeuwse Hollandse schilderkunst, yn: Louis van Tilborgh en Guido Jansen
(red.), Op zoek naar de Gouden Eeuw. Nederlandse schilderkunst 1800-
1850. Zwolle 1986, 28-49
Koopmans, R., Redenvoering over Gijsbert Jacobs, Friesch Dichter, yn: Vaderlandsch
magazijn van wetenschap, kunst en smaak 1801, 835-866
Koopmans, Rinse, Redevoering over Dirk Rafelsz. Kamphuizen. Id., Tweede Redevoering
over Dirk Rafelsz. Kamphuizen, yn: Algemeene vaderlandsche letteroefeningen
1804 II 481-498, 529-552 [mei inkelde feroaringen werprinte yn: R.
Koopmans, Redevoeringen en verhandelingen II. Amsterdam 1820, 119-188]
Koopmans, R., Redevoering over Gijsbert Jakobs, Friesch Dichter, yn: id., Redevoeringen
en verhandelingen II. Amsterdam 1820, 283-348
[Koopmans, W. Cnoop], [besprek Halbertsma 1840], De Gids 1841,473-480; 537-549;
597-609
Kossmann, F.K.H., Opkomst en voortgang van de Maatschappij der Nederlandse
letterkunde te Leiden. Geschiedenis van een initiatief. Leiden 1966
Kramer, C, Gysbert Japicx as oersetter en biwirker. Assen 1943
Kramer, C. (1947a), Reontse Ljeafde-gâl en Enone kleijen, FJ1946 (Assen 1947) 120-
127
Kramer, C. (1947b), Gysbert Japicx en P.C. Hooft, De Tsjerne 2 (1947) 97-108
Kroes-Ligtenberg, Chr., Joost en Eeltje Halbertsma in Bolsward. Bolsward 1952
Krogmann, Willy (ed.), Gysbert Japiks. Parallelversionen (Estrikken 41). Grins
1966
Kruseman, A.C., Aanteekeningen betreffende de boekhandel van Noord- Nederland
in de 17de en 18de eeuw. Amsterdam 1893
Kruyter, C. Wybe de, Jacobus Heyblocq's album amicorum in the Koninklijke Bibliotheek
of The Hague, Quaerendo VI (1976) 110-153
Kuik, C.J., Helden op sokkels. Literaire standbeelden in Nederland. Baarn 1980
Kuiper, E.J., De Hollandse "Schoolordre" van 1625. Groningen 1958
Laan, Nicolaas van der, Uit Roemer Visscher's Brabbeling I. Utrecht 1918
Lafont, Robert, La double poussée de la conscience occitane au XVIème siècle, yn:
The position of the old, relatively less influential vernaculars in Europe in the
16th and 17th centuries. Ljouwert 1973, 33-43
wumkes.nl
603

Landwehr, John, Emblem Books in the Low Countries. 1554-1949. A bibliography
Utrecht 1970
Langen, A., Der Wortschatz des deutschen Pietismus. Tübingen 1968 2
Langvik Johannessen, K., Gysbert Japiks en de litteraire barok, yn: Fryske studzjes
oanbean oan ... J.H. Brouwer. Assen 1960, 177-184
Lausberg, Heinrich, Handbuch der literarischen Rhetorik. Eine Grundlegung der
Literaturwissenschaft. München 1960
Lee, Rensselaer W., Ut Pictura Poësis: the Humanistic Theory of Painting. New
York 1967
Leeman, A.D., Het systeem der antieke rhetorica, Lampas 9 (1976) 122-140
Leendertz Wz., P., Eenige gedichten van Gijsbert Japiks, met korte aanteekeningen
Sneek 1853
Leendertz Jr., P., Bibliographie der werken van P.C. Hooft. 's-Gravenhage 1931
Leerintveld, A.M.Th., Adonis en Christus, mythologie en christendom bij Revius
NTg 82 (1989) 135-144
Lennep, M.J. van, Inventaris van het archief der Evangelisch-Luthersche gemeente
te Leeuwarden. Leeuwarden 1963
Lennep, M.J. van, Inventaris der archieven van het Old Burger Weeshuis te Leeuwarden.
[Leeuwarden] 1973
Leupenius, Petrus, Aanmerkingen op de Neederduitsche Taaie [1653] en Naaberecht
[1654] (ed. W.J.H. Caron; Groningen 1958)
Lever, Maurice, La fiction narrative en prose au XVIIème siècle. Répertoire bibliographique
en France (1600-1700). Paris 1976
Linde, S. van der, Opgang en voortgang der reformatie. Amsterdam 1976
Lohmeier, Anke-Marie, Beatus ille. Studien zum "Lob des Landlebens" in der Literatur
des absolutistischen Zeitalters. Tübingen 1981
Loon Jz., J. van, Gijsbert Jacobs, in de jaren 1624-1637, FVA 1892, 262-265
Loon Jz., J. van, Nog iets betreffende de ontbrekende jaren uit het leven van Gysbert
Jacobs, FVA 1893, 129-134
Loon Jz., J. van, Facsimilé van het schrift van Gysbert Jacobs, FVA 1895, 229-
231
Luth, Jan Roelof, "Daer wert om't seerste uytgekreten ... " Bijdragen tot een geschiedenis
van de gemeentezang in het Nederlandse Gereformeerde protestantisme
±1550-±1582. Kampen 1986
Luxemburg, Jan van, Mieke Bal en Willem G. Weststeijn, Inleiding in de literatuurwetenschap.
Muiderberg 1987 5 [1981 1 ]
[Maas, G. Brandt], Levensschetsen van merkwaardige, meest Vriesche mannen en
vrouwen; uitgegeven door het Departement Leeuwarden der Maatschappij: Tot
Nut van 't Algemeen. In twee stukjes. Eerste stukje. Leeuwarden 1830
Mainusch, Herbert, Dichtung als Nachahmung, Germanisch-Romanische Monatsschrift
10 (i960) 122-138
Mak, J.J., Uyt ionsten versaemt. Retoricale studiën 1946-1956. Zwolle 1957
Maren-Grisebach, Manon, Methoden der Literaturwissenschaft. München 1976 4
[1970 1 ]
Martz, Louis L., The Poetry of Meditation. A Study in English religious Literature of
the seventeenth Century. New Haven/ London (1954) 1955 2
604
wumkes.nl

Matter, F.H., G.A. Bredero's Boertigh, Amoreus en Aendachtigh Groot Lied-Boeck.
De melodieën van Bredero's Liederen, verzameld, ingeleid en toegelicht door
-. 's-Gravenhage 1979
Maurer, Karl, Präsenz der römischen Dichtung in der europäischen Literatur, yn:
Karl Büchner (ed.), Latein und Europa. Traditionen und Renaissancen. Stuttgart
1978, 243-281
Maximilianus O.F.M. Cap., Vondelstudies. Overzien en ingeleid door L.C. Michels.
Terheyden 1968
McFarlane, I.D., Notes on the Composition and Reception of George Buchanan's
Psalm Paraphrases, Forum for modern language studies 7 (1971) 319-360
McFarlane, I.D., Buchanan. London 1981
Meer, DJ. van der, Grafschriften ... tussen Flie en Lauwers IV. Menaldumadeel.
Leeuwarden 1959
Meer, DJ. van der, De byldhouwer Hans Lourenss. Schuyneman yn Boalsert, Gen
Jb 1961. Ljouwert 1961, 17-20
Meer, DJ.van der (1964a), Sibben fan Gysbert Japicx, Sijcke Salviusdr. en Margaretha
de Heer, IB 26 (1964) 37-63
Meer, DJ. van der (1964b), Schilders in Friesland in de 16e eeuw, DVF 46 (1964) 214-
256
Meer, DJ. van der, Nochris: ûnbekende wenten, dêr't Gysbert Japicx wenne hat,
UDS 15(1981)4:19
Meer, DJ. van der, De grafzerken [fan de Broeretsjerke], Keppelstok. Stichting Aide
Fryske Tsjerken 4 (1987) 62-64
Meer, S.J. van der, Joast Halbertsma en de hantekeningen, UDS 12 (1978) 2: 17
Meertens, P J., Charlotte de Huybert, een dichteres uit de zeventiende eeuw, Archief.
Vroegere en latere mededeelingen voornamelijk in betrekking tot Zeeland 1943,
35-37
Meertens, P.J., Letterkundig leven in Zeeland in de zestiende en de eerste helft der
zeventiende eeuw. Amsterdam 1943
Meesters, GL, Bruinsveld, Gens Nostra 1972, 136-143
Meid, Volker, Vergïls Aeneis als Barockroman, yn: Wolfdietrich Rasel e.o. (red.), Rezeption
und Produktion zwischen 1570 und 1730. Festschrift für Günther
Weydt. Bern/ München 1972
Meijering, H.D., Oudere germaanse literatuur als nationaal erfdeel. Nationale motieven
bij de bestudering van de gotische bijbelvertaling, de oudsaksische Heliand
en Genesis, en de oudfriese rechtsliteratuur. [Amsterdam 1978]
Meinsma, GL, In honorem viri ornatissimi Lieuwe Hornstra Bakhusiensis
... GL. Meinsma edidit e libro Opera Gysbert Japicx Fragmentum anonymum
de literis Frisicis. S.p. 1983 [net yn 'e hannel]
Melles, J, Joachim Oudaan. Heraut der verdraagzaamheid 1628-1692. Utrecht
1958
Mensonides, H.M, Grafschriften ... tussen Flie en Lauwers III. Leeuwarden,
Leeuwarden 1952
Meter, J.H, Amplificatietechnieken in Bredero's Moortje, Spektator 14 (1984/85) 270-
279
Meulen, M.E. van der, De buste van Gysbert Japicx in de St. Martinikerk te Bolsward,
Eigen Haard 1875, 383-384
605
wumkes.nl

[Meulen, M.E. van der], Verspreide Gedichten van Gijsbert Japiks, DVF 14 (1879)
190-192
Meulen, M.E. van der, Samuel Haringhouk. Een man van betekenis in Bolsward in
de 17de eeuw, DVF 19 (1895) 3-32
Meulen, M.E. van der, Het raadhuis te Bolsward 1614-1896. Bolsward 1896
Meulen, P. van der, De Stânfries. Bijdr. voor Vad. Gesch. en Oudhk. 7de reeks IV
(1934) 143-150
Meulen, P. van der, Wetenschap en legende, IB 10 (1948) 7-9
Meulen, T.G. van der, Gysbert Japiks, yn: Advertentie- en Nieuwsblad voor het Kiesdistrict
Bergum; 9,16,23 en 30 april. 7.14 en 21 maaie 1892
Meulen, T.G. van der, Gysbert Jacobs, FVA 1893, 115-128
Michels, L.C., Bijdrage tot het onderzoek van Vondel's werken. Nijmegen-
Utrecht 1941
Miedema, Hessel, en Marijke Spies (ed.), Karel van Mander (1548-1606), De Kerck
der Deucht. Amsterdam 1977
Miedema, Hessel, Feestende boeren - lachende dorpers. Bij twee recente aanwinsten
van het Rijksprentenkabinet, Bulletin van het Rijksmuseum 29 (1981) 191-
213
Miedema, Hessel, Ars rhetorica en ars pictorica, yn: Bernhard Scholz & Arie- Jan
Gelderblom (ed.), Renaissance Studies Utrecht 6 (1988), 7-22
Miedema, H.Ss. [=H.T.J.] Tjesck-moars see-aengste en Bilderdijk's Nederlânske
oersetting, De Tsjerne 4 (1949) 131-138, 171-174
Miedema, H.T.J., De Wassenberghers, Napoleon en it âldste Nijfrysk, IB 18 (1956)
119-132
Miedema, H.T.J., Paedwizers fan de Fryske filology. Th. Siebs (1862-1941), F. Buitenrust
Hettema (1863-1922) en de Fryske filology tusken 1860 en 1940. Ljouwert/
Leeuwarden 1961
Miedema, H.T.J., De Fryske foarnammen yn Gysbert Japiks syn dichtwurk. Fryske
Nammen 6. Ljouwert 1986, 27-34
Milch, Werner, Gustav Adolf in der deutschen und schwedischen Literatur.
Breslau 1928
Minderaa, P.. De Knipzang, yn: id.. Opstellen en voordrachten uit mijn hoogleraarstijd
(1948-1964). Zwolle 1964, 118-145 [earder publisearre yn Ts 79 (1962)]
Molen, S.J. van der, Tsjibbe Gearts en de folkskunde, yn: F. Dam e.o. (red.), Wâldman
en wrâldboarger. Tsjibbe Gearts van der Meulen (1824-1906). Ljouwert
1974
Morgan, Kathleen, Ovid's Art of Imitation. Propertius in the Amores. [Mnemosyne
Supplementum quadragesimum septimum]. Lugduni Batavorum 1977
1977
Müller, G., Geschichte des deutschen Liedes vom Zeitalter des Barock bis zur Gegenwart.
München 1925
Mulder, Tiny, [besprek Skriuwers yn byld, nr. 1] RONO 20-9-1966
Muller, F., Beknopte catalogus van 7000 portretten van Nederlanders. Amsterdam
1853
Muller, Paul Engelbert, De dichtwerken van Philibert van Borsselen. Een bijdrage
tot de studie van zijn taal en stijl. Groningen/Batavia 1937
606
wumkes.nl

Noordegraaf, Leo, en Gerrit Valk, De Gave Gods. De pest in Holland vanaf de late
Middeleeuwen. Bergen 1988
Obreen, H.T., Harlingen. Inventaris der archieven. Bolsward 1968
Oldenhof, HJ., In en om de schuilkerkjes van Noordelijk Westergo. Katholiek leven
in Frieslands Noordwesthoek onder de Republiek 1580-1795. Assen 1967.
Ong, Walter J., Commonplace rhapsody: Ravisius Textor, Zwinger and Shakespeare,
yn: Bolgar 1976, 91-126
Otto, A., Die Sprichwörter und sprichwörtlichen Redensarten der Römer.
Leipzig 1890
Oversteegen, J.J., Mattheus Gansneb Tengnagel. Alle werken, waarin opgenomen de
paskwillen die ten onrechte aan Tengnagel toegeschreven zijn. Ingeleid en van
aantekeningen voorzien door -. Amsterdam 1969
Paardt, Rudi van der, De goddelijke Mantuaan. Vergilius in de Nederlandse letterkunde.
Leiden 1987
Page, T.E. (ed.), The Aeneid of Virgil I, II. London 1920, 1923
Pauly, Der kleine, Lexicon der Antike (red. Konrad Ziegler en Walther Sontheimer),
5 dln. München 1979
Perella, Nicolas James, The Kiss Sacred and Profane. An Interpretative History of
Kiss Symbolism and Related Religio-Erotic Themes. Berkeley/ Los Angeles
1969
Petit 1887: sj. Catalogus der Bibliotheek ...
Piebenga, J., Koarte Skiednis fan de Fryske Skriftekennisse. Drachten 1957 2
Piebenga, J., Tsjerne en syn geafeinten, yn: Fryske stúdzjes oanbean oan ... J.H.
Brouwer. Assen 1960, 203-210
Pigler, A, Barockthemen. Eine Auswahl von Verzeichnissen zur Ikonografie des 17.
und 18. Jahrhunderts I, II. [Boedapest] 1956
Pigman III, G.W., Versions of Imitation in the Renaissance, Renaissance Quarterly
33 (1980) 1-32
Plett, Heinrich F., Einführung in die rhetorische Textanalyse. Hamburg 1985 6
[1971 1 ]
Ploeg, D.T.E. van der, Nochris it "Ulsholtsje", UDS 21 (1987) 1: 14-15
Poelhekke, Jan Joseph, De vrede van Munster. 's-Gravenhage 1948
Poortinga, Ype, "Mei snare en tonge". Zum 300. Todesjahr des friesischen Dichters
Gysbert Japicx, Nordfriesland 1 (1966) [sitearre neffens de werpr. yn Tamminga/
De Vries 1967, 77-80]
Popkema, J., Psalmbewurkingen yn it Frysk. Frjentsjer 1983
Popkema, J., Gysbert Japicx' Psalm 35-5-5: "bes'kese"', TFT 4 (1988) 21-23
Popta, T.E. van, De twa gesangen yn de Friesche Herder, yn: Flecht op 'e koai. Stúdzjes
oanbean oan ... W.J. Buma. Grins 1970, 153-162
Porteman, Karel, Hoofts "Voorreden tot de Ievght" (1611), Spektator 11 (1981/2), 171-
190
Porteman, Karel, Joachim von Sandrart, Joost van den Vondel, Caspar Barlaeus. De
maanden van het jaar. Wommelgem 1987
Posthumus, R, Gadeloos Bruiloftslied, FVA 1847, 48-53
Postma, Ferenc (1985a), Abbe Wybes, drukker van academische disputaties te Franeker
(1597-1599), DVF 65 (1985) 87-98
wumkes.nl
607

Postma, Ferenc (1985b), Disputationes exercitii gratia. Een inventarisatie van disputaties
verdedigd onder Sibrandus Lubbertus, Prof. Theol. te Franeker 1585-1625.
Amstelodami 1985
Postma. F. en A. Krikke. Henricus Schotanus. Bibliografie [1] II. Gens Schotana II
(1980) 41-60; id. III (1985) 9-46
Postma. O., Eat oer grytman en skoalmaster yn Gysbert Japiks tiid. Frvslân 21 (1940)
4-6
Postma, O., It Fryske doarp as tsjerklike en wrâldske ienheit foar 1795. Snits
1941
Postma, O. (1948a), Gysbert Japikx oanhelle, IH 26 (1948) 78
Postma, O. (1948b), Nei oanlieding fan psalm 130, De Tsjerne 3 (1948) 252-254
Postma. O.. Handel en forkearyn Fryslân vn de tiid fan Gysbert Japicx, IH 27 (1949)
99-101, 127-129, 153-156
Postma, O., Hoofdstuk IV. De zeventiende eeuw. yn: J.J. Spahr van der Hoek m.m.v.
O. Postma, Geschiedenis van de Friese landbouw I. Leeuwarden 1953, 156-
182
Postma. O., Boalsert, stêd en lân, IB 17 (1955) 115-120
Postma. O., Twa jier lang wei. De Strikel 5 (1962) 45-46
Postma. Obe, Samle fersen (ed. Tineke J. Steenmeijer-Wielenga) Ljouwert 1978
Preminger e.o.. Alex. Princeton Encvclopedia of Poetry and Poetics. Enlarged Edition.
Princeton N.J. 1974 [1972 1 ]
Proost. Joh.. Berigt aangaande eene nieuwe, met de meeste naauwkeurigheid bezorgde
Uitgave der Rijm- en andere Werken van den Frieschen Hoofd-Dichter,
Gijsbert Japiks. Leeuwarden 1820 (PBF)
Putte, P.C. van, Heijmen Dullaert I, II. Groningen 1978
Randolph. Mary Claire, The Structural Design of the Formal Verse Satire, Philological
Quarterly 2 (1942) 368-384
Rappard. F.A. ridder van, Overzigt eener verzameling alba amicorum uit de XVIde
en XVTIde eeuw, Werken van de Mij. der Ned. Lettk. NR VII (1856) 1-139
Reddingius, G. Benthem, Herinnering der opleiding tot de evangeliedienst en der
ondervinding in de (bijna) vijftigjarige waarneming daarvan. Assen 1844
Reichenberger, Kurt, Die Schöpfungswoche des Du Bartas II. Themen und Quellen
der Sepmaine. Tübingen 1963
Rhodes, Dennis E.. Some Frisian book-owners identified. Quaerendo 18 (1988) 83-
86
Richter. Mario, II "Discours de la vie et de la mort" di Philippe du Plessis- Mornay.
Milano 1964
Riemersma, Trinus, Gysbert Japicks. Een praaibloeme aan uw al-gemeene eerenkrans,
yn: VPRO nr. 14 (7-4-1984) 12-15
Roarda, R.S., Rolwagen, IB 10 (1948) 94-96 [bewurking fan syn stik: It sweagers
soantsje, yn De stim fan Fryslân 9-4-1948]
Roarda, R.S., Haringhouck-Siersma, yn: Earebondel ... GA. Wumkes. Boalsert
1950, 139-149
Roarda, R.S., Ut itselde skaei as Gysbert Japiks. IIa. Wie Gysbert Japiks syn frou wol
in "Rolwagen"?, yn Bolswards Nieuwsblad 18-11-1963
Roarda, R.S., It Wunseradielster Siersma-Sierxma-skaei, Gen Jb 1965, 81-89
608
wumkes.nl

Romein, T.A., Naamlijst der predikanten, sedert de Hervorming tot nu toe, in de
Hervormde gemeenten van Friesland I-II. Leeuwarden 1886, 1888
Root, Robert Kilburn, Classical mythology in Shakespeare. New York 1965 [=
repr. 1903]
Ros, A., De poëzie van de Nadere Reformatie. Een verkenning, DNR 12 (1988)
1-28
Rosenmeyer, Thomas G., The Green Cabinet. Theocritus and the European Pastoral
Lyric. Berkeley/Los Angeles 1969
Sande, J. à, Opera omnia juridica. Groningæ 1683 (SBL)
Sannes, H, Het heerlijk Leen Nijefenne op't Bildt, en zijn bezitters uit de Geslachten
Van Hemmema en Du Tour, DVF 28 (1928) 472-521
Sannes, H., De Schoolmeesters van Menaldumadeel in den loop der tijden 1. Beetgum,
Franeker Courant 21-3-1939
Sannes, H, De schoolmeesters van Wonseradeel in den loop der tijden. XTX Witmarsum,
Heerenveense Koerier 9-8-1948
Sannes, H., Het lagere volksschoolwezen in Friesland in de eeuw van Gijsbert Jacobsz,
yn: Earebondel ... GA. Wumkes ... Boalsert 1950, 150-172
Schäfer, Eckart, Deutscher Horaz, Conrad Celtis. Georg Fabricius. Paul Melissus.
Jacob Balde. Die Nachwirkung des Horaz in der neulateinischen Dichtung
Deutschlands. Wiesbaden 1976
Schama, Simon, The Embarrassment of Riches. An Interpretation of Dutch Culture
in the Golden Age. New York 1987
Scheitler, Irmgard, Das Geistliche Lied im deutschen Barock. Berlin 1982
Scheltema, J., Anna en Maria Tesselschade, de dochters van Roemer Visscher. Amsterdam
1808
Scheltema, Jacobus, Volksgebruiken der Nederlanders bij het vrijen en trouwen.
Utrecht 1832
Schenkeveld-van der Dussen, M.A, Het dichterschap van Hubert Korneliszoon
Poot. Een vergelijking van de Mengeldichten en het Vervolg der gedichten. Assen
1968
Schenkeveld-van der Dussen, Maria A (ed.), A. Pels, Q. Horatius Flaccus Dichtkunst
op onze tijden en zeden gepast. Assen 1973
Schenkeveld-van der Dussen, M.A, Cupido in de Nederlandse letterkunde van de
Renaissance, Hermeneus 47 (1975) 82-90
Schenkeveld-van der Dussen, Maria A., Christus, Hymenaeus of de "teelzucht", yn:
S.F. Witstein † en E.K. Grootes (red.), Visies op Vondel na 300 jaar. Den Haag
1979, 11-25
Schenkeveld-van der Dussen, MA., De anti-idealistische poëtica van een christenburger,
Joannes Six van Chandelier, NTg 76 (1983) 291-316
Schenkeveld-van der Dussen, M.A, Poëzie als gebruiksartikel: gelegenheidsgedichten
in de zeventiende eeuw, yn: Marijke Spies e.o. (red.), Historische letterkunde.
Facetten van vakbeoefening. Groningen 1984,75-92
Scherft, P., Het archief van mr. Johan Christiaan Clement, 17e eeuw- 1913. RA Zeeland,
Gebundelde Inventarissen, deel II. 1976 (net yn 'e hannel)
[Schippers, H.K.], It fryske liet. Aid en nij. S.p. s.j. [Drachten 1929]
Schippers, H.K., [besprek Komter-Kuipers 1939], IH 22 (1940) 62-63
wumkes.nl
609

Schirmer, W.F., Antike, Renaissance und Puritanismus. Eine Studie zur Englischen
Literatur-Geschichte im 16. und 17. Jahrhundert. München 1924
Schmidt, Reiner, Deutsche Ars Poëtica. Zur Konstituierung einer deutschen Poetik
aus humanistischen Geist im 17. Jahrhundert. Meisenheim am Glan 1980
[Scholten, M.K.], Provinciale Bibliotheek van Friesland. Catalogus der friesche taaien
letterkunde en overige Friesche geschriften. Leeuwarden 1941
[Schonck, E.J.B., ûnder pseudonym Curis Eubesius], De vermakelyke slaa- tuintjes,
ad fïdem veterum membranarum sedulo castigati ... Trajecti ad Rhenum
1775 (PBF)
Schonck, E.J.B., Hekeldichten, fabelen en vertelsels II. Nymegen 1779 (PBF)
Schoneveld, Cornelis W., Intertraffic of the mind. Studies in Seventeenfh- Century
Anglo-Dutch Translation with a Checklist of Books Translated from English
into Dutch, 1600-1700. Leiden 1983
Schotanus, Christianus, De geschiedenissen Kerkelyck ende Wereldtlyck van Friesland
Oost ende West ... Franeker 1658 (PBF)
Schurer, Fedde, Mythefoarming of snobisme, De Tsjerne 3 (1948) 91-95
Schutte, O., Het Doopsgezinde geslacht Oosterbaan uit Harlingen en zijn nakomelingen,
De Nederlandsche Leeuw 102 (1985) 215-366
Schweikle, Günther en Irmgard, Metzler Literatur Lexikon. Stichwörter zur Weltliteratur.
Stuttgart 1984
Segebrecht, Wulf, Das Gelegenheitsgedicht. Ein Beitrag zur Geschichte und Poetik
der deutschen Lyrik. Stuttgart 1977
Seggelen, Andre van, Huygens' Franse poëzie, De zeventiende eeuw 3 (1987) 71-
78
Sickenga, J., Het Hof van Friesland, gedurende de zeventiende eeuw. Leiden
1869
Siebs, Th., Friesische Literatur, yn: Hermann Paul (red.), Grundriss der Germanischen
Philologie VIII Abschitt 5. Strassburg 1892, 494-509
Siebs, Theodor, Westfriesische Studien. Berlin 1895
Simpson, Perry, Studies in Elizabethan drama. Oxford 1955
Skriuwers yn byld: sjoch D.A Tamminga
Sluijter, Eric Jan, De uitbeelding van mythologische thema's, yn: Blankert 1981,55-
63
Sluijter, Eric Jan, De "Heydensche Fabulen" in de Noordnederlandse schilderkunst,
circa 1590-1670. Een proeve van beschrijving en interpretatie van schilderijen
met verhalende onderwerpen uit de klassieke mythologie. Den Haag 1986
Smilde, Bernard, "It klinget op 't Saphische", yn: Teake Hoekema e.o. (red.), Flecht
op 'e koai. Stúdzjes oanbean oan prof. dr. W.J. Buma ... Grins 1970, 163-
166
Smilde, B., Hymnologia Frisica. Een overzicht van de geschiedenis van het kerklied
in het Fries, yn: A.C. Honders e.o. (red.), Het lied en de kerk. Hymnologische opstellen.
Groningen 1977, 319-342
Smilde, B., [oanhelle yn:] Jubileum-útjefte fan it Friesch Dagblad. In fromme winsk
neikommen, FD 5-10-1978
Smit, Jacob, Driemaal Huygens. Vergelijkende karakteristieken van Constantijn
Huygens' Batave Tempe; 't Costelick Mal en de Uytlandige Herder. Assen
1966
610
wumkes.nl

Smit, W.A.P. (ed.), Jacobus Revius Over-Ysselsche Sangen en Dichten ... 2 dln.
Amsterdam 1930, 1935 [fotomeganyske werpr. Utrecht 1976]
Smit, W.A.P., Van Pascha tot Noah. Een verkenning van Vondel's drama's naar continuïteit
en ontwikkeling in hun grondmotief en structuur. 3 dln. Zwolle 1956-
1962
Smit, W.A.P., De Deventer dichter Jan van der Veen 1587-1659, yn: Overijselse Portretten
... Zwolle 1958, 13-58
Smit, W.A.P., [besprek Van Veen 1960], NTg 53 (1960) 329-332
Smit, W.A.P., Aantekeningen bij het proza van Cats. Verslag van een mislukte verkenning,
yn: P. Minderaa (ed.), Aandacht voor Cats bij zijn 300ste sterfdag.
Zwolle 1962, 74-94 [ek yn: W.AP. Smit, Twaalf studies. Zwolle 1968, 40-54]
Smith, Pauline M., The anti-courtier trend in sixteenth Century French literature.
Genève 1966
Smits-Veldt, M.B., Samuel Coster, ethicus-didacticus. Een onderzoek naar dramatische
opzet en morele instructie van Ithys, Polyxena en Iphigenia.
Groningen 1986
Spies, Marijke, Het stadhuis staat op de Dam. Een onderzoek naar de argumentele
opbouwvan Vondels Inwydinge van het Stadhuist 'Amsterdam (1655), yn: S.F. Witstein
† en E.K. Grootes (red.), Visies op Vondel na 300 jaar. Den Haag 1979,165-
217
Spies, M., "Orde moet er zijn": over de inrichting van zeventiende-eeuwse dichtbundels,
yn: G. van Eemeren & F. Willaert, 't Ondersoeck leert. Studies over middeleeuwse
en 17de-eeuwse literatuur ter nagedachtenis van prof. dr. L. Rens. Leuven/Amersfoort
1986, 179-187
Spies, Marijke (ed.) (1987a), J. van den Vondel, Twee zeevaart-gedichten. Hymnus,
ofte Lof-Gesangh ... (1613). Het Lof der zee-vaert (1623). 2 dln. Amsterdam/
Oxford/New York 1987
Spies, Marijke (1987b), Vondel in veelvoud. Het Vondel-onderzoek sinds de jaren
vijftig, yn: Joost van den Vondel 1587-1987. Leiden 1987,1-35 [oerpr. fan Ts 103,
nr. 4]
Spijker, W. van 't, De Nadere Reformatie, yn: T. Brienen e.o. (red.), De Nadere Reformatie.
Beschrijving van haar voornaamste vertegenwoordigers. 's-Gravenhage
1986, 5-16
Srawley, J.H., Michael Honywood. Dean of Lincoln (1660-81). Lincoln Minster
Pamphlets 5, 1950
Stamboek: sj. M. de Haan Hettema
Stammler, Wolfgang, "Edle Einfalt". Zur Geschichte eines kunsttheoretischen
Topos, yn: Gustav Erdmann en Alfons Eichstaedt (ed.), Worte und Werte. Bruno
Markwardt zum 60. Geburtstag. Berlin 1961, 359-382
Stapelkamp, Chr., Aantekeningen op Gysbert Japicx' "Friesche Herder" (Estrikken
24). Grins 1957
Stapelkamp, Chr., Aantekeningen op Gysbert Japicx' "Hijmmelsch Harpluwd"
(Estrikken 26, 27, 29). Grins 1958, 1958, 1959
Sterck, J.F.M., Bibliographie, yn: De werken van Vondel II. Amsterdam 1929
Stoeffler, F. Ernest, The Rise of Evangelical Pietism. Leiden 197P [1965 1 ]
Stoett, FA., Gedichten van P.C. Hooft. Volledige uitgave 1,11. Amsterdam 1899,
1900
611
wumkes.nl

Stoett, F.A., Nederlandsche spreekwoorden, spreekwijzen, uitdrukkingen en gezegden
naar hun oorsprong en beteekenis verklaard. Zutphen 1923-1925 4
Stoett, FA (ed.), S. Costers Boere-klucht van Teeuwis de Boer, en men Juffer van
Grevelinckhuysen. Zutphen 1935
Straaten, Evert van, Koud tot op het bot. De verbeelding van de winter in de zestiende
en zeventiende eeuw in de Nederlanden. 's-Gravenhage 1977
Stranaham, Brainerd P., Bunyan and the Epistle to the Hebrews: His Source for the
Idea of Pilgrimage in The Pilgrim's Progress, Studies in Philology 79 (1982) 279-
296
Strengholt, L., Bloemen in Gethsemané. Verzamelde studies over de dichter Revius.
Amsterdam/Alphen a.d. Rijn 1976
Strengholt, L., De dichter van Bauw-heers wei-leven: Pieter Janssoon Schaghen. Een
oud literair-historisch vraagstuk opgelost. Leiden 1977
Strengholt, L., Pleidooi voor Hooft, yn: Hooft. Essays. Amsterdam 1981, 12-42
Strengholt, L. (1982a), Een klein Alkmaars sterretje. Over Alida Bruno en haar literaire
bedrijvigheid, yn: Alkmaarse historische reeks V. Zutphen 1982, 65-90
Strengholt, L. (1982b), Een stuk Hofwijck, Voortgang 3 (1982) 40-53
Strengholt, L., "Als Pythagoras gelijk heeft ... ": een topos in een lofdicht van
Hooft, NTg 77 (1984) 232-234
Strengholt, L., Donne als model. Donne, Hooft en Huygens in Jan de Brunes Minnepraet,
Voortgang. Jaarboek voor de neerlandistiek 6 (1985) 213-247
Strengholt, L. (ed.), Jacobus Revius, Het Hoghe Liedt Salomons. Houten 1986
Strengholt, L., Constanter. Het leven van Constantijn Huygens. Amsterdam 1987
Strengholt, L. (1988a), De dichter Henrick Bruno: gouverneur van Huygens kinderen,
yn: Victor Freijser (red.), Soeticheydt des Buyten-levens. Leven en leren op
Hofwijck. Delft 1988, 17-28
Strengholt, L. (1988b), Guarini, Tesselschade en Hooft in een netwerkje. Naar aanleiding
van Maria Tesselschades gedicht met het opschrift "T'amo mia vita", Ts
104 (1988) 131-140
Stuiveling, Garmt, [ferslach fan in lezing oer Gysbert Japix], LC 16 nov. 1934
Stuiveling, G, Gysbert Japiks en zijn psalmberijming, FJ 1938,189-199. Ek yn: id.,
Rekenschap. Amsterdam 1941, 58-71, 284-285
Stuiveling e.o., G. (ed.), G.A. Bredero's Boertigh, Amoreus, en Aendachtich Groot
Lied-boeck II. Leiden 1983
Stijl, Simon, Nagelaten Gedichten. Leeuwarden/Harlingen 1837
Sybrandy, S., Erasmuslektuer yn Fryslân oant 1700, DVF 50 (1970) 14-22
Syperda, E., Sibylle van Griethuysen en haar Damster jaren 1644-1654. Appingedam
1936
Tamminga, D.A., Hwa wie de dichter M. Lasis?, De Tsjerne 17 (1962) 51-58
Tamminga, DA. e.o. (1966a), Skriuwers yn byld. Nûmer 1. Gysbert Japicx. Amsterdam
1966
Tamminga, DA (1966b), Die Gysbert Japicx syn heit ek oan dichtsjen? IB 28 (1966)
203-207; werprinte yn: id., Kantekers. Fersprate stikken oer taal en literatuer
(Estrikken 67). Grins 1985
Tamminga, DA en K. de Vries (red.), Hulde oan Gysbert Japicx. Ljouwert [1967] [=
IB 29 (1967) 1-80]
612
wumkes.nl

Tamminga, D A., Eat oer de forhâlding fan folkstael en literatuertael by de jonge Waling
Dykstra, yn: Freark Dam e.o. (red.), Waling Dykstra 1821-1914. Mar ik sil
stride ... Ljouwert 1971, 128-139
Tanner, Catalogi librorum Manuscriptorum Angliæ et Hiberniæ ... Oxoniæ
1697 (PBF)
Tayler, Edward William. Nature and Art in Renaissance Literature. New York/London
1964
Tegenwoordige Staat van Friesland, Hedendaagsche Historie of, Amsterdam e.o.
1785
[Telting. A.], Brieven van John Bowring, geschreven op eene reize door Holland,
Friesland en Groningen; voorafgegaan door Iets over de Friesche Letterkunde,
en gevolgd door Iets over de Hollandsche Taal en Letterkunde van den zelfden.
Leeuwarden 1830
Theobald, W., The classicaî elements in the Shakespeare plays. London 1909
Thijssen-Schoute. C.L., NicolaasJarichides Wieringa. Een zeventiende-eeuws vertaler
van Boccalini, Rabelais, Barclai, Leti e.a. Bevattende ook een onderzoek
naar de vermaardheid dier schrijvers in Nederland. Assen 1939
Timmer, B.J., Junius' stay in Friesland, Neophilologus 41 (1957) 141-144
Troelstra, P.J., en P.H. de Groot, Ny Frysk Lieteboek. Heerenveen 1886
Trommius. Abraham, Nederlandse Concordantie van de Bijbel. Den Haag s.j.
[19e pr.]
Trtnik-Rossettini, Olga, Les influences anciennes &italiennes sur la satire en France
au XVIe siècle. Florence 1958
Trunz, Erich, Der deutsche Späthumanismus um 1600 als Standeskultur, Zs. f. Geschichte
der Erziehung und des Unterrichts 21 (1931) 17-53; ekyn: Richard Alewyn
(ed.), Deutsche Barockforschung. Köln-Berlin 1970 (4e opl.)
Tschizewskij, Dmitrij. Seltsame Parallelen, yn: Horst Meiler en Hans-Joachim Zimmermann.
Lebende Antike. Symposion für Rudolf Sühnel ... 1967, 173-
180
Tuinen. Piter van, Fictio facit poetam (Latynske hofkesjongers yn 17de-ieusk Frisia),
IB 47 (1985)97-123
Tuinen, S. van, Antiqua Virtute et Fide. Oude trouw en Deugd. In aide sinspreuk yn
Fryslân. S.p. 1988 [net yn 'e hannel]
Tydeman. H. W.T. (ed.), Briefwisseling van Mr. W. Bilderdijk met de hoogleeraren en
Mrs. M. en H.W. Tydeman. Gedurende de jaren 1807 tot 1831. I. Sneek 1866
Ueding, Gert en Bernd Steinbrink, Grundriss der Rhetorik. Geschichte - Technik -
Methode. Stuttgart 1986
Uffenbach, Zacharias Conrad von, Merkwürdige Reisen durch Niedersachsen Holland
und Engelland II. Frankfurt/Leipzig 1753
Unger, J.H.W., Dagboek van Constantijn Huygens. Voor de eerste maal naar het afschrift
van diens kleinzoon uitgegeven. Amsterdam 1885
Veen, T.J., Recht en nut. Studiën over en naar aanleiding van Ulrik Huber (1636-
1694). Zwolle 1976
Veen, P.A.F, van, De soeticheydt des buyten-levens, vergheselschapt met de boucken.
Het hofdicht als tak van een georgische literatuur. Den Haag 1960
wumkes.nl
613

Veenstra, F., Hooft: enkele aspecten van de levens- en wereldbeschouwing der Renaissance,
yn: Geestelijke achtergronden bij enkele grote schrijvers. Den Haag
1958,81-106
Veenstra, F., Harmonieënleer in de Renaissance, yn: Weerwerk. Opstellen aangeboden
aan professor dr. Garmt Stuiveling ... Assen 1973, 187-200
Vegter, J.J.M., Over de restauratie-1955 van het Stadhuis te Bolsward, IB 17 (1955)
120-125
Vekeman. H.W.J., Het literaire discours van het Soliloquium bij Mande en Teellinck,
yn: P. Bange e.o. (red.), De doorwerking van de Moderne Devotie. Windesheim
1387-1987. Hilversum 1988, 179-192
Velde, R.G. van de, De studie van het Gotisch in de Nederlanden. Bijdrage tot een
status quaestiones over de studie van het Gotisch en het Krimgotisch. Gent
1966
Velde, Jan van der, Spieghel der Schrijfkonste in den welcken gesien worden veelderhande
gheschriften met hare fondementen ende onderrichtinghe [Rotterdam
1605; facsimile: Nieuwkoop 1969]
Velde, Jan van der, Duytsche exemplaren van alderhande gheschriften [Haarlem
1620; facsimile: Nieuwkoop 1970]
Veldman, Ilja M., Seasons, planets and temperaments in the work of Maarten van
Heemskerk. Cosmo-astrological allegory in sixteenth-century Netherlandish
prints, Simiolus 11 (1980) 149-176
Veltman, Jan, Sij, Fij of Eij yn "Wobbelke" fan Gysbert Japicx? (II), UDS 14
(1980)2:17
Verkuyl, P.E.L., Battista Guarini's II Pastor Fido in de Nederlandse dramatische literatuur.
Assen 1971
Verlaan, J.E., en E.K. Grootes (ed.), Dirck Pietersz. Pers, Suyp-Stad of Dronckaerts
Leven. Culemborg 1978
Vermeer, W., "Bauw-heers wei-leven" als voorbeeld van dissimulatieve imitatio, Ts
94 (1978) 107-128
Vermeer, W., Pastorale poëzie van Huygens, yn: Bernhard Scholz & Jochen Becker,
Renaissance studies Utrecht I. Utrecht 1982, 79-101
Visser, G.N. (1967a), Oer it "tiids-bisit" yn "Egge, Wyneringh in Goadsfrjuen", UW
16(1967)22-43
Visser, G.N. (1967b), De boarne fan "Paris forlittende Enone", UW 16 (1967) 43-
46
Visser, G.N. (1967c), "Friesche Tjerne" en Jan van der Veen, UW 16 (1967) 46-48
Visser, GN. (1967d), Literaire foarbylden fan "Reamer en Sape", UW 16 (1967)
54-62
Visser, G.N. (1967e), It Frânske origineel fan it grêfskrift op Gustaaf Adolf, UW 16
(1967)62-65
Visser, G.N. (1967f), In mûglike boarne fan "Op't Hôars-hoffjen", UW 16 (1967) 65-
69
Visser, G.N. (1967g), Gysbert Japiks en de tradysje fan Petrarca, UW 16 (1967)
69-73
Visser, G.N. (1967h), In mennich opmerkingen oer 'Wobbelke", UW 16 (1967)
73-77
614
wumkes.nl

Visser, G.N. (1967i), De houliksmorael fan 'e Tsjerne-taheakke, UW 16 (1967)
77-83
Visser, G.N. (1967j), Oer de Friesche Tjerne, IB 29 (1967) 193-203
Visser, G.N. (1968a), Gysberts tredde rymslach, UW 17 (1968) 44-45
Visser, G.N. (1968b), Jitris de Tsjerne-taheakke, UW 17 (1968) 45-48
Visser, G.N. (1968c), "Herders ljeafde to Galathaea", UW 17 (1968) 48-53
Visser, G.N. (1968d), "Op de print van een herder-kussende herderinne", UW 17
(1968) 53-54
Visser, G.N. (1968e), "Dy bliximje mey domme kreften", UW 17 (1968) 55-57
Visser, G.N. (1968f), In mennich opmerkingen oer "Tjesck-moars see-aengste", UW
17 (1968) 86-91
Visser, G.N., Sjolle Kreamer in Tetke, yn: Studia Frisica in memoriam ... K. Fokkema
1898-1967 scripta. Grins 1969, 119-124
Visser. G.N. (1970a). In pear opmerkingen oer de "Friesche Tjerne", UW 19 (1970)
20-21
Visser, G.N. (1970b), Oer Gysberts "Ljeafde gjealpe", UW 19 (1970) 24-26
Visser, G.N. (1970c), "Heart de wrâd de reame (o Sot!) ... ?", UW 19 (1970) 85
Visser, G.N. (1970d), Oer de datearring fan de Suwnerlinge Forhanlinge, UW 19 (1970)
86-89
Visser, G.N., Olde Garrets klagte, Driemaandelijkse Bladen N.S. 25 (1973) 137-
159
Visser, G.N., Ien en oar oer Reontse Ljeafde-gal, UW 24 (1975) 1-11
Visser, G.N., Guon opmerkingen by de Friesche Tjerne, UW 31 (1982) 153-158
Visser, G.N., Is De la Montagne = Montaigne? UW 32 (1983) 93-100
Visser, G.N. (1988a), Oer it "hôars hoffenjen", Lyts Frisia 37 (1988) 27-28
Visser, G.N. (1988b), In wurdke oer de "Friesche Tjerne", Lyts Frisia 37 (1988)
54
Visser, G.N. (1988c), "Ljeafde", Lyts Frisia 37 (1988) 58-59
Visser. G.N. (1988d). "Herders-njue, to Pales", Lyts Frisia 37 (1988) 61-62
Visser, G.N. (1988e), "Reontse Ljeafde-Gâl", Lyts Frisia 37 (1988) 63
Visser, J.. Het huwelijk van Willem Frederik en wat er aan voorafging, DVF 47 (1966)
5-39
Visser, J., Boarnen foar "parlementaire" skiednis foar 1795, yn: Ph.H. Breuker en Michael
Zeeman (red.), Freonen om ds. J.J. Kalma hinne. Ljouwert 1982, 238-
251
Visser 't Hooft, W.A., Rembrandts weg tot het evangelie. Amsterdam 1956
Vloten, J. van, Beknopte geschiedenis der Nederlandsche letteren; een leer- en handboek
voor Hoogere Burger- en andere scholen, en alle verdere belangstellenden.
Tiel 1865
Vloten, J. van, Uit de Verzameling van Huygens' Handschriften en Brieven in de
Academische Bibliotheek te Leiden, De Dietsche Warande 8 (1869) 483-491
Voet jr., Elias, Merken van Friese goud- en zilversmeden. 's-Gravenhage 1974 2
Vondelen, I. van, Voorlooper, Overwegende den Sin ende Inhout vande Voorreden
gestelt voor de Psalmen Davids, Gerijmt door Jacob Westerbaen. Amsterdam
1655 (UBL)
Vos, K., De Groninger Muiderkring, Groningen 4 (1921) 181-189
wumkes.nl
615

Vriemoet, E.L., Athenarum Frisiacaram libri duo ... Leovardiae 1758
Vries Azn., A.D. de, Willem Schellinks. Schilder-tekenaar-etser-dichter, OH 1 (1883)
151 e.f.
Vries, J.D.C, de, Gijsberts Jacob is Gysbert Japicx? IH 12 (1930) 300
Vries, Jeronimo de, Antwoord op de Vraag: welke zijn de vorderingen, welke is de
verachtering der Nederduitsche dichtkunde, gedurende de achttiende eeuw, in
vergelijking van vroeger tijdperken? Werken der Bataafsche Maatschappij van
taal- en dichtkunde 3. Amsterdam 1808
Vries, Lyckle de, Wybrand de Geest. "De Friessche adelaar". Portretschilder in Leeuwarden
1592-C.1661. Met een catalogus van zijn werk in het Fries Museum.
Leeuwarden 1982
Vries, Willemien B. de, Hofrvijck, lusthof en speelweide: Huygens' spel met het georgische
genre, NTg 71 (1978) 307-317
Vries, Willemien B. de, Westerbaen met het oog op "Hofwijck", Ts 99 (1983) 294-
305
Waal, H. van de, Drie eeuwen vaderlandsche geschied-uitbeelding 1500-1800. Een
iconologische studie. 2 dln. 's-Gravenhage 1952
Wadman, Anne, It formôge fuotstik, De Tsjerne 3 (1948) 109-119
Wadman, Anne, In skoalmaster yn 'e Dokkumerwalden. Libbensgong fan Hjerre
Gjerrits van der Veen. Drachten 1955
Wadman, AS. (1956a), Eat oer de Gysbert-stúdzje, IB 18 (1956) 147-154
Wadman, Anne (1956b), Muzikologysk puzzle-wurk [besprek Jansen 1956], De
Tsjerne 11 (1956)306-311
Wadman, Anne, Gysbert Japicx (1603-1666). Schepper in een luchtledig, NRC 25-6-
1966 [ek yn IB 29 (1967) 63-67 = Hulde oan Gysbert Japicx]
[Wagenaar, J.], Vaderlandsche historie ... Elfde deel. Amsterdam e.o. 1782
Wagenaar, L.H., Gysbert Japiks as dichter, yn: S. Huismans e.o., Gysbert- Japiks-
Boekje. Feestjefte fen it Christlik Selskip for Fryske Tael- en Skriftenkennisse
... S.p.s.j. [= 1908], 11-26
Wagenknecht, Christian, Einführendes Referat zum Rahmenthema: Buchwesen
und Literatur im 17. Jahrhundert, yn: A. Schöne (ed.), Stadt-Schule- Universität-
Buchwesen und die deutsche Literatur im 17. Jahrhundert. München 1976,461-
469
Wal, Gabinus de, Oratio de claris Frisiae Jureconsultis, dicta Franequerae d. VII Octobris
MDCCXVIII. Accedunt Annotationes de Vita, Fatis ac Scriptis Jureconsultorum.
Leovardiae 1825
Wallmann, Johannes, Die Anfänge des Pietismus, yn: Pietismus und Neuzeit Bd. IV.
Die Anfänge des Pietismus. Göttingen 1978
Warwick, Henrietta Holm, A Vergil Concordance. Minneapolis 1975
Wassenbergh, A, Aanteekening [by: A. Koopmans, Tjesckmoeders Zeeangst], FVA
1841,76-80.
Wassenbergh, A, Reisindrukken van den Franschen Gezantschapssecretaris Charles
Ogier uit Friesland en Groningen in het jaar 1636, DVF 37 (1943) 162-
171
[Wassenbergh, E.], Verhandeling over de eigennaamen der Friesen. Franeker
1774
616
wumkes.nl

Wassenbergh, Ev., Noodig Antwoord van ... aan ... J.H. van Swinden. Franeker
1778
Wassenbergh, Everwijn, Verhandeling over de nietigheid der beschuldiging tegen de
oude Bataviers, afgeleid uit zekere plaatz' van den Puntdigter Martialis, Verhandelingen
van het Provinciaal Utregts Genootschap ... I. Utregt 1781,473-505
(PBF)
[Wassenbergh, E.], Specimen Philologiae Patriae Academicum, quo narratio exhibetur
de vita, moribus et carminibus clarissimi poetae Frisii Giseberti Jacobi F.
et eiusdem carmina cum poetis antiquis, Graecis ac Romanis, quos imitando
expressit, conferuntur. Hoc, annuente numine supremo, praeside Everwino
Wassenbergh ... , defendet Gerardus Benthem Reddingius, Frisius AD. 14
Iunii 1793 H.L.Q.S. Franequerae 1793
Wassenbergh, E., Taalkundige bijdragen tot den Frieschen tongval I-H. Franeker
1802, 1806
Waterbolk, E.H., Een Friese Terminus? Een aspect van Erasmus' invloed in het
Noorden der Noordelijke Nederlanden, yn: id., Verspreide opstellen. Amsterdam
1981, 66-83 [earder publisearre yn De Gulden Passer 47 (1969)]
Waterbolk, E.H.(red.), Proeven van Lieuwe van Aitzema 1600-1669. Ljouwert/ Leeuwarden
1970
Watson, Andrew G, The Library of Sir Simonds d'Ewes. London 1966
Wearinga, J. fon, It wrâldbyld fan Gysbert Japiks, IB 22 (1980) 220-234
Weiss, Karl Theodor, Handbuch der Wasserzeichenkunde. Bearbeitet und herausgegeben
von Dr. Wisso Weiss. Leipzig 1983 [reprint fan de oarspronklike utjefte
fan 1962]
Weisz, Jutta, Das deutsche Epigramm des 17. Jahrhunderts. Stuttgart 1979
Weijnen, A., Zeventiende-eeuwse Taal. Zutphen 1960
Welslau, Erich, Imitation und Plagiat in der Französischen Literatur von der Renaissance
bis zur Revolution. Rheinfelden 1976
Wiedemann, Conrad, Heroisch-Schäferlich-Geistlich. Zu einem möglichen Systemzusammenhang
barocker Rollenhaltung, yn: Wilhelm Vosskamp (ed.),
Schäferdichtung ... Hamburg 1977, 96-122
Wijngaards, N, Jan Harmens Krul. Zijn leven, zijn werk en zijn betekenis.
Zwolle 1964
Wille, J., Heiman Dullaart. Zijn leven, omgeving en werk. Zeist 1926
Wilms, Heinz, Das Thema der Freundschaft in der deutschen Barocklyrik und seine
Herkunft aus der neulateinischen Dichtung des 16. Jahrhunderts. Kiel 1962
Winkler, J., Bier en bierdrinkers in Friesland, FVA 1881, 113-149
Winkler, J„ Oude volksliedjes, FVA 1887, 35-63
Winsemius, Pierius, Chronique ofte Historische geschiedenisse van Vrieslandt
... Franeker 1622 (PBF)
Witstein, S.F., Bronnen en bewerkingswijze van de ontleende gedeelten in Rodenburghs
Eglentiers Poëtens Borst-weringh (1619). Het Proza-betoog en de Emblemata.
Amsterdam 1964
Witstein, SF., Funeraire poëzie in de Nederlandse Renaissance. Enkele funeraire
gedichten van Heinsius, Hooft, Huygens en Vondel bezien tegen de achtergrond
van de theorie betreffende het genre. Assen 1969
wumkes.nl
617

Witstein, S.F., Een Wett-steen vande Ieught. Verzamelde artikelen ... bijeengebracht
door Ton Harmsen en Ellen Krol. Met een inleiding van Dr. E.K. Grootes
... Groningen 1980
Woude, C. van der, Gysbert Japiks en Daniël van Dam, IB 32 (1970) 1-15
Worp, J.A, Sibylle van Griethuysen, Oud Holland 3 (1885) 1-10
Worp, J.A., De briefwisseling van Constantijn Huygens (1608-1687) VI.
's-Gravenhage 1917
Wumkes, G.A., Bijbelfriesch. Toespraak gehouden te Amsterdam op de jaarvergadering
van het Nederlandsch Bijbelgenootschap. Sneek 1917
Wumkes, G.A, Bodders yn 'e Fryske striid. XII. Gysbert Japiks. 1603-1666, IH 1
(1919/20)203
Wumkes, G.A. (1926a), Bodders yn 'e Fryske striid. Boalsert 1926
Wumkes, G.A. (1926b), Profester Siebs yn Fryslân, IH 8 (1926) 434-435
Wumkes, G.A. (1929a), In albumfers fen Gysbert Japiks, YUET 21 (1929) 20-24 [ek
opnommen yn Wumkes 1932 Paden, 244-248]
Wumkes, G.A. (1929b), Gabbema syn Klachte, De Holder 4 (1929) 61-64 [ferkoarte
ek yn Wumkes 1932 Paden, 248-250]
Wumkes, G.A. (1929c), Frysk Carmen Votivum fen S.A. Gabbema, De Holder 4
(1929) 33-34 [ek opnommen yn Wumkes 1932 Paden. 250-251]
Wumkes, G.A, Stads- en Dorpskroniek van Friesland I (1700-1800). II (1800-1900).
Leeuwarden 1930/1934
Wumkes, G.A, Paden fen Fryslân. Samle opstellen I. Oant 1800. Boalsert 1932;
Samle opstellen II. 1800-1934. Boalsert 1934; Samle teksten III. Boalsert 1942;
Samle opstellen IV. Boalsert 1943
Wumkes, G.A, Nei sawntich jier. Tinkskriften. Boalsert 1949
Wumkes, G.A, Ta master Gysberts Symbolum, IB 14 (1952) 112-119
Ypes, Catharina, Petrarca in de Nederlandsche letterkunde. Amsterdam 1934
Zwaan, F.L, Tien gedichten van Constantijn Huygens. Assen/Amsterdam 1976
618
wumkes.nl

12. Registers
Yn de beide registers dy't hjir folgje - it iene op tekstnûmers, it oare op persoansnammen
- binne allinne de plakken opnommen dêr't oer de oanbelangjende tekst of
persoan wat meidield wurdt. It bleate neamen fan in tekst of in persoan, of it brûken
of nochris neamen fan wat op in oar plak behannele wurdt, is net genôch om nei te
ferwizen. Soe men dat al dwaan, dan waard it register fergees omslachtich. Dêrom
binne yn it algemien ek gjin plakken opnommen dêr't persoanen neamd wurde sûnder
dat se fuort yn ferbân mei libben of wurk fan GJ steane of brocht wurde. De yntekeners
op Epkema 1821 yn 3.2.2.1 jildt dat bygelyks foar. Auteurs dy't oer GJ of syn
wurk skreaun hawwe ûntbrekke ek, behalven as se oanhelle wurde út boarnen dy't
net yn de literatuerlist (11.2) foarkomme
12.1. Teksten fan GJ
1 2 44 274-279
2 262 280-287 549 568
2a 44 61 262 280-287 366 382 549 568
3 45 49 61 288-289 394
4 45 49 289-291 547
5 45 49 292-293
6 12 43 45 56 159 160 161 173 174 175
180 188 237 293-313 333 357 359 468
469 524
7 56 119 159 160 161 174 175 179
313-327 333 357 359 431 467 469 524
8 44 161 328-333 341 345 346 556
9 161 242 260 261 264 320 330 333-341
346 357 366 399 549 556 568
10 278 333 341-346 409
11 243 341 344 346 409 469
12 44 159 160 278 319 556
13 216 266 313 344 346 520 556
14 159 160 161 182 524
15 346 556
16 159 357 556
17 11 159 160 161 170 172 179 319 321
333
18 91 161 357 556
19 278 378 379 380
20 91 103 147 159 160 161 182 319 525
21 358 394
22 44 89 161
23 91 161 261 341 353 357 361 366 380
520 556
24 243 335 547
25 43 159 160 278
26 43 161 278 342
27 162 247 331 358 468 549 556 560
27a 247 549
28 43 182 184 247 262 264 278 400 468
29 13 56 120 145 175 179 264 357 358
359 362 394 411 469 556
30 144 148 156 159 160 175 182 247 261
264 270 337 346-362 366 468 556
31 39 122 175 177 236 303 341 342 344
345 346 353 357 358 359 361 425 559
32 22 263 333 357 549
33 7 91 145 147 156 159 161 247 261 321
362 366 399 520 521 524 525
34 36 162 264 265 366 400
35 161 237 243 261 320 344 557
36 162 182 217 237 238 243 264 358 400
37 44 243 264 468
38 159 161 361 559
39 358 468 549
39a 549
40 44 243 258 261 264 549
41 243 260
42 120 239 243 258 264 331 423 468
43 247 264 331 332 357 400 566 568
44 182 237 247 252 260 264 265 366 400
423 566 568
45 2 159 161 215 237 247 261 346 357
363-410 468
46 595
46.1 400
46.2 212 400
46.3 400
46.4 380 400
46.5 400
46.6 62 159 160 276 394 400 549
46.7 400 619
wumkes.nl

46.8
46.9
46.10
46.11
46.12
46.13
46.14.
46.15
46.16
46.17
46.18
46.19
46.20
46.21
46.22
46.23
46.24
46.25
46.26
46.27
46.28
46.29
46.30
46.31
46.32
46.33
46.34
46.35
46.36
46.37
46.38
46.39
46.40
46.41
46.42
46.43
46.44
46.45
46.46
46.47
46.48
46.49
46.50
47
48
48.1
48.2
61 62 161 330 400
400
400
380 400
400
182 261 400
400
400
400
400
400
182 357 400
400
400
400
400
91 161 237 321 346 357 383 400 423
400
400
400
400
400
400
380 400
182 400
400
357 400
400
400
182 400 468
400
400
182 331 400
43 182 400 402
331 400
331 400
182 400
400
182 331 400
182 400
400
331
182
61 163 247 262 276 283 285 287 366
468 556
23 26 163 250 549
59 249 568
249
620
48.6
48.8
48.9
48.12
48.14
48.15
48.17
48.18
48.23
48.25
49
50
51
52
52.2
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
wumkes.nl
250
250
366
250
250 556
567 568
251 549
250 568
366
259
23 43 162 182 549
35 162 181 261 362 393 549
23 26 27 162 243 547 549 556
3 4 23 26 27 43 221 547 549
188
22 25 34 70 163 230 423
23 25 70 227
23 25 34 35 39 43 70 161 162 181
22 25 70 535
22 25 34 35 39 70 161 163 423
22 25 34 39 41 70 163 181 242 257
340 520
25 70 182 305 520
25 34 35 39 70 162 184 256 265 400
423
2 23 25 34 35 37 39 43 70 161 162
184 253 340 358 400 468 568
41 70 260 429
14 41 70 243 260 264 429 468 546
14 23 41 70 224 243 256 260 331 358
399 400 427 429 468
14 41 71 243 259 265 358 546
22 23 41 71 259 279
14 22 26 41 71 163 266 366 411-429
468 559
71 259 337 357
22 41 71 161 260 549
14 20 22 23 27 41 71 182 256 259 331
342 343 366 399 423
23 25 41 71 182 357 361
25 41 71 182 259 357 366
25 71 263 331
20 23 26 34 39 71 161 331 357 399
26 41 71 358 400
26 71 252 259 468
26 41 71 182 259 330 343 366 425 549
568
26 41 71 259 358 425 468

12.2. Persoanen
Aa, C.P.E. Robidé van der 156
Abbe Freercx: sj. Gabbema
Abbe Ruyrdts 206 231 540 542
Acronius, B.G. 290
Adama, Aug. 196
Adeelen, Jacob van 202
Adelung, Johann Christoph 124
Adema, G.J. 461
Adriaan Tymens 59 66 124 131 554
Aegidius Johannes 196
Aeltie Lenaerts: sj. Flasmar
Aeltje 221
Aeminga, Petrus Gabinius 207 208 209 212
306 531 532
Aernt Pouwels 196
Ætsma, Marcus 206
Ætsma, Meinardus 206
Aggaei, Dominicus 46 124
Agmonius, Nadabus 244
Aitzema, Lieuwe van 205 290
Albertina Agnes 249 567
Algra, Ige Meijes 206 207
Alkemade, Cornelis van 124
Alphen, Hieronymus van 6
Althuysen, Jan 4 124
Ambrosius 256 374 378 383
Arnes, William 218 235
Anakreon 5 6
Andela, P. 464
Andla, Anchises 205
Andreæ, Daniel Hermannus Beucker 124 128
Anguillara 415
Ankringa, Jan Dirks 124
Anne Heerckes 207
Anonimi 124
Anslo, R. 336
Antie 221
Antie Ariens 46-47 124 165 167 221 222 223
228 229 432 436 543
Antie Auckedr. 192
Antie Willemdr. 192
Antke Piers 193 223
Arcerius, Johannes 46 125 542
Arckel, Cornelis van 125
Arjen Buwes 194 223 532 536
Arnoldinus, S.P. 290
Asten, J.J. van 317
Aubigné 391
Augustinus 220 256 380 391
Aumale, Carel Duco d' 125
Aylva, Douwe van 201
Aylva, Hans Willem baron van 125
wumkes.nl
Aylva, Tiaerdt van 8 209 225 230 306
Aylva, Uilck van 306
Aysma, Schelte van 206 548
Aysma, Taco van 201 306
B. 125
Baarda, Frans 540
Baardt, Petrus 125 212 234 237 241 245 277
283 291 304 306
Baccamude, Joannes 547
Backer, Jan Aukes 70 125
Baders, Ernestus 238
Baer, Henricus Tiberius de 69 125
Baerdt, D. van 237
Baïf J.A de 352
Baker, Richard 217
Bakker, Simon 125 141
Balck, Johannes 125
Bangma, Hajo 126 135 143 148
Barendsz, D. 421
Baron 320
Bartas, Guillaume du 217 342 352 362 377
Bartstra, D. 186
Bavij, Doecke 222
Baxter, Richard 392
Bellay, Joachim du 366
Besten, J.G. à 236
Betten, Aizo 465
Beyma, C.L. v. 168
Beyma, J.M. van (1727-1801) 139
Beyma, Julius Matthijs van (1781-1847) 126
Bèze, Theodore de 391
Bicker 242
Bieruma, Albert 238
Bilderdijk, Willem 51 126 145 522
Biltius, Johannes 531
Binnert Douwes 207
Blancardus, Nicolaas 69 126
Bock, Tjeerd Bentes 219
Boddaert, Pieter 46 126
Boekenoogen, G.J. 159
Boekholt, Johannes 65
Boenia, Philippus Sioerts 253 257 542 553
Boer, Otto de 447
Boetius, Gellius 65 211 218 236 337 527 567
Boey, Cornelis 393
Bogerman, Joh. 196
Boileau 5
Bonga, S. 451
Bonnema, Eeltsje Haitses 126
Boogaard, Johan 163 242 253 257 427 566
Bootsma, Johan van 203
Borger, Elias Annes 126
621

Borsselen, Ph. van 311 367 379 412
Bosch, Jeronimus de 6
Boswell, James 126
Bothe, Frederick 209 211 532
Botterman, Hendrickjen 306
Bouricius, Eelkje van 236 239 241 243 249
546 547 566
Bouricius, Johannes 238
Bowring, J. 166 170
Braaksma, S. 164 223 436
Brakel, Theodorus à 218 236 391 402
Brandsma, Pieter 168 184
Brantsma, Petrus 126
Bray, Salomon de 295
Bredero, G.A. 277 308 366
Breebaart 47
Bremische Deutsche Gesellschaft 126
Broersma, Rombertus 126
Brongersma, Sepck 289
Brongersma, Titia 279
Brouwer, J.H. 19-21 54-56 66 157-158 522
Brouwer, Jan 126
Brugbron, Mattheus Bernardi 211
Brune, De 216
Brune (de Oude), Johan de 282 354 393
Bruno, Hernie 163 216 218 236 249 257 258
393 565
Brunsvelt, Sixtus 129 162 184 217 232 236
256 340 427
Bruynsma, Regnerus 201 231 306 530 533
Buchanan, G. 381
Bucquoy, Henricus de 127
Bucquoy, Suffridus de 127 131 289
Bucquoy, Thomas de 127 225 538
Buffon 449
Bühler, Ch. 11
Bullinger, H. 218
Bunyan, John 384
Burggraaff, P. 156
Burmania, Eduard Marius van 727
Burmania, Gemme van 127
Burmania, Sjuck van 206 242
Burmania, Upcke van (†7675) 60
Burmania, Upcko van (ca. 1630-1673) 727
Burum, Allard François van 727 740
Burum, François van 727 141 156
Busch, A. van den 238
Buwalda, Yttje 193 432
Buygers 306
Calvyn 27« 392
Camminga, Taecke van 130
Campegius, Eido 196
Camphuysen, D. 277 275 275 277 282 313
320 328 352 353 354 369 380 381 393
622
wumkes.nl
Cannegieter, Hermannus 727
Carlson, Gustavus 727
Cats. J. 219 318 330 357 367 379 380 417
Catullus 5 297 334 353
Chalmot, Jaques Alexander de 727
Chandelier, Six van: sj. Six
Chytraeus, D. 27S
Claes Jacobs 124 536
Clement, Anthonie 762 554 567
Clingbijl, Joh. 530
Coldewey, E.G. 727
Colevelt, LI. 300
Conradi, Albert Jacobus 727
Conti, Natale de 423
Coops, Dominicus 229 257
Cornelis Jelgers 536
Coster, S. 346
Couperus, Th. 218 236
Cowper, W. 218 383
Crane, J.W. de 25 26 70 185
Dale, Anthonius van 557
Dam, Daniel van 233
Dam, Jan Cornelis 727
Damm 128
Dathenus, Petrus 372 393 394
Daventreus, Henricus 257 236 249 254 257
340 410
Decker, J. de 277 290 366 423
Deketh, A. 756
Dilthey, Wilhelm 10
Dirck Pieters 279
Dokkumburg, Sjoerd van 72S
Donatus 282
Donia, H.P. 154
Douglas, Gavin 352
Douma, S.S. 757
Doys, Gerlach Willem 128
Doyum, Franske van 239
Dozy 461
Drieduym, F.G. 320 321
Ducens, T.E. 317
Duco Gellij: sj. Hemminga
Dullaart, Johan 72S 252
Duplessis Mornay, Philippe de 27S 391
Dykstra, Joh. 460 461
Dykstra, Waling 57 456
Eccard, J.G. 69 128
Eekhoff, W. 57 98 156 157
Eekma, Petrus 25 185
Eelke Meinerts 728
Eescke Doedes 200
Ekama, Cornelis 72S
Eldik, E.H.van 723
Elgersma, F. 27S 236

Elselo, Wijbrandus van 128
Elsinga, Harnd Leenderts 123 128 154
Eme Gerrits 219
Eminga 128
Eminga, Wegelina Minnea van 128 138
Emmius, Ubbo 282
Engelen. C.B.van 128
Ens, Reiner Pauli 209 211 532
Epkema, E. 47-54 66 67 126 128 129 135
143 147 148-156
Epkema, Nicolaas 128 129 184
Erasmus 218 267 303 380 416 418 428
Ernst Casimir 201
Escury, Carel Emilius Els baron d' 129
Esser, V.P.S. 462 464
Ewes, Simonds d' 245
Eydelshemius, S. 290
Eylshemius, Daniel Philippi 224
Eysinga 205
Eysinga, Tjalling van 242
Eysma, Douwe Tymens 209
Eysma, Tymen Fransen 196 197 207 209
306 531 533
Fagel, Hendrik baron 129 168 169
Feddema 165
Feenstra, Thys 129
Feike Oenis 207
Feitsma, A 67
Fenhuysen, Jeremias Epei 289
Fennema, H. 522
Ficino 380
Flasmar, Aelcke Lenarts 220 432
Flasmar, Lenert Piters 303
Flasmar, Leonard Tyssen 224 228
Flasmar, Margrietie Tijssen 224
Flavius, Josephus 220
Fleming, Paul 277
Foeke Sjoerds 129
Fogelsangh, Gerrijt Folckerts: sj. Vogelsangh
Folkema, Jan Jacobs 436
Folkersma, Wigerus 129
Folperda, Duco 129
Fontein, Dirk Freerks 129
Fontein, Freerk Dirks 129 446
Fontein, Pieter Freerks 129
Fonteyne, Claude 120 129 162 217 237-244
308 311 382 394 399 400
Frans Jacobs 536
Frans Jansen 208
Frederik Hendrik 203
Freitag, A. 3
Frieseman, Hendrik 130
Fügen, H.N. //
Furmerius, Bernardus 60
wumkes.nl
G.D.S. 321
Gabbema, Abbe Freercx 203
Gabbema, Feio Buwes 196
Gabbema, Simon Abbes 3 5 8 9 22 45 47
58-66 69 124 129 130 131 140 161 162
181 184 203 217 236 237 247-251
257-265 276 279 286 331 337 338 340
399 400 424 427 554 564-567
Gabriel, Paul Joseph 7 439 440
Gachet, Bertrand 240
Galama, E.G.A 58
Galama, Hero 69 128 130 134 162 163 184
243 247 252 258 554 566
Galle, Ph. 421
Gatse Sijmens 198
Geert Aggis 204
Geest, Wybrand de 241 566
Geestdorp, Petrus 162 163 190 224
233-237 303 339 419 541 561-562
Gerben Dirx 526
Gerbrandus Gerbrandi 207
Gerrit (ek Geurt) Gerrits 206 208
Gerrit Holles 208
Geuns, Matthijs van 130
Ghemmenich, Zaccheus van 130
Ghistele, Comelis van 218
Glinstra, Epeus van 240
Glinstra-van Bouricius, Eelkje van: sj.
Bouricius
Goes, Pieter Lenaerts van der 303
Goltzius, H. 421
Goslinga, Sicco van 127 130 136
Gouwerack 320
Gratama, Seerp 130
Grau, Abraham de 69 130
Gravius, M. 201
Greydanus, Johannes 46
Greijff, Johannes 222
Griet Wifs 192
Griethuysen, Sibylle van 59 81 90 217
236 238 239 243 249 258 290 427 565
Grimm, Jacob 51
Groen. Jan Klazen 219
Grons, Adr. 193 432
Groot, P.H. de 159
Groustirts 209
Grutte Pier 261
Gualtheri, Pibo 196
Gustaaf Adolf 244
Gutberleth, Bronger 127
Gutberleth jr., Tobias 130 248
Gutberleth sr., Tobias 130 163 236 238
242 250 258 259 289 290 547 565
Gutberleth, Werner 127 130 229
623

Gysbart Jetfhis 192
Hesseling, Jacobus 132
Gysbert Japix: passim
Hesselina, M. 132
Haanstra, Hayko 131
HettemarF Buitenrust 54 57-58 66-67 169
Haantjes. J. 55
Hettema, M. de Haan 170 523
Hachtingius, N. 218 318
Hettema, Rinse 462
Hajonides, Nollius 227 232 256
Hetteren, Willem van 196
Halbertsma, Joost Hiddes 56-57 71 131
166 167 170 187 188
Halsema, Diderik Frederik Johan van 131
Hamerster 124
Hans Olckes 222
Hansma, D. 456
Hansma, Folperus 211 531
Harda, Romke 131
Haren, Willem van 131
Haringh Fongers 206 207 208 306
Haringhouk, Samuel van 44 45 47 65
69 131 162 163 217 231 253 256
Harinxma thoe Heeg, Haring van 241
Harinxma thoe Slooten, P.A.V. van 522
Harinxma, Pieter van 205
Hartog 131
Hasaei, Theodorus 131
Hasard, M. 218
Haselbekius, Johannes 234 352
Hasius, A. 236
Hasselt, Gerard van 131
Haubois, Cornelis 204
Heemskerck, Maarten van 417 421
Heer, Margaretha de 224 238 239 243
249 256 258 260 340 427 554
Heerma, Johan van 201 306
Heermann, J. 382
Heinsius, Daniël 277
Hellema, D.W. 154
Helmers, J.F. 522
Hem, P. v.d. 458
Hemmema, Bauck van 245
Hemmema, Duco van 125 241
Hemminga, Duco Gellij 229 231 533
540 541
Hemsterhuis, Tib. 520
Hendrick Casimir I 202 243 307 545
Hendrick Claesen 196
Hendrick Lourenss 198
Hendrik Puntjes 131 162 217 233 252
279 429 554 566
Hepkema, J. 70
Herbell, Johan Frederik Maurits 49 131
526
Herbert, Petrus 382
Here Douwes 228
Here Nannes 66 132
Herodorus 220
Heuiter, Pontus de 282
Heule, Christiaen van 393
Heydoma, Feije Tiercx 203 220 228
Heijns, 2. 217 342 377
Heynsius, Daniël 277 286
Hichtum, J. van 290 293 297 315 317
318 321 357
Hiddinga, Antje Feddes 132 138 230
Hiddinga, Hero Martens 230
Hilarides, Johannes 3 25 70 125 131
132 436 523
Hilarius, Livius 209 211
Hillebrand Pybes 196
Hiltie Sweerts 224
Hoeckstra, Claes Pieters 248 258 278 549
554 566
Hoekstra, Albert ten Broecke 49 132 143
154 166 167 169 179 439
Hoekstra, Freerk 132
Hoeufft, Jacob Hendrik 132
Hoeven, J. van der 316
Hofferus, Adrianus 277 423
Hofferus, Rochus 554
Hofstede, P. 123
Holckema 192 527
Homerus 7 220 419
Hommius, Festus 544
Hommius, Sixtus 204 206 210 211 410
542 544
Hondius, Petrus 217 340
Honkoop, A.J. 49
Honorides, Simon Antonides 227
Honywood, Michael 132
Hooft, P.C. 5 266 283 300 313 317 330
337 341 358 366 379 413 428
Hoogslag, Gerrit Dircx 59 65 69 132
Hoogslag, J.N.D. 159
Hoogstraaten, David van 132
Hoop, Douwe de 449 451 452 499
Horatius 5 220 287 288 311 317 336 352
353
Hottinga, Douwe van 201
Houwaert, J.B. 218 380
Huber, Ulrik 410
Hübscher, Arthur 10
Huier, J. 240
Hulthem, Karel baron van 133
Humalda, Idzert Aebinga van 133 135
624
165 440 522
wumkes.nl

Humalda, Philippus 243
Huybert, Anthonie de 162
Huybert, Charlotte de 162
Huydecoper, Balthasar 133
Huygens, Constantijn 5 46 133 215 217
218 243 266 277 290 303 318 341 347
352 365 379 394 395 399 411 419
Hylcke Obes 223
Idema, Pieter Lodewijks 133
Ids Alberts 46
Idsinga, Saco Harmens van 5 133
Ilpendam, Jurjen Jans 226 227 535 538
Inte Egberts 206 207
Inthiema, Foppe Fongers 211 212
Itsma, Wibrand van 4 133
Jacob 221
Jacob Gijsberts (ca. 1579-1653) 191-212
Jacob Gysberts (1644-1646) 536
Jacob Joachims 192 196 197 526
Jakles, D. 439
Jan Edes 202
Jan Foppes 224 539
Jan Gerbens 207 209
Jan Jaapix 436
Jan Sickes 238 526
Jan Sikkes 367
Jan(cke) 192
Jancke Jacobs 194 223
Jansen. J. 159
Jansonius, J. 259 290
Jaquis Douwes 196 197
Jelte Goslijcx 539
Jeltema, Anne 133
Jetse Gijsberts 192
Jetske Jetses 192
Johnson, Samuel 133
Jonctys, Dan. 321
Jongestal, Allard Pieters van 239 240
249 379 565
Jongestal, Sibylle van 243 249 258
Jongestal-van Haren, Margaretha van 239
Jouck Salves 220 224
Jukkema, J. van 279
Jungh, Caspar 196
Junius F.F.. Franciscus 4 22 39 55 59
60 64 133 162 166 167-170 174 175
177 179 180 181 190 241 244-247 250
254 269 272 293 302 307 314 324 327
333 345 358 359 386 562-564 567
Junius, Hadr. 423
Juriaen Pieters 207
Juvenalis 379
Kalff, G. 159
Kalma, D. 54 58
wumkes.nl
Kann, Anthonius 219 534
Karst Tjallings 59 66 69 133
Kate, Lambert ten 3 4 133 135
Kempenaar, Jan de 168
Keth, Willem 206
Keuning, J.D. 522
Kingma, Petrus 227 257
Klose, Heinrich 382
Knijff, Horatius 534
Koëller, Ph. 236 290
Kok, Jacobus 134
Koopmans, G. 432
Koopmans, Rinse Klaases 134 432 499
Koopmans, Wopko Cnoop 309 432
Kramer Msn., J. 460
Krul, J.H. 219 303 320 321 335
Laet, Johannes de 245 548
Lambergen, Tiberius 134
Lamrinck, Jan 197 542
Lanting, Kleis 447
Leendertz Wz., P. 57
Leenegra, Jacobus 134
Leeuw, Cornelis de 320 321 559
Leeuw, J.B.de 461
Leeuwen, J.van 47 51 153 155 451
Lelyveld, F.van 6
Lemstra 134
Lenige, Dirk 134
Lescailje, Jacob 134 253
Lescailje, Katharina 134
Leupenius, Petrus 551
Linden, Henricus Antonides van der 212
226 538
Lipsius, Jusrus 352
Livius 218
Lobwasser 394
Lodensteyn, Jod. van 240 321
Lolcke Annes-, sj. Swanenburgh
Lolkema, Harmannus Lodovicus/Ladenius 134
Long, Isaac le 134
Loon, Adrianus van 164
Loon, Folkert Nicolaas van 134
Loonsma, Stephanus Theodorus van 134
Loyola, Ignatius de 392
Luiers 134
Lulofs, Warner 135
Lysbettie Tjercx 306
Maas, G. Brandt 156
Maatschoen, Gerardus 135
MacDowell, William 244 254
Malen, Johannes van der 227
Malen, Michiel Bartholomei van der 212 531
Mander, Carel van 219 625
Marnix van Sint Aldegonde, Ph. 218 375 393

Marsum, Jan van 209
Martinius 352
Matham. J. 421
Matthijs Harings 220 224 225 431 432
Matthijssen, J.H. 453
Maximiliaan II, Emanuel, karfoarst fan
Beieren 69 135
Meelcke Lasis 2 3 44 45-46 54 135 190 25
276
Meer, Taco van der 461
Mejontsma, Pieter 279
Mensonides, Catharina 135
Mensonides, Inso 227
Mensonis, Paulus 135 236 290
Messch[ ... ?], J. 135
Meulen, M.E.van der 70
Meulen, T.G. van der 159
Mornay: sj. Duplessis
Mosselman, Ritscke Jacobs 135
Mostart, D. 217
Munnickhuys, Jan Jacobs 436
N.N. 165
Nauta, Eeuwe 126 135 143 148
Neeltie Pijters 222
Neuhusius, Henricus 238 255 340 547
Neumark, Georg 318
Niebuhr, Barthold Georg 135
Nodell, Johannes Adam 123 135
Noot, J. van der 275
Nota, Petrus 123 136
Nijdam, S.C. 154
Nijenborgh, Johan van 243
Nyenhuis, Gerryt Abbes 230
Oedsonius, Feico 236 250 258 540
Oenema, J. van 203
Oosterbaan, Hero 136
Opitz, Martin 3 277
Ostel, Jan Lubberts 543
Oudaan, Joachim 252 380 550
Ovidius 220 256 282 334 336 352 353 366
367 380 415 416 417
Owen, John 366
Paludanus, Theodorus 232
Pan, Jan 136 148
Parei, David 218
Pars, Adriaan 136
Pers, D.P. 219 275 280 303 320 321 347 348
353 381 415
Peter Epes 196 197
Philippeau, C.F. 456
Pier Jacobs 191 193 223
Pier Gysberts 223
Pier Hylckes 192
Pieter Claesen 196
626
wumkes.nl
Pieter Freercks 237
Pieter Hillebrants 207 209
Popma, Jentsje 464
Poppe Scheites 206 208 306 532
Powel Hansz 206
Prince, Carel 277
Prins, H.J. 321
Proost. Joh. 5/
Put, Wilfried 462 464
Put-Nijland, Christina 464
Pyter Martens 192
Quarles, Francis 392
Quintiin, G.J. 303
Reddingius, Gerardus Benthem 123 136
Reen, Regnerus 45 232 542
Régnier, M. 419
Reimer Harings 203
Reitsma, AT. 157
Rembrandt 242 258 340
Remsma, Hillebrant Hillebrants 229
Rémy, A. 366
Revius. Jacobus 277 367 393
Reijenga. J. 460
Reynalda, Edo 194
Reynalda. Fedde (ek: Fredericus) E. 227 538
Rhenferdius. Jacobus 69 136
Riedel, FJ. 6
Riemersma, Arjen 540
Riemersma, Frans 207 208 209
Riemsdijk, J.C.M, van 159
Ringers, Vitus 130 136 291 554
Ringh, Aeltie Fransen de 224 535
Ringwaldt 394
Robijnsma, Abelus 277
Rodenburg, Rutger Douwes 127 289
Rodenburgh, Th. 217 280 417
Roelof Pyters 217 218
Rollema, Frans Rinnerts 196 197 207
Ronsard 366
Royen, Jacob van 136
Ruardi, J. 148
Sadeler, J. 421
Saeckma, Theodorus 249 534 554 565
Sainte-Marthe, Scévole de 352
Sake Sakes 208 209 211 532
Salves Gysberts 213 221 223 224
Sande, Johan van den 205
Sanderus, L. 336
Sandrart, J. 423
Sannes, K.J. 447
Sappema, Binnert 196
Scaliger, Jos. 417 423
Schaaff, Syds 136
Schaghen, P.J. 266 311

Schefferus, Joannes 249
Scheltema, Cornelis 136
Scheltema, Jacobus 47 136 137 168 431
Scheltema, Paulus Cornelis 136 137 154
Scheltinga 137
Scheltinga, Catharina van 125
Scheltinga, Frans Julius Johan van 137
Scheltinga, Livius van 534
Schenckel, Joost 203 208 211 230 532 542
Schepper, Isaac de 4 51 59 63 272 277 567
Schipper, J.J. 243
Schippers, H.K. 55
Schmid, Gottlieb Em. 137
Scholten, M.K. 54
Schonck, Everhard Jan Benjamin 3 6 137
148
Schotanus (à Sterringa), Christianus 65 218
534
Schotte, J. 353
Schottel, J.G. 286
Schrader, Johannes Henricus 137
Schröter, J.C. 131 137
Schurman, AM. van 240 548
Schwartzenberg en Hohenlansberg, Georg Frederik
baron thoe 31 137
Seelen, Johann Henrich von 137
Seep, CA. 316
Seneca 59 256 353
Serapij, Johannes 197 215 217 219
Sewel, Willem 137
Sibranda, Hearre Japiks 69 131 132 137 230
Sibranda, Jan Jacobs 230
Sibrandus Lubbertus 196
Siccama, A. 166 170
Siccama, Renatas 233 539
Siccama, Sibrandus 60 232-233
Siccama, Tiaerdt 208 212 233 532
Siebs, Th. 54
Sikkema, R.S. 154
Sipma, P. 23 55
Sirici Zachaei 208
Six van Chandelier, J. 277 366 393
Sixma, Ulbe Andla van 128 138
Sixti, Rippertus 218 224 544
Sleidanus, Johannes 218
Sluyter D. Jz., H. 456
Smallenburg, F.W. van Breest 523
Smeding, Pieter Piers 138
Smids, L. 66 131 423
Sminia, Tjalling van 138
Smijters, Anth. 217
Snabelius 209
Sonius 209
Sonnema, T. 237
wumkes.nl
Sparwenfeldt, Jean Gabriel 69 138
Spiegel, H.L. 6 21 217 263 283 329 380 414
Sponde 391
Stade, Dietrich von 69 138
Staeckmans, Willem 239
Stalpert 320
Starter, J. 216 217 274 292 302 312 313 320
394
Steendam, Jacob 274
Steenstra, Hylke Jans 138
Steenstra, Pybo 138
Steffen Jochums: sj. Stellingwerff
Steinberg, Joachim Melchior 534
Stellingwerf, Fredericus 212 232
Stellingwerff, Steven Jochims 207 208 209
Stinstra, Catharina 129
Stinstra, Gooitjen Simons 129 138 139
Stinstra, Johannes 129 138
Stinstra, Petrus 129 139
Stribee, C. 344
Strich, Fritz 10
Strick, Lenert 66 69 139
Sturm, Johannes 267
Stijl, Simon 5 6 120 139
Suffridi, Siricus 212
Suffridus Petrus 60
Suringar, Gerard Tjaard 105 139 141 143 148
Suringar, W.H. 156
Swanenburgh, Lolcke Annes 207 208 211
Swarte, Ellen 465
Sweerts, Hieronymus 163 253 257 258 399
566
Sybe Doekes 208
Sijbel, Adam 91
Sijcke Salves 220 432
Syersma, Gysbertus 204
Syersma, Phocaeus 533 540 553
Sylvius, Laurentius 224 542
Sylvius, Otto Henrici 226 227 538 539
Tadema, Jan Tierdts 139
Taffin, P. 218
Talpa, P. 290
Tamminga, D.A 462
Teellinck, W. 402
Telting, A. 57 70
Tenckinck, E.H. 139
Tenckinck, Wijbrandus Jacobus 139
Terentius, J. 290
Theodori, Petrus 232
Theokritus 7 297 300 307 316 344 356
Thirion 139
Thomae, Salves 225
Tiaard Lijeuwes 207
Tiberij, Jacobus 227
627

Tibullus 317 353
Tichelaar, C. 139 141
Tinga, Eelko 139 143 148
Tis al bot 297 314
Toxopaeus, Johannes 243
Troelstra, P.J. 159
Trotz, Christiaan Hendrik 139
Tydeman, Hendrik Willem 71 140 521
Tydeman, Meinard 140
Tijdloos, Julius Jurjens 219
Tyerck Abbes 196
Uffenbach, Zacharius Conrad von 69 140
Uilcke Jans 534
V. 293
Veen, J. van der 278 294 297 308
Vegelin van Claerbergen 141
Vegelin van Claerbergen, Assuerus 127 140
Vegelin van Claerbergen, Frederik 140
Vegelin van Claerbergen, Hessel 4 46 125
127 140 156 244 275
Vegelin van Claerbergen, Johan 127 140
Vegelin van Claerbergen, Nehemia 46 140
143
Vegelin van Claerbergen, Philip Ernst 46
88 141 243 244
Vegelin van Claerbergen, Philip Frederik
125 141
Vegelins 44 46
Velsen, Adrianus van 204 208 209 211 223
230 533
Velsen, Benedictus van 541
Velsen, Femma van 230
Velsen, Willem Ipes 547
Velsen, Willem van 47 124 223
Velijn, Ph. 187 447
Vergilius 218 275 297 313 315 325 352 353
356 416 423
Verwey, Isaac 125 141
Viersen, Mathijs van 206
Vierssen, Anna Maria van 140 141
Vierssen, Assuerus van 23 124 140 156 240
244 249 251 256
Vierssen, Catharina Margaretha van 124
126 141
Vierssen, Gysbertus van 249 565
Vierssen, Titia van 22 127 141 240 249 251
Visscher, Roemer 289 290 293 317 330 379
Visser, Hans Willem Cornelis Anne 123
128 141 293
Vliet, Havick van 219
Vlitius. J. 144 175 176 247 567
Voetius, G. 211
Vogelsangh, Gerrit Dircks 206 258
Vogelsangh, Gerrit Folckerts 207 531 532
628
wumkes.nl
Vollenhoue, Jan Claessen 206
Vomelius. Joh. 543
Vondel, J. van den 5 6 218 244 267 277
311 313 333 341 352 353 368 399 418
423 427 428
Voragine, Jac. de 220
Vos, J. 327 415 427 428
Vossius, GJ. 244 565
Vries, Jeronimo de 6 145 447
Vulcanius, Bonaventura 60 65
Waardenburg, Henricus 141
Walker, Casper 141
Wassenbergh Ez., Arnoldus 141
Wassenbergh, A. 57
Wassenbergh, Everwinus 49 51 52 53 56 70
91 97 123 127 135 136 137 141 142 143
155 162 168 184 185
Weckerlin. G.R. 423
Wellens, B. 313
Wendt, Johannes 142
Wesselius, Hermannus 227 539
Westerbaen, Jacob 218 283 290 308 381 393
Westerman, Adam 197 236
Wiarda, Tileman Dothias 142
Wicht, Matthias von 142
Wierdsma, Petrus 142 168
Wieringa, Nicolaas Jarichides 254 279
Wiersma, Ids 460
Wiersma, J.P. 159
Wiersma, M.D. 154
Wiersma, Matthijs 142
Wiersma, W. 142
Wildschut, Jelle 142
Willem V 142
Willem Freark 204 227 239 243 257 558
Willem Jacobs 203 224 229 536
Willem Meynerts 225
Willigen, Adriaan van der 142
Winckelmann, J.J. 6
Windsma, R.B. 525
Winsemius, Petrus 60 65 218
Wiselius, Samuel Iz. 142
Wits, C.J. 320 321 328 333
Witsius, H. 257
Wolder, Theodor 382
Wolphius, Regnerus 243
Wopcke 192
Wringer, Hessel 205 206
Wijbe Siurdts 200
Wijckel. Johan van 142
Wijn, Hendrik van 142 521
Wynbergh, Douwe Symens 540
Yntema 47
Ypey, Adolf 143 550

Ypey, Annaeus 126 135 143 148 Zeper, Jan 143
Ypma, S.S. 154 Zevecote, Jacob van 277
Zytsema, Wilh. Janssonij 243
wumkes.nl
629

Fotoferantwurding
Diell
Op fjouwer nei (65, UBU; 66, BK; 68, KB en 73, UBL) binne fan alle teksten de
foto's makke troch K. Osinga (PBF).
Diein
Studio Steggerda (Bolsert): foto op omslach, 17, 33, 35, 40.
Fries Museum (Ljouwert): 1, 23, 31, 36, 38 en 43.
Bodleian Library (Oxford): 2, 14, 15, 16.
PBF (K. Osinga; Ljouwert): 3, 4, 5, 6, 8.
KB (Den Haach): 7.
Statsbiblioteket (Aarhus): 9.
Eigen samling skriuwer, wêrûnder fotokopyen: 10, 32, 37, 42, 44, 45, 46, 48.
RAF (Ljouwert): 11, 12, 13, 18, 20, 21.
UBL (Leiden): 19.
Architektenburo irs. Vegter b.i. (Ljouwert): 22.
Lambeth Palace (Londen): 24.
Ryksmuseum (Amsterdam): 25, 27, 28, 29, 30.
Foto Dikken & Hulsinga (Ljouwert): 26.
Fotostudio Popken (Ljouwert): 39.
FA (Jan de Boer; Ljouwert): 41.
FLMD (Ljouwert): 47.
630
wumkes.nl

Errata
Der binne in stikmannich fiaters yn de tekst bedarre, dêr't hjir de slimsten fan ferbettere
wurde.
ûnderskrift) Earste lês: Part fan earste
r. 28) printflaters lês: setflaters
léste r.) 9 lês: )
nr. 75, r. 3) útjûn lês: Utjûn
r. 17 fan und.) are lês: oare
Bremische) Ol lês: 02
r. 26) wittenspiplike lês: wittenskiplike
r. 29) har lês: by har
r. 10 fan ûnd.) 45.6 lês: 46.6
r. 9) 45.6 lês: 46.6
ûnderskrift) Ikon. 3 lês: Ikon. 31
ûnderskrift) Ikon. 44 lês: Ikon. 43
r. 22) Tekst en lês: Tekst in
r. 11) frisian lês: Frisian
nt. 230) skoalmaster-soantekens lês: skoalmasters-oantekens
nt. 538) De earste lês: De earste seis
r. 12) yn 'e lês: yn de
M. de Heer) 260 340 lês: 260 326 340
Meelcke Lasis) 25 lês: 257
wumkes.nl
631

Dit boek - dat út twa dielen yn trije bannen bestiet -
giet oer stof en ynhâld fan it wurk fan Gysbert Japix
(1603-1666), de Bolserter skoalmaster dy't as Frysk
dichter fuort mei syn earste publikaasje yn 1640 al in
begryp wie.
Yn de twadde bân fan it twadde diel - dizze -steane it
apparaat fan noaten, bylagen, literatueren registers,
de Gearfetting, it Beslút (fakmanskip en humor
binne typearjend foar Gysbert Japix) en in Ikonografy,
dêr't de ôfbyldingen fan de dichter, te begannen
mei it miskien net mear sa betroubere portret fan
Matthijs Harings út 1637, yn beskreaun en besprutsen
wurde. Kan de belangrykste pcirtretten binne
foto's opnommen.
wumkes.nl