BIBLIOTHEEK KITLV - the Aceh Books website

BIBLIOTHEEK KITLV
0039 9848
1

SCHETS VAN HET EILAND SUMATRA,
P. J. VET H.
{Overdruk uit het Aardrijkskundig en Statistisch Woordenboek van Nederlandsch Indu.)
x
\
NIET IN DEN HANDEL.
^»st^sv^S^-»
A M S T E11D A M,
P. N. VAN KAMPEN.
\

Sumatra, na Java liet belangrijkste, na
Borneo het uitgestrektste der Groote Soendaeilauden,
ligt tusschen 5° 40' N. Br. en 5° 59'
Z. Br., zoodat het door de linie nagenoeg
midden door wordt gesneden, en tusschen
95° 16' en 106° 3' 45" O. L. (van Greenwich).
De lengte bedraagt 227, de grootste
breedte ongeveer 50 geographische mijlen. De
lengte-as snijdt de linie onder een hoek van
ruim 45°. De oppervlakte wordt geschat op
8,035 vierkante geographische mijlen, en staat
nagenoeg gelijk met die van Spanje en met
13 malen de oppervlakte van Nederland.
De naam Sumatra is een e verbastering van
Samoedera, zoo als een rijkje genoemd werd,
dat in de veertiende eeuw tusschen Pasei en
de Diamant-kaap aan de Noordkust des eilands
gelegen was, en, tijdens de invoering van den
Islam, eene groote rol speelde, maar later door
het rijk van Pasei verzwolgen werd. Deze naam,
door de Arabieren tot Schamatara verbasterd,
is van dezen in den vorm van Sumatra tot de
Portugezen overgegaan, die hem op het geheele
eiland toepasten, even als Broenei, de
naam van een rijkje op Borneo's Noordkust,
in den verbasterden vorm Borneo de gewone
naam van een ander der Groote Soenda-eilanden
geworden is. In de Hindoe-periode had Sumatra
den naam Djawa, d. i. Java, met het
tegenwoordige Java gemeen, en dit is nog het
geval bij do Arabieren. Tot onderscheiding
werd Sumatra Klein-Java genoemd, niet omdat
het werkelijk kleiner is, maar omdat het eene
ondergeschikte rol speelde. De eigenlijke inlandsche
namen zijn Poeloe Pertja en
Poeloe Andalas.
Sumatra's Noord- en Westkust worden bcspoeld
door den Indischen Oceaan. De Oostkust
wordt door de straat van Malakka van
het Maleisch schiereiland en door de straat
Banka van het eiland van dien naam gescheiden,
en voor het overige door de Chinesche
en Java-zeeën bespoeld. Aan het zuidelijk uiteinde
stroomt straat Soeuda tusschen Sumatra
en Java.
De gedaante van Sumatra is tamelijk regelmatig
en heeft geene zeer diepe insnijdingen.
De breedte neemt van de noordelijke punt allengs
toe tot op de hoogte waar het eiland
door de linie gesneden wordt. De helft bezuiden
de linie behoudt over het algemeen de
grootste breedte, ofschoon zich aan de Oost-
SU MATRA.
p. 'l z/>. oéÀ
kust een paar inhammen vormen, toi dat zich
bezuiden Banka het eiland weder toespitst. De
Zuidkust vertoont zich als drie punten die door
de diep indringende Semangka- of Keizers- en
Lampong-baai gevormd worden. Het eiland
wordt in zijne grootste lengte, van het hoofd
van Atjih of de noordelijke spits tot aan de
drie vermelde punten aan de Zuidkust, door een
gebergte doorsneden, dat onder den algemeeneu
naam van Boekit Barisan of Keten-gebergte
bekend is. Dit gebergte nadert overal tot digt
aan de Westkust, ja op vele plaatsen rijst het
aan deze kust onmiddellijk uit zee op en vormt
er een steilen rotswand, die somber en dreigend
op de zeevarenden nederziet. Van zee uit gezien,
schijnt het gebergte een onafgebroken en
bijna regtlijnigo keten te vormen, geheel met
digte bosschen bedekt; men zou zich kunnen
voorstellen dat een aap, van tak tot tak springende,
de gansche lengte van het eiland zou
kunnen doorreizen zonder eens den bodem te
raken. Dit is intasschen niet meer dan schijn.
Inderdaad bevat het gebergte, dat schier de
gehcele westelijke helft des eilands beslaat,
eene groote verscheidenheid van terreinformatiën
in zijnen schoot. Evenwijdig loopendo ketens
vormen uitgestrekte lengte-dalen en wisselen
af met wijde hoogvlakten, en op vele
plaatsen openen zich dwars-dalen, die aan
schuimende bergstroomen den doortogt verleenen,
ofschoon deze in den overal smallen
kustzoom aan de Westzijde nergens schier gelegenheid
vinden om zich tot stroomen van
eenige beteekenis te vormen. Slechts door
naauwe bergpaden baant men zich van de
Westkust den toegang tot de veelsoortige bevolking
die op de plateau's of in de lengtedalen,
hier en daar door dwarsliggende ketens
plotseling afgebroken, een afgezonderd leven
leidt. Maar naar de Oostzijde is het gebergte
meer geopend. Grootere watermassa's worden
derwaarts afgevoerd en hebben door het medegevoerde
slib allengs uitgestrekte en zich nog
gedurig uitbreidende alluviale vlakten gevormd,
die de gehcele oostelijke helft van het eiland
uitmaken, en waardoor zich die wateren als
breede en statige stroomen kronkelen. Onder
de stralen der tropische zon ontwikkelt zicli
in die moerassige vlakten de plantengroei met
eene kracht, waarvan wij ons naauw een denkbeeld
kunnen vormen; doch door de verpestende
dampen die uit de moerassen opstijgen,
i

2 SU.
zijn deze wildernissen grootendcels onbewoonbaar.
De gemeenschap is hier alleen mogelijk
door middel der doorstroomende wateren, langs
welke men tot in het hart des eilands kan
doordringen, en het zijn dan ook alleen de
oevers der rivieren, langs welke woningen
gebouwd en akkers aangelegd zijn. Om golvend
terrein en voor een akkerbouw op breeder
sehaal geschikten bodem te vinden, moet
men veelal tot eene aanmerkelijke diepte landwaarts
zijn ingedrongen. Nog moet worden
opgemerkt dat zich uit het gebergte hier en
daar vervaarlijke eruptie-kegels verheffen, die
zich door hunne eigene uitwerpselen tot eene
hoogte ver boven de gemiddelde der overige
bergen hebben opgehoopt, en als groote middelpunten
zoo vele afdeelingen in het geheele
bergstelsel vormen, dat zij door lagen van vulkanische
stotfen tot de voortbrenging eener geheel
andere flora dan die der aangeslibde vlakten
hebben toebereid.
Na het beeld des eilands in deze algemeene
trekken vlugtig geteekend te hebben, willen
wij ons in de eerste plaats thans met het beloop
der kusten, d. i. met de uitstekende landpiiutcn
en de inhammen der zee wat nader
bekend maken. Beginnende met Tandjong
Atjih of het hoofd van Atjih, de noordelijkste
punt, volgen wij in de eerste plaats
de Westkust. Wij ontmoeten dan eerst T.
Dahwai en vervolgens T. Bahoe en T. lliah,
allen in het noordelijk nog onafhankelijk deel
des eilands. In de residentie Tapanoeli verdienen
onze aandacht T. Singkel, bij den mond
der rivier van dien naam, eene ver uitstekende
landpunt tusschen de baai van Singkel ten
Noorden en die van 'i'elokh Beramei ten Zuiden,
vervolgens Oedjong Badang, O. Mangkir,
O. Selabi en O. Tapoes de noordelijke en zuidelijke
punt van een klein schiereiland dat
zich op de hoogte van Tapoes vormt, O. Sibinoeang
of Karang een weinig ten Noorden
van Baros, O. Batoe Boeroe en O. Batoe
Mana de noordelijke en zuidelijke grens van
de schoone en uitgestrekte baai van Tapanoeli,
waarbij wij een oogenblik moeten stilstaan.
Vóór deze baai ligt op eenigen afstand de groep
der Marsalah- (Moesala-, Mensala-) eilanden,
waarvan Marsalah het grootste is; terwijl de
landpunten O. Siboeloewa, O. Goenong Toewa,
O. Tanah Tandang en O. Sama de kleinere
inhammen vormen, die men in de groote baai
kan onderscheiden. De belangrijkste dezer binnenbaaijen
is die tusschen O. Batoe Boeroe en
O. Siboeloewa, de baai van Tapanoeli in engeren
zin. Deze dringt noordwaarts diep in
het land, is door de ver vooruitstekende landpunt
van Batoe Boeroe geheel gedekt, bevat
de eilandjes Bala, Pandjang en Pontjang
Ketjil, en wordt door het eiland Pontjang Gedang,
dat vóór den ingang ligt, tegen de kracht
der golven beschermd. Deze baai is de veiligste
ankerplaats van geheel Sumatra, waarom
hier ook de belangrijke handelsplaats Siboga
gelogen is. Den loop der kust verder zuidwaarts
volgende ontmoeten wij O. Taboejong
tegenover het eilandje van dien naam, O. Palintangin,
O. Kara-Kara tegenover de eilandjes
Kapetjong en Kara-Kara, en O. Eagat, welke
beide laatste de open en niet zeer veilige baai
of reede van Natal insluiten, O. Soemoer tegenover
het eiland Doerian en O. Palamboeang
of Palemboengan tegenover het eiland Taman®.
Bij O. Toewa begint de residentie Padang, langs
welker kust wij verder ontmoeten O. Briang
tegenover P. Niboeng; O. Batoe Belajar en
O. Sawang Poeding ten Noorden en Zuiden
der baai van Ajer Bangies, vóór welke de
eilandjes Pangalarang, Bcgaga, Pandjang, Panka
en Tello liggen en de kracht der golven breken;
O. Sikabouw; O. A.lasang ten N. van
Tikoe; het voorgebergte bij Padang door den
Apen-berg of Boekit Monj et gevormd, en daarop
eene opeenvolging van baaijen, bij de namen
Brandewijn-, Boengoes-, Pisang- en Sètans- of
Hout-baai bekend, die ieder weder onderscheiden
inhammen hebben en begrensd worden
door voorgebergten of punten, waarvan O. Sirih
het meest bekend is. In en om de genoemde
baaijen liggen een aantal eilandjes,
zoo als: P. Pisang Gedang, P. Pisang Ketjil,
P. Senaro, P. Scrinda, P. Bintang, P. Koea,
P. Pikar, P. Mèrah, P. Njamok, P. Tjoebadak,
P. Sètan enz. Het voorgebergte dat de Sètansbaai
ten Zuiden dekt, en waarvan O. Loendang
de noordelijkste punt is, heeft nog de kapen
O. Lambo of Telokh Lambo en O. Gedang of
Batoe Kalong, terwijl zich een weinig verder
zuidwaarts wederom twee bekende baaijen, die
van Salida en van Tjingko, vormen, waarvan
de laatste door het eiland Tjingko wordt gedekt.
Onderscheidene andere eilandjes op wat
grooteren afstand van de kust gelegen, zoo als
Bala, Auer Gedang, Auer Ketjil en Pinjoe, breken
eenigermato de kracht van den golfslag
op deze kusten. Nu volgen verder zuidwaarts
O. Telohk Kasch, O. Tampoeran, O. Batoe Pandjang,
O. Itadja, en eindelijk, op geruimen afstand
van laatstgenoemde, O. Tandjong of do
hoek van Indrapoera, ten Zuiden der monding
van de rivier van dien naam. In de nu volgende
adsistent-residcntie Benkoeleu vinden wij

eene over het algemeen weinig geaccidentcerde
kust. Voornamelijk verdienen vermelding de
baai of reede van Benkoelen, die open en onveilig
is, en de baai van Silebar, welker zuidelijke
binnenbaai, die door de Buffel-kaap (Oedjong Poeloe)
gedekt wordt, een groote, fraaije kom vormt,
Poeloe-baai geheeten, waarin verscheidene schepen
veilig ten anker kunnen liggen ; voorts de
punt van Manna, O. Bintoehan ten Noorden deibaai
van Kauer, O. Karang Pingang ten Zuiden
van Kroë, en eindelijk T. Rata of T. Blimbiug,
ook de Vlakke hoek geheeten, de Westpunt
van het zuid-westelijk einde van Sumatra.
Hier ombuigende ontmoeten wij langs de
Zuidkust in de residentie Lampongsche distriktcn
in de eerste plaats T. Tjina en T. llaja,
de beide spitsen aan de Oostpunt van het zuidwestelijk
einde des eilands ; vervolgens de groote
en diep indringende Semangka- of Keizersbaai,
aan de andere zijde begrensd door eene landtong
die in T. Kamantara of T. Tikoes eindigt en
door straat Lagoendi van het eilandje van dien
naam wordt gescheiden, terwijl aan den ingangder
baai hot eiland Taboean of Semangka ligt;
dan de Lampong-baai, in vorm en uitgestrektheid
het evenbeeld der vorige, met de eilanden
Sibockoe en Sibesi aan den ingang, en eindelijk
den Varkenshoek of T. Toewah, de Zuidpunt
van het zu id-oostelijk uiteinde des eilands.
Wij willen thans de Oostkust van hier af in
noordwaartsche rigting volgen en ontmoeten
dan, nog in deLampongs, T. Telokli Baroe, T. Serdang,
T. Langan en T. Bocbocajan aan de inhammen
die zich bij de monding der rivier
Toelang Bawang vormen. Vervolgens, in de
residentie Palembang, Luoipara-punt tegenover
het eilandje Lucipara, den Eersten hoek aan
den zuidelijken ingaug van straat Banka, den
Tweeden hoek of T. Tjapat, den Derden hoek
of T. Kesoegian ter plaatse waar straat Banka
zich westwaarts wendt, den Vierden hoek of
T. Palima Bangko ten Oosten van de Saleh
(den oostelijksten mond der rivier van Palembang),
T. Batakarang aan den noordelijken ingang
van straat Banka, en T. Djaboeng of
kaap Bon ten Oosten van den hoofdmond der
rivier van Djambi. Op de grens van Djambi, dat
de noordelijkste afdeeling der residentie Palembang
vormt, en van het gebied van Indragiri ligt
T. Tongkal Laboe; voorts op het zuidelijkste
der Delta-eilanden aan den mond der rivier
van Indragiri, T. Laut; en tusschen de noordelijke
Delta-eilanden en T. Baroe of T. Datoe,
tegenover het eiland Lingga, de Amphitritc-baai,
de eenige bruikbare voor grootere vaartuigen
aan de Oostzijde van Sumatra, wanr de zee, ten
su. 8
gevolge der aanslibbing, ondiep en met zandbanken
bezet is. T. Baroe is de Zuidhoek van
een vooruitspringend stuk laag en moerassig
land, waaraan men, noordwaarts op, nog een
Derden, Tweeden en Eersten hoek onderscheidt,
terwijl zich bij laatstgenoemden weder een inham
vormt, waarin zich de rivier Dener of
Kampar Ketjil ontlast en het eiland Mendol
ligt, door straat Mendol van den wal van Sumatra
gescheiden. Verder noordwaarts liggen,
tegenover de mondingen der rivieren van Kampar
en Siak, de eilanden Rantau, Pantjor, Padangi
en Bangkalis, door de Brouwers-straat
(Salat T. Djati) van den wal afgezonderd, van
welke het laatste ten Noorden in T. Djati
eindigt; en tegenover de monding der rivier
Tanah Poetih het eiland Roepat met T. Bantam
als noordelijk uiteinde, terwijl tusschen
de Tanah Poetih en de Rökan, eigenlijk twee
monden derzelfde rivier, een groot delta-eiland
ligt met T. Perbabiau als noordelijke punt.
Voorts vinden wij T. Bangsi aan den mond der
rivier van Panei, T. Mati in het gebied van Batoe
Bara, T. Boenga in dat van Asahan, T. Tamiang
in het gelijknamig landschap, T. Koewala
Langsa, T. Prahoe Ha en T. Pcrlak of de Diamant-kaap
op de Oostkust van het gebied van
Atjih.
Het gedeelte der kust van Sumatra dat zich
van T. Perlak of den noord-oostelijken hoek
tot het hoofd vau Atjih uitstrekt, kan men
de Noordkust des eilands noemen. Men vindt
hier de Telokh Samoi of Samoi-baai tusschen
T. Perlak en T. Samoi, en voorts T. Pasangan,
T. Radja, T. Pedir, T. Batoe Poetih
en T. Batoe.
Behalve de reeds genoemde delta- en kusteilanden
op de Oostkust, die, als door de rivieren
van Sumatra geheel of gedeeltelijk gevormd,
als integrerend deel van het hoofdeiland
kunnen beschouwd worden, liggen in
de nabijheid der Oostkust de talrijke eilanden
van den Riouw-Lingga-Archipel, alsmede Banka,
Billiton, en de kleinere eilanden Lepar, Leat
en Mendanau in de beide vaneen scheidende
Gaspar-straat, die allen nog tot de geographische
groep van Sumatra worden gerekend.
Hetzelfde is het geval met de keten van gedeeltelijk
vrij aanzienlijke eilanden die zich, parallel
met de Westkust, op eenigen afstand van
haar uitstrekt, en waartoe Poeloe Babi of Si
Maloe, de Baiijak-eilanden, P. Nias, de Batoeeilanden,
de Mentawei-eilanden, de Pageh- of
Nassau-eilanden en Engano behooren.
Wij wenden ons thans tot eene nadere terreinbeschrijving
van het binnenland, maar moe-
1*

4 SU.
ten daarbij al aanstonds opmerken, dat sommige
gedeelten van het eiland gebrekkig, andere,
zoo als de binnenlanden van Atjih en
een deel der onafhankelijke Batak-landen, in
het geheel niet zijn onderzocht, zooclat aan
eene volledige beschrijving van het rivier- en
bergstelsel niet te denken is. Het rijk van
Atjih schijnt bijna geheel met bergen bezet te
zijn, de zijtakken van de groote bergketen
strekken zich hier uit tot nabij de Oostkust,
vooral eene keten die langs de Noordkust gaat
en waartoe de vulkaan Samalanga of de Olifantsberg,
hoog, zoo men zegt, 6,155 voet,
en, in de nabijheid van T. Perlak, de Tafelberg,
op 4,920 voet geschat, behooren. De
hoogste toppen vindt men echter in de hoofdketen,
die zich in de nabijheid der Westkust
uitstrekt. Zij zijn de Goenoeng Ja Moera, ook
Goud-berg of Koninginnen-berg geheeten, een
vulkaankegel in de nabijheid van T. Batoe
Poetih, geschat op 6,460 voet; de G. Abong-
Abong op de breedte van T. Baboe, waarschijnlijk
mede een vulkaan, en, vermoedelijk
niet zonder overdrijving, op 10,000 voet gerekend
; de G. Loeseh op de breedte van T. Riah,
ook naar allen schijn een vulkaan, en met dezelfde
overdrijving op eene hoogte van 11,000
voet gesteld; de G. Batoe Gapit, meer oostwaarts
op de grenzen van het rijkje Baloe
Tjina, stellig een vulkaan, op 6,155 voet gerekend;
en eindelijk de G. Tampat Toewan,
zeer nabij de Westkust en nabij de grenzen
onzer residentie Tapanoeli, volgens MBLVILL
VAN CAKNBÉE 4,920 voet hoog. Rivieren van
aanbelang worden in dit gedeelte van Sumatra
niet gevonden. De rivier van Atjih heeft hare
meerdere bekendheid alleen aan de daaraan gelegen
hoofdstad te danken, on is slechts een
klein eind landwaarts voor kleine praauwcn
bevaarbaar. De belangrijkste rivier bevindt
zich reeds hier aan de Oostkust; het is de
Langsa, die het vlakke zuid-oostelijk deel van
het rijk van Atjih doorstroomt en bij T. Koewala
Langsa in zee valt.
Ten Zuiden van de Langsa stroomen onderscheidene
andere vrij belangrijke rivieren van
de bergen der binnenlanden van Atjih naar de
Oostkust af, maar deze behooren niet meer tot
het rijk van Atjih. Zij vormen met het gebied
dat zij met hunne takken besproeijen, eene reeks
van kleine Maleisehe staatjes, die langen tijd in
een dubbclzinnigen toestand verkeerd hebben,
daar zij, schoon geacht tot het rijk van Siak
te behooren, vaak met Atjih heulden, totdat
zij, ten gevolge der vestiging van het Nederlandsch
gezag in Siak, deels vrijwillig in 1862,
deels door eene militaire expeditie genoodzaakt
in 1865, de suprematie van onzen vazal den
Sultan van Siak eu van het Nederlandsch Gouvernement
erkenden. De Tamiang, schoon zij
haren naam aan het noordelijkste dezer staatjes
geeft, is slechts eene onbeduidende kustrivier;
de Pasitan maakt de noordelijke grens uit van
het rijkje Langkat, dat verder door de Batang
Boebon of rivier van Langkat doorstroomd
wordt. De Batang Baloe Tjina onstpringt op
den G. Baloe Gapit en stort zich met een wijden
mond in zee. Het gebied langs dezen
stroom wordt tot het volgend rijkje gerekend.
De Batang Dèli, wier gebied wederom een gelijknamig
rijkje vormt, dat zich ook eene soort
van suprematie over Langkat en Tamiang toeschrijft,
ontspringt veel verder zuidwaarts, heeft
een noord-oostwaartschen loop, neemt onderscheidene
zijriviertjes op, is voor vrij groote
vaartuigen bevaarbaar en staat nabij den mond
met de B. Baloe Tjina in verband. Nu volgen
de rivieren van Serdang, Batoe Bara, Asahan,
Ledong en Kwaloe (bij JUNGHDHN Hoealoe),
allen met gelijknamige lijkjes, doch deze ontspringen
niet meer in het gebergte van Atjih,
maar in zijne zuidelijke voortzetting in de bergen
der Batak-landen. De Batang Serdang
draagt, naar een dieper binnen 's lauds gelegen
landschap met gelijknamige kampong, ook den
naam van Batang Bedagi ').
Alvorens deze topographische schets voort
te zetten, moet ik hier eenige opmerkingen
inlasschen omtrent de grenzen der Batak-landen
en eenige wenken geven tot verbetering
der bestaande kaarten, die hier allen in hooge
mate foutief zijn. Zonder deze voorafgaande
opmerkingen zou het onmogelijk zijn, met de
kaart in de hand, de volgende topographische
détails te begrijpen.
Het Atjinesche rijk strekt zich JaDgs de
') In de regeringsverslagen over 1858, hl. 1, eu
18G2, bl. 18, waar de onderhoorigheden van Siak
worden opgenoemd, wordt Baloe Tjina niet vermeld,
waarschijnlijk als onder Dèli begrepen. Daarentegen
worden daar als onderhoorigheden van Serdang,
behalve Bedagi nog Pertjoet, Danai, Pebaoengan
(of Pcbangoengan) en Padang genoemd.
Dèli maakt aanspraak op de suprematie over Serdang
en zijne onderhoorigheden, Langkat en Tamiang;
Asahan op die over Batoebara, Bedong en
Kwaloe. Siak eigende zich tijdens onze vestiging
aldaar de suprematie toe over al de genoemde
staatjes, terwijl te gelijker tijd de gehcele kust
van Batoe Bara tot Tamiang meer of min onder
den invloed van Atjih stond. Ziedaar een voorbeeld
van de strijdige aanspraken en verwarringen
uit het Maleisehe leenstelsel geboren,

Westkust uit tot 0. Petikalla, tusschen Poeloe
Samak en Singkel op 2° 22' N. Br., en geheel
ten onregte worden dus op de meeste kaarten
Teroemon en Poeloe Samak als in de afdeeling
Singkel van de Nederlandsche residentie Tapanoeli
begrepen, voorgesteld. Zij vormen, gelijk
vroeger ook Singkel zelf, meer of min onafhankelijke
en onderling verbonden staatjes onder
de suprematie van den Sultan van Atjih;
maar bij de verovering van Singkel in 1840
door den Generaal MICIIIELS werd het Nederlandsch
gezag niet tot Poeloe Samak en Teroemon
uitgebreid ').
Ook wat de oostelijke grenzen betreft is de
afdeeling Singkel op onze kaarten veel te ruim
genomen; alleen die in den Atlas van Nederlandsch
Indië van MELVILL VAN CARNBÉE en
VERSTEEG heeft zich teregt van de aanwijzing
dier grenzen onthouden, daar, zoo als VON RO-
SENBERG opmerkt, eene vaste grensscheiding
met de oostelijk liggende landen ontbreekt. De
afdeeling bestaat alleen uit Singkel en Ommelanden
en de Banjak-eilanden, en strekt zieh
landwaarts niet verder uit dan tot de plaats
waar de Simpang Kiri en Simpang Kanan, de
beide boventakken der rivier, zich, ongeveer
drie mijlen boven de hoofdplaats, vereenigen.
Derhalve wordt Singkel ten Oosten door de
landen langs de Simpang Kiri en de Simpang
Kanan begrensd. De staatjes langs de Simpang
Kiri, den noordelijksten tak, zijn nog zeer gebrekkig
bekend; de magtigste Radja is die van
Binanga. Bij de bevolking van den benedenloop
drijft, volgens VON ROSENBERG, het Atjinesche
element boven; meer opwaarts heeft
men Bataks. De landen aan de Simpang Kanan
worden nader onderscheiden in de staatjes
Simpang Kanan, Simpang Sinoendang en Simpang
Soelambi, alle drie met Mohammedaansche,
en in Pak-Pak met Bataksche bevolking. De
drie eerstgenoemde worden geacht deel uit te
maken vau het Atjinesche, of liever van het
Teroemonsche rijk, maar staan onder eigene
Hoofden, die voor eenige jaren een verbond
') Vgl, VON ROSENBERG, Geographische en ethnographische
beschrijving van het district Singkel, in
het Tijdschr. v. h. Bat. Gen., Dl. Ill, bli 397. Poeloe
Samak is daar tot Boelalama en elders in hetzelfde
stuk tot Baloesama verbasterd. Ik heb dien naam
ook Boeloe Sama, Boeion Sama en Batoe Sama
geschreven gezien. Doorgaans wordt Poeloe Samak
onder Teroemon begrepen. Hoe weinig regt men
heeft dat gebied als een deel van Nederlandseh
ë aau te merken, blijkt daaruit, dat in het
regeringsverslag over 1860, hl. 10, gezegd wordt:
Ijene onmiddellijke aanraking met Atjih en Tc-
„rocmon werd zoo veel mogelijk vermeden."
SU. 5
van vriendschap met het Nederlandseh Gouvernement
gesloten hebben. Pak-Pak ligt ten
Oosten van genoemde landschappon, maar zijue
bevolking behoort nog tot de Daïri's of westelijke
Bataks, die zich door een eigen dialekt
van de verder oostwaarts wonende of Toba's
onderscheiden. De Daïri's sluiten Singkel en
Ommelanden ook nog ten Zuiden der Simpang
Kauan-landen in, zoodat voor die afdeeling slechts
eene smalle strook langs de kust overblijft, die
zich zuidwaarts uitstrekt tot O. Simanok-manok,
een weinig benoorden Tapoes, op 2° 5'
N. Br., en daar aan de afdeeling Baros grenst.
De onafhankelijke Batak-landen (dus genoemd
in tegenstelling met do aan het Nederlandseh
gezag onderworpen en bij de residentie Tapanoeli
ingelijfde Bataksche distrikten) hebben
dus de Maleisehe landen aan het lager deel
der Simpang Kiri en Simpang Kanan, vervolgens
nog een deel der afdeeling Singkel en dan
Baros en de verdere onderhoorigheden van do
residentie Tapanoeli tot westelijke grens.
Hoe ver nu de Bataks noordwaarts tusschen
de Atjinesche havens aau de Westkust
en de bovengenoemde Maleisehe staatjes aan
de Oostkust zich uitstrekken, is moeijclijk te
bepalen, en nog moeijelijker in hoe verre zij
daar inderdaad onafhankelijk kunnen genoemd
worden. Zeker is het dat zij zich tot in de
binnenlanden van Dèli over het hooge gebergte
uitstrekken, maar even zeker dat zij daar grootendeels,
tot zekere hoogte, de soevereiniteit
der Maleisehe Vorstjcs erkennen ').
Wij hebben gezien dat tot aan de Batang
Kwaloe de mondingen der rivieren aan de Oostkust
van Sumatra door Maleisehe koloniën bezet
zijn, en dus de Bataks zich daar nergens
tot aan het strand uitstrekken. Verder zuidwaarts
schijnt tot aan de rivier van Koeboc
ook aan de stranden de bevolking meer gemengd
te zijn, met dien verstande echter dat
ook daar eenige Maleisehe nederzettingen met
eigene Hoofden gevonden worden. Dit is het
geval_ met Bila en Panei, twee staatjes onder
Maleisehe Soetans, onder het oppergezag van
Siak, die gelegen zijn aan den uitloop der uitgestrekte
rivieren van Bila en Panei, die uit
het hart der Batak-landen komen, en zich ten
laatste bij T. Bangsi in eene zeer wijde monding
vereenigen. Ook hier vind ik een paar
ounaauwkeurigheden onzer kaarten te verbeteren.
Op de meeste wordt de rivier van
Panei ook B. Boeroemon of zelfs alleen B. Boe-
') Zie over hen NETSCHEIÏ, in het Tijdschr. v. h
Bal. Gen., Dl, XIV, hl, 344 en 348,

, SU.
rocmoii genoemd; dit is onjuist, want de ßoeroemon
is slechts een boveutak van de Panei,
die zich een weinig beneden Pertibi met haar
verecnigt >). Op die kaarten, die de rivier van
Panei alleen onder den naam van Boeroemon
kennen, is dan ten onregte do Panei, als een
zeer klein kustriviertje, een weiuig meer zuidwaarts
afzonderlijk geteckend 2 ).
Reeds in 1838 werd, als een gevolg der oorlogen
met de Padries, het Nederlandsen gezag
langs de rivieren van Boeroemon en Panei tot
aan de landschappen Bila en Panei aan de
Oostkust uitgebreid. Wij vestigden bier aanvankelijk
een militairen post te Kota-Pinang
aan de Panei-rivier, ongeveer op de helft van
baren loop gelegen. Later werd eene benting
in Bila opgeworpen, op den uitersten landtong
der vlakte, die door de zamenvloeijende rivieren
van Bila en Panei wordt ingesloten, juist
op het punt barer vereenigiug gelegen. Te
midden van onbewoonde wildernissen en moerassen
en op een afstand van verscheiden dagreizen
van den naasten militairen post, werden
daar 75 Ambonesohe en eenige weinige Europesche
soldaten in bezetting gelegd. Tengevolge
dezer uitbreiding werd destijds eene nieuwe
afdeeling aan de onder Ncderlandsch gezag
staande Batak-landen toegevoegd, die den
naam droeg van Pertibi en uit de distrikten
Tamboesei, Boeroemon, Padang-Lawas, Dolok,
Panci en Bila bestond. Ofschoon nu al deze
landen weder verlaten werden, toen in 1841
tot de ontruiming aller posten op de Oostkust
noordwaarts van Djambi besloten werd, is echter,
door de tijdelijke bezetting, het zuidelijk
deel der onafhankelijke Batak-landen eeiiigzins
beter dan het meer noordwaarts gelegene bekend
geworden.
De zuidelijke grens der onafhankelijke Batak-landen
wordt in het algemeen gevormd
door de Batang Koeboe, eene aanzienlijke rivier
die op die van Panei volgt, en aan wier mond
weder eene gelijknamige Maleische kampong
gelegen is, die door een Siaksch hoofd wordt
bestuurd. Deze rivier is, op het voorbeeld
van JUNGIIUUN, op de gewone kaarten met do
Hokan Kanan of den noordelijken bovenarm
der Rokan-rivier verward en heeft waarschijnlijk
een veel korteren, in allen gevalle een ge-
>) Zie WILLER, in het Tijdschr. v. N, I., Jaarg,
VIII, Dl. II, bl. 254.
s ) Deze tweede misslag is een gevolg der onduidelijkheid
van een kaartje in ANDERSON'S Mistion
to the eastcoast of Sumatra; de tekst bevestigt
op bl. 329 mijne voorstelling.
heel andereu loop dan haar op die kaarten
wordt toegeschreven.
Wij keeren thans terug tot onze topographische
schets. Ik sprak reeds van de westelijke
en oostelijke Bataks, de Daïri's en Toba's.
Het schijnt dat deze namen inderdaad
slechts de betrekkelijke ligging aanduiden, en
dus op andere personen worden toegepast, naarmate
van het standpunt van den spreker; doeh
het is thans algemeen gebruikelijk de Bataks
in het stroomgebied der rivier van Singkel
en der rivier van Baros of B. Batoe Grigi
Daïri's te noemen, Toba's daarentegen hen
die verder oostwaarts wonen in de weinig bekende
landen om het groote meer, dat bij de
kustbewoners Eik (of Aèk) Dabo, d. i. het
verre water, maar bij ons het meer van Toba
heet, en in het ten Zuiden daaraan grenzende
plateau, dat sedert JUNGHUHN het plateau van
Toba wordt geheeten. Aan het meer liggen
een aantal dorpen, waaronder Bakara, welks
vorst nog een schaduw is van de vroegere
fiataksche monarchen. Het meer wordt op
een lengte van 4 of 5 uren on eene breedte
van ongeveer 1 uur geschat, en ligt ten minste
4000 voet boven den zeespiegel. Alle wouden
zijn hier uitgeroeid en de omtrek is geheel
met rijstvelden bedekt. VON ROSENBEKG
noemt het meer Eik Silalahé en ontkent dat het
zich ontlast door een zijtak der Simpang Kanan,
of den zuidelijken arm der rivier van
Singkel, zoo als door sommigen beweerd is.
Op een MS. kaartje, waarvan mij de herkomst
onbekend is, ontlast het zich aan het Noordwest-einde
door een aanzienlijke rivier, die
zich beneden Binanga, bij Kota Baroe, met de
Simpang Kiii vereenigt.
Het volkrijke plateau van Toba ligt volgeus
JUNGHUHN 3,740 voet boven den zeespiegel, en
wordt ten Zuiden begrensd door den Dolok (d. i.
berg) Dsaoet, een stompen vulkanischen kegel
van wijden omvang, die zich met zeer zachte
hellingen tot een hoogte van ongeveer 5,000
voet verheft. Ten Oosten van het plateau van
Toba ligt dat van Opper-Bila, van het vorige
afgezonderd door de ketens van Sitatoowan en
Gadja-Gadja, ten Noorden door debergketen van
Bila van het land aan de B. Kwaloc of Tanah
Kwaloc gescheiden, en ten Zuiden door de geheel
met bergen bedekte distrikten Silantora,
Hoeroong (met een gelijknamige rivier, een tak
der B. Bila) en Rampen begrensd. In dit plateau
liggen de bronnen ea boventakken der
B. Bila, welke vervolgens in Beueden-Bila
komt door een smalle kloof die, aan de Oostzijde
vau het plateau, de digt tot elkander

naderende ketens van Bila en van Raiupeh (de
Dolok Batoe Goring) vanéén scheidt. Het gebergte,
dat hier nog vrij digt tot de Oostkust
nadert, wijkt zuidwaarts van Rampeh aanmerkelijk
terug, zoodat hier die breede zoom
van vlak land en moerassen aanvangt, waardoor
zich de zuidwaarts steeds in lengte en
omvang van gebied toenemende rivieren der
Oostkust kronkelen.
De rivier van Singkel is eene der aanzienlijkste
van de Westkust en wordt door de inlanders
B. Ajer Besar genoemd, De Simpang
Kiri komt uit het Noorden uit de Aljincsche
bergen, de Simpang Kanan, door de zamenvloeijing
der Simpang Sinoendang en Simpang Soelambi
gevormd, uit de Bataksohe bergen ten
Oosten. Beide Simpangs kunnen 5 à 6 dagen
worden opgevaren, en na hunne vereeniging is
de rivier zelfs voor groote vaartuigen bevaarbaar.
Zij stort zich met twee hoofdmondon, de Koewala
Atjih eii de Koewala Baroe, in zee. De
Ommelanden van Singkel die zij doorstroomt,
vormen eene groote alluviale en gedeeltelijk
moerassige vlakte, eene der uitgestrektste die
op de Westkust gevonden worden.
Ten Westen van het plateau van Tobah en
van het naar den boven beschreven berg genoemde
distrikt Dolok Dsaoet, loopon twee parallelle
ketens, die het stroomdal vormen van de
Batang Toroe (Tarroe), eene rivier die van de
oostelijke grensgcborgten van het plateau van
Toba komt, en dit in westelijke rigting doorsnijdt,
voordat zij, zich zuidwaarts ombuigende,
in het gemelde dal komt, dat de distrikten
Silindong en Sigopoelan uitmaakt. De keten ten
Westen van het dal rijst het hoogst in den Dolok
Mertimbang, waarschijnlijk een ouden vulkaan,
een weinig noordelijker dan de D. Dsaoet
gelegen, en op eene hoogte van 5,000 voet geschat.
Zuidwestwaarts van den Mertimbang cu
ten Westen vau het dal der B. Toroe strekken zich
drie of meer parallelle ketens uit, die te zamen
het met ondoordringbare bosschen bedekte hoogland
van Tapanoeli uitmaken, de baai van Tapanoeli
teu Noorden omsluiten, en de vlakte van
Loemoet, ten Zuiden "dezer baai, van de zuidwaartsohe
voortzetting van het stroomdal der
Batang Toroe scheiden. Eene met de Tapanocliketens
zamenhangende heuveleniij gaat westwaarts,
bezuiden de vlakte van Loemoet om,
en scheidt deze van de veel uitgestrektere
golvende vlakte van Singkoenar, die zich tot
O. Tabocjong langs de Westkust uitstrekt.
Door deze vlakte, en wel door het distrikt dat
den naam van Toba-Toba of Klein Toba draagt,
stroomt de Batang Toroe, na zich om de heu-
su.
velen van Loemoet westwaarts te hebben omgebogen,
als een aanzienlijke stroom in zee.
Een weinig verder zuidwaarts wordt de vlakte
van Singkoenar door de onaanzienlijke rivier
van dien naam, vervolgens door de van het
Zuid-oosten komende Batang Gadis of Singkoeang,
die op de Westkust de grens der Bataks
aanwijst, en eindelijk aan haar zuidelijk einde
door de rivier Taboejong besproeid.
Ten Zuiden van Dolok Dsaoet en Silantom
vormt het centraal-gebergte het plateau van
Sipirok, waarvan de rivier van dien naam afstroomt,
die zich in Sigopoelan met de Batang
Toroe vereenigt. Ten Oosteu van Silantom
en Sipirok ligt een tot omstreeks 4,000
voet rijzend en naar de Oostzijde zacht uitloopend
gebergte, dat eenvoudig Dolok genoemd
wordt, en daaraan grenst het vlakke
en moerassige stroomgebied der rivier van
Panei, waarvan hot bovendeel tot aau de kampong
Sikoeristak, waarin de Pauei met de Tjirimamboe
zamenvloeit, den naam draagt vau
Padang Lawas. Dit distrikt is een dorre, onvruchtbare
vlakte, door moerassen en ravijnen
doorsneden, en blootgesteld aan verzengende
stormen. De zuidelijke tak der Panei-rivier
daarentegen, de Batang Boeroemon, doorstroomt
een gelijknamig terrein, waarin heuvelen,
vlakten en bosschen elkander afwisselen
en dat zich door groote vruchtbaarheid en
rijstbouw op sawahs onderscheidt. Van het
gebied dat de Panei van Sikoeristak tot aan
zee doorstroomt, is nagenoeg niets bekend dan
de rivieroevers. Men weet slechts dat het vlak
en moerassig is, met een heet en vochtig klimaat,
en aan de zeezijde met ondoordringbare
tiibonff-bosschcu bedekt ').
Aan het zuidwestelijk uiteinde van het plateau
vau Sipirok verheft zich de Dolok Siboelaboali,
een 4,000 voet hooge vulkaan, uit wiens
oostelijke helling uit twee solfatara's sterke
zwaveldampen oprijzen. Door een bergrug, die
ongeveer 3,000 voet bereikt, is hij verbonden
met een tweeden vulkaan, den Dolok Loeboe
Raja, waartegen de Batang Toroe stuit, als zij
hare wending westwaarts maakt. Deze berg
ligt in Opper-Angkola, is 5,850 voet hoog,
aan het benedeudeel zijner hellingen bebouwd,
maar verder tot aan den top met zware wouden
bedekt.
') Dit gedeelte heet bij JUNOHÜHN verkeerdelijk
Boeroemon; liet is het landschap Panei van WIL-
LER, Tijdschr. v. N. I., Jaarg. VIII, Dl. II, bl. 231
en 254, en daartoe behoort het aan Siak cijnspligtige
Panei aan den mond der rivier, dat boven
vermeld werd.
7

8 SU.
_ Wij hebben hier het zuidelijk grenspunt der
eigenlijke Batak-landen bereikt, een merkwaardig
punt, dewijl het zeer ingewikkeld
berg- en rivierstelsel van Sumatra's noordelijk
deel hier door eene terrein-formatie van zeldzame
regelmatigheid wordt vervangen. Van
don Loeboe Raja af bestaat het centraalgebergte
uit slechts twee parallelle ketens,
nergens hooger dan 3000 voet, die een dal
insluiten dat volmaakt de rigting van den
lengte-as van Sumatra volgt, wanneer wij
daarvoor de regte lijn van het hoofd van Atjilï
tot Tandjong Kamantara aannemen. De breedte
van dit dal, dat de landschappen Beneden-
Angkola, Mandailing, Rau, Loender en Loeboe
Sikaping bevat, wisselt af van 8 tot 15 geographische
minuten ; de lengte bedraagt ruim
3G uren tot op het puut waar, langs den noordelijken
oever der Batang Alahan Pandjang
of rivier van Bondjol, eene lago dwarsketen de
beide parallelle ketens van het centraal-gebergte
verbindt. Van den Loeboe Raja kon JUNG-
HUHN dit gansehe uitgestrekte dal en zelfs,
over gemelden lagen bergrug heen, de vallei
van Bondjol overzien, zoodat eerst de ruim
40 uren ver verwijderde kruin van den Merapi
zijn gezigteinder bepaalde. In dit dal vormen
zich twee aanzienlijke rivieren. De zuidoostwaarts
stroomende Batang Angkola vcreeirigt
zich met de in Mandailing gevormde eu de
noordwestwaartsche rigting volgende Batang
Gadis of Singkoeang juist ter plaatse waar deze,
op 1° N. Br., door eene kloof het dal verlaat,
om verder, zoo als reeds gezegd is, door de
vlakte van Singkoenar westwaarts naar zee te
spoeden. De Soempoer komt van het zuidelijk
grensgebergte der vallei, welker rigting zij
volgt totdat zij zich in de nabijheid van Rau
vereenigt met de uit het Noorden komende
Sabin Ajer, om zich dan onmiddellijk oostwaarts
te wenden, door eene kloof ten Noorden
van den Goenoeng Seligi (hoog 4,500 voet)
de vallei te verlaten, en, na het landschap
Mapat Toenggoel doorsneden en zich met eenige
kleinere riviertjes vereenigd te hebben, den
naam van Rökan Kiri aan te nemen. In de
oostelijke keten verdient de Goenoeng Maleh
(of Malea), tegenover de kloof waardoor de
Gadis de vallei verlaat, onze opmerking. Hij
is misschien een vulkaan en 3,800 voet, hoog.
De westelijke kelen heeft, wat verder zuidwaarts,
een vulkaan in den Seret Berapi (op
sommige kaarten Merapi genoemd, maar niet
met den bekenden Merapi in de Padangsehe
bovenlanden te verwarren). Deze berg is 5,500
voet hoog en doorboord door een krater aan
welks randen zwavel gevonden wordt. Naast
den Seret Berapi verrijst de slechts weinig
lagere Sidoedoek (Sikadoedoek). Een andere
aanzienlijke berg in de westelijke keten is de
G. Kalaboc, 4,900 voet hoog, en gelegen tegenover
de kloof waardoor de Soempoer de vallei
verlaat.
Op den G. Maleh liggen de bronnen van
de Rökan Kanan, den noordelijken bovenarm
der Rokan-rivier. Zij vormeu eerst de breede
B. Sossak, waaraan Daloe-Daloe, de bekende
sterkte van Toewankoe Tamboesei, die in 1838
door onze wapenen veroverd werd, gelegen
is, en de B. Loeboe of Lobo, die zich vervolgens
onder den naam van Rökan Kanan
vereenigen. Het gebied der B. Sossak en B.
Loeboe vormt het landschap Tamboesei, dat
gedeeltelijk vlak en moerassig, maar grootendeels
golvend, boschrijk en vruchtbaar is. Het
ontstaan der Rökan Kiri is boven beschreven.
Na hunne vereeniging vormen de Rökan Kanan
en Rökan Kiri de groote Rokan-rivier, die de
moerassige en onbewoonbare vlakten der Oostkust
in lioordwaartsche rigting doorsnijdt, en
zich door tweo monden, waarvan de westelijke
den naam van Rökan behoudt en de kleinere,
met de Rökan schier parallel loopende B.
Bangka opneemt, de oostelijke den naam van
Tanah Poetih outvaugt, en beiden te zamen
het groote delta-eiland vormen, waarvan reeds
vroeger bij de beschrijving der Oostkust is
gewaagd. Aan de mondingen dezer rivieren
liggen de Maleische vestigingen Bangka en
Tanah Poetih, die, even als die aan den mond
der B. Koeboe, door Siaksche hoofden bestuurd
worden ').
De volgende groote rivier op de Oostkust
is de rivier van Siak of B. Tapoeng. Ook
deze rivier ontstaat uit de zamenvloeijing van
twee hoofdtakken, de Tapoeng Kiri en Tapoeng
Kanan, die beiden ontspringen op den Boekit
Gedang, zoo als de oostelijke keten ten Zuiden
van den G. Seligi genoemd wordt. Aan deze
boventakken vindt men de landschappen IV
«) De kaarten van MELVILL VAN CARNBÉE, PIJN-
APPEL en andere maken de Sossak tot een boventak
der 13. Koeboe, en de Loeboe tot een boventak
der B. Bangka, eene vergissing waartoe, zoo als
reeds boven werd aangeduid, de kaart van JUNGHUHN
aanleiding geeft. De voorstelling der door mij gevolgde
kaarten van BEIJERINCK en LANGE wordt
bevestigd door WILLER, in het Tijdsohr. v, K I.,
Jaarg. VIII, Dl. II; bl. 254. DE HOLLANDER, Landen
Volkenk., Dl. I, bl. 617, stemt hiermede overeen,
maar had dan ook niet op de volgende blz. moeten
zeggen dat de bronnen der B, Koebue op den
G. Maleh liggen.

Kota's, Tapoeng eu V Kota's, in welk laatste
zij zich vereenigen. Verder op zijn slechts de
oevers hier en daar bewoond. De belangrijkste
plaats is Pakan Baroe, tot waar de rivier voor
groote praauwen bevaarbaar is. Beneden deze
plaats neemt zij aan den linkeroever de Mandau
op, die uit een noordelijk gelegen meer,
Danau Tasik, ontspringt. Nog lager, op 40 à
45 palen van zee, ligt de hoofdplaats Siak Sri
Indrapoora. Op vier palen van de monding ligt
in de rivier het eiland Gombong, waar eenmaal
de O. I. Compagnie eene factorij had, die door
de Siakkers is uitgemoord. Aan hare monding
is de rivier een halven paal breed. Zij ontlast
zich in de Brouwers-straat, aan welke, tegenover
den Nederlandscheu post op het eiland
Bangkalis, het door de trOoboek-visscherij bekende
Bockit Batoe aan een gelijknamig riviertje
ligt. Schier de geheele uitgestrekte
kuststreek van Tanah Poetih tot Boekit Batoe
is tot diep landwaarts in een onbewoonbaar
moeras.
Van de westelijke keten van het centraalgebergte,
dat hier ver genoeg van de kust
terug wijkt om nog een breeden zoom lauds
aan de Westzijde vrij te laten, loopen echter
zijtakken naar de Westkust, die de vlakten
langs het strand beperken en splitsen. Van
de vlakte van Singkoenar is boven gesproken.
Ten Zuiden der B. Taboejong die haar begrenst,
tusschen deze en de rivier van Natal
(B. Lingabaja), die op den Seret Berapi
ontspringt, ligt de G. Sidoardoar, die op een
hoogte van 4,500 voet geschat wordt, en door
een bergrug met den Seret Berapi verbonden
is. Ten Zuiden der rivier van Natal is
weder een vlakte, door de rivier Batahan
doorsneden, de vlakte vau A j er Bangies, die
echter langs de kust door heuvelenrijen, geheel
van het centrale stelsel afgezonderd, doorsneden
wordt. Oostwaarts is die vlakte begrensd
door den G. Maliutang in Klein Mandailing,
een bergtop die op 5,000 voet geschat
wordt, en met het centraal-gebergte zameiihangt,
dat ook hier zijne takken westwaarts uitzendt.
De kustvlakte verruimt zich weder bij Pasaman,
waar zij door de B. Pasaman doorsneden
wordt, totdat ten Zuiden dier rivier de
vervaarlijke massa van den Goenoeng Pasaman,
dien de Europeanen Ophir noemen, door een
zijtak met het centraal-gebergte verbonden,
tot dicht aan de kust vooruitdringt. Deze
betg ligt ongeveer op gelijke breedte met de
dwarsketen, die de vallei van Mandailing en
Rau van die der B. Alahan Pandjang of van
Bondjol scheidt, Het is een regelmatige ke-
SU. 'J
gel, die op 9,000 voet geschat wordt, en wiens
top door een uitgeblusehten krater doorboord
is. Vroeger heeft men dezen berg eene veel
grootere hoogte toegeschreven, en hem geheel
ten onregte voor den hoogsten berg vau
Sumatra gehouden. Dit verklaart zich daaruit
dat hij schier van alle kanten vrij uit de
vlakte oprijst en daarmede eene verbazende
tegenstelling vormt, en dat ook het op grooten
afstand gezien centraal-gebergte ten Zuiden
van de zijketen des Ophirs tot zulk eene
laagte daalt, dat het zieh schier als geheel
afgebroken vertoont.
Ten Zuiden van het uitgestrekte lengtedal
dat door het dwarsdal vau Bondjol begrensd
wordt, vertoont het centraal-gebergte weder
een zeer ingewikkeld stelsel van bergruggen
eu vulkaankegels, van lengte- en dwarsdalen,
van plateau's en bergmeren, waarvan het uiterst
moeijelijk is eene aanschouwelijke voorstelling
te geven. Wij zijn hier genaderd tot de zoogenaamde
Padangsehe bovenlanden, die met
meer juistheid bovenlanden van Kampar en
Indragiri zouden heeten, daar naar de zijde
van Padang of de Westzijde de bergen doorgaans
steil afdalen en slechts enkele kloven
den toegang tot het bergland openen, terwijl
daarentegen het gebergte naar de Oostzijde
zacht afhelt en door ruime openingen de wateren
doorlaat, waardoor de magtige rivieren
van Kampar en Indragiri gevoed worden. De
eenige aanzienlijke rivier die hier uit het gebergte
naar de Westkust afstroomt is de B.
Masang, die de strandvlakte slechts een weinig
ten Zuiden van den Ophir doorsnijdt en
bij Katiagam in zee valt. Zij ontspringt op
den berg Siiigalang in het Zuiden van Agam,
doorsnijdt het dus genoemde hooge dal in'
noordwestwaartsche rigting, baant zich vervolgens
een weg door de enge kloof die de
VII Loerah's van Matoea en de VIII Kota's
scheidt, neemt vervolgens de vischrijke B.
Alahan Pandjang op, die het dwarsdal van
Bondjol, dat wij reeds boven als grenzend aan
het groote lengtedal van de B. Gadis en B.
Soempoer leerden kennen, in zijne geheele
lengte van het Noorden naar het Zuiden doorsnijdt,
en verlaat onmiddellijk daarop met
westwaartsche rigting het gebergte, juist waar
zich dit, zoo als wij zoo even opmerkten,
schier als afgebroken vertoont, en inderdaad
meer dan op cenig ander punt naar de Westzijde
geopend is. Een linkerarm, die zich in de vlakte
van de Masang afzondert, stort zich wat meer
zuidwaarts bij O. Masang in zee.
Op do B. Masang volgt op de Westkust

10 SU.
de B. Antokan, waardoor zich het meer der
X Kota's of de Danau Manindjoe ontlast, en
die zich ten Noorden van Tikoe in zee stort.
Langs deze rivier en door de kloof die zij
vormt in den bergrug, die het meer omgeeft,
en verder om de Noordzijde van het meer over
Maliutang en Manindjoe, ligt de gedeeltelijk
zeer moeijelijke weg van Loeboe Boesoeng
naar Matoca, de noordelijkste der drie waardoor
de benedenlanden met de bovenlanden
gemeenschap hebben. Van Tikoe tot nabij
Priaman reiken de uitloopers van het gebergte
tot aan het strand, zoodat zich een steile rotswand
onmiddellijk uit zee opheft, doch zuidwaarts
van Priaman tot aan de hoofdplaats
Padang is de kuststreek weder vlak. De rivieren
zijn hier echter onbeduidend; alleen de
Aneh, die ongeveer in het midden tussehen
Priaman en Padang in zee valt, verdient eene
opzettelijke vermelding. Zij ontstaat in Agam
bij Kota Baroe, op eene hoogte van 3,400 voet,
uit eenige plassen, en vloeit tussehen den G.
Singalang en den G. Merapi door, een bed vormende,
dat op sommige punten wel honderd
voet diep is. Vervolgens wendt zij zieh om
den Singalang westwaarts, en daalt door eene
enge kloof, tussehen de hellingen van den Singalang
ten Noorden en vau den Ambatjang
ten Zuiden, van het plateau van Padang
Pandjang naar de ongeveer 1,400 voet lagere
vlakte van Kajoe Tanam af, om verder de
strandvlakte te doorsnijden en zich bij Aneh,
ten Zuiden van Oelakan, in zee te storteu. De
tweede weg die uit de beneden- naar de bovenlanden
voert, lag vroeger over den Ambatjang
1er linkerzijde van de Aneh. Welke
moeijelijkheden hij opleverde ondervond de luitenant-kolonel
RAAFF, toen hij in Januarij
1822 langs dezen weg de eerste expeditie tegen
de Padries aanvoerde. Maar in 1833 werd,
op last van den Commissaris-Generaal VAN DEN
BOSCH, een gemakkelijkere weg door de kloof
der Auch aangelegd, waardoor de gemeenschap
tussehen boven- en benedenlanden aanmerkelijk
werd verbeterd. Deze weg is even merkwaardig
als een zege van de kunst over de
natuur, als om de sohoonc tooneelen die hij
aanbiedt. Langs het ravijn in de rots uitgehouwen,
is hij aan de andere zijde door een
steilen rotswand begrensd. Tussehen de rotsblokken
door, die aan den ravijnkant zijn blijven
staan, ziet men in een ijzingwekkende
diepte, waardoor de Aneh zich schuimende en
bruischende een weg baant, en over haar bed
heen op een steil gebergte, met zwaar geboomte
begroeid, waarin groote troepen apen zich op-
houden. De weg daalt over een afstand van 6
palen van het 2000 voet hooge plateau van Padang-Pandjang
naar de 600 voet hooge vlakte
van Kajoe Tanam af. Om de helling te verminderen,
gaat hij en zigzag naar beneden, óf de
kronkelingen van de Aneh volgende, óf, waar het
noodig is, door middel van bruggen den linkeroever
met den regter- of omgekeerd verwisselende.
Iedere bogt levert een nieuw verrassend
schouwspel, een trotsch natuurtooneel op. De
zware regens die in het gebergte vallen, spoelen
de grint gedurig van de hellingen af, en maken
daardoor het onderhoud even kostbaar als
moeijelijk, waarom de bevolking der bovenlanden
duizend gulden in do maand voor het
onderhoud moet opbrengen, waarin door een
honderdtal arbeiders voorzien wordt. Al de
kotlij der bovenlanden gaat langs dezen weg.
naar Priaman, zoodat hij dagelijks- door meer
dan honderd karren op en af wordt bereden.
De derde weg die naar de bovenlanden voert,
gaat van Padang naar Solok, de hoofdplaats
der X11I Kota's, en volgt grootendeels het
bed van een riviertje, dat in genoemd distrikt
ontspringt en bij Nangalo, een weinig ton
Noorden van Padang, in zee valt. Ook deze
weg loopt gedeeltelijk door moeijelijke bergpassen.
Ten Zuiden van Padang ontmoet men verder
geene rivieren van cenig aanbelang voordat
men komt aan de rivier van Indrapoera,
in het zuidelijk deel der residentie Padang,
waar zij aan Benkoelen grenst. Ook nadert
bezuiden Padang het gebergte weder digt tot
het strand en laat slechts een smallen kustzoom
vrij. Vooral op de hoogte der baai van
Tjingko rijzen de bergen, door een zeer smallen
rand van zee gescheiden, dadelijk tot een
vervaarlijke hoogte en hebben een woest en
trotsch karakter. Onder de eilandjes in de
baai zelve rijzen een drietal als zonderling gevormde
rotspilaren omhoog, terwijl een vierde
dergelijke pijler, van basalt gevormd, als een
reusachtige, vierkante en van boven geknotte
toren geheel op zichzelf op het strand staat.
Achter deze fantastische rotspilaren stijgen
de bergketens als de banken van een theater
omhoog. De voorste keten wordt van diepe
dwarsdalen doorsneden, wier gansche helling
met ondoordringbaar bosch bedekt is. Daarachter
ziet men zich ecu tweede en derde verheffen,
terwijl de bovenrand met talrijke kleine
toppen is uitgetand.
Bij Ajer Adji, op de grens van het regentschap
Ir.drapocra, valt een gelijknamig riviertje

in zee, dat van de bergen van Soengei Pago
komt, en kort daarop ondergaat, bij den
hoek van Indrapoera, de strandvlakte eene
aanzienlijke verbreeding, door wijking minder
van het gebergte dan van de zee. Hierdoor
vinden de wateren die van het gebergte afstroomen,
gelegenheid om zieh te verzamelen
en eene rivier te vormen, die met hare takken
een belangrijk stroomgebied beslaat. De rivier
van Indrapoera zelve ontstaat uit de zamenvloeijing
van verschillende beken, die aan den
piek van Indrapoera ontspringen, en volgt een
zuidwestwaartsche rigting, totdat zij, niet ver
van de kust, de Soengei Tapan of Silaoet ontmoet,
eene vrij breede rivier, die uit het Zuiden
van het regentschap komende en de noordwestwaartsohe
rigting van het strand volgende,
al de wateren opneemt die van de hellingen
der bergen, van den G. Raja tot nabij den
piek van Indrapoera, afvloeijon. Na de vereeniging
met de Soengei Indrapoera blijft de
rigting noord-westwaarts tot aan don mond,
zoodat strikt genomen de S. Silaoet eerder als
de hoofdrivier te beschouwen is. De kuststreek
is hier op vele plaatsen moerassig en
onbewoonbaar.
Nadat wij gezien hebben hoe het gebergte
zich naar de westzijde afsluit, willen wij thans
een blik op het bergland zelf werpen. Hier
treft ons, als wij het oog op de kaart slaan,
dat het, op de breedte van Tikoe, midden door
wordt gesneden door een dwarsliggende keten,
door drie elkander van het Westen naar
het Oosteii opvolgende en onderling verbonden
vulkanen gevormd. Het naast aan het
strand ligt de reeds vermelde Singalang, hoog
9,040; (volgens eene andere meting 9,540)
voot, en doorboord door een krater, waarin
een meer is gelegen, Een zadelvormige rug
verbindt hem melden Merapi, hoog 8,980 (volgens
eene andere meting 9,080) voet en van
drie kraters voorzien, den werkzaamsten vulkaan
van Sumatra, waarvan uitbarstingen in
1807, 1822, 1833 en 1845 bekend zijn, die
echter, om eene uitdrukking van Dr. KOMHALS
te bezigen, niet meer waren dan // kleine schaar
duwen der werkingen die dezen berg vroeger
» moeten geschokt hebben." De derde iets meer
noordelijk liggende kegel is de G. Sagoe, die
op slechts 4,600 voet wordt geschat en door
het ruim 3,000 voet hooge gebergte van Tandjong
Alam met den Merapi zamenhangt.
Aan den noordelijken voet van den Singalang
en den Merapi breidt zich het uitgestrekte
en 3,000 voet hooge vulkanische plateau
van Agam uit. Aan de Westzijde van dit, door
SU. 1!
de vroeger beschreven B. Masang doorsneden
plateau ligt het meer van Manindjoe, naar de
landschappen VI Kota's aan zijne Noord- en
IV Kota's aan zijne Zuidzijde ook wel het
meer der X Kota's en niet zelden alleen Danau,
d. i. het meer, genoemd. Het ligt 1,500 voet
boven den zeespiegel en is omgeven door een
3,500 voet hoogen, bosohrijken bergrug, ongetwijfeld
het overblijfsel van een ingestorten
vulkaan, en is dus als een kratermeer te beschouwen.
Het is langwerpig rond, ruim 37,000
Rijnlandsche voeten lang en 20,000 breed, en
ontlast zich door de Batang Autokan, zoo als
reeds vroeger vermeld is. Ten Noorden van
de Danau Manindjoe vindt men die boven beschreven
sterke verlaging' en opening van het
gebergte aan den ingang der vallei, van Bondjol,
waardoor de B. Masang naar de Westzijde
afvloeit. Ten O. is het plateau van Agam
door een borgrug gescheiden van het dal der
Siuamoe of Sinainaiig, een der hoofdtakken
van de rivier van Indragiri, met welke zich
echter de uit Agam komende B. Agam vereen
igt, die zich door den p as van Padang Tero
een doortogt heeft gebaand.
Terwijl de noordelijke en noord-oostelijke
helling van den Merapi zich in het hooge plateau
vau Agam verliezen, daalt de zuid-oostelijke
veel lager af in een dal, tussehen ter wederzijde
oprijzende bergen ingesloten, dat zich
weder geheel in de rigting van Sumatra's
lengte-as, d. i. van hot Noordwesten naar het
Zuidoosten, over een lengte van ongeveer 20
uren uitstrekt, en, gelijk het bij een vulkaan
aanvangt, zoo ook aan het andere einde door
een vulkaan, den G. Salasi, wordt gesloten. In
het noordelijke hoogere deel vau dit dal liggen
de VI Kota's aan het einde der kloof van
de Aneh, de IV Kota's aan den voet van den
G. Ambatjang (hoog bijna 3,000 voet), en vervolgens
het distrikt Batipoc, dat bij Sipinang
warme bronnon heeft. Ten Zuiden van Batipoe
daalt het dal aanmerkelijk dieper en vormt
een uitgestrekt meer, waarvan het niveau ruim
1,000 voet boven de zee ligt. Dit is het meer
van Singkarah, ook wel het meer van Samawang
genoemd. Het is ruim drie geographische
mijlen lang en ruim één geographische mijl
breed, en moot op sommige plaatsen eene zeer
aanmerkelijke diepte hebben. Het wordt aan
de Noordzijde gevoed door het riviertje Soempoer
of Dj elang, dat de vruchtbare velden van
Batipoe besproeit, en aan de Zuidzijde door de
rivier van Solok. De waterstand schijnt vroeger
veel hooger geweest te zijn, doch aan de
Oostzijde heeft zich een doorbraak gevormd,

13 SU.
in 1856 kunstmatig verwijd, waardoor het water
zich thans voor een groot gedeelte ontlast.
Dit is de rivier Ombilin, die, oostwaarts door
Tanah Datar stroomend, eene der hoofdbronnen
is van de rivier van Indragiri.
Rondom de zuidelijke helft van het meer
liggen de XX Kota's, en vervolgens in het
zuidoostelijk einde der vallei, tot tegen de hellingen
van den G. Salasi, de vruchtbare velden
der XIII Kota's. In dit laatste landschap is
bet dal breeder en de voet der bergen ter
wederzijde zacht hellend en voor den aanleg
van sawah's geschikt. De hoogere streken zijn
met koffij beplant. De kruinen der bergen
zijn naar de zeezijde met hooge bosschen bedekt,
maar aan de Oostzijde grootcudeels kaal.
Doch dit oostelijk gebergte is rijk aan metalen
en bergt vruchtbare valleijen in zijn schoot.
Het dal wordt doorstroomd door een net-van
riviertjes, die van den G. Salasi en de bergen
ten Oosten en Westen afdalen, en zich meest
allen vereenigen in de Solok-rivier, die bij Soemani
in het meer van Singkarah valt.
De G. Salasi zelf, ook Talang genoemd, is
7,000, volgens anderen 7,700 voet hoog, en
heeft drie kraters, van welke één is uitgebluscht,
één dikke zwaveldampen opwaarts
zendt, en de derde met een kokend zwavelmeer
gevuld is. In October 1833 werden zware
rookzuilen en gloeijende steenen uit den berg
geslingerd, en in April 1845 werden de bewoners
van den omtrek door het opstijgen van
buitengewoon sterke, zwarte rookzuilen uit
zijn krater verontrust. Ten Zuidoosten van
dezen berg liggen de meren Danau Talang en
Danau di Bawah, welk laatste zich door een
riviertje in de B. Solok ontlast. Een derde
meer, de Danau di Atas, ten Zuiden van het
laatstgemelde, ligt hooger, meer dan 4,000 voet
boven de zee, en heeft zijne uitwatering zuidwaarts
door de B. Goemani, die wij later als
een der boventakken van de rivier van Djambi
zullen leeren kennen.
Wij zullen namelijk van het nog overige
zuidelijke deel en van al de meer oostwaarts
gelegen deelen der Padangsche bovenlanden
ons het best eene voorstelling vormen door
hunne beschrijving met die der groote rivieren
van Kampar, Indragiri en Djambi te verbinden,
wier bronnen en bovenarmen in deze landschappen
gelegen zijn. Beginnen wij met de
rivier van Kampar, die op de Oostkust op de
rivier van Siak volgt, wanneer wij de minder
beduidende B. Wanrawa, die tegenover de
Noordpunt van het eiland Rantau in de Brouwers-straat
uitwatert, buiten aanmerking laten.
De linkerarm van do Kampar-rivier, die al
dadelijk dezen naam draagt, ontspringt in het
bergachtig landschap Mapat Toenggoel, ten Oosten
van Loender, door de oostelijke hellingen
van den Boekit Gedang gevormd. Vervolgens
doorsnijdt hij, met westwaartschen loop, de
weinig bekende noordoostelijke distrikten der
Padangsche bovenlanden: Kampar di Oeloe
(of VI Kota's, volgens de kaart van BEIJE-
RINCK III Kota's) en Kampar di Tengah (of
XII Kota's). Boven Alahan Tikoe, de hoofdplaats
van laatstgenoemd landschap, neemt hij,
bij Moeara Baka, de Baka op, die een deel der
wateren afvoert van het aangrenzende hoogland
van Kopoer nan sambilan, terwijl een
ander deel de B. i|ahi voedt, die zich beneden
Alahan Tikoe, bij Moeara Mahi, mede met de
Kampar vereenigt. De Mahi ontspringt ook
op den Boekit Gedang, doch meer zuidwaarts,
in het gedeelte dat de vallei van Bondjol aan
de Oostzijde sluit en met zijne hellingen het
landschap Mahi (of Mahek) vormt, dat zijn
naam aan de rivier geeft. Deze kronkelt zich,
na Mahi verlaten te hebben, door het distrikt
Pangkalan Kota Baroe (of VI Kota's) ') en
betreedt eerst daarna het gebied van Kampar
di Tengah. Na de vereeniging wordt de rivier
door sommigen Mahi, maar doorgaans en beter
Kampar (Kampar Kanan) genoemd. Zij vormt
een kleinen waterval, Antoko geheeten, en
komt spoedig daarna bij Poeloc Gedang in
Kampar di Ilir (V Kota's), welk distrikt niet
meer tot de Padangsche bovenlanden behoort.
Tot hiertoe zijn de oevers van de Kampar
en' hare takken hoog en steil, hare bedding
klipachtig en haar waterstand zeer afwisselend,
') Met betrekking tot dit landschap heerscht in
kaarten en beschrijvingen groote verwarring. 1°. On
de kaart van VERSTEEG heet het, geheel ten onregte,
Pangkalan Indalang. Wij zullen dit landschap straks
op eene andere plaats ontmoeten, 2». Op de overige
kaarten heet het Pangkalan di Baroe, een naam die
mij mede foutief schijnt. S. MULLER (Gids voor
1837, Wetensch. lijdr., bl. 27 vg.) noemt het landschap
VI Kota's en de hoofdplaats (elders Kota
Pandjang geheeten) Kota Baroe of Pangkalan Kota
Baroe, alsmede Pangkalan Tjatjaran. Pangkalan, een
woord dat ons meermalen in zamcngesteldc eigennamen
zal voorkomen, betcekent de plaats vanwaar
iets begint, inzonderheid de plaats van afvaart, tot
waartoe eene rivier kan worden opgevaren, en dus
eene handels- of stapelplaats. Kota Baroe betcekent
Nieuwe Kota. De naam Pangkalan Kota Baroe
schijnt mij van de hoofdplaats op het landschap
overgedragen, en Pangkalan di Baroe door misverstand
ontstaan te zijn. Kampar di Tengah heet
bij S. MULLER, t. a. p., VIII Kota's.

SU. 13
maar wanneer zij in Kampar di Ilir, bij Koewo, I Lintau, Boea en Kota Toedjoe. Langs hare
het vlakke land betreden heeft, worden hare Noordoostzijde liggen de distrikten Mahi,
oevers laag en vlak en het verschil in water- Pangkalan Kota Baroe, Pangkalan Kapas en
stand aanmerkelijk minder. Hier wordt zij ook Pangkalan Indalang (het laatste nog door
voor grootere praauwen bevaarbaar, maar zij Soempoer van Lintau en Boea gescheiden), die
neemt nog zeer in grootte en diepte toe nadat wij als tot het stroomgebied der Kampar-rivier
zij, de 111 Kota's besproeid hebbende, bij Mocara behoorende hebben leeren kennen. Op de vallei
Sako een andere aanzienlijke rivier, de Sibajang van Bondjol, waarvan zij in het Noordwesten
(Kampar Kiri), heeft opgenomen. De bronnen door een bergrug gescheiden is, volgen langs
van de Sibajang liggen meer zuidwaarts aan hare zuid-westelijke zijde de VII Loerah's, die
de hellingen van het oostelijk gebergte der val- zieh zuidwaarts van den voet van den G. Selei
van de Sinamoe, in het landschap Pangkalan raboengan uitbreiden en ten Westen door de
Kapas. Na de zamenvloeijing van onderschei- kloof der B. Masang van de VIII Kota's en
dene beken wordt zij bij Pangkalan Sari voor Matoea gescheiden worden, dan het plateau
kleine praauwen bevaarbaar, neemt bij Kota van Agam, en eindelijk Tanah Datar, de klas-
Lama de B. Rio op, die, meer noordwaarts in sieke grond van het oude rijk van Menang-
hetzelfde gebergte ontspringende, bij de kota kabau.
Pangkalan Kapas bevaarbaar wordt, komt bij De Sinamoe ontstaat in het Noorden van
Koentoe in het vlakke land en wordt eene Kota Lawas uit verschillende beken, die meest
aanzienlijke rivier, nadat zij zich bij Lipat van den Boekit Gedang afdalen, en kronkelt
Kajin met de B. Sinjiji heeft vereenigd, die zich langs Siliki door een eng en bogtig dal,
meer zuidwaarts aan het oostelijk grensgebergte dat zich vervolgens in de L Kota's tot een
van Soempoer, in het landschap Pangkalan In- onrcgelmatigen vierhoek verwijdt. De bergen
dalang, ontspringt, en bij de kota Pangkalan die deze schoone vlakte ten Noorden tegen
Indalang bevaarbaar wordt.
Pangkalan Kota Baroe begrenzen, vormen een
Van Pangkalan Kota Baroe, waar de Mahi voorsprong, die onder den naam van Goenoeng
bevaarbaar wordt, tot Moeara Sako, waar door Boengsoe tot aan de Sinamoe vooruitdringt, en
de vereeniging der Kampar Kanan en Kampar ten Oosten van dezen een diep dal of kloof,
Kiri de groote Kampar-rivier (Kampar Besar) waardoor (langs fort Veltman) de B. Arau
gevormd wordt, rekent men bij de afvaart 10 stroomt, die zich met de Sinamoe vereenigt
à 12 dagen rooijens. In nog 3 à 4 dagen komt tegenover de plaats waar zij ook de B. Agam
men bij Pocloe Lawang, de hoofdplaats van opneemt. Deze komt uit Agam en breekt bij
het met Siak verbondene rijkje Kampar, en eene Padang Tero door het gebergte dat Agam van
niet onaanzienlijke handelsplaats. Hier wordt de L. Kota's scheidt, en dat ten Zuiden van
door de rivier nog de B. Poeloe Lawang op- dien pas wel 8,000 Rijnlandsohe voeten hoog
genomen en is men nog 7 à 8 geographische is en het woeste voorkomen der kalkformatie
mijlen van hare mending verwijderd. Boven heeft, maar ten Noorden zich meer zacht hel-
Poeloe Lawang zijn de oevers der rivier en van lend met platte of afgeronde koppen vertoont.
al hare boventakken vrij sterk bewoond, bene- In het Zuidoosten worden de L Kota's beden
deze plaats vertoonen zij weder niets dan grensd door den zacht hellenden voet van den
moeras en wildernis, totdat zij zich, tegenover G. Sagoe, die, zoo als wij reeds boven zagen,
het eiland Rantau, in de Brouwers-straat ontlast. door het dwarsloopend gebergte van Tandjong
Op de Kampar-rivier volgt langs de Oostkust Alam met den Merapi verbonden is. In dit ge-
de onbeduidende Dener of Kampar Ketjil en bergte en wel in het Zuidwesten der L Kota's,
dan de zeer uitgestrekte rivier vau Indragiri, ligt het kleine bokkendal der B. Balante, die
waarvan de bovenarmen, de Sinamoe en de zich met de B. Agam vereenigt, waarna deze
Ombilin, het hart der Padangsche Bovenlanden langs Pajakombo, de hoofdplaats der L Kota's,
doorkruisen.
hare wateren aan de Sinamoe toevoert.
De uitgestrekte vallei van de Sinamoe heeft
wederom in het algemeen de rigting van Sumatra's
lengte-as van het Noordwesten naar
het Zuidoosten, maar met een onrcgelmatigen,
nu eens sterk verwijden, dan tot eene enge kloof
Het vooruitdringen van den Sagoe vernaauwt
zeer het dal van de Sinamoe, die nu ten Oosten
van dien berg het distrikt Alaban (IV Kota's)
betreedt, dat aan de andere zijde door het gebergte
Gaboes van Pangkalan Kapas gescheiden
vernaauwden vorm. Zij strekt zich uit over de wordt. Na Alaban verlaten te hebben komt
distrikten p0ea Datar (d. i. Kota Lawas mot de rivier in Lintau, dat ten Oosten van Tauah
Siliki), Lima Poeloe of L Kota's, Alaban, Datar gescheiden wordt door eene bergrecks dio

J 4 SU.
met den zuidelijken voet van den G. Sagoe sehe rigting den geheelen zuidelijken uithoek
zamenhangt. Hier ligt de berg Marapalam, van Tanah Datar, maar in Kota Toedjoe ge-
hoog 3,200 voet, waartegen het dal van Ankomen, wendt zij zich plotseling noord-oostdalas,
een oostelijke zijtak van dat van Tawaarts, om zich met de Sinamoe te vereenigen.
nah Datar, stuit, en die dus Lintau van deze Deze vereeniging heeft plaats in het Noorden
zijde krachtdadig beschermt, zoo als in de van genoemd landschap, in een naauwen en stei-
Padrisohc oorlogen in 1823 en 1831 gebleken len bergpas aan den voet van den G. Mamboe,
is. Aan dezen berg ontspringt de B. Selo, die op de grens tussehen Kola Toedjoe en Boea.
vervolgens uit Lintau in Boea komt, het wes- Op dit merkwaardig punt voeren nog drie antelijke
vruchtbaarste deel van dit distrikt bedere rivieren hunne watereu aan de Sinamoe
sproeit en zich bij Taloe, digt bij de grenzen toe : de B. Soempoer, die eerst het distrikt van
van Koemani, zoo als het zuidelijk deel van dien naam ten Oosten van Boea in zijne ge-
Boea genoemd wordt, met de Sinamoe verheele lengte besproeit en zich dan door Boea
eenigt, die inmiddels haren kronkelenden loop heen westwaarts naar de Sinamoe spoedt ; de Am-
door het oostelijk deel van Boea heeft voortpat Plankies, die uit het Zuidwesten een groot
gezet. Kort daarop betreedt deze rivier het deel der wateren van de IX Kota's, Soepajoeng
gebied van Kota Toedjoe, waar zij zich ver- en de III Kota's, allen landschappen ten Ooseenigt
met de Ombilin, wier loop wij thans, ten der XIII Kota's, aanvoert, en de Sidjoen-
eer wij verder gaan, moeten leeren kennen. djoeng, die van het Zuiden af Kota Toedjoe
Wij hebben boven reeds gezien dat zich doorstroomt en waaraan de gelijknamige hoofd-
door de Ombilin het meer van Singkarah kampong van dat distrikt is gelegen. De gan-
naar de Oostzijde ontlast. Zij maakt dan sohe dus zaamgevloeide onstuimige watermassa
eerst, in het Zuidwesten van Tanah Datar, wordt dan, als ware het door een trechter, oost-
ongeveer de grensscheiding uit tussehen dat noord-oostwaarts gestort. In die rigting door-
distrikt en de 500 voet hooge vlakte aan de kruist de rivier nu nog het zuidelijk deel van
Oostzijde van het meer, waarop de XX Kota's Soempoer, om daarop de Padangsche bovenlan-
gedeeltelijk gelegen zijn, en die gegroefd is den te verlaten en het gebied van Kwantan of
door vrij diepe dalen, waardoor onderscheidene Loeboe Djambi te betreden.
riviertjes, van welke het voornaamste langs de De rivier neemt nu den naam van B. Kwan-
hoofdplaats Soli Ajer stroomt, noordwaarts in tan aan en heeft bij Doerian Gedang, even
de Ombilin afwateren. De ligging van Tanah nadat zij de Padangsche bovenlanden ver-
Datar is uit al het voorafgaande duidelijk gelaten heeft, reeds eene breedte van 200 tot
worden. Het heeft Batipoe ten Westen, Agam, 250 voet en eene diepte die van 2'/2 tot
waarvan het door den Merapi en het gebergte 11 vademen afwisselt. In weerwil dat haal-
van Tandjong Alam gescheiden wordt, ten bed vol rotsen is, waartegen het water schuimt
Noordwesten, de L Kota's. waarvan het door en breekt, wordt zij van hier af met kleine
den G. Sagoe is afgezonderd, ten Noordoosten, praauwen bevaren. De oevers zijn bezaaid
Lintau en Boea ten Oosten, Kota Toedjoe met dorpen en gehuchten, die tot kleine land-
ten Zuidoosten en de XX Kota's ten Zuidschappen, ieder onder een eigen bestuur, zijn
westen. Hierbij moet alleen nog gevoegd wor- vereenigd. De voornaamste handelsplaats is
den dat het zuidwaarts tussehen de XX Kota's Loeboe Djambi, die men van Doerian Ge-
en Kota Toedjoe nog een grooten vooruitsprindang in één dag bereiken kan, terwijl men dan
genden hoek vormt. Het geheel is een zamenge- nog van 6 tot 8 dagen roeijens van den mond
steld dal met zijdalen in verschillende rigting. der rivier verwijderd is. Bij Tjerantji verlaat
Naar de zijde van Batipoe verdient de kleine zij het gebied van Kwantan en komt in dat
kom vormige vlakte van Toerawan opmerking, ten van het rijk van Indragiri, waarom zij van
Zuidwesten bepaald door den Goenoeng Besi (IJ- hier af rivier van Indragiri wordt genoemd.
zerberg), een regelmatigen kegel ter hoogte van Kort daarna neemt zij de Pranap op, verder
bijna 3,000 voet. De vele wateren van" Tanah oostwaarts de Eko, en voorbij Ringat (de hoofd-
Datar vloeijen grootendeels zamen in de Batang plaats van Indragiri) de Tjenako, allen aan hare
Selo (niet te verwarren met de gelijknamige rivier regterzijde. Eindelijk stort zij zich met vier
in Boea), die aan de oostelijke hellingen van den monden, die onderscheidene delta-eilanden vor-
Merapi ontspringt en zich, in het zuidwaarts men, de Koewala Toealako, die in de Amphitrite-
uitspringend deel van Tanah Datar, een weinig baai uitloopt, de Koewala Trebong, de Koe-
boven Talawé in de Ombilin ontlast. Deze wala Ladjouw en de Koewala Sapat Dalam op
rivier doorsnijdt nu verder in zuid-oostwaart- ' ongeveer 0° 20' Z. Br. in zee.

Alvorens tot de Djambi-rivier over te gaan,
moet ik hier nog even de rivier Reteh vermelden,
die, na zich met de Gansai vereenigd
te hebben, een weinig bezuiden de rivier van
Indragiri met drie wijde monden in zee valt,
en merkwaardig is door de kolenbeddingen aan
hare oevers en door de expeditie in 1858 ondernomen
tegen een Maleischen Panglima, die
zich aan haren mond had nedergezet.
Het stroomgebied der rivier van Djambi is
nog veel uitgestrekter dan dat van eenige der
tot dusver beschrevene; maar is voor een groot
gedeelte zeer gebrekkig bekend. Alleen de linker
bovenarm heeft zijne bronnen in de zoogenaamde
Padangsche bovenlanden, die van
den regter bovenarm liggen meer zuidelijk in
distrikten die nog hunne onafhankelijkheid bewaard
hebben, en schier nooit door den voet
van een Europeaan zijn betreden.
De linker bovenarm draagt den naam van
Batang Hari eu ontspringt in het landschap
Alahan Pandjang, dat zich uitbreidt ten Zuid-
Oosten der meren, die bij don G. Salasi zijn
gelegen, en van de aan Soepajoeng grenzende
III Kota's. Na haar ontstaan ten Zuiden van
het meer Danau di Atas loopt de Hari eerst
zuid-oostwaarts door Alahan Pandjang en dan
meer oostwaarts door Soengei Pagoe, het zuidwestelijk
distrikt der Padangsche bovenlanden.
Juist op het punt waar zij de Noordgrens van
Soengei Pagoe bereikt, neemt zij de B. Goemani
op, waardoor zich de Danau di Atas ontlast
en die de geheele zuid-westelijke helft van
Alahan Pandjang in zuid-oostwaartsehe rigting
doorsnijdt. Na de vereeniging maakt de Hari,
hare oostwaartsche rigting behoudende, de
grensscheiding tussehen Alahan Pandjang en
Soengei Pagoe, totdat zij de grens bereikt der
XII Kota's, het zuid-oostelijk distrikt der Padangsche
bovenlanden. Op dat punt vereenigt
zij zich met de Siliti, die uit het Noorden
van Soengei Pagoe komt en eene bij uitnemendheid
vruchtbare vallei met schoone rijstvelden
doorstroomt, die regt op den piek van Indrapoera,
in het Zuiden der XII Kota's, aanloopt.
Bij Kota Baroe, in het laagste deel der vallei,
vereenigt zich de Siliti met een andere rivier
(waarvan mij de naam onbekend is), die van
den piek van Indrapoera in het zuidelijk deel
der vallei naar hetzelfde punt afstroomt, waarna
zij zieh oostwaarts wendt en vervolgens met
noord-oostwaartsche rigting de grens tussehen
Soengei Pagoe en de %ll Kota's volgt, totdat
E1 J de Hari bereikt. Deze vormt nu, de noordoostwaartsche
rigting der Siliti behoudende, de
grens eerst tussehen de XII Kota's en Alahan
SI J- 15
Pandjang en dan tussehen de XII Kota's en
Silago, welk laatste distrikt zich langs de
Oostgrens der Padangsche bovenlanden van
Kota Toedjoe tot de XII Kota's uitstrekt.
Juist op het punt waar zij de grens van Silago
bereikt, ligt Moeara Poedor, waar zij
weder eene aanzienlijke rivier opneemt, vermoedelijk
B. Poedor geheeten '), die, na de
noord-oostelijke helft van Alahan Pandjang met
twee armen besproeid te hebben, een deel der
grens tussehen dat distrikt en Silago gevormd
heeft. Eindelijk neemt zij nog, even voor dat
zij de Padangsche bovenlanden verlaat, de Batang
Sangit op, die met hare beide bovenarmen,
waarvan de noordelijkste B. Liki heet, en die
beiden op den piek van Indrapoera ontspringen,
het geheele distrikt der Xll Kota's doorsnijdt.
De Hari komt nu in het distrikt Rantau di
Baroe, maar onze kennis van haren verderen
loop js zeer gebrekkig. Zij neemt aan hare
linkerzijde eerst de B. Spatar op, waarvan de
bronnen in het middengedeelte van Silago
liggen, daarna aan dezelfde zijde de B. Mamoen
(of B. Manoek), die in Banang, een distrikt
ten Oosten van Silago, ontspringende,
vervolgens het Noorderdeel van Silago besproeit,
en daarna in Loeboe Alang komt, maar
voordat zij zich met de Hari vereenigt, bij
Sigoentok de B. Pinigin (of B. Pauean) opneemt,
die in het Zuiden van 'Kota Toedjoe
door de zamenvloeijing van twee riviertjes is
ontstaan. Uit al het gezegde blijkt, welk een
groot deel der Padangsche Bovenlanden tot
het stroomgebied der Djambi-rivier behoort.
De Hari vervolgt nu haren, ons slechts in de
hoofdtrekken bekenden loop door de Oostkustvlakten
tot zij, even voordat zij het meer van
Djambi bereikt, aan hare regterzijde de Simanta
(of Kiboe?) opneemt, die op de noord-oostelijke
hellingen of uitloopers van den piek van Indrapoera
ontspringt. Na het meer te hebben doorstroomd,
vereenigt de Hari zich aan dezelfde
zijde niet de Tabir, die uit onderscheidene
bronnen ten Oosten van den piek van Indrapoera
ontstaat, en vloeit niet lang daarna
met den anderen hoofdaim der Djambi-rivier
te zamen.
Eer wij dezen gadeslaan moet ik een woord
over den piek van Indrapoera zeggen, die zoo
dikwijls in de voorafgaande beschrijving genoemd
is. Hij wordt voor den hoogsten berg
van Sumatra gehouden en door JXJNGIIUHN op
11,500, door MELVILL VAN CAKNBÉE zelfs op
') Omdat Mocara Poedor zoo veel aie Moud van
de Poedor beteckent,

ir, su.
12,700 voet, geschat >). Hij is een regelmatig
gevormde, spits toeloopende kegel, waaruit
somtijds zware rookwolken opstijgen. Zuidwestwaarts
vau dezen berg breidt zich naar
het strand het regentschap Indrapoera uit,
noord-westwaarts Soengei Pagoe met de vallei
der Siliti en het grensgebergte der Padangsche
boven- tegen de benedenlanden, noordoostwaarts
het gebied der XII Kota's, en
zuid-oostwaarts de voortzetting van het centraal-gebergte
in de vallei van Korintji en
de bergketens die haar omsluiten, naar welke
vallei de genoemde berg ook wel G. Korintji
genoemd wordt. Aan het andere einde wordt
deze vallei door deu G. Raja begrensd, en zij
ligt zoo hoog dat de kokosboom er geene
vrucht draagt. Eene rivier, die van den piek
van Indrapoera afvloeit, de B. Sangkir, doorsnijdt
het dal in de lengte, vormt eerst een
kleiner meer en ontlast zich eindelijk in het
groote meer van Korintji (Danau Korintji),
dat wel twee uren breed, zeer vischrijk en
door kampongs en rijstvelden omgeven is. De
vallei heeft eene aanzienlijke breedte. Het centraal-gebergte
schijnt zich ook hier weder, behoudens
zijne uitloopers vooral naar de Oostzijde,
tot de ketens die het dal insluiten, te
bepalen.
De hoofdarm der Djambi-rivier, ook S. Maringin
(of Maragin) geheeten, ontstaat uit beken
die op of nabij den G. Baja ontspringen
en wordt volgens sommige kaarten ook door
water uit het meer van Korintji gevoed. Na
het gebergte verlaten te hebben komt zij in
het distrikt Pangkalan Djambi, ongetwijfeld
dus genoemd naar eene gelijknamige kampong,
die de plaats aanwijst waar de rivier bevaarbaar
begint te worden.
Zuidwaarts van Korintji strekt zich, met
Pangkalan Djambi ten Oosten en Noordoosten,
het gebied van Serampei en Soengei
Tenang uit, dat van de Westkust gescheiden
wordt door een keten hooge bergen, waartoe
de G. Bantal, G. Ipoe, G. Berapi (een vulkaan,
waaruit JÜNGHUHN, in 1842, een rookzuïj!
zag opstijgen), G. Pandan, G. Soengoenoeng^en
G. Sablât/behooren. Gelijk aan de
westelijke hellingen der bergen van Korintji
zich het-reeds beschreven gebied van Indrapoera
uitstrekt, zoo vormen die der zoo even
cenoemde ' bergen met de strandvlakte, die zij
van de r^ier Mandjoeta, de zuidelijke grens
van het regentschap Indrapoera, tot aan de
rivier Oerei, de noordelijke grens der Benkoelensche
afdeeling Laïs, vrijlaten, de verschillende
landschappen die de afdeeling Moko-
Moko, de noordelijkste Van de adsistent-residentie
Benkoelen, uitmaken. De voornaamste
riviertjes zijn hier die van Moko-Moko, Bantal,
Ipoe, Sablât en Ketahoen. De Sablât ontspringt
op den G. Sablât op de grenzen van
Soengei Tenang en Lebong ; de Ketahoen, de
grootste van allen, reeds in Lebong, het zuidwaarts
op Soengei Tenang volgende deel der
Palcmbangsohe bovenlanden. De betrekkelijke
ligging der dalen van Serampei en Soengei
Tenang is niet duidelijk, daar onze kaarten
hier uiterst gebrekkig zijn. Serampei schijnt
een lengtedal in dezelfde rigting als dat van
Korintji; Soengei Tenang schijnt zich om het
Zuiden en Zuidoosten daarvan heen te slingeren.
Dit laatste bevat het schoone meer
Danau Pau, dat van alle zijden omgeven is
door hooge en steile, met digt bosch begroeide
bergen, die een ontzaggelijk amphitheater vormen.
Niet ver vandaar ontspringt de S. Tambesi,
de tweede hoofdtak van de Djambi-rivier.
Ten Zuiden van deze rivier en oostwaarts van
Soengei Tenang ligt het naar de Oostzijde geopende
dwarsdal van Batang Asei, waardoor
eene gelijknamige rivier vloeit, die, in de vlakte
gekomen, zich vereceuigt met de S. Limoen, die
de wateren uit een dwarsdal van denzelfden naam,
ten Zuiden van Batang Asei gelegen, afvoert.
Na deze vereeuiging stort zich de Batang Asei
in de Tambesi, en daarna deze op hare beurt
in de Maringin, die nu den naam van S. Djamb;
aanneemt. Deze behoudt haren naam waar zij
zich een weinig meer oostwaarts, een paar geographische
mijlen boven de hoofdstad Djambi
en op 12 geographische mijlen van zee, met de
Hari vereenigt. Beneden Djambi splitst zij
zich in twee takken, die een rivier-eiland insluiten
en zich bij Moeara Kompeh hereenigen.
Deze naam, die „mond van de Kompeh" beteekent,
verklaart zich daaruit, dat de regtertak
i\ Nam'e'PoP zi J" e kaart van Sumatra den naam van Kompeh draagt. Na de hereeniging
stroomt de rivier noord-oostwaarts
tot Simpang, waar zij zich weder in twee takken
splitst, waarvan de eene, Kocwala Njioer
geheeten, noord-oostwaarts, de andere, de Koewala
Sedoe, noord-westwaarts naar zee stroomt,
terwijl de door die beiden gevormde delta
door nog eenige kleinere uitwateringen doorsneden
wordt. Ook hier zijn de oevers der
beneden-rivier en de gehcele delta onbewoond
; vroeger, en met ondoordringbaar bosch bedekt.
in het l>dsch>: v. N. /., Jaarg. 1844, Dl. I, bl. 535, Wij zijn nu genaderd tot het gebied van
sclmtle 1- 'j àezen berg veel loger.

Palembang, met andere woorden het stroomgebied
van de Moesi, het uitgestrektste dat
op geheel Sumatra wordt aangetroffen. Eer
ik tol de beschrijving daarvan overga is een
woord over de Palembangsche Bovenlanden
noodig, waarvan ons tot dusverre eene duidelijke
en zamenhangende beschrijving geheel ontbreekt,
terwijl de verschillende namen aan dezelfde
gewesten gegeven, de verwarring grootelijks
vermeerderen.
De Palembangsche Bovenlanden bestaan uit
de Eedjang- en Pasoemah-landen, Semindo,
Kisam, Makakau en Belalau. De Bedjanglanden
beslaan de lengte-dalen en plateaus van
het centraalgebergte van den G. Sablât op de
grenzen van Soengei Tenang tot aan den G.
Dempo op ongeveer 4° Z. Br. Zij bestaan uit
de distrikten Eedjang Lebong, Eedjang Ampat
Petoelai en Eedjang Ampat Lawang.
Eedjang Lebong, meestal enkel Lebong genoemd,
is een plateau dat gedeeltelijk golvend,
gedeeltelijk vlak en moerassig en daardoor voor
de natte rijstteelt uitnemend geschikt is, en
doorsneden wordt door de Ketahoen, die, in het
Zuiden des landsehaps ontspringende, noordwestwaarts
loopt tot zij zich om den G. Lebong
henen westwaarts wendt en dan weldra
naar de Westkustvlakte afdaalt. Eedjang Ampat
Petoelai (d. i. Eedjang der vier volksstammen)
is slechts een andere, thans meer gebruikelijke
naam voor Eedjang Tengah (of midden-
Eedjang) en Eedjang Moesi (wijl het door de
Moesi doorstroomd wordt) '), welke namen in
vroegere geschriften gebruikt worden. Eedjang
Ampat Lawang, d. i. Eedjang der vier poorten,
wordt thans gemeenlijk enkel Ampat Lawang
genoemd, soms ook Lintang naar eene rivier
die eene schoone vlakte in het oostelijk gedeelte
besproeit. Op de grenzen van Eedjang
Lebong en Eedjang Ampat Petoelai en van de
landschappen Eawas en Moesi Oeloe, die de
oostelijke hellingen der Eedjangsche bergen beslaan,
ligt de Boekit Oeloe Moesi of Boekit
Besar, een vulkaankegel, die door JUNGHUHN
op 9,500 en door MELVILL VAK CAUMBÉE op
slechts 4,770 voeten geschat wordt, en zuidzuid-oostwaarts
van dezen, op de grens tusschen
Eedjang Ampat Petoelai en Moesi Oeloe,
de vulkaan G. Kaboe of Kaba (op de kaart
van VEESTEEG, zoo het schijnt, G. Hitam ge-
') Soms worden Eedjang Tengah en Redjang
Moesi als afzonderlijke distrikten voorgesteld, doch
de kaart van VERSTEEG geeft beiden als identisch,
en beide namen passen voor hot geheel der Redjang
Ampat Petoelai,
su. 17
heeten), die in 1833 eene hevige uitbarsting
ondergaan heeft. Bewesten de Eedjang-landen
liggen de schier geheel door de uitloopers van
het gebergte bedekte Benkoelensche afdeelingen
Laïs en Ommelanden van Benkoelen, en
in het laatstgemelde, digt bij de grenzen van
Eedjang Ampat Petoelai, de berg Bongso of
Suikerbrood, op eene hoogte van omstreeks
3,300 voeten geschat.
Onder de Pasoemah-(of Pasëmah-)landen verstaan
wij hier alleen Pasoemah Oeloe Lintang
en Pasoemah Lehar. De landschappen Pasoemah
Oeloe Ajer Kroë en Pasoemah Oeloe
Manna behooren, zoo al niet administratief,
dan toch geographisch tot Benkoelen, daar zij,
ofschoon door hetzelfde ras als de eigenlijke
Pasoemah-landen bevolkt, langs de westelijke
hellingen der bergen liggen en de bronnen bevatten
der rivieren van Seloeina, Tallo, Manna
en Padang Goetji, de voornaamste die in de
Benkoelensche afdeelingen Tallo en Manna gevonden
worden ] ). De Pasoemah Oeloe Ajer
Kroë en Pasoemah Oeloe Manna vormen een
strook, die zich langs de Zuidwestzijde der
eigenlijke Pasoemah-landen van den G. Kamoening,
een weinig bezuiden de breedte van
Benkoelen, tot aan den G. Patah, hoog 6,150
voeten, op de grens van Semindo, en de op
dien berg ontspringende rivier van Padang
Goetji uitstrekt. Pasoemah Oeloe Manna is
eene schoone en vruchtbare vallei, die een onmetelijk
amphitheater vormt, van alle zijden
door hoog gebergte ingesloten, en waarin een
') De naam Pasoemah Oeloe Ajer Kroë, d. i.
Pasoemab van den oorsprong der wateren van
Kroë, is mij duister, daar in dat gewest alleen de
rivieren van Seloema en Tallo ontspringen en de
afdeeling Kroë nog ten Zuiden van Kauer ligt. Op
de kaart van VERSTEEG is Pasoemab Oeloe Manna
stellig niet goed geteckend, daar de oorsprong van
de Manna volgens die teekening in Pasoemah Oeloe
Lintang liggen en dit laatste zich verder westwaarts
uitstrekken zou dan met zijn naam is overeen te
brengen. Ook Pasoemah Lebar, dat in zijn geheel
ten Ooiten van Pasoemah Oeloe Lintang en Pasoemah
Oeloe Manna moet liggen, is daar vreemd
geteekend. Pasoemah Oeloe Manna moet ecu strook
vormen, die zich van Pasoemah Oeloe Ajer Kroë
tot Semiudo Oeloe Lawas uitstrekt. Voorts zou
Moelak Oeloe als afzonderlijke divisie beter geheel
van de kaart verdwijnen. De bovenloop van do
Lematang met hare zijtakken tot beneden den
mond der Eudikat behoort tot Pasoemah Lebar,
terwijl Moelak Oeloe niets anders is dan eene
marga Van Lematang Oeloe, aan het riviertje Moelak
gelegen. Vgl. vooral GRAMBERG, De inlijving
van het landschap Pasoemah, Bat., 1805.
2

Î8 SU,
meer ligt, dat zich door de rivier van Manna
ontlast. De uitloopers der bergen reiken ook
hier in de aangrenzende deelen van Benkoelen
op vele plaatsen tot aan het strand.
Pasoemah Oeloe Lintang grenst ten Noorden
aan dat gedeelte van Ampat Lawang dat dooide
Lintang besproeid wordt, en ligt ten Westen
en Zuidwesten van den Goenong Dempo,
terwijl Pssoemah Lebar zieh ten Oosten en
Zuidoosten daaraan sluit. Te zamen vormen
zij een hoog dal of plateau, dat zich van het
Noordwesten naar het Zuidoosten (dus weder
in de rigting van Sumatra's lengte-as) uitstrekt
en van 1,800 tot 2,200 voeten hoog is.
Het is van alle zijden door bergen ingesloten,
behalve aan den kant der vlakte van Lintang,
en ter plaatse waar het oostwaarts afhelt naar
de aangrenzende afdeeling Lematang. Aan de
Zuidzijde wordt de grens met Semindo door
de bergen Djamboel, Pandan, Balahi, Pantjang
en den reeds vermelden Patah gevormd. Het
plateau is omstreeks 25 palen lang en 15 breed
en met schoone sawah's bedekt.
Do zoo even genoemde G. Dempo is de
hoogste berg der Palembangsche landen. JUNG-
KÜHN schat zijne hoogte op 10,000, MELVILL
VAN CABNBÉE op 9,850 voet. De inlanders
beschouwen hem als een verblijf van geesten.
Zijn bovendeel toont de sporen van vroegere
hevige uitbarstingen on uit zijn krater stijgen
nog aanhoudend rookwolken op. Het benedengedeelte
is met ondoordringbare bosschen bedekt.
Even als de Pasoemah-landen bestaat ook
Semindo uit een westelijk deel, dat geographisch
tot Benkoelen, en een oostelijk dat tot
Palembang behoort, Het eerste ligt weder aan
de westelijke afhelling der bergen, wier uitloopers
de Benkoelensche afdeeling Kauer schier
geheel bedekken. In dit gedeelte van Semindo
liggen op den G. Patah de bronnen van de
rivier Kinal en op de oostelijke grenzen die
van de rivier Loewas, die het distrikt van het
Oosten naar het Westen doorstroomt, en er
den naam van Semindo Oeloe Loewas aan gegeven
heeft. Beide deze rivieren vloeijen naar
de Westkust, en laatstgenoemde neemt nog de
Saboen op, die het zuidelijk deel van Semindo
Oeloe Loewas besproeit. Het eigenlijke of Palembangsche
Semindo heet Semindo Darat en
vormt een dwarsdal tusschen de bovengemelde
bergreeks, die het ten Noordwesten van Pasoemah
Lebar scheidt, en eene andere bergreeks,
die het ten Zuiden en Oosten van Semindo
Oeloe Loewas, Kisam en Oeloe Ogan afzondert
en waartoe de G. Baragoei, G. Penindjawan,
G. Bingit en G. Oemang belmoren. Naar het
Noordoosten stort deze vallei hare wateren uit
in het distrikt Enim of Inim.
Makakau vormt weder een lengte-dal in de
rigting van Sumatra's lengte-as, dat zich, door
Semindo Oeloe Loewas in het Noordwesten eu
door Kisam in het Noordoosten begrensd, uitstrekt
langs het zuidelijk deel der afdeeling
Kauer, terwijl dan, langs het noordelijk deel
der afdeeling Kroë, de laatste van den langen
smallen kustzoom die de adsistent-residentie
Benkoelen vormt, het Eauau-gebied volgt.
Makakau, naar de zijde der Westkust geheel
door bergen ingesloten, voert zijne wateren
naar de Moesi af, nadat zij het dal in de lengte
doorsneden hebben. Van het Eanan-gebied is
het dal gescheiden door den bergrug Pematang
Sengang, ten Zuiden van welken zich het bekken
van het meer Hanau uitstrekt, dat van
alle kanten door hooge bergen is ingesloten, en
aan de Zuidwestzijde door den G. Poegoeng '),
wiens voet tot de Westkust nadert en die op
5,200 à 6,000 voeten geschat wordt, en aan de
Zuidzijde door den G. Seminoeng, een uitgebranden
vulkaan, is begrensd. Dat meer heeft
van het Oosten tot het Westen eene uitgestrektheid
van 2, van het Noorden tot het
Zuiden van H/j à l 3 /4 geographische mijlen.
Het Eanau-gebied, zoo als de omtrek van het
meer geheeten wordt, strekt zich echter nog
verder oostwaarts uit, want daartoe behoort
ook het dwarsdal Sokau, dat zieh heenslingert
door de bergen die het meer ten Oosten begrenzen,
en eindigt aan den G. Pesagi, mede
een uitgebrande vulkaan, die het gebied in het
Zuidoosten tegen Belalau begrenst. Dit laatste
gebied vormt eene hooge bergvlakte, die het
Palembangsche distrikt Kemering [of Kommering]
Oeloe ten Noorden heeft, aan de Westen
Zuidwestzijde naar het gebied van Kroë
afdaalt en in het Oosten en Zuiden, naar den
kant der Lampongsche distrikten, door uitgestrekte,
nooit door eeus menschen voet betreden
wildernissen, vol olifanten, bepaald wordt.
Het klimaat is er ruw en koud, maar voor de
tabakskultuur uitnemend geschikt. Dit landschap
wordt ook Boeai Beloengo genoemd.
Kisam ligt ten Noordoosten van Makakau
en heeft Semindo ten Westen; het bestaat uit
de valleijen van de Kisam en de Saka, waarom
het ook Kisam Saka genoemd wordt. Langs
de Oostgrenzen van Kisam en Makakau en de
Noordzijde der oostwaartsche verbreeding van
') Meu heeft hier weder te kiezen tusschen Poogoeng,
Poegoeu, Fogong, Poejong, Pajong, Panjong,

het Ranau-gcbied liggen de tot Komering Oeloe
behoorende marga's Boeai Eoendjoeng, Hadji
en Boeai Bawang, en ten Oosten van deze
Boeai Pematja en Boeai Bawau, allen kleine
distrikten aan de oostelijke helling der bergen,
die gedeeltelijk bij de beschrijving van den bovenloop
der Kemering, den zuidoostelijken
hoofdarm der Moesi, nader zullen vermeld
worden.
Nadat wij ons dus in de bovenlanden georiënteerd
hebben, zal het gemakkelijk vallen
den loop der Moesi en barer takken te volgen.
De Moesi ontspringt in het Noorden van
Redjang Ampat Petoelai op den Boekit Oeloe
Moesi en doorstroomt het genoemde gewest
eerst in zuidwestwaartsche on, nadat zij de rivier
Ajer Poetih heeft opgenomen, in zuidoostwaartsche
rigting. Na de grenzen van
Ampat Lawang overschreden te hebben, wendt
zij zich bijna regt oostwaarts en doorstroomt
dat gebied van het Westen naar het Oosten,
maar steeds in do nabijheid der Noordgrens.
Bij Tandjong Radja neemt zij de Lintang op,
die in Pasoemah Oeloe Lintang aan de westelijke
hellingen van den G. Dempo ontspringt,
en wel in twee armen, Lintang Kiri en Lintang
Kanan geheeten, die het schoone plateau
van Lintang in het oostelijk deel der Ampat
Lawang doorstroomen en zich vereenigeu
voordat zij zich in de Moesi storten, die
spoedig daarna het gebied van M'oesi Oeloe
(Boven-Moesi) betreedt, en Tebing Tinggi, deii
zetel van den Adsistent-Resideut der Bovenlanden
besproeit. De eerste belangrijke zijrivier
die zij hier opneemt is de Kikim. Deze
en hare zijtakken de Ampang en Lingsi ontspringen
aan de noordelijke hellingen van den
G. Dempo en besproeijen de divisie Kikim, die
zich langs de geheele Zuidoostgrens van Moesi
Oeloe uitstrekt. De vereeniging van de Kikim
met de Moesi heeft plaats bij Poeloe Linkoeang,
een weinig boven Singanaik. Na deze
zamenvloeijing wendt zich de Moesi noord-
waarts en neemt bij Moeara Klingi aan de tegenovergestelde
(linker-) zijde een tweeden zijtak
op, namelijk de Klingi, die, uit een meertje aan
den voet van den G. Hitam op de grenzen
van Redjang Ampat Petoelai ontspringende,
bij Moeara Bliti _ de uit het Zuiden komende
Bliti opneemt, die zelve weder de Kati tot
westelijken zijtak heeft. Nog wat meer noordwaarts
stort zich bij Moeara Semangoes de
rivier Semangoes aan de regterzijde in de Moesi.
Deze, op do grenzen van Kikim ontspringende,
doorstroomt het oostelijk deel van Moesi Oeloe
en hecffc de uit Kikim komende Kroh tot zijri-
su. 19
vier. De vierde belangrijke zijtak van de Moesi
is de Lakitan. Deze ontspringt mede op
de grenzen van Redjang Ampat Petoelai, tusschen
de bergen Oeloe Moesi en Hitam, doorstroomt
het noordelijk deel van Moesi Oeloe,
neemt links de Doeboe en regts de Maloes en
Magang op, heeft weinig diepte en slecht bevolkte
oevers en valt bij Moeara Lakitan in
de Moesi.
Vaii de oostelijke hellingen van het plateau
van Lebong af strekt zich tusschen Limoen en
Moesi Oeloe het heuvelachtige landschap Rawas
uit, het stroomgebied der rivier de Rawas,
die als de tweede hoofdarm van de
Moesi kan beschouwd worden. Zij ontstaat
uit de zamenvloeijing van een aantal beken,
die allen van de oostelijke hellingen van het
plateau van Lebong afstroomen, en wel in twee
armen, waarvan de zuidelijke of regterarm
Roepit heet eu zich bij Moewara Roepit met
de Rawas vereenigt. Later neemt de Rawas
nog links de Hari Kloempang en de Soengei
Poetih op. Zij is breed en bevaarbaar, heeft
buitengemeen vruchtbare oevers, en een kronkelenden
loop, waarvan echter de hoofdstrekking
bijna regt oostwaarts is. Slechts een weinig
beueden Moeara Lakitan vereenigt zij zich
bij Moewara Rawas aan de linkerzijde met de
Moesi, even voordat deze het gebied van Moesi
Ilir (Beneden-Moesi) betreedt.
Op dat puut krijgt de Moesi eene oostwaartsche
en zelfs eenigzins zuidoostwaartsche rigting,
totdat zij even boven de hoofdplaats Palembang
de divisie Moesi Ilir verlaat. In haren
loop door dit landschap voedt zij zich weder
met een groot aantal, maar grootendcels weinig
beduidende takken. Bij Sikajoc neemt zij
regts de Langran en de Kroeh op, wat lager
aan dezelfde zijde de Doema Besar, en nog
wat lager, bij Mocara Lekoh, links de Batang
Lekoh, die uit het Noorden, van de grenzen
van Djambi, komt en met haar bovendeel de
wildernissen doorstroomt waarin de Orang
Koeboe zwerven. Deze rivier heeft bovendien
nog door twee natuurlijke kanalen, de Troesan
Loempar en de Troesan Goetji, gemeenschap
met de Moesi. Aau de linkerzijde worden, beneden
Moeara Lekoh, de Penoekal en de Abab
opgenomen en daarna eene rivier vaii meer gewigt,
de Lematang.
Deze aanzienlijke rivier ontspringt in Pasoemah
Lebar op den Boekit Dingin, een top
van het grensgebergte tegen Pasoemah Oeloe
Manna, noordwestwaarts van den G. Patah.
Zij neemt aau de linkerzijde de wateren op
die verder van het genoemde gebergte en van
2«

het grensgebergte tegen Semindo Darat afstroomen,
t. w. de Pasoemah, een onbeduidend
riviertje, dat echter aan het landschap zijn
naam geeft, de Endikat '), merkwaardig door
hare op sommige plaatsen tot eene diepte van
1,200 voet ingesneden oevers en haar snellen
loop, en de Pematang Lintang. Op den Boekit
Oemang, verder noordoostwaarts van den
Boekit Dingin in hetzelfde gebergte gelegen,
ontspringt de Salangis Besar, die, met hare
takken Salangis Ranik, Betong, Dendan en
Loekoe, het noordelijk deel der Pasoemah-landen
besproeit. De Salangis Besar vereenigt zich met
de Lematang digt bij Poeloe Pinang, kort nadat
zij het Pasocmah-gebied verlaten en dat van
Lematang Oeloe betreden heeft. Een weinig
lager neemt de Lematang, bij Tandjong Moe"
lak, de Moelak op, en op de grenzen van Lematang
Ilir, bij Moeara luim (of Enim), de rivier
Inim, die in het Zuiden van Semindo Darat
uit de zamenvloeijing van de Inim Kanan,
Inim Tengah en Inim Kiri ontstaat en vervolgens
dit landschap en de divisie Inim in
noordoostelijke en later noordelijke rigting
doorsnijdt. De Lematang volgt in het °vdScmeen
eene noordoostelijke rigting, doch met
vele kronkelingen, en stort zich regts in de
Moesi bij Rantoe Bajoer, ongeveer 5 geographische
mijlen boven de hoofdplaats Palembang.
De volgende belangrijke tak van de Moesi
is de Ogan. Deze ontstaat uit de vereeniging
van de Ogan Kanan en Ogan Kiri, die op de
grenzen van Semindo Darat en Kisam ontspringen.
Hare rigting door de division Ogan Oeloe
en Ogan Ilir is in het algemeen noordoostwaarts.
Door de opneming van vele beken en
zijriviertjes, zoo als de Silas, Deal, Loebai,
Maranjat, wordt zij eene schoone en breede
rivier, die zich een weinig boven de hoofdstad
met de Moesi vereenigt.
' De hoofdrivicr betreedt op dit punt de divisie
Banjoe Asin en Iliran. Zij bereikt de
hoofdplaats op 13 geographische mijlen afstands
van zee en heeft hier eene breedte van 450 Nederlandsche
ellen en voldoende diepte voor de
zwaarste fregatten. Ongeveer eene mijl beneden
Palembang neemt zij nog de Peladjoe op,
tegenover het eilandje Kombaroe of Gombora,
en verandert daarna hare van Mocara
Rawas af oostwaartsche rigting in eene noordwaartsehe.
') Waarschijnlijk de Sendikat van VERSTEEG, die
dan echter, gelijk trouwens met den geheelen bovenloop
der Lematang het geval is, geheel verkeerd
is geteekeud,
1 Peladjoe is de naam van het benedendeel
der Kemering (of Komering), die van al de
zijtakken der Moesi den uitgestrektsten loop
heeft. Men zegt gewoonlijk dat zij uit het
meer Ranau haren oorsprong neemt, en dit is
inderdaad waar, mits men echter in aanmerking
neemt dat zij den naam Kemering eerst veel
later ontvangt.
Aan de noordelijke inbuiging van het meer,
bij de kampong Bandong Agong en tegenover
de plaats waar het door de van den berg Pesagi
komende en door de vallei van Sokau
stroomende W r arkoe gevoed wordt, ontlast het
zien door het riviertje Wala (bij VEESIEEG
Klabang), dat de kloof doorstroomt, waardoor
liet Ranau-meer gemeenschap heeft met Makakau,
zich daar zelfs een tijd lang in de holen
van den bergrug Pematang Sengang verliest,
en als het daaruit te voorschijn komt zich
vereenigt met de wateren van de Makakau,
die het jan de andere zijde, van de grenzen
van Semindo, toestroomen. Na die vereeniging
ontvangt de rivier den naam van Salaboeng
(bij VEESTEEG Sitamboug), doorsnijdt in noordoostelijke
rigting de tot Kemering Oeloe
behoorende marga Hadji, waar zij de rijstvelden
der kampong Koeripan bevochtigt, en
wendt zich dan oostwaarts, de Boewai Rawang
doorsnijdend, tot zij zich met de Saka
vereenigt. Deze rivier ontspringt aan den voet
van den G. Besar in het westelijk grensgebergte
van Kisam en stroomt wild en schuimend
door eene diepe en donkere vallei. Bij
Kisam Dalam vereenigt zij zich links met de
Kisam, die het eigenlijke gebied van Kisam,
een door kleine heuvels, diepe kloven en uitgestrekte
plassen afgewisseld plateau, doorsnijdt
en zijne hoofdplaats Padang Biendoe bespoelt.
Het gebied van Kisam verlatende, stroomt de
Saka zuidoostwaarts door de marga Boewai
Roendjoeng, digt langs de hoofdplaats Blambaugan,
neemt vervolgeus bij Moeara Koemoe
de Koemoe op, doorsnijdt daarop oostwaarts
de marga Boeai Rawang en ontmoet de Salaboeng
bij Moeara Doca, de hoofdplaats van
Kemering Oeloe, op de grens der marga Boewai
Bawan. Op dit punt stort zich een beekje,
dat den naam van Kemering draagt, met zoo
geweldige kracht van de hoogten af, dat het water
zich nog zeer ver duidelijk van dat der beide
veel grootere rivieren laat onderscheiden. Die
beide rivieren worden dus beschouwd als in de
Kemering mondende, en vandaar de naam van
Moeara Doea, d. i. twee monden. Kemering
blijft dus nu ook de naam der rivier, die verder
Boeai Bawan in noord-noordoostelijke rigting

doorstroomt. Daarna neemt zij regts de Talma
op, ontwringt zich allengs aan het gebergte,
vereenigt zich een weinig beneden Negri Ratoe
met de Saka Ketjil, die uit het Zuiden, van
den G. Pesagi, komt, en vormt nu, in de vlakte
gekomen, ecu sehoonen, brecden, in lange bogten
vloeijendcn, maar doorgaans ondiepen stroom.
Met een aan dien van de Ogan ongeveer evenwijdigen
loop komt zij weldra bij Goenong
Batoe in het lage, moerassige land van Kemering
Ilir. Hier ontvangt zij links, bij Benawa,
de Hari Gitas (of -Gilas), die het midden der
vlakte tusschen de Ogan en de Kemering doorstroomt,
en regts, beneden Padamaran, de Lampoejang
>), die gevormd wordt door de Matja,
Blitang, Ajer Itam en Daboe, die allen ontstaan
uit de poelen en moerassen tusschen de Kemering
en de Lampongsche grenzen. Hare rigting noordwaarts
nemende, stroomt de Lampoejang door
de sawah's om het meer Danau Loewar henen,
waarmede zij door de Troesan Kaloeb verbonden
is. Daarna vereenigt zij zich door middel
van het meer Ajer Itam, waarin beiden zamenvlocijen,
met de Babatan, eene smalle rivier,
die uit het meer Talang Batin op de grenzen
der Lampongs ontspringt en daardoor gemeenschap
heeft met de Masoedji, de grensrivier tusschen
Palembang en de Lampongs. De streek,
waar de Babatan door stroomt, is zoo laag en
moerassig, dat in den regentijd vaak de geheele
omtrek onder water staat en de oevers niet te
herkennen zijn. Na het meer Ajer Itam verlaten.te
hebben, vormt de rivier twee sterke kroukelingen
of zoogenaamde tan dj ongs, en vereenigt
zich onmiddellijk daarna met de Kemering.
Op deze hoogte heeft de Kemering door meer
dan ééne doorvaart met de Ogan gemeenschap.
De voornaamste is de Troesan Kilip, dus genoemd
naar zekeren RADEN KILIP, die haar
gegraven heeft; zij begint aan de Kemering
bij Talang Pangeran en komt bij Sirapoeloe
in de Ogan. Eene tweede doorvaart is de
Troesan Djawa, die van de Kemering uitgaat
beneden Sirapoeloe Padang, de hoofdplaats van
Keinering Ilir, en het is te dezer plaatse dat
de rivier den naam van Peladjoe aanneemt. Het
rivier-eiland door de Ogan ten Oosten, Peladjoe
ten Westen, Troesan Djawa ten Zuiden en
Moesi ten Noorden gevormd, wordt dan nog
weder doorsneden door de Troesan Begajoet 3 ,
die van de Troesan Djawa naar de Peladjoe'
terugvloeit. De vereeniging van de Peladjoe
') Ik ben zeer onzeker omtrent de schrijfwijze
van dien naam, waarvoor ik ook Lampoeijing,
Lainpajang, Lampoejang en Loempajocug vind.
su. il
met de Moesi bij het eiland Kombaroe is reeds
boven vermeld.
Ofschoon de Peladjoe nog een grooten watertoevoer
en een sterken stroom behoudt, heeft
zich toch bij Sirapoeloe Padang een breede en
bevaarbare arm van de Kemering afgescheiden,
die onder den naam van Padang haar van eene'
groote watermassa ontlast. Nagenoeg op dezelfde
breedte ligt ecu weinig oostwaarts het
meer Lebak Deling of Scboedjang, waarmede
de Padang gemeenschap heeft door het riviertje
Poepoeang. Uit dit meer neemt verder de
Loempoer of Siloempoer haren oorsprong, die
de uitgestrekte en onbewoonbare wildernissen
en moerassen van het oostelijk deel van Kemering
llir nagenoeg regt oostwaarts doorstroomt,
grootendeels verslijkt is, en bij den
ingang van straat Banka in zee valt. De Padang
zelve loopt noordwaarts tot Moeara Padang,
waar zij zich in de Koembang uitstort,
een arm van de Moesi dien wij zoo aanstonds'
zullen leeren kennen. Tusschen de Peladjoe
en de Padang ligt nog het meer Lingkis, dat
met beiden in verband staat.
Wij zijn nu genaderd tot de delta van de
Moesi, die door een zeer ingewikkeld net van
rivierarmen en kanalen gevormd wordt, waarvan
het moeijelijk is een duidelijk denkbeeld
te geven. Eer ik dit beproef moeten wij ons
bekend maken met de rivier Baujoe Asin ten
Westen van de Moesi, omdat hare mondingen
met die van laatstgenoemde rivier in verband
staan. De Banjoe Asiu behoort met al hare
takken geheel tot de bcnedenlanden. Zij ontstaat
uit de zamenvloeijing van een aantal riviertjes,
waarvan de Tocngkal en de Dawas
de voornaamste zijn. Daarop verdeelt zij zich
bij het eilandje Poeloe Baroe, in twee armen,
die, zich later in een ontzaggelijk wijden
mond of haven, die zelfs liuieschepen bevatten
kan, hereenigende, het eiland Einau omsluiten.
De linkerarm, die den naam van
Banjoe Asiu behoudt, wordt nog gevoed dooide
Lalang, die van de grenzen van Djambi en
de door de Orang Koeboe bewoonde wildernissen
komt. De regterarm heet de Poeutiang
en neemt een verbazend aantal riviertjes op
waarvan de S. Balei de voornaamste is. Eeiï
weinig beneden den mond der Balei zendt de
Poeutiang een zij-arm af naar de monden van
de Moesi, die den naam van Tjitar draagt ').
Beneden den mond der Peladjoe vormt do
Moesi de eilandjes Salanama en Barang, en
') Op de kaart van VERSTEEG heet deze arm
Pontian eu de regterarm der groote rivier Bautong.

22 SU.
zendt daarna aan de regterzijde een arm noordnoordoostwaarts
af, die den naam van Koembang
draagt en, na zijne reeds vermelde vereeniging
met de Padang, onder den naam van
Saleh den oostclijksten mond der Moesi vormt.
Voor dezen mond ligt eene bank, waarop echter
bij gewone ebbe nog drie vademen water
staan, zoodat zij de invaart weinig belemmert.
Beneden de afscheiding der Koembang zendt
de Moesi aan hare linkerzijde twee doorvaarten
af, waarvan de noordelijkste Sclat Djarang
Besar, de zuidelijkste Sclat Djarang Ketjil of
Troesan Batang genoemd wordt. Met de Boelian
Padi en Plobo, die ze nog weder onderling
verbinden, vormen zij drie delta-eilanden, en
beiden vereenigen zich ten laatste met deTjitar,
die nu, onder den naam van Rantau Selenno,
nog het riviertje Talang opnemende, zeewaarts
stroomt, om zich met den westelijken mond der
Moesi, de Soengsang, bij de uitwatering te vercenigeu.
De Moesi heeft namelijk bij Oepang
hare laatste splitsing ondergaan in twee armen,
waarvan de westelijke Soengsang, de oostelijke
Oepang heet. In de Soengsang liggen nog weder
eenige eilandjes en zandbanken, en voor
hare uitwatering eene uitgestrekte modderbank,
die bij laag water de invaart voor groote schepen
belemmert. Voor de Oepang, die nog door
de Selat Kamoedi met de Saleh gemeenschap
heeft, ligt insgelijks eene zware bank. De
Banjoe Asin kan als een vierde mond van do
Moesi beschouwd worden, daar in den Oostmoeson
de schepen van Palembang dikwijls
den weg naar zee kiezen door een der Selats,
die naar de Tjitar en vandaar naar de Poentiang
en den mond der Banjoe Asin voeren.
Wij moeten thans nog een blik werpen op
hot zuidelijk deel van Sumatra, de Lampongs en
het daaraan grenzend deel der afdeeling Kroë.
Bij den G. Poegoeng aan het zuidwestelijk
einde van het meer Ranau, die ver naar de
zeezijde vooruitspringt, begint een dwarsketeii
die het Ranau-gebied ten Zuiden en het plateau
van Belalau ten Noorden begrenst, en
waartoe de bergen Seminoeng, Koekoesan, Pesagi,
Kaja en Gigok behooren. Vau deze keten
strekt zich zuidoostwaarts, weder in de rigting
van Sumatra's lengte-as, eeii lengte-dal uit, namelijk
het dal der rivier Semangka, die zich
in de baai van Semangka uitstort, zoodat dezo
baai als de zuidelijke voortzetting van het dal
te beschouwen is. Deze rivier, de grootste
die aan de Zuidkust uitwatert, ontspringt aan
de zuidelijke hellingen van den Seminoeng en
den Pesagi. Waar zij het plateau van Belalau
verlaat, ligt oostwaarts van haar de G. Sckin-
tjau (of Siketjau), waarop haar voornaamste
zijtak, de Samoeng, ontspringt, welker dal parallel
loopt met dat van de Semangka, totdat
de rivier zich aan den voet van den G. Oeloo
Sikampong westwaarts wendt, om zieh bij
Eadja Bassa met de Semangka te vereenigen,
die ten laatste met twee monden, de Soengei
Ngarip on de Soengei Borneh genaamd, in de
baai valt. De bergreeks ten Westen van dit dal,
die in het algemeen de Benkoelensche afdeeling
Kroë tegen do Lampongsche afdeeling Semangka
begrenst (ofschoon liet Benkoelensche gebied
op de hoogte van den Sekintjau inspringt en
tot aan de bergen tusschen het dal van de Semangka
en de Samoeng reikt), en die met hare
uitloopers zieh op vele plaatsen tot het strand
uitstrekt, heeft geene aanzienlijke toppen. Haar
zuidelijk deel, dat de landtong ten Westen der
Scmangka-baai doorsnijdt, is onder den naam
van Boekit Sawah bekend. De Westkust heeft
ook hier ontelbare riviertjes, maar niet één
van eenige beteekenis.
Van den G. Sekintjau gaat een dwarsrug,
die het plateau van Belalau van het dal der
Samoeng scheidt, oostwaarts tot aan den G.
Abong, en van hier af loopt een keten met
aanzienlijke toppen langs de Oostzijde der dalen
van de Samoeng en Semangka en vervolgens
langs de Oostzijde der Scmangka-baai, tot
zij tegen straat Lagoendi stuit, ofschoon zij
zich inderdaad in de eilanden aan de andere
zijde dier straat nog voortzet. Hier volgen op
den G. Abong de bergen Oeloe Sipoetih en
Oeloe Sikampong en daarna de G. Tangamoes,
een vulkaankegel, meer bekend onder de namen
van G. Semangka en Keizerspiek, die op ecue
hoogte van 7,000 voeten (volgens JUNGHUHN
slechts 5,500) geschat wordt en met zijn voet
tot aan het Noordeinde der baai reikt, die
daarom ook wel Keizersbaai geheeten wordt.
Dan volgt de G. Deba, dezelfde zoo ik meen
die ook wel G. Lampong genoemd en op 6,700
voeten geschat wordt, en op de landtong tusschen
de Semangka- en Lampongbaaijen, de G.
Bidada, op 6,000 voet geschat (waarschijnlijk
dezelfde als de G. Tangka op de kaart van
VERSTEEG); terwijl eindelijk ook tot deze bergreeks
schijnen te beliooren de piek op het eiland
Tabocan, mede Keizerspiek genaamd (ofschoon
deze vulkaan, op de wijze van den berg Ophir,
een weinig westwaarts van de keten ligt), en
de vulkaan van het eiland Sibesi, die intusschen
ook met die van Krakatau en Poeloe
Panitan ton Westen en den straks te vermelden
G. Radja Bassa ten Oosten kan zamenhangen,
zoodat zij een dwarsketen vormen,

su.
waarachter een dwarsdal ligt door de Prinsen- zich wat lager dan de Tahami met de Wai
straat en straat Soeiida aangewezen.
Oempoe vereenigt; de Pisang, een kleine ri-
De oostelijke keten breidt zich intusschen vier, maar met sterken stroom, die uit de
met zijne zijtakken verder oostwaarts over de Eawa Papepoeh (bij VEESÏEEG Meer Sarocdja),
geheele landtong tusschen de Semangka- en op de grenzen van de Lampongs met Keme-
Lampong-baaijen uit, en verheft zich aan de ring Oeloe ontspringt, en, de scheiding tus-
Westzijde dezer laatste nog weder in de hooge schen die gewesten vormende, evenwijdig met
toppen G. Ratté en G. Tclokh, die verder door de Kemering loopt, totdat zij de zuidoost-
een heuvelcnrei, die slechts van 100 tot 400 waartsche wending neemt, die haar bij Boemi
voeten hoogte heeft en onder den naam van G. Agong aan de Wai Oempoe toevoert. Deze
Talang den achtergrond der baai vormt, zanieu- takken komen allen aan de linkerzijde in do
hangen met een keten, die langs de Oostzijde hoofdrivier; de nu volgende Wai Besai, dio
der Lampong-baai loopt, en waaruit zich de uit het Zuiden, van den G. Abong, komt en
G. Locboe Iti verheft. Eindelijk ligt, geheel op zich een weinig beneden Boemi Agong, bij
zich zelven, aan het uiteinde der oostelijke land- Pakoewon Eatoc, met de Oempoe vereenigt,
tong do G. Radja Bassa, hoog 4,130 voet, een valt in hare regterzijdc. Doch de allerbelang-
uitgebrande vulkaan, in wiens nabijheid op verrijkste zijtak van de Wai Oempoe is de Wai
schillende plaatsen warme bronnen gevonden Earem, die, mede op den G. Abong ontsprin-
worden. Vermoedelijk vormde hij eenmaal een gende, de Wai Abong (die de Wai Sabock
eiland dat door aauslibbing met Sumatra ver- tot zijtak heeft) en de voor groote praauwen
bonden is. Op de hoogte van den G. Abong bevaarbare Wai Soengkai, beiden aan hare
en den G. Oeloe Sipoetih vormt de oostelijke linkerzijde, opneemt, en zich bij Pagar Dewa
keten nog een paar oostwaartsche zijtakken, in de regterzijde der hoofdiivier stort, die van
waartoe de G. Socdoe Socdoe en de G. Tang- nu af den naam van Toelang Bawang aankil
Tjenang en G. Tjaran beliooren. Al het neemt. Hier komt zij in de Oostkust-vlakt e,
overige land der Lampongs is, behoudens waarin zij nog regts de Bakong en links, niet
eenige heuvelrijen in het Noordoosten, die ver van de kust, de Pedada of Bidada op-
als uitloopers van het plateau van Belalau en neemt, waarna zij zich op 4° 21' Z. Br. in
de bergeii van Kemering Oeloe te beschouwen zee stort. Van de vereeniging met de Rarem
zijn, vlak en voor eeu groot gedeelte zoo laag, tot aan den mond, is zij zelfs bij ebbe, die
dat het in den regentijd geheel overstroomd zich tot eerstgenoemd punt doet gevoelen, voor
wordt. Dit geheele oostelijke gedeelte is ge- de grootste praauwen bevaarbaar.
splitst in het gebied van drie aanzienlijke De Sipoetih ontspringt op den G. Oeloo
rivieren, de Toelang Bawang, de Sipoetih en Sipoetih, breekt tusschen de bergen Tangkil
de Sikampong, die echter, daar het eiland zich Tjenang en Tjarang door, en loopt verder
meer en meer versmalt, niet meer zoo uitge- door do vlakte, eerst noordoostwaarts tot
st rekten loop hebben als de Moesi, terwijl elke Sering Kebau en vandaar oostwaarts naar zee.
volgende korter wordt dan de voorgaande. Hare voornaamste zijrivieren zijn : de Wai
De Toelang Bawang, die in haren boven- Pangaboeang, die bijna op dezelfde hoogte als
loop, tot hare vereeniging met de Wai Earem, de Sipoetih een weinig meer westwaarts ont-
den naam van Wai Oempoe draagt {Wai is springt, schier evenwijdig met haar voortloopt,
Lampougsch voor rivier), ontspringt op den regts de Kapocan en links de Lampoejang op-
Sekintjau, stroomt noordwaarts door het planeemt, en zich bij Sering Kebau in de linkerteau
van Belalau en vervolgens, hier en daar zijde van de Sipoetih stort; de Troesan, die
met meer oostelijke rigting, tot Boemi Agong, niet ver van de kust links in de Sipoetih
vanwaar af zij, ofschoon met groote bogten, valt, en du Pagadoeugan, die, door de Raman
oostwaarts naar zee gaat. De voornaamste en Soeka Tanah gevoed, zich nog wat lager
der talrijke zijtakken, die haren bovenloop voe- links met haar vereenigt. De monding der
den, zijn de Tahami, die mede in Belalau ont- Sipoetih ligt ruim vier geographische mijlen
springt en zich beneden Balambangan in de ten Zuiden van die der Toelang Bawang.
Wai Oempoe stoit; de Giham, een aanzien- Tusschen de Sipoetih en de Sikampong vindt
lijke en voor inlandsche praauwen bevaarbare men, op 5" 9' Z. Br., den wijden mond van
stroom, die, aan den westelijken voet van den de Peiinat, die uit de zamenvloeijing ceniger
Sekintjau outspiiugende, Belaian doorsnijdt, kleine riviertjes, digt bij do kust ontstaat. Do
zich langs den voet van den Pesagi en den laatste rivier, die wij te vermelden hebben, de
Gigok heenkroukelt, dan noordwaarts gaat en , Sikampong, ontspringt op den berg Oeloe Si-
33

24
kampong, loopt eerst oost- en vervolgens zuidoostwaarts,
neemt, allen aan hare regterzijde,
de Boelo (bij VEESTEEG Poêlon), de Semah en
de Kendis op, en valt in zee, op 5° 45' Z.
Br. Ofschoon de rivier een uitgestrekten loop
en genoegzame diepte heeft, is zij wegens
hare sterke kronkelingen en menigvuldige watervallen
moeijelijk te bevaren.
Het klimaat is op Sumatra even verscheiden
als de bodem ; kustland en bergland maken
een belangrijk verschil. De warmte is er over
het algemeen veel gematigder dan men uit de
ligging zou opmaken. Een eiland, waarvan
het breedste gedeelte onder de hoogste isotherme
ligt, zou zeker tot de warmste gedeelten
van den aardbodem beliooren, indien niet
de uitgestrekte met digt bosch bedekte bergruggen,
de menigvuldige regens en de omringende
zee door hunnen invloed de warmte
aanmerkelijk temperden. Het onderscheid tusschen
het natte en drooge jaargetijde is op
Sumatra niet scherp uitgedrukt en de windrigting
is er zeer onregelmatig. Dit is niet
te verwonderen, wanneer wij bedenken, dat de
stiltegordel over dit eiland heen- en wedertrekt,
en dat de rigting zijner gebergten op
de regelmatigheid der winden een verstorenden
invloed heeft.
Naauwkeuriger metereologische waarnemingen
zijn voor de kuststreek te Padang en Palembang,
voor het binnenland op Eort de Koek
in Agam gedaan. Zij zijn bijeengebragt door
MlQUEL, Flora van Nederlandsch Indïé, Ie Bijv.,
Sumatra, bl. 11—23. De jaarlijksche gemiddelde
temperatuur te Padang is 26.49 centigraden
(ongeveer 80° EAHEENHEIT). In Mei
is de gemiddelde temperatuur het hoogst, in
October het laagst; maar het verschil tusschen
de warmste en koudste maand is uiterst gerinnen
bedraagt slechts 0.84 graad. De jaarlijksche
wisselingen worden verre door de dagelijksche
overtroffen, 's Morgens ten 6 ure,
het tijdstip der laagste warmte, is de gemiddelde
temperatuur 23.76 (bijna 75° EAHEEN-
HEIT), 's middags ten 2 ure, het tijdstip der
hoogste warmte, 29.04 centigraden (ruim 84°
EAHEENHEIT). De veranderingen van uur tot
uur zijn onregelmatig, maar het grootst tusschen
8 en 9 ure des morgens, wat met het
doorkomen van den zeewind schijnt zamen te
hangen. Te Palembang is de gemiddelde temperatuur
iets hooger, t. w. 26.89 centigraden ;
het maximum valt in Mei, het minimum in
January, maar het verschil bedraagt slechts
0.79 graad. Ook hier is de dagelijksche wis-
SU.
seling veel grooter dan de jaarlijksche. De
gemiddelde thermometerstaiid is het laagst,
namelijk 23.72 centigraden (bijna 75" EAHEEN-
HEIT), des nachts ten 4 ure, het hoogst, t. w.
31.31 centigraden (ruim 88° EAHEENHEIT), des
namiddags ten 3 ure.
Tusschen de kustlanden en de berglanden
bestaat ten aanzien der temperatuur een zeer
gevoelig verschil. Vooral wanneer men van
de Westkust naar de bovenlanden gaat, vermindert
de warmtegraad zoo snel, dat de inlanders
reeds achter de eerste heuvelruggen
zich in den morgen gaarne bij een vuurtje
verwarmen. De Engelsche Luitenant DAEE,
die met eene expeditie in den regentijd het
hooge gebergte van Serampei betrad, vond er
des nachts een thermometerstand van 4.4 centigraden,
die op het gestel zijner door het tropische
klimaat gevoelig geworden reisgenooten
zoo nadeelig werkte, dat verscheidenen bezweken.
Bij het beklimmen van den Talang of
Salasi heeft men des morgens 10.6 en des avonds
8.3 centigraden op den top waargenomen. Volgens
de waarnemingen op Eort de Koek gedaan,
welke plaats 3,000 voet boven den zeespiegel
ligt, is daar het verschil tusschen de
dag- en nacht-temperatuur zeer aanmerkelijk,
en is er tusschen het maximum en minimum
in dezelfde maand een verschil tot van 16 centigraden.
De gemiddelde thermometerstaiid is daar
23.8 graden (bijna 75° EAHEENHEIT), maar het
maximum stijgt tot 6 of 7 gradeu boven, het
minimum daalt tot 10 of 11 graden beneden
dit bedrag. Nogtans wordt in het gebergte
het dalen der temperatuur in den nacht door
den vaak bewolkten hemel meer of min belet.
Voor het overige is er in de bergstreken een
verbazend groot verschil tusschen de plaatsen,
waar de bodem, zoo als gewoonlijk, met digtc
bosschen bedekt is, en die enkele, waar naakte
zandvlakten of alang-alang-velden de warmte
door terugstraling aanmerkelijk doen stijgen.
De vochtigheid van de lucht is te Padang
zeer groot; ofschoon zij er hoogst zelden haar
maximum bereikt, zoodat de lucht geheel met
waterdamp verzadigd is, daalt zij er even zelden
tot een zeer lagen stand; de maandelijksche
gemiddelden der vochtigheid in de verschillende
jaargetijden loopen slechts zeer weinig
uiteen. De hoeveelheid regen is er zeer
groot en bedroeg over de jaren 1850—1856
gemiddeld in millimeters:
In Jan. 338 In Mei 327 In Sept. 400
» Eebr. 251 , Junij 263 „ Oct. 587
* Maart 408 , Julij 386 „ Nov. 462
„ April 397 , Aug, 391 , Dec.' 587.

Het verschil tusschen het eene jaar en het
andere kan echter zeer groot zijn: in 1854
viel nagenoeg de dubbele hoeveelheid regen
van die in 1851. De grootste hoeveelheid
schijnt in October en December, de kleinste
in Eebruarij en Junij te vallen. Maar een
duidelijk uitgedrukte moeson of kentering is
niet te bespeuren. De onweders zijn onregelmatig
over het jaar verdeeld, en het aantal
in verschillende jaren verschillend. In 1850
telde men er 69, in 1852 slechts 52.
Te Palembang is de jaarlijksche betrekkelijke
vochtigheid nog iets grooter dan te Padang.
In den loop des jaars hebben daarin
slechts geringe veranderingen plaats; maar de
dagclijksche verschillen zijn merkelijk grooter
dan te Padang, 's Morgens ten 6 ure is de
lucht zeer vochtig, ten 9 ure is die vochtigheid
bij het klimmen der temperatuur reeds
zeer verminderd, en 's namiddags ten 3 ure is
do lucht, vooral omstreeks September, vrij droog.
Het aantal regendagen was te Palembang in
1855 168, in 1852 225 ; gemiddeld zal het
omstreeks 203 bedragen. Het grootste aantal
regendagen leveren December en Januarij, het
kleinste September. Hiermede stemt overeen,
dat in Januarij de rivieren de grootste hoeveelheid
water afvoeren en schier bestendig
buiten hare oevers zijn getreden. Doch in
andere opzigten bestaat er tusschen het aantal
regendagen en den waterstand der rivieren
gcene overeenstemming, hetzij omdat in de bovenlanden
de regens anders verdeeld zijn, hetzij
omdat een klein getal regendagen mét groote
sterkte van den regen gepaard gaat. De overstroomingen
nemen van Eebruarij tot Mei gedurig
af; in Junij, Julij en Augustus is de capaciteit
der rivierbeddingen voldoende om het water
te bevatten ; in September begint het water
weder buiten de oevers te treden, en die overstroomingen
nemen toe tot zij in Januarij
weder het maximum bereiken. Het getal onweders
bedroeg te Palembang in 1851 151,
in 1855 slechts 65.
Ten opzigte van de windrigting is het verschil
tusschen Padang en Palembang zeer groot.
Op laatstgenoemde plaats, die op ongeveer
3° Z. Br. ligt, is de afwisseling der moesons
vrij regelmatig en niet zeer van die op Java
verschillend. Van November tot Maart hebben
de Weste- en Noordweste-winden de overhand.
Dit is de tijd van den Westmoeson,
die met het grootste aantal regendagen en de
sterkste overstroomiugen gepaard gaat. In
April volgt de kentering, met het maximum
van onweder. Van Mei tot September heer-
su.
schen Ooste- eii Zuidooste-winden, met afneming
van regendagen en weinig of geen overstrooming.
Dit is du3 de tijd van den Oostmocson,
met andere woorden van de weinig
gestoorde werking van den Zuidoost-passaat.
In October wordt de naj aarskentering weder
door toeneming van het getal regendagen gekenmerkt.
Te Padang doet zich het verschil der moesons
nagenoeg niet, maar juist daarom ook
de geregelde afwisseling van land- en zeewind
te sterker gevoelen, terwijl de rigting dier
winden in den regel loodregt op die der kustlijn
staat. Hier laten zich dus, wat niet overal
het geval is, de land- en zeewinden eenvoudig
uit de sterkere verkoeling van het land bij
nacht, de sterkere verwarming van het land
bij dag verklaren. Des nachts stroomt de
koudere, zwaardere lucht zeewaarts en er is een
oostnoordoostelijke landwind. Des morgens
ten 9 ure begint zich de verhouding om te
keeren en de koelere zeelucht landwaarts te
stroomen. Des namiddags ten 3 ure komt
die zeewind nog sterker door en zijue rigting
is westzuidwest. Echter wordt deze regelmatige
gang van tijd tot tijd verstoord, wat
dan doorgaans met regens en onweders gepaard
gaat.
Daar Sumatra gedeeltelijk ten Noorden van
de linie ligt, geldt in het noordelijk deel voor
de wisseling der saizoenen in het algemeen de
volgende regel. De Oostmoeson is er de natte
moeson en is eigenlijk niets anders dan de Noordoost-passaat,
die ongestoord waait van October
tot April, wanneer zich de zon in het Zuiderhalfrond
bevindt. De Westmoeson is er de
drooge moeson en waait van April tot October,
wanneer de zón ten Noorden van den
evenaar staat, De Noordoost-passaat is dan
door den Zuidoost-passaat verdrongen, die
zich bij den overgang van de linie in zuidwestelijke
rigting ombuigt. Doch dit geldt
slechts iu het algemeen; de gegevens ontbreken
om te bepalen, welke wijzigingen in de
windrigting door plaatselijke omstaudigheden
worden tewecggebragt.
Zware nevels ziet men op Sumatra in alle
tijden des jaars des morgens op het gebergte
rusten. Vooral schijnt dit het geval te zijn
in de noordelijke gedeelten des eilands. De
hooglanden van Tapanoeli blijven soms tot 9
ure des morgens in nevelen gehuld.
Dat het verblijf in de koele hooglanden
voor de gezondheid van den Europeaan veel
' gunstiger is dan dat in de heete kustlanden,
| behoeft naauwelijks opmerking. Op Eort
25

su.
do Koek en Padang Paudjaiig is de verhou- schilferig van breuk en bevat veel verglaasden
ding der sterfte tot de sterkte der Europee- veldspaad en naaldvormige hornblende-kristalsche
militairen bij uitstek-gunstig ; voor het lcn; de derde is trachiet-conglomeraat. Op
geheele Gouvernement van Sumatra's West- sommige plaatsen zijn basalt-zuilen waargenokust
was de verhouding van 1850—1857 als men, die de trachiet-massa doordringen ; op
volgt :
andere wordt het graniet, dat ook in den
In 1850 opl,ll9 Eur.mil. sterfte 50 = 4.46pCt. vorm van syeniet voorkomt, door trachiet of
„ 1851 , 1,125 „ , , 45 = 4 „ basalt doorboord.
, 1852 , 1,131 , , , 42 = 3.7 ,, Op deze plutonische gesteenten rusten op
, 1853 , 1,093 „ „ „ 70 = 6.4 , vele plaatsen laagvormige gesteeuten van ter-
„ 1854 „ 1,042 , , „ 30 = 3.45 , tiaireu oorsprong, die soms uitgebreide terrei-
„ 1855 , 1,103 , , , 36 = 3.3 , nen vormen. Hiertoe behooren de kalkgesteen-
, 1856 , 1,038 , „ ; 46 = 4.5 , ten van witte en blaauwe kleur, die een ring
! 1857 ,/ 1,097 „ » , 24 = 2.2 /). vormen om den Singalang, Merapi en Sagoe.
Kalkbergen met grotten worden in de L Kota's
In deze opgave is het jaar 1853 ongunstig
en elders in de Padangsehe bovenlanden ge-
wegens de cholera, en 1856 wegens een expevonden
en bestaan waarschijnlijk, even als de
ditie naar Nias. In weerwil dezer twee on-
vogelnestklippen in Ampat Lawang en andere
gunstige jaren is de gemiddelde jaarlijksche
deeleu der Palembangsche bovenlanden, uit
sterfte voor dat achtjarig tijdvak slechts 4 pCt.,
ouden koraal-kalksteen. Aan den oorsprong
wat zeker niet ongunstig is, wanneer men in
der Oerei-rivier in Beukoelen vindt men uit-
aanmerking neemt, dat de militairen (de offigestrekte
holen van dergelijken aard, die aan
cieren zijn niet medegerekend) ten aanzien der
tallooze vogels tot woonplaats verstrekken ; de
sterfte aan veel slechter kansen dan andere
bodem door den mest dezer vogels gevormd
ingezetenen zijn blootgesteld.
levert belangrijke hoeveelheden salpeter op.
JUNGHUHN zag marmerstukken als rolsteeneu
Moet de klimatologische beschrijving van in de rivieren van Angkolah en op andere
Sumatra, bij gebrek aan gegevens, tot dusverre plaatsen. VAN DIJK vond in de kloof van de
zeer onvolledig blijven, in nog hoogere mate Aneh een opgeheven en gescheurde laag van
is dit het geval wanneer men eene geognosti- kalkgesteente van kristallijnen aard, dat door
sche beschrijving wil beproeven. Op een aantal de inwerking van het eruptief gesteente tot
plaatsen wordt graniet aangetroffen, en SAL. wit-geaderd blaauw marmer is overgegaan.
MULLER heeft gegist, dat de massa van het Zeker zouden op vele andere plaatsen van de
eiland daaruit bestaat, en dat graniet de grond- Padangsehe bovenlanden fraaije marmersoorten
slag vormt zijner gebergten, die hij in verband kunnen gegraven worden. Ook de krijtfor-
daarmede als de voortzetting beschouwt van matie ontbreekt op Sumatra niet, maar krijt-
het Himalaj a-gebergte en Malakka, maar daarfossielcn worden er weinig of niet gevonden.
entegen als geheel vau de bergen van Java In het geheel schijnen de sedimentaire lagen
verschillend. De juistheid dezer beschouwing in het gebied van Sumatra's Westkust, ten
in het midden latende, merk ik op, dat, zoo gevolge van metamorphose, arm aan fossielen
ver de waarneming strekt, veel meer trachiet, te zijn.
althans in Middcn-Sumatra, als het vormend
gesteente der bergen moet beschouwd worden ;
Niet minder uitgebreid zijn de zandsteen-
die rotssoort komt overal voor en heeft een
terreinen. In de L Kota's onderscheidt KORTzwartgrijze
kleur en fijnkorrclig zamenstel.
HALS een rooden zandsteen van zeer afwisse-
KORTHALS onderscheidt in de L Kota's drie
lenden bouw, een donkergraauwen en een geel-
vormen waarin het trachiet zich voordoet : de
graauwen of bouten, welke laatste het meest,
eerste is porphierachtig, met een blaauw-grijs
zoowel in hellende als waterpasse lagen, voor-
deeg van veldspaad, waarin halfverglaasde veldkomt.
Ook in de Batak-landeu strekt zich de
spaad-kristallcn, hornblende en mica-plaatjes
zandsteen ver uit. Men vindt hem op de oos-
verspreid zijn ; de tweede is mat, donkerblaauw,
telijke hellingen der bergen, zelfs tot op eene
hoogte van 4500 voet, en hij strekt zich tot
naar Atjih in het uiterste Noorden van het
') Zie Brief van den Luitenant-Generaal van eiland uit. Deze steen is fljukorrelig, week,
Smielen aan den Heer F, ff. van Vlissinijen betrefkernachtig,
van grijs-witte kleur en met laagfende
JSmopeesc/ie kolonisatie op Sumatra ('s Grajes
leem afgewisseld. De kust-eilaudeu zijn
venhage, 1858), blz, 13,
gedeeltelijk uit trachiet, gedeeltelijk uit zand-

I
steen gebouwd. Het geologisch karakter dezer
zandsteenvorming is moeijolijk te bepalen, zoo
lang de daarin voorkomende fossielen niet onderzocht
zijn.
Door de verweering der plutonische gesteenten
hebben zich op vele plaatsen ook lagen
van leem of klei gevormd, waaronder eene
fijne pottebakkers-klei wordt aangetroffen, van
welke door de Maleijcrs hier. en daar eenig aardewerk
wordt vervaardigd.
De steenkolen, die op Sumatra worden aangetroffen,
schijnen allen vau tertiairen oorsprong
en zoogenaamde bruinkolen te zijn.
Aan de boven-Moesi komt op sommige plaatsen
eene soort van steenkool voor, die als zwam
ontgloeit, maar weinig hitte geeft. Ook aan
de Inim en Lematang wordt bij de oppervlakte
van den grond eene soort van bruinkolen
van geringe hoedanigheid gevonden,
door de inlanders Batoe Kiling genoemd ').
Niet veel beter en, zoo het schijnt, de kosten
en moeite der ontginning niet waardig, zijn de
kolen aan do Reteh-rivier "). Beter schijnt de
hoedanigheid der kolen te zijn, die aan de
Ajer Kemoemoe, een onbevaarbaren arm der
rivier van Benkoelen, worden aangetroffen,
maar ook deze zijn toch gcene ware steenkolen
3 ). Ontginning van die kolen heeft tot dusverre
nergens plaats.
Dat vooral de Oostkust uitgestrekte vlakten
van alluvialen oorsprong aanbiedt, is boven uit
de topographische beschrijving des eilauds gebleken;
van haar inwendig zamenstel schijnt
tot dusverre niets bekend te zijn. Hare uitgebreidheid
wordt genoegzaam verklaard uit
den aard der op Sumatra aan de oppervlakte
blootliggende gesteenten, in verband met de
ontzettende regenmassa's en de weelderige vegetatie,
waardoor de verweering der vaste rotsen
in hooge mate bevorderd wordt.
De vulkanische gesteenten, waaronder wij
hier alleen de vulkanische uitwerpselen van
het hedendaagscho tijdvak of de lava's ver-
') Deze brandstof is onderzocht door R. EvKitwiJN.
Zio Onderzoek naar kolen in de residentie
Palembang, in Natuurkundig Tijdschrift voor Nederlandsch
Indïé, D. XXI, bl. 8L.
2 ) Zie Indisch Archief, I, bl. 331 ; J. Low, in
Journal of the Indian Archipelago, I (1847), pag.
153 ; DE BliUiJN KOPS, in Natuurkundig Tijdschrift
voor Nederlandsch Indië, TV, bl. C24.
3 ) Zie P. VAN DIJK, Ontginbare kolenlagen in
de Ommelanden van Benkoelen, in Natuurkundig
Tijdschrift voor Nederlandsch Indië, D. XXII,
bl. 181.
SU. 27
staan, schijnen veel minder tot de vorming
van den bodem van Sumatra dan vau dien van
Java te hebben bijgedragen. Wel schijnen de
hoogste punten van het gebergte in den regel
door vulkanen gevormd ; maar in hoeverre allo
hoogere punten als vulkanisch zijn te beschouwen,
zal eerst later onderzoek kunnen uitmaken.
De minerale bronnen, de bronnen van
aardolie of petroleum, de solfatara's of zwavelbronnen,
die reeds op onderscheidene plaatsen
zijn waargenomen en vermoedelijk bij nader
onderzoek in nog voel grooteren getale zullen
aan het lieht komen, ook het voorkomen van
aluin in het zuidwestelijk gedeelte van Palembang,
pleiten echter voor een uitgebreid vulkanisme,
ofschoon, daar geene belangrijke uitbarstingen
in later tijd zijn voorgekomen, een
scherp oog noodig is om de sporen van dat
vulkanisme, overal, waar zij nog voorhanden
zijn, te ontdekken. Dit is evenwel niet het
geval in de kloof van de Aneh, waar de opvolging
der lagen over eene groote uitgestrektheid
bloot ligt. Een bleekkleurig graniet met
zwarte mica-stippen scherp geteekend, en waarin
zich hier en daar een fijnkorrelige groensteen
als ganggesteente vertoont, vormt hier de onderlaag,
waarop een overgangsgesteente van
2 à 3 el dikte rust, dat weinig zameiihang
heeft en bij verweering tot wit zand uiteenvalt.
Op sommige plaatsen liggen tegen het
graniet sehilferlagen, vooral chloriet-schilfer,
nu zuiver, dan met aderen van kalkspaad doortrokken
en veel fijn gekristalliseerd ijzerpyriet
bevattende. De bovenlaag wordt gevormd door
vulkanisch tuf, meer of minder met lavablokken
vermengd, en hier en daar door enkel
lavablokkon vervangen. De bodem in die streek
bestaat oorspronkelijk uit graniet, dat door
lava van den Singalang overstroomd is. Ook
elders komen in de Padangsehe boveulanden
uitgebreide tutlagen van verschillenden aard
voor, met veel verschil in graad van fijnheid
en zamenhang ').
De slotsom van het weinige dat wij uit de
geognostische waarnemingen omtrent Sumatra
kunnen opmaken is, dat oudere plutonische
vormingen (trachiet en basalt) door een massief
van graniet en syeniet zijn heengedrongen, en
de bij haar verschijnen reeds aanwezige sedimentaire
lagen van kalk en zandsteen hebben
opgeheven ; dat lava-eruptiën, ofschoon allengs
') Zie P. VAN DIJK, Inleiding tol de Geologie
van Sumatra's Westkust (met cenc geologische kaart
van de kloof der Auch), in Natuurkundig Tijdschrift
voor Nederlandsch Indië, D, XXII, bl. 145.

29 SU.
zeer schaarsch geworden, de vulkanische werking
nog in het tegenwoordig tijdvak voortzetten,
en dat de verweering der blootliggende
gesteenten, onder den invloed van tropische
regens en tropischen plantengroei, het uitgestrekte
alluvium heeft voortgebragt, dat, naast
de bergruggen gelegerd, den omvang van Sumatra
aanzienlijk heeft doen toenemen. Indien
de theorie juist is, die de Soenda-eilauden, en
met name Java, Sumatra en Borneo, beschouwt
als een gedeeltelijk onder de Java-zee en de
wateren tussehen Sumatra en Borneo bedolven
hooggebergte, waarvan alleen de hoogere ruggen
boven den waterspiegel verrijzen, terwijl
het aan den omtrek door de diepe wateren
van de Indische zee en Straat Makassar is
afgesloten, dan is het ook duidelijk, waarom
de ontwikkeling van het alluvium het sterkst
moest zijn aan die kusten, die naar het middelpunt
van dat eilanden-rijk gekeerd zijn, en
dat de uitgestrektste alluviale vlakten zich aan
de Oostkust van Sumatra, aan de Noordkust
van Java en aan de Westkust van Borneo
moeten bevinden.
_ Onderscheidene metalen komen op Sumatra,
niet enkel in secundaire ligplaats, maar ook
in het vaste gebergte voor. In de eerste
plaats verdient het goud genoemd te worden,
dat op drieërlei wijze voorkomt. Vooreerst
vindt men goudaderen in kwartsgangen aan
den voet der gebergten; ten andere diluviaalgoud
in afgeronde kleine en grootere stukjes,
in aderen en lagen, nabij de oppervlakte van
den bodem; ten laatste stofgoud, dat uit de
rivieren en beken wordt verzameld. Eene
exploitatie van goudmijnen op grootere schaal
is beproefd door de Oost-Indische Kompagnie
in de nabijheid van Salida (residentie Padang),
door tussehen komst meestal van Duitschc mijnwerkers.
Met onbegrijpelijke volharding heeft
de Kompagnie deze exploitatie voortgezet, niettegenstaande
het klimaat voor de arbeiders
doodelijk was en zij daaraan groote schatten
verspilde. De mijnarbeid, in 1668 begonnen,
werd tot 1696 voor rekening der Kompagnie
gedreven, daarna in 1697 verpacht, in 1732
op nieuw door de Kompagnie opgevat en eerst
in 1737 voor goed opgegeven ] ). Van de
goudmijnen door inlanders bewerkt zijn die
vanSoepajong ons door den Heer TEYSMANN 2 ),
die van Mandailing door den Heer S. MUL-
LER '), die van Rau door den Heer VAN DIJK
nader beschreven. Laatstgenoemden werden als
vaste begeleiders en aanwijzers van gouderts
zekere ronde steenen gewezen, die bij onderzoek
bleken zuiver magneet-ijzererts te zijn. In de Padangsehe
bovenlanden komt goud op vele plaatsen
voor, maar voornamelijk in de afdeeling XIII
en IX Kota's, waartoe ook Soepajong behoort.
In de residentie Tapanoeli vindt men veel goud'
in het Zuiden en Zuidwesten, en noordwaarts
tot in Angkola. Het aantal goudgraverijen in
Mandailing wordt er op bij de 80 geschat,
zonder^ de goudwasscherijen mede te rekenen,
waarbij het goud uit rivierzand verkregen
wordt. Benkoelen bevat goud in den omtrek
der hoofdplaats, doch van het delven wordt
geen werk gemaakt. In de Lampongs wordt
slechts een weinig stofgoud gevonden. In
Palembang komt goud in geringe hoeveelheid
voor aan de boven-Rawas, maar vooral iu de
Djambische bovenlanden, in de landschappen
Korintji, Limoen en Batang Asei*;. Doch, in
weerwil der uitgestrektheid van het goudveld
op Sumatra, blijft de productie onbelangrijk
en draagt zij, vooral waar het Nederlandsch
gezag is gevestigd, weinig tot den bloei des
handels bij. De Heer WILLER 3 ) maakt ten
aanzien van dien tak van nijverheid de volgende
zeer juiste opmerkingen: „ De goudmijmen
van Klein-Mandaïling leveren onder ons
gezag veel minder op, dan waar het volk geheel
aan zich zelf blijft overgelaten. Dewijl
honger, vrees voor slavernij, gedwongen slavendienst
voormaals de voorname drijfveéren
tot dien arbeid waren, spreekt het van zelf,
dat die arbeid vermindert, naarmate een geregeld
bestuur de levensmiddelen doet vermeerderen
en de vexation moeijelijkcr maakt. Over
het algemeen is het goudgraven de ondankbaarste
van alle takken van nijverheid; voor
één gevaj dat de gravers eene winst van aanbelang
behalen, telt men drie gevallen dat zij
hunne kosten niet goed maken ; terwijl het
werk bij gemiddelde opbrengst den ondernemers
en arbeiders slechts schrale uitkomsten
geeft."
Van het voorkomen van zilver op Sumatra
is weinig bekend; alleen RADERMACHER maakt
') Tijdschrift van het Delftsch Instituut, Dl. H
') Zie daarover ELIAS HESSE, Reys nae en in (1851), bl, 212.
Oosl-Indiën, bl. 239; S. MULLEB, Bijdragen tot de s
) Tijdschrift voor Nederlandsch Indië, DI. VIII
kennis van Sumatra, bl. 164.
3, bl. 336.
*) Natuurkundig Tijdschrift voor Nederlandsch 8
) Tijdschrift voor Nederlandsch Indië. Dl VIII
Indw, Dl. XIV, bl. 300.
2, bl, 375. . '

SU. 29
daarvan gewag, maar zegt, dat het wegens de
groote kosten niet wordt gegraven. Tin komt
voor als tinsteen of tinzand in het gebergte
van Soengei Pagoe, waar het vroeger gegraven
werd, te Soengei Koening bij den oorsprong
der rivier van Siak, in de Palembangsche
bovenlanden en hier en daar aan de Oostkust.
De hoedanigheid schijnt voor die van
het tin van Banka merkelijk onder te doen.
Koper is gevonden in de Padangsehe bovenlanden,
vooral in de XX Kota's '), alsmede
in Rau, en wordt gegraven bij Moeki, in het
Atjinesche rijk, in de nabijheid van Laboehan
Adji. IJzer komt in verschillende vormen voor,
in de Padangsehe en Palembangsehe bovenlanden.
Van den Goenoeng Besi of IJzerberg
bij Toerawan, in Tanah Datar, is boven gesproken;
ik voeg er hier bij, dat hij aan zijne
Oostzijde eene ertslaag van magneet-ijzersteen
vertoont, die eenige honderden voeten dik is
en waarop eene kalklaag rust, die den top
van den berg uitmaakt. »De groote rijkdom
aan erts," zegt de Heer KORTHALS 2 ), „ waarin
deze bedding met de rijkste kan wedijveren,
maakt het te betreuren dat de kosten van
vervoer er de bewerking van verhinderen."
Eindelijk vind ik ook lood- en Icwikerlsen 3 inneemt. Uit MIQUELS Beschrijving van Sumatra's
Plantenwereld zouden wij wenschen het
geheele hoofdstuk over „het algemeen karakter
der vegetatie" hier te mogen inlasschen.
Men houde het ons althans ten goede, dat wij
hem op den voet volgen en ons, schoon met
de meest mogelijke bekorting, gedeeltelijk van
zijne woorden bedienen.
De natuurkundige, die van Java over de
smalle zeestraat naar Sumatra oversteekt, wordt
al dadelijk getroffen door de vele nieuwe vormen,
die hij reeds in de kuststreken ontmoet,
en hoe verder hij landwaarts naar de wouden
bergstreken doordringt, des te sterker vindt
hij dit verschil met de Elora van Java uitgedrukt.
Van de hem bekende geslachten ontmoet
hij andere soorten ; eigenaardige geslachten
treffen zijne aandacht; de grootere grogpen
zijn in andere verhouding over het land
verdeeld; het digte woud tiert reeds meer
nabij de vlakte, en reeds in de lagere berggewesten
groeijen hier de eiken, kastanjes en
andere trotsche woudboomen, die op Java alleen
het hoogere gebergte bedekken.
Het land bestaat voor een groot deel uit
bergen en bergvlakten, die beiden schier overal
) in met wouden bedekt zijn, in zamenstelling naar
de Padangsehe, en arsenicum in de Palembang- het verschil der berghoogten verschillend.
sehe bovenlanden vermeld. Wat de Heer VAN Waar het gebergte zich tot nabij de kust uit-
DIJK zegt van Klein-Mandaïling: „Het geheel strekt, is er bijkans geen scheidingslijn tussehen
duidt meer op menigvuldigheid en groote ver- het woud dat van de hooge kruinen tot hunspreidheid
van nuttige mineralen, dan op groonen voet afdaalt, en de eigenaardige strandten
rijkdom van enkele punten," laat zich, wouden, die zich in den Indischen archipel
naar het schijnt, schier op geheel Sumatra tot ver in zee voortzetten. Is echter het woud
toepassen.
hier of daar door vroegere bebouwing of andere
oorzaken verwoest, dan bedekt het alang-
De plantbekleeding van Sumatra's bodem is gras met zijne digte zoden de opene plekken.
ons vrij wat beter bekend dan die bodem zelf De verhouding tussehen bosch, alang en be-
en de schatten die hij in zijnen schoot bergt. bouwd land is intusschen in de verschillende
Indien ook al onze kennis van de Elora van deelen des eilands natuurlijk geheel onder-
Sumatra nog in de eerste beginselen verkeert, scheiden. JUNGIIUHN schat het door hem on-
van het algemeen karakter zijner vegetatie derzochte deel der Batak-landen op 7813 vier-
weten wij meer dan genoeg voor eene algekante minuten, waarvan 638'/2 bebouwd zijn,
roeene schets, als waartoe wij ons hier moeten 1635 met alang en 5539
bepalen, en wij hebben het voordeel dat het
beeld daarvan ontworpen werd door de hand
eens meesters, die onder de kenners der tropische
plantenwereld eene der eerste plaatsen
') O. F. ü, J. IIUGUENIN, Mijnbouwkundig onderzoek
der koperertsen in de Padangsehe Bovenlanden,
in Natuurkundig Tijdschrift voor Nederlandsch Indië,
D. VI, bl. 223.
a
) Topographische schets van een gedeelte van
Sumatra, Leiden, 1847, bl. 25.
) Zie o. a. C. DE GROOT, in Natuurkundig Tijdschrift
voor Nederlandsch Indië, D. VI, bl. 252.
1 /,, met bosch bedekt.
Van de alang-velden komen 1167'/2 °P liet
vlakke land, 467'/2 °P de bergen; van de wouden
2801 1 /., op de vlakten, 2738 1 /, op het gebergte
'). In de alluviale gewesten van Palembang
wordt de oppervlakte, alom door rivieren
en beken doorsneden, onderscheiden in
tanah rawang of moerassen, die altijd onder
water staan of slechts bij uitzondering in den
') Ik heb hier JUNGIIUHN'S werk : die Battalandet;
zelf geraadpleegd. Bij MIQUEL komt, bl,
25, eene zonderlinge misstelling voor,

30 SU.
droogen tijd kunnen bebouwd worden; tanah
renah of tanah lebak, die alleen in den regentijd
meer of min onder water komen en dan
met padi, maar in den droogen tijd met katoen
worden beplant; tanah talang renah, vlakke,
vruchtbare gronden, altijd vrij van overslrooming;
en tanah talang, hoogere heuvelachtige
gronden, waarop ladangs en tuinen worden
aangelegd.
Het is niet te verwonderen, dat een bodem
zoo als die van Sumatra, grootendeels door de
verweering van verschillend plutonisch gesteente
voortgebragt, en tevens in ruime mate met
kalk bedeeld; door gestadige regens bevochtigd,
terwijl ontelbare beken en stroomen de stoffen
over de ongelijke oppervlakte gedurig bewegen
en verplaatsen; nergens stijgende toteene
hoogte die voor den plantengroei schadelijk
is, en aan den altijddureudeu invloed der tropische
temperatuur blootgesteld, met de rijkste
en krachtigste vegetatie getooid is. En waar
het plantenrijk zieh eenmaal in zulk een omvang
gevestigd heeft, daar schept en verbetert
het gestadig den grond voor zijn eigen bestaan.
Een veelal roodachtig leem is alom
de natuurlijke bodem, en de voortgaande verweering
der rotsen vult ligtelijk aan wat dooide
waterstroomen wordt weggevoerd. Waar
de menging der verschillende bestanddeclen, ik
meen van de leemaarde met zand, kalk, eenig
ijzer en organische overblijfselen, het best is volbragt,
daar is de grootste vruchtbaarheid : derhalve
in de alluviale streken der lagere landen,
en vooral daar, waar de overstrooming de
vruchtbaarheid door het aanvoeren van nieuwe
elementen jaarlijks herstelt, en in de wouden,
waar een vermolmende bodem, dooE de wortels
losgemaakt, ten gevolge der verrotting van hout
en bladeren, behalve de organische verbindingen,
ook een nuttig mengsel van aschbestanddeelen,
door de wortels uit verschillende lagen
bijeengebragt, ophoopte. Op zulke plaatsen
t de landbouw of schiet de wilde vegetatie
.met ongekende weligheid op. Op de alluviale
landen van Palembang kan men gemakkelijk
twee oogsten van padi of katoen in één jaar
verkrijgen, en men zou vijf jaren achtereen
zonder bemesting kunnen bouwen, indien men
zich wilde inspannen om het alom indringend
alang-gras weg te houden. Doch die zorg
laat men aan de natuur over. Tussehen het
alang-gras vestigen zich soms hooge heesters, die
liet verstikken, en wanneer men deze verbrandt,
lieeft men nieuwen bodem. Is echter de door
ver weering ontstane klei nog niet of niet ge-
noegzaam vermengd, dan schijnt de bodem nog
weinig geschiktheid voor den plantengroei té
hebben, en hieruit laat zich verklaren waarom
MARSDEN den bodem op Sumatra's Westkust
van natuur onvruchtbaar noemt, en waarom
de Engelschen zoovele vergeefsche pogingen
hebbeu aangewend om den tuinbouw in Benkoelen
te doen slagen.
Bij de beoordeeling van Sumatra's bodem
mag de invloed der dierenwereld niet worden
voorbijgezien. De uitwerpselen en lijken der
dieren voeren de geringe hoeveelheden van
stikstof houden de beginselen, ammoniak, nitrum,
phosphor- en zwavelverbindingen, die voor den
plantengroei onmisbaar zijn, in betrekkelijk
ruime mate aan, en de dierlijke bewoners brengen
ook dierlijke stoffen uit de zee op het
land, die behulpzaam zijn om het evenwigt
tussehen verbruik en toevoer te bewaren, en
de uitputting te voorkomen, die van het wegvoeren
van den oogst en de wegspoeliug naar
zee zou te duchten zijn.
Wat de verhouding der plantenwereld tot
de temperatuur betreft, komen uit physiologisch
oogpunt vooral de verschillen van dag
en nacht en die naar de hoogte in aanmerking.
De belangrijke afkoeling gedurende den nacht
brengt de weldaad aan van bevochtigenden
dauw en nevel, en reeds de sterke afwisseling
op zich zelve mag voor het leven der planten
nuttig geacht worden. Maar wat vooral onze
aandacht verdient, is het verschil van de vegetatie
naar de hoogte, van het strand der zee
tot op de toppen der bergen, waarin men meer
of min duidelijk bepaalde streken of zonen
kan onderscheiden.
In de zee tussehen de koraalrotsen, die een
wal vormen vóór de rotsachtige deelen deikust,
vindt men hoofdzakelijk algen of wieren
en slechts enkele phanerogamen, waaronder
veelvuldig Bnhalus Koenigii.
Waar de kustzoom moerassig is en bij den
vloed door het zeewater overstroomd wordt,
vertoonen zich de hoogst eigenaardige zeestrandbosschen,
die overal langs de kusten van den
archipel worden aangetroffen. Hier is het gebied
der rhizophoren of wortelboomen (Mal.
bakau), wier donkere stammen niet tot den
grond reikeu, maar met uit de hoogte nederdalende
en als traliewerk vertakte wortels in
den modder bevestigd zijn, terwijl de kruinen
een digt en donker loofgewelf vormen. Slechts
weinige andere boomen en heesters zijn met
deze rhizophoren vermengd.
Het strand achter dezen moerassigen zoom
of ook onmiddellijk aan zee, waar het te hoog
ligt om door den vloed overstroomd te wor-

su. 81
den, biedt reeds eene grootere verscheidenheid den der vaak buiten hare oevers tredende rivie-
van vegetatie aan. Is de bodem zandig en tot ren Nauclia grandifolia, Pterospermum Suberi-
duinen opgehoogd, dau is hij veelal bedekt folium, Hibiscus Similis, Kleinhovia Hospita, met
door ver kruipende of zich windende planten velerlei rotans en kolossale rietsoorten ; terwijl
uit de familiën der Gramineen, Cyperaceën, Le- verder het land deels met moeras, deels met
guminosen, Âmaranlace'én, Convolvulaceën, of ver- woudboomen, zooals in de lager gelegen bosschen
rijzen boschjes van straud-casuarinen {Cas. equi- gevonden worden, bedekt is. Overal, waar in
sclifolia, Mal. arau), — pyramidale boomen in deze lage streken de mensch eenigen grond
gezelligen groei, wier fijne, naaldvormige, bla- op de wildernis heeft veroverd, bezaait hij dien
derlooze takjes hun het voorkomen geven van voornamelijk met rijst, terwijl hij zijne woning
reusachtige paardeustaartcn, — vergezeld door met kokos- en pinaug-palmen beschaduwt.
den breedbladerigen, met groote gele bloemen Het lagere woud begint reeds op eene hoogte
gesierdeu waroe-koom {Hibiscus Tiliaceus). In van 500 voet, en op sommige plaatsen no

su.
neu; Rhododendron, Vaccinium, Leplospermum,
verschillende boomvarens, vervullen onder de
heesters eene belangrijke rol; Gnaphalium, lang
gras en moszoden bedekken den bodem; lachenen
(korstmossen) zijn in milden overvloed
over den grond en de boomstammen verspreid ;
en nog op eene hoogte van 9000 voet en bij
eene temperatuur van 7.2 centigraden, ziet
men bekerplanten over den grond kruipen.
De alang-velden nemen, als een vorm die op
verschillende hoogten vertegenwoordigd is, in
de physiognomie des lands eene belangrijke
plaats in. Deze 3—4 voet hooge grassoort
staat ook op Sumatra steeds gereed om de
door het woud en de kuituur verlaten plaatsen
dadelijk in te nemen. Terwijl zij op Java
zelden beneden eene hoogte van 3,000 voet
voorkomt, ontmoet men haar op Sumatra reeds
op eene hoogte van 700 à 800 voeten, en
volgens JUNGHUHN'S waarnemingen moet haar
gebied er in den historischen tijd aanmerkelijk
zijn uitgebreid. Kreeg zij eenmaal bepaaldelijk
de overhand, de rijkdom aan water en
daarmede ook de vruchtbaarheid des eilands
zou gevoelig verminderen. Waar dit gras eenmaal
meester is, zal het natuurlijke bosch niet
ligt weder ontkiemen, daar de zaden tussehen
de digte zoden verstikt worden. Somtijds
echter ziet men llhodomyrtus Tomcntosa, Filez
Trifolia en Melastomaceën hunne struiken in
het alang-veld ontwikkelen en het gras allengs
overwinnen en dooden, zoodat de grond voor
nieuwe woudvorming gelegd wordt. Enkele
kruidachtige planten zijn steeds hier en daar
onder het alang-gras gemengd ; maar het rust
doorgaans slechts op een dunne humuslaag,
zoodat de afbranding van het alang-veld slechts
een schralen akker voor het rijstgewas oplevert.
Ofschoon het verschil van geographische
breedte in een land gelegen als Sumatra geen
belangrijken invloed op de vegetatie schijnt te
kunnen oefenen, is echter de Elora van Noord-
Sumatra, voor zooverre de sehaarsche berigtcn
ons in staat stellen daarover te oordeelen, door
het optreden van vormen op de bergen en
hoogvlakten, die in de zuidelijke gewesten onbekend
zijn, zeer eigenaardig gekarakteriseerd.
Hier vertoont zich de Pinus Mcrkusii, die de
geldigheid der wet, dat het geslacht Pinus tot
het noorder-halfrond beperkt is, te bedreigen
schijnt en toch bevestigt, daar zij aan de andere
zijde van den evenaar niet meer voorkomt.
De schoone Casuarina Sumatrana, die
op de hoogten van Tapanoeli in de plaats der
Casuarina Junghulmiana eu Montana van Oost-
Java optreedt, is evenzeer tot het Noorden
des eilands beperkt; zoo ook eenige boomvarens
en rotan-palmen, eigenaardige Podocurpi
en een groote Pandanus, Dacrydium Elatum en
Junghuhnii, en vooral de beroemde Dryobalanops
Camphora, die de Sumatrasche kamfer
op evert. Maar ook andere deelen des eilands
nebben hunne eigenaardigheden, en bepaaldelijk
schijnen de Lampongdistrikten eenige toenadering
tot de Elora van Java te vertoonen.
Dit zij genoeg voor eene vlugtige schets
van het algemeen karakter der Sumatrasche
7 g v- j W i j Willeu thans wat nader stilstaan
by de kultuurgewassen en zoodanige
wilde boschprodukten, als voor handel en nijverheid
van gewigt zijn.
Onder de voedingsmiddelen neemt op Sumatra
zoowel als op Java, en in het algemeen
m de westelijke helft van den Indischen Archipel,
de rtjd de eerste plaats in. Naarmate de
rijst op drooge of overstroomde velden rakweekt
wordt, heet zij hier padi-ladang \[
padi-sawah. De ladang-rijst wordt op Sumatra,
althans m sommige gewesten, boven de
sawah-rijst geprezen, als witter, vaster, meer
voedend en aangenamer van smaak. Ook is
de verbouwing niet zoo nadeelig voor de gezondheid.
Desniettemin heeft zich in de laatste
jaren de sawah-bouw aanmerkelijk uitgebreid,
omdat zijne opbrengst veel overvloediger
is Voor de beide kultuurwijzen worden
bijzondere verscheidenheden van het rijstgewas
gebezigd en steeds wordt op sawahs zaad van
sawah-rijst, op ladangs zaad van ladang-rijst
verbouwd. In ieder der beide hoofdsoorten
komeu ondergeschikte verscheidenheden voor
in yorm, grootte en kleur van korrel, en in'
snelheid van groei verschillend.
Eene minder belangrijke plaats neemt onder
de voedingsmiddelen de maïs in. Zij wordt in
het Gouvernement der Westkust dikwijls on
de reeds afgeoogste rijstvelden of op drooge
gronden tussehen de rijst geplant. Van meer
belang is hare teelt in de Batak-landen, vooral
in de bergstreken. Zij staat echter in de
schatting der bevolking steeds beneden de
rijst en wordt aan de arme bevolking overgelaten
of tot veevoeder gebezigd. Hier en daar
wordt^ ook randa-djatca, eene soort van gierst,
in kleine hoeveelheden verbouwd.
Na de granen verdienen de palmen vermelding.
De belangrijkste is de kokos-palm, die
om zijn veelvuldig nut zeer verspreid is, behalve
in de hoogere bergstreken, daar hij op
3,000 à 4,000 voet geen vrucht meer draagt,
en in de lage, aan gedurige overstroomiug

su.
blootgestelde landen, wijl de boom daar wegkwijnt
of door kevers vernield wordt. De
aanplant is in de laatste jaren zeer uitgebreid,
en in het regeringsverslag over 1863 wordt
zelfs van meer dan een millioen boomen gewaagd.
Een goede boom wordt op Sumatra's
Westkust op eene opbrengst van 150 noten
's jaars geschat en men verkrijgt een Bataviasche
kan = 1.51 6 In de L Kota's en Sipirok wordt echter eenige
«rray-suiker bereid, en in de afdeeling Kroë,
adsistent-residentie Benkoelen, waren in 1862
ruim 30,000 areng-hoomen, aangekweekt deels
om de suiker, deels om de bladereu tot bedekking
der woningen te gebruiken.
De derde palmsoort die vermelding verdient,
is de pinang- of areka-uaïm, die op de
litre olie van 12 à 16 Noordkust van Sumatra zoo overvloedig is,
noten. De meeste olie wordt gefabriceerd te dat deze daaraan den naam van Areka-kust
Padang, in de L Kota's en Rau, op de Batoe- ontleent. De pinang-noten, die, gelijk bekend
eilanden en Nias. Een Europeaan, die in 1857 is, bij het betel-kaauwen gebruikt worden
tot verbetering der gebrekkige bereiding een (waarom men ze ook wel betel-noten heet),
perstoestel iii werking bragt, heeft echter de zijn ook op Sumatra een belangrijk handels-
concurrentie met de inlandsche fabricatie niet artikel. De uitvoer alleen vau Padang bedroeg
kunnen volhouden en zijne onderneming reeds in 1856 2,425 pikols, in 1857 5,057 pikols,
het volgende jaar gestaakt. De prijs der kokos- in 1858 3,862 pikols, in 1859 2,500 pikols.
olie bedroeg te Padang in 1862/22, in 1863 Vervolgens komt de sago-polm {roembia) in
ƒ 25 de pikol, die der noten per 100 stuks in aanmerking, die vooral menigvuldig is in de
1862/3 à/3.75, in 1863/3 à / 4.50. In distrikten der Oostkust, tussehen de rivieren
Benkoelen werden alleen in 1862 185,792 boo- vau Kampar eu Indragiri, vanwaar het sagomen
geplant. In 1863 bedroeg daar de prijs meel in groote hoeveelheden naar Singapore
der noten van ƒ 2 tot / 5 de 100 stuks. Ter wordt uitgevoerd, om daar gereinigd en tot
hoofdplaats Benkoelen en te Kroë heeft een parelsago bereid te worden. Belangrijk is ook
toenemende aanmaak van kokos-olie plaats. In de hoeveelheid sago die de Batoe-eilanden
de Lampongs waren op het einde van 1862 voortbrengen. In 1861 werd voor eene waarde
omstreeks 150,000 kokosboomen aanwezig, van/9,000 vandaar uitgevoerd; doch in 1862
waarvan de helft vruchtdragende. De uitvoer slechts voor / 4,500, in 1863 voor / 1,852.
van noten bedroeg 247,300 stuks, tegen 166,100 Sago met geraspte kokos in zeewater gekookt
in 1861 en 195,800 in 1860. De prijs der is een hoofdvoedsel van de bevolking der Men-
noten was van / 4 tot ƒ 6 de honderd stuks. tawei-eilanden op Sumatra's Westkust. Waar
De olie gold ƒ 30 à ƒ 35 de pikol, en was echter de rijstkultuur ontwikkeld is, treedt de
geen artikel van uitvoer, maar moest zelfs sago op den achtergrond, ofschoon de boom
nog ten deele van Java worden ingevoerd. In noch in het Gouvernement der Westkust noch
Palembang treft men alleen in de bovenlanden in Benkoelen ontbreekt. Het schijnt dat de
eenigzins belangrijke aanplantingen van kokos- sago van Sumatra doorgaans van Metroxylon
boomen aan. De kokos-olie wordt er meest Sagus of eene verwante soort afkomstig is,
van Java of elders aangevoerd, en men be- ofschoon er ook het zetmeel van den areug'weert
dat de daar voorkomende noten in oliepalm onder den naam van sago begrepen wordt.
gehalte bij andere achterstaan. Men heeft er De uitvoer van sago is te Padang niet onbe-
eenige proeven genomen met den oliepalm van langrijk en bedroeg in 1857 5,105 pikols sago-
de Kust van Guinea, die aanvankelijk niet onmcel en 25 pikols geparelde sago, in 1858
gunstig geslaagd zijn.
7,398 pikols sagomeel en 155 pikols geparelde
Na den kokospalm komt de areng- of go- sago, in 1859 8,801 pikols sagomeel en 1,186
ȕoci!i-palm (hier anau geheeten) in aanmerking. pikols geparelde sago.
Deze komt juist het meest voor in de hoogere Of de Nipah-yalm {Nipa Jruticans), gelijk
streken, waar de kokospalm niet meer groeit, op Banka het geval is, ook op Sumatra op-
terwijl, wat zeer opmerkelijk is, ook de aan zeüelijk geplant wordt, is mij niet gebleken.
overstrooming blootgestelde landen in het bezit Maar hij is in de moerassige kuststreken al-
eener variëteit (waarschijnlijk Arenga Obtusigemeen verspreid. Zijne bladeren dienen tot
foka) voor het gemis van den kokosboom dekking der huizen en tot vervaardiging van
eene vergoeding vinden. Voor 't overige wordt matten, deksels voor schotels en inlandsche
deze boom op Sumatra veel minder dan op hoeden, welk een en ander voor beide seksen
Java gewaardeerd, en hoofdzakelijk slechts ge- eene niet onbelangrijke industrie vormt. De
plant om bij rijstgebrek het zetmeel dat zijn vruchtpitten worden ook geeonfijt.
Stam bevat, bij wijze van sago, te bereiden.
In de derde plaats verdienen de aardvruchten
S8

.'il
onder de voedingsmiddelen vermeld te worden.
Zij worden op Sumatra zamengevat onder den
naam van Oebi en onderscheiden in: Oebi
ketjil, onder welken naam de vleezige knollen
van verschillende soorten van Dioscoreae of
Jams worden zamengevat ; Oebi gedang of Oebi
djavja {Batatas Mulis), een langwerpige, zoetachtige,
sterk voedende knol, die tot de Convolvulaceën
behoort, en waarvan men in Benkoelen
eene verscheidenheid heeft, die tot 40
ponden weegt; Keladi {Colocasia Antiquorum),
do meelrijke en welsmakende knol eener plant
die zich door groote, breede bladeren onderscheidt
en tot de Aroideën gerekend wordt;
en Oebi welanda of Europesche aardappelen!
Ofschoou deze aardvruehten in de voeding der
inlanders eene ondergeschikte plaats innemen
en slechts bij mislukking van den rijstoogst
van gewigt worden, zijn er echter kampongs
op Sumatra wier inwoners zich schier uitsluitend
met de keladi behelpen.
Onder den naam van katjang worden velerlei
peulvruchten zamengevat vau de geslachten
Phaseolus, Dolichos, Vigna en Lablab. Op Sumatra
komen voor: katjang tjina {Vigna Sinensis),
katjang poetih {Vigna Catjang), katjang
su.
jonge bladknoppeu van Cycas Circinalis, als een
fijne lekkernij beschouwd; de kool door de nog
onontwikkelde bladeren der palmen gevormd,
vooral van den kokos- en niboeng-palm, enz. '
Een aantal soorten van boomen worden
deels om de woningen der inlanders, deels
(vooral in de Padangsehe Bovenlanden) langs
de openbare wegen geplant, omdat hunne
vruchten tot voedsel, toespijs of versnapering
dienen of eenig huishoudelijk gebruik hebben.
Hiertoe behooren de Parkia's (vooral Parkia
Africana of -Biglobosa en Parkia Macrorarpa),
boomen die zich door fraai gevind loof onderscheiden
en de bekende toespijs bij de rijst
leveren, die op Java pelé wordt genoemd ; de
tamarindeboom {Tamariadus Indica), die de bekende
zure vruchten {Mal. asam djawa) oplevert,
die de inlanders confijten; de blimbing
{Averrhoa Carambola en Averrhoa Bilimbi), die
kleine zure vruchten verschaft; de granaatboom
{Dalima), die ook overal in het wild
groeit; verschillende soorten van Djamboe
{Jambosa), zooals Djamboe merah {Jambosa
Domestica), Djamboe ujer mawar {Jambosa Vulgaris),
Djamboe ujer {Jambosa Aquea); de Gua-
jave-boom of Djamboe bidji {Psidium Guayavé),
kakara {Dolichos Lignosus), kutjang idjau of -ketjil door de Portugezen uit tropisch Amerika naar
{Phaseolus liadiatus) en waarschijnlijk meer an- den Archipel overgebragt; de Djamboe monjet
dere soorten. Ook de zoogenaamde aard-aman- of Mangga monjet {Anacardium Occidentale),
delen {katjang tanah, Arachis Hypogaea), wier van denzelfden oorsprong, met zeer zure vruch-
onder den grond zich ontwikkelende peulen ten, waarvan het zaad een scherpe olie bevat;
olierijke zaden bevatten, komen op Sumatra de Doerian {Durio Zibethinus), welker sterk
voor en worden in Palembang, de Lampongs verhittende vrucht bij de inlanders zeer geliefd
en elders om de olie als tweede gewas ge- is; de Tjampedak {Artocarpus Polyphema) en de
kweekt. Het blijkt echter niet dat de kuituur Nangka {Artocarpus Inleg rifolia), beide op Su-
van eenige katjang-soovt op Sumatra eene matra onder den naam van Djaka begrepen,
noemenswaardige ontwikkeling heeft erlangd. met groote uit den stam voortkomende vruch-
Onder de groote rubriek van sajoran of ten, die bij de Tjampedak soms tot 60 pond
groenten kunnen verschillende soorten van wegen ; de Papaja, Mal. Kali/d {Curica Papaya),
komkommers {lapang, timoen), de watermeloenen weder een boom uit West Indië afkomstig!
{semangka), de lobak, eene soort van radijzen, met groote meloenachtige vruchten; de Lanseh
en velerlei Europeesche groenten, die vooral {Lansium Domesticum), met kleine ovale vruch-
in de Padangsehe Bovenlanden op den Singaten;^ verschillende soorten van Djeroek of
lang en den Merapi gekweekt worden, zooals oranjes en citroenen, zooals de Limo gedang
kool, radijs, selderij, spinazie, postelein, pieter- of pompelmoes {Citrus Nobilis), de Limo manis
selie, uijen, pompoenen, salade, snijboonen enz., of China's appel {Citrus Aurantium), in vele
worden gerekend. De inlanders gebruiken als verscheidenheden voorkomende, de Limo kapas
groente de bladen, stelen of jonge vruchten of limoen {Citrus Limetta), de Limo karbau of
van velerlei gewassen, b. v. pringi, de jonge citroen {Citrus Medica) ; de Mangga {Mangifera
scheuten der pompoenen {Cucurbita Pepo) ; bagoe, Indica), een zeer verspreide vruchtboom met
de jonge bladeren van Gnetum Gnemon, een velerlei verscheidenheid, en de Ambatjang {Man-
boom die veel in de binnenlanden van Palemgifera Foetida), een minder geachte vrucht,
bang voorkomt en ook eetbare vruchten heeft, maar die in de binnenlanden van Palembang
en andere verwante soorten; reboeng, de jonge menigvuldig voorkomt; de Manggista {Gareinia
uitspruitsels van het bamboe-riet, vooral veel Mangostana), door de Europeanen veelal als de
in de Batak-landen gegeten; pakoe-bindoe, de ! smakelijkste der Indische vruchten beschouwd;

de Pisangs of bananen {lîusa Sapientum en
een aantal andere soorten), waarvan Pisang
amas de meest geachte vruchten levert; de
Ramboetan {Nephdium Lappaceum), met sterk
behaarde vruchten ; de broodboomen of Soekoens
{Artocarpus Incisa), in twee vormen, waarvan
Soekocn kapas, die geene zaadpitteu voortbrengt,
de echte eetbare broodvruchten levert,
en de pitten-dragende verscheidenheid Soekoen
bidji heet; de Siri leaja {Anona Squamosa) en
de Boewah nonna {Anona Reticulata), beide uit
West Indië afkomstig. De wijnstok komt
goed voort, maar wordt slechts door de Europeanen,
niet door de inlanders geplant; daarentegen
wordt veel werk gemaakt van de
nanas of West Indische ananas {Ananassa Saliva),
die in vele verscheidenheden en zelfs hielen
daar verwilderd voorkomt.
Bij de vruchten in tuinen gekweekt kunnen
eenige in het wild groeijende gevoegd worden,
die door de inlanders gegeten worden. Hiertoe
behooren eenige soorten van kastanjes {Barangan),
de vrucht van Caslanea Tungurrut en
Castanea Brevicuspis; de zaden van de Djaring
{Pithecolobium Bigeminum), die, voordat ze nog
geheel rijp zijn, gekookt worden genuttigd; de
vruchten van Piniing kajoe (eene nog niet bepaalde
soort van Laurinea), die veel op de
avocaat-vrucht {Persea Gralissima) gelijken; de
sappige vruchten van verschillende soorten vaii
Pierardia en Hedycarpus, de wilde druiven
{Pringat) van Vitis Indica en verwante soor-
ten, eeue soort van aardbezie met gele bloemen,
en de vruchten vau sommige rolan-soovien.
Onder de specerijen en andere dergelijke
toevoegsels tot de spijzen, die de inlanders op
Sumatra kweeken, behooren de Lada pandjang
en Lada mirah, of lauge en roode peper, soorten
van Capsicum of Cayemie-peper, die schier
bij iedere soort van spijzen genuttigd worden.
De gewone peper of lada {Piper Nigrum) wordt
op Sumatra vooral in het noordelijk gedeelte,
d. i. in Atjih en in de kleine Maleische staatjes
op de Oostkust, van ïamiang tot Asahan, op
groote schaal, niet voor eigen gebruik, maar
voor den uitvoer geplant. De Atjinezen verkeeren,
volgens den Heer VAN DER TUUK, in
het denkbeeld, dat de korrelpeper door den
Europeaan in zijn koud en vochtig land gebruikt
wordt tot vulling van bultzakken, opdat
hij warm zou kunnen slapen. In de Neder -
landsche bezittingen ter Westkust is de peper -
kultuur van weinig belang. Baros en Natal
leverden in 1861 495 pikols, in 1862 900 pikols.
De prijs, die in het laatstgenoemde jaar ƒ 17 per
pikol bedroeg, werd als onvoldoende belooning
L'. 35
voor den arbeid beschouwd. De uitvoer van
peper te Padang bedroeg in 1862 11,132, in
1863 ] 4,459 pikols; doch deze kwamen schier
uitsluitend uit Atjih, en toch gaat ook daar,
zegt men, de kuituur achteruit en maakt zij
meer en meer voor die der koffij plaats, lu
de adsistent-residentie Benkoelen bestaat nog
gedwongen peperteelt, maar met steeds slechtere
resultaten. De opbrengst bedroeg in 1861
3,717, in 1862 2,534 pikols; het aantal ranken
was van 3,806,456 in 1862, in 1863 tot
2,990,905 gedaald. Men beweert dat de bodem
voor de peperkultuur uitgeput raakt en tracht
haar thans meer en meer door koiüjkultuur te
doen vervangen. In de Lampongs daarentegen,
waar de bevolking voor de peperkultuur meer
hart schijnt te hebben dan voor eenigen anderen
tak van landbouw, is de opbrengst toenemend,
ofschoon de prijzen slechts van / 10
tot/ 15 per pikol bedragen. In 1861 bedroeg
de opbrengst 6,068, in J 862 8,947, in 1863
]0,067 pikols. liet aantal ranken, dat in Maait
1863 2,023,786, waaronder 530,290 vruchtdragende,
beliep, was in Maart 1864 tot 2,051,849,
waaronder 641,442 vruchtdragende, gestegen.
De teelt van notenmuskaat en kruidnagelen,
door de Engelsehcn in Benkoelen ingevoerd,
is in diep verval geraakt. De uitvoer van
notemnuskaat bedroeg daar in 1861 165, in
1862 138 en in 1863 ruim 60 pikols, die van
kruidnagelen in ]8öl 30, in 1862 4 en in 1863
32'/2 pikols. Eenigzins beter is het gesteld
met de aanplantingeu van noteinnuskaat in
Priaman, in 1863 op omstreeks 160,000 boomen
geschat. Van 1857—1860 was de kuituur
der muskaatnoten toenemende in de Padangsehe
Bovenlanden, vooral in de Danaudistiiktcn;
doch sedert sclnjut zij teu gevolge
van lage prijzen en hooge uitvoerregten weder
in verval te zijn geraakt. In 1862 werden uit
het Gouvernement van Sumatra's Westkust 454
pikols noten en 129 pikols foelie, in 1863 J,064
pikols noten en 118 pikols foelie uitgevoerd.
De Koelil-mauis of kassia-kaneel {tinnumomum
Cassia) groeit in de Padangsehe bovenlanden,
in Tapaiioeli eu aan de Moesi alom
in het wild en tiert goed van het strand
tot op eene hoogte van 4,000 voet. Vau kuituur
wordt weinig werk gemaakt, ofschoon
de boom veel in tuinen wordt aangetroffen.
Alleen in Tanah Datar bestaan geregelde aauplautingen.
De Heer TEYSMANN meent dat
het produkt bij zorgvuldige kweeking, en wanneer
men in plaats van de oude dikke basten
te nemen, de jonge krachtige loten schilde en
zorgde- ze niet met andere minder goede ciu-
3*

3ß SU.
naraomum-soorten te vermengen, de Ceylonsche
kaneel zeer nabij zou komen. De ijver
tot inzameling van dit produkt is in de
laatste jaren toegenomen. Padang is de voorname
plaats van uitvoer van dit artikel, de
Cassia vera van den handel. De uitvoer bedroeg
er
in 1856 1,358 pikols
» 1857 457 ,
i 1858 1,636 ,
« 1859 818 ,
» I860 3,073 ,
' 1861 9,490 „
/ 1862 3,719 ,
* 1863 6,482 ,
De prijs varieerde in laatstgenoemd jaar,
naar het verschil van soort, van/12 tot ƒ 16
de pikol.
"Verder kweekt men op Sumatra twee soorten
van Edita of gember, Halia djaë of de
gewone (Zingiber Officinale) en een zeer heete
en scherpe soort, Halia pedas genaamd en
botanisch onbekend. Een derde soort, de Lampoejang
(Zingiber Zerumbet), wordt slechts voor
geneeskundig gebruik gezocht of geplant. Andere
inlandsche kruiderijen zijn: de wortels
van Koenjit mlrah, een e botanisch niet bepaalde
soort van kurkuma, de zaden van kardamom
of poeah (Amomum Cardamomum en andere
verwante soorten), komijnzaad of Dj Man
(Cuminum Cpidnum), korianderzaad of Kutoembar
(Coriandrum Sativum), en de scherpe wortels
van Merocngi of Kelor (Moringa Pterygosperma
en Moringa Polygona), een heester
waarvan ook de lange peulen gegeten worden.
Onder de dranken bij de bewoners van Sumatra
geliefd, behoort een aftreksel van koflij -
bladeren, dat op de wijze van thee wordt genuttigd
en werkelijk, naar men zegt, met
groene thee eenige overeenkomst heeft. Op
vele plaatsen wordt de koffijheester niet om
de vrucht, maar alleen om de bladereu door
de inlanders gekweekt. De bereiding geschiedt
door de bladeren (die der jonge takken worden
daartoe uitgekozen) boven het vuur te
roosten en daarna met de hand tot poeder te
wrijven, waarna men ze als thee laat trekken.
Waar het Nederlandsoh gezag voldoende gevestigd
is, wordt veelal ook koflij geteeld voor
de Europesche markt. In het Gouvernement
van Sumatra's Westkust is die koflij teelt eene
yerpligte kuituur, die in de laatste jaren zeer
in belangrijkheid is toegenomen. De inlandsche
planter ontvangt thans voor koflij 1« soort
/ 11,50, voor tweede soort (die eerst sedert
1862 wordt aangenomen) /5.— de pikol. De
afvoer geschiedt meestal bij aanneming. De
oogst bedroeg in 1863 125,605 pikols, doch
dit was door de langdurige droogte een ongunstig
jaar. In 1862 had de oogst 159,157
pikols bedragen. In Benkoelen, waar de koflij -
kuituur geheel in verval was geraakt, is sedert
1853 verpligte koffijkultuur ingevoerd, maar
tot dusverre met onbeduidende uitkomsten.
De levering bedroeg in 1863 nog slechts 146
pikols. Intusschen is de aanplant in de laatste
jaren zeer uitgebreid. Hij bedroeg in 1861
872,487, in 1862 1,016,904, in 1863 1,881,598
boomen. Men zal dus, wanneer die nieuwe
boomen vrucht beginnen te dragen, op grootere
opbrengst mogen rekenen, te meer daar in 1864
tot bevordering der koffijkultuur in Benkoelen
bepaald is, dat daar voortaan dezelfde inkoopsprijs
als in het Gouvernement van Sumatra's
Westkust aan de bevolking zal betaald worden.
In de Lampongs is in de laatste jaren de aanplant
verminderd, omdat de minder goed gekozen
gronden verlaten zijn, maar toch het aantal
vruchtdragende boomen vermeerderd. Men had
in 1862 3,106,352, in 1863 2,665,920 boomen,
maar daarentegen in 1862 slechts 806,129, in
1863 1,057,976 vruchtdragende. De uitvoer
bedroeg in 1861 1,775, in 1862 1,076, in 1863
5,390 pikols. De geheele oogst werd in het
laatste jaar op 6,000 pikols geschat. Pluk en
bereiding laten nog veel te wenschen over.
In Palembang is de koffijkultuur onbeduidend,
niettegenstaande de bodem in sommige deelen
der residentie daarvoor uitnemend geschikt
schijnt. In de nabijheid van Moeara Enim
zag TEYSMANN koflij tuinen die, vddr twintig
jaren geplant en sedert verlaten, door de afgevallen
en ontkiemende vruchten en door het
opkomen van wildhout in ondoordringbare
wildernis veranderd waren, maar nog even
weelderig stonden alsof ze onderhouden werden.
Pogingen tot aanmoediging ontbreken
niet geheel en hadden nog in 1863 ten gevolge
dat in de onderafdeelmg Elida 60,000 koflij -
boomen geplant werden.
De prijzen die thans voor de Sumatra-koflij
betaald worden, geven van de hoedanigheid een
gunstige getuigenis. In vier veilingen in 1863
te Padang gehouden werd voor 124,600 pikols
eerste soort een middenprijs van/41.37, voor
5,800 pikols tweede soort een middenprijs van
/ 32.57 per pikol verkregen. Honderd pikols
te Benkoelen verkocht bragten in dat jaar op
/ 31.17 6 de pikol. In de Lampongs bedroegen
de prijzen der koflij in de binnenlanden van ƒ 25
tot / 30, aan de stranden van / 28 tot /35,

Gelijk in het algemeen de bergvegetatie op
Sumatra lager afdaalt dan op Java, schijnen
er ook de koffij aanplantingen op lagere berghoogte
te moeten geschieden. Volgens de opmerkingen
van TEYSMANN eindigen in de Padangsche
bovenlanden de koffij tuinen op sommige
punten verre beneden de 2,500 voet, en
staan zij nog wel welig op eene hoogte van
4,000 voet, maar geven er minder vruchten
dan in lagere streken. Daarentegen leest men
in het regeringsverslag over 1863: //De meeste
, nieuwe aanplantingen vinden plaats in de
// nabijheid der kampongs, waar wel is waar
„ de gronden minder vruchtbaar zijn dan in
»de hoogere streken, maar daarentegen het
»onderhoud minder bezwarend voor de bevolz/king
en de controle gemakkelijker is." Dit
is evenwel met TEYSMANN'S opmerkingen niet
bepaaldelijk in strijd, maar leert ons slechts
dat men om bijzondere redenen zoowel beneden
als boven den gordel plant, waarin de
koffij het best gedijt.
Het suikerriet komt op Sumatra algemeen
als kultuurplant voor, maar de teelt is nergens
van veel belang en het produkt is alleen
voor de inlandsche markt geschikt. De inboorlingen
zuigen het riet uit als lekkernij en zijn
daarvan groote liefhebbers. De kuituur vroeger
door de Engelsohen mot tusschenkomst
van Chinezen in Benkoelen beproefd, is geheel
vervallen. Maar op de hellingen van den Merapi
en den Singalang worden tot op eene
hoogte van ruim 4,000 voet uitgebreide aanplautingen
aangetroffen, die jaren lang blijven
produceren. Er worden daar groote hoeveelheden
bruine suiker vervaardigd. Behalve de
plaatselijke consumtie werden in 1860 8,015,
in 1861 6,011 en in 1862 11,474 pikols uit
de Padangsche bovenlanden naar de benedenlanden
afgevoerd. De prijs was ƒ 9 à / 10
de pikol.
De tabak slaagt op Sumatra bij uitnemendheid
in de Ranau-distrikten. Men betaalt te
Palembang voor den tabak daar geteeld tot
ƒ 150 den pikol, terwijl voor anderen tabak
zelden meer dan ƒ 15 wordt gegeven. In het
Gouvernement van Sumatra's Westkust wordt
alleen in de Padangsche bovenlanden op eenigzins
uitgebreide schaal tabak geteeld; doch de
slechte bereiding maakt ze ongeschikt voor de
Europesehe markt. In 1863 hebben zich echter
twee Europeanen in de L Kota's nedergezet,
met het oogmerk om koollabak uit Manillaçn
Havannah-zaad te doen aanplanten en van
de bevolking ter bereiding voor de verzending
naar Europa op te koopen. Dien ten gevolge
su.
zijn reeds op verscheidene plaatsen kweekbeddingen
aangelegd. In Benkoelen wordt over
het algemeen slechts tabak voor eigen gebruik
geplant; doch de afdeeling Kroë leverde
in 1863 100 pikols voor den uitvoer,
die met / 80.— de pikol betaald werden.
De sirih of betel (Ghavica Belle) wordt ook
op Sumatra overal in de tuinen gekweekt,
daar het gebruik om de «WA-bladeren met bijvoeging
van pinang-noot, tabak tfn kalk te
kaauwen, ook hier onder de inboorlingen algemeen
is. Vaak wordt daarbij ook gambir
gevoegd, eene zamentrekkendc stof, die door
het uitkoken der bladeren van Vncaria Gambir
verkregen wordt. De gambir wordt ook als
looistof gebruikt en tot dat einde uitgevoerd.
De gambir-tedt is vooral te huis op Sumatra's
Oostkust, in Siak, Kampar en Indragiri. TEYS-
MANN vond ze op vele plaatsen in de Palembangsche
bovenlanden. Volgens het regeringsverslag
over 1863 heeft zij er plaats in de
afdeelingen Ampat Lawang, Rawas en Moesi
Oeloe, en is het produkt van goede hoedanigheid.
In 1861 werden 190,577, in 1862 omstreeks
130,000 en in 1863 201,074 pakken uit de
bovenlanden te Palembang aangebragt. In het
Gouvernement der Westkust is dit produkt
schier uitsluitend beperkt tot het distrikt Pajakomba
in de L Kota's, niettegenstaande de
bodem overal voor de gambir-straik geschikt
is en onderhoud en bereiding weinig zorg vereischen.
Ofschoon er de plant voornamelijk
gekweekt wordt voor eigen consumtie, werden
in 1860 4,397, in 1861 8,230 en in 1862 9,120
pikols naar de benedenlanden uitgevoerd. De
uitvoer te PadaDg bedroeg in 1860 583, in
1S61 347, in 1862 870 en in 1863 970 pikols.
Onder de planten die vetstoffen en oliën
leveren, komen op Sumatra, behalve de reeds
vermelde (kokos en leatjang), vooral nog de
volgende in aanmerking : de Kemiri-bvora (Aleurites
Moluccana), alom vooral in de bergstreken
aangeplant; uit de zaden wordt eene aangename
olie verkregen, die met kapok vermengd
en op dunne bamboesjes gesmeerd, hier en daar
ook bij wijze van kaarsjes wordt gebezigd. De
Kadam-kadam of Beloei/gking (Trichosanlhes Kadam),
veel voorkomende in het distrikt Priaman,
waar men uit de" groote zaden olie slaat.
De Djarak (Ricinus Communis), die overal, vooral
aan de kusten, in het wild vóórkomt, en wier
zaden de bekende wonder- 'of kastor-olie opleveren.
De Kapetjong, Bóeng'oer of Samaun
(Pangium Bdule), zoo geplant als in het wild
de zaden worden gegeten en leveren de minjak
Samaun, eene onzuivere, roodachtige olie,
37

S8 SU.
die alleen voor de lampen gebruikt wordt. De
Bidjin of Lenga (Sesamua Indicum, op Java Widjcn),
veel als tweede gewas in do binnenlanden
verbouwd, waar de olio der zaden veelal de
kokos-olie in do lampeu vervangt. De Kroien,
soorten van Diplerocarpus (B. Eurynchus en
andere), die eene olie of hars leveren die in
groote hoeveelheid uit in den stam gemaakte
holten geschept, gedeeltelijk ook uit de zaden
verkregen wordt. De Seluko (Elaeogone Sumatranu)
in de Lampongs, waar olie uit de vruchten
wordt geperst. De Zagam, een boom wiens
olie onder de uilvoeren te Padang, b. v. in
1S57 voor 23 pikols voorkomt, maar die botanisch
niet bepaald schijnt te zijn.
Tot de vezelstoffen overgaande ontmoeten
wij in het katoen (kapas) een der hoofdprodukten
van den Sumatraschen landbouw. Zoowel
de heesteraehtige katoenplant (kapas besar)
als do kruidachtige is in alle doelen van het
eiland bekend ; en beiden leveren er sedert lang
genoegzaam katoen van tamelijk voldoende hoedanigheid
voor het inlandsch verbruik. In het
Gouvernement der Westkust heeft do invoer
van Europesche katoenen goederen tegen zeer
geringe prijzen den verbouw voor inlandsch
verbruik een tijd lang zeer gedrukt, doch in
1863 merkte men op, dat de kuituur in Angkola
en Mandailing weder toenam, in verband
met toenemenden uitvoer naar de Oostkust
tegen hoogere prijzen. In de ommelanden van
Siboga werd katoen gekweekt voor den uitvoer
naar Tobah. Proeven op de Westkust met
Pernambuc-katoen en andere vreemde soorten
genomen, zijn door de ongestadige weersgesteldheid
van jaar tot jaar mislukt. De Lampongs
leveren katoen van vrij goede hoedanigheid,
dat, hoewol ongezuiverd ter markt komende,
goeden aftrek vindt. In 1860 werden
1,700, in 18C1 2,262, in 1862 slechts 9z8 en
in 1863 1,112 pikols uitgevoerd. De prijs varieerde
in laatstgenoemd jaar van / 10 tot
ƒ 15 de pikol. Maar vooral in Palembang,
waar de alluviale gronden voor de katoenkultuur
bijzonder geschikt zijn, is zij in de laatste
jaren meer en meer een volkskultuur geworden.
Hier bedroeg de produktie:
in 1857 10,066 pikols
, 185S 17,850 „
,/ 1859 . . . . . . 29,148 „
„ 1860 25,266 .,
„ 1861 19,900 «
, 1862 31,087 »
„ 1863 35,000 „
Het produkt wordt in massa en ongezuiverd
naar de hoofdstad afgevoerd, en daar doorgaans
door de Chinezen opgekocht. De prijzen waren
in 1863 buitengewoon hoog gestegen en bedroegen
toen ƒ 12 à ƒ 14 de pikol in de binnenlanden,
ƒ 18 à ƒ 19 ter hoofdplaats, tegen
ƒ 6 à ƒ 7 in de binnenlanden en / 9 à ƒ 10
ter hoofdplaats in 1862. De wisselvalligheid
van den katoenoogst wordt ook in Palembang
vaak gevoelig ondervonden. Zoo had
men in 1863, bij belangrijk vermeerderden
aanplant, op een oogst van 50,000 pikols gehoopt,
maar onophoudelijke regens gedurende
den tijd der rijping verminderden de werkelijke
inzameling tot 35,000 pikols. Maar ook
in Palembang bepaalt zich de katoenteelt tot
inlandsche soorten, en is de bevolking van
proeven met Amerikaansche soorten, ofschoon
ze niet geheel ontbroken hebben, veelal afkeerig
bevonden.
Van veol minder' belang is de kapok of boomkatoen,
het voortbrengsel van Eriodendron Aufracluosum.
Deze stof, schooner en fijner dan
zijde, is, wegens de kortheid der vezels, voor
de industrie onbruikbaar, en wordt slechts
voor vulsel van matrassen en kussens gebezigd.
Eene uitmuntende vezelstof is daarentegen
de poêlas, keloewi of rameh (Boehmeria
Nivea), eene netelplant, die vooral in Palembang
gekweekt en er veel tot zeilgaren verwerkt
wordt. Onder den naam van ramek-vl&a
of Chineesch gras heeft deze stof ook in de
Europesche industrie eene plaats erlangd. Het
jute-vlas (Corchorus Capsularis), dat uit Bengalen
op groote schaal wordt ingevoerd tot vervaardiging
van goeni-zakken, zag TEYSMANN in
de omstreken van Padang Sidempoean, 5 à
6 voeten hoog in het wild. De verbouwing
schijnt zeer gemakkelijk en het ware wclligt
wenschelijk, dat die op Sumatra werd beproefd.
x\ndcre vezelstoffen leveren op Sumatra de bast
van Qnelum Gnemon, een reeds vroeger genoemd
gewas, de stengels van den iraroe (Hibiscus
Tiliaceus), de bladeren en stam van Musa Textilis
(welke vezelstof thans het meest onder
den naam van koffo bekend is), en eindelijk
het haarpluis van de stammen en bladstelen
van eenige varensoorten, dat tot vulling van
kussens de kapok soms vervangt.
Onder de planten die aan de inlanders verwstoffen
leveren, komen op Sumatra vooral de
volgende in aanmerking. De indigo (Indigofera
Tinctoria en Indigofera Anil), Van deze
plant worden in de omstreken van Padan"
vrij uitgestrekte aanplantingen aangetroffen,
die niet alleen de talrijke door Chinezen gedreven
blaauwverwerijen ter hoofdplaats, maar

schier het geheele Gouvernement van blaauwe
verwstof, doch steeds in de gedaante van natte
indigo, voorzien. Drooge indigo voor uitvoer
wordt niet bereid. Evenwel gewaagt het regeringsverslag
over 1862 van een uitvoer van
1,229 pikols buiten het Gouvernement, waarschijnlijk
dus ook in natten staat en naar
nabijgelegen plaatsen. Ook in Palembang en in
de Lampongs wordt eenige indigo voor eigen
gebruik gekweekt, doch in geringe hoeveelheid.
Over het geheel schijnen de inlanders op
Sumatra boven de eigenlijke indigo-plant de
Taroem-akar (Marsdenia Tinctoria) te verkiezen,
omdat deze slingerplant grootere bladeren heeft
en daardoor meer kleurstof levert. In de Padangsche
bovenlanden, in de L Kota's bij voorbeeld,
wordt het loof dezer plant in kleine
bosjes op de pasars verkocht en veelvuldig
tot blaauw verwen gebezigd. De bereiding verschilt
niet van die der indigo. MARSDEN meende
dat deze plant een belangrijk artikel van koloniale
industrie kon worden ; maar tot dusverre
is daarvan geen werk gemaakt.
Andere kleurstoffen op Sumatra gebruikelijk
zijn: de kurkuma, eene gele verwstof, verkregen
uit den wortel van Curcuma Longa en Curcuma
Viridiflora, en waarvan te Padang eenige
uitvoer plaats heeft, in 1858 ten bedrage van
55 pikols; de inei of henna, zijnde het uitgeperste
sap van Lawsonia Inermis, eene roodgele
kleurstof, vooral gebruikt tot het verwen der
nagels; de kasoemba djawa of saffloer (Carthamus
Tinctorius), op kleine schaal verbouwd om
de saffraankleur, die de bloemen opleveren ; de
kasoemba kling of Orleans, ook galoega geheeten,
een roodachtig meel dat de zaden van
Bixa Orellana oingeeft; de bangkoedoe ai mang-
koedoe, een ronde verwstof getrokken uit de
wortels van Morinda Citrifolia. Eene gele
kleurstof wordt ook verkregen uit de wortels
van de ijampedak, en eene zwarte leveren de
vruchtschalen van de kelapang en de manggista.
Ook levert Sumatra eenige roode verwhoutcn
op, zoo als hot sapan-honi (Caesalpinia Sappan);
het kajoe-laka of boelangan (Dalbergia Zollin-
geriana); de oebar of sapi-oebar {Mappa Ta-na -
ria), tot het tanen der netten gebezigd. . De
ruige bladeren van Ficus Ampelas, Delima Sarmentosa
enz., dienen tot hot polijsten van ivoor
en hout.
Onder do wijdstrekkende benaming van harsen
en gommen kunnen vele der belangrijkste
voortbrengselen van Sumatra worden zamengevat:
kamfer, benzoë, drakenbloed, gom-elas-
tiek, getah-pertja, damar, agila-hout enz. De
kamfer van Sumatra, kapoer Baroes geheeten,
SU. 39
omdat Baros van ouds de stapelplaats was
van dit produkt, is het voortbrengsel van Dryobalanops
Camphora, een boom die tot een gedeelte
van Sumatra en Borneo beperkt is. Dit
produkt wordt schier uitsluitend naar China
en Japan uitgevoerd, terwijl daarentegen de
bij ons gebruikelijke kamfer afkomstig is van
Laurus Camphora, een voortbrengsel vooral van
Japan. Het gebied van den kamferboom op
Sumatra is schier beperkt tot de residentie
Tapanoeli en de onafhankelijke Batak-landen.
De exploitatie heeft plaats op de meest roekelooze
wijze en het is zeer te betreuren, dat
voor het behoud en den geregelden aanplant
van dezen kostbaren boom niet meer zorg
wordt gedragen. De uitvoer heeft plaats van
Singkel, Tapoes, Baros, Sorkam, Natal en Padang,
en bedroeg in I860 6, in 1861 9'/4 en
in 1862 ruim 6 pikols.
De benzoë of kemenjan is het produkt van
den Styrax Benzoin, die bijkans uitsluitend op
Sumatra en wel voornamelijk in de onafhankelijke
Batak-landen voorkomt. Men beweert
dat hij niet wordt gevonden in Atjih en zelden
ten Zuiden van de linie; doch TEYSMANN
zag hem in de Padangsche bovenlanden tot in
de omstreken van Solok, en DE STUHLES, verzekert
dat hij in de Palembangsche bovenlanden
alom in het wild groeit. Zoowel in de
Batak-landen als in Palembang wordt de boom
in sommige distrikten ook gekultiveerd. De
Heer VAN DER TUUK verhaalt ons, dat de Bataks,
die zelven geen wierook gebruiken, van
meening zijn dat deze gomsoort bestemd is
voor een volk zonder mond, dat zich door den
neus met den vetten geur voedt. Des te
merkwaardiger is het, dat de Batak den benzoëboom
zonder dwang aankweekt. De uitvoer
uit het Gouvernement ter Westkust bedroeg
in 1860 6,346, in 1861 6,433 en in 1862 6,395
pikols.
Het drakenbloed (djernang) is het produkt
van een soort van rotting-palm (Daemonorops
Draco '), die vooral menigvuldig is in de moe-
rassige wouden van Palembang en Djambi, en
bestaat in eene bloedroode, harsachtige stof,
die de rijpe vruchten van dien boom omgeeft,
en door schudden in een zak afgescheiden
wordt. Gezuiverd en in roode stukjes gekneed
wordt die stof, in palmbladen gewikkeld, in
den handel gebragt, en deels naar China, deels
') Men moet dezen boom vooral niet verwarren
met Dracaena Draco, den tot de Liliaccën behoo-
' renden drakenbloedboom van Teneriffe,

40 SU.
naar Europa uitgevoerd. Het drakenbloed wordt
doorgaans door de Orang Koeboe ingezameld,
en vaak door de Maleijers, door vermenging
met andere harssoorten, vervalscht. Men schat
de jaarlijksche opbrengst op een 1,000 pikols.
De gom-elastiek van Sumatra, een belangrijk
handelsartikel, wordt van verschillende gewassen
verkregen, omtrent welke ten deele nog
veel onzekerheid bestaat. De karet-hoorn. (Urosligma
Elaslicum), eene sohoone vijgensoort, die
hier en daar wordt aangeplant, en in de Padangsche
bovenlanden kadjai heet, levert echter
stellig een groot deel van het produkt. Een
ander deel wordt geleverd door Urceola Etasiica
en andere verwante slingerplanten, bij de
inlanders zamengevat onder den naam van
Djinlan. De echte getah-pertja is het produkt
van Isonandra Gutta. TEYSMANN heeft dezen
boom op Sumatra ontdekt, het eerst in de
Padangsche bovenlanden, doch reeds vóór die
ontdekking werd het melkwitte sap door de
inlanders afgetapt. Het veelvuldig voorkomen
van dien boom op Sumatra is van te meer
belang, daar hij op Singapore schier geheel is
uitgeroeid. Er zijn op Sumatra nog meer andere
boomen die getah opleveren ; maar in hoe
verre het produkt van deze de getah-pertja kan
vervangen of mede onder dien naam in den
handel komt, is nog niet voldoende onderzocht.
In de opgaven omtrent den uitvoer vind ik
gom-elastiek en getah-pertja soms zamengevat,
soms gescheiden, soms alleen de eerste genoemd,
waar het schijnt dat ook de tweede er onder
begrepen is. Uit het Gouvernement der Westkust
weiden van beide produkten te zamen in
1S60 8,316, in 1861 3,401 en in 1862 2,168
pikols uitgevoerd. In de Lampongs bedroeg
de uitvoer van gomelastiek in 1859 6,046 in
1860 11,689, in 1861 8,503, in 1862 7,377 en
in 1S63 6,020 pikols. In Palembang werden
in 1860 3,175, in 1861 1,112 en in 1862 024
pikols gom-elastiek uit de binnenlanden ter hoofdplaats
aaugebragt; in 1863 slechts 119 pikols
gom-elastiek, maar 680 pikols getah-pertja,
welk produkt in de voorafgaande jaren in het
geheel niet genoemd wordt, hetgeen doet vermoeden
dat in de opgave der vroegere jaren de
getah-pertja in de gom-elastiek is begrepen. De
prijs van een pikol gom-elastiek was hier in
1862 ƒ 65, iets hooger dan in het vorige jaar.
Onder den naam van damar worden door de
bewoners van den Indischen Archipel een aantal
zeer verschillende harssoorten en harsachtige
zelfstandigheden zamengevat, die door uitstroo- '
ming of insnijding deels van wilde, deels van
gekweekte boomsoorten verkregen worden. Onder
de harsboomen van Sumatra is de voornaamste
de damar-den (Dammara Alba), die de
witte damar (damar poetih) oplevert ; de hars
stroomt zonder insnijding in groote hoeveelheid
uit den stam, en vormt zieh, door den
wind verhard, tot vaste klompen (vanwaar de
naam van damar batoe of steenhars), die, daar
de boom veel langs de boorden der rivieren
voorkomt, vaak in groote hoeveelheden door
hun stroom worden afgevoerd. Andere damarsoorten
worden verkregen uit verschillende
Dipterocarpeën, groote en schoone boomen, die
in de Padangsche bovenlanden, de Lampongs,
Palembang enz., in groot getal in de wouden
gevonden worden. Ook Liquidambar Altingia,
op Java zoo bekend onder den naam van Rasamala,
maar niet minder op Sumatra voorkomende,
en Liquidambar Tricuspis, door TEYS-
MANN op den berg Talang ontdekt, leveren
fijne harssoorten op, die door haren geur de
benzoë nabijkomen. Uit den stam van den Sin*
doer (Sindora Sumatrana) wordt eene harsachtige
olie verkregen, die bij het breeuwen
der schepen wordt gebruikt, terwijl de vrucht,
sarapantoe geheeten, tot geneeskundig gebruik
naar Java wordt uitgevoerd. Aanzienlijke hoeveelheden
damar worden uitgevoerd uit de
Lampongs en Palembang. Lit de Lampongs
bedroeg die uitvoer in 1859 10,806, iu 1860
11,740, in 1861 10,475, in 1862 11,631 en in
1863 10,873 pikols. Te Palembang werden in
1863 aaugebragt 3,384 pikols witte en 5,409
pikols zwarte damar.
Het agila-hout of lignum-aloës (kajoe gaharoe
of kelembak) is het produkt van Aquilaria Agallocha
en Aquilaria Malaccensis. De harsachtige
stukken van het hout zijn om hun aangenamen
geur bij de verbranding in Indië zoo vermaard
on gezocht, dat de boom uit dien hoofde
ook wordt aangeplant.
De verschillende gommen en harsen worden
doorgaans begrepen onder den algemeenen naam
van boschprodukten, waartoe men ook gewoon
is de rotan of rotting te rekenen. Sumatra is
verbazend rijk aan soorten uit de geslachten
Calamus en Daemonorops (eigenlijk geslachten
van palmen, maar die door hunne lange, dunne,
zich van boom tot boom slingerende stammen
van andere palmen zeer in voorkomen verschillen),
waarvan talrijke rottingsoorten verkregen
worden, die^ zoowel tot bindrotting als tot
wandelstokken dienen; maar zij zijn grootcndecls
nog niet botanisch bepaald. Vooral op
de Oostkust en in de lagere streken der Palembangsche
binnenlanden groeijen de rotans

su.
met groote weelderigheid ; maar die der Batakhouten gerangschikt; Kajoe aroe of bastaardlanden
schijnen nog meer in den handel geden (Casuarina Equiselifolia) ; Madang pari (Mezocht
te zijn. De reeds vermelde drakenbloedzoneuron Grande) ; Kemoening (Murraya Sumarotting
behoort ook voor dit produkt tot de trana), een fraai lichtgeel meubelhout ; Rangas
meest geachte soorten. Te Padang bedroeg de of Rangi (Glula Bengas), waarvan het hout het
uitvoer van bindrotting in 1856 16,810, in mahoniehout nabijkomt, enz. Inzonderheid moet
1857 27,612, in 1858 17,655 en in 1859 nog de bamboe vermeld worden, waarvan ook
22,013 pikols. De uitvoer uit de Lampongs Sumatra een aantal soorten bevat, die hier op
bedroeg in:
gelijke wijze als in andere deelen van den Ar-
1859
1860
1861
1862
1863
. .
. .
. .
. .
. .
bindrotting.
bossen.
10,580
6,887
12,933
22,079
16,359
handrotting.
stuks.
1,050,200
1,031,724
406,010
33,300
onbekend
chipel tot den huisbouw en velerlei ander gebruik
worden aangewend. De bamboe-sooiten
groeijen overal in het wild in zoo milden overvloed,
dat het niet noodig is ze aan te planten
; dit geschiedt echter vaak rondom de kampongs
als een middel tot beveiliging en verdediging,
daar de harde stammen en digte,
doornige takken een ondoordringbaren muur
Te Palembang werden in 1863 aaugebragt vormen. Een goed bouwmateriaal levert ook
6,580 pikols bindrotting en 171,023 stuks de Niboeng-oûm. (Areca Nibung), wiens kool
rottingstokken.
wij reeds als eene gezochte groente leerden
Eindelijk behoort tot die boschprodukten kennen.
ook het timmerhout, dat op Sumatra in zulk De bewoners van den Indischen Archipel
eene menigte van voortreffelijke soorten voor- zijn over het geheel veel meer dan de volkskomt,
dat met de beschrijving een boekdeel massa in meer beschaafde landen met de hen
ware te vullen. De inlanders zijn iii de ken- omringende natuur vertrouwd, en kennen innis
dier boomen en van de eigenschappen van zonderheid naauwkeurig de eigenschappen en
iedere houtsoort zeer ervaren. IJzerhout is krachten der planten. Het aantal der genees-
een algemeene naam van de hardste en duurkrachtige planten die ook door de bewoners
zaamste soorten, en geenszins die eener enkele van Sumatra worden gezocht, is verbazend
soort. De Djati-boom komt op Sumatra, zoo groot, maar de meeste zijn botanisch niet be-
veel men weet, niet in het wild voor, maaipaald. Onder anderen behoort daartoe de Amde
Engelschen hebben dien op sommige plaatpadoe broeang (Brucea Sumatrana), waarvan de
sen geplant, en in 1858 is eene dergelijke proef bittere vruchtjes thans ook in de Europesche
in Benkoelen genomen, die aanvankelijk schijnt geneeskunde worden aangewend. Ook met de
te slagen. Voor het overige behooren tot de vergiften zijn de inlanders goed bekend, vooral
beste houtsoorten van Sumatra, dat van Ang- de ipoeh, het produkt van den vermaarden
sana (Pterocarpus Indicus), bij de Europeanen Oepas-boom {Antiaris Toxicaria). De hennep
bekend onder den naam van zonnehout (ver- (ganja) wordt door hen aangekweekt, niet om
bastering van het Javaansche Sônô), en in de de vezels, maar ter bereiding van een bedwel-
Molukken onder dien van lingoa-hout; Ammende stof, bang geheeten, die zij met tabak
baloe (Dyso.rylou Acutangulum en verwante soor- rooken. Vooral ook zijn vele planten bij hen
ten); Temboesoe (Fagraea Peregrina), tot de ijzet- geliefd om de schoonheid of om den geur der
houteu gerekend; Belian (niet met zekerheid bloemen. Op Sumatra behooren daartoe: de
bepaald, maar waarschijnlijk eene Intsia en mis- Kenanga (Cananga Odorata), een groote boom
schien Intsia Palembanicd), mede een ijzerhout, met groenachtige, zeer geurige bloemen; de
waarvan de balk te Palembang met / 7 tot Tjampaka (Michelia Tjampaka), met wier sterk
ƒ 9 betaald wordt; Merbau (Intsia Amboi- riekende gele bloemen de vrouwen het haar
nensis), zeer belangrijk voor huis- en scheeps- versieren; de Boenga-tandjong (Mimusops Elenbouw
en op Sumatra het djati-kout vervangi), van wier geelachtig witte bloemen krangende
; Bintangoer (Calophyllum Iuophyllum), die sen gevlochten worden; Paljah paring (Garde-
op de kustplaatsen eenvoudig pohon, d. i. boom nia Florida), met groote witte dubbele bloe
bij uitnemendheid genoemd wordt, zeer ge- men, die den liefelijksten geur verspreiden;
schikt voor scheepsmasten ; Ijoewar (Cassia de Boenga-raja (Hibiscus Rosa-sinensis), ook
Florida), weder een ijzerhout, waarvan oude schoenbloem genoemd, omdat er de schoenen
stammen het ebbenhout nabijkomen; Kapini mede zwart gemaakt geworden; de Kambodja
(Artocarpus Elongatus), ook al ouder de ijzer- (Plimieria Acutifolia), die om de groote, witte,
41

su.
sterk riekende bloemen, gedurende wier bloeikokosnoten
wordt afgerigt, is aan Java vreemd.
tijd de lange takken bladerloos zijn, veel op
De trage, den ganschen dag slapende en des
de graven geplant wordt; de Melati (Nyctan-
nachts insecten jagende Stenops Tardigradus
thes Sambac), eene soort van jasmijn, voor
en eene soort van vliegende kat (Galeopithecus
kransen en versieringen gezocht; de Boctiga-
Variegatus) vertegenwoordigen op beide eilanden
troeking (Pergularia Odoralissima), eene der
de halfapen of lemurinen, maar zoo het voor-
meest om haren geur vermaarde bloemen; de
komen van het spookdier (Tarsius Spectrum) op
Angsoeka of Boenga djaroem-djaroem (Pavetta
Sumatra, dat nog eenigzins onzeker schijnt,
Coccinea), door hare prachtig roode bloemen
zich bevestigt '), heeft ook hier dit eiland eene
bekend; de Boenga-mërah (Caesalpinia Pulcher-
soort die op Java ontbreekt.
rima), met sehoone bloemen van een geelachtig
Van de handvleugeligen of vledermuizen kent
scharlaken; de Nagasari (Mesua Ferrea); de
men 37 soorten op Java tegen slechts 24 op
Soendal malam (Polyanthes Tuberosa), een bol-
Sumatra, waarvan 18 met Javasche overeengewas,
dat des nachts een aangenamen reuk
komen. Onder de laatste noemen wij den be-
verspreidt; de Katjoebong (Datura Alba), met
kenden kalong of vliegenden hond (Pleropus
prachtige groote witte bloemen; de Bajam of
Edulis), de grootste, talrijkste en wegens het
hanenkam (Celosia Cristata), sommige soor-
goede voedsel, dat haar vleeseh oplevert, ook
ten van Pandanen (Pandan) en van Orchideen
tevens nuttigste soort. Het verschil bepaalt
(Angrek), en de Doelanali, eene soort van zich niet tot soorten; drie geslachten die op
Dendrobium, wier bladeren in Pisang-h\&àm Java voorkomen (Megaderma, Nycteris en Em-
gewikkeld en in rijst gestoomd worden, waarballonnra) zijn op Sumatra niet waargenomen.
door zich een sterke, maar niet aangename Intusschen mag men aannemen, dat op Su-
geur ontwikkelt, die echter bij de inlanders matra nog soorten zullen voorkomen, die tot
zoo geliefd is, dat zij de dus bereide bladeren dusverre aan de opmerkzaamheid onzer natuur-
vaak in de haren dragen.
onderzoekers zijn ontsnapt.
Bestaat er in de Flora van Sumatra een belangrijk
verschil met die van Java, niet minder
in het oog loopend is dat verschil met
betrekking tot de Fauna. De orang /wetan (Simla
Salyrus), die in de lage, moerassige wildernissen
van Sumatra's Oostkust leeft, ontbreekt
op Java geheel. Van de langarmige
gibbons, die in het gebergte op de toppen der
boomen leven en bekend zijn door hun eentoonig
geschrei, heeft Sumatra twee soorten
(Hylobates Syndaclylus, Mal. Siamang, en Hylobatcs
Variegatus), die geen van beiden op Java
voorkomen, waar dit geslacht door eene andere
soort (Hylobates Leuciscus) wordt vertegenwoordigd.
De slank-apen (Semnopitheeus) zijn op
beide eilanden menigvuldig, maar door andere
soorten vertegenwoordigd: aan de meest gewone
soort van Java, den in troepen levenden
loeloeng (S. Maurus), beantwoordt op Sumatra
eene gekuifde verscheidenheid (S. Cristutns)en
de schuwe, eenzaam levende soerili (S. Mitratus)
van cerstgemeld eiland wordt op het
laatste vervangen door twee naauwverwante
soorten, zamengevat onder den naam van simpel
(S. Melalophus en S. Flavimanus). Onder de
meerkatten komt de zeer verspreide Cercopithecus
Cynomolgus op beide eilanden voor, maar
de zachtzinnige beroek of Lampongsche aap
(Inuus Nemestrinus, gemeenlijk Laponder-aap
gcheeten), die op Sumatra tot het plukken dei-
Niet minder in het oog loopend is het verschil
bij de verscheurende dieren, vooral bij
de grootere soorten. Van de insektenetende
zijn de sierlijke en dartele ioepei's (Tupaja,
Cladobates of Hylogale) in twee soorten aan
beide eilanden gemeen, terwijl Sumatra nog
eene derde telt (Hylogale Tana). Ook hebben
beiden den zeldzamen Hylomys Suillus en dezelfde
soort van spitsmuis (Sorex Myosurus);
maar Sumatra alleen de Gymnura Raßesii, dié
in uiterlijk voorkomen naar de buideldieren van
Amerika zweemt. Onder de kleinere vleesohetenden
zijn aan beide eilanden gemeen Mydaus
Meliceps of sigoeng (stinkdas), dien de natuur
een verdedigingsmiddel schonk in den walo-el^ken
reuk, dien hij van zich geeft als gevar°en
hem dreigen; Intra Leptonyx, eene soort van
otter, die zoowel in stille als wild bruisende
stroomen gevonden wordt; de moedige en boosaardige
Herpestes Javanicus, ook wel de Javaansche
ichneumon genoemd ; Linsang Gracilis, een
diertje dat de inlanders ouder de tijgers rangschikken
en ma/jan tjongkok noeineif; Mustcla
Hardwickii, eene soort van wezel, die op Java
slechts op hoogc bergen, op Sumatra daarentegen
ook in de moerassige bosseheu nabij het
strand is aangetroffen; Paradoxurus Musanga,
de bekende moesang, die gaarne in de koffijtuinen
rondsluipt en op de koffij bessen aast
') Zeker is zijn voorkomen op het naburige Banka.

waarom hij soms koffij-rat genoemd wordt; en
Arctictis Penicillata of de bintoeroeng, die zich
liefst in weinig toegankelijke bosschen met
wilde woudvruchten voedt. Maar nevens deze
soorten hoeft Java alleen Mydaus Orientalis en
Paradoxurus Trioirgaius ; Sumatra alleen Lutra
Simung, Mustela Nudipes en Paradoxurus Leucomyslax.
Of de wilde hond van Sumatra (Canis
Sumalranus) van den adjak van Java (Canis
Rutilans) al of niet verschilt, is nog niet
uitgemaakt. De buitengewone schuwheid dezer
dieren is oorzaak dat zij zich aan de nasporingen
onttrekken. De civetkat van Sumatra (Viverra
Zibetha) wordt op Java door de Viverra
Rasse vervangen. Onder de kattensoorten zijn
de gestreepte tijger (Felis Tigris) en de panther
(Felis Pardus), alsmede de kleine Felis Minuta,
aan beide eilanden gemeen, maar Felis Macrocelis
en Felis Planiceps worden slechts op
Sumatra gevonden. Eindelijk is het geslacht
der beeren op Java in het geheel niet vertegenwoordigd,
terwijl op Sumatra de Maleische
beer of broeang (Ursus Malay anus) in het geheel
niet zeldzaam is.
Wat de knaagdieren betreft is Sumatra bijzouder
rijk aan eekhorentjes (Sciurus, in het
Maleisch onder den naam van loepei begrepen).
Het heeft daarvan acht soorten, waaronder
drie die op Java niet voorkomen, terwijl
daarentegen Sumatra twee Javasche soorten
mist. Van de vliegende eekhorens heeft men
op Sumatra alleen Pleromys Nitidus waargenomen,
op Java, behalve deze, nog drie andere
soorten. De soorten van ratten zijn op beide
eilanden dezelfde. Daartoe behoort Mus Decumanus,
de gewone of bruine rat, die, uit Azië
afkomstig, thans ook in Europa de zwarte rat
schier geheel verdrongen heeft. De roode bosehrat
van Java (Pithechir Melanurus) is op Sumatra
niet waargenomen. Van de stekelvarkens
bezitten beide eilanden den Landak (Hystrix
Fasciculata), maar Hystrix Macroura behoort
alleen aan Sumatra. Eindelijk mist laatstgenoemd
eiland het geslacht haas, dat op Java
door Lepus Nigricollis vertegenwoordigd is.
Uit de orde der tandeloozen bezit de geheelc
Archipel slechts eene enkele soort, het Javaansche
sohubdier (Manis Javanica), dat ook op
Sumatra niet ontbreekt.
Maar nergens loopt het verschil tusschen de
beide eilanden meer in het oog dan in do orde
der dikhuidigen. Het geslacht olifant, in het
algemeen meer aan het vaste land van Azië
eigen, leeft op Sumatra in eene slechts hier
voorkomende soort (Elephas Sumatrams), terwijl
het op Java in het geheel niet gevonden wordt.
SU. 43
De rhinoceros die Java bewoont (Rhinoceros
Sondaïcus), verschilt van dien van Sumatra
(Rhinoceros Sumalranus), daar de eerstgenoemde
slechts één hoorn bezit en laatstgenoemde een
tweeden kleineren, dien hij boven den gewonen
draagt, met de Afrikaansche soorten gemeen
heeft. Ook de tapir van Sumatra wordt
op Java gemist. Van de wilde zwijnen wordt
Sus Villalus op beide eilanden, Sus Verrucosus
alleen op Java gevonden. Het voorkomen
van den hippopotamus op Sumatra,
door MARSDEN verdedigd, wordt thans algemeen
voor eene fabel gehouden.
Onder de herkaauwers eindelijk is het geslacht
Bos op Java vertegenwoordigd door den
banteng of wilden stier (Bos Sondaïcus), terwijl
het op Sumatra geen vertegenwoordiger heeft ;
daarentegen mist Java het geslacht Antilope,
terwijl Sumatra de schuwe Antilope Sumatrensis
bezit. Van de herten is de kidang of mintjuk
(Cervus Mun/jac) op beide eilanden aanwezig,
maar het waterhert (Cervus Equinus,
Mcndjangan Ajer der Maleijers), dat in de
moerassen in afzondering leeft, wordt alleen
op Sun.atra gevonden, terwijl daarentegen de
Roesa (Cervus Russa), die op Java zoo bijzonder
menigvuldig is, op Sumatra niet schijnt te
zijn waargenomen. Eindelijk is het sierlijk en
snelvoetig geslacht der muskusdieren (Moschi)
op Java door eene eigene soort (Moschus Javanicus),
op Sumatra door den meer verbreiden
Napoeh (Moschus Napu) vertegenwoordigd.
Aan het groote verschil dat wij in de zoogdieren
tusschen Java en Sumatra hebben opgemerkt,
beantwoordt een niet minder in het
oog loopend verschil van vogelen. Daar de
straat, die beide eilanden scheidt, slechts 15
palen breed en nog met eilandjes bezaaid is,
kan er ten opzigte dier vogels, die zieh, gelijk
vele roof- en watervogels, aan verre togten
wagen, natuurlijk geene scherpe scheiding zijn
maar des te scherper is zij in de geslachten
der neushoornvogels (buceros\ der pitta's der
baardvogels (bucco), der koeroekoes (trogou),
der eurylaiinen enz., vooral ook in de orde
der duif- en hoenderachtige vogels en al het
kleine gevogelte, dat in de lommer der digte
bosschen huist. Hier zijn de soorten van beide
eilanden met weinige uitzonderingen verschillend;
waar de soorten dezelfde zijn, hebben
de exemplaren ven Sumatra doorgaans grooter
gestalte en schitterender vederdos.
Eenige weinige voorbeelden van geslachten,
die meer bepaald met het oog op de verbreiding
over de eilanden van den Archipel onderzocht
zijn, zullen den aard van het verschil

H
nader ophelderen. Van den neushoornvogel (Anggang)
heeft Sumatra negen soorten, Java
slechts drie, waarvan twee ook onder de Sumatrasche
voorkomen. De fraai gekleurde pitta's,
naauw verwant met de lijsters, maar door
hun bouw bestemd om op den grond, niet op
de boomen te leven, zijn op Sumatra vertegenwoordigd
door vier soorten, waaronder P. Venusta
en P. Boschii door schoonheid uitmunten,
allen verschillend van Pitta Cyanura, de
eenige soort van Java. Bij de honig vogels
(Nectariniae), de colibri's der oude wereld, is
het verschil minder groot. Van de echte neetariniën
zijn zes soorten aan beide eilanden
gemeen, terwijl Sumatra drie eigen soorten
telt, Java slechts ééne. Van de verwante
arachnotheren heeft Sumatra vijf soorten, waarvan
drie of vier ook op Java voorkomen. De
argus-fazant (Argus Giganlcus), een der schoonste
vogels van Sumatra, wordt op Java geheel
gemist. De staart van dezen vogel is meer dan
drie voet lang en de slagpennen der vleugels
zijn over hare geheele lengte getooid met eene
rij van vlekken in den vorm van oogen, waarvan
de tint aan het oude brons doet denken.
Deze vogels leven in boschrijke streken en de
mannetjes komen bijeen om te spelen en met
hunne vederen te pronken, even als dit elders
de paradijsvogels doen. Het vleeseh van den
argus is zeer smakelijk, maar zijn gekrijsch,
waaraan hij den inlandschen naam kocwau ontleend,
even onaangenaam als dat van den
paauw. Hij wordt gemakkelijk levend gevangen
door strikken te stellen op plaatsen waar
hij komt spelen of pronken, of waar de mannetjes
de wijfjes vervolgen, maar komt daarentegen
niet ligt onder schot. De paauw van
Sumatra schijnt dezelfde te zijn als die van
Java (Pavo Mulicus of Spkiferus), maar in het
met de paauwen verwante geslacht der spoorvogels
schijnt de fraai gevederde Polyplectron
Chalcurum alleen aan Sumatra eigen te zijn.
Het verschil tusschen de beide eilanden verloochent
zich evenmin in de reptilien. De krokodil
van Sumatra verschilt, wel is waar, niet
van dien van Java, maar bij de schildpadden
zien wij de gewone verhouding weder te voorschijn
treden, ten minste wanneer wij afzien
van de zeeschildpaddcn, daar deze een element
bewonen, dat aan hunne verspreiding geene
bepaalde grenzen stelt. Van de zoetwater- en
land-schildpadden kent men vier soorten van
Sumatra en vijf van Java; onder deze zijn er
slechts twee aan beide eilanden gemeen. Ook
tusschen de slangen van beide eilanden bestaat
groot verschil. Nemen wij tot voorbeeld de '
SU.
vergiftige slangen van het geslacht Trigonocephalus.
Sumatra heeft daarvan drie soorten
Viridis, JVagleri en Formosus, die allen groen
yan kleur zijn en den staart kunnen ineenrol-
Jen, om zich aan de boomtakken te klemmen-
Java heeft slechts twee soorten, waarvan Pil
mceus wel een rolstaart heeft, maar bruin van
kleur is, en Rhodosloma zeer van alle andere
soorten van den Archipel afwijkt en ook geen
rolstaart bezit.
Het zou ons te ver leiden en een te omslagtig
onderzoek vorderen, indien wij wilden
voortgaan het verschil ook in de andere afdeehngen
van het dierenrijk aan te toonen
Het ontwijfelbaar gezag van den Heer TEM-
MINCK kan ons ten waarborg strekken, dat
ook onder de vissehen en ongewervelde dieren
een groot aantal op Sumatra voorkomen die
men op Java niet vindt >). Wij willen'nog
een merkwaardig voorbeeld noemen, daar het
voor een bekend natuuronderzoeker, den Heer
WALLACE, een punt van bijzondere nasporingen
heeft uitgemaakt. Die schrijver had 2]
soorten van ridder-kapellen (Papilioniden) op
Sumatra leeren kennen, en 27 soorten op Java.
Onder deze waren slechts 11 soorten aan beide
eilanden gemeen. Onder de Sumatrasohe soorten,
aan WALLACE bekend, is waarschijnlijk
niet begrepen de prachtige, eerst voor weinige
jaren door LUDEKING ontdekte Papilio Trogon,
die, daar hij op Java onbekend is, het aantal
der soorten waardoor beide eilanden verschillen
nog met één vermeerdert 2 ).
Vergelijken wij de Fauna van Sumatra met
die van Borneo, dan vinden wij ook wel eenig
verschil, maar in het algemeen eene veel grootere
overeenkomst dan tusschen de Fauna van
Sumatra en Java. Borneo heeft met Sumatra
den orang hoetan gemeen; of de soort geheel
dezelfde is mag nog betwijfeld worden. De
Semnopithecus Cristatus, de Inuus Nemestrims,
de Tarsius Spectrum, de Galeopithecus Variegalus,
allen apen en half-apen die Sumatra van
Java onderscheiden, komen op Borneo voor.
De bintungun of neusaap van Borneo (Semnopithecus
Nasicus) is volgens oude getuigenissen
ook op Sumatra te huis, ofschoon onze latere
natuuronderzoekers hem daar niet hebben gevonden.
De Fauna van Borneo is voor een
*) Coup d'oeil, Vol. IT, pag. 93.
s ) Deze overschoone vlinder, die zijn naam aan
de overeenkomst zijner kleuren met den vogel
Trogon Resplendens dankt, is beschreven en afgebeeld
in het derde Deel van het Tijdschrift voor
entomologie (1860).

su.
groot deel nog te weinig bekend, dan dat zij biedt het vooral nog in Cervus Russa en Bos
ons vergunnen zou die toenadering door vele Sondaïcus. Maar welligt teekent niets beter
zekere voorbeelden te staven. Zoo is b. v. de verhouding van Borneo tot Java en Su-
door onze natuuronderzoekers geen olifant of matra beiden dan zijne Papilioniden. Het telt
rhinoceros op Borneo gezien. Olifantstanden daarvan 29 soorten, waarvan het er 20 met
van Borneo's Oostkust te Singapore ') aauge- Sumatra en even zoo veel met Java gemeen
bragt, hebben evenwel het zekere bewijs ge- heeft, wat, in vereeniging met hetgeen de
leverd, dat dit dier aan Borneo niet geheel zoogdieren en vogelen ons leeren, duidelijk
vreemd is of althans geweest is, maar de mo- toont, dat Sumatra en Java beiden eene veel
gelijkheid blijft bestaan dat het er door de naauwere betrekking tot Borneo hebben dan
Chinezen van het vaste land van Azië is in- tot elkander.
gevoerd. Ook de berigteu omtrent het voor- Vergelijkt men echter Sumatra, Java en Borkomen
van rhiuocerossen zijn niet geheel te neo, wat hunne Fauna betreft, met de eilanden
vertrouwen, en laten het in ieder geval on- ten Oosten eeuer lijn, die door straat Makaszeker
of de soort met die van Sumatra of sar en straat Lombok getrokken wordt, dan
met die van Java overeenkomt. Onder de die- vertoonen zich de drie eerstgenoemde eilanden
ren die Sumatra van Java onderscheiden, heeft te zauien als doelen van één groot zoölogisch
het echter nog met zekerheid de volgende met gewest, dat met het vaste land van Azië zamen-
Borneo gemeen: Pteropus Funereus, Hylogale hangt, en de overige met hunne schier geheel
Tana, Lutra Simung, Felis Macrocelis en Pla- Australische Fauna, hun buideldieren en papeniceps,
Muslela Nudipes, Viverra Zibetha, Pagaaijcii, hun paradijsvogels en megapodii, en
radoxurus Leucomystax, Ursus Malayanus, Selu- hun gebrek aan apen en katten, herkaauwers
rus Modeslus en Exilis, Tapirus Indicus, Mo- en dikhuidigen, als deelen van een geheel verschus
Napu en Cervus Equinus. Ook de Argusschillend zoölogisch gewest, dat even naauw
fazant is aan Borneo met Sumatra gemeen en met Australië verbonden is. Wel hebben ook
van de neushoornvogels heeft men er zes soor- Celebes en Batjan apen, maar het zijn uitsluiten
waargenomen, allen, behoudens eene kleine tend bavianen, die in het Westen van den
verscheidenheid in ééne, met soorten van Su- Archipel niet voorkomen; wel hebben Sumatra,
matra overeenkomende, terwijl van de 21 soor- Java en Borneo ook papegaaijen, maar het zijn
ten van Papilioniden, die door WALLACE op uitsluitend de soorten met geringden nek, het
Sumatra zijn waargenomen, 20 ook voorkomen ondergeslacht Palaeoniis, dat aan de overzijde
op Borneo.
van Straat Makassar nergens meer vertegen-
Het ontbreekt evenwel ook niet aan punten woordigd is. Neemt men hierbij in aanmer-
van verschil tusschen Borneo en Sumatra, en king, dat de zeeën die Sumatra, Java en Borneo
van overeenstemming tusschen Borneo en Java van het vaste land en van elkander scheiden,
juist daar waar laatstgenoemd eiland van Su- zeer ondiep zijn, maar daarentegen de grenslijn
matra verschilt. Zoo mist Borneo b. v. geheel van dit met het Indische vastland zamenhan-
den tijger, den panther en de antilope, heeft gend gewest door zeer diepe wateren gevormd
het in Hylobates Concolor een gibbon die zoo- wordt, dan kan het wel naauwelijks twijfelwel
van de soorten van Java als van Sumatra achtig zijn, of de Indische Archipel is gesplitst
verschilt, heeft het een eigen ioepei in Hylo- in twee groote deelen, waarvan het eene in
gale Murina, en nevens Viverra Zibetha een geologischen oorsprong even zeker met Australië
eigen eivetkat in Viverra Boiei, drie eigen als het andere niet Azië verbonden is. Het zal
soorten van eekhoorns, een eigen wildzwijn in de taak der botaniei zijn te onderzoeken, of
Sus Barbatus, en in Potamophilus Barbatus zelfs ook in de geographische verbreiding der planten
een eigen geslacht van zoogdieren, dat nergens steun voor dit gevoelen te vinden is. De en-
elders wordt weergevonden. Ook heeft het drie kele bijzonderheden die wij hier zouden kunnen
eigen soorten van Pitta's, zoowel van die van aanvoeren, staan nog te veel op zich zelf, dan
Java als van Sumatra verschillende, en drie dat wij er groote waarde aan kunnen toeken-
eigen soorten van zoetwater- en landschildpadnen. Maar vormen werkelijk, gelijk reeds boven
pen, nevens eene die het met Java en Sumatra werd aangeduid, Java, Sumatra en Borneo de
beiden en eene die het alleen met Java gemeen deelen van een zameuhangend hoog-gebergte,
heeft. Merkwaardige voorbeelden van overeen- waarvan, ten gevolge eeuer daling van den
stemming met Java, bij afwijking van Sumatra, bodem, welligt in verband staande met het
ontstaan der vulkanen van Sumatra en Java,
f
) Zie Singapore-Freepress van 5 Sept, 1851.
de lagere deelen door de zee bedekt zijn, dan
15

46
zal men al verder door de onderlinge verhouding
van de Fauna der drie eilanden tot de
conclusie gevoerd worden, dat de zamenhang
van Java met Sumatra het eerst werd verbroken
en die van Sumatra met Borneo het
langst bleef bewaard l ).
Het dierenrijk draagt tot de voeding, den
handel, de nijverheid, in één woord tot de
welvaart der bevolking van Sumatra bij door
de veeteelt, de jagt, de visscherij en de inzameling
eeniger dierlijke produkten, die in de
bosschen gevonden worden.
Van de tamme runderen, die ;op de Oost-
Indische eilanden niet inheemsch, maar van
elders aangebragt zijn, is de buffel of karbau
de gemeenste en meest verbreide soort. Waarschijnlijk
werd hij er door de Hindoes te gelijk
met de rijstkultuur ingevoerd. In den "loop
der eeuwen is hij van het oorspronkelijke Indische
ras eenigzins afgeweken, zoodat hij
thans eene eigene verscheidenheid (Bos Bubalus,
var. Sondaica) vormt. Hij wordt op Sumatra
even als op Java gemeenlijk gebezigd als treken
ploegdier, maar zoo het schijnt merkelijk
meer tot voedsel aangewend. Witte buffels
wordeii echter zelden gegeten, daar men hun
vleesch voor ongezond' houdt. In de bossohen
van Sumatra leven soms kudden wilde buffels
(Karbau djalang), die men echter niet als tot
de oorspronkelijke Fauna des eilands behoorend,
maar slechts als verwilderd beschouwen moet.
De oorzaak dier verwildering wordt aangeduid
door hetgeen het regeringsverslag over 1861
omtrent Palembang aanmerkt: „het vee loopt
»in het wild rond, waardoor het veeltijds eene
, prooi wordt van tijgers en op sommige
»plaatsen tot den wilden staat overgaat." De
wilde buffel is even vlug als zich de tamme
door traagheid onderscheidt 2 ).
') Vgl. over dit onderwerp WALLACE, Over de
zoölogische géographie van den Indischen Archipel
Gids, 18G4, Dl. II, blz. 164 vv., en Over de physische
géographie van den Indischen Archipel, Tijdschrift
voor Sedert. Indië, 1865, Dl. II, blz. 1 vv.
*) In het werkje van den Heer PEUYS VAN DER
HOEVEN, Een woord over Sumatra, I, blz. 63, vinden
wij over de buffels in Benkoelen de volgende
merkwaardige plaats, die op die wilde buffels een
geheel ander licht werpt en ons in een nieuw voorbeeld
toont, hoe doelmatig soms de handelingen
van den inlander zijn, waar zij bij oppervlakkige
beschouwing ons geheel verkeerd voorkomen, en
hoe vaak wij hem zorgeloosheid verwijten, waar
hij dit verwijt geenszins verdient: „Ge weet dat
„de eigonaars van de groote kudden buffels of
„karbouwen — die ze gemaks- en veiligheidshalve
SU.
De Sapi, die als liet rund in engeren zin
beschouwd wordt, behoort tot liet gewone Indische
of Zebu-ras; op Java echter is dit ras
met zelden met den banteng gekruist, terwijl
er ook soms Europesehe koeijen zijn ingevoerd,
zoodat er de runderen voor een groot gedeelte
uit bastaarden van verschillende vermengingen
bestaan. Op Sumatra zijn in Padang 'en de
ladangsche bovenlanden de runderen doorgaans
kleiner, fijner en sierlijker gebouwd dan
op Java, en bijna zonder uitzondering vaal
geelrood van kleur, behalve de billen en de
beuedenhclftderpooten, welke doelen doorgaans
vvat hchter en witachtig zijn. Even als op
Java is er bij den stier de bult boven de schoft,
die het Zebu-ras kenmerkt, weinig of niet té
bespeuren. In Benkoelen en de Lampongs
vindt men meer het zuivere Zebu-ras van Bengalen
welks stieren zich door een hoogen bult
doen kennen. In het Gouvernement der Westkust
wordt het rundvee meer dan de buffel
voor kar en ploeg gespannen; in Benkoelen
en de Lampongs wordt, gelijk op Java, bij
voorkeur de buffel tot den arbeid gebruikt
.Trouwens het getal runderen is daar, even als
m Palembang, zeer onbeduidend.
Het paard is mede sedert onheugelijke tijden
op Sumatra ingevoerd. Volgens CBAWUED
onderscheidt men er de rassen van Atjih en
„in een staat van verwildering laten losloopen,
„ waardoor ze by geen mogelijkheid gestolen kunden
worden en zich beter dan in de kralen teficn
„ de tijgers kunnen verdedigen — ieder een afzon-
„oerlij k teeken aan de ooren van hun vee hebben
„gemaakt, welke teekens behoorlijk in het register
„zijn aangegeven. Iedere vier jaar nu vercenigen
„zich de eigenaars en drijven de buffels in een
„daartoe gemaakte kraal, die, fuiksgewijze vervaardigd,
uitloopt in een sterk omheind moeras
„met een naauwe opening. Zijn de buffels allen
„binnen, dan wordt de valdeur digtgelaten en
„ieder merkt nu de jonge buffels, die den hem
„toebehoorenden troep volgen. Die welke zij er
„uit willen houden om te verkoopen, te slagten
„of te dresseren, worden met rotan-touwen om de
„horens gegooid, aan de omheining vastgemaakt
„en de anderen weÊr losgelaten. Zijn er volwassen
buffels die zoo verwilderd zijn, dat zij niet
„in een kraal kunnen gedreven worden en die dus
„ongemerkt zijn en waarvan alzoo de eigenaar
„ onbekend is, dan heeft het hoofd, in wiens dis-
„ tnkt zulk een buffel zich vertoont, het regt dien
„te schieten. De eerste hcetcn karbouw betingas,
„ de tweede karbouw djeroendjoengan. Dit schieten
„moet echter niet heimelijk geschieden, en de
„ooren en de horens waaraan men kan'zien dat
„ het dier volwassen was, in de kampong vertoond
„ worden," °

BU. 47
Batoe-bara; beiden zijn klein (kleiner nog dan doch het is waarschijnlijker dat zij door de Hin-
het Javasche paard), maar vlug en beter gedoes is ingevoerd. De schapen zijn stellig van
schikt voor trek- dan voor rijdier. Pogingen vreemden, waarschijnlijk Europeschen oorsprong.
in de laatste jaren door het Gouvernement Hun getal is zeer gering en zal tot dat der
aangewend om door Makassaarsche dekhengsten geiten staan ongeveer als 1 tot 6 of 8.
het paardenras in de Padaugsche bovenlanden De jongste regeringsverslagen bevatten om-
te verbeteren, hebben weinig resultaat gehad. trent den veestapel op Sumatra de volgende
In het geheel wordt over de zorgeloosheid van opgaven, die ons eenigermate een denkbeeld
den inlander met betrekking tot zijn vee ge- daarvan geven kunnen, ofschoon naar het eigen
klaagd, ofschoon men getracht heeft zelfs door oordeel der regering die opgaven niet geheel
het houden van tentoonstellingen de belang- te vertrouwen zijn, en bovendien niet genoegstelling
te verlevendigen ').
zaam blijkt over welke gewesten zij zich uit-
Geiten vindt men op Sumatra in Atjih, op strekken. Wat Palembang betreft is het b. v.
de Westkust en in Palembang. Zij dragen niet waarschijnlijk dat die opgaven ook betrek-
den naam Kambing, terwijl de Antilope Sumaking hebben tot de gewesten die destijds nog
trensis door de inlanders Kambing hoetan, bosch- onafhankelijk waren en dit ten deele nog zijn,
geit, genoemd wordt. Men zou kunnen gissen of zelfs tot Djambi, waar het bestuur ten deele
dat de tamme geit van die boschgeit afstamt, aan den Sultan gelaten is. Bij de opgaven
omtrent Palembang in 1862 is de opmerking
(
) Mr. A. E. CROOCKEWIT, Twee maanden in de gevoegd, dat zij niet uit alle distrikten waren
Padangsche Boven- en Benedenlanden, Gids, 1866, ingekomen.
Dl. IV, blz. 306.
Buffels
Runderen. . . .
Paarden . . . .
t . . . .
Schapen en geiten.
u » i/
1860
1861
1862
1863
1860
1861
1862
1863
1S60
1861
1862
1863
1860
1861
1862
1863
SUMATRA'S
WESTKUST.
177,251
176,504
177,621
175,867
107,457
108,220
114,196
122,450
15,454
13,983
14,807
13,992
onbekend
18,*573
onbekend
In Mandailing en Angkola werden door de
Bataksche bevolking in vroeger tijd veel varkens
gehouden. Het regeringsverslag over 1862
begroot het aantal dier dieren in het Gouvernement
der Westkust nog op 8,240; doch het
volgende verslag zegt, dat, wegens de toeneming
van het Islamisme, liet houden van varkens
schier geheel heeft opgehouden.
De veeteelt schijnt betrekkelijk niet onbelangrijk
te zijn bij de onafhankelijke Bataks.
BEB KOELEN.
onbekend
18,035
12,979
onbekend
584
503
oubekend
170
296
onbekend
u
LAMPONGS.
6,809
7,536
onbekend
8,243
onbekend
r
345
onbekend
n
n
349
onbekend
7,735
PALEMBANG.
onbekend
9,898
12,870
15,935
onbekend
175
265
332
onbekend
35
13
117
onbekend
12,704
12,862
19,562
De verslagen van 1861 en 1863 gewagen van
een invoer van buffels en runderen uit die gewesten
in de Padangsche bovenlanden, Mandailing
en Angkola. Geiten worden op de
Westkust aangebragt van het eiland Si Maloe.
De Lampongs ontvangen eenige paarden en
runderen van Java; Palembang daarentegen
eenige buffels uit de Lampongs.
Het tam gevogelte van Sumatra bestaat
vooral uit hoenders, duiven, eenden en ganzen.

48
De hoenders zijn op Sumatra ongeveer zoo
algemeen als in de meeste andere landen. Zij
stammen vermoedelijk af van den boschhaan
(hajam hoetan of biroega), door onze ornithologen
Oallus Bankiva genoemd, die aan Sumatra
met Java, maar ook met het vasteland van
Indië gemeen is, en dien men gewoonlijk voor
den stamvader ook van onze Europesche hoenders
houdt. Onder de tamme hoenders onderscheidt
men verschillende rassen ; MAHSDEN
noemt eene kolossale soort, djago geheeten en
zoo groot, dat hij een haan van eene gewone
tafel zag pikken, en eene zeer kleine, die bantam
genoemd wordt. Gelijk de meeste andere
eenigzins meer beschaafde volken van den Archipel,
zijn ook de Maleijers van Sumatra hartstogtelijke
liefhebbers van hanengevechten (saboeng)
en men vindt op vele plaatsen opzettelijk
daarvoor ingerigte vechtbanon (galunggang),
waarin de hanengevechten naar bepaalde
regelen gehouden worden. Evenwel laten zij
ook buiten de banen hanen tegen elkander los,
zoo vaak de gelegenheid zich daartoe aanbiedt.
De Maleijers geven, even als de Engelschen,
aan de vechthanen kunstmatige sporen; de
regte heeten golok, de zeisvormige tadji. Door
het gebruik dezer kunstmatige sporen wordt
het gevecht misschien Moediger, maar niet
wreeder, daar het spoediger beslist is. De gewone
verderfelijke gevolgen van iedere hartstogtelijke
speelzucht blijven ook bij deze hanengevechten
niet achter, waarom zoowel de Padries
als vele Nederlandsche beambten pogingen
hebben aangewend om ze zoo veel mogelijk
tegen te gaan. Doch de eenige vrucht
daarvan is geweest, dat men in het geheim
voldeed aan eene neiging, die vroeger in het
openbaar bevrediging vond. Men kent zelfs
een geval waarin de bevolking van zeker distrikt,
waar de hanengevechten verboden waren,
naar een naburig verliep, zoodat liet verbod
moest worden ingetrokken ').
Van duiven vindt men op Sumatra vele
fraaije soorten, o. a. eene lichtbruine soort,
die balam, en eene groene, die poenei heet;
terwijl van deze laatste fraaije verscheidenheden
voorkomen, zoo als poenei andoe, donker
karmozijnrood met wit, en poenei djamboe,
groen met paarsch, zoodat zij de kleuren van
de djamboe nabootst, aan welke vrucht zij haren
naam ontleent. Uit MAESDEN blijkt, dat
de Sumatranen somtijds duiven houden en met
rijst voeden; maar hij gewaagt van geen be-
') Zie PBUÏS VAN DER HOEVEN, Ben woord over
Sumatra, I, blz. 64,
SU.
paal d onderscheid in soort tusschen de tamme
en wilde.
De wilde eend van Sumatra en Java is de
Anas Arcuata, eene kleine, maar fraaije soort,
op Java melitd, in het Maleisch balibis geheeten.
Geheel verschillend hiervan is de gewone
tamme eend, itik, die van elders schijnt ingevoerd.
De gans, die slechts weinig voorkomt,
wijst zelfs door haren Sanskrietschen naam
(hangsa of gangsa) hare Hindoesche afkomst aan.
De jagt heeft zoowel de vernieling van schadelijke
dieren ten doel, als de verkrijging van
het vleesoh van sommige als voedsel en van
de voorwerpen die andere voor den handel leveren.
Ofschoon de olifanten in sommige gedeelten
van Sumatra zeer menigvuldig zijn en
er soms in scholen van 25 en meer worden
aangetroffen ] ), die elke plantaadje, waarheen
het toeval hen voert, met geheele verwoesting
bedreigen, en ofschoon deze dieren in hunne
slagtanden een produkt van groote waarde opleveren,
wordt er echter zelden jagt op gemaakt.
Men tracht hen echter somtijds te
vergiftigen door suikerriet met rattenkruid te
leggen langs de wegen die zij gewoonlijk betreden.
De olifanten nemen, zoodra zij de werking
van het gif beginnen te voelen, de wijk
naar eenzame boschstreken. De waarde der
tanden verschilt naar hunne grootte en zwaarte;
de gemiddelde prijs wordt door den Heer DE
STUBLEB, -) op ƒ 180 de pikol gesteld. De inzameling
van ivoor (gading) bepaalt zich meest
tot de tanden van doode olifanten die in de
bosschen gevonden worden, maar aan het zoogenaamd
levend ivoor wordt, om de meerdere
doorschijnendheid, eene grootere waarde toegekend.
Het ivoor van Palembang wordt meestal
naar China uitgevoerd, en men beweert dat
de inzameling voor groote uitbreiding vatbaar
zou zijn. Vroeger was de kunst van de olifanten
te temmen en af te rigten, zoo gewoon
in Hindostan, ook op Sumatra niet onbekend.
Men vindt ze in oude reisverhalen vaak vermeld
als door de Vorsten van Atjih tot staatsie
aangewend.
') PBUYS VAN DEB IIOEVEN, Ben woord over Sumatra,
i, blz. 50, zag in Benkoelen eene kudde
van meer dan honderd olifanten door een alangveld
trekken. A'gl. ook W. A. VAN REES, Herinneringen
uit de loopbaan van een Indisch Officier,
Ie Serie, I, bl. 154, en het verhaal eener olifantenjagt
in het Tijdschrift voor Nederl, Indië, Jaarg,
VIII, Dl, 4, bl. 97.
*) Proeve eener beschrijving van Palembang (1843),
blz, 119,

De rhinoceros-hoornen (tjoela) zijn een artikel,
waarvan de waarde hoofdzakelijk door
het bijgeloof van Arabieren en Chinezen wordt
bepaald. Zij meenen dat zulk een hoorn, als
amulet verwerkt en gedragen, een onfeilbaar
behoedmiddel is tegen ongelukken; ook bestaat
hier en daar de meening, dat een beker van
rhinoceroshoorn vervaardigd door zekere teekenen
toont of de drank dien hij bevat, vergiftigd
is. Zulk een hoorn heeft dus in den
handel eene waarde van tien lot twintig gulden
en soms meer. Ook maken de Chinezen
van de rhinoceros-huid, versch in reepen gesneden,
eene soort vanzweepen; sommige deelen
van het dier behooren bovendien tot hunne
materies medica. De neushoorn van Sumatra is
kleiner en minder moedig dan die van Java,
waarom ook de jagt op hem minder gevaarlijk
is. De Maleijers vangen de neushoorns even
als de tapirs levend in kuilen, die met takken
en dorre bladeren bedekt worden, en, met gespleten
boomstammen of paalwerk rondom
voorzien, aan het eens gevangen dier eiken
uitweg afsnijden.
Ofschoon de tijgers op Sumatra niet zelden
het leven van den mensch belagen '), bestaat
er ook tot bestrijding van dezen vijand weinig
ijver bij de bevolking, in weerwil zelfs der
premiën (ten bedrage van f 22 per stuk), die
het Gouvernement op het dooden van tijgers
heeft gesteld. Zij worden echter somtijds geschoten
of men vangt ze door middel van vallen
op verschillende wijzen ingerigt, of benut
de gelegenheid, verschaft door de gewoonte
van den tijger om de prooi, die hij gedood
heeft, eerst den volgenden nacht te verslinden,
tot het bereiden van water met rattenkruid,
waaraan hij zijnen dorst lescht, na zijn
honger verzadigd te hebben.
Een ander dier dat de inlander ongaarne
doodt, ofschoon het menig menschenleven aan
zijne vraatzucht opoffert, is de krokodil. In
beide die gevallen, gelijk ook in dat van den
olifant, schijnt daarvoor eene gemeenschappelijke
reden te bestaan : een geloof van verwantschap
van deze dieren met den mensch, dat
vermoedelijk zamenhangt met de Iliudoesche
leer der zielsverhuizing, die niet zonder invloed
op de bevolking van den Archipel is geuleven.
su.
') PnUïs VAN BEB HOEVEN, Een woord over Sumatra,
I, blz, 51, zegt dat eens inhet Bcnkoelensche
distrikt Tallo, op eene bevolking van 7,000 zielen,
in acht maanden tijds 65 menschen eene prooi der
tijgers werden.
De groote hertenjagten, zoo geliefd bij de
Vorsten en aanzienlijken op Java, in Bandjermasin
en op Zuid-Celebes, schijnen op Sumatra
niet in zwang te zijn. En dit is niet te verwonderen.
Het waterhert, de eenige groote
soort van dat eiland, is niet zeer menigvuldig,
komt nooit bij troepen en zelfs alleen in den
bronstijd bij paren voor, en kiest zijn verblijf
in waterrijke en moerassige wildernissen. Ook
is zijn vleesch minder geurig, grover en drooger
dan dat van Cervus Hussa, de gewone soort
van Java. Ook de Muntjak of Kidjang (Cervus
Munljac), die meer op onze reeën gelijkt,
leeft in het hoog gebergte of de woeste kuststreken
alleen of bij paren; en vele inlanders
hebben van zijn vleesch een bijgeloovigen afkeer.
De uiterst schuwe antilope of wilde geit
van Sumatra kan slechts door strikken gevangen
worden. De wilde zwijnen, die zeer menigvuldig
zijn, worden voornamelijk slechts
gedood om de groote schade, die zij in de
rijst en andere plantsoenen aanrigten ; door de
Mohammedaansche bevolking althans wordt
hun vleesch, als onrein, niet gegeten. De civetkatten
tracht men levend te vangen, om
ze half getemd in kooijen te houden, uit hoofde
der kostbare, bij aanzienlijke inlanders zeer geachte
reukstof, die zij afscheiden. Op vogels
wordt zelden geschoten, doch men vangt ze
door strikken van idjoek (gemoctij, die soms
vademen lang zijn en waarin zij zich met de
pooteu verwarren, of door eene soort van
knippen.
Van oneindig veel meer belang dan de jagt
voor de voeding en de nijverheid der bevolking
is de visohvangst. De verscheidenheid
van zeeviseh, die de kusten van Sumatra oplevert,
van zoetwaterviseh, die zijne rivieren
en meren bevolkt, is even groot, als dit in
het algemeen op de eilanden van den Archipel
het geval is. Omtrent de visscherijen van Palembang
lezen wij bij den Heer DE STUELEE ')
het volgende: »Buiten aan de Soengsang is
» de eenige plaats waar langs de kust geregeld
»gevischt wordt. De geschikte tijd hiertoe is de
u üost-moeson ; in het overige gedeelte van het
»jaar houdt men zich meestal bezig met het
»herstellen der oude of het breijen van nieuwe
»netten. Het voorname net, dat tot visschen
» gebezigd wordt, is de zegen, die van 50 lot
» 100 vademen lengte heeft. Voor de kampoug
»Soengsang,-die aan den gelijknamigen mond
»der Soengsang ligt, is de visscherij, nevens
i) Proeve eener beschrijving van Palembang (1843),
bl. 154,
4.
19

60 SU.
u het maken van atap uit de bladeren van den
» poelpalm (nipah-palm), het eenige middel van
» bestaan. Ten gevolge van den verren afstand
»van de hoofdplaats en van andere doesons
»wordt de visch meestal gezouten en gedroogd;
u zij dient, behalve ecnigen uitvoer naar het
»eiland Banka, alleen tot biiinenlandsch ge-
» bruik. Alleen de tripang (hololhuria), die
i, soms ver van de kust op de rotsbauken ge-
» vangen wordt, dient tot uitvoer en wordt
» door de Chinezen gebruikt om aan eenige
» vloeibare spijzen eene zekere lijvigheid bij te
» zetten.
»Aan de zeer schaars bevolkte mondingen
» der overige in zee uitwatercudc rivieren
» wordt uit vrees voor menschenroof zelden
i, gevischt. Maar de binncnlandsche vissche-
» rijen in de uitgestrekte meren leveren aan
» een gedeelte der bevolking een middel van
» bestaan op, en uit die der beneden-rivieren
»wordt de hoofdplaats van levende visch voordien,
terwijl de overige voorraad, voor ver-
» zending naar elders, bij het vuur gedroogd
» of ingelegd wordt."
MAKSDEN maakt ons bekend met eene bijzondere
manier van vischvangst, die op Sumatra
(en naar wij meenen ook elders in den
Archipel) in gebruik is. De wortel van een
zekere klimplant, toeba genaamd (Anamirta
Cocculus en Anamirta Flavescens), die sterk
narcotische eigenschappen bezit, wordt in het
water gelegd, met dat gevolg dat de visschen
bedwelmd worden, en, schijnbaar dood, op de
oppervlakte drijvende, met de hand kunnen gegrepen
worden. Dit geschiedt vooral in de
kommen die langs de kusten door de koraalriffen
gevormd worden, en, door den vloed gevuld,
daar zij gcene uitwatering hebben, het
water bij eb niet kunnen loozen. Dezelfde
schrijver spreekt ook met veel lof van de
vaardigheid der bewoners van Sumatra in het
maken en gebruiken van werpnetten, die op
de kusten bijna in geen huisgezin ontbreken.
Het garen daartoe dienende is het reeds vroeger
vermelde poelas of keloewi. De fijnheid
van het werk, dat de inlanders zonder behulp
van werktuigen verrigten, wekt onze billijke
verbazing. MAESDEN spreekt van een zijden
net, vervaardigd in de Padangsche bovenlanden,
waarvan de mazen niet breeder waren
dan de dikte van een nagel, en dat ter wijdte
van 16 voet kon worden uitgezet. Met zulke
netten worden kleine visschen gevangen in het
meer van Singkarah.
De bewoners van de monden der rivier van
Siak vinden hun voorname middel van bestaan
in het visschen van eene soort van elft, iroeboek
genaamd (Alausa Macrurus en Alausa Ctenolopis),
waarvan de kuit (lelor troeboek) wordt
gezouten eii naar alle declen van den Archipel
verzonden, daar zij eene zeer geliefde toespijs
bij do rijst vormt.
Behalve visch levert de zee in de omstreken
van Sumatra een overvloed van kreeften, krabben,
garnalen, oesters, tripang, schildpadden
(niet slechts als voedsel, maar ook om de
waarde van de schalen, het zoogenaamde karet,
gezocht), enz. De doejoeng (Halicore Dugong),
een kruidetend walvischaardig dier, maar dat
in uitwendig voorkomen tot de zeehonden nadert
en waarschijnlijk het meest tot de voorstelling
van meerminnen heeft aanleiding gegeven,
wordt ook aan de kusten van Sumatra
gevonden. Deze dieren worden door de tripangvisschers,
gewoonlijk bij nacht, geharpoend, omdat
hun vleesch, ofschoon tranig, een goed
voedsel oplevert. Ook hun vet en tanden hebben
waarde: de laatste worden gebruikt als
ivoor. De baai van Tapanoeli is rijk aan de
schoonste koralen; ook komt er menigvuldig
de reuzenschelp (Tridacna Oigas) voor, het
grootste bekende schelpdier, door de Maleijers
Kima genoemd.
De overige dierlijke voortbrengselen van
eenige beteekenis, die op Sumatra worden ingezameld,
zijn vogelnestjes, was en gomlak.
De vogelnestklippen worden het meest in het
zuidelijk deel des cilands en vooral in de nabijheid
der kusten aangetroffen; maar men vindt
ze ook in de Palembangsche bovenlanden: in
de Ampat Lawang, aan de Rawas en aan de
boven-Ogan. MAESDEN spreekt van een groot
vogelnesthol, 4 Engelsche mijlen opwaarts aan
de rivier van Kroë. De hoedanigheid der Sumatrasche
vogelnestjes staat verre beneden die
der nestjes van Java, wat aan geringe bedrevenheid
in het inzamelen en nalatigheid in het
reinigen der holen wordt toegeschreven. De
vogels die deze nestjes vervaardigen, behooren
tot de gierzwaluwen (Cypselus), en zijn van
twee soorten (Cypselus Esculentus en Cypselus
Nidificus). Het nestje zelf, tegen de wanden
der kalkrotsen gebouwd, heeft den vorm eener
smalle, diepe oesterschelp. De gomachtige zelfstandigheid,
waaruit het bestaat, wordt door
eene afscheiding in den krop des vogels gevormd.
De was neemt onder de boschprodukten eene
vrij belangrijke plaats in. De aanvoer te Palembang
bedroeg in 1863 469 pikols en de
waarde van een pikol zal men op een ƒ 80
kunnen schatten. Ook te Padang wordt veel

was aangebragt. Zij wordt voortgebragt door
zwervende bijen, die zich op de stammen
der boomen nederzetten en daartoe boomen
uitzoeken met hooge naakte stammen en horizontale
takken, die geene te sterke belommering
hebben. Aan TEYSMANN werd verhaald,
dat er soms wel 250 nesten op éénen boom
gevonden worden. Tamme bijen zijn in den
Archipel onbekend, en vermoedelijk zou de
regelmatige bijenkultuur niet kunnen slagen
in landen waar de bloemen het gansche jaar
door overvloedig zijn en de bijen geen behoefte
hebben om een grooten voorraad op te
leggen. De honig dezer wilde bijen is dun en
smakeloos, maar toch aangenaam genoeg om
de beren te lokken, die vaak, onbekommerd
om het steken der bijen, de raten naar beneden
rukken. Het bezit van boomen met bijenzwermen,
even als dat van hars- of gomboomen,
wordt door de inlandsehe wetten verzekerd
aan hem, die ze van een merk heeft
voorzien.
De gomlak is eene fraaije roode verfstof,
het voortbrengsel van Coccus ficus, een insekt
van hetzelfde geslacht als Coccus cacti, dat
ons de cochenille levert. Coccus ficus zuigt
zich vast op onderscheiden soorten van ficus,
ook op den doerian en op eene wilgensoort,
en op die plaats druipt eene dikke vloeistof
uit, die zich tot eene broze, doorschijnende
zelfstandigheid verhardt. De kleurstof dezer
zelfstandigheid vervangt de cochenille in het
verwen van zijde en andere stoffen; wat na
afscheiding dezer kleurstof overblijft, vormt de
schellak, die als bestanddeel van lakvernis, van
zegellak en als isolerend ligchaam bij elektri-
Gouvernement van Sumatra's
Westkust. .
Benkoelen
Lampongs
Palembang
Europeauen.
1,386
200
46
132
su.
Chinezen.
2,973
463
152
2,900
sche toestellen gebruikt wordt. In Britscli
Indië wordt dit insekt kunstmatig gefokt, en
in dien staat levert het eene ruimere opbrengst
en van betere hoedanigheid.
De bevolking van Sumatra is ongetwijfeld
in verhouding tot de uitgestrektheid van het
eiland over het algemeen zeer gering, maar
zeer onregelmatig over zijne oppervlakte verspreid.
In de oostelijke helft zijn doorgaans
slechts de oevers der rivieren bewoond; de
bevolking is sterker op de Westkust en
waarschijnlijk het sterkst op de plateau's en
in de hooge dalen van het centraal gebergte.
Het aantal der bevolking met eenige naauwkeurighcid
op te geven, is onmogelijk. Indien
zelfs de opgaven, die wij in de regeringsverslagen
vinden, geheel te vertrouwen
waren, zouden zij nog eene zeer onvolledige
voorstelling geven van de bevolking des gauschen
eilands, dewijl daarin noch Atjih en de
onafhankelijke Batta-landen zijn begrepen, noch
die deelen van Sumatra, die, voor zoo ver zij
het Nederlandsch gezag erkennen, administratief
tot de residentie Riouw gerekend worden.
Om der waarheid zoo veel mogelijk nabij
te komen, zullen wij eerst zien wat in het
jongste regeriugsverslag, dat over 1863, wordt
opgegeven omtrent de sterkte der bevolking
van die deelen des eilands, die afzonderlijke
Nederlandsche gewesten vormen, te weten:
het Gouvernement der Westkust, de adsistentresidentie
Benkoelen, de residentie Lampongsche
distrikten en de residentie Palembang.
Dit zal blijken uit de volgende tabel:
Andere vreemde
Oosterlingen.
1,304
87
4,783
1,821
1,764 6,488 7,995 1,468,114
Hierbij naar gissing te voegen voor Djambi, Pasoemah, Semindo, Kisam en Makakau
') A r olgens het regeriugsverslag over 1802 was
dit totaal 1,577,009. Ieder afzonderlijk gewest is
voor 1863 op een hooger cijfer gestold, met uit-
Inlanders.
865,090
112,821
86,987
403,216
Totaal.
S70,753
113,571
91,968
408,069
1,484,361
118,600
1,602,961 »)
zondering Van Benkoelen, waar de bevolking, indien
men zich op de opgaven van beide jaren verlaten
mag, met 2,658 zielen zou verminderd zijn.
4*
51

5 y SU.
Omtrent deze opgaven hebben wij de volgende
opmerkingen te maken :
ff. Dat de regering er nog naar gissing
200,000 à 230,000 zielen bijvoegt voor de
bevolking van Nias en de Mentawei-eilanden,
die wij buiten aanmerking laten, omdat zij,
ofschoon administratief tot Sumatra gerekend,
evenwel in waarheid niet meer daartoe behooren
dan Banka en de Kiouw-Lingga-Archipel.
b. Dat onder »andere vreemde Oosterlingen"
begrepen zijn de Arabieren, waarvan het
getal in het Gouvernement der Westkust 46,
in Benkoelen 10 en in Palembang 1,754 bedraagt,
maar die voor de Lampongs niet afzonderlijk
zijn opgegeven, waarom wij ze in
de tabel ook voor de andere gewesten niet
afzonderlijk hebben vermeld.
c. Dat het hooge cijfer der vreemde Oosterlingen
in de Lampongs waarschijnlijk daaruit
te verklaren is, dat de Javanen en Boeginezen,
die zich in vrij grooten getale in do
handelsplaatsen, vooral in Telok Betong, Mengala
en Sering Kcbau ophouden, niet onder
de inlanders, maar onder de vreemde Oosterlingen
begrepen zijn.
d. Dat de cijfers in deze opgave zeer aanmerkelijk
verschillen van die van vroegere jaren,
b. v. in het regeringsverslag over 1849,
waarin voor Benkoelen 70,000, voor de Lampongs
80,000, voor Palembang 280,000, maar
daarentegen voor het Gouvernement der Westkust
3,000,000 zielen, en dus voor het geheele
Nederlandsche gedeelte van Sumatra 3,430.000
zielen zijn opgegeven. Men zou verkeerd handelen
met hierbij aan eene werkelijke vermindering
der bevolking te denken. Die vroegere opgaven
waren niets dan ruwe gissingen, terwijl
daarentegen de latere, ofschoon zeker nog verre
van naauwkeurig, op gedetailleerde medcdeelingen
der Hoofden rusten. De bevolking is
ongetwijfeld gestadig, ofschoon langzaam, vooruitgegaan,
en zeker niet het minst in het Gouvernement
der Westkust, waarin de welvaart
in de laatste jaren bestendig is toegenomen.
Voor dien vooruitgang geven evenwel de opgaven
der regeringsverslagen geen maatstaf
aan de hand. Indien de latere cijfers van de
vroegere verschillen, is dit veelal niet zoo zeer
aan afneming of toeneming of fluctuatie der
bevolking, als aan allengs toenemende naauwkeurigheid
der opgaven toe te schrijven. Uit
dien hoofde komt het ons voor, dat de kalut e
cijfers voor de beste te houden zijn, en dat de
vermelding van vroegere hoegenaamd geen nut
zou hebben.
e. Dat noch in het cijfer bepaaldelijk voor
Palembang opgegeven, noch in het naar gissing
daarbij gevoegde bedrag der bevolking van
eenige bovenlandsehe distrikten en van Djambi,
begrepen schijnt te zijn de bevolking der nog
schier geheel onbekende en 2*0 goed als onafhankelijke
bovenlandsehe distrikten van Djambi,
te weten: Korintji, Serampei, Soengei Tenang,
Pangkalan Djambi, Batang Asei en Limoen.
Van deze distrikten moeten sommige
althans eene vrij talrijke bevolking bezitten.
De deelen van Sumatra omtrent wier bevolking
wij alle oiEciële opgave missen, zijn
derhalve:
1. De onafhankelijke Djambische bovenlanden
;
2. Indragiri, Kwantan en Reteh;
3. Kampar ;
4. Siak;
5. De onafhankelijke Batak-landen;
6. De Maleische staatjes aan de Noordoostkust;
7. Atjih en Teroemon.
Het gemis van officiële opgaven omtrent
deze gedeelten wordt niet vergoed door andere
waarop eenigzins staat is te maken. De
beste zijn nog die betreffende de gedeelten van
Sumatra die tot de residentie Riouw gerekend
worden. Zoo wordt de bevolking van Indragiri
op 12,000 zielen geschat, maar alleen wat
de hoofdplaats en de onder haar gezag staande
boorden van de Iudragiri-rivier en haren tak
de Pranap betreft, en dus met uitsluiting van
het veel volkrijkere Kwantan en van de boorden
der Reteh-rivier l ). Eene gedetailleerde
opgave van de bevolking van Siak en de Maleische
staatjes op de Noordoostkust door den
Heer NIEUWENUUIJZEN brengt haar op 31,550
zielen "), doch die schrijver voegt er bij, dat,
naar hetgeen hij van elders vernam, de bevolking
der Maleische staatjes veel te laag is gesteld.
De boorden der Kampar-rivier, veel meer
bevolkt dan die der rivier van Siak, zijn in
deze opgave niet begrepen. De bevolking deigezamenlijke
hier genoemde landschappen zal
dus bij gissing op 100,000 à 150,000 zielen
kunnen geschat worden. LOGAN kent aan Korintji
eene bevolking toe van 75,000 zielen 3 ),
en wanneer wij aannemen, dat dit gewest het
volkrijkste is der Djambische bovenlanden, zullen
wij daarbij toch gerustclijk even zoo veel
voor de overige kunnen voegen. JUNGUUUNS
f
) Tijdschrift voor Nederl. Indië, Jaarg. 1852,
Dl. I, bl. 276.
s
) Tijdschrift van het Bat. Gen., Dl. VII, hl. 392.
3
) CiiAWFUBD, Deteript, Dief., in voce Eo/inchi,

egrooting van de bevolking der Batak-landen
geeft voor de thans nog onafhankelijke gedeelten
een getal van 106,500 zielen. De bevolking
van A t j ill en Teroemon zal althans niet minder
kunnen bedragen, en wij zullen dus aan
het bovenvermelde cijfer van ruim 1,600,000,
zouder gevaar van overdrijving, ongeveer een
half millioen voor de niet daarin begrepen doelen
des eilands kunnen toevoegen, waardoor
het totaal-cijfer op 2,100,000 à 2,200,000 zielen
gebragt wordt '). Wil men nu hierbij de
200,000 à 230,000 zielen voegen, in de opgaven
der regering voor de eilanden op de
Westkust aangenomen, dan kan men toch nog
het cijfer van 2'/2 millioen niet halen. Men
kan hieruit nagaan wat men te denken heeft
van de schatting van 4 1 /,, millioen, die de
Heer TEMMINCK uit officiële documenten van
1837 heeft opgemaakt. Terwijl op de vierkante
geographische mijl Nederland 5,892 eu
Java 5,585 zielen telt, kan dit getal op Sumatra
op niet meer dan 273 3 ) begroot worden.
De digtheid zijner bevolking staat tot
die van Java ongeveer als 1 : 20.
Deze dun gezaaide bevolking is ongetwijfeld
eene groote belemmering voor den bloei en de
produktie des lands. Men moet daarbij echter
niet uit het oog verliezen dat zij zeer ongelijk
verdeeld is. Van het Nederlandseh gedeelte
des eilands is het Gouvernement van Sumatra's
Westkust, dat het best bevolkt is, eene
voordeelige bezitting, ook wat de directe baten
voor de schatkist betreft. Deze worden
echter door de nadeelige uitkomsten van het
') De Heer LOGAN komt langs een anderen weg
tot hetzelfde resultaat. Hij berekent de talrijkheid
der onderscheiden rassen, die Sumatra bewonen,
als volgt:
Maleijers 898,650
Atjinezen 450,000
Palembangers . . . . . . 201,000
Sarawi's of Pasocinanezen. . 160,000
Bedjangers 72,000
Lampougcrs 92,000
Bataks 311,860
Wilde stammen 6,000
Totaal. . 2,191,510
Voor de eilanden op de Westkust rekent LOGAN
hierbij 294,900 zielen en krijgt dus een totaal van
2 486,410. Zie CßAWrURD, Descriptive Dictionary,
pag. 418.
*) In Europa laat zich hiermede het best Noorwegen
vergelijken, dat in 1855 slechts 257 zielen
op de geographische mijl telde, maar sedert ecnigzins
is vooruitgegaan.
su.
53
bestuur der overige landschappen weder grootendeels
verslonden. Bovendien zijn zij, als
grootendeels van het welslagen der koffijkultuur
afhankelijk, zeer wisselvallig. Doch eer
wij dit door cijfers in bijzonderheden toelichten,
moeten wij nog iets nader over de bevolking
zeggen.
De Heer JUNGIIDHN, die aanneemt dat de bevolking
van den Indischen Archipel in het algemeen,
afgezien van de geringe overblijfselen van
den zwarten stam der Negrito's of Australische
Negers, en van de vreemdelingen die zich hier
later hebben nedergezet, uit twee hoofdrassen bestaat,
waaraan hij de namen van Maleisch en
Bataksch ras geeft, meent dat de bevolking van
Sumatra en de omliggende kleinere eilanden
uit deze beide rassen is zamengesteld. Tot het
Maleische ras behooren, volgens hem, de Atjinezen,
de eigenlijke Maleijers in het Gouvernement
der Westkust, de bevolking van Benkoelen,
Koriutji en Redjang, de bevolking van
Palembang, Djambi en Indragiri, die uit een
mengsel van eigenlijke Maleijers en Javanen
bestaat, en de bevolking van Siak met Kampar
en verdere onderhoorigheden. Tot het Bataksche
ras rekent hij de bevolking der Bataklanden
of de eigenlijke Bataks, de Pasoemanezen,
de Lampongers en de bevolking van al
de eilanden langs Sumatra's Westkust, van
Poeloe Babi tot Engano ').
Met al den eerbied, dien wij aan het gezag
van een zoo groot natuuronderzoeker verschuldigd
zijn, komt ons het aannemen eener oorspronkelijke
rasverscheidenheid, of liever nog
de bepaling in hoe verre zij tot de in het oog
loopende verscheidenheid der bevolking van den
Archipel in het algemeen en van Sumatra in
het bijzonder kan hebben bijgedragen, zeer bedenkelijk
voor; zij,schijnt aannemelijk wanneer
men de bevolkingen met elkander vergelijkt,
die het verst van elkander verwijderd zijn;
maar men vindt ook bevolkingen die zoo zeer
op de grenzen van beide rassen schijnen te
staan, dat het twijfelachtig wordt tot welk
van beiden men ze zal rekenen. Vaste kenmerken
tot onderscheiding der beide rassen
') De Heer VON ROSENBERG, in het TijdscJirift
van het Bat. Gen., Dl. III, bl. 375, wil de bewoners
van Engano, wegens hunne donkere kleur, tot
een Negritenras brengen; maar voegt er schier in
denzclfden adem bij, dat neus, mond en oogen do
karakteristieke kenmerken van het Maleische ras
dragen. Dit is eene kleine bijdrage tot hetgeen in
den tekst gezegd wordt over de onzekerheid der
kenmerken, waardoor men tic rassen onderscheidt.

u su.
schijnen niet te kunnen worden opgegeven, en
de geheele zaak krijgt daardoor eene hooge
mate van onzekerheid. Over den geheelen Archipel
vindt men bevolkingen verspreid die
in zeden en begrippen met elkander de treffendste
overeenkomst toonen, en waartoe de
Bataks van Sumatra, de Dajaks van Borneo,
de Alfoercn van Celebes en de Molukken, de
Timorezen en andere stammen der kleine
Soenda-eilanden behooren. Wij hebben reden
die allen als de verspreide deelen van een groot
volk te beschouwen, als de oorspronkelijke bevolking
van den Archipel, welken zin men ook
aan die uitdrukking moge hechten. Maar de
overige bevolkingen verschillen van hen hoofdzakelijk
slechts door kultuurtoestand ; het verschil
in trap van beschaving loopt althans veel
meer dan de veronderstelde rasverscheidenheid
in het oog. Hierbij moet intusschen worden
in het oog gehouden, dat de hoogere beschaving
in den Archipel is aangebragt door
vreemde kolonisten, die zich vermengd hebben
met de bevolkingen, aan wie ze haar hebben
medegedeeld. Voegt men de zamensmelting
met vreemde avonturiers bij den invloed dien
verschil van beschaving, en dus van kleeding,
woning, levenswijze en begrippen, na verloop
van eeuwen, zelfs op de physische gesteldheid
van een volk moeten uitoefenen, en bij de
meer algemeen werkende invloeden van het
verschil van bodem en klimaat, dan zal men
de verscheidenheid der bevolking van den Archipel,
en in het bijzonder van Sumatra, naar
het ons toeschijnt, zich wel kunnen verklaren,
zonder de hypothese der rasverscheidenheid te
hulp te roepen.
Voor zoo ver wij thans kunnen nagaan, is
Sumatra, even als Java, de eerste beginselen
der beschaving verschuldigd aan de Hindoes;
maar het is er verre van af dat hun invloed
zich op eerstgenoemd eiland even sterk heeft
doen gelden of zich zoo gelijkmatig over de
bevolking heeft verdeeld als op het tweede het
geval was. De invloed der Hindoes heeft in
sommige deelen van Sumatra diep ingegrepen
en andere naauwelijks beroerd.
Ofschoon Java het middelpunt der Hindoebeschaving
in den Archipel in de eerste eeuwen
onzer tijdrekening heeft uitgemaakt, volgt daar
volstrekt niet uit dat de eerste Hindoes, die
de kust van Koromandel verlieten en zich aan
de leiding van den Westmoeson toevertrouwden,
om in het Oosten andere landen op te
zoeken, ook het eerst op Java zijn aangeland.
Veel waarschijnlijker is het dat zij, gelijk de
zeevaarders van alle andere vreemde natiën
westwaarts van den Archipel gelegen, het
eerst met Sumatra hebben kennis gemaakt, en
dat dit eiland de vroegste zetel van Hindoekoloniën
in den Archipel geweest is. En deze
op den aard der zaak rustende gissing wordt
door historische getuigenissen bevestigd. Indien
al de overleveringen der inlandsche bevolking
slechts gewagen van veroveringen der Hindoe-
Javanen, waardoor Palembang, Djambi en Indragiri
op de Oostkust en eindelijk ook Pasei
in het Noorden aan het rijk van Madjapahit
op Java onderworpen werden, de ontcijfering
door den Heer PEIEDEEICH van inscription in
de Padangsche bovenlanden heeft ons een verrassenden
blik doen werpen op Sumatra's vroegere
geschiedenis en ons doen zien, dat daar,
lang vóór de verbreiding der Hindoe-Javanen
op de Oostkust, een magtig Hindoe-rijk heeft
bestaan, waarvan echter in de herinneringen
des volks geen spoor schijnt te zijn overgebleven
'). De zetel van dat rijk lag in Tanah-
Datar, niet ver van de plaats waar later Priangan,
de hoofdplaats van het beroemde Maleische
rijk van Menangkabau, heeft gebloeid.
De inscription zijn afkomstig uit de zevende
eeuw onzer jaartelling, en hebben betrekking
tot een magtig Vorst, Adityawarma geheeten,
die zijn gezag door de wapenen had uitgebreid
en wiens rijk in zeven afdeelingen was gesplitst.
Zijne hoofdstad droeg den naam van Soerattala
pattana, d. i. de stad van den grond der Goden.
De heerschende godsdienst in zijn rijk was het
Boeddhisme, maar ook de belijders der Brahmaleer
werden er geduld.
Wij weten niets verder van de volgende geschiedenis
van dat rijk; maar het is niet onwaarschijnlijk
dat het zich spoedig heeft ontbonden
en in kleinere staten is verdeeld, daar
bij die onderstelling nog het best kan worden
verklaard, hoe de herinnering van dit rijk zoo
geheel bij de bevolking is verloren gegaan. In
ieder geval is reeds in die vroege periode in
een groot gedeelte van Sumatra door invloed
en vermenging eene half-llindoesche bevolking
ontstaan, waaraan wij, tot onderscheiding van
de Hindoe-Javanen, die zich later op de Oostkust
vestigden, den naam van Hindoe-Sumatranen
kunnen geven. Die bevolking heeft
zich, naar wij meenen, vooral over het tegenwoordig
gebied van Padang en de Padangsche
bovenlanden en verder noordwaarts langs de
Westkust tot Atjih en Tasei uitgebreid; op de
") Zie lt. FRIEDERICH, Over Inscription van Java
en Sumatra, in de Verhandelingen van het Bataviaasch
Genootschap, Dl, XXVI,

su.
Bataks, die zij aldus ten Noorden en Zuiden
omklemde, eenigen invloed geoefend, zonder
hen echter aan zich te assimileren; en langs
de rivieren die uit het centraal-gebergte oostwaarts
vloeijen, een uitweg gevonden naar de
Oostkust en vandaar het middel om zich over
de eilanden van den Riouw-Arehipel en het
Maleiseh schiereiland te verspreiden. Wat de
Maleische kronieken ') verhalen van Sri Tri
Boewana, die met eene schaar van kolonisten
Palembang verliet en Singapoera stichtte, dat
spoedig tot eene bloeijende handelsplaats opwies,
doch later zijne door de magt van Madjapahit
verdreven bevolking genoodzaakt zag
zich door het bouwen van Malaka een nieuw
toevlugtsoord te verschaffen, moet als eene
herinnering van die kolonisatie der Hindoe-
Sumatranen beschouwd worden. De naam van
Singapoera, de leeuwenstad, is zuiver Hindoesch
en hetzelfde geldt van de namen zijner oudste
Vorsten, die de kronieken vermelden. Ook zijn
te Singapoera, bij den aanleg der tegenwoordige
stad, ruwe in steen gehouwen inscripties
in een soort van Kawi-schrift en muren van
gebakken steen opgedoken, even als andere
dergelijke overblijfselen in Province Wellesley
en eene inscriptie die de Boeddhistische geloofsbelijdenis
bevat, te Keidah, beide op het Maleiseh
schiereiland gevonden zijn. Doch wij
kunnen het niet als historisch beschouwen,
wanneer de reeds gemelde kronieken ons leeren
dat destijds eene rivier in Palembang, aan
wier boorden die kolonisten vroeger woonden,
Mclajoe heette, zoodat die volkplantelingen
daaraan den naam van Orang Melajoe of Maleijers
ontleenden, dien zij uit Sumatra naar het
schiereiland overbragten. Want die naam Maleijers
is in het geheel niet tot deze kolonie
en hare afstammelingen beperkt; wil men verklaren
waarom hij aan de bewoners van Padang
en de Padangsche bovenlanden met die
van het Maleiseh schiereiland gemeen is, dan
moet men een geheel anderen oorsprong aannemen.
Wij komen hierop straks terug.
Al waren ook de Hindoes die Sumatra bezochten,
niet van Java derwaarts gekomen, er
schijnt toch in de Hindoe-periode een naauwe
zamenhang en veelvuldige gemeenschap tusschen
de beide eilanden te hebben bestaan.
Wij hebben reeds vroeger opgemerkt, dat de
naam Djawa aan beide eilanden gemeen was;
het oudste bewijs daarvoor leveren juist de
inscripties van Adityawarma, waarin Sumatra
*) Schadjara Melajoe, uitgave van DULAURIER,
pag. 33.
»het voorste Java" genoemd wordt. Die betrekkingen
konden ook ligt tot verwikkelingen
met Java en aanspraken van Javaansche
Vorsten op gedeelten van Sumatra aanleiding
geven, en daaraan is het vermoedelijk toe te
schrijven, dat zich in de veertiende eeuw Hindoe-Javanen
op Sumatra's Oostkust vestigden
en Palembang, Djambi en Indragiri het oppergezag
van Madjapahit erkenden.
Wanneer men de sporen der Hindoes op
Sumatra tracht na te gaan, is het natuurlijk
thans niet meer mogelijk met juistheid te onderscheiden,
in hoeverre zij van den regtstreeksehen
invloed der Hindoes zelven en in hoeverre
van dien der Hindoe-Javanen moeten
worden afgeleid; maar dat die sporen zeer
menigvuldig zijn, zal ieder moeten toegeven,
die zich met de géographie en ethnologie van
Sumatra heeft bezig gehouden. Behalve de inscripties
door EEIEDEEICH ontcijferd, heeft men
in Tanah-Datar nog andere steenen met beeldhouwwerk
en opschriften in Kawi-karakters,
alsmede oude graven en een steenen beeld
gevonden, terwijl het zeer waarschijnlijk is
dat vele andere overblijfselen van dien aard
door den geloofsijver der Padries vernield zijn.
In het rijk van Atjih zag BAFFLES onderscheidene
verminkte Hiudoebeelden. Te Boetar,
in het gebied van Dèli, heeft men overblijfselen
gevonden van een Hindoeschcn tempel.
Wat meer zuidwaarts, aan de rivier van Batoe-
Bara, zijn de muren ontdekt van een vierkant
gebouw, waarop menschclijkc gestalten in relief
zijn uitgehouwen, en met een hoogen pilaar
aan een der hoeken. Nog verder zuidwaarts
en diep in het binnenland vindt men aan de
Panei-rivier bij Pertibi fundamenten van tempels
en overblijfselen van muren van gebakken
steen, geheel in den stijl der ruïnen van Ma-
djapahit. In het rijk van Indragiri, en vooral
in het binnon 's lands gelegen distrikt Kwantan,
worden Hindoeschc graven en andere
dergelijke gedenkteekenen aangetroffen. Te
Djambi vond de Engclsche reiziger AKDEESON
onderscheiden Hindoe-beelden en overblijfsels
van gebeeldhouwde steenen sieraden van een
tempel afkomstig. In de binnenlanden van
Palembang, boven Lahat, zijn groote steenen
beelden van Hindoeschen oorsprong ontdekt,
die door de tegenwoordige bevolking voor versteende
reuzen gehouden worden. Indragiri,
berg van Indra, is niet de eenige plaats op
Sumatra, die thans nog een Hindoeschen naam
draagt. Siak wordt vollediger Siak Sri Indva-
pocra geheeten, en bekend is op de Westkust
het voormalige rijk, thans regentschap, van
:,:;

SS su.
Indrapoera, de stad vau Indra. Een der bergen
van Palembang, misschien de Goenong
Dempo, heet in Maleische kronieken Mahaméroe,
even als do verblijfplaats van Indra en
de Dewa's in de Ilindoe-mythologie. In de
Maleische kronieken en overleveringen van
Menangkabau, Palembang, Pasei enz., stuit men
ieder oogenblik op eigennamen, die zich alleen
uit de talen van Hindustan laten verklaren. De
alphabets op Sumatra, bij de Bataks, de Korintjiërs,
de Lampongers en de Eedjangers in gebruik,
komen in vele punten met het Javaansche
overeen, en zijn, even als dit, onder Hindoeschen
invloed ontstaan. In de talen van
Sumatra komt een aantal woorden voor, die
van de Sanskrietsche taal afkomstig, en aan
de godsdienst, de nijverheid, de kunsten en
wetenschappen der Hindoes ontleend zijn.
Zelfs dragen de goede geesten, door de Bataks
en Pasocmanezen vereerd, den Hindoeschen
naam van Débata of Déwata. In den bijgcloovigen
eerbied voor tijgers, olifanten en krokodillen
gekoesterd, merkten wij reeds vroeger
de sporen op van de Hindoesche leer der
zielsverhuizing. De heilige boom der Hindoes,
de waringie of ficus roligiosa, wordt ook door
de Bataks in eere gehouden. Kortom, in het
gansche weefsel van het volksleven, zoowel
der minder als vooral der meer beschaafde
stammen, zijn draden gevlochten, die van het
aanwezen en den invloed der Hindoes op Sumatra
getuigen.
Maar voordat nog de heerschappij der Hindoe-Javanen
voor goed op de Oostkust gevestigd
was, had zich reeds in het Noorden van
Sumatra eene andere vreemde natie vertoond,
die, als de bode eener nieuwe godsdienst, weldra
met het Hindoeïsme in het strijdperk treden
en ten laatste eene volkomen ovcrwinnin"
behalen zou. Van de tiende eeuw tot op de
komst der Portugezen in de Oostersche wateren,
in de vijftiende, waren de Arabieren de
voornaamste handelaars in het Oosten. Hunne
kooplieden waren de eersten, die de kennis
van den Islam naar de Indische eilanden overbragten.
Door de bekeering van inlandsehe
vrouwen, die zij huwden, of van slaven, die
in hunne dienst kwamen, hebbeu zij vermoedelijk
de vestiging van den Islam op breeder
sehaal op weinig opzien barende wijze voorbereid.
Zij werden gevolgd door predikers, opzettelijk
uit het Westen gekomen om de leer
van Mohammed te verkondigen. De eerste
pogingen waren op het noordelijk deel van
Sumatra gcrigt, en moeten ten laatste omstreeks
den aanvang der dertiende eeuw iu '
j het werk zijn gesteld. Volgens de kronieken
van Atjih kwam in het jaar 1205 onzer jaartelling
een zendeling uit het Westen, die het
volk van dat rijk bekeerde, eene dochter des
lands huwde en, onder den titel van Sultan
Djehân Schab, de grondlegger werd der Atjinesche
dynastie. In dit berigt is, bij vergelijking
met hetgeen ons Portugesche schrijvers
van de opkomst van Atjih verhalen, eene
groote zwarigheid gelegen, die zich echter wclligt
zou oplossen, zoo wij naauwkeuriger met
de vroegere geschiedenis van Sumatra's noorderdeel
bekend waren. Hierop komen wij beneden
terug. Volgens andere berigten uit eene
op Sumatra's Westkust gangbare overlevering
geput, zou reeds in de twaalfde eeuw zekere
Scheich Abdoe'llah Arff den Islam te Atjih
verkondigd hebben en dus de voorlooper van
Sultan Djehdn Schah geweest zijn. Vervolgens
zou Borhanoe'd-dfn, een leerling van Abdoe'llah
Arff, langs de Westkust van Sumatra zuidwaarts
zijn getogen en reeds iu 1177 de nieuwe godsdienst
gepredikt hebben te Oelakan, een weinig
ten Noorden van Padang. Vandaar zou zij
zich — maar dan toch zeker merkelijk later —
verbreid hebben over Agam en zoo tot het hart
der Padangsche bovenlanden zijn doorgedrongen.
Langs de Noordkust van Sumatra, de zoogenaamde
beteluootkust, liggen onderscheiden
plaatsen, die in de oude geschiedenis van dit
eiland eene gewigtige rol vervullen; van eene
dier plaatsen echter, die in de dertiende en
veertiende eeuw het meest bekend was, is
thans, voor zoover wij weten, geen spoor meer
te vinden. Wij bedoelen Samocdera, dat, gelijk
wij reeds in het begin van dit artikel opmerkten,
aan het geheele eiland zijn naam
heeft gegeven. Die plaats moet eenige palen
landwaarts in gelegen hebben, aan een riviertje,
bij welks monding hare haven Djamboe
Ajer te vinden was. Zij had Perlak op kleinen
afstand ten Oosten, gelijk Pasei ten Westen.
Perlak werd in 12U0 door den Venetiaan
MAKCO POLO bezocht, die ons verhaalt,
dat de bevolking, wel is waar, over het algemeen
nog afgodisch was, maar dat daar en
elders vele bewoners der zeehavens door Arabische
kooplieden tot den Islam bekeerd waren.
In eene Maleische kroniek van Pasei wordt
zekere Marah Siloe, afkomstig van het nog
verder westwaarts liggende Samarlanga, als de
stichter van Samocdera voorgesteld. Hij had
zich bij de bevolking dezer streken groot aanzien
verworven en was door haar tot de waardigheid
van Radja verheven, toen hij door
zekeren Seheich Isma'fl uit Mekka tot den

Islam bekeerd en met den titel van Sultan
Malikoe'ts-Tsalih begiftigd werd. Hij huwde
eene dochter van den Vorst van Perlak, wiens
hoofdstad kort daarna verwoest werd. De
uitgeweken bevolking zocht een toevlugt bij
den Vorst van Samoedera, die nu ook de stad
Pasei bouwde, waarover hij zijn zoon, onder
den titel van Sultan Malikoe'dh-Dhahir, als
Vorst aanstelde. Met hoevele ongerijmde verdichtselen
dit verhaal ook in de Maleische
kroniek moge doorweven zijn, het heeft ongetwijfeld
een grond van waarheid, daar wij in
de veertiende eeuw, in de geschriften van den
Arabischen reiziger Ibn Batoeta, Samoedera
als den hoofdzetel van den Islam in dit gedeelte
van Sumatra vermeld vinden. Ibn Batoeta
bezocht deze stad omstreeks 1345 en
noemt haren Vorst Malikoe'dh-Dhahir. Dit
noopt ons tot het vermoeden, dat de Maleische
kroniek de namen van vader en zoon
met elkander heeft verwisseld. De volgende
woorden uit het berigt van Ibn Batoeta doen
ons zien hoe het omstreeks het midden der
veertiende eeuw met de verbreiding van den
Islam in Sumatra's noordelijk gedeelte gesteld
was: j-De Sultan Malikoe'dh-Dhahir is een
„ der voortreffelijkste en edelmoedigste Vortaten.
Hij behoort tot de Schafe'itische sekte
,en bemint de wetgeleerden, die zieh dikwijls
„naar zijn paleis begeven om den Koran te
„ lezen en over zijn inhoud te spreken. Ook
„is hij ijverig in den heiligen krijg tegen de
„ongeloovigen en zoo nederig, dat hij zich
„des Vrijdags te voet naar het bedehuis be-
„ geeft. De bevolking des lands belijdt mede
„de Schafe'itische leer en is zoo vol ijver
„ voor den heiligen oorlog, dat zij met den
„Vorst vrijwillig ten strijde trekt. Zij heeft
„dan ook de omliggende ongeloovige bevol-
„ kingen overwonnen, zoodat deze haar schat-
„ ting betalen, ton eiude in vrede met haar
„te leven." Daar het nu waarschijnlijk is,
dat destijds de kustbewoners in dit gedeelte
van Sumatra reeds algemeen tot den Islam
bekeerd waren, mag men aannemen, dat door
de ongeloovige volken, waarvan de Arabische
schrijver spreekt, die der aangrenzende binnenlanden,
de zoogenaamde Bataks, moeten
verstaan worden, die, reeds vroeger van de
Hindoe-Sumatranen verschillend, nu, terwijl
dezen alom den Islam aannamen, dien zij,
aan de voorvaderlijke gewoonten getrouw blijvende,
tot op den huidigen dag verwerpen,
zich meer en meer tot een van dezen geheel
verschillend volk moesten vormen.
Maar terwijl reeds de Hiudoe-Sumatranen
su.
' grootendeels afvallig waren geworden van de
i voorvaderlijke godsdienst en hunne volkplan-
! tingen op liet Maleische schiereiland door dezelfde
beweging waren medegesleept, werd het
Hindoesche element op Sumatra's Oostkust
door de veroveringen en volkplantingen van
Madjapahit versterkt. Hier vormde zich dus
in Palembang, Djambi en Indragiri eene sterk
met Javanen gemengde bevolking, die voor
als nog aan het in Madjapahit beleden Sivaisme
getrouw bleef, en natuurlijk de Hindoe-
Sumatranen van het Noorden, vroeger als
broeders en volksgcnooten aangemerkt, als
afvalligen begon te beschouwen. Zij gaven
hun dus — naar de hoogst waarschijnlijke gissing
van den Heer VAN DER TÜDK ') — den
naam van wong malajoe, d. i. wegloopers, afvalligen,
die dan ook aan de bevolking van het
Maleisch schiereiland met de Maleijers van
Sumatra gemeen is. De taal dezer Maleijers,
die zich uit de landtaal van Sumatra, onder
den invloed der Hindoe-beschaving en met
opneming veler Hindof-woorden, reeds lang
tot een afzonderlijk dialekt ha4 gevormd, onderging
nu, door de bijmenging van een aantal
Arabische woorden, tot godsdienst en regt3gcleerdheid
betrekking hebbend, eene nieuwe
wijziging, terwijl zij tevens, met verzaking van
het Kawische schrift, dat vroeger althans in
Menangkabau gebruikelijk geweest was, zich van
het naar hare behoefte gewijzigd Arabisch alphabet
begon te bedienen, waarmede nog de Maleische
taal geschreven wordt. De nieuwe, op
den Koran gebaseerde regtstoestand strekte almede
om dit volk meer van zijne voormalige
broeders te vervreemden, naarmate hij dieper
bij hen wortel schoot, en zoo ontstond allengs
eene natie, die zich door godsdienst, instellingen,
taal en schrift, zoowel van de Bataks
als van de Hindoe-Javanen aanmerkelijk onderscheidde.
Die Maleijers vormden echter geene geheel
gelijksoortige massa. De kolonisten op het
schiereiland en de omliggende eilanden werden
langzamerhand als de ware vertegenwoordigers
van den Maleischen naam aangemerkt. Zij
waren het die alom in den Archipel handelsstations
en volkplantingen stichtten, aan de
verbreiding der Mohammedaansche godsdienst
zoo zeer behulpzaam waren, dat Maleijer schier
j synoniem werd met Mohammedaan, en aan
hunne taal zoo groote verbreiding gaven, dat
zij, ofschoon met velerlei verbastering, de
algemeene taal van den Archipel werd. Zij
) Balaksch leesboek, Dl, IV, blz. 43,
57

5.S SU.
stichtten zelfs volkplantingen aan de mondingen
der rivieren vau Sumatra's Oostkust,
waardoor, naar het schijnt, de rijken van Kampar,
Siak en de kleinere Maleische staatjes
noordwaarts van Siak, die thans als onderhoorigheden
van het laatstgenoemde beschouwd
worden, ontstaan zijn.
Geheel anders waren de lotgevallen der Maleische
bevolking van Sumatra, die zich in
twee hoofdgroepen splitste: de Atjinezen en
de Maleijers van Menangkabau.
In de veertiende eeuw was Samoedera de
magtigste staat op Sumatra's Noordkust ; doch
de stad van dien naam en de naam zelf geraakten
allengs in vergetelheid, nadat de zetel
des rijks naar Pasei verlegd was. De tijdelijke
onderwerping van Pasei aan Madjapahit,
waarvan de Maleische kronieken gewagen,
heeft, indien zij al historisch is, geeu blijvenden
invloed geoefend, daar zij plaats had kort
voordat dit rijk, door de toenemende verbreiding
van den Islam, werd ten val gebragt.
Toen de Portugezen in 1509 het eerst Sumatra's
Noordkust bezochten, was Pasei nog
bloeijend en magtig, maar had die stad eene
mededingster in Pedir, dat meer westwaarts,
tusschen Pasei en Atjih, was verrezen, terwijl
Atjih zelf als onderhoorigheid van Pedir beschouwd
werd. De glans van Pasei begon te
tanen, toen het in 1521 genoodzaakt was de
oppermagt der Portugezen te erkennen en
een Portugeesch garnizoen binnen zijne muren
te ontvangen.
In datzelfde jaar plaatsen de bcrigten der
Portugezen de opkomst van het rijk van Atjih,
dat, volgens de inlandsche kronieken, reeds
drie eeuwen bestaan had. Dit laat zich overeenbrengen,
indien men aanneemt, dat de persoon,
dien de Portugezen Radja Ibrahim noemen,
dezelfde is, wien de Maleische kronieken
van Atjih den titel van Sultan Tsalahoe'ddfn
toekennen, en dat deze niet zoo zeer, gelijk
de Portugezen het voorstellen, als stedehouder
namens Pedir, maar als afstammeling
der vroegere Vorsten, die Vasallen van Pedir
geworden waren, over Atjih regeerde. Deze
Vorst kwam in opstand tegen zijn Suzerein,
onderwierp Pedir, Pasei en de gchcele Noordkust
van Sumatra, dwong zelfs de Portugezen
om Pasei te ontruimen, maar kwam in 1528
of 1529 door vergif om het leven, nadat hij
in bloed en verraad de grondslagen der grootheid
van zijn rijk had gelegd. Zijn opvolger
Sultan Alaoo'd-dfn bevestigde de magt des
rijks en breidde die nog verder uit, terwijl
hij den trotschen bijnaam van Al-Qahir of
z/de overwinnaar" aannam. Zijne opvolgers
handhaafden de grootheid van Atjih, die ten
toppunt steeg onder Iskander Moeda, van 1607
tot 1636. Onder dezen Vorst strekte het rijk
zich uit over het geheele tegenwoordige gebied
van Atjih tot aan de grenzen der onafhankelijke
Bataks, over Dèli, Aroe ') en Siak
op de Oostkust, over onderscheidene distrikten
langs de Westkust, t. w. Baros, Pasaman,
Tikoe, Priaman en Salida, en over een aanmerkelijk
deel van het Maleisch schiereiland.
Voor de Nederlandsohe Oost-Indische Compagnie,
toen reeds op Sumatra's Westkust
gevestigd, was hij een geduchte vijand, die
haar zelfs in 1621 van Padang verjoeg. Het
was echter vooral door toedoen der Nederlanders
dat Atjih zijne bezittingen op de Oosten
Westkust later allengs verloor en binnen
zijne tegenwoordige grenzen werd beperkt.
De Atjiuesclie Vorsten hebben in de oorlogen,
die zij tot uitbreiding van hun rijk, hetzij
met de inlandsche Vorsten of met de Portugezen
en Nederlanders voerden, steeds ook
de belangen van hunne godsdienst behartigd.
In den bloeitijd van dit rijk hcerschte er eene
bekendheid met de Arabische taal en de instellingen
van den Islam, en een zieh in verschillende
rigtingen openbarend godsdienstig
leven, als in de geschiedenis van den Archipel
zelden, zoo ooit,- is geëvenaard geworden. Er
was echter klaarblijkelijk onder de hoofden
eene partij, die de voorvaderlijke instellingen,
en daarmede haar eigen gezag, tegen den steeds
veld winnenden invloed van de Arabieren en
hunnen aanhang zocht te handhaven. Toen
Iskander Moeda in 1636 gestorven en vijf
jaren later ook zijn schoonzoon en opvolger
Sultan Moeql bezweken was, gelukte het aan
deze nationale partij de dochter van Iskander
Moeda en weduwe van Moeql, onder den naam
van Tadjoe'1-alam. Tsafiatoe'd-din, op den troon
te handhaven en haren invloed door vier achtereenvolgende
vrouwenregeringen te bestendigen.
Eerst nadat die vrouwenheerschappij
58 jaren geduurd had, was de Arabische partij
in staat eene omwenteling te bewerken, lu
1699 werd Kamâlat-Sehah, de laatste dezer
Koninginnen, onttroond, ten gevolge van een
brief door den Qadhi Malikoe'1-adil uit Mekka
') Aroe is een naam, die in de oude geschiedenis
van Sumatra dikwijls voorkomt, maar thans
(even als Samoedera) van onze kaarten verdwenen is.
Op de kaart van VAI.KNTIJN ligt het aan den linkeroever
der Hokan-rivier en dus tusschen Dèli
en Siak.

su.
gezonden, waarin hij aan de hoofden en het
volk van Atjih te kennen gaf, dat de uitoefening
van het opperste gezag door eene vrouw
met de wetten van den Islam in strijd was.
Van de Maleische geschriften over Mohammedaansche
godsdienst en regt zijn eenige der
beste en merkwaardigste onder de regeringen
van Iskander Moeda en zijne dochter Tadjoe'lalam
in het rijk van Atjih geschreven. Hiertoe
behoort de Bostânoe's-Salatin {Lusthof der
Forsten), een zeer uitgebreid en als een soort
van eneyclopaedie te beschouwen werk, in
zeven boeken, op last van Iskander Moeda
zamengesteld door Noeroe'd-dïn ar-Raniri. Een
uitgebreid werk over Mohammedaansch regt,
de Spiegel der leergierige Wetgeleerden getiteld,
werd, op last van Koningin Tadjoc'1-alam, uit
Arabische bronnen getrokken, om tot leiddraad
bij de regtspraak te dienen. Maar vooral
merkwaardig is het, dat in dit tijdvak ook
een soort van mystisch pantheïsme uit Arabie
naar Sumatra overwaaide, en in het Atjinesohe
rijk voorname voorstanders vond in
den dichter Hamza Pantsoeri, dus genaamd
naar Pantsoer, den ouderen naam van Baros,
en in Schamsoe'd-din as-Schamataraï, die zijn
bijnaam aan den Arabischen vorm van den
naam zijner woonplaats Samoedera ontleent.
Wij kennen nog de titels van een aantal werken
door deze beide mannen geschreven en
van sommige worden nog exemplaren gevonden,
in weerwil van den kruistogt onder Sultan
Moeql tegen de aanhangers dezer sekte
gepredikt. De reeds genoemde Noeroe'd-din
ar-Raniri werd door den Sultan met de taak
belast om deze kettersche leer te bestrijden,
en kweet zich daarvan in ccne reeks van geschriften.
De aanhangers der sekte, die konden
worden opgespoord, werden ter dood gebragt,
en vóór de groote moskee van Atjih,
bekend onder den naam van Baitoc'r-rahmân,
werd een auto da fé gehouden, waarbij de
werken hunner hoofden in het openbaar werden
verbrand ').
Het blijkt uit de aangehaalde en andere
n dat destijds in het Atjinesche rijk
zuiver Maleisch werd geschreven. De volkstaal
werd er echter allengs met vele vreemde
woorden vermengd, en thans wordt het Atji-
') Zie over de Uier genoemde schrijvers en
hunne werken H. N. VAN DEB ÏUUK, Malay Manuscripts
of the Royal Asiatic Society, en S. KEY-
ZER, in Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde
van het Delïtsch Instituut, Nieuwe volgreeks,
Dl. Vil, bl. 211.
m
neeseh als een zeer verbasterd dialekt van de
Maleische taal beschouwd. Het verval der
taal heeft gelijken tred gehouden met de verachtering
van het geheele rijk. De bevolking
bestaat thans gedeeltelijk uit Menangkabausche
Maleijers en Pedirezen, welke laatste, als
minder met vreemd bloed gemengd, zich door
eene donkerder huidkleur onderscheiden. De
eigenlijke Atjinezen zijn iu drie afdeelingeu
ot' stammen gesplitst, welke naar het aantal
gemeenten (sagi's of moekims), dat zij oorspronkelijk
bevatten, de XXII, XXV en XXVI
sagi's genoemd worden. Aan het hoofd van
ieder dezer afdeclingen staan twee hoofden, met
den titel van Panglima of Toewankoe, wier
waardigheid erfelijk is. Over alle gewigtige
zaken moet de Sultan met deze hoofden raadplegen,
en zonder hunne toestemming kan
niets belangrijks worden uitgevoerd. Ook berust
bij deze zes hoofden de keuze van een
nieuwen Sultan, die echter tot het regerend
stamhuis beperkt is, en het vermogen om hem
af te zetten, wanneer hij de landsgebruiken
schendt. Elke kampong heeft voorts een afzonderlijk
hoofd, onder verschillende titels ;
doch de dorpshoofden kunnen niets zonder
toestemming van de leden der gemeenten
verrigten. De Pedirezen en Maleijers zijn
niet in de drie genoemde afdeelingen begrepen
; zij hebben afzonderlijke dorpsbesturen,
die schier geheel van hooger gezag onafhankelijk
zijn. De Sultan benoemt een schahbandar,
die belast is met het toezigt op den
handel en het heffen der regten, die een voornaam
deel van de inkomsten van den Sultan
uitmaken. Overigens heerschen hier al de
verwarring, willekeur, knevelarij en wanbestuur,
die thans alle Maleische staten keumerken
waarin de orde niet door het Europeesch
gezag wordt gehandhaafd. De voorschriften
van den Islam worden zeer gebrekkig
gekend en opgevolgd, en het volk is aan
het gebruik van opium, dobbelspel en hanengevechten
verslaafd.
Aanmerkelijk verschillend waren de lotgevallen
van het Maleische rijk van Menangkabau.
Ook hier nam wel is waar de bevolking
den Islam aan, maar hare kennis der
nieuwe godsdienst en hare geneigdheid tot
de maatschappelijke hervorming, die zij uit
haren aard moet met zich brengen, waren te
allen tijde gering. De Islam was dus onvermogend
om de eigenaardige instellingen en gebruiken,
die dit volk óf reeds vóór zijne invoering
had aangenomen, óf onder den drang
van bijzondere omstandigheden later aannam,

58 SU.
stichtten zelfs volkplantingen aan de mondingen
der rivieren van Sumatra's Oostkust,
waardoor, naar het schijnt, de rijken van Kampar,
Siak en de kleinere Maleische staatjes
noordwaarts van Siak, die thans als onderhoorigheden
van het laatstgenoemde beschouwd
worden, ontstaan zijn.
Geheel anders waren de lotgevallen der Maleische
bevolking van Sumatra, die zieh in
twee hoofdgroepen splitste: de Atjinezen en
de Maleijers van Menangkabau.
In de veertiende eeuw was Samoedera de
magtigste staat op Sumatra's Noordkust ; doch
de stad van dien naam en de naam zelf geraakten
allengs in vergetelheid, nadat de zetel
des rijks naar Pasei verlegd was. De tijdelijke
onderwerping van Pasei aan Madjapahit,
waarvan de Maleische kronieken gewagen,
heeft, indien zij al historisch is, geen blij venden
invloed geoefend, daar zij plaats had kort
voordat dit rijk, door de toenemende verbreiding
van den Islam, werd ten val gebragt.
Toen de Portugezen in 1509 het eerst Sumatra's
Noordkust bezochten, was Pasei nog
bloeijend en magtig, maar had die stad eene
mededingster in Pedir, dat meer westwaarts,
tusschen Pasei en Atjih, was verrezen, terwijl
Atjih zelf als onderhoorigheid van Pedir beschouwd
werd. De glans van Pasei begon te
tanen, toen het iu 1521 genoodzaakt was de
oppermagt der Portugezen te erkennen en
een Portugecsch garnizoen binnen zijne muren
te ontvangen.
In datzelfde jaar plaatsen de berigten der
Portugezen de opkomst van het rijk van Atjih,
dat, volgens de inlandsche kronieken, reeds
drie eeuwen bestaan had. Dit laat zich overeenbrengen,
indien men aanneemt, dat de persoon,
dien de Portugezen Radja Ibrahim noemen,
dezelfde is, wien de Maleische kronieken
van Atjih den titel van Sultau Tsalahoe'ddfn
toekennen, en dat deze niet zoo zeer, gelijk
de Portugezen het voorstellen, als stedehouder
namens Pedir, maar als afstammeling
der vroegere Vorsten, die Vasallen van Pedir
geworden waren, over Atjih regeerde. Deze
Vorst kwam in opstand tegen zijn Suzerein,
onderwierp Pedir, Pasei en de gcheelc Noordkust
van Sumatra, dwong zelfs de Portugezen
om Pasei te ontruimen, maar kwam in 1528
of 3529 door vergif om het leven, nadat hij
in bloed en verraad de grondslagen der grootheid
van zijn rijk had gelegd. Zijn opvolger
Sultan Alaoc'd-dfn bevestigde do magt des
rijks en breidde die nog verder uit, terwijl
hij den trotschen bijnaam van Al-Qahir of
I „ de overwinnaar" aannam. Zijne opvolgers
handhaafden de grootheid van Atjih, die ten
toppunt steeg onder Iskander Moeda, van 1607
! tot 1636. Onder dezen Vorst strekte het rijk
zich uit over het geheele tegenwoordige gebied
van Atjih tot aan de grenzen der onafhankelijke
Bataks, over Dèli, Aroe ') en Siak
op de Oostkust, over onderscheidene distrikten
langs de Westkust, t. w. Baros, Pasaman,
Tikoe, Priaman en Salida, en over een aanmerkelijk
deel van het Maleiseh schiereiland.
Voor de Nederlandsohe Oost-lndisehe Compagnie,
toen reeds op Sumatra's Westkust
gevestigd, was hij een geduchte vijand, die
haar zelfs in 1621 van Padang verjoeg. Het
was echter vooral door toedoen der Nederlauders
dat Atjih zijne bezittingen op de Oosten
Westkust later allengs verloor en binnen
zijne tegenwoordige grenzen werd beperkt.
De Atjinesche Vorsten hebben in de oorlogen,
die zij tot uitbreiding van hun rijk, hetzij
met de inlandsche Vorsten of met de Portugezen
en Nederlanders voerden, steeds ook
de belangen van hunne godsdienst behartigd.
In den bloeitijd van dit rijk hcersehte er eene
bekendheid met de Arabische taal en do instellingen
van den Islam, en een zich in verschillende
rigtingen openbarend godsdienstig
leven, als in de geschiedenis van den Archipel
zelden, zoo ooit,- is geëvenaard geworden. Er
was echter klaarblijkelijk onder de hoofden
eene partij, die de voorvaderlijke instellingen,
en daarmede haar eigen gezag, tegen den steeds
veld winnenden invloed van de Arabieren en
hunnen aanhang zocht te handhaven. Toen
Iskander Moeda in 1636 gestorven en vijf
jaren later ook zijn schoonzoon en opvolger
Sultan Moeql bezweken was, gelukte het aan
deze nationale partij de dochter van Iskander
Moeda en weduwe van Moeql, onder don naam
van Tadjoe'1-alam Tsafiatoe'd-din, op den troon
te handhaven en haren invloed door vier achtel
eenvolgende vrouwenregeringen te bestendigen.
Eerst nadat die vrouwenheerschappij
58 jaren geduurd had, was de Arabische partij
in staat eene omwenteling te bewerken. In
1699 werd Kamâlat-Schah, de laatste dezer
Koninginnen, onttroond, ten gevolge van een
brief door den Qadhi Malikoe'1-adil uit Mekka
') Aroe is een naam, die in de oude geschiedenis
van Sumatra dikwijls voorkomt, maar thans
(even als Samoedera) van onze kaarten verdwenen is.
Op de kaart van VALENTIJN ligt het aan den linkeroever
der Kokan-rivier en dus tusschen Dèli
en Siak.

gezonden, waarin hij aan de hoofden en het
volk van Atjih te kennen gaf, dat de uitoefening
van het opperste gezag door eene vrouw
met de wetten van den Islam in strijd was.
Van de Maleische geschriften over Mohammedaansche
godsdienst en regt zijn eenige der
beste en merkwaardigste onder de regeringen
van Iskander Moeda en zijne dochter Tadjoc'lalam
in het rijk van Atjih geschreven. Hiertoe
behoort de Bostânoe's-Salatin (Lusthof der
Forsten), een zeer uitgebreid en als een soort
van encyclopaedie te beschouwen werk, in
zeven boeken, op last van Iskander Moeda
zamengesteld door Noeroe'd-din ar-Raniri. Een
uitgebreid werk over Mohammedaansch regt,
de Spiegel der leergierige Wetgeleerden getiteld,
werd, op last van Koningin Tadjoe'1-alam, uit
Arabische bronnen getrokken, om tot leiddraad
bij de regtspraak te dienen. Maar vooral
merkwaardig is het, dat in dit tijdvak ook
een soort van mystisch pantheïsme uit Arabie
naar Sumatra overwaaide, en in het Atjinesche
rijk voorname voorstanders vond in
den dichter Hamza Pantsoeri, dus genaamd
naar Pantsoer, den ouderen naam van Baros,
en in Schamsoe'd-din as-Sohamataraï, die zijn
bijnaam aan den Arabischen vorm van den
naam zijner woonplaats Samoedera ontleent.
Wij kennen nog de titels van een aantal werken
door deze beide mannen geschreven en
van sommige worden nog exemplaren gevonden,
iu weerwil van den kruistogt onder Sultan
Moeql tegen de aanhangers dezer sekte
gepredikt. De reeds genoemde Noeroe'd-din
ar-Raniri werd door den Sultan met de taak
belast om deze kettersche leer te bestrijden,
en kweet zich daarvan in eene reeks van geschriften.
De aanhangers der sekte, die konden
worden opgespoord, werden ter dood gebragt,
en vóór de groote moskee van Atjih,
bekend onder den naam van Baitoe'r-rahmân,
werd een auto da fé gehouden, waarbij de
werken hunner hoofden in het openbaar werden
verbrand ').
Het blijkt uit de aangehaalde en andere
werken dat destijds in het Atjinesche rijk
zuiver Maleisen werd geschreven. De volkstaal
werd er echter allengs met vele vreemde
woorden vermengd, en thans wordt het Atji-
') Zie over de hier genoemde schrijvers en
hunne werken H. N. VAN DEE TUUK, Malay .Manuscripts
of the Royal Asiatic Sorely, en S. KEY-
ZER, in Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde
van het Dell'tsch Instituut, Nieuwe \olgreeks,
Dl, Vil, bl, 211.
SU. m
neeseh als een zeer verbasterd dialekt van de
Maleische taal beschouwd. Het verval der
taal heeft gelijken tred gehouden met de veraehtering
van het geheele rijk. De bevolking
bestaat thans gedeeltelijk uit Menangkabausche
Maleijers en Pedirezen, welke laatste, als
minder met vreemd bloed gemengd, zich door
eene donkerder huidkleur onderscheiden. De
eigenlijke Atjinezen zijn in drie afdeelingeu
of stammen gesplitst, welke naar het aantal
gemeenten (sagi's of moekims), dat zij oorspronkelijk
bevatten, de XXLI, XXV en XXVI
sagi's genoemd worden. Aan het hoofd van
ieder dezer afdeclingen staan twee hoofden, met
den titel van Panglima of Toewankoe, wier
waardigheid erfelijk is. Over alle gewigtige
zaken moet de Sultan met deze hoofden raadplegen,
en zonder hunne toestemming kan
niets belangrijks worden uitgevoerd. Ook berust
bij deze zes hoofden de keuze van een
nieuwen Sultan, die echter tot het regerend
stamhuis beperkt is, en het vermogen om hem
af te zetten, wanneer hij de landsgebruiken
schendt. Elke kampong heeft voorts een afzonderlijk
hoofd, onder verschillende titels ;
doch de dorpshoofden kunnen niets zonder
toestemming van de leden der gemeenten
verrigten. De Pedirezen en Maleijers ziju
niet in de drie genoemde afdeelingen begrepen
; zij hebben afzonderlijke dorpsbesturen,
die schier geheel van hooger gezag onafhankelijk
zijn. De Sultan benoemt een schahbandar,
die belast is met het toezigt op den
handel en het heffen der regten, die een voornaam
deel van de inkomsten van den Sultan
uitmaken. Overigens heerschen hier al de
verwarring, willekeur, knevelarij en wanbestuur,
die thans alle Maleische staten kenmerken
waarin de orde niet door het Europeesch
gezag wordt gehandhaafd. De voorschriften
van den Islam worden zeer gebrekkig
gekend en opgevolgd, en het volk is aan
het gebruik van opium, dobbelspel en hanengevechten
verslaafd.
Aanmerkelijk verschillend waren de lotgevallen
van het Maleische rijk van Menangkabau.
Ook hier nam wel is waar de bevolking
den Islam aan, maar hare kennis der
nieuwe godsdienst en hare geneigdheid tot
de maatschappelijke hervorming, die zij uit
haren aard moet met zich brengen, waren te
allen tijde gering. De Islam was dus onvermogend
om de eigenaardige instellingen en gebruiken,
die dit volk óf reeds vóór zijne invoering
had aangenomen, óf onder den drang
van bijzondere omstandigheden later aannam,

58 SU.
stichtten zelfs volkplantingen aan de mondingen
der rivieren van Sumatra's Oostkust,
waardoor, naar het schijnt, de rijken van Kampar,
Siak en de kleinere Maleische staatjes
noordwaarts van Siak, die thans als onderhoorigheden
van het laatstgenoemde beschouwd
worden, ontstaan zijn.
Geheel anders waren de lotgevallen der Maleische
bevolking van Sumatra, die zich in
twee hoofdgroepen splitste: de Atjinezen en
de Maleijers van Menangkabau.
In de veertiende eeuw was Samoedera de
magtigste staat op Sumatra's Noordkust ; doch
de stad van dien naam en de naam zelf geraakten
allengs in vergetelheid, nadat de zetel
des rijks naar Pasei verlegd was. De tijdelijke
onderwerping van Pasei aan Madjapahit,
waarvan de Maleische kronieken gewagen,
heeft, indien zij al historisch is, geen blij venden
invloed geoefend, daar zij plaats had kort
voordat dit rijk, door de toenemende verbreiding
van den Islam, werd ten val gebragt.
Toen de Portugezen in 1509 het eerst Sumatra's
Noordkust bezochten, was Pasei nog
bloeijend en magtig, maar had die stad eene
mededingster in Pedir, dat meer westwaarts,
tusschen Pasei en Atjih, was verrezen, terwijl
Atjih zelf als onderhoorigheid van Pedir beschouwd
werd. De glans van Pasei begon te
tanen, toen het in 1521 genoodzaakt was de
oppermagt der Portugezen te erkennen en
een Portugecsch garnizoen binnen zijne muren
te ontvangen.
In datzelfde jaar plaatsen de berigtcn dor
Portugezen de opkomst van het rijk van Atjih,
dat, volgens de inlandsche kronieken, reeds
drie eeuwen bestaan had. Dit laat zich overeenbrengon,
indien men aanneemt, dat de persoon,
dien de Portugezen Radja Ibrahim noemen,
dezelfde is, wien de Maleische kronieken
van Atjih den titel van Sultan Tsalahoo'ddfn
toekennen, en dat deze niet zoo zeer, gelijk
de Portugezen het voorstellen, als stedehouder
namens Pedir, maar als afstammeling
der vroegere Vorsten, die Vasallen van Pedir
geworden waren, over Atjih regeerde. Deze
Vorst kwam in opstand tegen zijn Suzcrein,
onderwierp Pedir, Pasei en de gcheelc Noordkust
van Sumatra, dwong zelfs de Portugezen
om Pasei te ontruimen, maar kwam in 1528
of 1529 door vergif om het leven, nadat hij
in bloed en verraad de grondslagen der grootheid
van zijn rijk had gelegd. Zijn opvolger
Sultan Alaoe'd-dfn bevestigde de magt des
rijks en breidde die nog verder uit, terwijl
hij den trotschen bijnaam van Al-Qahir of
„de overwinnaar" aannam. Zijne opvolgers
handhaafden de grootheid van Atjih, die ten
toppunt steeg onder Iskander Moeda, van 1607
tot 1636. Onder dezen Vorst strekte het rijk
zich uit over het geheele tegenwoordige gebied
van Atjih tot aan de grenzen der onafhankelijke
Bataks, over Dèli, Aroe '} en Siak
op de Oostkust, over onderscheidene distrikten
langs de Westkust, t. w. Baros, Pasaman,
Tikoe, Priaman en Salida, en over een aanmerkelijk
deel van het Maleisch schiereiland.
Voor de Nederlandsche Oost-Indische Compagnie,
toen reeds op Sumatra's Westkust
gevestigd, was hij een geduchte vijand, die
haar zelfs in 1621 van Padang verjoeg. Het
was echter vooral door toedoen der Nederlanders
dat Atjih zijne bezittingen op de Oosten
Westkust later allengs verloor en binnen
zijne tegenwoordige grenzen werd beperkt.
De Atjinesehe Vorsten hebben in de oorlogen,
die zij tot uitbreiding van hun rijk, hetzij
met de inlandsche Vorsten of met de Portugezen
en Nederlanders voerden, steeds ook
de belangen vau hunne godsdienst behartigd.
In den bloeitijd van dit rijk heerschte er eene
bekendheid met de Arabische taal en de instellingen
van den Islam, en een zich in verschillende
rigtingen openbarend godsdienstig
leven, als in de geschiedenis van den Archipel
zelden, zoo ooit,- is geëvenaard geworden. Er
was echter klaarblijkelijk onder de hoofden
eene partij, die de voorvaderlijke instellingen,
en daarmede haar eigen gezag, tegen den steeds
veld winnenden invloed van de Arabieren en
hunnen aanhang zocht te handhaven. Toen
Iskander Moeda in 1636 gestorven en vijf
jaren later ook zijn schoonzoon en opvolger
Sultan Moeql bezweken was, gelukte het aau
deze nationale partij de dochter van Iskander
Moeda en weduwe van Moeql, onder den naam
van Tadjoe'1-alam Tsaflatoe'd-din, op den troon
te handhaven en haren invloed door vier achtereenvolgende
vrouwenregeringen te bestendigen.
Eerst nadat die vrouwenhecrscliappij
58 jaren geduurd had, was de Arabische partij
in staat eene omwenteling te bewerken. In
1699 werd Kamalat-Schah, de laatste dezer
Koninginnen, onttroond, ten gevolge van een
brief door den Qadhi Malikoe'1-adil uit Mekka
') Aroe is een naam, die in de oude geschiedenis
van Sumatra dikwijls voorkomt, maar thans
(even als Samoedera) van onze kaarten verdwenen is.
Op de kaart van VALENTIJN ligt het aau den linkeroever
der Kokan-rivier en dus tusschen Dèli
en Siak.

gezonden, waarin hij aan de hoofden en het
volk van Atjih te kennen gaf, dat de uitoefening
van het opperste gezag door eene vrouw
met de wetten van den Islam in strijd was.
Van de Maleische geschriften over Mohammodaansche
godsdienst en regt zijn eenige der
beste en merkwaardigste onder de regeringen
van Iskander Moeda en zijne dochter Tadjoc'lalam
in het rijk van Atjih geschreven. Hiertoe
behoort de Bostânoe's-Salatin (Lusthof der
Forsten), een zeer uitgebreid en als een soort
van encyclopaedie te beschouwen werk, in
zeven boeken, op last van Iskander Moeda
zamengcsteld door Noeroe'd-din ar-Raniri. Een
uitgebreid werk over Mohammedaansch regt,
su.
de Spiegel der leergierige Wetgeleerden getiteld,
werd, op last van Koningin Tadjoe'1-alam, uit
Arabische bronnen getrokken, om tot leiddraad
bij de regtspraak te dienen. Maar vooral
merkwaardig is het, dat in dit tijdvak ook
een soort van mystisch pantheïsme uit Arabie
naar Sumatra overwaaide, en in het Atjinesohe
rijk voorname voorstanders vond in
den dichter Hamza Pantsoeri, dus genaamd
naar Pantsoer, den ouderen naam van Baros,
en in Schamsoe'd-din as-Schamataraï, die zijn
bijnaam aan den Arabischen vorm van den
naam zijner woonplaats Samoedera ontleent.
Wij kennen nog de titels van een aantal werken
door deze beide mannen geschreven en
van sommige worden nog exemplaren gevonden,
in weerwil van den kruistogt onder Sultan
Moeql tegen de aanhangers dezer sekte
gepredikt. De reeds genoemde Noeroe'd-din
ar-Raniri werd door den Sultan met de taak
belast om deze kottersene leer te bestrijden,
en kweet zich daarvan in eene reeks van geschriften.
De aanhangers der sekte, die konden
worden opgespoord, werden 1er dood gebragt,
en vóór de groote moskee van Atjih,
bekend onder den naam van Baitoc'r-rahman,
werd een auto da fé gehouden, waarbij de
werken hunner hoofden in het openbaar werden
verbrand ').
Het blijkt uit de aangehaalde en andere
werken dat destijds in het Atjiuebche rijk
zuiver Maleisch werd geschreven. De volkstaal
werd er echter allengs met vele vreemde
woorden vermengd, en thans wordt het Atji-
neeseh als een zeer verbasterd dialekt van de
Maleische taal beschouwd. Het verval der
taal heeft gelijken tred gehouden met de veruohtering
van het geheele rijk. De bevolking
bestaat "thans gedeeltelijk uit Menangkabausche
Maleijers en Pedirezen, welke laatste, als
minder met vreemd bloed gemengd, zich door
eene donkerder kuidkleur onderscheiden. De
eigenlijke Atjinezen zijn in drie afdeelingeu
of stammen gesplitst, welke naar het aantal
gemeenten (sagi's of moekims), dat zij oorspronkelijk
bevatten, de XXLI, XXV en XXVI
sagi's genoemd worden. Aan het hoofd van
ieder dezer afdeclingen staan twee hoofden, met
den titel van Panglima of Toewankoe, wier
waardigheid erfelijk is. Over alle gewigtige
zaken moet de Sultan met deze hoofden raadplegen,
en zonder hunne toestemming kan
niets belangrijks worden uitgevoerd. Ook berust
bij deze zes hoofden de keuze van een
nieuwen Sultan, die echter tot het regerend
stamhuis beperkt is, en het vermogen om hem
af te zetten, wanneer hij de landsgebruiken
schendt. Elke kampong heeft voorts een afzonderlijk
hoofd, onder verschillende titels ;
doch de dorpshoofden kunnen niets zonder
toestemming van de leden der gemeenten
verrigten. De Pedirezen en Maleijers zijn
niet in de drie genoemde afdeelingen begrepen
; zij hebben afzonderlijke dorpsbesturen,
die schier geheel van hooger gezag onafhankelijk
zijn. De Sultan benoemt een schahbandar,
die belast is met het toezigt op den
handel en het heffen der regten, die een voornaam
deel van de inkomsten van den Sultan
uitmaken. Overigens heerschen hier al de
verwarring, willekeur, knovelarij en wanbestuur,
die thans alle Maleische staten kenmerken
waarin de orde niet door het Europeesch
gezag wordt gehandhaafd. De voorschriften
van den Islam worden zeer gebrekkig
gekend en opgevolgd, en het volk is aan
het gebruik van opium, dobbelspel en hanengevechten
verslaafd.
Aanmerkelijk verschillend waren de lotgevallen
van het Maleische rijk van Menangkabau.
Ook hier nam wel is waar de bevolking
den Islam aan, maar hare keunis der
nieuwe godsdienst en hare geneigdheid tot
de maatschappelijke hervorming, die zij uit
haren aard moet met zich brengen, waren te
J
) Zie over do hier geuoemde schrijvers en allen tijde gering. De Islam was dus onver-
hunne werken II. N. VAN DER TUUK, Malay Mamogend om de eigenaardige instellingen en genuscripts
of the Royal Asiatic Society, en S. KEY- bruiken, die dit volk óf reeds vóór zijne invoe-
ZER, in Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenring had aangenomen, óf onder den drang
kunde van het Delt'tsch Instituut, Nieuwe volg-
I vau bijzondere omstandigheden later aannam,
reeks, Dl. Vil, bl, 211.
59

tili
maar die in allen geval met den regtstoestand
op den Koran gebouwd overeenigbaar
zijn, in belangrijke mate te wijzigen. Over
den oorsprong dier instellingen ligt een digte
sluijer gespreid, die niet is opgeheven door
het bekend worden der oendang-oendang of
volksinstellingen en daarmede verbonden overleveringen
'). Die overleveringen missen, wat
zeer opmerkelijk is, allen zamenhang met hetgeen
ons thans door ontcijferde opschriften
uit de vroegere geschiedenis van dit rijk in
de Hindoe-periode bekend is. Evenmin wordt
daarin eenige duidelijke herinnering van tijd
en wijze der invoering van den Islam in deze
gewesten aangetroffen. Integendeel zijn reeds
in hetgeen zij van de vroegste lotgevallen des
volks verhalen, Mohammedaansche en Hindoesche
voorstellingen en begrippen, namen uit
den Koran en uit de Hindoesche mythologie
op de zonderlingste wijze dooreen gemengd.
Vreemd is het ook dat geene kroniek van Menangkabau,
geenerlei berigt van de opvolging
zijner Vorsten schijnt te bestaan, ofschoon
schier alle andere Maleische staten zulke historische
gedenkstukken bezitten. Wij viuden
echter enkele, maar tamelijk ongerijmde bijzonderheden
in de Schadjara Malajoe en de
kroniek van Pasei. De Schadjara Malajoe 2 )
beschouwt de Menaiigkabausche Vorsten als de
afstammelingen van Sang Sapoerba, een afstammeling
van Iskander Dzoe'l-Karnein (Alexander
den Grootc), en vader van den bovengenoemden
Sri Tri Boeana, die op den berg Mahaméroe
in Palembang was nedergedaald, en vervolgens,
de rivier van Kwantan opvarende, in Menangkabau
kwam, waar hij door de bevolking, die hij
van eene vervaarlijke slang verloste, tot Koning
werd uitgeroepen. De kroniek van Pasei 3 ) verhaalt
van eene poging der Javanen van Madjapahit
om ook dit gebied te onderwerpen ; men
kwam echter overeen, dat do beslissing van het
lot des lands aan een kampstrijd van twee buffels
zou worden toevertrouwd, en daar, ten gevolge
eener bijzondere kunstgreep, de buffel der Sumatranen
de overwinning behaalde, moesten de
Javanen met schande naar hun land terugkeeren,
terwijl de plaats waarde buffel overwonnen had,
') E, NETSCHER, Verzameling van overleveringen
van hei rijk van Menangkabau, in het Indisch Archief,
Dl. II, St. 2, hl. 33.
s ) Uitgave van DULAURIER, pag. 75.
8) Uitgave van DULAURIER, pag. 97 vv. Ook hij
NETSCHER, t. a. p., blz. 53, komt het verhaal van
het bnfFelgcvecht voor, maar buiten alle betrekking
tot eene verovering door Mudjapahit,
su.
| ter herinnering dier gebeurtenis, Menangkabau
(d. i. overwinning des buffels) werd geheeten.
Het komt ons waarschijnlijk voor dat eene
reeks van inwendige beroeringen en omwen-
' telingen, gevolgd door de prediking en aanneming
van den Islam, de herinnering van den
i vroegeren luister van het rijk van Adityawarma
geheel had uitgewischt, toeu Hindoe-Javanen
uit Palembang, Djambi of Indragiri tot Tanah-
Datar doordrongen, en er ongeveer in de veertiende
eeuw de stichters werden eener nieuwe
dynastie, met Priaugan Padang Pandjang tot
hoofdplaats. Behalve eeii onklaar besef dat
het rijk tot veel hoogeren ouderdom opklimt,
waarom het door alle Maleijers steeds met bijzonderen
eerbied wordt beschouwd, schijnen
alle eenigzins duidelijker herinneringen uitsluitend
tot dit nieuwe rijk betrekking te hebben,
dat waarschijnlijk ook alleen op den naam
Menangkabau aanspraak heeft. De Javaansche
bestanddeelen in de namen der Vorsten en
Hoofden, in de overlevering vermeld, en onderscheidene
geographische namen, waaronder
zelfs die der hoofdstad Priangan, geheel gelijk
aan dien van het landschap op Java, dat
wij de Preanger Regentschappen noemen, pleiten
voor den invloed door Hindoe-Javanen op
het Menangkabausehe rijk geoefend. In hoe
verre ook het Menangkabausch dialekt onze
gissing begunstigt, is moeijelijker te bepalen,
daar het nog weinig onderzocht is en het Javaanscli
in het algemeen invloed op het Maleisch
heeft gehad; wij wijzen echter op de
Menangkabausehe uitspraak der lange a met
den middenklank' tusschen « en o '), die ook
aan het Javaanscii eigen is. Maar is onze gissing
juist, dan schijnen zieh ook de nieuwe
Vorsten spoedig tot den Islam bekeerd te hebben.
Sommige overleveringen gewagen van een
Scherif van Mekka, Ibrahim geheeten, die zich
in Menangkabau kwam nederzetten en door
de Vorsten des lands goed ontvangen werd.
Zeer karakteristiek zeggen de Oendang-Oendang,
dat, kort na de stichting van Priangan Padang
Pandjang, daar eene moskee werd gebouwd,
waarin volgens het boek Gods (den Koran)
zou worden regt gesproken, maar dat tevens
een bale of raadhuis werd opgerigt, waar regt
werd gesproken volgens de laudsgebruiken,
om het goddelijk regt te versterken.
De Vorsten van Menangkabau voerden gewoonlijk
den titel van Jang di pertoewan, maar
pronkten daarnevens ook met den grootschen,
') Zie VAN DER TUUK, Bataksch Leesboek, Dl. IV,
blz. 109 v.

SU.
ook aan de Hindoe-Vorsten van Java vaak gegeven
naam van Maharadja. Maar ofschoon
zij zich in den aanhef hunner brieven zelfs de
broeders noemden der Keizers van China en
Turkije, en door Vorsten van den Archipel,
veel magtiger dan zij zelven, met allerlei eerbewijzen
werden behandeld, schijnt hun wezenlijk
gezag te allen tijde zeer gering geweest
te zijn. De geheele staat bestond uit een aantal
kleine foederatieve republieken, en de Jang
di pertoewan was niet zoo zeer boven als buiten
hare aartsvaderlijke instellingen geplaatst.
Hij was meer het voorwerp van eerbied dan
van gehoorzaamheid en zijn gezag was te allen
tijde bijna meer als priesterlijk dan als koninklijk
te beschouwen. Dat blijkt zelfs uit de
Oendang-Oendang, waarin de Vorsten te naauwernood
handelend optreden, en alles verrigt
wordt door Penghoeloe's, de door de bevolking
zelve gekozen plaatsvervangers van den
Vorst in de verschillende afdeelingen des
lands. Hierbij kwam nog eene verdeeling
van het gezag, toen in 1680 Sultan Alif
zonder regtstreeksche erfgenamen overleden
was. Drie Opperhoofden, allen van koninklijken
bloede, maakten zich ieder van een deel
des gezags meester. Een hunner vestigde zich
te Soengei Terap, eenige uren ten Noordoosten
van Priangan; de tweede trok meer
oostwaarts en stichtte Soeroasso; terwijl de
derde zich te Pagar Roejong, aan den voet
van den Boekit Bongsoe, nederzette. Het
blijkt niet of deze drie Vorstenhuizen in
vijandschap leefden, dan of zij met gemeenschappelijk
overleg handelden ; maar ieder
hunner nam in den aanhef zijner brieven al
de titels der vroegere Vorsten aan, zonder
eenige toespeling op zijne mededingers. De
bevolking schijnt ze allen als even vereerenswaardige
leden van hetzelfde Vorstengeslacht
beschouwd, maar de erkenning hunner waardigheid
slechts in ijdele eerbewijzen betoond
te° hebben. Echter leert ons RADEHMACHER,
dat de Vorst van Soeroasso, in wiens gebied
de kampong Menangkabau gelegen was, zich
te allen tijde een zeker gezag aanmatigde over
de stranddistrikten, waarin zich de Oost-Indische
Compagnie gevestigd had, en dikwijls zijne
gezanten met trotsehe brieven naar Padang
zond, aan wie de beambten der Compagnie, om
aan 'de vooroordeelen der inlanders tegemoet
te komen, kleine geschenken plagten te geven.
Door het opkomen der Padiies in 1803 en de
daaruit voortgevloeide oorlogen en eindelijke
vestiging van het Nederlandseh gezag in het
gansche gebied van Padang en de Padangsche
61
bovenlanden, is het gezag der Menangkabausehe
Vorsten geheel te niet gegaan. De linie
van Soengei Terap is sedert lang geheel uitgestorven;
de laatste Vorst van Pagar Roejong,
door het Nederlandsohe Gouvernement tot
Regent van Tanah Datar aangesteld, is in 1834,
wegens vermeende, maar onbewezen deelneming
aan eene zamenzwering, naar Batavia verwijderd;
alleen uit het stamhuis van Soeroasso
zijn nog eenige leden op Sumatra aanwezig,
maar geheel van den vroegeren luister beroofd.
In de uiterst verwarde overleveringen, die
de verklaring moeten geven van den oorsprong
,der instellingen van de Menangkabausehe
Maleijers, komen vooral twee broe-
ders op den voorgrond, die de namen dragen
van Datoe Ketoemengoengan en Datoe Perpatih
Sebatang. Deze maken eene verdeeling
der bevolking en bekreunen zich daarbij volstrekt
niet om den Jang di pertoewan, wiens
rijkszetel inmiddels eerst naar Soengei Terap,
en later, omdat hij daar te streng regeerde,
naar Pagar Roejong werd overgebragt. De
verdeeling, door de genoemde broeders tot
stand gebragt, splitst de bevolking in de beide
laré's ') of hoofdstammen van Kota Piliang
en Bodi Tjeniaga, van welke de eerste zich
ten Zuiden van den Merapi tot aan het gebied
der Redjangs, de andere ten Noorden tot
aan het gebied der Bataks uitbreidde. In iedere
laré werd een zeker aantal huisgezinnen tot
eene kleinere afdeeling of soekoe vereenigd, aan
elke soekoe een bijzondere naam gegeven, en
de oudste of wijste barer leden tot Penghoeloe
over haar aangesteld. Aan het hoofd der beide
hoofdstammen voerden daarna de broeders met
elkander oorlog en men wijst nog iu de vlakte
van Tanah Datar een gedenkteeken van dien
krijg, bestaande in een zonderlingen steenhoop,
waaruit zich een traehietblok met een lange,
smalle spleet verheft. Perpatili zou dien
steen in woede over zijne verliezen met een
kris doorstoken hebben; hij wordt daarom ba -
toe bertikam, de doorboorde steen, genoemd.
Na hunne verzoening wilden de beide broeders
te zamen naar Atjih varen. Hunne praauw
werd op het strand geworpen, en daar het water
laag was, zeiden zij tot hunne kinderen :
„ komt hier om tot rollen voor onze gestrande
„ praauw te dienen." Hunne kinderen weigerden
dit, maar hunne neven (zusters-kinderen)
boden zich bereidwillig daartoe aan. Daarom
werd bepaald dat onder de Maleijers der beide
laré's de nalatenschap niet in de regte lijn aau
') Laré is McnangkabftU?ch voor laras,

69 SU.
kinderen of kindskinderen, maar aan de zusterskinderen
zou overgaan.
Deze proeven van de fantastische wijze
waarop de Oendang-Oendang 's lands instellingen
verklaren, zullen meer dan genoeg zijn.
Maar die instellingen zelve zijn eene werkelijkheid.
De laré's Kota Piliang en Bodi Tjeniaga
bestaan nog heden. Hare leden wonen
niet meer overal geseheiden, maar vaak door
elkander, en toch weet elke Maleijer tot welke
laré hij behoort. Evenzoo is het met de soekoe's
gesteld. De leden ecner soekoc mogen
niet in dezelfde soekoe trouwen. Zij zijn wijd
en zijd verspreid, omdat de man do vrouw
volgt, die de eigenlijke stamhoudster is, zoodat
de kinderen tot de soekoe der moeder gerekend
worden. Maar ieder Maleijer, waar hij
zich ook bevindt, weet tot welke soekoe hij
behoort, en in iedere kota hebben de leden
derzelfde soekoe een gemeenschappelijk Hoofd
of Penghoeloc, die steeds uit eene bepaalde familie
gekozen wordt, en de Penghoeloe's van
alle op die plaats vertegenwoordigde soekoe's
vormen met elkander den dorpsraad, Penghoeloe-rapat,
aan welks hoofd een Penghoeloe-kapala
is gesteld. Op dezelfde wijze vormen vervolgens
de gezamenlijke Roold-Penghoeloe's der
dorpen van een distrikt den distriktsraad,
voorgezeten door een distriktshoofd, die soms
ook een weidscheren titel voert, en de distrikten
worden meestal eenvoudig genoemd
naar het aantal kota's dat zij bevatten. Voorts
gaat de man, die meer dan ééne vrouw hebben
mag en dikwijls heeft, tijdelijk bij zijne
vrouw of vrouwen inwonen, maar wordt niet
als lid harer familie, maar altijd als vreemdeling
beschouwd. Wat hij gedurende dat tijdelijk
verblijf in het huis of op den akker zijner
vrouw verrigt, is te haren voordeele; maar
zijne eigenlijke woonplaats is steeds bij zijne
moeder of bij zijne zusters, onder wier opzigt
zich al zijn persoonlijk eigendom bevindt, en
terwijl de kinderen alleen van de moeder erven,
is de nalatenschap van den man voor de
kinderen zijner zuster bestemd.
Dit zijn de grondtrekken der eigenaardige
instellingen van het Maleische rijk van Menangkabau.
De stamverdeeling, eigen aan alle
volken in het eerste stadium der beschaving
en aan de Maleijers met de Atjinezen, Bataks
en andere naburige volken gemeen, is hier op
eene bijzondere wijze met het gezeten leven
verbonden, eene wijze die klaarblijkelijk beheersoht
wordt door het inderdaad, vooral
r veelwijverij heerscht, zeer natuurlijke
denkbeeld, dat de naauwste en zekerste ban-
den des bloeds die zijn, welke de vrouw met
hare kinderen, den man met zijne moeder verbinden.
Dit eigenaardig zamenstel van regten en
gebruiken is met de Mohammedaansche leerstellingen
in volkomen tegenspraak, en zou
zich onmogelijk tot op heden hebben kunnen
handhaven, indien de Maleijers van Menangkabau
evenzeer van den Islamitischen geest
doordrongen waren geworden als de Atjinezen.
Trouwens, ook hunne geschriften, in een zeer
eigenaardig Maleisch dialekt vervat, toonen
van den invloed des Islams doorgaans al zeer
weinig sporen. En toch heeft zich onder hen
omstreeks den aanvang dezer eeuw eene eigenaardige
reformatorische beweging vertoond, die
in de geschiedenis van den Archipel wel als
eenig in hare soort mag beschouwd worden.
Die beweging hangt naar allen schijn eenigermate
zamen met de Wahhabietisehe hervorming
in Arabie, en was niet enkel tegen het
«oftte-bestuur en den aankleve van dien, maar
ook tegen het bederf der zeden en vele onreine
gewoonten, en daaronder vooral het
tabak-rooken en sirih-kaauwen gekant. De Padries
— zoo noemden zich, met een aan het
Portugeesch ontleenden naam, de hoofden der
hervorming — konden aanvankelijk op schitterende
resultaten bogen ; doch de gehechtheid
aan oude gewoonten en ingekankerde misbruiken
behield in het eind de overhand. De afgezette
en door priester-regeringen vervangen
Penghoeloe's riepen de hulp in van het Nederlandsch
gezag. Een hardnekkige en bloedige
oorlog werd met de Padries gevoerd,
waarvan de uitkomst was, dat de hervormers
bedwongen en de Maleische instellingen gehandhaafd
werden, maar tevens dat het gezag
der Vorsten van Menangkabau geheel werd
vernietigd en hun geheele rijk aan Nederlandsch
Indië, als een zijner schoonste provinciën,
werd toegevoegd, waarin de nieuwe Opperheer
het hoogste gezag met vrij wat meer
klem dan de voormalige Jang diperloewaii wist
te doen gelden.
Ingesloten tusschen de Atjinezen ten Noorden,
de Menangkabausche Maleijers ten Zuiden
en eenige Atjineschc en Maleische nederzettingen
ten Westen en Oosten, wonen de
Bataks, een merkwaardig volk, waarvan wij
de volgende schildering aan het werk van den
Heer JUNGHUHN over de Batak-landen ontkenen:
„Zij zijn een volk dat op een eigenaarydigen
trap van beschaving staat, dien men,
//ofschoon hij niet met den toestand der na-
, tien van Europa kan vergeleken worden, toch
"5

su.
, niet laag zou kunnen noemen, zonder aan de
»waarheid te kort te doen. Zij hebben een
„ eigen schrift, zij vervaardigen boeken, zij
»hebben vaste, ten deele zeer doeltreffende
//wetten, die streng worden in acht genomen;
„zij zijn zacht van karakter, zeer goedaardig eu
„ dankbaar voor genoten weldaden, vatbaar voor
„vriendschap en onkreukbaar in hunne trouw;
„zij beminnen de muzijk en hebben geneigd-
„ heid tot stille bezigheden en de kunsten des
„ vredes ; zij weven fraaije kleederen en bou-
/, wen groote, sterke huizen, met kunstig snij-
„ werk aan de balken ; zij verstaan de kunst
» om metaal te bearbeiden, verschillende meta-
„ len met elkander te versmelten en om aller-
„ lei voorwerpen uit elpenbeen te draaijeu ; zij
»zijn vrij gematigd in Imune hartstogten en
„ handelen schier nimmer zonder voorafgaand
„overleg; zij laten elke gewigtige handeling
„door eene gepaste rede vergezeld gaan; zij
„ beraadslagen over alle gemeenschappelijke be-
„ langen in openbare volksvergaderingen en —
„eten menschenvleeseh," Wij moeten hierbij
voegen, dat ook hun kannibalisme aan wettelijke
regeling is onderworpen en zich tot
het verslinden hunner krijgsgevangenen en van
veroordeelde misdadigers bepaalt.
Een gedeelte der Batak-landen, dat door de
Padries overheerd was, is, ten gevolge van den
oorlog met deze ijveraars, onder het Nederlandsen
gezag gekomen en vormt thans het
grootste gedeelte der residentie Tapanoeli. In
dit gedeelte hebbeu de Bataks veel van hunne
eigenaardigheid verloren en zijn zij vooral in
de laatste jareu zeer geïslamiseerd, niet het
minst omdat het Gouvernement, hetwelk op
Sumatra veel voor het onderwijs gedaan heeft,
dit echter grootendeels aan Maleijers heeft
overgelaten, die het als een middel tot propaganda
gebruiken. Om de instellingen der Bataks
in hare zuiverheid te vinden, moet men
hen gadeslaan in de binnenlandsche distrikten,
waar zij hunne onafhankelijkheid tot dusverre
hebben bewaard. Dier vinden wij nog dat
aartsvaderlijke bestuur, die wreede oorlogsgebruiken,
die voorvaderlijke godsdienstbcgrippen,
die zij in de hoofdzaak met de Dajaks
en Alfoeren gemeen hebben, maar tevens menig
spoor van den beschav enden invloed der
Hindoes in taal en schrift, in kunsten en handwerken.
Onder dien invloed heeft zich daar
zelfs ook — boven en buiten het gewone bestuur
der dorpen door de vergadering aller
mannen, met een erfelijken Radja aan het
hoofd — eene soort van eenhoofdig gezag gevormd,
'twelk met dat der Jang di pertoetoans
m
van Menangkabau kan vergeleken worden. Een
schaduw daarvan is nog aanwezig in den
Vorst van Bakara, aan het meer van Toba,
wien, onder den verbasterden titel van Si-
Singa-Mangaradja, eene soort van goddelijke
eer wordt bewezen, zoo zelfs, dat zijn zegen
over den oogst wordt afgebeden. Hij onthoudt
zich, ten minste in schijn, van varkens- en
hondenvleeseh, anders een gewoon voedsel der
Bataks, en het volk gelooft, dat hij haar op
de tong heeft. De Heer VAN DEK TUÜK, die
hem bezocht en daarbij het gevaar vante worden
opgegeten ter naauwernood ontkwam, merkte
op dat hij den mond zoo veel mogelijk gesloten
hield, ten einde zijn tong niet te vertoouen.
Maar bij al die sporen van den invloed dei-
Hindoes op de Bataks, is het merkwaardig
dat ook zij van eene Hindoesche overheersching
geene herinnering bewaard hebben, en
dat zij zelfs de Hindoe-ruïnen bij Pertibi
thans beschouwen als het werk van booze
geesten, wier nabijheid niet te vertrouwen is.
Het vermoeden ligt voor de hand, dat do sporen
van Hindoeïsme bij dit volk afkomstig
zijn uit den tijd van het oude Hindoerijk van
Aditjawarma, waarvan de Menangkabausche
Maleijers evenmin cenige heugenis bewaard
hebben, maar dat de Hindoe-Javanen en Arabieren
hunnen invloed niet of althans in geringe
mate tot hen hebben uitgestrekt. De
historische overleveringen der Bataks, ons door
JUNGHUHN medegedeeld, geven ons, zoo wij
ze ontdoen van de droombeelden eeuer gouden
eeuw, toen hun de krijg en het kannibalismus
vreemd was, en van den invloed van booze
geesten, die tweedragt en verderf onder hen
zaaiden, van hunne lotgevallen de volgende
voorstelling. Het plateau van Toba vormde
het middelpunt van het door hen bewoonde
gewest en was de zetel van een eenhoofdig
bestuur, totdat een hunner Vorsten bij zijn
sterven zijn rijk onder zijne negen zonen verdeelde,
aan ieder eene eigene kampong, als
zetel van zijn bewind, aanwijzende. Dezen stelden
op hunne beurt hunne zonen aan tot
hoofden over de nieuwe dorpen, die bij de
gedurige vermeerdering der bevolking werden
aangelegd, en zoo ontstond die verbrokkeling,
waarbij aan iedere kampong een eigen lladja
werd toegekend.
Intusschen hoopte zich de bevolking in Toba
zoodanig op een, dat een deel genoodzaakt
werd andere woonplaatsen te zoeken. Zoo
verspreidde zij zich eerst over Silindong, vervolgens
over Silantom en Sipirok, dan naar
Angkola, en eindelijk near Mandailing eu Per-

m su.
tibi, en vandaar langs de Panei-rivier tot aan
het Oosterstrand bij Bila '). Zij volgden hierbij
den regel door hunne adat voorgeschreven.
Ieder vrij man wordt bij hen als onafscheidelijk
aan de gemeente, waarin hij geboren is,
verbonden beschouwd, en het grondgebied van
elke gemeente wordt bij hare stichting naauwkeurig
afgebakend. Wanneer de grond, die
alzoo aan eene gemeente is toegewezen, te
klein -wordt, wordt eene volkplanting gevestigd
in de omliggende landen, waar alsdan de
bosschen worden opgeruimd om voor drooge
of natte rijstkultuur plaats te maken. Zoo
worden telkens nieuwe gemeenten, altijd onder
eigen opperhoofden, gesticht, doch die veelal
met de moedergemeenten een bondgenootschappelijk
ligchaam blijven uitmaken, dat in den
grond van de foederatieve republieken der
Menangkabausche Maleijers weinig verschilt.
Volgens JUNGIIUHN is de gesteldheid der gronden
met de voorstelling, die de Bataks van
hunne opvolgende verhuizingen geven, vrij wel
in overeenstemming.
De Bataks beweren, dat al die verhuizingen
vreedzaam en zouder twist hebben plaats
gehad, en dat krijg en tweedragt hnn onbekend
waren tot voor ongeveer twee eeuwen,
toen hevige oorlogen onder hen uitbarstten
en de hartstogten tot zulk eene woede klommen,
dat men het bloed der verslagenen dronk
en hun nog lillend vleesch verslond. De gewoonte
van de gevangenen en misdadigers te
verslinden, en de aanvankelijke ontvolking der
Batak-landen worden door hen van dit tijdstip
afgeleid. Hieruit blijkt ten minste dit, dat
zij reeds lang door binnenlandsche twisten verzwakt
waren, toen de Padries aanvingen de
leer van den Koran met het zwaard onder
hen voort te planten.
In al het tot dusver gezegde vinden wij
vele punten van overeenkomst tusschen de
Bataks en hunne naburen ten Noorden en
Zuiden, en geene verschillen, die zich niet uit
het verschil van woonplaats, lotgevallen, bezigheden
en godsdienst laten verklaren. Het
moeijelijkst te verklaren verschil is welligt dat
der taal. Want ofschoon het Bataksch naauw
met het Maleisch verwant is, verschilt het
daarvan niet alleen door grooteren rijkdom van
grammatikale vormen (wat zich welligt door
afslijting van het Maleisch, ten gevolge van
meerdere aanraking met vreemde talen zou
") De bewoners van Mandailing en Pertibi of
Padang-lawas hebben nog zeer duidelijke herinneringen
van deze verhuizing bewaard.
laten verklaren), maar vooral ook daardoor,
dat het meer consonantisch is en althans veel
meer medeklinkers dan het Menangkabausch
Maleisch als sluiters van woorden of lettergrepen
bezigt. Intusschen schijnt dit onderscheid
niet van dat gewigt, dat het als bewijs
eener rasverscheidenheid tusschen Maleijers en
Bataks zou kunnen gelden. De Makassaren
en Boeginezen, die men toch tot het Bataksch
ras heeft willen brengen, onderscheiden zich
juist door de meest vokalische dialekten van
den geheelen Archipel.
Er bestaan in de Bataksehe taal drie hoofddialekten:
het Tobaseh, het Daïrisch en het
Mandaïlingsch. Dit laatste is de heerschende
taal bij de Zuidelijke Bataks, van Sipirok en
de vallei der Batang Toroe tot aan den berg
Ophir. Van de overige Bataks spreken de
westelijke, in het gebied der rivieren van
Singkel en Baros, Daïrisch, de overige, in de
landen om het meer, Tobaseh, terwijl in de
binnenlanden der Oostkuststaten deels Tobaseh,
deels Daïrisch gebruikt wordt. Van het echt
Tobaseh onderscheidt men nog tweeërlei sub-
Tobasch, waarvan het eene meer naar het Mandaïlingsch,
het andere naar het Daïrisch neigt.
In het algemeen bestaat het verschil tusschen de
dialekten hoofdzakelijk in eene gewijzigde uitspraak
derzelfde woorden, met veranderingen van
letters en klinkers, die tamelijk bepaalde regels
volgen. Het Daïrisch onderscheidt zich van het
Tobaseh vooral door het gebruik eener zachte,
maar duidelijk hoorbare h aan het einde van
sommige lettergrepen, en door den o-klank
van het Tobaseh vaak door de toonlooze e (als
in ons lidwoord de) te vervangen, een klank
dien de andere Bataksehe dialekten niet kennen.
Het Mandaïlingsch onderscheidt zich door
een vrij groot verschil in woorden en in klankstelsel,
en vooral door het gebruik van letters
met de Maleische tja en nja overeenkomende,
die in de beide andere dialekten ontbreken.
Dit dialekt wordt thans meer en meer verbasterd,
omdat in de zuidelijke Batak-landen
de Islam groote vorderingen maakt, en de
nieuw-bekeerden gaarne met Maleische woorden
pralen.
Behalve het verschil van dialekt komt bij
de Bataks ook dat van taalsoott in aanmerking.
Men onderscheidt bij hen: de kata andoeng
of taal der vrouwen die over een lijk
weeklagen; de hâta ni begoe sijar of de taal
van gewaande geesten, die in sommige menschen
gevaren zijn en geacht worden door
hunnen mond te spreken; de hatapoda of onderwijstaal,
gebruikt in boeken die over de

su.
wigchelarij handelen ; de hata pangaraksaon of
taal die de wigchelaars bij geestaanroepingen
en feestelijke gelegenheden bezigen; de hata
tabas of taal der gebeds- en tooverformulieren ;
de hata ni partodoeng of taal der kamferhalers,
enz. Iedere dezer taaisoorten onderscheidt zieh
door het gebruik van eenige bijzondere woorden,
overdragtelijke spreekwijzen, vooral persoonsverbeeldingen.
Er is ook nog een dieventaal,
die door het willekeurig verplaatsen
der lettergrepen van een woord wordt gevormd.
Dat het schrift der Bataks, ofschoon uit
schijnbaar willekeurige teekens bestaande, echter,
gelijk de verwante alphabets der Korintjiërs,
Redjangers en Lampongers, waarschijnlijk
onder Hindoeschen invloed is gevormd,
hebben wij reeds vroeger opgemerkt. In sommige
lettervormen wijken de drie dialekten
van elkander af. Men schrijft van de linkernaar
de regtcrzijde, en daar bamboestokken
bet gewone schrijfmateriaal zijn, waarop, wegens
den kokeraehtigen vorm, de letters het
gemakkelijkst in de lengte gegrift worden,
altijd van onder naar boven. Somtijds schrijft
men ook met een zeer zwarte inkt en pennen,
gesneden uit de stokjes die in het harig
omkleedsel der arengpalmen gevonden worden,
op eene soort van papier, uit boomschors bereid,
en maakt daarvan boeken, poestaha (het
Sanskrietsche poestakd) of lopijan geheeten. Deze
boeken bevatten schier uitsluitend voorschriften
omtrent de wigchelarij, en daar zulke wigchelboeken
in ieder landschap voorkomen, zijn
ze van veel belang voor de kennis der dialekten.
Voor het overige bestaat de literatuur
der Bataks uit formulieren voor weeklagten
en aanroepingen van geesten, uit korte liedjes
en enkele grootere gedichten, uit raadsels,
waarvan de oplossing in een verhaal wordt
gegeven, en uit vele vertellingen, die doorgaans
ruw en onkiesch, maar vaak van geest en
luim niet ontbloot zijn. De meeste stukken
zijn in proza, maar met vele ingevlochten
rijmpjes. Eigenlijke vertalingen worden onder
de Bataksehe geschriften niet aangetroffen;
wat uit eene andere taal wordt ontleend, krijgt
toch eene zoo Bataksehe kleur, dat alleen de
eigennamen een vreemden oorsprong doen vermoeden
'). Opmerking verdient hot, dat de
') Vergelijk vooral G. K. NIEMANN, Mededeetingen
omtrent de letterkunde der Bataks, in Bij-
dragen tot de taal-, land- en volkenkunde van het
Deutsch Instituut, Derde Volgreeks, I, bl. 245,
kunst van lezen en schrijven bij de Bataks
vrij algemeen is.
In een afgelegen boek der residentie Tapanoeli,
in het Zuidoosten der afdeeling Mandailing,
wonen twee kleine stammen, de Orang
Oeloe en Orang Loeboe, die in beschaving zoo
achterlijk zijn gebleven, dat zij daarin schier
met de woestste stammen van Borneo's binnenlanden
gelijk staan, en op het hedendaagsch
Sumatra nog vrij wel de oude bevolking uit
het tijdvak vóór allen invloed der Hindoes
vertegenwoordigen. Gewoonlijk echter beschouwt
men ze niet als eene wilde, maar als
eene verwilderde bevolking, als een verachterde
tak der Menangkabausche Maleijers, door de
burgeroorlogen vóór de invoering van het
soekoe-bestuur naar de wildernissen uitgedreven.
Wat daarvan zij, zouden wij niet
durven bepalen. De Orang Oeloe hebben eenigzins
betere woningen dan de Orang Loeboe,
en bij hen zijn de hoofden en vrouwen ook
eenigzins beter gekleed. In het algemeen echter
dragen deze stammen slechts een stuk boomschors
om de lendenen en eenige barbaarsehe
sieraden. Zij zijn gewapend met het blaasroer
en de daarbij behoorende kleine, soms giftige
pijltjes, kennen den rijstbouw slechts in den
ruwsten vorm en leven grootendeels van hetgeen
hun de jagt en de inzameling van boschprodukten,
hetzij regtstreeks of door tusschenkomst
van ruilhandel, voor levensonderhoud
oplevert.
De Maleische staatjes op Sumatra's Oostkust
zijn waarschijnlijk grootendeels ontstaan
door volkplantingen, die door de Maleijers
van het Schiereiland en den Riouw-Lingga-
Archipel aan de mondingen der rivieren werden
gevestigd, onder opperhoofden van vorstelijke
afkomst, die later hun gezag, den loop
der rivieren volgende, door nieuwe volkplantingen
en onderwerping der vroegere bevolking
verder uitbreidden. Het is intusschen
ook mogelijk dat de kolonisatie ten deele van
Siak is uitgegaan ; maar van de Maleischc bevolking
van Siak kan men als zeker stellen,
dat zij, althans grootendeels, van de Menangkabausche
Maleijers afstamt. Het grootste
deel der bevolking bestaat er uit 4 soekoe's,
die de namen dragen van Tanah Datar, Lima
Pocloe, Pasisir en Kampar, van welke althans
de beide eerste kennelijk op eene afkomst uit
de Padangsche bovenlanden wijzen. De hoofden
der 4 soekoe's vormen een raad, die den
Sultan en den rijksbestuurder ter zijde staat.
Ook hier wonen de leden der verschillende
soekoe's door elkander, en blijft toch ieder
6
65

CO
su.
aan zijne eigene soekoe getrouw, en ook hier
volgen de kinderen de soekoe der moeder. Of
echter ook de oude Vorsten van Siak, die in
het tijdvak der oorlogen van de Portugezen
met Atjih zoo dikwijls vermeld worden en
met dat rijk, zoowel om eigen onafhankelijkheid,
als om de suprematie over Dèli en aangrenzende
staatjes streden, van Menangkabausche
afkomst waren, kunnen wij niet bepalen.
Zeker is het dat een deel der bevolking van Siak
buiten de genoemde soekoe's staat en de klasse
der hamba-rudja, of onmiddellijke onderdanen
van den Vorst vormt, waarvan echter weder
een deel onder den naam van de soekoe Talang
wordt zamengevat v ). Deze hamba-radja
moeten dus eene andere afkomst hebben;
misschien kwamen zij, geheel of ten deele,
eerst naar Siak in het gevolg van Radja Ketjil,
die, van Djohor op het Maleisch Schiereiland
afkomstig, zieh hier van het gezag
meester gemaakt en de regering onder den
haam van Dewananta of Abdoe'l-djalil Mohammed
Schall, aanvaard moet hebben 2 ). Daar
het naauwelijks twijfelachtig kan zijn, of dit
is dezelfde Radja Ketjil, die in 1719 met de
Boeginezen in het rijk van Djohor in oorlog
geraakte en aanleiding gaf tot de vestiging van
een Boegineschen Onderkoning te Riouw, kan
men hiernaar den tijd dier gebeurtenis ongeveer
bepalen.
Het tegenwoordige Vorstenhuis van Siak
werd gesticht door een Arabier, Saijid Othman,
die omstreeks 1760 eene zuster huwde
van den regerenden Sultan Mohammed Ali.
Deze Vorst werd, onder den titel van Sultan
Ahmed Schah, opgevolgd door zijn zoon Radja
Jahja, die zijne dochter uithuwelijkte aan
Saijid Ali, den zoon van den genoemden Arabier.
Door eene zamenspanning met drie
andere rijksgrooten bragt Saijid Ali zijn schoonvader
ten val en aanvaardde zelf de regering,
onder deii titel van Sultan Abdoe'l-djalil
Saifoc'd-din. De leden van het verdreven
Vorstengeslacht vonden, na lange omzwervingen,
in 1829 een toevlugtsoord te Soekadana
op Borneo, waar Radja Akil, kleinzoon van
Radja Jahja, tot loon voor zijne aan het Nederlandsch
Gouvernement bewezen diensten, tot
Sultan verheven werd. Saijid Ali schijnt een
. l ondernemend man geweest te zijn. Hij bouwde
Kota-tinggi, de versterking die het binnenkomen
der Siak-rivier verdedigt, en handhaafde
krachtig het gezag van Siak over al de noordwaarts
gelegen Maleische staatjes, tot Tamiang
toe, ofschoon de Sultan van Atjih daarom
zijne aanspraken niet liet varen. Daarentegen
werd Kampar of Poeloe Lawang, dat vroeger
namens Siak door een mantri, met den
titel van Maharadja Depati, bestuurd werd,
onder zijne regering tot een onafhankelijken
staat verheven, daar hij een ouderen zoon,
met den titel van Tongkoe Besar, met het beheer
over Kampar belastte en dat over Siak
zelf aan een jongeren zoon naliet. Poeloe
Lawang wordt thans te Siak als een broederstaat
beschouwd en de Vorst als een oudere
broeder van den Sultan van Siak, zonder dat
hij echter eenig regt heeft om zich met de
zaken van dat rijk te bemoeijen.
Wij hebben reeds boven vermeld, dat de
O. I. Compagnie in Siak eene faktorij had
op het eiland Gombong (of Gontong). Deze
werd den 7den November 1759 door die van
Siak afgeloopen en uitgemoord, maar hersteld
nadat in 17G1 een van Malakka gezonden
eskader geduchte wraak had genomen. Deze
vestiging liep echter met het gezag der Compagnie
ten einde; maar in 1858 werd hier,
ten gevolge van binnenlandsche onlusten en
de wederregtelijke handelingen van den Engelschman
WILSON, het Nederlandsch gezag hersteld.
De Sultan erkende de opperheerschappij
van het Nederlandsch Gouvernement, dat daarentegen
in de noordwaarts gelegen staatjes
den Atjineschen invloed krachtig bestreed en
ze goed- of kwaadschiks tot erkenning der
suzereiniteit van Siak noodzaakte. De nieuwe
bezitting werd onder het beheer van den Resident
van Riouw gesteld, en een post, onder
het bestuur van een Adsistent-Resident, op het
eiland Bangkalis gevestigd.
Op de rijkjes van Indragiri, Djambi en de
landschappen die de uitgestrekte residentie
Palembang uitmaken, hebben de koloniën der
Hindoe-Javanen een eigenaardigen stempel gedrukt.
Vroeger onderworpen aan Madjapahit
op Java, werden deze landen medegesleept door
dezelfde beweging, die de zegepraal van den
Islam op Java bewerkte. Raden Rahmat, een
der apostelen van Java, deed, op zijne reize
) Zie hierover F. N. NIEUWENHUYZEN, liet rijk
uit Siam derwaarts, Palembang aan en be-
Siak Sri Indrapoera, in het Tijdschr. van het Bal,
Oen., Dl. VII, blz. 394 vv., 403 v.v., en
keerde Arja Damar, den zoon en stedehouder
E. NET-
SCHEB, Togtjes in het gelied van Mouw en Onder- van Angka Widjaja, Vorst van Madjapahit,
hoorigheden, ibid., Dl. XII, blz. 372.
tot de leer van Mohammed, in de eerste helft
*) Zie NETSCHEB, t. a. p., blz. 372.
der vijftiende eeuw. Door een zoon of ver-

su.
meenden zoon van Arja Damar, Raden Patah
geheeten en, tot het verkrijgen van grondig
onderwijs in den Islam, naar Java gezonden,
werd de omwenteling ten behoeve der Koranleer
op dat eiland schier geheel voltooid en
Madjapahit ten val gebragt. Door die gebeurtenis
werd Palembang, zoo het schijnt,
onafhankelijk en de nazaten van Arja Damar
hielden er de regering in handen, lntusschen
leeren de overleveringen, dat in 1544 eene
nieuwe kolonie van Javanen, ten gevolge van
inlandsehe beroeringen op dat eiland, naar
Palembang overkwam, en dat haar opperhoofd
Gedang Soera de grondvester werd van eene
nieuwe lijn van Palembangsehe Vorsten.
Indragiri was lang te voren een vazalstaat
geworden van het Maleische rijk van Malakka,
later verlegd naar Djohor. Volgeus do Maleische
kronieken was het reeds door den Vorst
van Madjapahit als een huwelijksgift aan Sultan
Mantsoer Schah van Malakka geschonken,
en de Vorsten van Djohor hebben in hunne
oorlogen met Siak en Atjih zich op den duur
in de opperheerschappij over dat rijk weten te
handhaven. Bij de splitsing van het Maleische
rijk, in 1824 door ons verdrag met Groot-
Brittanje bekrachtigd, bleef de Vorst van Indragiri,
die den titel niet van Sultan, maar
van° Soelan voert, vazal van den Sultan van
Lingga. Ofschoon de Compagnie ook hier een
tijdlang eene loge had, staande onder het Gouvernement
van Malakka, en ofschoon in 1837
die vestiging hernieuwd en een contract met
den Sultan gesloten werd, is echter, sedert in
1843 onze posten op Sumatra's Oostkust door
ons ontruimd werden, de betrekking tot Indragiri
weder verbroken of liever alleen daardoo*r
in stand gehouden, dat het als leen van
Lingga een achterleeu van het Ned. Gouvernement
is. Uit dit kort berigt der lotgevallen
van Indragiri kan men gemakkelijk nagaan,
waarom in dit rijk het llindoe-Javaansche
element gedeeltelijk door het Maleisehe
verdrongen is. Li hoeverre dit ook het geval
is in het binnenlaudscho distrikt Kwantan of
Loeboe Djambi, dat tot Indragiri in soortgelijke
betrekking schijnt te staan als Kampar
tot Siak, kunnen wij wegens gebrek aan eenigzius
naauwkeurige berigten niet bepalen, >
Ofschoon de legenden van het Dj ambische
rijk niet onbekend zijn 1 ), is zijne geschiedenis
daarom niet duidelijker. Het staat vast dat
») Ze zijn Ie lezen iu het Tijdsein: voor Ned.
Indië, Jaarg. Ill, Dl. I, blz. 372, Jaarg. VI, Dl,
IV, blz. 107, Jaarg. VIII, Dl, IV, blz, »8.
67
het veroverd is door Madjapahit, en het schijnt
reeds destijds als een afzonderlijk leen, geheel
afgescheiden van Palembang, bestuurd te zijn.
Later schijnen zijne Vorsten zich met die van
Menangkabau vermaagschapt en hunne suprematie
erkend te hebben. Sultan Agong Sri
Inglaga was de eerste Djambiscbe Vorst die,
omstreeks het einde der zeventiende eeuw, den
Sultans-titel aannam. Met de O. I. Compagnie,
die hier in 1616 een vast kantoor had,
werden de betrekkingen nu eens afgebroken,
dan weder hersteld, en somtijds badden ernstige
verwikkelingen plaats, waarbij de dienaren der
Compagnie niet altijd van schuld waren vrij
te pleiten. Nadat Palembang onder het Nederlandsch
bestuur gebragt was, wierp in 1834
Sultan Mohammed Eachroc'd-din zich in de
armen van het Nederlandsch Gouvernement,
waarmede hij een traktaat sloot, dat hem tegen
zijne eigene weerspannige hoofden beschermde
en aan de Nederlanders het regt
gaf de sterkte van Moeara Kompeh te herbouwen.
Zijn broeder en opvolger Sultan Abdoe'r-rahman
deed in 1839 afstand van zijne
souvereine regten, onder beding van een jaargeld.
Djambi werd eene afdeeling der residentie
Palembang, en in 1858 werd den Sultan
een politiek agent toegevoegd om voor
de nakoming der contracten te waken en hem
in het bestuur der zaken tot leidsman te verstrekken.
Ook in dit rijk heeft de toenemende
invloed der Maleijers het Hindoe-J avaansche
element meer en meer naar den achtergrond
gedrongen.
De Sultans van Palembang, opvolgers van
Gedang Soera, hadden inmiddels hun gezag
gedurig verder landwaarts in uitgebreid, totdat
zij in aanraking kwamen met de bevolkingeu
die aan de oostelijke hellingen en in de dalen
en hoogvlakten van het gebergte gevestigd
waren. Dit gebergte scheidt Palembang van
de lange, smalle kuststrook, die thans de
Ncderlandsche adsistent-residentie Benkoelen
vormt, en door een mengsel van de gemelde
bergvolken, Redjangers en Pasoemanezen geheeten
eu uit hunne hooge woonplaatsen derwaarts
afgedaald, en van Maleisehe kolonisten
bewoond is. Ten Noordon is Benkoelen begrensd
door het voormalige Maleisehe rijk van
Indrapoera, dat zich reeds vroeg als zelfstandige
staat, onder een meer eenhoofdig bestuur,
van Menangkabau had gescheiden, en in de
achttiende eeuw, na herhaalde oorlogen, onder
het gezag der O. 1. Compagnie werd gebragt.
Thans vormt Indrapoera een regentschap, iu
de Zuidelijke Afdeeling der residentie Padang
5*

68 SU.
begrepen ; maar de regent heeft van de waardigheid
zijner voorouders nog den titel van
Sultan behouden.
In het Zuiden is Benkoelen ten Oosten begrensd
door de Lampongs, die op de Oostkust
door de rivier Mesoedji van Palembang gescheiden
worden en den tegenover Bantam
gelegen Zuidoosthoek van Sumatra beslaan.
Deze Lampong-distrikten werden door Hasanoe'd-din,
den zoon van den beroemden Apostel
van West-Java, Soenan Goenong Djati,
en den grondlegger van het Bantamsche rijk,
onderworpen en uiterst gebrekkig geïslamiseerd,
en zijn sedert eene onderhoorigheid van
Bantam gebleven, totdat zij, met den val van
dit rijk, onder het Nederlandsch gezag zijn geraakt.
De veroveringen der Bantammers hebben
zich ook uitgestrekt tot het zuidelijk deel der
tegenwoordige adsistent-residentie Benkoelen,
terwijl het noordelijk deel tot Indrapoera werd
gerekend, met de rivier van Benkoelen als
grensscheiding. Aan die rivier vestigden zich
later de Engelschen en breidden er hun gezag
allengs verder uit ; maar ten gevolge van het
traktaat met Engeland in 1824 is ook dat
geheele gebied in Nederlandsche handen overgegaan.
Omstreeks denzelfden tijd werd ook
Palembang, welks onafhankelijkheid reeds sedert
lang door de O. I. Compagnie ondermijnd
was, na eene bloedige worsteling, die den geheelen
ondergang der dynastie ten gevolge
had, onder het regtstreeksch gezag van Nederland
gebragt. Alleen de bergvolken, in de
grenslanden tusschen Indrapoera en Benkoelen
aan de eene, Djambi en Palembang aan
de andere zijde, bleven vooreerst nog in het
genot hunner vrijheid. Sedert 1854 is echter
het eene gewest na het andere, nu eens op
verzoek der hoofden en bevolking, dan eens
om politieke redenen, bij Palembang ingelijfd;
het laatst in 1866 de Pasoemauezen, die dap-
peren wederstand hebben geboden, een wederstand
die welligt, terwijl wij dit schrijven,
nog niet geheel bedwongen is. Alleen Konntji
en de aangrenzende valleijen iu de Djambische
bovenlanden heeft deze zucht tot annexie
nog niet bereikt.
Ook in dit zuidelijk gedeelte van Sumatra
is, zoover wij kunnen nagaan, het verschil in
den toestand der bevolking gemakkelijk te
verklaren uit hare hier vlugtig geschetste lotgevallen,
in verband met de verschillende gesteldheid
van den bodem dien zij bewoont.
De grondtrekken van karakter, denkwijze en
volksinstellingen zijn dezelfde als bij de Bataks
en zelfs bij de Maleijers, en slechts ge-
wijzigd door den invloed dien de beschaving
der Hindoe-Ja vanen, de vestiging van den Islam
en de weiking van het Europeesch gezag met
velerlei schakeringen op de bevolking hebben
geoefend. Merkwaardig is het bijv. dat wij
m Palembang, Benkoelen en de Lampongs,
en zelfs ouder de bergvolken, overal, even als
m de Batak-landen, het huwelijk bij djoedjoer
aantreffen, waarbij de bruidegom eene betrekkelijk
aanzienlijke som als koopsehat aan den
vader der bruid voldoet, maar dan ook de
vrouw als zijne slavin beschouwt en tevens
vergoeding zoekt in de djoedjoer, waarvoor
hij later zijn eigen dochters afstaat. Vrouwen
van hoogere geboorte daarentegen huwen in
al de genoemde gewesten, de Lampongs alleen
uitgezonderd, bij wijze van amhil-anak, dat is
overeenkomstig de manier, die bij de Maleijers
van Menangkabau de eeuig gebruikelijke is, en
volgens welke de man bij de vrouw komt inwonen
en haar dient, terwijl de kinderen bij
de moeder blijven en tot haar geslacht gerekend
worden. Huwelijken, geheel volgens de
voorschriften van den Islam gesloten, komen
slechts voor ter hoofdplaats Palembang en op
andere kustplaatsen, waar de Islam dieper
wortelen heeft geschoten.
De invloed van Java is het duidelijkst zigtbaar
in Palembang en het allermeest ter hoofdplaats.
Zelfs het uiterlijk voorkomen der bevolking
verschilt er weinig van dat der Javanen,
en de Vorsten voerden er den Javaanschen
titel van Pangeran, totdat iu 1660 een
nieuwe Vorst door de O. I. Compagnie op
den troon werd gesteld, die den titel van
Sultan aannam, ofschoon de Palembangers zelven
aan hem en zijne opvolgers den Javaanschen
titel van Soesoehoenan gaven. De kleeding
der Palembangers is voor beide seksen
schier geheel aan die van Java gelijk. Hunne
taal is thans ter hoofdplaats bijna geheel Maleisch,
ofschoon met eigenaardige uitspraak en
inmenging van eenige Javaansche woorden;
maar in de binnenlanden is zij veel sterker
Javaansch gekleurd, en zoo lang de Sullansregering
duurde was het Javaansch de hoftaal.
Men heeft zelfs een bevelschrift van den
Soesoehoenan van Palembang aan een Pangeran
of hoofd der Pasoemanezen gevonden, dat
met Javaansche letters op zilver gegraveerd
en in een eenigzins gebrekkig Javaansch gesteld
is '). Wij houden dit hetzij voor den
oorspronkelijken tekst, hetzij voor eene latere
») Zie Tijdschrift v. h. Bat. Gen., Dl. IV blz
186 en 516.

SU.
wijziging van de beroemde Atoeran Sindang gegeven. De toestand dezer grenslanden, waar
Mardéka of regeling der vrije grensbewaking, van ouds de mededingende magten van Bantam
die aan den zoo even vermelden eersten Sul- en Palembang op elkander stieten, heeft eenige
tan van Palembang, beter bekend bij den naam overeenkomst met dien der Schotsche borders,
van Soesoehoenan Tjindeh Balang, wordt toe- wier wetteloosheid in de aanhoudende oorlogen
geschreven, en bij de grensvolkcn in zoo hooge tusschen Engeland en Schotland schier ten
achting staat, dat zij tot heden de grondslag spreekwoord geworden was.
van de overeenkomsten tusschen het Neder- Ook de Lampongers hebbeu veel overeenlandsch
Gouvernement en de Pasoemanezen en komst met de Bataks, en, ofschoon zij in naam
Redjangers is gebleven.
Mohammedanen zijn, hebben zij althans in de
Ter hoofdplaats Palembang schrijven thans binnenlanden nog geheel dezelfde godsdienst-
de voornamcren ten minste het Arabisch kabegrippen met hen gemeen. In hunne kleeding
rakter, maar het gewone schrift der bevolking openbaart zieh de invloed van West-Java. Wat
is het salra renljong (ingesneden schrift?), dat hen het meest onderscheidt is de groote ijdel-
zij met de Redjangers en Pasoemanezen geheid, die hen een overmatigen prijs doet stelmeen
heeft, en dat gemeenlijk het Redjanglen op velerlei opschik, en zich vooral versche
schrift wordt genoemd, terwijl de Bataktoont in de dwaze onderseheidingsteekenen, in
sehe, Lampongsche en Korintjische ') schrijf- het zitten op eene soort van troon of het
stelsels, hoezeer in het aantal en den vorm doorgaan door eene soort van eerepoort be-
der karakters verschillend, toch in vele punstaande, waarvoor de Hoofden groote geldten
daarmede overeenstemmen. Al deze Alsommen veil hebben, die aan feesten en maalphabets
geven den indruk van vereenvoudigde tijden worden ten koste gelegd. Voor de
navolgingen vau het Hindoe-schrift, gepast ge- vrouwen der Hoofden is het de hoogste eer
maakt voor de gewone schrijfwijze van al deze het regt te bezitten om bij het beklimmen
bevolkingen, die in het griften der letters op van draagbaar of staatsiewagen den voet te
bamboestokken of lontarbladen bestaat. De zetten op een man, die zich daartoe voorover
talen van de bergvolken en de Lampongers in het stof werpt. Het schijnt dat de Sultans
zijn nog weinig onderzocht, en het schijnt voor- van Bantam die ijdelheid opzettelijk gevoed
zigtig er niets anders van te zeggen, dan dat hebben, omdat zij hun een gemakkelijk middel
het Lampongsch zijn zeer eigenaardige kleur verschafte om de Hoofden tevreden te stellen
zeker ten deele aan de inmenging van vele en zoo ook de bevolking in onderwerping te
Soendasche elementen verschuldigd is. houden.
De Korintjiërs zijn zoo slecht bekend, dat In de wildernissen tusschen het stroomge-
wij hen liever geheel laten rusten, ofschoon bied der rivier van Palembang en die van
wij vermoeden dat zij van de Redjangers en Djambi doolt eindelijk de geheel wilde stam
Pasoemanezen slechts weinig zullen verschil- der Orang Koeboe om, eene soortgelijke belen.
En deze laatsten komen weder in godsvolking als de Orang Oeloe en Orang Loeboe,
dienstige begrippen, in levenswijze en gebrui- maar hen in barbaarsehheid nog overtreffende.
ken schier geheel met de Bataks overeen, be- Zij vooral vertegenwoordigen ons de bevolking
halve dat zij geen menschenvleesch eten. Zij van Sumatra vóórdat zij den besebavenden in-
die de grensdistrikten tusschen Benkoelen en vloed der Hindoes ondervond. Zij hebben gceno
Palembang bewonen, onderscheiden zich door vaste woonplaatsen, maar brengen den nacht
een zeer levendig gevoel van onafhankelijk- in holle boomen of onder eene beschutting
heid, dat hen den titel van „vrije grensbewa- van takken en digt gebladerte door. Zij hebkers"
op hoogen prijs doet stellen; maar zij ben geene kleeding dan een lap gestampte
worden verscheurd door onderlinge veeten en boomschors om den middel; maar besmeren
leven gedurig met elkander in kleinen oorlog, zieh de huid met hars of klei om haar tegen
terwijl zij de aangrenzende distrikten door de steken der insekteu te beveiligen. Zij heb-
hunne rooverijen verontrusten. Juist dat heeft ben zelfs geen zweem van landbouw, maar
aan de 'zucht om hen te annexeren en onder leven van de wortels en vruchten, de slangen
geregeld bestuur te brengen, gedurig voedsel en andere dieren, die hun de wildernis oplevert.
Zij hebben in het geheel geene Hoofden:
elke familie doolt op zich zelve rond,
') Dit laatste is uit MABSDEN'S Miscellaneous
vergezeld door groote honden, die haar bij de
Works overgenomen in de Preliminary Dissertation
voor CRAWFUED'S Grammar and Dictionary nadering van tijgers of menschen waarschu-
of the Malay language, pag. LX1I,
wen. Zij hebben geene gemeenschap met do
69

70 SU.
overige bevolking des lands, maar brengen,
voor zoo verre zij met haar eenigen ruilhandel
drijven, de ingezamelde boschprodukten
naar dezelfde plaats, waar zij, na door het
slaan op een bekken of hollen boomstam gewaarschuwd
te zijn, eenige lijnwaden, rijst of
zout door Palembangsche kooplieden vinden
nedcrgelegd.
De middelen van bestaan van Sumatra's
bevolking hebben wij in het algemeen reeds
door ons overzigt van de delfstoffelijke, plantaardige
en dierlijke voortbrengselen leeren
kennen. Over sommige echter willen wij nog
in eenige nadere bijzonderheden treden.
De landbouw staat op Sumatra in het algemeen
op een lagen trap ; maar er is te dien
aanzien groot verschil tusschen de verschillende
gewesten, en, door de aanhoudende zorgen
van het Europeesch bestuur, in sommige,
vooral in de laatste jaren aanmerkelijke vooruitgang
te bespeuren. De rijstkultuur is schier
overal de hoofdzaak, maar de wijze waarop zij
gedreven, en het gereedschap dat daarbij gebruikt
wordt, zijn in vele streken zeer gebrekkig;
en het is moeijelijk daarin verbetering te
brengen, daar de bevolking meestal hardnekkig
aan oude gebruiken vasthoudt. De betere uitkomsten
der laatste jaren zijn dan ook minder
aan eene verbeterde werkwijze, dan aan het
ontginnen van steeds uitgebreider terrein en
inzonderheid aan vermeerderden sawah-bonw
toe te schrijven.
In do adsistent-residentie Benkoelen, waar
vroeger alleen een ruwe rijstbouw op drooge
gronden, op de wijze van den gaga-bonw op
Java, in zwang was, en een belangrijke invoer
van rijst noodig was om in de behoeften der
bevolking te voorzien, is die invoer, ten gevolge
der invoering van den sawah-bouw, in
de laatste jaren zeer verminderd. Van 1858
tot 1861 is door de regering jaarlijks eene som
van/ 2,000 beschikbaar gesteld om de bevolking
van Benkoelen door Maleijers uit de Padangsche
bovenlanden in den aanleg van sawah's
te doen onderrigten en vele sawa/i-ontginningen
zijn daarvan het gevolg geweest. De invoer
van rijst bedroeg in 1860 nog 19,222, in
1861 15,941, in 1862 13,001, in 1863 slechts
10,085 pikols, en heeft voornamelijk plaats uit
het Gouvernement der Westkust (Padang, Priaman
en Painan). Maar hoe groot de eigen
rijstproduktie van Benkoelen is, vind ik voor
de laatste jaren niet opgegeven; in 1857 bedroeg
zij 209,900, in 1858 229,085, in 1859
254,376, in 1860 253,909, in 1861 302,283
pikols gepelde rijst, dat is gemiddeld per jaar
250,000 pikols. De prijzen van de rijst varieeren
in dit gewest zeer sterk in de verschillende
afdeelingen en beliepen in 1862
van ƒ 3 tot ƒ 7.50 en in 1863 van ƒ 3.34
tot ƒ 8.
Nog ongunstiger is de gesteldheid van den
rijstbouw in de Lampongsche distrikten. Ook
daar wordt de rijst meest verbouwd op drooge
velden, die spoedig uitgeput zijn en een geringen
oogst van slechte hoedanigheid opleveren;
van den ploeg wordt geen gebruik gemaakt,
maar men laat den grond door buffels
fijn trappen. Echter is in de laatste jaren
ook hier belangrijke verbetering merkbaar. In
het regeringsverslag over 1858 lezen wij, dat
het bestuur den aanleg van sawah's en het
gebruik van den ploeg zooveel mogelijk bevordert,
en dat in gemeld jaar bijna 500 stuks
ploegen werden ingevoerd ; terwijl bijna ieder
volgend verslag van uitbreiding van den sawahbouw
door het aanleggen van waterleidingen
en dammen, en van toenemenden aanvoer van
landbouw-werktuigen van Java en Singapore
gewag maakt. In 1863 werden belangrijke
waterwerken in het distrikt Telokh Betong
voltooid, die voor het volgend jaar het vooruitzigt
op nieuwe ontginningen van sawah's
openden. Maar in weerwil dezer verbeteringen
blijft de opbrengst nog zeer gering. In
1862 werden verkregen 229,818 pikols padi
(rijst in den bolster), waarvan 97,453 van sawah's.
In 1863 was de oogst, ten gevolge van
het drooge weder, op vele plaatsen mislukt en
leverde slechts 174,399 pikols padi, waaronder
01,235 van sawah's. Deze produktie, die op
een gemiddeld van 100,000 pikols gepelde rijst
schijnt te wijzen, is nog niet toereikend voor
de behoefte der bevolking, zoodat invoer van
Java en Palembang noodig is om het tekort
aan te vullen. De hoeveelheid van Java aangevoerd
was in 1862 23,662 en in 1863 24,561
pikols ; van den aanvoer uit Palembang wordt
geen cijfer vermeld. Men beweert dat vooral
het groote voordeel dat de verzameling
van boschprodukten aan de bevolking der
Lampongs oplevert, aan de uitbreiding van
den rijstbouw in den weg staat. De marktprijzen
van de rijst varieerden op de hoofdplaatsen
in 1862 en 1863 van f 6 tot ƒ 10
en stegen in de binnenlanden zelfs tot ƒ 12
per pikol.
In Palembang is de ontwikkeling der nijverheid
in vroeger tijden zeer belemmerd door de
willekeurige handelingen der Vorsten, en heeft
knevelarij en onzekerheid van bezit eene groote

su.
onverschilligheid te weeg gebragt. Ookhier
zijn de akkergercedschappen zeer gebrekkig en
de veldarbeid wordt voor een groot deel aan
de vrouwen overgelaten. De ladangs, veelal
in moerassige streken aangelegd, zijn doorgaans
aan overstroomingen blootgesteld, die
"aan den oogst niet zelden groote schade toebrengen.
Sawah's vindt men hoofdzakelijk in
de landschappen Leraatang Oeloe, Rawas en
Ampat Lawang; in de laatste jaren zijn zij
ook toegenomen in de nabijheid dor hoofdstad.
Omtrent de produktio vinden wij eenige opgaven
in het regeringsverslag over 1862, die
aldus luiden: //De oogst in de binnenlanden
„zou, volgons de vandaar ontvangen doch
„ weinig vertrouwbare opgaven, bedragen heb-
„ ben aan rijst 525,035 pikols en aan padi
„982,471, welke cijfers in 1861 zouden ge-
„weest zijn 433,063 en 1,222,244, en in 1860
,/292,805 en 695,173. Aan deze cijfers, vooral
,aau die van 1860, ontbreken echter de op-
„ gaven van enkele division." In het verslag
over 1863 worden geene zoodanige opgaven
aangetroffen. De gegevens zijn derhalve ontoereikend
om eene raming te maken der gemiddelde
opbrengst, maar geven ons het regt
niet om deze hooger dan ongeveer een millioen
pikols gepelde rijst te stellen. De aanvoer uit
de binnenlanden ter hoofdplaats bedroeg als
volgt :
Pikols rijst. Pikols padi.
In I860 . . . . 76,127 49,028
„ 1861 . . . . 78,813 76,746
„ 1862 . . . . 61,138 40,593
\ 1863 . . . . 25,489 54,969
In 1862 varieerde de prijs der rijst in de
binnenlanden van / 4>/2 tot ƒ 6 den pikol,
terwijl hij ter hoofdplaats ƒ 7 à ƒ 8 beliep.
In 1863 bedroegen de prijzen in de binnenlanden
van ƒ 6 tot ƒ 9 en ter hoofdplaats gemiddeld
ƒ 7 per pikol.
Gunstiger is de stand van de rijstkultuur
in het Gouvernement der Westkust, inzonderheid
in de Padangsche boven- en benedenlanden.
Het verslag over 1862 zegt daaromtrent
het volgende: „De rijst wordt voor
het grootste gedeelte op natte velden (sawah's)
verbouwd, met uitzondering van eenige
streken in de residentie Tapanoeli en de af-
' deeling A j er Baugies en Rau, alwaar men
"„noa vele drooge rijstvelden (ladangs) aan-
* treft die eeu ruim produkt leveren, doch
'reeds na twee of drie oogsten worden vergaten.
In laatstgemelde afdeeling en in
„Tapanoeli is eene goede controle over de
„verschillende werkzaamheden der rijstkul-
„ tuur nog voortdurend noodig ').
„In de Padangsche boven- en bencdenlan-
„deu, waar slechts enkele ladangs zijn, wordt
„veel zorg aan de bewerking der sawah's be-
„ steed en is de rijstkultuur eene der rijkste
„bronnen van welvaart voor de bevolking.
„Gronden aan rivieren gelegen, en waarop
„ van hooger streken geen water te brengen
„is, worden besproeid door schepraderen, van
„ligte materialen vervaardigd, welke door den
„stroom in beweging gebragt worden. In de
„zuidelijke afdeeling van Padang werd dit
„jaar een aanvang gemaakt met het aanleg-
,/gen van acht waterleidingen van eenig gc-
„ wigt."
De buitengewoon gunstige uitkomsten der
rijstkultuur in het Gouvernement der Westkust
in 1863 gaven in het verslag over dat
jaar nog tot de volgende opmerkingen aanleiding:
„Deze gunstige uitkomst was niet
„ alleen toe te schrijven aan het vrij gunstige
„weder, maar ook aan de omstandigheid dat
„de bevolking meer en meer hare ladangs
„door sawah's vervangt, en dat in de land-
„ schappen Oelakan en Priaman dit jaar, door
„het aanleggen van nieuwe waterleidingen,
„groote uitgestrektheden braakliggende gron-
„den in rijstvelden herschapen waren." Het
verslag over 1860 doet opmerken, dat men
het in de Padangsche boven- en benedenlanden
in het aanleggen van besproeide velden
tot eene groote hoogte heeft gebragt, en dat
de praktische blik van den inlander hem met
een oogopslag den loop eener te graven waterleiding
doet bepalen, daar waar de Europeaan
zich door opmeting en waterpassiug van de
uitvoerbaarheid zou moeten overtuigen. Maar
ook de weersgesteldheid werkt in deze streken
doorgaans tot den goeden uitslag van den
rijstoogst mede. „De voortdurende afwissc-
') Het verslag over 1860 zegt hieromtrent: „Hot
„ streven der Europesche ambtenaren bleef steeds
„om den rijstbouw zooveel mogelijk aan te moc-
„digen, hetgeen in de residentie Tapanoeli bcpaal-
„ delijk noodig was, wilde men gebrek aan rijst
„ voorkomen, daar de zorgelooze Batak den goeden
„tijd voor het beplanten zou laten voorbijgaan.
„In dit Gouvernement wordt dan ook in het al-
„ gemeen, en vooral in het evengenoemde gewest,
„ de dag van de opening der waterleidingen, van
„het uitwerpen der -/.asxà-padi enz., door het Euro-
", peesch bestuur in cene algemeene vergadering
"van Hoofden bepaald en aan den volkc mede-
" dceld, op de naleving waarvan streng toezigt
„ gehouden wordt."
71

Ti
» ling van regen eu droogte," zegt het verslag
over 1862, a en het gemis der moesons maken
a dat het gewas zelden mislukt, zij het ook dat
»de oogst in het eene distrikt beter uitvalt
» dan in het andere."
Met de verbetering van den rijstbouw schijnt
ook de kwaliteit van de rijst te zijn vooruitgegaan.
In de verslagen over 1852 en 1853
wordt gezegd, dat de rijst van Sumatra's Westkust
niet geschikt is voor verzending naar
Europa, omdat zij niet duurzaam is en spoedig
door de klander wordt aangetast. De regering
heeft zich veel moeite gegeven om door
den aanvoer van zaad-padi uit Java een deugdzamer
gewas te verkrijgen, en deze pogingen
schijnen werkelijk tot verbetering geleid te
hebben. De proeven van 1851—1857 en wederom
in 1860 en 1861 met Carolina-rijst genomen
zijn echter mislukt, daar de korrel verbasterde
en de opbrengst minder was dan van
de Sumatrasche soorten.
Sedert 1853 vinden wij in de regeringsver-
Blagen opgaven van de uitkomsten van den
rijstbouw in het Gouvernement der Westkust,
die op schattingen van de inlandsche Hoofden
berusten en, ofschoon niet geheel te vertrouwen,
toch eenig denkbeeld van den omvang
en de toeneming van dezen tak van industrie
kunnen geven. Bij deze opgaven is aangenomen
dat 2 pikols padi of rijst in den bolster
noodig zijn om 1 pikol gepelde rijst te leveren
>). Op Java rekent men gewoonlijk het
verlies aan gewigt bij de ontbolstering op 46
per cent, en men mag dus hieruit opmaken
dat de pelling op Sumatra vooral niet met
*) Ia het verslag over 1859 wordt de opbrengst
in padi van dat jaar geschat op 5,405,482 pikols,
en dus bij berekening de opbrengst in rijst op
2,702,741 pikols. Doch in het volgend verslag
worden als werkelijke opbrengst van den rijstoogst
van dat jaar slechts 2,616,992 pikols rijst
opgegeven, waaruit men zou opmaken dat de peiling
nog minder dan 50 per cent heeft opgeleverd.
Ook voor 1854 en 1857 vind ik verschillende
opgaven (2,798,271 eu 2,633,913; 2,339,000
eu 2,174,396), die zich welligt op dezelfde wijze
kunnen laten verklaren, en waarvan ik om die reden
in onderstaande tabel de laagste genomen heb.
*
su.
meer zorg dan op Java geschiedt. Zij heeft
dan ook doorgaans plaats in het rijstblok, ofschoon
hier en daar in de Padangsche bovenlanden
handmolens gebruikt worden, en de
afdcelingen Padang en Priaman vele pelmolens
tellen, die door water worden gedreven.
De bedoelde opgaven omtrent den rijstoogst
moeten in twee periodes verdeeld worden. In
de eerste periode, van 1853 tot 1860, wordt
slechts het totaal der opbrengst medegedeeld;
in de tweede, van 1861 af, wordt bovendien
opgegeven hoeveel de bijzondere afdeelingen
tot dit totaal hebben bijgedragen.
EEESTE PEÄIODE.
Jaren. Opbrengst in gepelde rijst.
1853 2,271,305 pikols
18 54 2,633,913 „
1855 2,553,438 ,
18 56 2,440,000 u
185 7 2,174,396 „
1858 2,668,807 „
1859 2,616,992 „
I860 2,809,597 „
In deze periode is dus, volgens de verstrekte
opgaven, de opbrengst fluctuerend zonder in
het oog loopeuden vooruitgang. De gemiddelde
opbrengst per jaar is ruim 2 1 /,, millioen
pikols. De uitvoer over zee van Padang en
Pnamaii bedroeg in dit tijdvak in 1856
68,700, in 1857 72,000, in 1858 82,034 in
1859 84,748, in 1860 61,580 pikols 2 ). Van
den uitvoer over land naar de oostelijke distriktcn
komt alleen in het verslag over 1856
eene raming voor, waarbij deze op 30,000 pikols
wordt geschat.
*) Voor 1851 en 1852 worden uitvoeren over zee
van 142 201 en 148,947 pikols opgegeven. „Deze
belangnjke uitvoer," zegt het verslag over 1852,
„is te opmerkelijker, daar slechts weinige jaren
„geleden met onaanzienlijke invoeren van rijst
„voor de behoefte ter Sumatra's Westkust plaats
„hadden." Maar de cijfers zelve hier gegeven, die
het bedrag van den uitvoer zelfs in het gunstigste
jaar der laatste periode schier evenaren, komen inii
zeer verdacht voor.

k
Jaren.
1861
1862
1863
Padang.
pikols.
363,079
378,794
354,013
Priaman.
pikols.
205,758
215,370
242,700
su.
TWEEDE PEEIODE.
Opbrengst in gepelde rijst.
Ajer Bangies
en Rau.
pikols.
135,285
94,410
94,698
In deze jaren zien wij dus eene belangrijke
vermeerdering van de rijstproduktie, inzonderheid
in de Padangsche bovenlanden. De gemiddelde
opbrengst over deze drie jaren is
bijna een millioen pikols hooger dan in de
periode van 1853—1860. Ook de uitvoer
over zee is aanmerkelijk toegenomen en bereikte
in 1862 een hooger bedrag dail ooit
te voren. Daarentegen is de uitvoer in 1863,
volgens de opgaven, tot beneden een derde
van dien van het vorige jaar gedaald, en daar
zulk eene aanzienlijke en plotselinge vermindering
onverklaarbaar schijnt, wagen wij de
gissing dat hier eene drukfout bestaat en
147,609 pikols moet gelezen worden. De uitvoer
over land naar de oostelijke distrikten
wordt in het verslag over 1861 op 8,000 à
10,000 pikols, in dat over 1862 op 6,000 à
8,000 pikols geraamd en in dat over 1863
eene belangrijke hoeveelheid genoemd. De
prijzen der rijst varieerden in 1861—1863 in
Padang van ƒ4 tot / 5, in Priaman van
ƒ 3 tot ƒ 4.40, in Ajer Bangies en Rau van
ƒ 3.75 tot ƒ 5, in de Padangsche Bovenlanden
van ƒ 4 tot ƒ4.50, in Tapanoeli van /' 5
tot ƒ 7.
Omtrent den rijstbouw in de overige doelen
van Sumatra bezitten wij in het geheel geene
opgaven. Alleen lezen wij in het verslag over
1S62, dat in het Siaksche rijk, waar de grond
zich tot velerlei kuituur eigent, de landbouw
nog weinig beoefend wordt, en dat, ofschoon
er eenige rijst wordt geteeld, de hoeveelheid
op verre na niet genoegzaam is, zoodat dit
artikel grootendeels van elders moet worden
aangevoerd.
Indien wij ons bepalen tot de vier meer
bekende gewesten: het Gouvernement der
AVestkust, Palembang, de Lampongs en Benkoelen,
dan verkrijgen wij, volgens de boven
gegeven berekeningen, eene gemiddeld rijstproduktie
van:
Padangsche
bovenlanden.
pikols.
1,913,282
2,216,000
3,444,554
1861 .
1862 .
1863 .
Tapanoeli.
pikols.
163,417
186,896
188,629
Totaal.
pikols.
2,810,828
3,091,183
4,324,594
73
Uitvoer
over zee.
pikols.
83,015
157,072
47,609
3,500,000 pikols voor het Gouver-
1,000,000 ,
100,000 „
250,000 „
pikols padi.
. . 33,668,511
. . 32,651,269
. . 35,456,608
nement der
Westkust,
, Palembang,
i, de Lampongs,
,/ Benkoelen,
of tezamen 4,850,000 pikols voor eene bevolking,
die wij vroeger op 1,600,000 zielen geschat
hebben, dat is ruim 3 pikols per hoofd.
Op Java en Madura werden, met uitsluiting
der Vorstenlanden en der partikuliere landen,
verkregen :
In
landbouwende
huisgezinnen.
op 1,459,092
„ 1,472,593
„ 1,549,349
d. i. over de 3 jaren 101,776,388 pikols
padi of, na aftrek van 46 °/0 verlies bij
de pelling, 54,959,250 pikols rijst op 4,481,034
landbouwende huisgezinnen.
Dit geeft slecht3 ruim 12 pikols per huisgezin
van gemiddeld 5 personen, zoodat de
uitkomst op Sumatra aanmerkelijk gunstiger
schijnt te zijn. Maar nog veel gunstiger wordt
deze, wanneer wij alleen de Padangsche bovenen
benedenlanden, die verreweg het grootste
rijstprodukt leveren, aan Java overstellen. In
die gewesten zijn dan ook de prijzen van de
rijst veel lager dan in Tapanoeli, Benkoelen,
Palembang en de Lampongs, en betaalde men
van 1861—63 gemiddeld voor een pikol gepelde
rijst niet meer dan op Java voor een
pikol padi. Wat voor zaad-^«c?i benoodigd is
hebben wij hierbij niet in rekening gebragt,
omdat dit de verhouding niet verandert. En
ofschoon, wat Sumatra betreft, de schatting
zoowel der bevolking als van den rijstoogst
op zeer gebrekkige gegevens berust, vindt de
uitkomst in de prijzen van de rijst in het algemeen
eenigen steun,

74 SU.
Van tweede gewassen wordt op Sumatra's
Westkust over het algemeen weinig werk gemaakt;
want wat op Java als tweede gewas
wordt geplant, wordt hier in de meeste gevallen
op afzonderlijke stukken grond gekweekt,
zoodat de rijstvelden een gedeelte van het jaar
braak blijven liggen en tot weide strekken
voor het vee. Hierdoor wordt ook eenigermate
in de bemesting voorzien. Bovendien
zijn de landbouwers gewoon bij hot beplanten
der sawah's de plantjes te doopcn in fijne,
gebrande karbouwenmest, wat zij als een voorbehoedmiddel
tegen het ongedierte beschouwen.
Waar bij uitzondering, wegens de bijzondere
vruchtbaarheid van den grond, tweede gewassen
geplant worden, bestaan deze in uijeu,
boontjes, aardappelen, Spaansche peper, katjang
en djagong. Dit heeft bijna alleen plaats in de
afdeeling Agam. In Palembang en de Lampongs
komen, behalve katoen, icidjen, katjang, djagong
en aardvruchten, in de Lampongs bovendien
ook tabak, en in Benkoelen vooral djagong als
tweede gewassen voor. Over al deze gewassen
en andere, die op kleine schaal hier en daar verbouwd
worden, alsmede over de kuituur van
koffij en peper, is reeds bij hetoverzigtder plantaardige
voortbrengselen het noodige gezegd.
Nevens den landbouw komen mijnbouw,
veeteelt, jagt, visscherij, inzameling van boschprodukten,
de fabricatie van sommige artikelen
en de handel, als middelen van bestaan
der bevolking, het meest in aanmerking. Na
het vroeger gezegde kunnen wij over de vijf
eerste hier het stilzwijgen bewaren en onze
opmerkingen tot de twee laatste bepalen.
In de nijverheid der Sumatranen neemt de
bewerking der metalen de eerste plaats in.
De Malcijers en Palembangers munten uit
als goud- en zilversmeden, vooral in het
draad- of zoogenaamde filigraan-werk, dat zelfs
door Europeanen bewonderd wordt. Vooral
is Kota Gedang in Agam, nabij Port de Koek,
voor deze soort van werk beroemd. Men ziet
daar geheele moskeeën, woonhuizen, paardenstallen
uitvoerig in zilverdraad nagebootst. De
Bataks zijn ervaren in het smelten, vermengen
en bearbeiden van koper, en vervaardigen uit
dit metaal tabakspijpen, die van 1 j„ tot 4 voet
lang, ecuige ponden zwaar en over de geheele
lengte met allerlei figuren en relief bewerkt
zijn. Atjih heeft eigen koperen muntstukjes,
waarvan 180 een Spaanschen mat gelden. Uit
vroeger tijd zijn tinnen en gouden munten van
dat rijk in de muntverzamelingen voorhanden,
gelijk ook tinnen munten of zoogenaamde
pities van Palembang en Dj am"bi; en men mag
daarbij als bewijs van kunstvaardigheid vermelden,
dat in 1824 valsche ropijen van tin te
Palembang vervaardigd zijn in vormen uit het
zachte gaioes-hout (Jlsionia Scholaris) gesneden.
Het ijzer weten de Maleijers en Palembangers
goed te harden en te verwerken tot
lilla's, geweren, krissen, klewangs, messen en
andere wapenen en werktuigen. Ook gieten
zij kogels van tin en vervaardigen buskruid.
Vooral in de Palembangsche afdeeling Rawas
heeft men bekwame geschutgieters, die zelfs
goede draaibassen vervaardigen. Het spinnen,
weven en rood- of blaauwverwen van katoen
is bekend en in gebruik bij de Bataks; maar
de vrouwen der Maleijers en Palembangers
hebben daarin grootere bedrevenheid en vervaardigen
lijnwaden van allerlei kleuren, dikwijls
met goud- en zilverdraad doorweven.
Ook zijden kleedjes, borduur- en kantwerk
worden te Palembang vervaardigd. Vooral
geacht en in den geheelen Archipel gezocht
zijn de met goud doorweven sarongs, die te
Palembang door aanzienlijke vrouwen door de
zamenspinning van ruwe zijde met ananasvezelen
vervaardigd worden en, daar ze door
stevigheid en duurzaamheid uitmunten, soms
met 100 en meer gulden betaald worden. De
Heer CEOOCKEWII zag een zijden doek met
gouddraad, te Kota Gedang vervaardigd, niet
grooter dan twee voeten in hot vierkant en
op eene waarde van ƒ300 geschat '). Over
de kunstige vischnetten der Sumatranen werd
reeds vroeger gesproken. Het vlechten van
fraai mand- en matwerk uit rotan, stroo of
biezen is vooral te huis in Palembang, niet
het minst onder de Pasoemanezen. De Bataks
snijden uit ivoor armringen, die zoo volkomen
rond en zoo glad gepolijst zijn alsof ze gedraaid
waren. Ook munten zij uit in de bearbeiding
van hout, zooals blijkt uit het snijwerk aan
de balken en stijlen der huizen van hunne
radja's en der soppo's of gemeentehuizen, en
uit hunne ebbenhouten, met snijwerk versierde
krijgsbanieren, waarvan het bovenste gedeelte
een menschenhoofd voorstelt. Ook het snijwerk
in houten bamboes van het meermalen genoemde
Kota Gedang heefteenige vermaardheid. Palembang
heeft goede kunstdraaijers, meubelmakers,
timmerlieden, steen- en pannenbakkers en scheepmakers,
en is vooral beroemd door zijne penljalangs,
eene soort van vaartuigen, die soms ter
lengte van 60 en ter breedte van 6 à 7 voet
uit één boomstam vervaardigd worden. Grof
') Gids voor 1866, Dl. IV, hlz. 298.

BD.
aardewerk wordt vervaardigd door de Palem- I
bangers en Maleijers ; vooral de smeltkroezen,
die vroeger op Banka voor het smelten van
tin werden gebezigd, waren in Palembang een
belangrijk fabrikaat. De Maleijers houden zich
ook bezig met de fabricatie van reukstoffen
tot eigen gebruik. Bijzonder verdient nog de
aandacht, dat in 1855 door den Resident van
Palembang, DE BRATJW, aan het Bataviaasch
Genootschap een exemplaar van den Koran
ten geschenke werd aangeboden, dat door zekeren
Hadji Mohammed Azhari, te Palembang
geboortig, maar die vele jaren te Mekka
had°doorgebragt, vervaardigd was. Bij onderzoek
is gebleken, dat deze inlander zich te
Singapocra voor ƒ 500 eene lithographische
pers had aangeschaft en daarmede eemge honderden
Korans had gedrukt, waarvoor hij, tegen
ƒ25 het stuk, gereede koopers vond J ).
Dit een en ander getuigt voor den goeden
aanleg, waardoor zich de meeste volksstammen
van Sumatra onderscheiden, en het ontbreekt
in den laatsten tijd niet geheel aan pogingen
tot aanmoediging van de zijde der Nederlandsche
Regering. Zoo werd onder andere m
1865 te Port de Kook eene tentoonstelling
van vee en voortbrengselen van landbouw en
nijverheid gehouden, waarvan de Heer A. E.
CEOOCKEWIT, die haar bezocht, het volgende
verhaalt 2 ) : * Veel rijker dan ik verwacht had
„ was de verscheidenheid van nijverheidsvoort-
„ brengselen ; men vond hier niet enkel do
„ bekende goud- en zilverwerken, met goud-
, draad bewerkte stoffen, gebeeldhouwde (ge-
„sneden) sigarenkokers en krisgevesten, maar
„ook velerlei artikelen van koper- en ijzer-
„werk, geheel door Maleische industriëlen
„ vervaardigd. En onder de laatstbedoelde zag
l'ik, niet sTonder eenige bevreemding, behalve
„ landbouw-gereedschappen, huisraad, wapens en
„ dergelijken, ook sloten met hunne sleutels.
Het is waar, de voorwerpen der Suraatra-
'^sche ijzer-industrie konden, wat fraaije vorken
eu nette afwerking betreft in geene
, vergelijking treden met hetgeen de Lngel-
„ sehe en Duitsche fabrieken opleveren ; maar
„beschouwen wij de gebrekkige gereedschap-
„ pen, waarmede de Maleische werkman zijne
„taak volbrengt, dan moet het onze bewondering
opwekken, dat hij nog zulk goed werk
„leveren kan, en onwillekeurig dringt zieh de
„ gedachte aan ons op, dat het Maleische volk
„ voo- groote ontwikkeling vatbaar is, zoo het
„ slechts behoorlijk wordt opgeleid."
~ ') Zie Tijdschrift v. h. Bat. Gen., Dl. VI, blz. 193.
3) Gids voor 1866, Dl. IV, blz, 305.
Door de menigvuldige voortbrengselen van
de natuur en de nijverheid van Sumatra wordt,
in de laatste plaats, een handel gevoed, die,
ofschoon nog voor belangrijke uitbreiding vatbaar,
reeds nu niet onaanzienlijk kan genoemd
worden. Wij willen onze beschouwing van
dit onderwerp door eenige statistieke opgaven
uit de regerings-verslagen en andere bronnen
geput laten voorafgaan.
De uitvoerigste mededeelingen bezitten wij
hier weder omtrent het Gouvernement der
Westkust, waar trouwens te Padang de hoofdzetel
van den Sumatraschen handel is gevestigd.
Er is daar een agentschap van de Nedcrlandsche
Handelmaatschappij, terwijl er het
aantal Europesehe handelshuizen, volgens den
Regerings-Almanak voor Ned. Indië van 1866,
14 bedraagt. Behalve Padang zijn hier voor
het overige nog de havens van Ajer Bangies,
Siboga, Baros, Singkel, Natal en sedert 1858
ook Priaman voor den algemeenen en transitohandel
opengesteld. Van 1822—1830 is, volgens
het regerings-verslag over 1850, de inen
uitvoer van het Gouvernement Sumatra's
Westkust over zee geweest als volgt:
Jaren.
1822-
1823
1824
1825
1826
1S27
1828
1829
1S30
Invoer.
ƒ1,870,429
, 1,866,418
„ 1,507,772
„ 1,317,676
„ 2,175,095
„ 1,959,075
„ 1,682,341
„ 1,376,657
„ 1,093,996
Uitvoer.
ƒ1,597,709 ƒ
„ 1,168,641 „
„1,034,511 „
„1,142,435 „
,1,776,049 „
„2,066,433 „
„1,542,474 „
„1,451,865 ,
„ 973,427 ,
75
Totaal.
3,468,138
3,035,059
2,542,283
2,460,111
3,950,144
4,026,108
3,224,815
2,328,523
2,076,423
Te zamen. . . ƒ27,602,603
of gemiddeld 's jaars ruim drie millioen gulden
omgezet handelskapitaal.
Hetzelfde verslag stelt ons ook de resultaten
voor van een later, eveneens negenjarig tijdvak,
te weten van 1842—1850, die wij hieronder
laten volgen:
Jaren. Invoer. Uitvoer. Totaal.
1842 ƒ4,213,919 ƒ3,996,912 ƒ 8,210,831
1813 „3,853,552 „ 3,9S8,891 „ 7,842,443
1844
1845
1S46
1847
1848
1849
1850
„ 3,143,961
„ 4,164,857
, 5,187,122
„ 5,197,003
„ 4,788,972
„ 5,028,067
„ 4,877,406
„3,725,614 „ 6,869,575
//3,648,877 „ 7,813,734
„4,685,976 „ 9,S73,089
„3,885,055 „ 9,082,05S
„4,072,666 „ 8,861,638
„4,064,562 „ 9,092,629
„3,816,281 „ 8,693,687
Tc zamen. ƒ76,339,684

7fi
of gemiddeld 's jaars bijna 8'/s millioen gulden
omgezet handelskapitaal.
Doch bij de vergelijking der beide tijdvakken
mag niet worden uit het oog verloren,
dat Baros eerst in 1839 en Singkel in 1840
aan het Nederlandsch gezag onderworpen waren,
en deze beide havens in 1841 voor den
algemeenen handel waren opengezet. In de
jaren 1842—1850 bedroeg de invoer in deze
beide havens ƒ 5,844,282, de uitvoer vandaar
ƒ 5,244,518, te zamen /11,088,820. Deze behooren
dus, om de vergelijking zuiver te maken,
van het totaal der jaren 1842—1850 te worden
afgetrokken, als wanneer ruim 65 muloen
overblijven, d. i. gemiddeld 's jaars 7*/4 millioen.
Met deze opgaven kunnen nog over de jaren
1846—1850 vergeleken worden die in de Overzigten
van den handel en de scheepvaart in de
Nederlandsche bezittingen in Oost-Indiè' buiten
Java en Madura, over de jaren 1846—1862
afzonderlijk door de Regering publiek gemaakt,
en bovendien geresumeerd, wat de jaren 1846—
1856 betreft, in Bijlage Y van het regeringsverslag
over 1856, en wat de jaren 1857—1859
aangaat, in Bijlage EE van het regeringsverslag
over 1861. Zij leveren met de opgaven uit het
aangehaalde regeringsverslag over 1850 een belangrijk,
nu eens na-, dan weder voordeelig verschil.
Om deze opgaven met de voorafgaande te
kunnen vergelijken, was het noodig de uitkomsten
van den handel van Benkoelen en onderhoorigheden,
die in de Overzigten bij die van
het Gouvernement der Westkust gevoegd zijn,
daarvan af te trekken en de bedragen in specie
met die der koopmanschappen zamen te trekken.
Zoo doende krijgen wij de volgende uitkomsten
:
Jaren. Invoer. Uitvoer. Totaal.
1846 ƒ4,816,380 ƒ3,766,740 ƒ 8,583,120
1847 » 5,054,119 i 3,581,128 „ 8,635,247
1848 „ 5,082,854 „3,267,259 » 8,350,113
1849 „5,865,062 „4,620,924 ,10,485,986
1850 ,5,089,197 „5,016,338 „10,105,535
Te zamen. . . ƒ46,160,001
Nemen wij den handelsomzet van dezelfde
5 jaren uit de hooger staande opgaven te zamen,
dan verkrijgen wij, bij al het verschil
van ieder jaar in het bijzonder, een eindcijfer
dat maar 5 ton met het hier verkrcgene verschilt,
te weten ƒ 45,603,101. In ieder geval
is in die vijf jaren de gemiddelde handelsomzet
ruim 9 milloen gulden. De oorzaken der
verschillen hebben wij niet kunnen uitvorschen.
"Wel zegt de Directeur der Middelen en Do-
SU.
meinen, in eene missive aan den Gouverneur-
Generaal geplaatst voor het Overzigt van 1849
tot 1853 : „ De cijfers bij de onderwerpelijke
„ overzigten zijn overgenomen uit de staten
„ van de autoriteiten op de Buitenbezittingen
„ ontvangen. Voor derzelver naauwkeurigheid
„durf ik niet instaan, bij het veelal weinig
„ ervaren personeel op de bezittingen buiten
„Java, met de zaken der tolregten belast,
„ speciaal ten aanzien van taxatiën der waar-
„ den van de in- en uitvoeren, waaromtrent
„meestentijds moet worden afgegaan op op-
„ gaven van de in- en uitvoerders der goede-
„ ren, die zich omtrent de juistheid hunner
„opgave over het algemeen weinig bekomme-
„ren en dikwerf niet eens in staat zijn naauw-
„ keurige opgaven te doen." Doch dit alles
verklaart nog niet, hoe dezelfde autoriteiten
in de Buitenbezittingen zoo verschillende opgaven
hebben kunnen verstrekken.
Ik laat nu volgen de opgave van den handelsomzet
van Sumatra's Westkust van 1851
tot 1856, aan de bovengenoemde Overzigten
ontleend.
Jaren. Invoer. Uitvoer. Totaal.
1851 ƒ 7,198,670 ƒ 6,829,268 ƒ 14,027,938
1852 „ 9,130,414 „ 8,281,643 , 17,412,057
1853 „ 8,754,190 , 9,765,002 „ 18,519,192
1854 „10,843,757 ,11,303,659 „ 22,147,416
1855 „ 9,811,147 „ 9,270,730 „ 19,081,877
1856 ,11,682,868 „11,110,477 , 22,793,345
Te zamen. . .ƒ113,981,825
of gemiddeld 's jaars bijna negentien millioen
gulden omgezet handelskapitaal.
Deze cijfers, al kan op hunne juistheid veel
worden aangemerkt, zullen toch van den vooruitgang
des handels op Sumatra een denkbeeld
geven. Tot nadere toelichting der opgegeven
cijfers moet nog vermeld worden, dat daarin
alleen partikuliere in- en uitvoeren, met uitsluiting
dus van in- en uitvoeren voor rekening
van het Gouvernement, begrepen zijn,
uitgezonderd alleen den invoer van Gouvernements
zout. Maar inzonderheid moet worden
opgemerkt dat in die cijfers de geheele handelsbeweging
der voor den grooten handel
opengestelde havens bevat is, ook de handel
tusschen die havens onderling of de doorvoer
in hetzelfde tolgebied daaronder begrepen.
De handelsverslagen der Buitenbezittingen
na 1856 zijn naar geheel andere regelen opgemaakt
en kunnen dus met de voorafgaande
I niet in vergelijking gebragt worden. Men heeft
namelijk sedert 1857 de handelsbeweging tus-

su.
sclien de verschillende havens onderling buiten
aanmerking gelaten, ten gevolge waarvan
de handel, schijnbaar, plotseling tot beneden de
helft teruggaat.
Ook moet nog worden opgemerkt, dat wij
in de hieronder volgende opgaven alleen den
in- en uitvoer van koopmanschappen, met uitsluiting
van dien van speciën, vermelden, omdat
wij voor de laatste jaren onzer tabel,
1860—1863, alleen konden putten uit de Vergelijkende
Stalen van in- en uitvoer van koopmanschappen
in de verschillende havens der
Buitenbezittingen, medegedeeld in de regeringsverslagen
over 1862 en 1863. De Overzigten
over die jaren waren ons niet ter hand,
en dat over 1863 is nog niet uitgegeven.
Zie hier het overzigt van den handel van
het Gouvernement der Westkust van 1857
tot 1863, het laatste jaar waaromtrent ons
officiële opgaven verstrekt zijn:
Jaren.
1857
1858
1859
Jaren.
Invoer.
1850
1863
Uitvoer.
1850
1863
Invoer.
ƒ 3,191,978
, 4,028,148
„ 3,920,243
Te transporteren.
Padang.
ƒ3,457,936
„ 3,645,020
! 2,431,282
, 0,600,702
Uitvoer. Totaal.
ƒ 5,971,979 ƒ 9,163,957
„ 6,017,449 „ 10,045,597
„ 5,120,542 „ 9,040,785
Ajer Bangies,
ƒ135,009
55
90,764
niets
ƒ28,250,339
Natal.
ƒ 265,549
„ 5,540
„ 324,618
„ 2,046
Uit deze cijfers kunnen wij ook het best
zien hoe zeer de handel van Padang is vooruitgegaan,
daar in 1863 de invoer merkelijk
grooter is dan in 1850, en de uitvoer zelfs
veel meer dan het dubbel bedraagt, ofschoon
in de cijfers voor eerstgenoemd jaar de handel
van haven tot haven en de in- en uitvoer
van speciën niet begrepen zijn, die voor een
zeker niet onaanzienlijk bedrag in de cijfers
voor 1850 schuilen.
In het gebied van Benkoelen is slechts de
haven der hoofdplaats voor den grooten handel
opengesteld, en men vindt daar geene
handelshuizen dan van vreemde Oosterlingen.
De handel is van niet veel beteekenis en bijna
stationnair. Onze opgaven splitsen zieh hier
in twee periodes. In die over de jaren 1846—
1860
1861
1862
1863
77
Transport. . . ƒ28,250,339
„4,151,727 „6,137,504 „10,289,231
„ 4,759,004 „ 6,919,351 „ 11,669,355
„ 4,228,647 , 7,368,684 „ 11,590,331
„3,922,303 „6,832,018 „10,754,321
Te zamen.
ƒ72,553,577
of gemiddeld 's jaars ruim ƒ 10,360,000, welk
bedrag, met bijvoeging van den in- en uitvoer
van speciën, tot ruim elf millioen zou stijgen.
Wanneer men de opgaven van deze laatste
periode in bijzonderheden met de vroegere vergelijkt,
dan blijkt het, dat Ajer Bangies en
Natal alleen van eenige beteekenis zijn voor
den handel van haven tot haven in hetzelfde
tolgebied, terwijl de invoer van en de uitvoer
naar andere landen hoofdzakelijk slechts
te Padang plaats hebben, ofschoon Baros en
Singkel, vooral door den handel met Atjih, in
dat opzigt van eenig meer belang zijn dan
de overige havens. Om dit te verduidelijken
zullen wij het jaar 1850, waarvoor de opgaven
tevens den handel van haven tot haven bevatten,
vergelijken met het jaar 1863, waarvoor
deze niet in de opgegeven cijfers begrepen is.
Siboga.
ƒ237,884
„ 36,125
. 155,366
. 5,249
Baros.
ƒ462,850
„ 72,129
, 305,212
. 32,887
Singkel. Priaman.
ƒ318,188
„ 123,423
299,699
153,459
„ 40,011
„ 37,675
1856 is de handel met de havens der Westkust
die met Benkoelen tot hetzelfde tolgebied'behooren,
alsmede de in- en uitvoer van
speciën begrepen. De schijnbare teruggang
in de periode van 1857—1863 verklaart zich
ook hier daaruit, dat deze twee posten niet
in de opgaven voor die jaren bevat zijn.
Jaren.
1846
1847
1848
1849
1850
Invoer.
ƒ 457,337
„ 329,045
„ 355,421
„ 397,240
, 358,984
EEBSTE PERIODE.
Te transporteren.
Uitvoer.
ƒ 233,563
„ 207,083
„ 284,729
, 268,024
204,289
Totaal.
ƒ 690,900
, 536,128
, 640,150
, 665,270
„ 563,273
ƒ 3,095,721

n
Jaren.
1851
1852
1853
1854
1855
1856
Invoer. Uitvoer.
Transport. . .
ƒ 384,334 ƒ 228,735
349,352
328,137
507,020
410,022
430,025
298,378
315,601
351,564
292,347
299,385
Totaal.
ƒ 3,095,721
„ 613,069
„ 647,730
„ 643,738
„ 859,484
„ 702,369
„ 730,010
Te zamen. . . ƒ7,292,121
of gemiddeld 's jaars ruim ƒ 650,000.
Jaren.
1857
1S58
1859
1860
1861
1802
1864
Invoer.
/ 166,888
„ 185,542
„ 201,030
„ 319,735
„ 302,589
„ 279,150
, 297,966
TWEEDE PEKIODE.
Uitvoer
ƒ 178,516
„ 123,191
„ 117,511
* 178,151
„ 135,148
„ 168,632
„ 152,241
/
Totaal.
345,404
308,733
319,141
497,886
437,737
447,782
450,207
Te zamen. ƒ 2,806,890
of gemiddeld 's jaars ƒ 400,000.
In de Lampongs is eerst met 1 Jan. 1866
eene haven (Telokh Betong) voor den algemeenen
handel opengesteld en er wordt dus in de
handelsverslagen daarvan nog geen gewag gemaakt.
De handel op de Lampongs wordt
meest gedreven aan de Zuidkust door Javanen
van plaatsen in Bantam en door eenige Boeginezen
en Madurezen, gevestigd op Poeloe
Pandjang, in de bogt van Bantam ; ook worden
zij door enkele handelaars van Sumatra's
Westkust, vooral van Benkoelen, bezocht. Geld
is er in de Lampongs bijna niet, zoodat de handel
schier uitsluitend in de ruiling van boschprodukten
voor kleedingstoffen of andere benoodigdheden
bestaat. Omtrent de waarde van
den in- en uitvoer kan ik niets vermelden *).
Wij wenden ons thans tot de residentie
Palembang, waar, behalve de hoofdstad Palembang,
ook nog voor den algemeenen handel
is opengesteld de haven van Moeara Kompeh,
in het rijk van Djambi. Voor deze laatste
plaats, waar reeds de O. I. Compagnie een
kantoor en fort had, en waar, krachtens het
traktaat met Djambi van 1834, een nieuwe
sterkte werd gesticht en een militaire commandant
en civiele gezaghebber gevestigd,
werd, bij besluit van den Gouverneur-Generaal
') Zie over den handel der Lampongs vooral
het Tijdsohr, voor Ned. Indië, Jaarg. 1852, Dl. I,
Ih. 327.
SU.
van 23 April 1847 (Ind. Staatsbl., n°. 19), een
exceptioneel tarief vastgesteld, waardoor haar
belangrijke voorregten en vrijdommen zijn verzekerd.
Dit exceptioneel tarief voor Moeara
Kompeh is gehandhaafd bij art. 6 der Wet
van 3 Julij 1865 (Ind. Staatsbl, n°. 99), waarbij
ecu nieuw tarief van in-, uit- en doorvoer
voor geheel Ned. Indië, behoudens deze exceptie
en die der vrijhavens, is vastgesteld.
Den handelsomzet te Palembang leeren wij
kennen uit de volgende door de Regering
verstrekte opgaven, in welke ook na 1856 de
kusthandel schijnt begrepen te zijn, waarom
wij hier geene vermindering in de cijfers waarnemen.
Indien wij hier desniettemin twee perioden
onderscheiden, is het geschied omdat
wij, om redenen die reeds vroeger zijn aangeduid,
na 1857 den in- en uitvoer van speciën
niet in onze opgaven begrijpen.
Jaren.
1846
1847
1848
1849
1850
1851
1852
1853
1854
1855
1866
Invoer.
ƒ 1,041,312
„ 1,021,662
„ 1,032,613
„ 954,141
„ 870,019
„ 1,042,888
„ 1,044,946
„ 1,179,346
„ 1,455.039
„ 1,375,799
„ 1,487,447
EEESIE PEKIODE.
Uitvoer.
ƒ 691,270
„ 600,448
„ 584,065
, 548,114
, 383,692
„ 517,071
„ 521,526
„ 576,346
„ 929,250
„ 854,013
„ 861,640
f
„
i,
,
»
u
Totaal.
1,732,582
1,082,110
1,616,678
1,502,255
1,253,711
1,559,959
1,566,472
„ 1,755,692
„ 2,384,2S9
„ 2.229,812
' 2,349,087
Te zamen. . . ƒ19,632,047
of gemiddeld 's jaars bijna ƒ 1,800,000.
Jaren.
TWEEDE PEKIODE.
Invoer. Uitvoer. Totaal.
1857 ƒ 1,195,643 ƒ 748.272 ƒ 1,943,915
.858 „ 1,260,750 „ 797,966 „ 2,003,722
1859 „ 1,399,255 „ 868,658 , 2,267,9.13
I860 „ 1,913,140 „ 1,253,761 „ 3,166,901
1861 „ 1,099,553 „ 903,053 „ 2,602,006
1802 „ 1,407,064 „ 915,625 „ 2,323,279
1863 1,462,914 „ 1,131,104 // 2,594,018
Te zamen. .
ƒ16,902,354
of gemiddeld 's jaars ruim ƒ 2,400,000. De
vooruitgang bij vergelijking met het vroegere
tijdvak, blijkt eerst dan, wanneer wij hier
bijvoegen, dat de invoer van speciën gemiddeld
3 à 4 ton, de uitvoer l 1 /,, à 2 ton, stel
voor totaal van in- en uitvoer ruim een half

millioen 's j-aars, — zal bedragen hebben, zoodat
de geheele handelsomzet, die in het eerste
tijdvak gemiddeld naauw ƒ1,800,000 's jaars
bedroeg, in het tweede tot bijna drie millioen
gulden is gestegen.
De handel van Moeara Kompeh kan niet
bij dien van Palembang gevoegd worden, dewijl
deze plaats, zoo als wij reeds opmerkten,
een eigen tolgebied vormt, waarom ook van
kusthandel hier geen sprake kan zijn. Wij
missen te haren aanzien de opgaven omtrent
de jaren 1857—1859. Voor de eerste periode,
van 1846—1856, is de zeer onbeduidende uiten
invoer van speciën in onze cijfers begrepen
; voor de tweede periode, die hier alleen
de jaren 1860—1803 omvat, is enkel de waarde
der in- en uitgevoerde koopmanschappen opgegeven.
EEKSTE PEKIODE.
Jaren. Invoer. Uitvoer.
1846
1847
1848
1849
1850
1851
1852
1853
1854
1855
1850
ƒ 15,184
36,686
29,508
32,336
35,820
34,738
67,924
227,101
147,751
126,429
105,607
/
5,689
2,269
18,818
33,825
40,528
42,641
36,086
139,086
102,469
57,898
57,589
/
Totaal.
su.
20,873
38,955
48,320
06,161
76,348
77,379
104,010
366,187
250,220
184,327
103,196
Tezamen. . . ƒ1,395,982
of gemiddeld 's jaars bijna ƒ 127,000.
Jaren.
TWEEDE PEKIODE.
Invoer. Uitvoer. Totaal.
1800 ƒ 132,705
1801 „ 232,837
1862 „ 174,474
1863 „ 220,521
Te zamen.
/ 55,810 ƒ 188,515
„ 87,793 „ 320,630
„ 104,686 „ 279,160
„ 193,336 „ 413,857
ƒ 1,202,162 ')
of gemiddeld 's jaars ruim ƒ300,000.
Moeara Kompeh drijft voornamelijk handel
') In do regeringsverslagen, waaruit do cijfers
voor deze tweede periode geput zijn, worden zij
cezecd den handel van Moeara Kompeh en Moeara
Saba te vertegenwoordigen. Deze tweede
plaats is ons van elders in het geheel met bekend;
zij mott met Moeara Kompeh naauw verbonden
zijn, of er zelfs een geheel mede uitmaken,
met Singapoera en de overige Engelsche nederzettingen
aan Straat Malakka, en dit is evenzeer,
zoo niet in nog hoogere mate, het geval
met de overige handelsplaatsen op Sumatra's
Oostkust en met die in het rijk van Atjih. Van
den handel dier plaatsen bezitten wij echter
geene statistieke opgaven, zelfs niet voor zoo
verre zij thans tot de Nederlandsohe residentie
Riouw behooren. Alleen, is ons eene opgave
der waarde van den in- en uitvoer te
Bangkalis, Siak en Boekit Batoe over 1862
bekend, medegedeeld door den Heer J. S. G.
GRAMBERG '). De invoer bedroeg namelijk
ƒ112,875, de uitvoer /87,495. Onder de
overige handelsplaatsen der Oostkust schijnt
Dèli wel de voornaamste te zijn. Volgens
eene opgaaf van den bandar in Augustus 1862,
waren daar in de tien verkopen twaalf maanden
uitgevoerd, in ronde cijfers, 8,300 pikols
peper, 2,000 bossen rotan, 200 paarden, 500
pikols pinang-nvion, 500 pikols notenmuskaat
en foelie, 500 pikols tabak, 500 pikols gambir,
400 pikols getah per/ja, 300 pikols was,
250 pikols widjen en 400 paar olifantstanden.
De invoer had bedragen 10 kisten opium en
voor eene waarde van 10,000 Spaansche matten
of ruim ƒ 20,000 aan zout, lijnwaden,
ijzerwerk, oorlogsbehoeften enz. De Heer
NETSCIIER, die deze opgaven mededeelt, acht
ze veel te laag gesteld, althans wat den invoer
betreft, daar de Bataks algemeen opium
gebruiken en al het zout, dat zij ïioodig hebben,
van buiten moet worden aangevoerd 2 ).
Van Indragiri vind ik aangeteekend, dat er,
sedert de ontruiming van onzen post aldaar
in 1843, de handel zeer is verminderd, en dat
alle uitvoerartikelen vau daar uitsluitend naaide
markt van Singapoera worden gezonden 3 ).
Eenigzius beter dan naar deze onbepaalde opgaven,
kunnen wij over den handel der Oostkust
en van het onafhankelijk gedeelte van Sumatra
oordeeleu, naar de Engelsche opgaven
omtrent den handel dien de Slraiis-Seltlements
(Singapoera, Poeloe Pinang en Malakka) inet
Sumatra drijven. De volgende cijfers zijn
ontleend aan het werk van J. CAMERON, Our
tropical possessions in Malayan India (London,
1805), en hebben betrekking tot het jaar eindigende
den 30sten April 1803.
') Zie zijne Reis naar Siak, in Tijdschr. v, A.
Bat. Gen., Dl. XIII, blz. 528, 629.
2) Tijdschrift v. h. Rat. Gen., Dl. XfV, blz. 845.
8) Tijdschrift v. Ned. Indië, Jaarg. 1852, Dl, I,
blz. 281.
79

80 ! SU.
Invoer van Sumatra.
Te Singapoera. . £ 109,933 of ƒ 1,319,196
„ Poeloe Pinang. „ 172,133 „ „ 2,065,596
„ Malakka. . . „ 8,217 „ „ 98,604
Totaal. . £ 290,283 of ƒ 3,483,396
Uitvoer naar Sumatra.
Van Singapoera. . £ 72,489 of / 869,868
, Poeloe Pinang „ 310,496 „ „ 3,725,952
„ Malakka. . . „ 15,228 „ „ 182,736
Totaal. . £ 398,213 of ƒ 4,778,556
Deze bedragen zijn veel aanzienlijker dan
men geneigd zou zijn te verwachten, en bewijzen
dat het bezit van Sumatra's Oostkust (ook
dan wanneer men den handel met Pinang
grootendeels stelt op rekening van Atjih en
Teroemon), met het oog op den handel van
meer gewigt is, dan men zich veelal voorstelt.
CAMERON verzekert, dat men zich op zijne
cijfers volkomen kan verlaten, en dat de zoo
aanzienlijke handel van Pinang met Sumatra
eenige jaren geleden van nog vrij wat meer
belang was, terwijl de vermindering aan de
uitbreiding van het Nederlandsch gezag op
Sumatra en onze traktaten met de inlandsche
Vorsten wordt toegeschreven. Pinang is vooral
de stapelplaats van de peper van Noord-Sumatra;
Singapoera ontvangt van dat eiland voornamelijk
sago, koffij, getah per tja, benzoë,
mastik en ivoor. De invoer uit de Britsche
bezittingen op Sumatra bestaat hoofdzakelijk
uit opium, katoenen stoüen, rijst (waarvan de
Oostkust niet genoegzaam voor de behoefte
voortbrengt) en speciën.
Wij zullen het belang der Oostkust voor
den handel te beter beseffen, wanneer wij ons
herinneren dat bijna alle groote, bevaarbare
rivieren des eilands naar deze zijde afvloeijen,
zoodat zelfs die deelen der binnenlanden die
veel digter bij de Westkust gelegen zijn, met
de Oostkust veel gemakkelijker gemeenschap
hebben. Langs die waterwegen worden de
harsen en gommen, de rotting en peper van
Sumatra afgevoerd. Ter plaatse waar de rivieren
bevaarbaar beginnen te worden, zijn
doorgaans bloeijende handelsplaatsen gevestigd,
die onder den naam van Pangkalans bekend
zijn, en ons boven in de topographische schets
des eilands herhaaldelijk zijn voorgekomen.
Vooral op de rivier van Kampar, het gunstigst
voor den handel met Singapoera gelegen,
schijnt het verkeer zeer levendig te zijn. Wij
vonden aan hare verschillende bovenarmen de
l'angkalaus Kota baroe, Kapas, Sari en Inda-
lang, en op eenige mijlen van hare monding
het bloeijende Poeloe Lawang, de hoofdplaats
van Kampar, „ vanwaar," zegt de Heer SAL.
MULLER '), „ de handel met groote vaartuigen,
„ welke drie masten voeren, en met 20—30
„ personen bemand zijn, naar Singapore en
„ elders over zee gedreven wordt." — „De in-
„ landers," zoo gaat hij voort, „ zeilen, tot
„ dat einde, uit de Koewala Kampar komende,
»oostelijk om het eiland Pantjor naar Groot-
„Karimon, en vervolgen alsdan vanhier de
„reis noordoostwaarts naar Singapore, welk
„ laatstgemeld eiland, onder de inlandsche koop-
, lieden in onze bezittingen alhier algemeen
„ onder den naam van Selat (de straat) be-
„kend is.... Den geheelen overtogt van Poe-
„ loe Lawang tot Singapore stellen de inwo-
„ ners gewoonlijk op zes dagen reizens."
Het is dus niet te verwonderen, dat het
Nederlandsch Gouvernement reeds in 1838, na
de voltooide onderwerping der Padangsche
bovenlanden, naar het bezetten van de mondingen
der Oostkust-rivieren gestreefd heeft;
maar evenmin, dat de kooplieden van Singapoera
en Poeloe Pinang, voor de gevolgen onzer
illiberale handelspolitiek vreezende, zich
met de grootste volharding tegen onze vestiging
aldaar hebben gekant, tot eindelijk de
Britsche vertoogen ons genoopt hebben de
reeds bezette posten te verlaten. En niet
minder natuurlijk ook, dat wij sedert 1857
van de omstandigheden waarin het Siaksche
rijk verkeerde, op nieuw hebben gebruik gemaakt
om het vroeger opgegeven plan te hervatten,
maar ook nu weder op denzelfden
weerzin der Britsche kooplieden aan de straat
van Malakka stuiten, minder heftig, evenwel,
naarmate eenige schreden op den weg der
liberale handelspolitiek thans minder dan vroeger
voor onzen geest van monopolie doen
vreezen. Wanneer wij, met geheele terzijdestelling
der thans reeds merkelijk gereduceerde
differentiële regten, ons met eene matige
vergoeding voor de kosten der bescherming
tevreden stellen, ons overigens vergenoegende
met de indirecte voordeden die de toenemende
bloei van het handelsverkeer ons van
zelf zal in den schoot werpen, dan zal het
niet moeijelijk zijn onze Britsche naburen te
bewegen, in onze bezetting van Siak te berusten,
en het lijdelijk aan te zien, dat wij ons
gezag allengs ook in Kampar en Indragiri
') Gids voor 1837, Wetenschappelijke Bijdragen,
blz. 29.

laten gelden, gelijk dit schier met noodwendigheid
ons streven moet zijn. Wat meer is, zij
zullen de meerdere veiligheid op prijs stellen,
die het Nederlandsch gezag aan hunnen handel
verzekert, en zich den verhoogden bloei
dier landen ten nutte maken, die hun de
vestiging van een geregeld bestuur alleen kan
verzekeren. Eener liberale staatkunde zal het
gemakkelijk vallen van Engeland de erkenning
van ons oppergezag op Sumatra's Oostkust
te verwerven; het volharden op den ouden
weg zou tot slechts gedurige herhaling der
oude botsingen leiden.
Over de werking van het nieuwe, in 1865
bij de wet vastgestelde tarief (eene schrede
op den goeden weg, maar die door meerdere
moet gevolgd worden) op den handel van
Sumatra, kunnen wij nog niet oordeelen, daar
wij geene opgaven van dien handel bezitten
later dan van 1863. De plaats die in de
algemeene ontwikkeling van Sumatra's handel
verreweg het grootste aandeel heeft gehad,
de hoofdplaats van het Gouvernement der
Westkust, Padang, dankt dien vooruitgang
Jaren.
1856
1857
"1858
1859
I860
1861
1862
1863
1864
Hoeveelheid in pikols.
125,000
160,000
170,000
120,000
151,000
150,000
144,000
130,400
172,800
Wanneer men deze uitkomst der koffij veilingen
te Padang met de boven opgegeven cijfers
van den uitvoer uit het Gouvernement der
Westkust sedert 1857 vergelijkt, springt het
dadelijk in het oog dat het bedrag van den
uitvoer voornamelijk van het resultaat der
su.
') Voor de jaren 1862, 1863 en 1864 zijn in de
regeringsverslagcn de middonprijzen voor koffij
Ie soort en koffij 2e soort afzonderlijk opgegeven.
Wij hebben hier de middenprijzen berekend over
de geheele geveilde hoeveelheid,
81
juist niet aan maatregelen, die als een uitvloeisel
van een liberaal stelsel van regering
kunnen beschouwd worden ; want die vooruitgang
is voor het grootste gedeelte gebaseerd
op de verpligte koffijkultuur. Maar
zoo al het Gouvernement der Westkust tot
zekere hoogte de lasten van het kultuurstelsel
moet dragen, het is althans bevrijd van den
verderfelijken invloed, dien het daarmede verbonden
cousignatiestelsel op de ontwikkeling
van den handel van Java oefent. Al de
Gouvernemenls-koffij van Sumatra wordt te
Padang geveild. Op de regeling der koffijkultuur,
die als eene belasting in arbeid kan
golden, komen wij beueden terug bij de behandeling
der inkomsten van het Gouvernement.
Hier bepalen wij ons tot een overzigt
der koffij veilingen te Padang, waartoe ons de
regeringsverslagen sedert 1856 in staat stellen.
Om den grooten invloed dien zij op
den handel dier plaats oefenen, scheen het
ons hier de geschiktste gelegenheid om deze
tabel te plaatsen.
KoiTLTVEILINGEN TE PADANG.
Middenprijzen.
ƒ 31.38
„ 33.55'
„ 20.61'
„ 32.42
„ 34.55
„ 34.46'
„ 40.34
„ 40.97'
„ 38.97 ')
of gemiddeld 's jaars ruim ƒ 5,000,000.
Totaal der opbrengst.
f 3,922,000
„ 5,049,000
, 4,524,000
„ 3,890,000
„ 5,217,000
„ 5,170,000
„ 5,825,000
„ 5,342,000
, 6,725,000
Te zamen . . ƒ 45,664,000
koffijteelt en koflij veilingen afhangt. In 1859,
het jaar waarin de koffij het minst opleverde,
is ook de totale.- uitvoer het geringst; en
1864, dat voor de koffij een voordeeliger jaar
is geweest dan eenig voorafgaand, zal waarschijnlijk
blijken ook een grooter cijfer van
uitvoer te hebben, dan eenig der voorafgaande
jaren, wanneer de uitkomsten van den handel
over dat jaar zullen zijn bekend gemaakt.
De handel van Benkoelen wordt nog het
meest gevoed door de veilingen van de opbrengst
der verpligte pcperkultuur, die het
6

82 SU.
Gouvernement daar ter plaatse laat houden.
De uitslag dezer veilingen is sedert 1857 geweest
als volgt:
Geveilde peper.
Jaren. Witte. Zwarte. Opbrengst.
1857 185 pikols 2,525 pikols ƒ 58,536
1858 241 , 2,305 » » 56,054
1859 700 , 1,880 „ ; 55,187
1860 415 » 2,055 » » 50,958
1861 249 » 3,699 » » 60,686
1862 525 » 3,499 » » 66,356
1863 270 , 1,215 , > 23,957
Ofschoon de verpligte peperkultuur — welk
onderwerp mede bij de behandeling der inkomsten
nader zal ter sprake komen — in Benkoelen
sedert 1854 hier en daar door koffijkultuur
is vervangen, levert de veiling van
kofflj ter hoofdplaats nog gecne noemenswaardige
uitkomsten op. In 1862 werden 7 pikols
verkocht à/30, in 1863 100 pikols à/31.17 5 .
Een algemeen overzigt van den handel van
Sumatra is door de hier verstrekte opgaven
niet te verkrijgen, maar ten hoogste eeuig
denkbeeld van de mate der bedrijvigheid die
door den handel in de meest bekende en meest
volkrijke deelen van dit eiland wordt te weeg
gebiagt. Van den kleinhandel, die ongetwijfeld
zeer levendig is, vernemen wij slechts
weinig. In het verslag over 1861 wordt gezegd,
dat de kleinhandel in alle voortbrengselen
van landbouw en nijverheid in het Gouvernement
der Westkust buitengemeen snel
toeneemt en het aantal der marktplaatsen bij
voortduring eene belangrijke uitbreiding ondergaat.
In Palembang bepaalt zich, volgens
hetzelfde verslag, de binnenlandsohe handel
hoofdzakelijk tot ruilhandel op de in alle division
opgerigte bazar-loodsen. Doch liever
dan meerdere getuigenissen uit de Gouvernemcnts-verslagen
bijeen te zoeken, laat ik hier
de korte beschrijving van den handel van Pajakombo,
de hoofdplaats der L Kota's, volgen,
die ons door den Heer A. E. CEOOCKE-
WIT, in zijne lezenswaardige schets van zijne
reis door de Padangsche boven- en beneden-
landen gegeven wordt '): »Te Pajakombo
» wordt een zeer levendige handel gedreven,
»ook met de oostelijke, onafhankelijke land-
» schappen, en men wil dat hier de grootste
»markt van geheel Sumatra's Westkust ge-
»vestigd is. Op het ruime marktplein zijn
» 16 groote, overdekte loodsen, bestemd om
»de handelaren en koopwaren tegen zon en
» regen te beschutten ; doch verreweg het
» grootste getal der kooplieden vindt daar
» binnen geene plaats, zóó groot is de toeloop.
»Even als men op de Amsterdamsche beurs
»een effectenhoek, een suikerhoek kent, zoo
»heeft men op de markt te Pajakombo een
,» tabakshoek, een lijnwadenhoek, een kippen-,
»eenden- en duivenhoek; verder afzonderlijke
» plaatsen voor het koopen van paarden, rund-
»vee, buffels, enz. Dat de handel hier leven-
» diger is dan op andere binnen 's lands gele-
»gen plaatsen, wordt ook bewezen door het
»feit, dat er een onder-agentschap van de fakii
torij der Nederlandsche Handelmaatschappij
, is gevestigd, misschien het eenige in de bin-
»nenlanden onzer Oost-Indische bezittingen."
Wij keeren thans terug tot de uitkomsten
die het bestuur over Sumatra uit financieel
oogpunt voor de Nederlandsche regering heeft
opgeleverd. Wij vinden daaromtrent in de
verslaeen opgaven die zich uitstrekken over
de jaren 1854—1858. Eerst in het verslag
over 1863 worden de uitkomsten over 1858
medegedeeld. Natuurlijk bepalen zich de opgaven
tot die gedeelten van Sumatra die als
afzonderlijke gewesten bestuurd worden, en
moeten wij dus ten aanzien van dit punt de
onderhoorigheden der residentie lliouw geheel
buiten aanmerking laten. Men kan echter
veilig aannemen dat voor als nog de vestiging
in het rijk van Siak veel meer onkosten
veroorzaakt, dan zij baten oplevert. Daarentegen
kan worden opgemerkt dat de nadeelige
uitkomst van het bestuur der Lampongs niet
zoo groot is als zij schijnt, daar dit gewest
wat de opbrengsten van zoutmonopolie en
opiumpacht betreft onder Java gerekend wordt.
i) Gidi voor 1806, Dl. IV, blz. 322,

Jaren. Gewesten.
1854.
1855,
1856.
1857.
1858.
Gouvernement
der Westkust.
Benkoelen. . .
Lampongs. . .
Palembang . .
Gouvernement
der Westkust.
Benkoelen. . .
Lampongs. . .
Palembang . .
Totaal
Gouvernement
der Westkust.
Benkoelen. . .
Lampongs. . .
Palembang . .
Baten.
/ 5,640,985
; 304,777
» 3,069
» 661,558
ƒ 4,822,163
385,934
2,561
617,054
Lasten.
su.
Totaal . . . / 7,144,074 / 6,241,853 ƒ 1,542,313 /640,092
Gouvernement
der Westkust.
Benkoelen. . .
Lampongs. . .
Palembang . .
Gouvernement
der Westkust.
Benkoelen. . .
Lampongs. . .
Palembang . .
/ 5,828,012 / 6,401,240
ƒ 6,235,288
300,324
1,500
606,896
ƒ 7,965,884
187,004
2,052
611,640
ƒ 4,480,422
» 404,542
// 41,599
» 1,035,281
ƒ 4,829,649
449,615
42,824
1,079,152
/ 4,692,975
441,662
142,342
964,874
Verschillen.
Voordeelig.
ƒ 1,160,563
Nadeelig.
ƒ 99,705
„ 37,930
» 373,723
/ 7,186
63,681
40,203
462,098
Totaal . . . / 7,854,820 ƒ 7,612,277 ƒ 990,176 /747,633
Totaal van
voordeelige
verschillen.
Totaal . . . ƒ 6,610,989 / 5,961,844 ƒ 1,160,563 /511,418
ƒ 649,145
ƒ 6,972,834
223,256
2,954
655,776
ƒ 5,870,276
, 340,618
, 138,353
, 983,853
/ 5,982,658
» 338,381
» 178,138
„ 1,113,100
/ 1,542,313
/ 2,089,608
/573,228
/141,338
» 140,776
» 357,978
/153,014
» 136,301
»372,213
Totaal . . . / 8,767,180 ƒ 7,339,100 f 2,089,608 /661,528
Eest als voordeelig verschil over de vijf jaren
of gemiddeld 's jaars
/ 990,176
/115,125
» 175,184
u 457,324
902,221
, 1,428,080
242,543
88
Totaal van
nadeelige
verschillen.
/573,228
/3,221,989 /573,228
/ 2,648,761
» 529,725
6*

84 SU.
Naar de uitkomsten der vijf genoemde jaren
te oordeelen, kan dus worden aangenomen dat
de voordeelige saldo's van het Gouvernement
der Westkust de tekorten van de overige gewesten
dekken en nog ongeveer een half millioen
's jaars beschikbaar laten. Het zal ons
echter uit het overzigt der middelen, dat wij
thans wenschen te laten volgen, ten duidelijkste
blijken dat de uitkomsten van de administratie
ter Westkust in zeer hooge mate afhankelijk
zijn van den kofDjoogst, zoo zelfs dat
ons ook daar, bij mislukking van dien oogst,
het gevaar van een nadeclig saldo boven het
hoofd hangt. Zoo moet het groote verschil
tussehen 1858 en het voorgaande jaar daaraan
worden toegeschreven, dat in 1858 ruim
60,000 pikols koliij minder werden geoogst,
en de winst op de koflij / 1,028,749 minder
bedroeg dan het jaar te voren. Ook 1855 was
op Sumatra een nadeelig koiüjjaar; intusschen
was toen het verschil van den oogst niet het
voorafgaande en vooral met het volgende jaar
niet zeer aanzienlijk en moeten dus andere
omstandigheden, vermoedelijk ook de lage prijzen
der koffij, tot de slechte uitkomst hebben
medegewerkt.
De voornaamste bronnen van inkomsten
voor het Gouvernement op Sumatra kunnen
onder de volgende rubrieken worden gerangschikt:
a. De persoonlijke diensten of zoogenaamde
heerediensten, in sommige gevallen door
belasting in geld vervangen.
b. De vcrpligte koffij- en peperkultuur.
c. De in- en uitgaande regten.
d. Het zoutmonopolie.
e. De opiumpacht.
/. De kleine verpachte middelen.
g. De vertiening of landrente in de residentie
Palembang.
Behalve deze zijn er nog eenige belastingen
van zeer ondergeschikt belang, zoo als de
haven-, ankerage- en loodsgelden, de regten
van successie en overgang, het zoogenaamd
collateraal van onchristenen, het regt op de
overschrijving van vaste goederen en het regt
van het klein-zegel, die allen over geheel Nederlandsch
Indië geheven worden; ook nog
een regt op den eigendom van vaste goederen
(verponding) dat jaarlijks op Sumatra's Westkust
ten bedrage van 3 /4 percent, maar alleen
van perceelen waarvan de geschatte waarde
/ 400 te boven gaat, gevorderd wordt. Wij
n echter, niet enkel kortheidshalve,
maar omdat van de werking en opbrengst
der hier genoemde en misschien nog andere
belastingen uit de mededeelingen der regering
weinig of niets blijkt, onze nadere opmerkingen
tot de bovengenoemde te bepalen ').
a. De persoonlijke diensten zijn als eene
belasting in arbeid aan te merken, en ofschoon
zij geen regtstreeksch inkomen aan 's lands
kas leveren, verhoogen zij toch de baten of
verminderen de lasten door besparing. Zij
worden echter gedeeltelijk met meer of minder
ruimte vergolden. De regelingen zijn in
de verschillende gewesten van ons gebied op
Sumatra verschillend en moeten dus voor ieder
afzonderlijk behandeld worden.
Op Sumatra's Westkust worden de verpligte
diensten onderscheiden in betaalde en
onbetaalde. De eerste bepalen zich tot de
levering van koeli's voor in dienst reizende
ambtenaren of militairen, en voor het vervoer
van Gouvernements goederen langs wegen,
waar geene transportondernemingen tot dat
einde gevestigd zijn, en tot de levering van
werklieden voor de civiele en militaire bouwdepartementen,
wanneer geene vrijwillige arbeiders
kunnen verkregen worden. De koeli's
voor transporten ontvangen 25 cents per
etappe, de arbeiders bij het bouwdepartement
worden betaald in evenredigheid van hetgeen
bij vrijen arbeid gewonnen wordt. Ook voor
de levering van materialen, die verpligt is
wanneer vrijwillige te kort schiet, ontvangen
zij voldoende betaling.
De onbetaalde diensten zijn hier geenszins
drukkend en bepalen zich tot het maken en
onderhouden van wegen, bruggen, bazarloodsen,
wachthuizen, en schoollokalen voor de
inlandsche jeugd. Sedert 1863 wordt ook
voor deze vroeger onbetaalde diensten somtijds
eene geldelijke tegemoetkoming aan het
werkvolk gegeven of eene subsidie aan de gemeenten
verstrekt om werkvolk aan te nemen,
waar de taak de krachten der bevolking zou
te boven gaan. Het Gouvernement levert doorgaans
het tot dat alles benoodigde ijzerwerk;
de arbeid wordt verrigt onder het toezigt en
de leiding van ambtenaren. Bovendien rust op
de bevolking de verpligting om de Gouvernements
eigendommen en gebouwen, voor zoo
veel die niet binnen de forten of kampementen
J ) Eenige bepalingen omtrent het debiet van het
klein-zegel iu het Gouvernement van Sumatra's
Westkust komen voor in het Staatsblad van Nederlandsch
India voor 1863, N°. 150. Het verbruik
van zegels is toenemend. De opbrengst der verponding
op Sumatra's "Westkust is in de Memorie
van ïoeliehting op de Indische begrooting voor
1807 gesekat op/15,788.

SU.
gelegen zijn, te bewaken en de établissementen
schoon te houden. De persoonlijke diensten ten
behoeve der hoofden zijn hier geheel onbekend,
tenzij men eenig geheel vrijwillig hulpbetoon
bij het bouwen van woningen, het bewerken
van sawah's of het vieren van feesten, als zoodanig
mögt willen beschouwen. Misbruiken
zijn in dit opzigt, wegens de groote mate van
onafhankelijkheid der bevolking tegenover hare
hoofden, in het geheel niet te vreezen. Voor
de uitoefening der politie hebben de hoofden
doebelangs of volgelingen, die van andere diensten
zijn vrijgesteld. De bezoldigde hoofden
hebben bovendien eenig wachtvolk, dat zij ook
voor eigen werk bezigen.
»Alle heeredienstcn," dus lezen wij in het
regeringsverslag over 1859, »hoe weinig druk-
» kend ook, hebben uit haren aard en wel voor-
» namelijk ten gevolge van de daarmede geu
paard gaande ongelijkmatige verdeeling en
» verspilling van volkskrachten, eigenaardige
»bezwaren; zoo ook hier. Maar wanneer men
» in aanmerking neemt, dat de bevolking van
» dit Gouvernement, behalve de in- en uit-
» gaande regten en de weinige verpachte bei,
lastingen, hoegenaamd geene belasting van
u welken aard ook opbrengt, en met uitzondering
» van de koffij geheel vrijwillig beschikt over
» hetgeen zij teelt en voortbrengt, en dat zelfs
»de verpligting om de koffij aan het Gouver-
»nement te leveren voor haar veel groofcre
» voordeden afwerpt dan zulks bij vrije be-
» schikking vroeger ooit het geval was, dan
» mag men gerustelijk en zonder eenige overii
drijving beweren, dat de verpligtingen, die
» op de bevolking van Sumatra's Westkust
n rusten, al zeer gering zijn, en er maar zeer
„weinig volkeren zullen kunnen worden aangewezen,
die onder een behoorlijk en gere-
»gcld bestuur zoo zeer bevoorregt zijn."
De vervanging der heerediensten door een
aequivalent in geld schijnt in Padang en de
Padangsche bovenlanden door de regering begunstigd
te worden. Reeds vroeger kwam ons
daarvan een voorbeeld voor bij de vermelding van
den weg door de Kloof. In 1858 (Lid. StaalsbL,
n°. 66) werd bepaald, dat aan de dieustpligtige bevolking
te Padang de keus werd gelaten tusschen
persoonlijke praestatie der verpligte diensten
en de betaling van een aequivalent van ƒ 4 per
hoofd 's jaars, om daarvoor dagloouers te huren.
In 1859 werd in het distrikt Lintau on Boea een
vast getal bezoldigde arbeiders aangesteld om de
bruggen en wegen te onderhouden, waarvoor
ieder dienstpligtige 20 cents in de maand bijdroeg ;
maar ofschoon deze maatregel aanvankelijk ge-
zegd werd uitmuntend te werken, leest men in
het verslag over 1860, dat hij niet aan liet doel
bleef beantwoorden, zoodat men tot het oude
stelsel was teruggekeerd. Het verslag over 1861
zegt, dat het denkbeeld om de heerediensten
door een aequivalent in geld af te koopen tot
dus verre geen gevolg heeft gehad, en zelfs
ter hoofdplaats Padang alleen onder de vreemdelingen
heeft kunnen verwezenlijkt worden.
In Benkoelen is de bevolking tot geene
persoonlijke diensten verpligt behalve de zoogenaamde
koelidiensten bij reizende officieren
en ambtenaren, die billijk betaald worden, eu
het onderhoud der binnenwegen. De hoofden
vorderen eenige hulp van hunne ondergeschikten
voor het schoonhouden der rijstvelden en
den oogst, doch dit bepaalt zich tot enkele
dagen in het jaar.
In de Lampongs werden tot dus verre onbetaalde
heerediensten gevorderd voor het onderhoud
van den grooten weg, de voornaamste
binnenwegen en de bruggen, voor het overbrengen
van brieven, en voor het begeleiden
van ambtenaren en politiedienaren op reis.
Voor de Gouvernements werken werden koeli's
opgeroepen, die 20 cents daags ontvingen. Als
regel was aangenomen om niet meer dan één man
van de tien heeredienstpligtigen te doen uitkomen.
Bij besluit van 5 December 1866 {Ind.
Staatsblad, N°. 137) is echter bepaald dat, met
ingang van 1 Januari) 1867, in deze residentie
geene andere persoonlijke diensten, betaald of
onbetaald, mogen gevorderd worden, dan die
onvermijdelijk noodig zijn voor het onderhoud
der wegen en bruggen, hot vervoeren van
's lands goederen en dienaren en tot wering
van rampen van hooger hand ').
De regeling der heerediensten in Palembang
is meer ingewikkeld. Het schijnt dat omtrent
regten tot vordering en verpligting tot praestering
dezer diensten tot 1857 veel onzekerheid
hcerschte, eene erfenis van het oude Sultansbestuur.
In het verslag over 1S57 wordt
gezegd, dat nu de zaak in zoo verre was geregeld,
dat het getal der dienstpligtigen behoorlijk
was opgenomen en in de verschillende
distrikten aan elke doeson haar bepaald aandeel
was aangewezen. De diensten door de bevolking
in de binnenlanden kosteloos te verrigten,
waren de volgende: de antaran- of geleidediensten;
het onderhoud van bruggen, wegen
') Indien de verslagen den vroegeren toestand
naar waarheid schilderen, begrijpt men naauwelijks
waartoe dat besluit genomen is, hetwelk alsdan in
den staat van zaken weinig verandert.
S5

86 SU.
en étappe-plaatsen en het bevaarbaar houden
der rivieren; het gewoon onderhoud en de
bewaking der civiele gebouwen. Alle overige
diensten werden vergolden óf door voeding óf
door voldoende betaling, en het bestuur trachtte
de bevolking zoo veel mogelijk van bezwarende
diensten te ontheffen en daarin trapsgewijs vermindering
te brengen. Ten dienste van het
militair transport-établissement werden in 1858
en 1859 geregeld 300 koeli's daags opgeroepen,
die geene betaling in geld, maar een katli rijst
daags met het benoodigde zout voor voeding
ontvingen. Bij grootere troepenbewegingen hadden
buitengewone ligtingen van koeli's plaats.
In 1860 werd, door eene wijziging in deze
diensten, het aantal koeli's van 300 tot 50
teruggebragt. Bovendien arbeidden koeli's voor
loon aan de militaire werken; hun aantal wisselde
af van 30 tot 150.
De bewoners der hoofdplaats waren van het
praesteren van koelidiensten voor de openbare
werken en transporten vrijgesteld, maar waren
verpligt zonder betaling voor het onderhoud
van bruggen en wegen te zorgen. Doch ook
deze laatste diensten werden reeds sedert lang
niet meer door hen verrigt, maar door koeli's
uit de zoogenaamde bencden-divisiën, wier betaling
bestreden werd door eene belasting,
door de gehuwde ingezetenen opgebragt. De
som daarvoor gevorderd was /' 6.570 's jaars.
De verschillende kampongs werden daarin aangeslagen
naar het aantal koeli's die zij anders
zouden hebben moeten leveren. In 1860 werd
die som door 6,620 huisgezinnen opgebragt.
Opdat evenwel de lasten niet te zeer uitsluitend
op de gehuwden zouden rusten, en het
ongehuwde leven daardoor worden aangemoedigd,
werd in 1861 voorloopig bepaald, dat
de voor de publieke werken te Palembang benoodigde
koeli's zouden getrokken worden uit
de ongehuwden aldaar, tegen een dagloon van
hoogstens 35 cents. Deze maatregel was tevens
in het belang van den landbouw in de
beneden-divisiën, waaraan nu niet zoo vele
handen onttrokken werden.
In 1862 eindelijk werden in deze residentie
in de persoonlijke diensten belangrijke veranderingen
gebragt. Het verstrekken van koeli's
aan ambtenaren werd afgeschaft. Het onderhoud
der wegen in de Europesche wijk ter
hoofdplaats, waartoe steeds vijftig koeli's uit
de binnenlanden waren opgeroepen, werd uitbesteed,
met dat gevolg dat de kosten van
/ 2,400 tot / 1,700 daalden. In de bovenbedoelde
belasting, door de gehuwde ingezetenen
der hoofdstad op te brengen, werd deze ver-
andering gemaakt, dat ieder gehuwde die niet
viel in de termen van vrijstelling, eene vaste
jaarlijksehe som van ƒ 3 zou voldoen, en het
voordeelig excédent daaruit ontstaande ten
bate der schatkist zou komen, lleeds het eerste
jaar bedroeg de opbrengt der belasting ')
/12,273, zoodat het voordeel voor de schatkist
betrekkelijk niet onbelangrijk was. Eindelijk
werden de persoonlijke diensten, door verbetering
van het postwezen en de opheffing der verpligting
om de wachthuizen in de doesons ook
bij dag te betrekken, aanmerkelijk verminderd.
Uit dit alles blijkt dat Sumatra ten opzigte
der verpligte diensten in veel gunstiger toestand
verkeert dan Java, en dat eene algemeene
afkoopbaarstelling daar reeds door vele maatregelen
is voorbereid.
b. Verpligte kultures bestaan op Sumatra
alleen in Benkoelen en in het Gouvernement
der Westkust.
De gedwongen peperkultuur in Benkoelen is
van zeer oude dagteekening. » Bij de komst
»van RAFFLES te Benkoelen in 1818 was het
u sedert meer dan eene eeuw op deze kust inge-
» voerde stelsel van alleenhandel in de peper
» en de dwaiigkultuur daarvan op nieuw in
»werking gebragt. De Engelsche Compagnie
»betaalde den pikol peper met zes gulden,
u behalve eene premie van één gulden aan den
u üjdelijken Pangeran van het landschap en 50
»cents aan de onmiddellijke hoofden der in-
„ boorlingen voor eiken pikol. De dwangkuln
tuur was derwijze geregeld, dat aan ieder
„hoofd van een huisgezin de verpligting was
n opgelegd om 1000 peperranken te planten
»en schoon te houden, en aan ieder ongehuwd
»jong man boven de twintig jaren of op zich
»zelven staande, het planten van 500 ranken.
u Twee à drie duizend ranken werden zooveel
„ doenlijk tot een pepertuin vereenigd. Streng
„toezigt en straffen die met eene goddelooze
„kuevelarij der Engelsche residenten in de
„ buitendistrikten gepaard gingen, verzekerden
„aan de Compagnie een ruimen peperoogst" 2 ).
RAFFLES, een vijand van alle dwaugkultuur
en monopolie, verklaarde de gedwongen peperkultuur
onmiddellijk na zijne komst te Benkoelen
voor afgeschaft. Zij werd, na de-overgave
van Benkoelen aan het Nederlaudsch gezag in
1826, onder het bestuur van den Adsistent-
Resident KNOEKLE, hersteld, met dien verstande

su.
dat de hoeveelheid ranken die geplant en onderhouden
moeten worden, voor een huisgezin
tot 500 en voor een ongehuwde tot 250 is
teruggebragt. Op dien voet is de peperkultuur
tot heden gebleven, doch de prijzen zijn van
tijd tot tijd verhoogd, en terwijl zij voor 1855
/ 5.50 voor een pikol zwarte en ƒ 6.60 voor
een pikol witte peper bedroegen, bedragen zij
thans in het eerste geval / 8, in het tweede
/ 12. Bovendien is in 1854 (Ind. Staatsblad,
N°. 101) bepaald, dat, waar de grond voor de
peperkultuur minder geschikt is, maar zich
eigent voor de koffij teelt, de ambtenaren bevoegd
zullen zijn, in overleg met de inlandsohe
hoofden, de pepertuinen door koffijaanplantmgen
te doen vervangen, in dier voege dat een
rehuwd man met den aanplant en liet onderhoud
van 600, en een ongehuwd man van
300 koffij boomen in geregelde tuinen zal belast
zijn. ,
De opbrengst der peperkultuur m Benkoelen
wordt in de regeringsverslagen sedert 1850
opgegeven en was als volgt:
Jaren. Opbrengst. Jaren. Opbrengst.
1850 5,690 pikols 1857 1,485 pikols
1851 6,211 » 1858 3,373 »
1S52 4,005 » 1859 2,108 ,
1853 3,027 . I860 2,487 »
1854 3,237 » 18G1 3 ' 717 '
1855 2,406 » 1862 2,542 »
1856 2,969 » 1863 2,534 »
Uit deze opgaven blijkt dat de peperkultuur
sedert 1850 en 1851 tot beneden de helft is
gedaald. Men klaagt over de uitputting der
gronden, over het wegsterven der ranken voordat
zij vruchten dragen, over den tegenzin der
bevolking in deze kuituur. Het aantal peperranken
dat in 1850 4,712,932 bedroeg, waaronder
2,653,210 vruchtdragende, was m 1863
tot 2,990,905, waaronder 1,558,815 vruchtdragende,
gedaald. De vermindering der oogsten
is echter nog sterker dan die van het
getal boomen.
Ofschoon in de regeringsverslagen meermalen
gewezen wordt op het oordeel der hoofden
van het gewestelijk bestuur dat de peperkultuur
niet nadeelig is voor de bevolking, is
de tegenwoordige Adsistent-Rcsident van Benkoelen,
de Heer A. Pnins VAN DEK HOEVEN,
die dit gewest reeds vroeger grondig leerde
kennen, eene andere meening toegedaan: »De
»pepertuinen," zegt hij »), . veraschen veel
i) Een woord over Sumatra, in brieven, II, blz. 43.
S 7
„zorg en zijn voor de bevolking een groot
»bezwaar. Wanneer men nu bovendien weet,
» dat in ieder distrikt alleen aan het strand
„ een inkoops-pakhuis staat, en de inlander, die
, soms 10 paal daar van daan woont, zijn pe-
»pcr daarheen moet voeren, en soms een weck
»onderweg is eer hij met zijn geld weer thuis
»is; dat eerst iu het vijfde jaar vruchten te
„verkrijgen zijn, en van een tuin, als hij zes
„jaren achtereen vruchten afwerpt, de oogst
„zelden meer dan acht pikols bedraagt, en de
„planter dus voor elf jaren arbeid, last en
»moeite (want onophoudelijk wordt hij ter
„ wille van dien pepertuiu achter de hielen ge-
„zeten), vijftig of tachtig gulden ontvangt;
„dan behoeft het niet te bevreemden dat die
„ kuituur niet populair is en de planter daarop
„geld moet toeleggen, al was het alléén om
„zijne reiskosten te voldoen."
De vermindering van de winsten op de peperkultuur
wordt tot dusverre op verre na
niet door de vermeerdering der koffij-opbrengst
opgewogen, schoon wij reeds vroeger hebben
opgemerkt dat die kuituur in de laatste jaren
eenige uitbreiding ondergaan heeft. Dit is
vooral het geval in de afdeeling Kroë, alsmede
in Soengei ltam, waar de peperkultuur nimmer
bestaan heeft, waar men iu 1858 is aangevangen,
bij wijze van proef, honderd koffij -
boomen per huisgezin te doen planten. Van
de geregelde tuinen is echter niets gekomen.
Al de koffij van Benkoelen is pagger-koffij.
In het Gouvernement der Westkust werd
de verpligte koffijkultuur in 1847 door den
Gouverneur-Generaal MICIUELS op eigen verantwoordelijkheid
ingevoerd. De oorlogen op
Sumatra gevoerd hadden groote sommen verslonden,
en de veroveringen geene evenredige
voordeelen opgeleverd: de geheele bezitting
bleef een lastpost. Eene navolging van het
koffijstelsel op Java scheen den Gouverneur
het gereedste middel om in dezen toestand
verandering te brengen. De verpligte koffij-
teelt werd in de Padangsche bovenlanden op
de volgende grondslagen ingevoerd: dat ieder
voor den arbeid geschikt man 500 boomen
zou planten en onderhouden; dat al de koffij
tegen vastgestelde prijzen aan het Gouvernement
zou geleverd worden; dat in elk distrikt,
op kosten der bevolking, pakhuizen zouden
worden opgerigt, waar de aflevering der
koffij zou plaats hebben tegen comptante betaling
en bij elke hoeveelheid, zelfs van één
katti; dat het transport uit de binnenlanden
naar Padang voor rekening van het Gouvernement
zou geschieden; dat de koffij te Pa-

88 SU.
dang in publieke veiling zou worden verkocht;
en dat de inlandsche hoofden, wier belang men
aan het stelsel wilde verbinden, voor eiken
geleverde» pikol een halven guldeu premie
zouden ontvangen. De betaling werd aanvankelijk
vastgesteld op ƒ 7 per pikol voor de
eerste, ƒ 6 voor de tweede en ƒ 5 voor de
derde soort. Met 1°. November 1847 kwam
het stelsel in werking, en weldra heerschte
alom eene ongekende bedrijvigheid, daar overal
pakhuizen , verrezen en eene krachtige hand
aan de verbetering der wegen werd gelegd,
om ze voor het transport met karren geschikt
te maken.
Had vroeger hier in het geheel geen koffijkultuur
bestaan, men had natuurlijk eenige
jaren op uitkomsten moeten wachten. Doch
eene vrije koffijteelt had hier sedert lang plaats
gehad, terwijl van de uitgevoerde koffij, even
als van de peper, behalve de gewone uitgaande
regten, nog een territoriaal regt werd geheven.
De qualiteit was echter gering, zoo als aan de
buitengewoon lage prijzen merkbaar was, en
de kuituur had, wegens de moeijelijkheid en
kostbaarheid van het vervoer naar Padang, bij
gebrek van goede wegen, slechts geringen omvang.
In de eerste jaren kwam hierin nog
weinig beterschap, doch in 1852, toen de
nieuwe aanplant begon vrucht te dragen, nam
de koffijkultuur eene grootere vlugt. Zij bleef
stijgende tot 1857, doeh schijnt toen haar maximum
bereikt te hebben, en is sedert stationnair
gebleven of zelfs afgenomen.
De Heer PRUYS VAN DER HOEVEN ') geeft
de volgende tabel van de produktie sedert 1848,
doch alleen van de Padangsche bovenlanden,
en dus met uitsluiting van de residentie Tapanoeli,
waarop, ten minste in de afdeelingcn
Mandailing en Angkola, hetzelfde stelsel is toegepast,
en van de residentie Padang, waar althans
hier en daar een weinig koffij geteeld
wordt.
Jaren.
1848
1849
1850
1851
1852
1853
1854
Opbrengst.
50,949
45,164
62,446
71,687
106,512
102,354
112,720
pikols
»
»
„
„
„
Jaren
1855
1856
1857
1858
1859
1860
1861
Opbrengst.
99,752 pikols
107,206 „
157,389 »
107,360 „
115,460 „
129,303 »
99,666 „
In de regeringsverslagen vinden wij de totale
opbrengst van het geheele Gouvernement
') Een woord over Sumatra, II, blz. 31.
der Westkust vermeld, maar eerst sedert 1852
en dan voortgezet tot 1864. De verschillen
dezer tabel met de vorige zullen doen zien,
hoe groot een aandeel in de koffijproduktie aan
de benedenlanden en de residentie Tapauoeli
toekomt '). Daar eerst met 1852 de koffijproduktie
in normalen toestand kwam, zijn
juist deze jaren de geschiktste om eene berekening
te maken van de gemiddelde opbrengst.
Jaren. Opbrengst.
1852 122,903 pikols
1853" 119,420 „
1854 131,522 »
1855 127,547 »
1856 128,259 „
1857 190,947 »
1858 129,121 „
1859 140,648 ,,
I860 157,571 ,i
1861 123,772 „
1862 159,157 „
1863 125,605 „
1864 187,505 „
Te zamen. . . 1,843,977 pikols
of gemiddeld 's jaars ruim 140,000 pikols.
Om te kunnen beoordeelen in hoeverre deze
uitkomst voldoende is, zou men moeten bekend
zijn met de hoegrootheid van den aanplant.
Dit is echter hoogst moeijelijk ; want
de aanplant der koffij heeft op Sumatra op
geheel andere wijze dan op Java plaats. Men
heeft er, om aan de neigingen van den Maleijer
te gemoet te komen, de gemeenschappelijke
koffijteelt in geregelde tuinen bijna
overal laten varen, maar aan de bevolking
vergund hare koffij paggersgewijze of in kleine
tuinen, in de nabijheid barer woningen, of te
midden der bosschen, langs de berghellingen
te planten, waar dan het kleine hout wordt
weggekapt, en de koffij in de schaduw van
het hoog geboomte gezaaid wordt. Bij deze
wijze van verbouwing kon natuurlijk de hand
aan de teelt van èen bepaald getal boomen
») Voor 1861 en 1862 blijkt dat onmiddellijk door
de volgende opgave in het verslag over laatstgenoemd
jaar.
In 1861. In 1862.
Padangsche bovenlanden. 99,666 3 ,'4 pik. 125,503 pik.
Mandailing en Angkola . 18,427 3 /4 „ 25,026 „
Ajer Bangies en Kau . . 2,588 3 /4 „ 3,516 „
Priaman 05 186
Padang 2,993 3 /4 „ 4)926 "o
Totaal 123,772 pik. 159,157 pik.

niet gehouden worden. »Het is niet mogelijk,"
zegt de Heer PRUYS VAN DER HOEVEN, »het
„ aantal boomen zelfs bij benadering op te
„ geven, veel minder die in vruehtdrageiiden
» en jongen aanplant te verdeelen, en alzoo de
» gemiddelde produktie per boom en den aan-
„ plant per huisgezin op te geven. Ik ben in
„boschtuinen geweest, waar laugs de berg-
» hellingen hier en daar dwars door paden
»aangelegd waren, van verscheidene palen in
„omtrek. Tegen dat de koffijboon rijp wordt
„gaan de opzieners en de mantrie-koffij met
» de planters derwaarts, en blijven het toezigt
„ houden totdat de pluk is afgeloopeu. Nu
» en dan wordt van bestuurswege aan de hoof-
„ den gelast weder eenige duizenden boomen
t aan te planten of liever te zaaijen. Dit
„wordt dan globaal opgenomen; want zoo als
„ gezegd is, naauwkeurig kan men zieh daarvan
„niet overtuigen."
Men kan hieruit nagaan wat de waarde is
der opgaven omtrent de uitgestrektheid van
den aanplant, dien men nu en dan in de regeringsverslagen
aantreft. Volgens het verslag
over 1861 bedroeg de aanplant in het geheele
Gouvernement :
73,468,466 vruchtdragende boomen
en 26,606,334 jonge „
te zamen 100,074,800 boomen, zijnde ongeveer
2 millioen meer dan in het vorige jaar.
In het verslag over 1862 wordt een meer
gedetailleerde opgave gedaan, die het aantal
koffijboomen op eenmaal wel 20 millioen hooger
opvoert. Ofschoon dit onze meening bevestigt,
dat op die opgaven volstrekt geen staat is te
maken, deelen wij toch de cijfers mede, omdat
zij ons in het algemeen doen zien, hoe de
koffijkultuur over de verschillende residentiën
van het Gouvernement verdeeld is:
Padangsche bovenlanden. 103,339,839 boomen
Mandailing en Angkola. 5,590,379 „
Ajer Bangies en Rau. . 1,923,000 „
Priaman 3,492,000 „
Padang 7,000,000 »
SU.
121,345,218 boomen
waarvan naar schatting ongeveer 80 millioen
vruchtdragende.
Vergelijkt men deze cijfers met die der produktie,
dan zou er uit volgen, dat één pikol
koffij zou verkregen zijn, in 1861 op 816 boomen
in het geheel of op nagenoeg 594 vruchtdragende,
en in 1862 op 763 boomen in het
geheel of ruim 500 enkel vruchtdragende.
Deze cijfers, die nog zeer veel ongunstiger
zijn dan de toch reeds zoo geringe gemiddelde
produktie per boom op Java, zijn niet geschikt
om ons van de koffijteelt op Sumatra een
hoogen dunk te geven. Indien men ook aannam,
dat de bevolking een niet onbelangrijk
deel van het produkt voor eigen consumtie
achterhield (eene onderstelling, waarvoor niet
veel grond schijnt te zijn, daar zij het aftreksel
der bladeren van den koffij boom verkiest), dan
nog zou dit de uitkomst niet gunstig kunnen
maken. Meer grond zou er misschien bestaan
om clandestienen uitvoer naar de Oostkust,
langs de rivieren van Kampar en Indragiri
en verder naar Singapoera, aan te nemen; want
de prijzen aan de bevolking betaald, hoezeer
allengs aanmerkelijk verhoogd, zijn nog altijd
gering iu verhouding tot den marktprijs, die,
zoo als ons boven bleek, te Padang iu de
laatste jaren omstreeks/40 bedroeg. Waarschijnlijk
zijn echter de cijfers van den aanplant
te hoog opgegeven, ofschoon wij toch
ook geenszins willen beweren, dat de behandeling
en de pluk met bijzondere zorg plaats
hebben. Omtrent het overvloedig voorhanden
zijn van goede koffij gronden kan geen twijfel
bestaan, maar bij een stelsel van verpligte
teelt tegen lage prijzen moet men veel door de
vingers zien, en men vergunt dus den Maleijer,
waar zijn gemak dit medebrengt, op minder
vruchtbare gronden te plauteu.
De prijzen voor de koffij aan de bevolking
betaald, hebben op Sumatra in de laatste jaren
aanmerkelijke verhooging ondergaan, zonder
dat dit op de produktie een zigtbaar gunstigen
invloed geoefend heeft, waaruit men met eenige
waarschijnlijkheid kan afleiden, dat de Maleijer
ook nu nog den prijs te gering voor zijne
moeite vindt. Met 1 Januarij 1854 werd de
prijs voor eerste soort op/8.40, voor tweede
op ƒ 7, voor derde op ƒ 6 per pikol gesteld.
In 1858 werd de prijs der koffij van superieure
qualiteit op /9.20 gesteld, met behoud van
den ouden prijs voor de mindere soorten. Het
besluit van den Gouverneur-Generaal van 29
Nov. 1858 (Ind. Staatsblad, N°. 129) bragt
den prijs van de Sumatra-koffij, even als dien
van de Java-kofflj, voor het volgende jaar op
ƒ 10, zonder van verschil van soort te gewagen.
Inferieure koffij werd toen in het geheel
niet meer aangenomen. Sedert deelde de Sumatra-koffij
steeds in de opvolgende verhoogingen
van den prijs der Java-koffij: tot
/10.50 bij besluit van 2 Pebr. 1860 (Staatsblad,
N°. 13), tot /11 bij besluit van 4 Dec.
1860 (Staatsblad, N°. 109"ï, tot j 11.50 bij
besluit van 29 Dec. 1861 [Staatsblad, N° 122),
SS

90 su.
en eindelijk tot ƒ 12 bij besluit van 27 Nov.
1864 (Staatsblad, N°. 187). In 1862 heeft
men op Sumatra ook weder aangevangen inferieure
koffij, uit minder gave eu gebroken
boonen bestaande, tot ƒ 5 den pikol aan te
nemen. Later schijnt die afval op/6 gebragt
te zijn.
Het aantal der koffijplanteude huisgezinnen
wordt nergens door de regering opgegeven.
De Heer PRUYS VAN DER HOEVEN stelt het
op ongeveer 50,000, eene begrooting die ons
waarschijnlijk dunkt. Voor eene gemiddelde
opbrengst van 140,000 pikols, berekend à/12
(zoodat wij de rekening eigenlijk met een te
hoogeu prijs voor eenige duizenden pikols
tweede soort bevoordeelen), verkrijgen wij dan
/1,680,000, of per huisgezin ƒ 33.00. Deze
uitkomst is merkelijk hooger dan bij den Heer
PRUYS VAN DER HOEVEN, die, omdat hij de
jaren 1848—1851 iu de rekening opneemt,
slechts eene gemiddelde produktie van 110,000
pikols aanneemt, en alzoo, bij een prijs van
/11.50, slechts/23 per huisgezin verkrijgt.
Maar ook op het hooger bedrag door ons
verkregen blijft zijn uitroep van toepassing:
„Voorwaar geene beloouing voor het werk,
„dat de Sumatraan verrigten moet! Men be-
„ hoeft, als men den bovenlander kent, niet te
„ vragen, of hij uit vrije beweging zich op die
„kuituur toelegt."
Maar ziedaar dan ook waarom de regering
genoodzaakt is geweest gedurig naar middelen
om te zien, om de bezwaren der koffijkultuur
zooveel mogelijk te temperen. Het is daarom,
dat het getal der inkoopspakhuizen in de belangrijkste
koffijdistrikten telkens wordt vermeerderd,
en die gebouwen thans ook niet
meer op kosten der bevolking opgerigt en
onderhouden worden. Het is daarom, dat
men heeft toegelaten, dat de kuituur plaats
heeft op eene wijze die de controle schier
onmogelijk maakt, zoodat haar karakter van
verpligte kuituur schier alleen nog in de verpligte
levering tegen lage prijzen bestaat.
Voorzeker zou eene gezonde staathuishoudkunde
in eene goed geordende maatschappij
een ander stelsel van belasting vorderen;
maar het kan zijn, dat de Maleijer daarvoor
nog niet rijp is. In ieder geval kan men het
koffijstelsel met dat van Java niet op ééiie
lijn stellen. De Maleijer betaalt geen_ landrente
en de arbeid in de koffijtuinen is, behalve
de belasting op eenige artiken van consumtie,
schier de eenige, die hij te voldoen
heeft. De koffij wordt in het land zelf verkocht
en de opbrengst strekt dus tot stijving
I zijner welvaart. De druk der heerediensten
; is veel minder zwaar. En zoo de koffijkultuur
hare nadeelen heeft, zij heeft ook het onmiskenbaar
v oordeel gehad van Sumatra's Westkust
met uitmuntende communication te begiftigen,
die veel tot de welvaart des lands hebben
bijgedragen.
„De koffij," zegt de Heer PRUYS VAN DER
HOEVEN, „wordt in de inkoopspakhuizen, die
„in ieder distrikt zoodanig verdeeld zijn, dat
„zelden groote afstanden door de planters
„ behoeven te worden afgelegd, om hun produkt
„daarheen te brengen, door inlandsche pakhuis-
„ meesters opgekocht bij de maat, en vandaar
„door den transport-aannemer pikolsgewijze
„en dus bij gewigt in ontvangst genomen.
„Men zegt dat hierdoor en door het opschu-
»ren dikwijls groote verschillen ontstaan,
„ waarmee èn de pakhuismeester èn de aan-
» nemer, indien zij het eens zijn, dikwijls hun
»voordcel doen, 'tgeen niet gemakkelijk is
»tegen te gaan. De koffij wordt van de ver-
» schillende pakhuizen uit de bovenlanden te
„Padang Pandjang in een depót-huis in ont-
»vang genomen. Vandaar is weder een ander
„transport dat gaat naar Priaman en vandaar
»over zee met praauweu naar Padang, waar
„het door de algemeene pakhuismeesters in
»ontvang wordt genomen. Hier wordt ze bij
„partijen op publieke veilingen verkocht en
„door de handelaren naar Europa of Amerika
„verscheept. Het transport geschiedt bijna
, overal met vrije pedati's. De transport-
» aannemer betaalt een zeker loon voor iedere
» karvracht, en heeft dus geen of weinig risico,
„ daar hij er zelf geen materieel op behoeft na
„ te houden. Zijne winsten, die vrij aanzienlijk
»zijn, bestaan uit het verschil van de sommen,
»die hij van het Gouvernement per pikol
„ ontvangt en aan de vrije karvoerders betaalt."
c. Ten opzigte der iu- en uitgaande regten
heeft natuurlijk op Sumatra eene veraudering
plaats gegrepen door de tariefwet van 3 Julij
1865, in werking gekomen met 1 Januarij 1866
en, met het oog op eene verdere hervorming,
van kracht verklaard tot 1 Januarij 1872.
Vroeger golden op het Nederlandsen gedeelte
van Sumatra drie verschillende tarieven:
1°. Sumatra's Westkust en Benkoelen stonden
voor den invoer onder hetzelfde tarief als
Java, met eenige bijzondere bepalingen omtrent
opium, buskruid, vuurwapenen en beenzwart.
Katoenen stoffen en garens op Java vervaardigd
en vandaar aaugebragt met Nederlandsch-
1 udische of daarmede gelijk gestelde vaartuigen,
1 konden vrij worden ingevoerd. De eerste in-

su.
voer van Westersche katoeneii en wollen goe- territoriaal regt op de koffij ; doch behalve het
deren, die vroeger voor geheel Nederlandsen zoo even opgemerkte omtrent den uitvoer zijn
Indië tot de drie groote havens van Java be- ons van latere jaren volstrekt geene cijfers
perkt was, werd in 1837 ook te Padang ver- bekend.
gund; en ofschoon die vergunning bij besluit 2°. Palembang stond voor inkomende regten
van 23 Dec. 1841 (Ind. Staatsblad, N°. 46) onder hetzelfde tarief als Banka, Zuid- en Oosttot
alle voor den groothandel opengestelde Borneo en Timor, dat iu menig opzigt van
havens werd uitgestrekt, behielden toch de het tarief voor de Westkust verschilde. Ook
bovengenoemde dit voorregt, dat alleen dââr hier kunnen wij omtrent het bedrag dezer reg-
de katoenen goederen van Nederlandsehen oorten niets opgeven. De uitvoerregten, die van
sprong lagere invoerregten dan die van vreem- 1853—1855 gemiddeld /47,000 opleverden,
den oorsprong betaalden. Maar ook dit voor- werden voor ƒ 27,000 verkregen uit den uitvoer
re"t werd ingetrokken bij de ordonnantie van van katoen, welk artikel met /1 à/2 per
20° Oct. 1859 (Staatsblad, N°. 79). Het is pikol, naar gelang der vlag, belast was.
echter niet waarschijnlijk, dat de lijnwaden 3°. Over het exceptionneel tarief voor Moeara
ooit veel tot de som der in- en uivoerregten Kompeh hebben wij reeds gesproken. In de
te Padang hebben bijgedragen, daar zij, blijkens Lampongs, waar slechts kleinhandel bestond,
de handelsverslagen, grootendeels van Java werden geene regten geheven.
werden aangevoerd, en de invoer van goederen De veranderingen door de wet van 3 Julij
die op Java reeds de regten betaald hadden, 1865 gemaakt, komen op het volgende neder.
op de buitenbezittingen vrij was. Van de Het algemeene tarief voor Java en Madura
uitgaande regten, door den Heer DE A¥AAL ') en de buitenbezittingen die niet speciaal ziju
over de jaren 1853—1855 op/ 210,000 'sjaars uitgezonderd, is toepasselijk verklaard op het
begroot, werden /187,000 op de koffij,/700 Gouvernement der Westkust, Benkoelen, Pa-
op de peper,/10,730 op de benzoë ontvangen. lembang en de Lampongs. In deze laatste is,
De territoriale regten op de koffij en peper, bij besluit van 3 Dec. 1865 (Ind. Staatsblad,
die vroeger nog boven de uitvoerregten ge- N°. 138), de haven van Telokh Betoug, te
heven werden, en in 1840/463,240 bedroe- gelijk met het in werking komen van het
gen, maar in 1848 tot /73,741 waren gedaald, nieuwe tarief, voor den algemeenen handel
werden, althans wat de koffij betreft, in 1853 opengesteld. Het exeeptionneel tarief van Moe-
(Lid. Staatsblad, N°. 45), opgeheven. In- en ara Kompeh blijft. Ofschoon in de residentie
uitgaande regten en territoriale regten te za- Riouw geene in- of uitvoerregten geheven
men bragten vóór 1830 op het hoofdkantoor worden, is dit niet toepasselijk op hare on-
te Padang gemiddeld ƒ 240,000 'sjaars op. derhoorigheden ter Oostkust van Sumatra.
In de eerste jaren na de uitbreiding bedroe- Deze uitzondering staat in verband met hetgen
zij als volgt:
geen wij lezen in het regeringsverslag over
In 1839 ƒ 1,048,000
1863, dat, te rekenen van 1 Januarij 1S64,
voorloopig bij wijze van proef, het beheer der
„ 1840 » 1,278,000 inkomende en uitgaande regten te Siak vau
„ 1841 M 1,096,000 den Sultan en zijne rijksgrooten is overgeno-
» 1842 » 1,10S,000 men, doch voor hunne rekening eu tegen uit-
» 1843 , 1,107,000 kcerïng aan hen van eenminimum van/1,543
, 1844 „ 779,000 'sjaars. Men schijnt hieruit te mogen opma-
De groote vermindering in 1844 is het geken,
dat het tarief voor deze heffingen hetzelfde
volg van verminderd vertier, toen de oorlogs-
is gebleven als onder het Sultansbestuur.
bewegingen hadden opgehouden, die milliocnen Voorts zijn bij de nieuwe tarief wet onder-
uit de schatkist over Sumatra verpreid hadscheidene artikelen, die vroeger belast waren,
den Later is deze post van ontvangst zeker vrijgesteld, en op andere de regten verminderd.
no" meer gedaald, wegens de verminderde en Koffij, die vroeger als uitvoerregt 6 percent
eindelijk geheel vervallen opbrengst van het der waarde bij uitvoer naar Nederland en 12
percent bij uitvoer naar elders betaalde, is
thans wat dit laatste regt betreft op / 9 terug -
') Aanteekeniujcn over koloniale onderwerpen,
gebragt. Teregt merkt de Heer DE WAAL op,
I, blz. 203.
2 dat deze wijziging op Sumatra's Westkust geen
) H. J. J. L. Ridder DE STUEES, Vestiging en invloed zal hebben op de ontvangst, omdat
uitbreiding der Nederlanders op Sumatra's Westkust,
het Gouvernement ook eigeuuar van de koffij is,
U, blz. 173.
91

92 SU.
en dus wat het door vermindering der regten
derft, door hoogeren verkoopprijs zal vergoed
zien. Peper en benzoë zijn thans van uitvoerregten
vrij.
d. Het zoutmonopolie bestond reeds op
Sumatra's Westkust ten tijde der Oost-Indische
Compagnie. Het werd na het herstel van ons
gezag aldaar spoedig weder ingevoerd, met
verbod van allen aanmaak en invoer van vreemd
zout. Het vernielen van de zoutpannen der
bevolking was de eerste oorzaak der onlusten,
die wij te bekampen hadden '). De winst op
dat middel was aanvankelijk /15,000 's j aars,
maar steeg onder het bestuur van den Generaal
BE STITERS (1824—1826), bij zeer liberale
toepassing der bestaande bepalingen, tot ƒ72,000,
niettegenstaande toen het zoutmaken langs de
kust was vrijgelaten. Met 1 Januarij 1827
werd het zoutmonopolie in zooverre gewijzigd,
dat de invoer van zout, mits uit 's Gouvernements
zoutpannen afkomstig, werd vrijgesteld,
welke maatregel het debiet zeer deed
toenemen; doch in 1833 werd het monopolie
in zijne geheele kracht (echter zonder vernieuwing
vau het verbod tot aanmaak) hersteld,
met de verzwarende bepaling dat het bestuur,
zelfs in de binnenlanden, het debiet in het
klein zieh voorbehield, om daartegen koffij in
te ruilen, maar met dat ongelukkig gevolg,
dat de winst tot eenige weinige honderden
guldens daalde en in 1837 tot verlies oversloeg.
Het debiet was vóór 1830 in het oude grondgebied
van Padang omstreeks 800 kojans
's jaars. Na de bevrediging van Sumatra in
1838, die met zoo groote uitbreiding van ons
grondgebied gepaard ging, was het debiet :
in 1839 1,080 kojans
, 1840 1,200 ,
, 1841 1,270 ;
„ 1842 1,270 ,
, 1843 1,180 „
, 1844 1,324 „
De winst kan toen ongeveer ƒ 90,000 's jaars
bedragen hebben. Vreemd zout was van 1825
af nooit verboden, maar door zeer hooge regten
bezwaard.
In Benkoelen bestond van 1825 tot 1833
vrije handel in zout, met inkomend regt op
vreemd zout als te Padang. Doch sedert 1833
') Generaal DE STUEES, a. w., I, blz, 44. Uit
dit werk en uit Dl WAAL'S Aanteekeningen over
koloniale ondei werpen, I, blz. 277 v., zijn ook de
hier volgende bijzonderheden geput.
was aanmaak en invoer van vreemd zout verboden.
In de Lampongs is de invoer van ander
dan Java-zout verboden, doch het Gouvernement
zelf bemoeit zieh daar niet m,et den
verkoop, zoodat van de winst op het daar
verbruikte zout geene afzonderlijke rekening
wordt gehouden. Zij is in de rekening voor
Java en Madura begrepen.
In Palembang werd het monopolie in 1819
ingevoerd, in 1823 werd de vrije invoer van
Java-zout toegestaan, in 1827 het verbod van
vreemd zout door hooge regten vervangen, in
1836 het monopolie geheel hersteld.
In Siak hadden de Sultan en rijksgrooteu
het uitsluitend regt van het debiet van zout.
Ook dat regt is door het Gouyernement tegen
schadeloosstelling van hen overgenomen. De
bestaande regeling der verpachting van het
zout-debiet werd voorloopig behouden, maar
voor goed geregeld bij ordonnantie van 13
Sept. 1865 {Ind. Staatsblad, JNI°. 100).
Het bovenstaande bevat alles wat wij aangaande
de bepalingen omtrent den zoutverkoop
op Sumatra en hunne werking konden vinden.
Alleen geeft het verslag van 1863 de volgende
opgave der uitkomsten van den verkoop van
Gouvernements-zout aldaar over de beide
laatste jaren.
1802.
Gouvernement
der Westkust.
Benkoelen. . .
Palembang. .
Totaal.
1863.
Gouvernement
der Westkust.
Benkoelen. . .
Palembang. .
Hoeveelheid. Opbrengst.
639
259
1,003
1,801 kojans
Hoeveelheid.
kojans ƒ 105,545
r 51,911
„ 175,630
ƒ 333,086
Opbrengst.
030 kojans ƒ 123,023
302 , „ 60,425
1,008 , , 176,458
Totaal. . 1,940 kojans ƒ359,906
De reden van het geringe debiet op Sumatra's
Westkust in vergelijking met de jaren 1839
—1844 durven wij niet bepalen. Het wekt
het vermoeden, dat daar thans veel zout moet
worden aangemaakt of veel Siameesch zout
moet worden aangevoerd, maar wij weten niet,
welke door het Gouvernement na 1844 genomen
maatregelen daartoe aanleiding kunnen
gegeven hebben.
e. De opiuinpacht dankt Sumatra aan het
streven van het hersteld Nederlandscli gezag

su.
naar eenparigheid van belastingen en fuiancicele
inri

94 SU.
N°. 94), en in 1862 de afdeelingen Ampat
Lawang en Moesi Oeloe {Staatsblad, N". 114),
de afdeeling Rawas {Staatsblad, N°. 137), de
afdeeling Kikim {Staatsblad, N°. 156). Bij
besluit van 2S April 1863 werd echter nader
bepaald, dat het verbod van opium in Ampat
Lawang en Moesi Oeloe zieh niet uitstrekt
tot Tebing Tinggi, de hoofdplaats der adsistentresidentie,
waartoe deze afdeelingen beliooren.
In de Aunteekeningen van den Heer DE WAAL
vinden wij de volgende opgaven van de opbrengst
der opiumpacht op Sumatra over de
jaren 1846—1855:
Gouvernement
der Palem-
J aren. Westkust. Benkoelen. bang. Totaal.
18i6 ƒ 193,100 ƒ 20,000 ƒ 19,600 ƒ 232,700
1847 „ 188,200 „ 20,400 „ 23,400 „ 232,000
1848 „ 193,800 „ 21,100 „ 25,200 , 240,100
1849 „ 203,500 „ 21,100 „ 29,800 „ 254,400
1850 „ 203,500 „ 21,200 „ 29,800 „ 254,500
1851 „ 203,500 , 21,200 „ 29,800 „ 254,500
1852 „ 216,100 „ 22,400 „ 14,900 „ 253,400
1853 „ 216,100 „ 22,400 „ 24,000 „ 262,400
1854 „ 216,100 „ 29,400 „ 13,300 „ 258,800
1855 „ 218,800 „ 29,400 „ 19,200 „ 267,400
Van latere jaren zijn mij geene opgaven bekend,
zoodat wij over den invloed der laatst
vastgestelde paehtvoorwaarden, indien deze
van de vroegere verschillen, en van de verboden
kringen niet kunnen oordeelen. In het
algemeen is de opbrengst, althans in het Gouvernement
der Westkust, veel minder dan in
1838—1842, waarvan ons de reden reeds
vroeger bleek, en het is niet waarschijnlijk
dat zij in de laatste jaren, bij de steeds grootere
uitbreiding der verboden kringen, zal zijn
toegenomen.
In Siak hadden de Sultan en zijne rijksgrooten
het uitsluitend regt tot debiet van
opium te Boekit-Batoe en onderhoorigheden
en langs de Siak-rivier. Ook dit regt heeft
het Gouvernement tegen schadeloosstelling
van hen overgenomen, en daarop, bij ordonnantie
van 6 Eebr. 1863 {Staatsblad, N". 11),
op Siak toepasselijk verklaard het reglement
op de opiumpacht in de residentie Riouw,
vastgesteld bij ordonnantie van 16 Nov. 1857
{Staatsblad, N°. 105).
ƒ De verpachting der zoogenaamde kleine
middelen bestaat, sedert het herstel van ons
gezag of vroeger, in alle deelen van ons gebied
op Sumatra; maar de middelen zelve verschillen
in de verschillende gewesten, en de op-
brengst is van niet veel beteekenis, daar de
meeste dezer heffingen slechts konden worden
ingevoerd waar Christenen of Chinezen gevestigd
zijn, die schier alleen de lasten er van
dragen. De vischpaclit, die alleen in de Lampongs
bestond, is daar te gelijk met hare opheffing
op Java uit de rij der middelen verdwenen.
De bazarpacht, vroeger alleen in
Palembang bestaande, waar zij van 1846—1855
gemiddeld ƒ 2,400 's jaars opbragt, is er door
de ordonnantie van 9 Nov. 1855 {Staatsblad,
N°. 72) met ingang van 1 Januarij 1856 opgeheven.
De voorwaarden voor de nog bestaande verpachtingen
komen voor in de verzameling van
reglementen gevoegd bij de ordonnantie van
16 Nov. 1857 {Staatsblad, N°. 105), aangevuld,
wat de Batoe-eilanden betreft, door die van
31 Dec. 1860 {Staatsblad, N°. 122); terwijl
de in Palembang werkende pachten bij besluit
van 15 Jan. 1862 {Staatsblad, N°. 6) zijn uitgebreid
tot Tebing Tinggi ; eenige in de residentie
Riouw werkende pachten, op den voet
der daar geldende voorwaarden, volgens besluit
van 9 Sept. 1863 {Staatsblad, N°. 107), ook
te Siak zijn in werking gebragt ') ; en eindelijk
eene groote territoriale uitbreiding is gegeven
aan de, vroeger alleen ter hoofdplaats
Padang ingevoerde pacht der lombardkuizen,
in het Gouvernement der Westkust, bij ordonnantie
van 20 Oct. 1864 {Staatsblad, N°. 155).
Volgens deze verschillende bepalingen worden
thans de volgende middelen op Sumatra voor
de bij ieder middel genoemde plaatsen verpacht :
1°. De sterke dranken (het stoken en verkoopen
van arak, rhum en tjoe) te Padang,
Priaman en onderhoorigheden, Natal, Tapa-
J ) In 1863 werden de bestaande belastingen van
den Sultan en de rijksgrooten van Siak overgenomen.
Wij hebben reeds gezien hoe er dien ten
gevolge de in- en uitgaande regten, de zoutverkoop
en de opiumpacht werden geregeld. De belastingen
op den doortogt van vreemdelingen en op de voortbrengselen
der bosschen zijn afgeschaft, en door
de verpachting der sterke dranken, dobbelspelen
en lombardhuizen vervangen. Eene bijzondere belasting
wordt daar bovendien nog geheven op de
troeboekvisscherij, het voorname middel van bestaan
der bevolking. Zij werd van den Sultan en
zijne rijksgroaten overgenomen tegen eene schadevergoeding
van ƒ19,375 's jaars, en is door het
Gouvernement verminderd en gebragt op eene
maandelijksche heffing van ƒ3.40 voor elke voor
die visscherij gebruikt wordende sampan. De inning
dier belasting is geheel aan inlandsch perso-
I ueel overgelateu,

su.
noeli, de Batoe-eilanden, Benkoelen, Palembang
en Siak.
2°. De dobbelspelen (toptafels of pho- en
topho- en andere spelen) te Padang, Priaman,
Siboga, Baros, Siugkel, Natal, de Batoe-eilanden,
Benkoelen, Palembang, Tebing Tinggi en
Siak.
3°. Het slagten van varkens te Padang en
daar benoorden gelegen strandplaatsen.
4°. Het slagten van runderen en buffels te
Benkoelen.
5°. De lombard- of pandjeshuizen te Padang,
Priaman, Ajer Bangies, Port de Koek, Port
van der Capellen, Pajakombo, Solok, Padang-
Pandjang, Siboga, Baros, Singkel, de Batoe-
eilanden, Benkoelen, Palembang, Tebing Tinggi
en Siak.
6°. De lambangans of overvaarten te Palembang
en te Tebing Tinggi.
7°. De vogelnestklippen te Kroë, Wai Ngian
en Mahanai in Benkoelen, alsmede op de Batoeeilanden.
Van de tegenwoordige opbrengst dezer middelen
kunnen wij niets mededcelen. De Heer
DE WAAL geeft in zijne Aanteekeningen, I,
blz. 476, de uitkomsten op in afgeronde sommen
over de jaren 1846—1855. Wij hebben
getracht ze in het volgend overzigt zamen te
vatten.
95

% su.
Jaren.
1846.
1847.
1848.
1849.
1850.
1851
1852.
1853
1854.
1855.
Gewesten.
Gouvernement
der Westkust.
Benkoelen. . .
Palembang . .
Gouvernement
der Westkust.
Benkoelen. . .
Palembang . .
Gouvernement
der Westkust.
Benkoelen. . .
Palembang . .
Gouvernement
der Westkust.
Benkoelen. . .
Palembang . .
Gouvernement
der Westkust.
Benkoelen. . .
Palembang . .
Gouvernement
der Westkust.
Benkoelen. . .
Palembang . .
Gouvernement
der Westkust.
Benkoelen. . .
Palembang . .
Gouvernement
der Westkust.
Benkoelen. . .
Palembang . .
Gouvernement
der Westkust.
Benkoelen. . .
Palembang . .
Gouvernement
der Westkust.
Benkoelen. . .
Palembang . .
Sterke
dranken.
ƒ 12,000 ƒ
„ 2,400
„ 2.000
12,000
2,400
2,500
13,200
2,800
2,700
14,200
2,900
2,600
16,200
3,300
2,500
14,400
3,200
1.900
„ 11,800
„ 2,800
„ 1.300
12,000
2,100
1,300
12,000
1,900
1,000
12,000
1,600
1,600
.
Dobbelspelen.
7,000
4,600
7,000
6,200
5,000
9,500
6,000
3,300
0,200
7,300
3,000
15,000
8,600
4,800
11,400
7,100
5,200
7,600
7,700
7,600
5,500
7,700
5,400
5,600
„ 7,000
„ 5,400
„ 5,800
6,100
5,000
7,200
.
Varkens'
slagt.
ƒ 2,200
2,000
1,800
2,200
2,200
2,500
„ 1,900
1,900
2,000
2,100
.
Rund ersla«
t.
ƒ 700
500
600
600
800
900
900
800
1,000
1,000
Lombardhuizen.
500
1,600
2,300
600
3,100
2,900
700
3,100
2.200
2,000
1,100
3,100
2,800
1,200
2,400
„ 3,000
„ 1,200
t 2,500
, 3,000
„ 2,400
„ 2,800
3,000
2,400
2,000
2,300
3,100
1,300
2,900
1,200
3,200
.
Overvaarten,
ƒ2,700
„ 3,000
, 3,200
„ 3,500
„ 3,200
, 3,000
„ 2,700
„ 2,000
» 2,200
Vogelnestklippen.
Totaal.
ƒ 600 [ ƒ 46,000
_ "1
„ 600 t „ 50,300
~ J
_ "i
„ 600 L „ 46,400
„ 600 I „58,700
„ 600 y , 60,000
, 300 I „ 52,800
„ w
„ 300 [.„51,300
- J
„ 300 L , 48,300
, 300 j, „ 45,300
- J
,2,300 —
300 [ „ 46,500
J

Het blijkt uit deze tabel dat de verpachting
der kleine middelen van 1846 tot 1850 in opbrengst
steeg, maar van 1851 tot 1855 weder
aanmerkelijk daalde, en dat zij, zelfs met bijrekening
der bazarpacht te Palembang, slechts
het maximum van / 62,600 >) bereikte. Het
is niet waarschijnlijk dat zelfs thans, bij alle
uitbreiding der pachten en vermeerdering van
welvaart, de som dezer opbrengsten eene ton
gouds veel zal te boven gaan.
ƒ De laatste belasting waarbij wij willen
stilstaan, is de vertiening, eene soort van landrente,
die alleen in Palembang gelieven wordt.
In de Memorie van Toelichting op de Indische
begrooting voor 1867 wordt deze belasting
küistax genoemd, en teregt, zoo als blijkt uit
de volgende beschrijving van den aard. dezer
belasting, aan een verslag van de residentie
Palembang over 1832 ontleend: „Deze belasting
wordt ten onregte landrenle genoemd,
„daar zij tot nog toe, bij gebrek aan kennis
; der hoegrootheid van de bebouwde gronden,
„ die trouwens bij de gebrekkige wijze van cul-
„ tuur alhier ieder jaar verandert, niets anders
„is dan een huisgezinneiigeld, welks bedrag
„in het algemeen op /6.— in het jaar is berekend,
maar minder bedraagt waar, wegens
„verre verwijdering van de hoofdplaats, gebrekkige
middelen van vervoer of de onaf-
„ haukelijke geaardheid der bevolking, eene la-
„gere heffing billijk of geraden is voorgeko-
„men, waarom in eenige bovenlandsche diskrikten
deze belasting naauwelijks ƒ1.— per
„huisgezin bedraagt." Wij voegen er alleen
nog bij dat de bevolking der hoofdstad m deze
bekisting niet deelt en dat zij nog steeds op
denzelfden voet wordt geheven, maar zoo, dat
door de uitbreiding van ons gezag, de toeneming
der bevolking en de vermeerdering der
bebouwde gronden, de opbrengst in de laatste
jaren over het geheel aanmerkelijk is toegenomen.
In het regcringsverslag over 1849 wordt
de opbrengst dezer belasting medegedeeld over
de jaren 1839 tot 1848, terwijl wij sedert
1853 jaarlijks in de verslagen daarvan melding
vinden. De opbrengst over de jaren
1849—1852 vinden wij nergens medegedeeld.
Wij hebben dus hier de opgaven van twee
periodes door eenige tusschenliggende jaren
gescheiden.

9S
„zelfs geen kruid en wapenen; geeft zekerheid,
„hebt stabiliteit, dan eerst zullen kapitalisten
„ opkomen en koffij, peper, goud, kassia, ben-
„ zoïn, schildpad, rotan, huiden, dammar, gam-
> bier, olie, was, tripang, idjoe en paarden we-
„ten op te doen en uit te voeren. Geeft bescherming
aan de industrie, dwarsboomt die
„ niet uit afgunst dat men te groote winst be-
„ halen zou, en gij zult zelfs kwik, lood, sal-
„ peter en ijzer zien voor den dag komen.
„Geeft wel de voorkeur aan bekwame en
„schrandere Nederlanders, maar zoo deze zich
„niet voordoen, weest grootmoedig, vergunt
„den vreemdeling zijne industrie uit te oefe-
„ nen en maakt er gebruik van !" ').
Wij moeten thans overgaan tot de politieke
verdecling van Sumatra, de inrigtiug van het
bestuur en het regtswezen. Het valt dadelijk
in het oog dat het eiland in een onafhankelijk
en een aan het Nederlandsch gezag onderworpen
deel moet gesplitst worden ; doch de grenzen
dier beide deelen zijn niet zoo gemakkelijk
te bepalen. Kampar, Indragiri, Kwantan, Reteh
en de Djambisehe bovenlanden worden doorgaans
tot het Nederlandsch gedeelte gerekend,
maar zijn naauwelijks met sterker banden aan
het Nederlandsch gezag verbonden dan Atjih
en de niet in de residentie Tapanoeli begrepen
Batak-landen, die doorgaans geacht worden het
onafhankelijk gedeelte uit te maken. Wij zullen
ons echter aan de gewone verdeeling houden.
I. ONAFHANKELIJK GEDEELTE.
SD.
A. Atjih. — Dit rijk strekt zieh langs
de Westkust uit tot Oedjong Petikalla, langs
de Oostkust tot Tandjong Tamiang; in het
binnenland zijn de grenzen niet te bepalen.
Het voormaals magtige rijk staat nog onder het
bestuur van een Sultan, van wien echter het
regeringsverslag over 1858 verzekert, dat hij
in onmagt verkeert tegenover het meerendeel
der tot zijn rijk gerekende landschappen, en
dat de toestand aldaar aan regeringloosheid
grenst. Slechts in naam behoort tot Atjih het
«ebied van den Radja van Teroemon, die eene
eigene vlag voert ") en een onafhankelijk ge-
') De vestiging en uitbreiding der Nederlanders
1er Westkust van Sumatra, II, blz. 197.
s ) Te weten : een witte kris op een blaauw veld,
terwijl Atjih zelf zulk een kris op een rood veld
voert. Over de opkomst van het rijkje van Teroemon
zie VON EOSENBEEQ in het Tijdschrift v.
h. Bat. Gen., Dl. III, blz. 416, en de Gids voor
1850, Dl. I, blz. 170.
zag oefent. Dit gebied begint even ten Zuiden
van Bakongau, eene der peperhavens aan
de Westkust, en strekt zich uit tot Singkel,
dat er vroeger toe behoorde, maar in 1840
door de Nederlanders veroverd en bezet werd.
Noordwaarts van Bakongan liggen de peperhavens
Asahan, Moeki, Soesoe, Koewala Batoe,
Analaboe, Telokh Glompong en eenige minder
beduidende, allen onder het bestuur van opperhoofden
die, ofschoon zij den Sultan van Atjih
eenigzins als hun hoofd erkennen, zijne bevelen,
zelfs al zijn zij van het groot zegel voorzien,
niet verder opvolgen dan hun goeddunkt.
Deze hoofden heffen doorgaans een regt van
5 pCt. op den invoer van alle handelswaren,
en van een Spaansehe mat per pikol peper
door hunne onderdanen verkocht, en betalen
van een en ander — zoo heet het althans —
de helft aan den Sultan van Atjih of aan het
lid zijner familie, waaraan de Vorst zijn regt
heeft afgestaan. In geheel Atjih en zijne onderhoorigheden
heerscht thans diep verval;
welvaart en beschaving gaan zigtbaar achteruit.
Omtrent de tegenwoordige betrekkingen van
het Nederlandsch Gouvernement tot Atjih kan
het volgende gemeld worden. De aard dier
betrekkingen wordt ceuigermate bepaald dooide
nota's gevoegd bij het traktaat in 1824
met Engeland gesloten. De Brilsche gevolmagtigden
verklaarden dat het verdrag in
1819 door Britsche agenten met den Sultan
van Atjih aangegaan, maar dat, als een monopolie
ten behoeve van Engeland vestigende,
met art. 3 van het traktaat van 1824 onbestaanbaar
was '), vervangen zou worden door
eene eenvoudige overeenkomst voor ;de gastvrije
ontvangst van Britsche schepen en onderdanen
in de haven van Atjih, terwijl de
Nederlandsohe gevolmagtigden uit naam van
hun Gouvernement verzekerden, dat het zou
zorgeu zijne betrekkingen met Atjih in dier
voege te regelen, dat deze Staat, zonder iets
van zijne onafhankelijkheid te verliezen, den
zeevaarderren handelaar die bestendige veiligheid
zou aanbieden, die er niet scheen te kunnen
bestaan dan door de gematigde uitoefening
van Europeschen invloed.
Wat naar aanleiding dezer verklaringen van
Nederlandsohe zijde in de eerste jaren gedaan
is, zou moeijelijk zijn op te sporen, doch sedert
1855 bevatten de regeringsverslagen een
geregeld overzigt van onze betrekkingen tot
') Zie den hoofdinhoud van dat traktaat in Memoir
of the life and services of Rußes, pag. 397,

SD.
Atjih, waarvan wij de hoofdpunten zullen
trachten zamen te trekken. In de eerste
plaats blijkt dat een jaarlijksehe kruistogt
wordt gedaan door een schip der Nederlandsohe
marine om de vlag in de zoogenaamde
peperhavens te vertoonen. In 1855 werden
onze zeelieden in al deze havens goed ontvangen;
doch te Atjih zelf was de ontvangst
zoo onheusch, dat besloten werd die haven
in het volgend jaar door een schip van groot
charter te doen bezoeken, ten einde den Sultan
eenig meerder ontzag in te boezemen. Het
bezoek van het fregat Prins Frederik der Nederlanden
in het volgend jaar had de gewenschte
uitkomst. De Sultan Alâoe'd-din
Mantsoer Schah gaf in een brief aan den
Gouverneur-Generaal zijn verlangen te kennen
oin in goede verstandhouding met ons Gouvernement
te leven en een traktaat te sluiten.
Diensvolgens werd in 1857 aan den Gouverneur
van Sumatra's Westkust opgedragen zich met
het rijksstoomschip Amsterdam ter onderhandeling
naar Atjih te begeven. Het traktaat
werd den 30» Maart gesloten en den 9« Mei
1857 door den Gouverneur-Generaal goedgekeurd.
Bij dit traktaat werd van weerszijden
afgezien van alle vorderingen en aanspraken
uit vroegere geschillen spruitende. De onderdanen
van Atjih werden in Nederlandsch Indië,
die van het Nederlandsch-Indisch Gouvernement
in Atjih ten handel toegelaten op den voet der
meest begunstigde natiën en van hulp en bescherming
verzekerd. De Sultan verbond zich
den strandroof in zijn rijk tegen te gaan en
met het Gouvernement zamen te werken tot
beteugeling van den zeeroof >.).
De volgende verslagen prijzen de resultaten
die dat traktaat voor den handel tusschen Padang
en de Atjinesche havens had opgeleverd;
doch in 1861 had eene nieuwe verwikkeling
plaats. Het aan den Sultan ondergeschikte
hoofd van Kloeang had, in strijd met het
traktaat, als pand voor zekere schuldvordering
met geweld vaartuigen aangehouden, die aan
Gouvernements onderdanen toebehoorden. De
verschijning van een oorlogsbodem voor Atjih
verschafte dadelijk volkomen genoegdoening;
maar de Sultan, ofschoon de billijkheid der
hem opgelegde schadevergoeding erkennende,
kon, wegens den slechten staat zijner financiën,
de verschuldigde som niet dadelijk betalen,
waarom hem eenig uitstel verleend werd.
In 1862 werd, bij het bezoek van ons oorlog-
99
schip, op nieuw over de schuld onderhandeld.
De Sultan toonde zijn goeden wil door het
hoofd van Kloeang te ontslaan, maar van de
betaling kwam niets, omdat de Sultan daartoe
onvermogend was, hoewel trotsehheid hem belette
daarvoor uit te komen. Tegen het einde
des jaars schreef de Gouverneur-Generaal zelf
aan den Sultan om hem tot betaling te vermanen;
het blijkt niet wat daarvan het resultaat
is geweest. Dat sedert onze vestiging te
Siak de Maleische Staatjes op de Oostkust tot
Tamiang toe geheel aan den Atjineschen invloed
onttrokken zijn, is ons reeds vroeger
gebleken.
B. De onafhankelijke Batak-landen.
Er behoeft hier niets gevoegd te worden bij
hetgeen reeds vroeger over de — niet naauwkeurig
te bepalen — grenzen dezer landschappen,
over hare gedeeltelijke bezetting door
Nederland in 1838, en hare latere ontruiming
(volbragt in Mei 1843) gezegd is. Het blijkt
niet in hoeverre deze landen geheel of ten
deele begrepen zijn onder de oostelijke onafhankelijke
landschappen, die, volgens het verslag
over 1859, meermalen den wenseh hebben
te kennen gegeven om bij de Nederlandsohe
bezittingen te worden ingelijfd. Het volgend
verslag doet zelfs denken dat daarmede meer
op de Kamparsche en Kwantansche lauden gedoeld
wordt, waarover beneden. Het kan intusschen
naauwelijks missen of onze vestiging
in Siak, Batoe Bara, Dèli, enz. op de Oostkust,
zal vroeger of later tot de annexie der
tusschen onze bezittingen op de Oost- en die
op de Westkust geënclaveerde Batak-landen
leiden, en het zal ons beneden bij de behandeling
van het bestuur der residentie Tapanoeli
blijken, dat niet alle invloed van liet
Gouvernement op die deelen der Batak-landen,
die vroeger reeds ons gezag erkenden, heeft
opgehouden.
II. NEDEELANDSCH GEDEELTE.
A. Onderhoorigheden der residentie
Riouw.
De geheele Oostkust van Sumatra van Tamiang
af tot aan de grenzen van het Djambischc
rijk behoort in naam tot de residentie
Riouw. Die lauden zijn echter geheel of gedeeltelijk
gelaten onder het bestuur hunner
eigene Vorsten, die tot het Nederlandsch geza«
in zeer verschillende verhouding staan.
Wij spreken daarom over elk afzonderlijk.
«) Zie dit traktaat in het Bijblad van de Neder- 1. Siak. Over de aanleiding tot onze herlandsohe
Staatscourant, 1857—58, Bijlagen, blz, 85. nieuwde vestiging in dit rijk werd reeds boven
7*

100 su.
gesproken. Wij gaan daarom onmiddellijk over
tot het traktaat met den Sultan Jang di Pertoewan
Besar Radja lsmaël, den Onderkoning
Jang di Pertoewan Moeda Tongkoe Poetra
en de hoofden der Soekoe's, gesloten den l n
Eebruarij 1858 en door den Gouverneur-Generaal
bekrachtigd den 30» April deszelfden
jaars '), dewijl daardoor de tegenwoordige betrekking
van dat rijk tot het Nederlandsch
Gouvernement uitsluitend bepaald wordt 2 ).
In art. 1 verklaren de Sultan en rijksgrooten
voor zich en hunne nakomelingen dat het rijk
Siak en onderhoorigheden een deel uitmaakt
van Ncdeilandsch Indië en gevolgelijk geplaatst
is onder de opperheerschappij van Nederland,
waarna in art. 2 eene naauwkeurige omschrijving
volgt der landschappen onder den naam
van „ Siak en onderhoorigheden" begrepen. Zij
zijn: a. het eigenlijke Siak, tusschen Kampar
ten Zuidoosten en Tanah Poetih ten Noordwesten;
h. Mandau, op de zuidelijke grens
van eigenlijk Siak ; c. Pakan Baroe, ten Zuidwesten
van Mandau; d. Tapoeng Kiri en Tapoeng
Kanan of de landschappen aan de beide
bovenarmen der rivier van Siak ; e. de ten
Noordwesten van eigenlijk Siak langs de kust
gelegen landschappen Tanah Poetih, Bangka,
Koeboe, Bila, Panei, Kwaloe, Asahan, Batoe
Bara, Bedagi, Padang, Serdang, Pertjoet, Pebangoengan,
Dèli, Langkat en Tamiang ; ƒ de
eilanden Bangkalis, Padang, Pantjor, Rantau
en Roepat. Verder komen de voornaamste
bepalingen op het volgende neer. De Sultan
en rijksgrooten verbinden zich om, op aanzoek,
het Nederlandsch Gouvernement tegen
zijne vijanden met manschappen, wapenen en
vaartuigen bij te staau; zij erkennen het regt
vaii het Gouvernement om zich binnen het
rijk van Siak te vestigen en daar gebouwen
op te rigten, terwijl aanvankelijk Mangkalis
op het eiland Bangkalis als plaats voor die
vestiging wordt aangewezen. Zij verbinden
zich om het Gouvernement in het oprigten
der noodige versterkingen, magazijnen en andere
gebouwen behulpzaam te zijn; om geene
vijandelijkheden te plegen en geenerlei onderhandelingen
met vreemde natiën aan te knoo-
pen, tenzij met voorkennis en toestemming
van het Gouvernement; om geene concession
voor mijnoutginuingen te verleenen of geene
gronden af te staan aan personen, niet tot
hunne inheemsche onderdanen behoorende, dan
in overleg met het Gouvernement ; om den
zeeroof zoo veel mogelijk tegen te gaan, schipbreukelingen
en gestrande goederen in bescherming
te nemen, geen menschenroof of slavenhandel
te dulden, geen Europeanen of Oostersche
vreemdelingen in hun rijk toe te laten
zonder verlof van het Gouvernement. Daarentegen
belooft het Gouvernement het rijk te
beschermen, zijne welvaart te bevorderen, den
Sultan en zijne rijksgrooten in hunne regten
te handhaven en aan de handelaren en vaartuigen
uit het rijk van Siàk, mits van zeebrieveii
van den Sultan en jaarpassen voorzien,
op Java en elders alle voorregten te verleenen,
die aan de onderdanen van het Nederlandsch-
Indisch Gouvernement zijn toegekend. Voorts
wordt bepaald dat alle Europeanen en met hen
gelijkgestelde personen, hetzij in of buiten dienst
van het Gouvernement, in het gebied van Siak
gevestigd, onmiddellijk staan onder het gezag
van den Resident van Riouw, en dat dit ook,
zoodra het Gouvernement het verlangt, op
Oostersche vreemdelingen kan worden toegepast.
De regtspraak over de onderdanen van
het Gouvernement of in zaken waarin te gelijker
tijd Europeanen en inlanders betrokken
zijn, wordt opgedragen aan regters door het
Gouvernement aan te wijzen. Martelende en
verminkende straffen worden ook voor de inlanders
afgeschaft ; doodstraffen eischen de bekrachtiging
door den Sultan. Het Gouvernement
heeft het regt de heffing der belastingen
aan zich te trekken tegen billijke schadeloos-
stelling aan den Sultan en zijne rijksgrooten.
De vrije aankap van hout in de Siaksehe bosschen
is aan het Gouvernement toegestaan. De overige
bepalingen betreffen de troonsopvolging en de
regeling van het inwendig bestuur, en geven
den waarborg dat dit laatste, zonder inmenging
van het Gouvernement, aan den Sultan en
zijne rijksgrooten zal worden overgelaten, zoo
lang zij de voorwaarden der gesloten overeenkomst
getrouwelijk vervullen.
Als een uitvloeisel van dit traktaat is ver-
') Zie dit traktaat in het Bijblad van de Nedervolgens, bij besluit van den Gouverneurlandsohe
Staatscourant, 1858—59, Bijlagen, blz. 223.
Generaal van 11 December 1858 {Staatsblad,
ä
) De vroegere contracten met de Oost Indische N°. 132), het bestuur ter hoofdplaats Siak za-
Compagnie, gesloten 14 December 1745, 16 Januarij mengesteld uit een Adsistent-Resident der le
1761 en 1 Augustus 1782, blijven echter volgens klasse, een Controleur der 3
art. 38 verbindend, voor zoover zij niet door deze
latere overeenkomst gewijzigd of door de verandering
der omstandigheden vervallen zijn.
e klasse, een klerk,
acht policie-oppassers en een djaksa bij den
op te rigten landraad. Bovendien werd op het

su.
eiland Bangkalis een militaire post gevestigd.
Het traktaat en de daaruit vloeijende maatregelen
hadden een gunstigen invloed op de
geschillen tusschen den Sultan en zijn broeder
den Onderkoning, en beteugelden de rooverijen
en geweldenarijen der Grooten. De handel in
de Brouwerstraat nam toe met de vermeerderde
veiligheid; doch onderscheidene deelen
des rijks, die onder den invloed stonden van
Atjinesche hoofden, bleven de onderwerping
aan het gezag des Sultans weigeren.
In 1859 braken de geschillen tusschen den
Sultan en den Onderkoning met nieuwe woede
uit, zoo zelfs dat men voor een binnenlandsollen
oorlog vreesde. Een onderzoek leerde
dat de Onderkoning de voornaamste bewerker
was dezer oneenigheden, waarom de Resident
van Riouw den 17 n Februarij 1860 een manifest
uitvaardigde, waarbij die Prins van zijne
waardigheid ontzet en zijne verwijdering naar
eene nader aan te wijzen verblijfplaats aangekondigd
werd. Doch voordat hij werd opgevat,
wist hij met hulp van eenige vertrouwelingen
te ontvlugten, zijne wapenen en een
groot deel zijner goederen achterlatende. Een
jonger broeder des Sultans werd nu als rijksbestuurder
aangesteld, doch op verzoek van
den Sultan en den rijksraad niet met den titel
van Onderkoning, zoo als bij art. 32 van
het traktaat bepaald was, maar met dien van
Mangkoe Boemi. Om die reden werd den 28"
Maart 1863 een suppletoir contract met den
Sultan aangegaan '). De afgezette Onderkoning
zwierf twee jaren lang in Kampar rond, zouder
echter iets tegen de rust in Siak te ondernemen,
en kwam in September 1862 onverwachts
te Bangkalis, waar zich toen de Resident van
Riouw bevond, om zijn lot in handen te stellen
van het Gouvernement. Hij woonde sedert
te Riouw, waar hem van Gouvernements
wege een onderstand werd toegelegd.
Middelerwijl verbeterde zieh de toestand, en
het voor den handel zoo bijzonder gunstig gelegen
établissement op Bangkalis werd het
middenpunt van eene niet onbelangrijke nederzetting
van inlanders en Chinezen. Overeenkomstig
een regt dat zich het Gouvernement
bij het traktaat had voorbehouden, werden
de Chinezen in Siak, op hun eigen verzoek,
bij besluit van 29 Januarij 1863 {Staatsblad,
N°. 11), onder het onmiddellijk gezag van den
Resident van Riouw of zijn plaatsvervanger
te Siak geplaatst. Zij werden gesteld onder een

102
SU.
van herhaalde waarschuwingen legden de Vorsten
eene vijandige gezindheid jegens het Nederlandsoh
Gouvernement aan den dag en
maakten zij zich schuldig aan feitelijkheden
jegens zijne bondgenooten en onderdanen. Uit
noopte eindelijk de Indische regering om in
Augustus 1865 eene militaire expeditie tegen
deze Vorsten af te zenden, om den verderfclijken
invloed der Atjinezen in de ondeihoorigheden
van Siak te fnuiken, üe expeditie
had een günstigen en vrcedzamen afloop, zoodat
thans het gezag van den Sultan, onder de
Souvereinitoit van Nederland, in alle onderhoorigheden
van zijn rijk wordt erkend.
Maar de maatschappelijke toestand, inzonderheid
van het eigenlijke Siak, liet nog veel te
wenschen over. Om daarin verbetering te
brengen en de bevolking tegen afpersingen te
beschermen, werden in 1863 de belastingen
tegen schadeloosstelling van den Sultan overgenomen,
zoo als reeds vroeger in bijzonderheden
is ontvouwd.
In verband met deze vermeerderde inmenging
in de zaken des rijks en de uitbreiding
van ons gezag werd het personeel van het
burgerlijk bestuur aanmerkelijk vermeerderd
bij besluit van 27 Maart 1864 {Staatsblad,
N°. 48). Het aantal controleurs werd 1ot
vijf gebragt, namelijk twee der eerste en
drie der tweede klasse. Het inlandsen personeel
zou bestaan uit een zendeling, een
schrijver, zeven oppassers, drie djoeroe-moedïs
of stuurlieden en twaalf roeijers. Ue aanstelling
van stuurlieden en roeijers staat in verband
met de vestiging van eenige beambten
op plaatsen ver van het hoofd-établissement
verwijderd. Een der Controleurs werd te Deli
geplaatst, een tweede te Batoe Bara, een derde
ter hoofdplaats Siak, een vierde (aanvankelijk
voor Bila of Panei bestemd) te Laboehan Batoe,
waarschijnlijk een andere naam voor Boekit
Batoe, de bekende handelsplaats die, tegenover
het établissement op Bangkalis, aan de Brouwerstraat
ligt ').
Kort daarna had weder eene omwenteling
in het bestuur van Siak plaats, omtrent welker
oorzaken wij nog niet naauwkeurig onderrigt
zijn. De Sultan Alaoe'd-din Mantsoer
Schah werd door den rijksraad van de regering
vervallen verklaard. Zijn broader de
rijksbestierder aanvaardde daarop de regering
onder den naam van Sjerief Kasim Abdoe'l-
i) Laboehan beteekent ankerplaats. Laboehan
Batoe zal dus wel zoo veel ziju als: de haven
van (Boekit) Batoe.
djalil Seifoe'd-din, terwijl wij den vroegeren
Onderkoning, den gebannen Tongkoe Poetra,
in 1865 weder als waarnemend rijksbestierder
zien optreden. De nieuwe Sultan werd bij besluit
van 14 November 1864 door den Gouverneur-Generaal
als zoodanig erkend en bevestigd.
2. Kampar. Welke betrekking tusschen Siak
en Kampar bestaat, is vroeger aangeduid. Kampar
is echter niet begrepen binnen de bij het
traktaat omschreven grenzen van Siak en wordt
dus inderdaad als onafhankelijk beschouwd.
Het regeringsverslag over 1860 noemt Kampar
het eenige Staatje, der Oostkust dat de Souvereiniteit
van Nederland niet erkend heeft. Men
wensehte echter in dat jaar in Indië eene betere
regeling der betrekkingen, en er werd
dus eene commissie, uit inlandsehe hoofden
bestaande, derwaarts gezonden, om den staat
van zaken te onderzoeken. De bevolking toonde
zich over het algemeen zeer geneigd om een
deel uit te maken vau 's Gouvernements bezittingen
en op de wijze der Padangsche bovenlanden
te worden bestuurd; alleen in de
V Kota's (Kampar di Ilir) werd de commissie
slecht ontvangen. Maar de Sultan scheen in
het geheel niet genegen om nadere betrekkingen
met het Gouvernement aan te knoopen.
Later schijnt evenwel zijne denkwijze eeuigzins
gewijzigd te zijn, en daarom werd in het
laatst van 1863 de Resident van Riouw ge-
magtigd om met den Vorst van Kampar een
contract te sluiten, zoodra zich eene gunstige
gelegenheid daartoe mögt voordoen, en onder
voorwaarde dat daaruit voor het Gouvernement
geene vcrpligting zou volgen om zijn regtstreeksch
gezag uit te breiden of zich met de
inwendige aangelegenheden van het rijk te bemoeijen.
Uit de latere verslagen blijkt niet
dat eenig gevolg aan dit plan is gegeven.
3. Indragiri. Wij zagen boven dat Indragiri
een vazalstaat is van den Sultan van
Lingga en dus als zoodanig reeds onder de
Souvereiniteit van het Nederlandsch-Indisch
Gouvernement staat. Bovendien werd den
27 n September 1838 met den Soetan, (zoo
luidt de titel van den Vorst van Indragiri,
die een minderen rang dan die van Sultan
aanduidt) een contract gesloten, waarbij hij
de Souvereiniteit over zijne landen regtstrecks
aan het Nederlaudsch Gouvernement opdroeg.
Daar het voornemen bestond tot eene vestiging
ter hoofdplaats Ringat, werden in het
contract ook bepalingen opgenomen omtrent
de heffing der regten op in- en uitvoer, vooral
op den invoer van zout namens het Gouverne-

su.
ment, alsmede omtrent den afstand van grond
voor het établissement en de daarbij te verkenen
hulp. Voor een en ander ontvingen de
Boetan en Soetan moeda of Onderkoning schadeloosstellingen
ten bedrage van ƒ 4,200 en
ƒ 2,400. Een Adsistent-Resident onder de bevelen
van den Resident van Riouw en eene
bezetting van 40 man werden te Ringat geplaatst.
Bij de ontruiming in 1843 vervielen
de meeste voorwaarden van het contract en
werd dus eene nieuwe overeenkomst met den
Soetan gesloten, die den grondslag vormt onzer
tegenwoordige betrekkigen tot dit rijk,
maar deu 14" Julij 1858 is geamplieerd met
twee artikelen, waarbij zich de Soetan verbond
geene ooneessiën tot mijnontgiuning of
tot den verhuur van woeste gronden aan
vreemdelingen in het rijk te verleenen zonder
toestemming van het Gouvernement. Volgens
de overeenkomst van 1843 worden de regten
door de Vorsten weder voor eigen rekening
geheven; maar zijn zij tevens gebleven in het
genot van de helft der vroeger bepaalde schadeloosstelling,
omdat de verbreking der aangegane
overeenkomst zeer nadeelig was voor
hunne belangen. De toegekende sommen worden
thans jaarlijks door een gezantschap bij
den Resident van Riouw afgehaald ').
Het Gouvernement is met don Soetan van
Indragiri in goede verstandhouding. In 185S
zond hij vijf wel bemande praauwen om onze
expeditie tegen den Fanglima besar van Reteh
bij te staan; daarentegen ondersteunde hem
het Gouvernement in 1859 door een geschenk
van ƒ 6,600 en door eene proclamatie aan de
Grooten in de bovenlanden tot handhaving
van zijn gezag. De oneenigheden tusschen den
Soetan en de Grooten in de bovenlanden bleven
echter voortduren, en daarbij voegden zich
ook twisten tusschen den Soetan en zijn broeder
den Onderkoning of Rijksbestierder. Het
rijkje verkeert dus steeds in hoogst ongunstigeu
toestand, die welligt vroeger of later eene
krachtiger inmenging van het Nederlandsch
gezag zal vereischen.
4. Kwantan (beter Koeantan; de eerstgenoemde
schrijfwijze is echter algemeen aangenomen).
Dit binnenlandsch rijkje, dat van
i) Daar geen der genoemde overeeukomsten met
Indragiri textueel is gepubliceerd (ook niet de overeenkomst
van 1858, die wel aan de Statcn-Generaal
medegedeeld, doch even als een aantal andere
traktaten met inlandsehe Vorsten in 1859 en 1860
overgelegd, alleen voor de leden gedrukt is), konden
wij den aard der betrekkingen tot Indragiri
slechts uit verspreide berigten cenigzins opmaken.
103
Indragiri eenigzins afhankelijk schijnt te zijn,
heeft in 1838 of 1839 het Oppergezag van
Nederland uit eigen beweging erkend. Eenige
werkelijke oefening van gezag namens ons
Gouvernement heeft daar echter nooit plaats
gehad. Het behoort, naar allen schijn, tot die
ten Oosten aan de Padangsche bovenlanden en
Rau palende landschappen, waar, volgens de
verslagen over 1859 en 1860, de wensen levendig
is om onder het Nederlandsch gezag
te worden gebragt, ofschoon het Gouvernement
eene strikte onzijdigheid blijft in acht nemen.
5. Reteh. Aan de rivier de Reteh is eene
Maleische vestiging, die als eene regtstreeksohe
onderhoorigheid van denSultanvanLingga
beschouwd wordt. In 1858 stond deze vestiging
onder een door het Gouvernement begenadigd
zeeroovershoofd, met den titel van
Panglima besar. Bij de verandering van het
bestuur in Lingga in 1857 had dit hoofd de
zijde gekozen van den vervallen verklaarden
Sultan; hij weigerde dus, in weerwil van herhaalde
aanmaning, naar Riouw te komen, om
aan de nieuwe Vorsten hulde te bewijzen, en
men vernam dat hij zich krachtdadig tegen de
nieuwe orde van zaken wilde verzetten. Toen
alle minnelijke pogingen waren uitgeput, werd
in November 1858 eene expeditie tegen den
Panglima gezonden, die zich dapper verdedigde,
maar in den strijd omkwam f). Een nieuw
hoofd, Radja Hoesein genaamd, werd nu na-
mens den Sultan van Lingga over Reteh gesteld,
dat sedert in de gehoorzaamheid aan
zijne bevelen volhardde.
B. De residentie Palembang.
Terwijl de onderhoorigheden vau Riouw op
Sumatra uitsluitend bestaan uit landschappen
wier Vorsten het regt van zelfbestuur ten
deele behouden hebben, en daarentegen de
Lampongs, Benkoeleu en het Gouvernement
der Westkust geheel uit landen regtstreeks
aan hot Nederlandsch gezag onderworpen s ),
is de residentie Palembang uit landen van
beide soorten zamcngesteld. Eene der afdeelingen
waarin men haar onderscheidt, wordt
gevormd door het Djainbisohe rijk, dat nog,
even als Siak, Indragiri enz , zijn eigen Sultan
heeft. Al de andere afdeeliugen worden
regtstreeks door Nederlandscue ambtenaren
bestuurd.
') Zie een verhaal van deze expeditie in de Gids
voor 1S59, Dl. II, bl. 301.
s ) Vergelijk over die onderscheiding het Regerings-
reglement, art. 27.

104 SU.
a. Het rijk Djambi.
Wij achten het billijk dat rijk hier het eerst
te bespreken, dewijl het èn aan Indragiri en
Reteh grenst, èn in gclijksoortigen toestand
verkeert.
Wij hebben reeds vroeger vermeld dat de
Sultan van dat rijk in 1839 zijne souvereine
regten afstond aan het Nederlandsch Gouvernement:
Djambi bleef echter onder het zelfbestuur
des Sultans, met uitzondering van
Moeara Kompeli, welke sterkte reeds krachtens
het verdrag van 1834 was herbouwd.
Hier werden een militaire Kommandant en
civiele Gezaghebber geplaatst.
In 1S55 ontstonden nieuwe verwikkelingen
die tot eene gewijzigde regeling der betrekkingen
met Djambi leidden. De Sultan Ratoe
Jahja Tsafioe'd-din, die in 1855 den troon beklom,
bepaalde zich tot eene eenvoudige kennisgeving
van deze gebeurtenis en verzuimde
de erkenning van het Nederlandsch Oppergezag
te vernieuwen. Op grond hiervan en van de
veranderde omstandigheden wensehte de Regering
een nieuw en meer stringent contract met
hem aan te gaan, waarom de Resident van
Palembang zich in September 1857 naar Djambi
begaf, om daarover met den Sultan te handelen.
Doch deze toonde zich geheel onhandelbaar,
zelfs nadat de Gouverneur-Generaal hem
in 185S een brief had geschreven om hem tot
andere in/igten te brengen. Eene expeditie
was hiervan het gevolg, voorafgegaan van een
manifest, waarbij de Sultan van de regering
werd vervallen verklaard. Den 6» September
1858 werd na een hardnekkig gevecht de kraton
ingenomen, terwijl de Sultan naar de binnenlanden
vlugtte. Do onderhandelingen daarop
met de hoofden aangeknoopt, leidden tot een
contract waarbij de regering werd opgedragen
aan Panembahan Praboe, oom van den vervallen
verklaarden Sultan, onder den naam
van Ratoe Natsroe'd-din. Dit contract werd
gesloten den 2n November 1858 en den 28n
door den Gouverneur-Generaal bekrachtigd').
Daar dit contract niet is publiek gemaakt,
kunnen wij aangaande den inhoud niets mededoelen.
De politieke agent aan den Sultan
toegevoegd, om voor de naleving dezer overeenkomst
te waken, werd reeds vroeger ver-
') Ook dit contract, in de zitting 1859—180O
aan de Tweede Kamer der Statcn-Generaal overgelegd,
is alleen voor de leden gedrukt. Het verslag
daarover komt voor in de Bijlagen op het Bijblad
der Staalscoura?a, 1800—1801, bl. 422.
meld. De nieuwe Sultan toonde zich steeds
gewillig in het nakomen zijner vcrpligtingen
en de bevolking, die in 1858 naar de bovenlanden
was uitgeweken, keerde langzamerhand
naar hare woonsteden terug, begon zich meer
en meer op de rijstkultuur toe te leggen en
dreef een bij toeneming levendigen handel. In
het verslag over 1860 wordt echter geklaagd
dat de gevlugtc Sultan, die zich in de verre
bovenlanden ophield, zijn invloed bezigde om
het vervoor van vee, ivoor, was, stofgoud en
andere handelsartikelen uit het Djambisclic
naar de Rawas tegen te gaan. In 1862 gelukte
het den politieken agent de grenzen
van het nog weinig bekende rijk gedeeltelijk
op te nemen en in kaart te brengen.
Omtrent den politieken toestand der bovenlandsche
distrikten Korintji, Serampei, Soengei
Tenang, Pangkalan Djambi, Batang Asei en
Limoen kunnen wij niets anders mededcelen,
dan dat zij in naam tot Djambi behooren,
maar in waarheid zoo goed als onafhankelijk
zijn, en dat ook het Nederlandsch Gouvernement
daar geeuerlei gezag uitoefent.
b. Het Gouvernements gebied.
Al de overige afdceliugen van de residentie
Palembang, die thans regtstreeks onder het
Nederlandsch gezag staan, vormden voormaals
het rijk van Palembang. Doch de laatste Sultan
van dat rijk gaf zich den 9« Augustus
1825 aan den Commissaris VAN SEVENIIOVEN
op lijfsgenade over, en sedert werd zijn geheele
rijk als Nederlandsch grondgebied aangemerkt.
De onderwerping was echter daarmede
niet geheel voltooid, want de bovenlandsche
distrikten, de Rodjang- en Pasoemahlanden,
met Kisam, Semindo enz., hadden te
allen tijde gebrekkig aan het gezag des Sultans
gehoorzaamd en bleven ook nu zoo goed
als onafhankelijk. De stroopcrijen, door de
bevolking dier gewesten bedreven, gaven echter
meermalen tot mocijelijkheden en tuchtigingen
aanleiding. Vooral sedert 1851 werden de bovenlanden
zeer onveilig gemaakt door den beruchtcn
Radja Tiang Alam, die uit de marga
Lintang Kiri in Ampat Lawang stamde. Eerst
in het voorjaar van 1856 gelukte het hem tot
overgave te dwingen. Inmiddels was, in verband
met deze onlusten, in 1852 Tebing Tinggi,
nabij de grenzen van Ampat Lawang, tot zetel
van een ambtenaar met den rang van Adsistent-
Rcsidcnt aangewezen. Daar nu ook na den
val van Tiang Alam al spoedig nieuwe redenen
tot klagten gegeven werden, nam de Gouverneur-Genoraal,
op voordragt van het mili-

su.
tair departement, den 3 n December 1858 het
besluit om over te gaan tot duurzame aanhechting
van de landschappen Redjang Ampat
Lawang en Redjang Ampat Petoelai, waarvan
echter het eerstgenoemde reeds vroeger als Nederlandsch
grondgebied beschouwd was. In
Mei en Junij 1850 is deze bezetting met het
beste gevolg en zonder verzet volbragt door
den Majoor COBET met 2 inlandsche compagniën
infanterie, nadat zij door den Controleur
PKUYS VAN DEK HOEVEN met moed en beleid
was voorbereid '). Bij besluit van den Gouverneur-Generaal
van 18 Maart 1860 {Staatsblad,
N°. 30 a ) werd nu Redjang Ampat Petoelai,
onder den naam van Redjang, als nieuwe
onderafdeeling aan de adsistent-residentie Tebing
Tinggi toegevoegd, en tevens het personeel
zoowel voor deze onderafdeeling als
voor die van Ampat Lawang georganiseerd.
Op hetzelfde tijdstip waarop tot de aanhechting
van Redjang Ampat Petoelai besloten
werd, wijdde het Indisch bestuur ook zijne
aandacht aan de betrekkingen met Lebong
(juister Redjang Lebong). De Hoofden, ofschoon
niet kwalijk gezind, schenen onvermogend
te zijn om daar de orde te bewaren, en
men kwam tot de overtuiging dat eene inlijving
bij 's Gouvernements grondgebied het
eenige middel zou zijn om hier rust en veiligheid
te verzekeren. Derhalve werd bij besluit
van 9 Junij 1861 het landschap Lebong met
Redjang vereenigd, en op den 20" Augustus
daaraanvolgende werd zonder eenige moeijelijkheid
die inlijving tot stand gebragt. Sedert
heet die onderafdeeling: Redjang eu Lebong.
In 1864 werd wederom een stap gedaan in
dezelfde rigting. Op aanzoek der Hoofden en
met het doel om de rooverijeu meer en meer
te beteugelen, werden in Maart door den Resident
van Palembang de landschappen Semindo,
Kisam, Makakau en Belalau met Batoe
Brah*), bij het gebied van Palembang ingelijfd,
en ook die vreedzame annexie werd bij
besluit van den Gouverneur-Generaal van 30
November 1864 {Staatsblad, N°. 188) bekrachtigd
3 ). Nu bleven nog alleen de Pasocmah-
l) Zie daarover W. VAN REES, De annexatie der
Redjany, Rott. 18G0.
s ) Batoe Brah is de zuidwestelijke marga van
Belalau, ten Westen van de Semangka.
3 ) Vergelijk hierover J. S. G. GRAMBERG, Schets
van Kesam, Semindo, Makakau en Blalau, uit het
Tijdschr. v. h. Batav. Oenooisch. voor 1866 overgenomen
in het Tijdschr. voor Nederl. Indië, Jaarg.
1866, Dl. II, bl. 361. Volgens GRAMBERG is Bocai
105
landen overig; want het Ranau-gebied wordt
nooit onder de onafhankelijke distrikten gerekend
en schijnt reeds sedert lang tot Kemering
Oeloe behoord te hebben. De inlijving van
de Pasoemah-landen heeft in 1866 plaats gehad,
niet zonder heftigen tegenstand der bevolking,
die echter thans langzamerhand voor
rust en vertrouwen plaats maakt. Hiermede
is thans de onderwerping van het geheele gebied
van Palembang voltooid. Reeds vroeger
is gezegd dat de gewesten Pasoemah Oeloe
Manna en Semindo Oeloe Loewas geographisch
eer tot Benkoelen dan tot Palembang behooren.
Terwijl wij dit schrijven lezen wij in de
Indische bladen een besluit van 28 December
1806, waarbij Oeloe Alanna en Oeloe Loewas
ook administratief tot Benkoelen gebragt worden
>).
Sedert jaren is er van eene algemeene reorganisate
van het bestuur van Palembang
sprake geweest ; maar uit de Staatsbladen
blijkt alleen van partiöele regelingen, in verband
ook met de herhaalde annexion. Het regcringsverslag
van 1855 maakt ons bekend
met de volgende verdeeling in vijf afdeelingen :
I. Hoofdplaats Palembang, Iliran en Banjoe
Asin, Kemering Ilir, Ogan Ilir, Moesi Ilir,
Lematang Ilir (onder bestuur van Europesche
ambtenaren).
II. Tebing Tiuggi, Ampat Lawang, Lematang
Oeloe, Moesi Oeloe, Kikim (onder bestuur
van Europesche ambtenaren), Redjang,
Pasoemah (binncnlandschc grensgewesten, in
naam aan het Nederlandsch gezag onderworpen).
III. Ogan Oeloe, Kemering Oeloe, Enim
(onder Europesche ambtenaren), Semindo, Kisam,
Makakau (binnenlandsclic grensgewesten).
IV. Rawas (onder Europesche ambtenaren).
V. Djambi. 'Zie boven.
Beloenffo niet, zoo als vroeger werd gezegd, synoniem
met Belalau, maar omvat laatstgenoemde naam
vier marga's of distrikten: Boeai Beloengo, Batoe
Brah en twee reeds vroeger onder Benkoelen gerekende,
die den inspringenden hoek tusschen het
Ranau-meer en Batoe Brah vormen, Soekau en
Kembahang genaamd. Zie beneden bij Benkoelen.
') Het distrikt dat op de kaart van VERSTEEG
Pasoemah Oeloe Ajer Kroc en in het regeringsverslag
van 1859, bl. 8, Pasoemah Ajer Kroh heet,
wordt hierbij niet genoemd. Dit schijnt dus bij
Palembang gebleven te zijn, ten ware het soms als
een doel van Oeloe Manna inogt beschouwd worden.
Dit zou niet wel kunnen volgens de kaart
van VERSTEEG, maar wij hebben reeds vroeger gezegd,
dat deze de ligging der Pasoemah-landen niet
naar waarheid schijut voor te stellen.

106 SU.
Uit de Staatsbladen blijkt niet van eenige
verandering in deze hoofdverdeeling gebragt,
dan dat Lematang llir (Afd. 1) en Lematang
Oeloe (Afd. II) tot eene afzonderlijke zesde
afdeeling zijn vereenigd bij besluit van 28 April
1861 {Staatsblad, N°. 29a). Maar uit den Regering
s-Almanak voor 1866 blijkt dat meerdere
veranderingen hebben plaats gehad en nog andere
nieuwe afdeelingen zijn gevormd, ofschoon
aan het hoofd nog de oude verdeeling in vijf
afdeelingen, zelfs met voorbijgang van de
nieuwe afdeeling Lematang Oeloe en Lematang
Ilir, vermeld is. Ofschoon de indeeling
volgens den Regcrings-Almanak niet geheel
duidelijk is, gelooven wij dat de volgende
voorstelling vrij wel aan den staat van zaken
beantwoordt.
Het geheele gebied, met uitzondering van
Djambi, is in de eerste plaats verdeeld in
twee hoofdafdeelingen: I. De landschappen
die regtstreeks onder den Resident ter hoofdplaats
staan; II. De adsistent-residentie Tebing
Tinggi.
I. Tot de eerste hoofdafdeeling behooren:
a. De hoofdstad met haar onmiddellijken
omtrek. Behalve den Resident bestaat hier
het Europeesoh personeel voornamelijk uit een
Adsistent-Resident-Magistraat tevens Eiskaal,
een Secretaris tevens Vendumeester en algemeen
Ontvanger, een eersten Kommies, een
Kommies-Boekhouder, een derden Kommies,
een buitengewoon Ambtenaar van den burgerlijkon
stand en een Havenmeester. De voornaamste
inlandsche beambten zijn : een adsistent
bij de politie, de leden en de Djaksa van
den landraad en een eerste en tweede Hoofdpriester,
terwijl het bestuur over de Oosterschc
vreemdelingen wordt uitgeoefend door
een eerste en tweede Hoofd dor Arabieren en
een Kapitein en Luitenant der Chinezen (vergelijk
besluit van 18 Augustus 1861, Staatsblad,
N°. 71).
b. De afdeeling Dirait en Banjoe Asin, onder
een ambtenaar ter beschikking (in 1865
een Controleur der 3e klasse), ter standplaats
Pangkalan Balei.
c. De afdeeling Kemering Ilir, onder een
ambtenaar ter beschikking, ter standplaats Sirapoeloo
Padang.
d. De afdeeling Ogan Ilir, onder een Controleur
der 3« klasse, ter standplaats Tandjong
Badja ').
') Deze plaats vind ik niet op de kaart van
VERSTEEG, wel Tandjong Saga, dat misschien foutief
is.
Onderafdeeling Blida '), in 1865 onder
een Controleur der 3 e klasse, in 1866
vakant.
e. De afdeeling Moesi Ilir, onder een Controleur
der 2 C klasse, ter standplaats Sekajoe.
ƒ. De afdeeling Rawas, onder een Controleur
der 2e klasse, ter standplaats Moeara
Roepit.
g. De afdeeling Lematang Oeloe en Lematang
Ilir, onder een Controleur der Ie klasse,
ter standplaats Lahat.
Onderafdeeling Lematang Ilir, onder
een ambtenaar ter beschikking, ter standplaats
Moeara Enim.
h. De afdeeling Ogan Oeloe, Kemering Oeloe
en Enim, onder een Controleur der 1° klasse,
te Moeara Doea. Tot het ressort van dezen
ambtenaar schijnen ook Semindo, Kisam, Makakau,
het Ranau-gebied en Belalau te behooren.
Onderafdeeling Ogan Oeloe en Enim,
onder een Controleur der 3 e klasse, te
Batoe Radja.
II. Tot de adsistent-residentie Tebing Tinggi
behooren:
a. De hoofdplaats met haar omtrek, op de
kaart van VERSTEEG nog begrepen in het gebied
van Moesi Oeloe. Tebing Tinggi is de
zetel van een Adsistent-Resident, wien nog
een Controleur der 3c klasse is toegevoegd.
Daar de geheele adsistent-residentie doorgaans
slechts eene afdeeling genoemd wordt, heeten
hare onderdeelen onderafdeelingen.
b. De onderafdeeling Moesi Oeloe, onder
een Controleur der 1« klasse, te Moeara Bliti.
e. De onderafdeeling Kikini, onder een Controleur
der 2c klasse, te Boengamas.
d. De onderafdeeling Ampat Lawang, onder
een Controleur der I e klasse, te Talang Padang.
e. De onderafdeeling Redjang en Lebong,
onder een Controleur der Ie klasse, ter standplaats
Kapahiang.
Sub-onderafdeeling Lebong, standplaats
Tapoes. Vakant.
ƒ. De Pasoemah-landen (Pasoemah Lebar en
Pasoemah Oeloe Lintang), die vermoedelijk wel
reeds tot eene nieuwe onderafdeeling gevormd
zijn of spoedig zullen worden.
') Blida schijnt het gebied te zijn doorsneden
door de riviertjes Blida (Blidah, Blidang) en Kramassau,
die even boven de Ogan in de Moesi vallen.
Doch volgens de kaart van VERSTEEG zou dit
gebied niet tot Ogan Ilir, waaraan het echter onmiddellijk
grenst, maar tot Moesi Ilir behooreu.
Vergelijk n E STURLER, Bijdrage tot de kennis van
het Falembangsche gebied (Groningen, 1835), bl. 48.

SU.
Deze verdeeling is, althans wat de benedenlanden
betreft, gebaseerd op de verdeeling in
divisiëii, die hier tijdens het Sultans-bestuur
bestond. Het inwendig beheer dier division is
thans opgedragen aan inlandsche, door het Gouvernement
benoemde Divisie-hoofden. De verdeeling
dier divisiën in een grooter of kleiner
aantal distrikten, marga's geheeten, en ieder
onder een afzonderlijk hoofd, met den titel
van Bepaii, gesteld, is insgelijks in stand gehouden,
zoowel als de vereeuiging van vier
of vijf marga's tot een kreits of Pasirah, die
met het oog op zekere bijzondere belangen in
sommige gevallen plaats heeft. Elke marga
bestaat uit een zeker aantal doesons of dorpen
met Dorpshoofden onder verschillende titels,
die met den Deputi den marga- of distiiktsraad
vormen, en als zoodanig collectief den
naam voeren van proatin. Deze raad handhaaft
regt en politie en is bevoegd tot het opleggen
van boeten. Gewigtige zaken moeten echter
voor hoogere regtbanken behandeld worden.
Tot dat einde bestaat er ter hoofdplaats voor
de regtspraak over inlanders en Oostersche
vreemdelingen een landraad, bekend onder den
naam van *regtbank van burgerlijke en lijfstraffelijke
regtspleging," ingesteld bij besluit
van 16 Augustus 1825, voorgezeten door den
Resident, en met een Europeschen in regten
gegradueerden Griffier, en verder bestaande uit
vijf inlandsche leden, het Hoofd der Arabieren
en den Kapitein Chinees als geassum eerde leden
voor zaken waarin Arabieren of Chinezen
betrokken zijn, den Djaksa of inlandschen Officier
van justitie, en den eersten of tweedon
Hoofdpriester als adviserend lid. Voor zaken
die het huwelijks- en erfregt en wat daarmede
zamenhangt betreffen, is er bovendien een geestelijke
regtbank of priesterraad, zamengesteld
uit een der beide Hoofdpriesters en vier Priesters
{Chalibs). Eindelijk is er ook een »regtbank
van kleine zaken," bestaande uit een der leden
van den landraad en een ander iulandsoh Hoofd,
terwijl van deze regtbank beroep op den Resident
kan gedaan worden. Voor het overige
behoort Palembang onder het ressort van den
Raad van Justitie te Batavia, alsmede onder
dat van de Bataviasche wees- en boedelkamer,
die ter hoofdplaats twee agenten heeft.
Voor het inlaudsch onderwijs is in Palembang
van Gouvernements wcge niets gedaan.
De scholen der Chinezen worden geprezen.
Voor kinderen van Europeanen is er ter
hoofdplaats eene Gouvernements lagere school,
die in 1864 24 leerlingen telde. Zij staat onder
het toezigt eener sub-commissie van on-
107
derwijs, waarvan de Resident voorzitter is.
Ook heeft de hoofdplaats een protestantschen
kerkeraad en een vasten Predikant.
C. De residentie Lampongsche
distrikten.
Wij weten reeds dat de Lampongs voormaals
eene onderhoorigheid waren van den
Sultan van Bantam, die een Stedehouder had
te Mangala. Toen DAENDELS in 1808 den
Sultan van Bantam afzette, vervielen zij aan
het Gouvernement, maar eer er het bestuur
behoorlijk geregeld was, ging Java met zijne
onderhoorigheden in handen der Engelschen
over. Nadat de Lampongs ons in 1819 waren
teruggeven, bleven zij het tooneel van telkens
herhaalde woelingen en ongeregeldheden, totdat
in Julij 1856 tot eene expeditie besloten
werd, wier succes aan de weerspannige Hoofden
leven of vrijheid kostte. Tot dusverre
waren deze landen bestuurd door een civielcn
en militairen Gezaghebber; thans besloot men,
voorloopig voor den tijd van drie jaren, een
Resident âan te stellen, maar als hoofdbeginsel
van bestuur aan te nemen, dat de bevolking
onderworpen zou blijven aan het onmiddellijk
gezag harer Hoofden. Welvaarten veiligheid
namen sedert jaarlijks toe, vooral wijl
het civiel bestuur eeu krachtigeu steun erlangde
in de bezetting der forten te Telokh
Betong en te Borneh aan den mond der Semangka-rivier
opgerigt. Ten gevolge dier gunstige
resultaten is de voorloopige regeling van
hot bestuur stilzwijgend gecontinueerd.
De geheele residentie is door de natuur zelve
gesplitst in vijf afdeelingen: het land om de
twee groote baaijen en het gebied der drie
hoofdnviereu. De administratieve iudeeling
houdt hiermede gelijken tred. Deze afdeelingen
zijn de volgende:
a. Telokh Betong of het land om de Lampong-baai.
Hoofdplaats Telokh Betong, tevens
hoofdplaats der geheele residentie. De voornaamste
Europesche beambten aldaar zijn: de
Resident, een Secretaris tevens Vendumeestcr,
en een Commies. Verder is er een Demang
of Regent als hoofd der inlandsche bevolking
en een Djaksa, eon Luitenant der Chinezen,
een Luitenant der Boeginezen en een Luitenant
der Maleijers en andere vreemdelingen.
Onderafdeeling Ommelanden van Telokh
Betong, onder een Controleur der I e klasse.
Onderafdeeling De Vier Marga's (Radja
Bassa, Wai Orang, Dantaren en Negara
Ratoe), onder een Controleur der Ie klasse.
b. Sikampoug, onder een Controleur der $*

108 SU.
klasse, ter hoofdplaats Natar, en een Demang
te Soekadana.
c Sipoetili, onder een Controleur der I e
klasse, ter hoofdplaats Tarabangi, en Demang»
te Tarabangi en te Sering Kebau.
d. Toelang Bawang, onder een Controleur
der 3° klasse en een Demang, ter hoofdplaats
Maiigala.
Onderafdeeling Boemi Agong, onder een
Controleur der 3e klasse en een Demang,
ter hoofdplaats Boemi Agong.
e. Semangka, onder een Controleur der 2°
klasse, ter hoofdplaats Borneh, en een Demang
te Tandjongan.
De afdeelingen in deze residentie zijn weder
verdeeld in distrikten, marga of mego genoemd,
ouder een Kapala marga of Distriktshoofd, en
iedere marga bevat eenige dorpen, in de taal
der Lampongs tioe geheeten. Ieder dorp heeft
een Dorpshoofd onder verschillende titels. De
Dorpshoofden vormen met de hoofden der
wijken of soe/coe's den dorpsraad. Met betrekking
tot de regtspleging behooren de Lampongs
onder den Raad van Justitie te Batavia.
Europeanen, militairen en Oosterscho vreemdelingen,
alsmede inlanders die misdrijven ple-
gen tegen het Gouvernement, staan te regt
voor den landraad of voor de regtbank van
omgang te Batavia {Staatsblad voor 1859,
N°. 16). Voor 't overige is, wat de inlanders
betreft, de regtspleging overgelaten aan
de inlandsche regtbanken of proatins, die, naar
gelang der omstandigheden door de Distrikts-
Dorps- of Wijkhoofden worden voorgezeten.
Er waren hier van ouds zeer wreede straffen
in zwang, waarvan echter de toepassing sedert
de betere vestiging van het Nederlandsch gezag
veelal wordt tegengegaan.
Te Telokh Betong is sedert eenige jaren
eene inlaudsche school gevestigd, waarin de
leerlingen op kosten der Regeringgratis-ondeiwijs
genieten in het lezen en schrijveu met
Romeinsche, Arabische en Lampongsche karakters,
het rekenen tot en met de tiendeelige
breuken, de aardrijkskunde van Nederlandsch
Indië en de natuurkundige aardrijksbeschrijving.
De onderwijzer is een élève van de inlandsche
school te Padang, en de Controleur
der afdeeling Telokh Betong is met het toezigt
belast. Het schoollokaal is een eeuvoudi"
bamboezen gebouw met atap gedekt. De leerlingen,
die tot de meest verschillende standen
behooren en van 7 tot 21 jaren tellen, zijn
gewoonlijk omstreeks 30 in getal. De inlandsche
schrijvers in 's lands dienst worden bij
voorkeur uit de leerlingen dezer school genomen.
D. De adsistent-residentie Benkoelen.
De Engelschc Oost-Indische Compagnie, steeds
de mededingster derNederlandsche op Sumatra's
Westkust, vestigde zich in 1686 te Bangka
II oeloe, bij verbastering Benkoelen genoemd,
en breidde van daar haren invloed en haar gezag
over het zuidelijk deel der Westkust gedurig
verder uit. Zij rigtte kantoren op te
Bantal en Moko Moko, legde in 1714 de
grondslagen van Port Marlborough, dat Benkoelen
bestrijkt, en keerde, na in 1719 door
een opstand verdreven te zijn, in het volgende
jaar terug. Na den vrede van Parijs in 1763
werd Port Marlborough met zijne ondorhoorigheden
tot een afzonderlijk presidentschap
verheven; maar in 1802 werd liet ondergeschikt
gemaakt aan het presidentschap van
Port William in Bengalen. Ofschoon het Opperhoofd
van Benkoelen slechts den titel van
Resident voerde, aanvaardde in 1818 de gewezen
Luitenant Gouverneur van Java, Sir STAMFORD
RAKFLES, het bestuur over deze bezitting onder
dienzelfden titel van Luitenant Gouverneur,
hem uit aanmerking zijner bijzondere verdiensten
geschonken. De grootsche ontwerpen en
het doorzettend karakter van dezen Staatsman
schonken tijdelijk aan Benkoelen eene belangrijkheid,
waarin het zich later als ondergeschikte
Ncderlandsche bezitting niet kon staande
houden. In Pebruarij 1824 verliet RAFFLES
voor altijd Benkoelen, dat in Maart 1825, ten
gevolge der ruiling van grondgebied met Engeland,
vastgesteld bij het Londcnsohe traktaat
van 17 Maart 1824, aan de Ncderlandsche
Commissarissen DE STUERS en VERPLOEGH werd
overgegeven. In dien afstand was begrepen
het geheele gebied van den voormaligen Sultan
van Moko Moko, dat aan de Engelsche Compagnie
moet zijn overgedragen, ofschoon het
tijdstip daarvan onbekend is en men in het
archief te Benkoelen te vergeefs naar het bewijs
heeft gezocht. De Regent van Moko Moko,
de afstammeling dier vroegere Vorsten, heeft,
even als de Regent van Indrapoera, van hunne
vroegere waardigheid alleen den titel van Sultan
overgehouden. Het bestuur in Benkoelen werd
nu opgedragen aan een Resident, doch die post
werd in 1826 als bezuiningings-maatregel ingetrokken
en een Adsistent-Resident benoemd,
ondergeschikt aan den Resident van Padang en
onderhoorigheden. Later evenwel is Benkoelen
weder van Padang afgescheiden en heeft
zelfs op papier eene vereeniging met Palembang
plaats gehad, die echter niet werkelijk
tot stand gekomen is. Het is thans een op

SU.
zich zelf staand gewest, regtstreeks ondergeschikt
aan het Opperbestuur te Batavia, maar
het hoofd van het gewestelijk bestuur heeft
den onder deze omstandigheden weinig passenden
titel van Adsistent-Resident behouden.
Benkoelen bestaat thans uit de volgende
afdeelingen :
a. De hoofdplaats, verdeeld in negen wijken.
Het Europeeseh personeel bestaat voornamelijk
uit den Adsistent-Resident en een eersten en
tweeden Commies. Ook is er een Kapitein der
Chinezen (vgl. Indisch Staatsblad voor 1862,
N°. 81).
b. De Ommelanden van Benkoelen, bestaande
uit de regentschappen: 1°. Soengei Lemau en
Oeloe Benkoelen en 2°. Soengei Itam, en verdeeld
in de volgende negen distrikten: Soengei
Lemau, Oeloe Benkoelen, Soengei Itam,
Proatin doeablas tapi ajer, Proatin doeablas
di darat, Lambak Selapan, Andalas Soengei
Kroë, Lima Boeah Badah en Silebar. Het
bestuur in de Ommelanden is opgedragen aan
een Controleur der I e klasse. Door het Gouvernement
bezoldigde inlandsche hoofden zijn:
de Regent van Soengei Lemau en Oeloe Benkoelen
en eenige Distriktshoofden (besluit van
22 Januarij 1864, Staatsblad, N". 9).
c. Laïs, bestaande uit de distrikten: Bentoehan,
Ajer Padang, Laïs, Ajer Besi en Palé,
onder een ambtenaar ter beschikking ter standplaats
Laïs.
d. Moko Moko, verdeeld in de 6 distrikten :
Mandjoeta, Moko Moko, Bantal, Ipoe, Seblat
en Ketaun. Het bestuur is opgedragen aan
een Controleur der 3 e klasse te Moko Moko
en aan den Regent van Moko Moko, die den
titel voert van Sultan.
e. Seloema, bestaande uit de 4 distrikten:
Ngalam, Seloema, Tallo en Alias, onder een
Controleur der 2" klasse te Seloema.
ƒ. Manna, verdeeld in 5 distrikten: Manna,
Pino, Bengkenang, Kadoerang en Padang Goetji,
onder een Controleur der 3e klasse te Manna.
g. Kauer, bestaande uit de 11 distrikten:
Kinal, Loewas, Tetap, Oeloe Sambat, Sinaha,
Negri en Oeloe Loewas, Sambat marga Sidjagoe,
Bandar, Nasal, Linau en Bentoehan, onder
een ambtenaar ter beschikking en een inlandschen
posthouder, beiden te Kauer.
h. Kroë, bestaande uit 17 distrikten, t. w.:
Peningahan, Malaga, Bamban, Tapa, Oeloe Pandan,
Poeloe Pisang, PangawaLima, Oeloe Kroë,
Tenoembang, Ngamboer, Ngaras, Benkoenat,
Blimbing, Liwa, Soekau, Kembahang en Kroë.
Van dezen waren de distrikten Sockau en Kem-
109
bahang oorspronkelijk twee marga's van Belalau,
dat voor 't overige thans tot Palembang
behoort. Kroë is de standplaats van een Controleur
der Ie klasse, en te Liwa is een opziener
der koffij-kultuur geplaatst (zie Staatsblad
voor 1864, N°. 104).
«'. Pasoemah Oeloe Manna en Semindo Oeloe
Loewas, welke distrikten, zooals boven gemeld
werd, in het laatst van 1860 aan Benkoelen
zijn toegevoegd, maar omtrent wier organisatie
nog niets bekend is.
k. Het eiland Engano, in 1862 door den
Adsistent-Resident van Benkoelen bezocht, die
er te Boeroohaoe een Chinees tot zijn gemagtigde
aanstelde en bij zijne woning de Nederlandsche
vlag deed hijschen.
De inlandsche hoofden der verschillende
landschappen voeren in Benkoelen den ambtstitel
van Toewankoe, doch hunne persoonlijke
titels zijn zeer verschillend. Slechts enkelen
ontvangen geldelijke toelagen van het Gouvernement,
de overigen moeten geheel in hun eigen
onderhoud voorzien. Het strekt niet tot bevordering
eener billijke regtspleging dat zij een aandeel
genieten in de boeten, die zij als straf voor
misdrijven mogen opleggen. Zij zijn verpligt
in alles de voorvaderlijke instellingen te volgen,
en mogen daarvan slechts afwijken met
toestemming der mindere hoofden en oudsten
des volks. Kleine geschillen worden door de
Dorpshoofden beslist; zaken van meer belang
en misdrijven komen voor een raad der hoofden
(raad der proatins), zamengesteld uit den
Toewankoe des landsehaps en de mindere Distriktshoofden,
en in sommige gevallen vergaderende
onder voorzitting van den Nederlandsohen Gezaghebber
der afdeeling. Over de inheemsche bevolking
der hoofdplaats wordt regt gesproken
door den Pangcrans-Haad, voorgezeten door
den Adsistent-Resident, die door een Europeschen
griffier wordt bijgestaan, en verder bestaande
uit drie of vier inlandsche leden, een
inlandschen Djaksa en den hoofdpriester als
adviserend lid. Voor zaken van Europeanen
of waarin Europeanen betrokken zijn, is ter
hoofdplaats een Residentie-Raad, met den Adsistent-Resident
als voorzitter, twee ambtenaren
of Europesche ingezetenen als leden, en
een Europeschen fiskaal tevens griffier, terwijl
voor 't overige ook Benkoelen tot het ressort
van den Raad van Justitie te Batavia behoort,
en er een agentschap van de wees- en boedelkamer
te Batavia is gevestigd.
Voor het onderwijs der kinderen van Europeanen
is te Benkoelen eene subcommissie en
eene Gouvernements lagere school, diegemid-

no SU.
deld omstreeks 40 leerlingen telt. Van het
inlandsch onderwijs is sedert 1857 in Benkoelen
veel werk gemaakt. Wij laten hier eene
opgave volgen van de scholen en van het aantal
leerlingen dat zij in de jaren 1862—1864
op ultimo December bevatten:
Scholen. Getal leerlingen
Benkoelen .
Kroë. . .
Tallo. . .
Moko Moko
Manna . .
op ultimo op ultimo op ultimo
184
25
32
48
42
331
181
40
21
38
32
312
94
42
15
49
35
235
De aanzienlijke vermindering in het laatste
jaar moet vooral geweten worden aan eene
opzettelijke verwijdering te Benkoelen van de
minder belovende of slecht opkomende leerlingen.
Men wenschte namelijk het getal tot
80 te beperken, omdat de onderwijzers onder
een grooter getal de orde niet konden handhaven.
Het onderwijs in deze scholen omvat: lezen
en schrijven in het Maleisch met Romeinsche en
Arabische karakters, rekenen tot den regel van
drieën, boekhouden, een weinig aardrijkskunde
en de beginselen van landbouwkunde of van
het landmeten. De scholen staan onder toezigt
der Gouvernements-ambtenaren. De leeftijd
der leerlingen varieert van 7 tot 19 jaar.
E. Het Gouvernement Sumatra's
Westkust.
Ofschoon de kustlanden ten Zuiden van
Baros tot aan het gebied der Sultans van
Indrapoera oudtijds een deel uitmaakten van
het Menangkabausche rijk, waren deAtjinezen,
ten tijde dat de Compagnie hare blikken naar
die streken begon te wenden, er meesters van
de voornaamste zeehavens, waar de Atjinesclie
Sultans door Wakils of Stedehouders vertegenwoordigd
werden. Reeds in 1637 verwierven
de Hollanders van Atjih den alleenhandel op
deze kust; doch de strenge handhaving van
het monopolie leidde tot gedurige vijandelijkheden
met de Atjinezen, die de Compagnie in
1660 tot het besluit noopten om hen geheel
van deze kusten te verdrijven. Gebruik makende
van den ouderlingen naijver der Vorsten,
verbond zij zich met de Sultans van Menangkabau
en van Indrapoera, streed herhaaldelijk
met de Atjinezen en vestigde kantoren op verschillende
punten. In 1667 werd JACOB JORISjiOON
PITS tot eerste Opperhoofd vaude West-
kust benoemd, en deze vestigde het volgende
jaar het hoofdkantoor te Padang, waar een fort
en pakhuizen gebouwd werden. Dit was het
begin onzer heerschappij op Sumatra's Westkust ;
maar de strijdige aanspraken van Atjih, Menangkabau
en Indrapoera, de mededinging der
Engelschen, de onstaatkundige handelingen en
geweldenarijen der Compagnie zelve, veroorzaakten
zulk een tal van conflicten, zulk een
weefsel van verwarringen, dat men gerust
zeggen kan dat, zoolang het bestuur der Compagnie
duurde, nimmer een half jaar achtereen
op deze geheele kust rust heerschte. Onder
die omstandigheden werd de Westkust voor
de Compagnie een lastpost, en ging de welvaart
der bevolking gedurig meer achteruit.
De ellendige heerschappij der Compagnie nam
een einde, toen in 1795 onze bezittingen op
Sumatra's Westkust door de Engelschen, in
naam van den Prins van Oranje, werden opgeeischt.
Het duurde tot 1819 eer zij aan het
inmiddels op geheel andere grondslagen gevestigd
bestuur van Nederlandsch Indië werden
teruggegeven, dat Padang en onderhoorigheden
onder het bestuur stelde van een Resident.
Tijdens de teruggave werd het rijk van
Menangkabau verscheurd door inwendige oorlogen,
waarvan de hervormingen der Padries
de oorzaak waren. De verdreven Maleische
hoofden riepen de hulp in van het Nederlandsch
bestuur en verwierven wat zij vroegen door
eene plegtige akte, waarbij zij, den 10 a Pebruarij
1821, alle landen behoord hebbende tot het
rijk van Menangkabau aan Nederland afstonden.
Hieruit ontspon zieh een krijg die met
zeer afwisselende kansen, met korte tusschenpoozen
van rust, en niet zelden met zware
verliezen onzerzijds voortduurde tot 1837, toen
de val van Bondjol aan de heerschappij der
Padries een einde maakte. De Kolonel Mi-
CHiELS trad toen als Gouverneur en Militair
Kommandant van Sumatra's Westkust op. In
de organisatie en administratieve indeeling
werden onderscheidene malen wijzigingen gebragt.
Thans bestaat het Gouvernement uit
drie residentiën: Padang, Padangsche bovenlanden
en Tapanoeli, waarvan de eerste in het
algemeen* gesproken het oude gebied der Compagnie,
de tweede het nieuwe gebied door den
oorlog met de Padries verworven bevat, terwijl
de derde, die tot het gebied der Bataklanden
behoort, is zamengesteld uit de voormalige
Engelsche bezittingen Natal en Tapanoeli,
die ons te gelijk met Benkoelen werden
afgestaan, uit eenige Bataksche landschappen
die, door de Padries onderworpen, ons door

den oorlog met hen in handen vielen, en uit
de landen van Baros, Tapoes en Singkel, in
1839 en 1840 op de Atjinezen veroverd.
Nog lang na de bevrediging der Westkust
bleef hier het hoogste civiele gezag met het
militaire vereenigd; doch bij besluit van 21
October 1862 {Staatsblad, N°. 121) is bepaald,
dat de betrekking van Gouverneur van Sumatra's
Westkust aan een civiel ambtenaar zou
worden opgedragen. Die Gouverneur houdt
zijn zetel te Padang en voert tevens het onmiddellijk
bestuur over de residentie vau dien
naam. Zijn bureau is zamengesteld uit een
Secretaris, tevens belast met het toezigt op
de comptabiliteit, en uit vier Commiezen,
waarvan een bij de comptabiliteit.
De administratieve verdeeling en organisatie
van het Gouvernement is in de officiële beseheiden
nergens volledig en in goeden zamenhang
te vinden. De volgende opgave komt
der waarheid zoo nabij als ons mogelijk was.
I. De residentie Padang.
Deze residentie is verdeeld in de drie volgende
afdeelingen.
a. Padang. Ter hoofdplaats bestaat het
personeel der Europesche beambten, behalve den
Gouverneur en zijn bureau, hoofdzakelijk uit
een Adsistent-Resident tevens Magistraat, een
eersten eu tweeden Commies, een Schout, een
Havenmeester, en een buitengewoon Ambtenaar
van den burgerlijken stand tevens griffier bij
den grooten en kleinen landraad. De voornaamste
inlandsche hoofden zijn de Hoofdregent
(wiens titel, volgens besluit van 22 April 1863,
Staatsblad, N". 45, bij eventuele vervanging
in dien van Regent zal veranderd worden), de
llooîdi-Djaksa en de Hoofdpriester. Voor de
Oostersche vreemdelingen zijn er een Kapitein
en twee Luitenants der Chinezen (vergelijk
besluit van 7 December 1860, Staatsblad, N°.
112) en een Kapitein der overwalsche vreemdelingen.
Voor het overige behooren tot de
afdeeling Padang:
1°. De Ommelanden van Padang (bestaande,
volgens besluit van 27 Augustus 1861, uit de
larassen Pau nan Sembilan, Pau nan Berlima,
Nangalo en Kota Tengah, en uit de landschappen
Boengoes, Loeboe-Kilangan, Limau Manis
en Kasan) en Troesan, onder een Controleur
der 2 e klasse, en met een Opziener I e klasse
bij de cultures te Troesan.
2°. De zuidelijke Afdeeling, bestaande uit:
cc. De zuiderdistrikten, bij besluit van
]4 April 1857 verdeeld in: Poeloet-Poeloct,
met een Opziener 2° klasse bij de
v
SU. Ill
cultures; Painan, onder een Controleur
der I e klasse; Batang Kapas, met een
Opziener der 3» klasse bij de cultures ;
Ajer Adji, onder een Controleur der 2e
klasse. Ieder dezer distrikten heeft een
inlandsoll Distriktshoofd.
ß. Het regentschap Indrapoera, waar
nog de Regent den titel van Sultan voert.
Het Europeesch gezag is er vertegenwoordigd
door een ambtenaar ter beschikking
te Indrapoera.
b. Priaman. Ter hoofdplaats Priaman resideert
de Adsistent-Resident tevens Ontvanger
en Vendumeester. Verder zijn er: een
Commies, een buitengewoon Ambtenaar van
den burgerlijken stand, een Havenmeester,
een Regent en een Djaksa bij den landraad, een
Luitenant der Chinezen, enz. Te Kajoe Tanam
zijn een Controleur der 2 e klasse en een Opziener
der wegen, te Loeboe Boesoeng een
Controleur der 3e klasse, te Oelakan een Opziener
der 3e klasse bij de cultures, te Tikoe
een ambtenaar van gelijken rang en functie, te
Loeboe Alang een Opziener der wegen geplaatst.
c. Ajer Bangies en Rau. Deze afdeeling
bestaat uit:
1°. Ajer Bangies met de Ophir-distrikten
en de Batoe-eilanden. Ter hoofdplaats Ajer
Bangies zijn: een Adsistent-Resident tevens
Vendumeester, een Commies tevens buitengewoon
Ambtenaar van den burgerlijken stand,
en een Havenmeester. In de Ophir-distrikten
is een Controleur der 1" klasse en een Opziener
der wegen, op de Batoe-eilanden een
Posthouder.
2°. Rau en Loeboe Sikaping, onder een
Controleur der I e klasse te Rau, een Opziener
der 2e klasse te Loeboe Sikaping, en een
Opziener der 3° klasse te Panti.
Tot de residentie Padang worden ook gerekend
de Mentawei- en Pagei-eilanden (zie
Staatsblad voor 1864, N°. 104). Doch het
Gouvernement oefent daar gecnerlei gezag uit
en zendt slechts nu en dan een oorlogschip
derwaarts om de vlag te vertoouen en onderzoekingen
te doen.
II. De residentie Padangsche
bovenlanden.
De residentie Padangsche bovenlanden was
tot 1865 verdeeld in vier afdeelingen: Agam,
Tanah Datar, Lima Poeloh en XIII en IX
Kota's (vergelijk Staatsblad voor 1863, N°. 45),
ieder met een Adsistent-Resident aan het hoofd
en allen gezamenlijk onder het beheer van den
Resident te Port de Koek of Boekit Tinggi,

112 SU.
Doch bij besluit van 28 Maart 1865 (Staatsblad,
N°. 2Ü) is daarin deze verandering gcbragt,
dat het distrikt Batipoe en X Kota's
van de afdeeling Again is gescheiden en onder
het bestuur van een afzonderlijken Adsistent-
Resident geplaatst, terwijl de post van Adsistent-Resident
van Agam is ingetrokken, en de
overblijvende distrikten dier afdeeling onder
het regtstreeksch gezag van den Resident te
Fort de Kook zijn gesteld. De tegenwoordige
administratieve verdeeling en organisatie is
derhalve als volgt:
a. Afdeeling Agam. Ter hoofdplaats Port
de Koek is de zetel van den Resident der
Padangsche bovenlanden en den Secretaris
tevens algemeen Ontvanger en Vendumeester,
een Commies en een Controleur der 3" klasse
ter beschikking. De afdeeling bevat thans
nog de volgende distrikten:
1°. Agam (oud-Agam), onder een Controleur
der 2 e klasse en een Opziener der 2e klasse
bij de cultures, ter standplaats Fort de Koek.
2°. Danau en Matoea, onder een Controleur
der 3= klasse, te Manindjoe, en een Opziener
der 3« klasse, te Matoea.
3°. VIII Kota's en VII Loerah's, onder
een Controleur der 2" klasse, te Paleinhajang.
4°. Bondjol, onder een Controleur der 3°
klasse, te Bondjol.
b. Afdeeling Batipoe en de X Kota's, onder
een Adsistent-Resident tevens Vendumeester
ter hoofdplaats Padang Pandjang, waar ook
een Opziener der 3e klasse bij de cultures,
een Opziener der -wegen en een buitengewoon
Ambtenaar van den burgerlijken stand
geplaatst zijn. Batoe Beragong is de standplaats
van een Opziener der 2e klasse.
c. Afdeeling Limapoeloh of L Kota's, bestaande
uit de volgende distrikten:
1°. Limapoeloh, hoofdplaats Pajakombo, de
zetel van den Adsistent-Resident der afdeeling
tevens Vendumeester, van een Controleur
der 3e klasse ter beschikking, van een Opziener
der 3 e klasse voor de cultures en van
een buitengewoon Ambtenaar van den burgerlijken
stand.
2°. Poea Datar (d. i.: Kota Lawas enSiliki)
en Mahi, onder een Controleur der 3e klasse
te Poea Datar. ')
') Tot dit distrikt behoort, blijkens het aangehaalde
besluit van 22 April 18C3, ook Kopocr nan
Sambilan; doch de landschappen Kampar di Oeloe
of VI Kota's, Kampar di Tengah of XII Kota's en
Pangkalan Kota Baroc worden wel op onze kaarten
tot de Padangsche bovenlanden gerekend, maar
3°. Alaban (of Halabang), onder een Opziener
der I e klasse voor de cultures te Alaban.
cl. Afdeeling Tanah Datar, zamengesteld uit
de volgende distrikten:
1°. Tanah Datar, hoofdplaats Fort van der
Capellen of Batoe Sangkar, waar de Adsistent-
Resident der afdeeling tevens Vendumeester,
en een Opziener der 3 e klasse voor de cultures
verblijf houden.
2°. XX Kota's, onder een Controleur der
3e klasse te Singkarah.
3°. Lintau en Boea (waartoe ook Soempoer
behoort), onder een Controleur der 3 e klasse
te Lintau.
4. Kota Toedjoe of VII Kota's, onder een
Controleur der 3 e klasse te Sidjoendjoeng en
een Opziener der 2 e klasse te Tand jong Ampalo.
Tot dit distrikt behoort ook Silago.
e. Afdeeling XIII en IX Kota's, bestaande
uit de distrikten:
1°. XIII en IX Kota's, hoofdplaats Solok,
de zetel van den Adsistent-Resident der afdeeling,
van een Opziener der 3e klasse voor
de cultures en van een Opziener der wegen.
2°. Soepajoeng en Siroekam, onder een Opziener
der I e klasse voor de cultures te Soepajoeng.
Tot dit distrikt behooren ook de
ten Zuidoosten van Soepajoeng liggende III
Kota's en Banang.
3". Alahan Pandjang en Salimpot, onder
een Opziener der Ie klasse voor de cultures
te Alahan Pandjang.
4°. Lolo ] ) en Soengei Pagoe (een eerst in
zijn geheel aan het bestuur hunner eigene Hoofden
overgelaten, die ook geene bezoldiging van het
Gouvernement genieten. Zij kunnen dus bijna als
onafhankelijk beschouwd worden, ofschoon zij ongetwijfeld
het Oppergezag van Nederland hebben
erkend. Vergelijk C. DK GKOOT, Kola Tjandi, in
het Tijdsohr. v. h. Bat. Genootsch., Dl. IX, bl. 531.
Uit dat opslel blijkt dat de hoofdstad van Kampar
di Tengah of Xll Kota's, op onze kaarten Alahan
Tikoe genoemd, juister Alahan Tiga heet, en dat
Kota Tjandi, op 3 Sumatra-palen van daar gelegen,
niet, zoo als op de kaart van BEUEKINCK staal,
een oud fortje is, maar de ruïne eener Hindoesche
begraafplaats. Op de kaart van VERSTEEG is die
plaats als eene Hindoesche tcmpclruïnc aangeduid.
Bij de optelling der Hindoe-oudheden op Sumatra,
boven bl. 715, is verzuimd van dit Kota Tjandi
melding te maken.
') Lolo behoorde vroeger tot Alahan Pandjang.
Zie over deze plaats TEÏSMANN in het Natuur k.
Tijdschrift v. Nederl. Indi'ê, Dl. XIV, bl. 291—295.
In de XII Kota's, het zuidoostelijk aan Korintji
grenzend distrikt der Padangsche bovenlanden,
schijnt geen gezag door het Kederlandsch Gou-

1860 gevormd distrikt, onder een civiel Gezaghebber
te Lolo (Besluit van 2 Junij I860,
Staatsblad N°. 60).
III. De residentie Tapanoeli.
Deze residentie heeft tot hoofdplaats Siboga,
de zetel van den Resident, van een Secretaris,
tevens algemeen ontvanger en Vendumeester,
een eersten en derden Commies, een buitengewoon
Ambtenaar van den burgerlijken stand,
en een Luitenant der Chinezen. Verder is zij
verdeeld in de volgende zes afdeelingen:
1". Ommelanden van Siboga (bevattende,
behalve het landschap Tapanoeli, de binuenlandsche
distrikten Siliudong en Sigopoelan),
onder een Controleur der 3e klasse belast
met het civiel gezag, en Opzieners der
wegen te Hoeraba, te Loemoet en te Batang
Toroe.
2°. Baros, bestaande uit de landschappen
Baros, Tapoes en Sorkam (juister Sokam),
onder een Controleur der 2 e klasse te Baros.
3°. Singkel, bestaande uit Singkel en Ommelanden,
onder een Controleur der 3 e klasse
te Singkel. Tot deze afdeeling worden ook de
Banjak-eilanden gerekend, waar echter geen
Nederlandsch Ambtenaar gevestigd is.
4°. Mandailing en Angkola. De hoofdplaats,
vroeger Padang Sidempoean, is thans Penjaboengan
in de nabijheid van Fort Elout. Hier
is dus de zetel van den Adsistent-Resident
dezer uitgebreide afdeeling, terwijl het verdere
Europesche personeel ter hoofdplaats bestaat
uit een Commies, een buitengewoon Ambtenaar
van den burgerlijken stand, een Opziener
der ]e klasse, enz. Tot deze afdeeling behooren
de landschappen : Angkola Dolok of Sipirok,
met een Opziener der I e klasse voor de
kultures te Sipirok; Angkola, met een Controleur
der I e klasse (te Tobing?) en een der
3e klasse (waar?), een Opziener voor de kultures
der 3° klasse te Padang Sidempoean, en
een der 8» klasse te Soeroeman Tinggi; Groot
Mandailing, met de hoofdplaats der afdeeling
Penjaboengan (zie boven), Opzieners der 2»
klasse te Tanah Batoe en te Moeara Sama
en een Opziener der wegen te Tapoes '); Klein
Mandailing, ouder een Controleur der 3 e klasse
vernement geoefend te worden. Van dit landschap
geldt vermoedelijk hetzelfde wat in de vorige noot
omtrent cenige distrikten in het Noordoosten werd
.opgemerkt.
') Moeaia Sama en Tapoes liggen aan de rivier
van Natal en zouden naar onze kaarten tot de afdeeling
Natal behooren.
SU.
113
te Kota Nopan; Oeloe en Pekanten, met een
Opziener der 2e klasse voor de kultures te
Moeara Sipongi.
5". Natal, bestaande uit: Singkoeang, Taboejong,
Koenkoen, Natal en Batahan, onder
een Controleur der I e klasse te Natal.
6°. Het eiland Nias, onder een civiel Gezaghebber
te Goenong Sitoli.
De opgenoemde afdeelingen bevatten al de
Bataksche landschappen die onder geregeld bestuur
gebragt zijn en waarvan de iulandsche
hoofden van wege het Nederlandsch Gouvernement
bezoldigd worden. Tusschen die landschappen
geënclaveerd of oostwaarts daarvan
zijn nog distrikten, die, ofschoon op onze kaarten
doorgaans tot de residentie Tapanoeli gerekend,
niet tot het Gouvernementsgebied behooren.
Zoo spreekt het Regeringsverslag over
1857, bl. 25, over Nai Pospos, dat tusschen
Baros en Tapanoeli geënclaveerd is, als van
een onafhankelijk landschap, en vermeldt dat
het tot de vrije Batak-landen behoorende Singapollang
(waarschijnlijk slechts een andere
spelling voor Sigopoelan), schoon reeds in
1841 tot Gouvernements-groudgebied verklaard,
eerst in 1857 tot werkelijke erkenning der
Souvereiniteit van het Nederlandsch Gouvernement
is overgegaan. De landschappen Silantom
en Dolok Dsaoet ten Oosten van Siliudong
en Sigopoelan vonden wij nergens
tot het Gouvernements-gebied gerekend, ofschoon
onze kaarten ze doorgaans in de residentie
Tapanoeli begrijpen. Over de landschappen
ten Westen op onze kaarten in het
gebied van Singkel begrepen, is leeds bij het
topographisch overzigt gesproken. Aan den
anderen kant ontbreekt met alle politieke betrekking
van het Gouvernement tot de hoofden
in die distrikten, die onze kaarten tot de
onafhankelijke Batak-landeu rekenen, met name
tot Padang Lawas en aangrenzende landschappen,
die tot de in 1843 ontruimde afdeeling
Pertibi behooren. In 1855 vormde de
bevolking van Boeroemon het plan om in
massa naar Groot-Mandaïling te verhuizen, ten
einde rust en veiligheid op het Gouvernementsgebied
te zoeken. Die van Sossak (Tamboesei)
wilden zulks verhinderen, en dit gaf aanleiding
tot eene militaire expeditie, die tevens
aan de invoering eener betere orde van zaken
in deze landen werd dienstbaar gemaakt. Die
van Boeroemon werden in staat gesteld om
hun plan uit te voeren, en werden teil getale
van omstreeks 3,000 in 17 kampongs van
Groot-Mandaïling en ééno kampong van Angkola
ingedeeld, De hoofden van Sossak vroe-
8

114 SU.
gen vergiffenis en verbonden zich, even als
die van Padang Lawas, om hunne geschillen
aan den Adsistent-Resident van Groot-Mandaïling
te onderwerpen en geene oorlogen te
voeren zonder zijne toestemming. In het volgende
jaar werden deze bemoeijingen voortgezet,
met dit gevolg dat ook de hoofden van
Pertibi en Adjoran schriftelijk soortgelijke verbindtenissen
op zich namen, en daarop van
Gouvernementswege in hun gezag bevestigd
werden. Op gelijke wijze werd in 1857 met
het hoofd van Pasir gehandeld. Eindelijk lezen
wij in het Regerings-verslag over 1858, bl. 7:
, Tot voorbereiding eener meerdere ontwikkeling
van een gedeelte der Batak-landen, waartoe
de bemoeijenis van het Europeesch bestuur
zicli nog nagenoeg niet had uitgestrekt, werd
door het opperbestuur in beginsel goedgekeurd
de aanleg of opening van gemeenschapswegen
in de distrikten Nai Pospos, Silindong, Singapollang
(Sigopoelan), Sipahoetar, Sikottam,
Pangariboean en Silantom. De afkeer van
de Bataks van becrediensten maakte evenwel,
dat ondanks herhaalde aansporing, dit jaar tot
aanleg dier wegen nog weinig gedaan was." In
de volgende verslagen wordt over de uitvoering
van dit plan niets meer gelezen.
Uit al het gezegde is het blijkbaar, dat de
grenzen der residentie Tapanoeli, vooral in
het noordelijk deel, niet wel te bepalen zijn,
waarom zich dan ook de kaart van VERSTEEG
voorzigtiglijk daarvan heeft onthouden.
De /Soe^oe-besturen der Maleijers hebben wij
reeds vroeger beschreven. Om ze met het
Nederlandsch gezag in beter verband te brengen,
zijn overal door de bevolking gekozene
en door het Gouvernement bevestigde Dorpshoofden
aangesteld, die, onder den titel van
Panghoeloe Kampovg of Panghoeloe Kapala, de
bevelen der Regering aan de Fanghoeloe's der
Soekoe's overbrengen. Deze Dorpshoofden zijn
ondergeschikt aan de op dezelfde wijze benoemde
Panghoeloe Laras of Distriktshoofdcn,
die de tusschenpersonen tusschen de Nederlandsche
ambtenaren en de Dorpshoofden zijn.
Dit /SWrtie-bestuur met den aankleve van dien
bestaat niet in het regentschap Indrapoera.
Daar worden de Dorpshoofden, die er den naam
van Mantri dragen, door den Regent benoemd.
In de Bataksche distrikten komt de Koeria in
de plaats der Soelcoe in de Maleische; maar
met dit verschil dat de Koeria ook eene territoriale
afdeeling vormt, dewijl de leden van
hetzelfde geslacht bij elkander wonen. Hier
heeft men dus .ÄTom'a-hoofden, die Dorpshoofden
met den titel van Pamoesoek onder zich
hebben, en boven hen, te Kota Siantar, een hoofd
met den titel van Jang dipertoewan. Wederom
anders is het inlandsch bestuur geregeld in het
vroeger Atjinesche distrikt Singkel De Kampongshoofden
voeren daar den titel van Datoe,
en vormen met elkander te Singkel een Datoerapat.
In andere stranddistrikten, zooals Tapoes,
Baros en Natal, worden weder andere verscheidenheden
aangetroffen.
In vroeger tijd ontvingen alleen de voornaamste
hoofden eenig traktement van Gouvernementswege,
terwijl zij verder hun onderhoud
vonden in eenig aandeel in den rijstoogst
der bevolking, in geschenken hun voor
de beslissing van geschillen of bij feestelijke
gelegenheden gegeven, en in hun aandeel in
de door hen opgelegde boeten. De geheele
som in het Gouvernement der Westkust voor
traktementen aan de inlandscho hoofden bestemd,
bedroeg naauwelijks f 80,000. Doch in
1863 is hierin verandering gebragt. «.Eenbelangrijke
maatregel," zegt daaromtrent het verslag
over dat jaar, bl. 11, ,door billijkheid en
staatkundige redenen geboden, was vervat in
het besluit van den Gouverneur-Generaal van
22 April 1863 (Staatsblad, N". 145), houdende
eene algemeene verbetering van de inkomsten
der onder het Europeesch bestuur ter Sumatra's
Westkust in het leven geroepen betrekkingen
van Laras- of Distriktshoofd en van
Panghoeloe Kapala (hoofd van één of meer
kampongs). De traktementen der Larus-hooïden
werden namelijk, in verband tot hunnen
rang en stand en den omvang hunner dienstpligten,
op voldoende wijze verhoogd, terwijl
aan de in rang op hen volgende Fanghoeloe's
Kapala, tot dusver met uitzondering van enkele
weinigen geene vaste bezoldiging genietende,
zoodanige bezoldiging werd toegelegd." Uit
het besluit zelf blijkt dat het ook op de Koe-
Wtf-hoofden in de Bataksche distrikten en den
Jang di pertoewan van Kota Siantar is toegepast.
De gezamenlijke som voor die traktementen
aangewezen bedraagt nu ƒ262,940,
waarvan ƒ 72,624 voor de hoofden in de residentie
Padang, ƒ165,900 voor die in de Padangsche
Bovenlanden, en ƒ 24,416 voor die
in de residentie Tapanoeli bestemd zijn. Bij
het overlijden of aftreden van sommige hoofden
zou echter eene kleine vermindering, gezamenlijk
ten bedrage van ƒ 5,124, moeten
plaats grijpen.
Voor het regtswezen heeft het Gouvernement
der Westkust een eigen Raad van Justitie
te Padang, die ongeveer dezelfde regtsbevoegdheid
heeft als de Raden van Justitie op Java.

su.
De Voorzitter, de Officier en Substituut-Officier
van justitie en de Griffier zijn allen in
regten gegradueerd. Voorts zijn er vier leden
en een buitengewoon Substituut-Griffier. Behalve
een gewonen, d. i. door den Gouverneur-
Generaal benoemden deurwaarder te Padang,
zijn er buitengewone of door het plaatselijk
bestuur benoemde deurwaarders bij den Raad
van Justitie gevestigd te Priaman, te Ajer
Bangies, te Fort de Koek, te Fort van der
Capellen, te Padang Pandjang, te Pajakombo,
te Solok, te Siboga, te Natal, te Penjaboengan,
te Padang Sidempoean, te Tanah Batoe,
te Baros, te Singkel en op het eiland Nias.
De Raad van Justitie spreekt regt over Europeanen
en vreemde Oosterlingen. Voorts zijn
er te Padang en Priaman Landraden, bestaande
uit den Adsistent-Resident als Voorzitter, een
Europeschen Secretaris en eenige inlandsche
leden. De functiëu van deze Landraden komen
in de hoofdzaak overeen met die der Landraden
op Java. In buitengewone gevallen vergaderen
zij ouder voorzitting van den President
van den Raad van Justitie te Padang, en
worden dan Groote Landraad genoemd. Voor
't overige heeft de inlandsehe bevolking hare
eigene regtspleging, welke door de rapats wordt
uitgeoefend. Hoogst belangrijk voor de kennis
der regterlijke organisatie van Sumatra's
Westkust en voor de beraamde, maar, voor
zoover ons bekend is, nog niet tot stand gekomen
hervorming van het inlandsch regtswezen,
volgens welke de rapats onder voorzitting
van Europesche ambtenaars vergaderen
en in naam des Konings, — wat het strafregt
betreft naar aanmerkelijk gewijzigde beginselen,
— zouden regt spreken, is het opstel
van Mr. A. E. CROOCKEWIT: Twee Maandenin
de Padangsche Boven- en Benedenlanden, in
de Gids voor 1866, Dl. IV, bl. 308. De heer
CROOCKEWII woonde in April 1865 te Fort
de Koek de algemeene vergadering bij, dooiden
Gouverneur, een Gouvemements-Commissaris,
den Resident en de Adsistent-Residenten
der Padangsche Bovenlanden en omstreeks 90
ia>-fls-hoofden gehouden, om over de hervorming
van het inlandsch regtswezen te beraadslagen.
Het Gouvernement der Westkust heeft ook
te Padang zijn eigen wees- en boedelkamer,
met agentschappen te Priaman, Ajer Bangies,
Fort van der Capellen, Padang Pandjang,
Pajakombo, Solok, Siboga, Penjaboengan, Baros
en Singkel.
IIB
Voor kinderen van Europeanen zijn in het
Gouvernemeut Sumatra's Westkust twee Gouvernements
lagere scholen te Padang, eene te
Fort de Koek, en eene te Padang Pandjang.
Op de eerste school te Padang bedroeg op
ultimo December 1864 het aantal leerlingen
5S, waarvan 39 jongens en 19 meisjes, op
de tweede school 156, waarvan 98 jongens en
58 meisjes; te Fort de Koek waren op dat
tijdstip 14 leerlingen en te Padang Pandjang
31. Een groot deel der kinderen genoot het
onderwijs gratis.
Het inlandsch onderwijs was in dit Gouvernement
sedert 1851 het voorwerp van de bijzondere
zorg der Regering, die hare pogingen
met gunstig gevolg en groote belangstelling
van de zijde der bevolking bekroond zag.
In 1856 weïd eene kweekschool voor inlandsche
onderwijzers te Fort de Koek opgerigt,
waar gelijktijdig slechts 10 kweekelingen
worden toegelaten, een getal dat schier altijd
voltallig is, terwijl doorgaans zich voor elke
vacature meer dan één aspirant voordoet.
De kweekelingen zijn meestal kinderen van
hoofden en genieten uit 's lands kas eene toelage
van ƒ 10 in de maand. De geschiktheid
van den onderwijzer, een Maleijer uit Agam,
die uit 's lands kas ƒ 40 in de maand ontvangt,
wordt zeer geprezen. Volgens besluit van 8
November 1864 is thans ook eene kweekschool
voor Bataksche onderwijzers op soortgelijken
voet opgerigt te Tanah Batoe, in de residentie
Tapanoeli. Aan het hoofd staat WILLEM IS-
KANTJER uit Mandailing, een Christen-Batak,
die in Nederland tot onderwijzer werd opgeleid.
Bij de oprigting dezer school, die mede
voor 10 leerlingen is ingerigt, maar waarvan
slechts 5 de maandelijksche tegemoetkoming
kunnen ontvangen, heeft echter het Gouvernement
in het oog gehouden, dat van bestuurswege
alles behoort vermeden te worden, wat
naar eene directe bemoeijing met de bekeering
der Bataksche bevolking tot het Christendom
zou gelijken. Nogtans mag men hopen dat
de verbreiding van den Islam onder de Bataks,
waaraan het door Maleijers gegeven onderwijs
zoozeer bevorderlijk was, door de oprigting der
nieuwe kweekschool zal worden beperkt.
Wij laten hier voor 't overige eene lijst
volgen van de scholen voor inlanders en het
aantal kinderen daar aanwezig op ultimo Deoember
vaii de jaren 1862—1864,
b*

116 SU.
Scholen. op uit 0 . Dec. 1862.
Residentie Padang.
Padang 106
Painan 25
Plangei 33
Indrapoera 10
Trocsan 38
Asam Koembang 20
Batang Kapas 52
Priaman 38
Soengei Limau 5
Tikoe 27
Ajer Bangies 15
Taloe 8
Loeboe Sikaping 26
Rau 21
Panti 4
Pocloe Tello (Batoe-eilanden) . . 12
Totaal. . . 440
Residentie Padangsche Bovenlanden.
Fort de Koek 20
Pajakombo 37
Alaban 16
Poea Datar 24
Bondjol (eerst in 1864 opgerigt) . —
Fort van der Capellen 23
Solok 48
Lolo niet opgegeven
Totaal. . . 168
Residentie Tapanoeli.
Toeka (eerst in 1864 opgerigt) . . —
Baros 20
Sipirok
Boenga Bandar
Pargaroetan 20
Oeta Rimbaroe (opgerigt in 1863). —
Penjaboengan 10
Tanah Batoe 7
Kota Nopan 20
Moeara Sipongi 13
RECAPITULATIE.
Padang
Padangsche Bovenlanden
Tapanoeli
Totaal. . . 126
Totaal.
440
168
126
Getal leerlingen
op ult°. Dec. 1863. op ult° Dec. 1864.
105
27
31
12
37
15
50
34
45
38
16
28
20
36
9
11
514
35
87
20
36
—
41
49
12
280
_
20
46
21
20
12
8
18
19
23
niet
170
38
39
8
39
13
52
39
40
26
9
16
18
11
opgegeven
10
528
63
81
35
41
niet opgegeven
43
47
6
316
11
22
90
33
32
65
25
22
19
22
187 341
514
280
187'
528
316
341
734 981 1185

In de Maleisohe scholen wordt doorgaans
lezen en schrijven met Arabische en Romeinsehe
karakters en rekenen tot den regel van
drieën, soms ook een weinig aardrijkskunde
onderwezen. Godsdienstig onderwijs wordt
niet opzettelijk gegeven, maar de keus der
leerboeken geeft aan vele scholen eene sterk
sprekende Mohammedaansche kleur. De ouderdom
der leerlingen wisselt af van 7 tot 25
jaren. De scholen staan onder het toezigt van
de Gouvernements ambtenaren.
In de Bataksche scholen wordt het lezen en
schrijven met Romeinsehe en Bataksche letters
onderwezen, benevens het rekenen en de aardrijkskunde.
Doch hier hebben de scholen,
vooral in den laatsten tijd, eene meer Christelijke
kleur gekregen, daar er doorgaans eenig
bijbelsch onderwijs wordt gegeven en stukken
der Bataksche bijbelvertaling als leesboeken
worden gebruikt. Bij Gouvernements-besluit
van 8 November 1864 zijn de in de niet-Mohammedaansche
Batak-landeu opgerigte of nog
op te rigten scholen geplaatst onder het toezigt
en de leiding van de zendelingen VAN
ASSELT, DAMMERBOER en VAN DALEN, onder toekenning
aan ieder hunner van eene maandelijksche
toelage van / 75 1 ).
Wat de kerkelijke aangelegenheden betreft
kan nog worden opgemerkt dat Padang een
Protestantseben kerkeraad en een vasten Predikant,
alsmede een Roomsch-Katholiek kerken
armbestuur en een Pastoor heeft. Ook is
er een vast Predikant te Fort de Koek. De
drie hierboven reeds vermelde zendelingen in
de Batak-landen zijn derwaarts gezonden door
het Genootschap voor in- en uitwendige zending
te Batavia. Bovendien is in 1862 verlof
gegeven aan een zendeling van het Rijnsche
Genootschap te Barmen om zijn dienstwerk te
Padang uit te oefenen, en aan twee andere om
werkzaam te zijn in de Bataksche landschappen
Angkola, Sipirok, Silindong, Singapollang
(Sigopoelan) en in de omstreken van Baros.
De jongste berigten melden dat de zendelingen
in de kennis der taal vooruitgaan en
daarin des zondags voor de verzamelde bevolking
toespraken houden, en dat zij meer en
meer het vertrouwen der bevolking winnen.
') Vgl. over het onderwijs ter Westkust van Sumatra:
Zondagsblad, maandelijksche uitgave, Augustus
18C0, bl. 25. Uit de vergelijking vau dat
opstel kan blijken, hoezeer in de laatste jaren het
getal scholen en leerlingen is vooruitgegaan en aan
vroegere klagten is te gemoet gekomen.
SU. 117
Eer wij dit artikel eindigen verdient nog
het gewigtig feit vermeld te worden, dat in
het laatst van 1866 de telegraphische gemeenschap
van Sumatra met Java is tot stand gekomen
door het welgeslaagd leggen van een
diepzee kabel dwars door straat Sunda, van
Anjer naar Telokh Betoug. Men is thans
bezig eenige der voornaamste punten van onze
bezittingen op Sumatra, met name Lahat (in
Lematang Oeloe), Palembang, Benkoelen, Padang,
Fort de Koek, Siak en Bangkalis met
dezen kabel te verbinden, om verder Bangkalis
door een onderzeeschen kabel te verbinden
met Siugapoera, en alzoo vergoeding te zoeken
voor het mislukte plan eener regtstreeksche
telcgraphische gemeenschap van Singapoera
met Batavia. De noodige fondsen voor
de voltooijing dezer belangrijke onderneming
zijn in Maart 1867 bij een voorstel tot verhooging
der Indische begrooting door de Regering
van de Staten-Generaal gevraagd. l )
Literatuur over Sumatra.
I. Algemeene Beschrijvingen van Sumatra.
W. MARSDEN, History of Sumatra, containing
an account of the government, laws, customs
awl manners of the native inhabitants, with
a description of the natural productions and
a relation of the political state of that island.
1 st ed. 1783. 2* ed. 1784. 3« ed. with
corrections, editions and plates. Loudon.
1811. 4°.
(Er bestaat van dit werk eene Frauselie
vertaling door PARRAUD [Paris. 1788.
2 Vol. 4°.] ; ook is er eene Duitsehe
vertaling, doch beiden zijn gemaakt naar
de oude uitgaven, die door de uitgave
van 1811 geheel in de schaduw zijn
gesteld.)
VALENTIJN'S Oud en Nieuw Oosl-Indie' Beschrijving
van Sumatra, Dl. V, St. 1.
') Bij de vermelding der successieve verhooging
van de koffij prijzen op bl. 749, moet nog gevoegd
worden dat zij, ook voor Sumatra's Westkust, bij
besluit van 23 Maart 1866 (Staatsblad, N°. 24),
op ƒ 12.50 en bij besluit van 28 Februarij 1867
(Staatsblad, N°. 21) op ƒ 13.— per pikol zijn gcbragt.
Nog merkeu wij op dat, terwijl dit artikel
op de pers was, uit eene mededeeling in het Tijdschrift
v. Nederl. Indïè, Jaarg. 1867, Dl. I, bl. 540,
gebleken is, dat wat in dit artikel, bl. 666, over
het meer van Toba voorkomt, niet geheel juist is:
Het meer heet bij de inlanders niet Aèk Daho,
maar alleen lao, d. i. het meer, terwijl bijzoudere
dcelen daarvan door de namen Tao Silalahé, Tao
Bakara, enz. worden aangeduid.

118
Mr. J. C. M. RADERMACIIER, Beschrijving van
het eiland Sumatra (Verh. v. h. Bat. Gen.,
Dl. Ill, bl. 3—144).
A. ESCIIELS-KROON, Beschreibung der Insel Sumatra.
Hamburg. 1782.
(Vertaald onder den titel: Beschrijving
van hel eiland Sumatra. Haarlem. 1783).
J. J. DE HOLLANDER, Handleiding bij de beoefening
der land- en volkenkunde van Nederl.
Oosl-Indië. Breda. 1861. Dl. I, bl.
431—651; 2e uitg. Breda. 1866. Dl. I, bl.
471—723.
Dr. J. PIJNAPPEL GZN., Geographie van Ned.
Indië. 's Gravenhage. 1863. bl. 90—112.
SU.
P. P. ROORDA VAN EYSINGA, Aardrijksbeschrijving
van Ned. Indie. Breda. 1838. bl. 1—60.
(G. LAUTS,) Handleiding lot de Aardrijkskunde
van Neérlands Oostindische bezittingen, uitgegeven
door de Maatschappij tot Nut van
het Algemeen. Leyden, Deventer en Groningen.
1863. bl. 106—153.
TEMMINCK, Coup d'Oeil. Vol. II, p. 1—127.
Comte C. S. W. DE HOGENDORP, Coup d'oeil
sur l'île de Java et les autres possessions Néerlandaises
dans l'Archipel des Indes. Bruxelles.
1830. p. 356—366.
TEENSTRA, Beknopte beschrijving van de Ned.
Overzeesche bezittingen. Groningen. 1852.
St. 2, bl. 331—428.
J. CRAWPURD, Descriptive Dictionary, art. Sumatra,
Achin, Batak, Bencoolen, Indragiri,
Kampar, Lampong, Padang, Palembang,
Siak, etc.
G. W. EARL, The trading ports of the Indian
Archipelago (Journ. of the Ind. Archip. and
Baslern Asia. Vol. IV : Achin, p. 240—245 ;
Analabu, p. 483; Assahan, p. 493; Ajer Bangis,
p. 495; Ajer Baja [Ajer Adji], p. 495).
J. OLIVIER, Tafereel van Oost-Indië voor jonge-
' lieden. Amsterd. 1840. Dl. I, bl. 140—185.
T. EPP, Schilderungen aus Ost-Indiens Archipel.
Heidelberg. 1841. p. 65—91.
F. EPP, Schilderungen aus Holländisch Ost-
Indien. Heidelberg. 1852. p. 91—122.
J. H. MOOR, Notices of the Indian Archipelago.
Singapore. 1837.
(Over Sumatra handelen de stukken voorkomende
op bl. 97—137.)
B. HEYNE, Tracis historical atid statistical of
India, also an account of Sumatra in a series
of letters. London. 1814.
A. HOYSERS, Beknopte beschrijving der Oost-
Indische établissementen. Amsterdam. 1792.
Palembang, bl. 55—58; Padang, bl. 71, 72.
D. VAN HOGENDORP, Berigt van den tegenwoor-
digen toestand der Bataafsche bezittingen in
Oost-indïé. 1799. Sumatra's Westkust, bl. 159
—161; Palembang, bl. 181—183.
Cu. MILLER, An account of the island of Sumatra
(Philosophical Transactions, Vol. LXVIII,
P. 1. [London. 1778.] p. 160—180).
(Vertaald in Beiträge zur Volker- und
Länderkunde van J. R. FÖRSTER en
M. C. SPRENGEL. Leipzig. Th. I, S-
1—57; in Neue Sammlung von Beisebeschreibungen.
Hamburg. Th. II, S.
1—24, en in Hannoverisches Magazin
voor 1781.)
LECONTE, Sumatra (Revue de l'Orient. Vol Vil.
1845. p. 238).
LOGAN, A general sketch of Sumatra (Journ. of
the Ind. Arch. Vol. HI, 1849, p. 345—365).
lets over het eiland Sumatra (de Oosterling, Dl. I,
bl. 37—48, 124—139).
MEINICKE, Bemerkungen über die Geographie der
Insel Sumatra (Annalen der Erdkunde. Th.
VIII, 1833, p. 137).
E. FRANCIS, Herinneringen uit de loopbaan van
een Indisch Ambtenaar. Dl. I. Batavia. 1856.
Lampongs, bl. 136—226 ; Palembang, bl. 227
—242. Dl. II. Batavia. 1856. Benkoclen, bl.
79 108. Dl. III- Batavia. 1860. Sumatra's
Westkust, bl. 1—202.
A. PRUYS VAN DER HOEVEN, Een woord over
Sumatra in brieven. 1. Benkoelen. II. Sumatra's
Westkust en Palembang. Rotterdam. 1864.
In tallooze oude reizen komen berigtcn over
Sumatra voor; doch wij verwijzen daaromtrent
naar Dl. I, bl. 512, van dit Woordenboek, en
laten hier slechts de titels volgen van enkele
die voor Sumatra bijzonder belangrijk zijn en
daar gedeeltelijk onvermeld zijn gebleven. Togten
door bijzondere gedeelten van het eiland
zijn opgenomen onder N°. II.
Peregrinaçao de FERNAO MENDEZ PINTO. Nova
ediçao. Lisboa. 1829. 4 Deelen.
Nieuwste uitgave van deze dikwijls gedrukte,
zeer avontuurlijke reis, waarin,
hoofdst. V—X, vele merkwaardige bijzonderheden
voorkomen over Atjih, de
Bataks, Aroe, euz. Vgl. over het gezag
van den Schrijver MARSDEN'S Sumatra,
3 11 ed., p. 429. BERNARDO FIGUERO
schreef eene verdediging van zijne waarheidsliefde.
De reis van MENDEZ PINTO werd in onderscheidene
talen vertaald, ik vind
o. a. twee Fransche uitgaven vermeld,

verschenen te Parijs in 1628 en 1645.
Voorts:
su.
Historia Oriental de las peregrinuciones de
FERNAN MENDEZ PINTO, Poriugues, vertaald
door FRANCISCO DE HERRERA
MALDONADO. Valencia. 1645.
Wonderlijke reizen in Europa, Asia en Afrika,
door FERNANDO MENDEZ PINTO, vertaald
door J. H. GLAZEMAKER. Amst. 1652.
In het uittreksel uit PINTO'S verhaal in
de Historische Beschrijving der Reizen,
Dl. XIV, bl. 355—513, is juist het gedeelte
Sumatra betreffende met stilzwijgen
voorbijgegaan.
A. DE BEAULIEU, Rampspoedige scheepvaart der
Franschen naar O. Indien. Uit het Fransch
door J. H. GLAZEMAKER. Amsterdam. 1669.
BEAULIEU geeft eene vrij uitvoerige beschrijving
van Sumatra, die men in
haar geheel met een aanhangsel terugvindt
in Historische Beschrijving der
Reizen, Dl. XIV, bl. 330-354.
W. DAMPIER, New voyage round the world.
London. 1691. Beste uitgave: London. 172ü.
4 Deelen.
W. DAMPIER, Voyaye autour du monde,
Amsterdam. 1701.
W. DAMPIER, Nieuwe reislogt rondom de
wereld, vertaald door W. SEWEL. 'S Gravenhage.
1698—1704.3 Deelen. 2e druk.
Nijmegen. 1771. 2 Deelen, 4 Stukken.
Bij DAMPIER vindt men bijzonderheden
over Atjih en Benkoelen. Een
uittreksel uit zijne reis vindt men
in de Historische Beschrijving der
Reizen, Dl. XIX, bl. 72—178.
W SCHOUTEN, Reistogl naar en door Oost-indië.
4e druk. Amsterd. 1780. Dl. 11, bl. 44-48.
Drie seer aanmerkelyke reysen na en door veelerley
gewesten in 0. Indien, door C. FlU-
Kius, E. HESSE en C. SCHWEITZER, vertaald
door S. DE VRIES. Amsterdam. 1705.
De reis van HESSE bevat, bl. 237—267,
belangrijke berigten over Sumatra, inzonderheid
over het goudgraven te Salida.
J. G. WORM, Ost-Indianische und Persianische
Reisen. Dresden und Leipzig. 1737.
Hierin eene beschrijving van Sumatra,
bl. 317—379.
Tour in Sumatra (Asiatic Journ. 1823, p. 230,
321, 449).
J OLIVIER Land- en Zeelogten in Neerland's
' Indië. DL II, bl. 325-442. Amst. 1828.
S. A. BUDDINGH, Neêrlands Oost-indië. Rott.
1858-61. Dl. III, bl. 80-274;
II. Beschrijvingen van bijzondere gedeelten
van Sumatra.
119
J. ANDERSON, Acheen and the ports on the northand
east-coasts of Sumatra. London. 1840.
W. L. RITTER, Korte aanteekeningen over het
rijk van Atjin en over de onafhankelijke staten
Sinket, Tapoes en Baroes; opgemaakt op
eene reis langs de kust in het begin van 1837
(Tijdschr. v. N. I. Jaarg. I, Dl. II, bl.
454—476; Jaarg. II, Dl. I, bl. 1—27,
67—90).
Het tweede, politieke gedeelte van dit rapport,
dat niet in het Tijdschr. v. N. I.
mögt worden opgenomen, is bij uittrek -
sel medegedeeld door den Generaal DE
STÜERS, Vestiging en uitbreiding der Nederlanders
ter Westkust van Sumatra,
' Dl. II, bl. 101—121. Het eerste gedeelte
is herdrukt in RITTER'S Indische
herinneringen, aanteekeningen en iafereelen
(Amsterdam. 1843), bl. 209—280.
De kust van Pedir [uit the Malacca Observer]
(Indisch Magazijn, 2e twaalftal, Dl. III,
bl. 68—73).
Journal of a visit to several of the northern
ports of Sumatra in 1823 (Asiatic Journal.
Vol. XVIII, 1824, p. 453).
The north-coast of Sumatra (Asiatic Journal.
Vol. XXII, 1826, p. 637).
Schetsen van het Noordelijk gedeelte van Sumatra.
I. Algemeen overzigt. II. Atjin.
III. Battaklanden. IV. Siak. V. Djambi
(Tijdschr. v. N. I. Jaarg. IX, Dl. IV, bl.
149—213).
F. JUNGHUHN, Die BattaVdnder auf Sumatra,
in den Jahren 1840 und 1841 untersucht mid
beschrieben. Berlin. 1847. 2 Theile.
Aankondiging van dit werk in het Tijdschr,
v. N. I. Jaarg. X, Dl. I, bl. 127—144.
A. L. WEDDIK, Beschrijving der Balta-landen
op Sumatra's Westkust (Ind. Archief, Dl. II,
bl. 81—114).
BURTON and WARD, Report of a journey into
the Balak country in the interior of Sumatra
(Trans, of the royal Asiatic Society. Vol. I,
1827, p. 485).
Verslag van eene reis in het land der Bataks,
ondernomen in 1824 door de Heeren
BURTON en WARD, Zendelingen der
Baptisten (Tijdschr. v. h. Delftsch Instit.
Nieuwe Volgreeks, Dl. 1, bl. 270-308).
O. VAN KESSEL, Reis in de nog onafhankelijke
Balaklanden van Klein-Toba, op Sumatra, in
1844 (Tijdschr. v. h. Delftsch Instil. Dl. IV,
bl. 55—97).

120 SU.
L. H. OSTHOFF, Fragmenten over Sumatra (1839).
I. De door de Maleijers bewoonde landen : a. de
Beneden-, b. de Bovenlanden van Padang.
II. De door Battaks bewoonde lan'len: a. Mandaheling
en Aulcola, b. de Batlak Silindoeng,
C. Baai van Tapanoeli (Tijdschr. v. N. I.
Jaarg. VII, Dl. 1, bl. 1—27).
Hel meer van Toba (Tijdschr. v. N. I. Jaarg.
1867, Dl. I, bl. 540.
IDA PFEIFFER, Meine zweite Weltreise. Wien.
1865. 4 Theile. Th. II, S. 1—101.
Beschryvingh van de Wesicust van Sumatra,
medegedeeld door P. A. LEUPE [Tijdschr. v.
h. Delftsch Inslit. Dl. Ill, bl. 106—141).
Uittreksels van een verslag over Sumatra's Westkust,
1829 (Indisch Magazijn, 2 U twaalftal,
Dl. VI, bl. 78—99).
Short description of the Netherlands' territory
on the westioast of Sumatra, 1837 (Calcutta
Christian Observer.YoL IX, 1840, p. 199,394).
- West-coast of Sumatra (Asiatic Journ. Vol. XI,
1821, p. 248).
E. FRANCIS, Korte beschrijving van het Nederlandsch
grondgebied 1er Westkust van Sumatra,
1837 (Tijdschr. v. N. I. Jaarg. II, Dl. I, bl.
28-45, 90-111, 131—154, 203—220).
Herdrukt in de onder N°. I vermelde
Herinneringen.
Fragmenten eener beschrijving van Sumatra's
Westkust, door een Indisch Ambtenaar.
I. Agam. II. Matoea. III. De zeven Loera's.
IV. De Paderies. V. Gebruiken en instellingen
der Maleijers (Tijdschr. v. N. I.
Jaarg. 1851, Dl. II, bl. 1—16).
Dr. S. MULLER en Dr. L HÖRNER, Reizen en
onderzoekingen in Sumatra (Tijdschr. v. h.
Delftsch Inslit. Dl. II, bl. 212—271; Dl. III,
bl. 65—72, 193—249, 313—388).
Reizen over Sumatra. Uittreksel uit het dagboek
van wijlen L. HÖRNER (Tijdschr. v, h. Bat.
Gen. Dl. X, bl. 322—373).
' J. T. GEVERS DEYNOOT, Herinneringen eener
reis naar Ned. Indië in 1S62.'s Gravenhage.
1864. Vijfde hoofdstuk: Uitstap naar de
Westkust van Sumatra en de Padangsche bovenlanden,
bl. 166—190.
P. TH. COUPERUS, De residentie Tapanoeli [Sumatra's
Westkust] in 1852 (Tijdschr. v. h.
Bat. Gen. Dl. IV, bl. 216—256).
H. VON ROSENBERG, Geographische en ethnographische
beschrijving van het distrikt Singkel,
de landen liggende langs de Simpang
Kanan en de Banjak-eilanden, benevens eene
korte aanteelcening nopens de Simpang Kiri
(Tijdschr. v. h. Bal. Gen. Dl. 111, bl.
397—476).
A. P. GODON, De adsistent-resiientie Mandaheling
en Anlcola, op Sumatra's Westkust, van
1847—1857 (Tijdschr. v. N. I. Jaarg. 1862,
Dl. I, bl. 1—41).
D. DER KINDEREN, Herinneringen van eenen
logt op Sumatra (Tijdschr. v. N. I. Jaarg.
1862, Dl. II, bl. 354—359).
VAN OORT en KORTHALS, Verslag van eenen
togt van Padang naar dg Boengas- en Setansof
Houl-baaijen (Tijdschr. v. N. I. Jaarg. IV,
Dl. I, bl. 451—461).
E. S., Het rijk Pasaman op Sumatra's Westkust
iTij-lschr. v. N. I. Jaarg. 1865, Dl. I,
bl. 60, 61).
Overgenomen uit de Sumatra-Courant.
H. BURGER, Aanmerkingen gehouden op eene
reize door eenige districten der Padangsche
bovenlanden (Verh. v. h. Bat. Gen. Dl. XVI,
bl. 159—226).
Mr. A. E. CROOCKEWIT, Twee maanden in de
Padangsche boven- en benedenlanden (de Gids.
Jaarg. 1866, Dl. IV, bl. 278—331).
F. H. J. NETSCHER, Reis door de Z. Oostelijke
grensdistrikten der Padangsche bovenlanden
(Tijdschr. v. h. Bat. Gen. Dl. VI, bl. 166—184).
J. A. SUSANNA, Berigten over Sumatra. Uittreksel
uit het dagboek van den Heer S. MULLER
(de Gids, Jaarg. 1837, Wetenschappelijke Bijdragen,
bl. 1—36).
Bondjol (Tijdschr. v. N. I. Jaarg. II, Dl. I,
bl. 456—458).
O. VON KESSEL, Herinneringen aan Sumatra
(Tijdschr. v. h. Delftsch Inslit. Dl. IV, bl.
208—220. Vertaald uit das Ausland, 1854).
Kol. NAHUYS, Brieven over Bencoolen, Padang,
het rijk van Menangkabau, liiouw, Sincapoera
en Poelo-Pinang. 2e druk. Breda. 1823.
Mr. G. H. NAHUYS, Schets van Benkoelen op
de Westkust van het eiland Sumatra (Verh.
v. h. Bat. Gen. Dl. X, bl. 211—245).
H. J. DOMIS, Aanteekeningen betreffende Benkoelen
(de Oosterling, Dl. I, bl. 424—440).
E. A. FRANCIS, Benkoelen in 1833 (Tijdschr.
v. N. I. Jaarg. IV, Dl. I, bl. 417—450).
Herdrukt in de onder N°. I vermelde
Herinneringen.
L. VAN DER VINNE, Benkoelen zoo ah het is en
de Benkoclezen zoo als zij zijn in 1843 (Tijdschr.
v. N. I. Jaarg. V, Dl. Il, bl. 550—570).
Korte aanslippingen nopens de afdeeling Benkoelen
(Tijdschr. v. N. I. Jaarg. 1, Dl. II, bl.
343—366).
T. C. BOGAARDT, Moko-moko in 1840 (Tijdschr.
v. h. Deljtsch Instil. Nieuwe Volgreeks. Dl.
II, bl. 26—42).
J. H. KNOERLE, Aanteekeningen, gehouden op

SÜ.
eene reize in de binnenlanden van Sumatra,
bijzonder met belrekking tot Benkoelen en Palembang.
April 1832 (de Oosterling., Dl. I,
bl. 49—90, 276—280).
Capt. S ALMOND, Journey from fort Marlborough
to Palembang (Malayan Miscellanies. Vol. II.
Benkoelen, 1821, 22. Herdrukt in Journ. of
the Ind. Arch. New Series. Vol. II, 1857,
p. 176—18 L).
E. PRESGRAVE, Journey to Pasummah Lobar and
Gunung Dempo in the interior of Sumatra.
(Malayan Miscellanies. Vol. II. Benkoelen,
1821, 22. Ook in Journ. of the Ind. Arch.
New Series. Vol. II, 1857, p. 1—45).
E. PRESGRAVE, Excursion dans l'intérieur
de l'île de Sumatra de Mannah à Pasummah-Lebar
et au sommet du Gunung-
Dempo, faite dans l'année 1817 (Journ.
d. Voyages. 1824, Vol. XXIV, p. 5, 137).
J. W. BOERS, lets over de Passumah-landen op
het eiland Sumatra (Tijdschr. v. N. I. Jaarg. II,
Dl. II, bl. 553—577).
J. S. G. GRAMBERG, De inlijving van het landschap
Pasoemah. Batavia. 1865.
F. G. STECK, Extract uit de beschrijving eener
reis naar het tusschen Benkoelen en Palembang
gelegen onafhankelijke landschap Lebong, in
1857 (Tijdschr. v. h. Delftsch Inst. Nieuwe
Volgreeks. Dl. IV, bl. 31—41).
J. S. G. GRAMBERG, Schets van Kesam, Semindo,
Makakau en Blalau (Tijdschr. v. h.
Bat. Gen. Dl. XVI. Overgenomen in het
Tijdschr. v. N. I. Jaarg. 1866, Dl. II, bl.
361—377).
J. M. JOUKES, Kort topographisch verslag van
een reisje dwars door hel eiland Sumatra
(Tijdschr. v. N. I. Jaarg. V, Dl. II, bl.
124—146).
W. L. DE STURLER, Proeve eener beschrijving van
hei gebied van Palembang. Groningen. 1843.
W. L. DE STURLER, Bijdrage tot de kennis en
rigtige beoordeeling van den zedelijken, maatschappen
j ken en staatkundigen toestand van het
Palembangsche gebied. Groningen. 1S55.
Kritiek van dit werk in het Tijdschr. v.
N. I. Jaarg. 1855, Dl. II, bl. 409—412.
COURT, Description du royaume de Palembang
et particulièrement de l île de Banca (Annal,
d. Voyages Nouv. Vol. XIV, 1822, p. 289;
XV, p. 20).
Uittreksel uit het werk van COURT, Relations
enz., nader vermeld onder het
hoofd Geschiedenis, N°. VII.
Descriptive account of Palembang (Asiatic Journ.
Vol. XVII, 1824, p. 28).
Schetsen van Palembang. l.De hoofdplaats Pa-
121
lembang. II. De Palembangsche hoofden en
bevolking. III. Palembang Lama. IV. De
moord der Hollanders in 1811. V. De goudhandel
te Palembang. VI. Oude Palembangsche
legenden. VII. Latere geschiedenis van
Palembang (Tijdschr. ». N. I. Jaarg. VIII,
Dl. lil, bl. 281—376).
Aanteekeningen en schetsen over Palembang.
I. Vorstelijke begraafplaatsen te Lamabang
(Tijdschr. v. N. I. Jaarg. VI, Dl. III,
bl. 198—202). II. Bijgeloof (Aldaar, bl.
202—206). III. Eene eendenjagt te Kamal
(Aldaar, bl. 320—324). IV. Een zesde December
(Aldaar, Dl. IV, bl. 95—99). V. Het
leven van Marhmoed Badaroedin, laatste alleenheer
sehende Sultan van Palembang (Aldaar,
bl. 99—107). VI. Val van de Djambische
vorslenheerschappij (Aldaar, bl. 107—112).
O F. E. PRAETORIUS, Eenige statistieke bijdragen
tot de kennis der residentie Palembang
(de Indische Bij, bl. 376—479).
J. J. VAN SEVENHOVEN, Beschrijving van de
hoofdplaats van Palembang (Verh. v. h. Bat.
Gen. Dl. IX, bl. 41-126).
[Vgl. Annales Marlt. 1824, Vol. II, p. 445.]
F. J. B. STORM VAN 'S GRAVESANDE, De stad
Palembang (Tijdschr. v. h. Bat. Gen. Dl. V,
bl. 448—470).
Een raket op de Moesie te Palembang (Tijdschr.
v. N. I. Jaarg. VIII, Dl. I, bl. 392—399).
J. B. J. VAN DOREN, Fragmenten uit reizen in
den Indischen Archipel. Dl. I. Amsterdam.
1858. Palembang, bl. 57—104.
Herinnering aan een reisje in de residentie Palembang
(Tijdschr. v. N. I. Jaarg. V, Dl. II,
bl. 1—24).
Iets over de landstreek Blida, residentie Palembang
(Tijdschr. v. h. Bat. Gen. Dl. XIV.
Overgenomen in liet Tijdschr. v. N. I. Jaarg.
1865, Dl. 1, bl. 311, 312).
W. M. GIBSON, The prison of Weltevreden and
a glance al the East-Indian Archipelago. London.
1856. p. 105 ff. (Over Palembang,
Djambi, euz.)
E. II. RÖTTGER, Berigten omtrent Indië. Uit
het Hoogd. Deventer. 1846. p. 275—284.
(Over Indragiri en Palembang.) De Hoogduitsche
titel is Briefe über Hinter-Indien.
P. P. RooRDA VAN EYSINGA, Verschillende reizen
en lotgevallen. Amsterdam. 1830—32.
4 Deelen. (Dl. HI, bl. 152—233, Palembang;
Dl. IV, bl. 240—253, Lampongs.)
F. G. STECK, Topographische en geographische beschrijving
der Lampongsche distrikten (Tijdschr.
v h. Delftsch Inslit. Nieuwe Volgreeks. Dl.
IV, bl. 69—113, 123—126).

122 f ).
J. H. T(OBIAS), De Zampong {Ned. Eermes.
Jaarg. V, N". 7, bl. 1—44).
H. ZOLLINGER, De Lampongsche distriklen en
hun tegenwoordige toestand {Tijdschr. v. N. I.
Jaarg. IX, Dl. I, bl. 1—38, 121—141,
249—320).
H. ZOLLINGER, The Lampong districts and
their present condition (Journ. of the
Ind. Arch. Vol. V, p. 625—641, 691
—703).
De Lamponqs {Tijdschr. v. N. I. Jaarg. 1856,
Dl. II, 'bl. 347—374; Jaarg. 1857, Dl. I,
bl. 1—49, 89—117).
De Lampongsche dislrikten op het eiland Sumatra
{Tijdschr. v. N. I. Jaarg. 1852, Dl. I,
bl. 245—275, 309—333).
Blik op de Lampongsche dislrikten en hunne bevolking
{Tijdschr. v. N. I. Jaarg. 1862, Dl. I,
bl. 166—176).
J. C. KÖHLER, Verslag eener reis- in de Lampongsche
distrikten {Tijdschr. v. h. Bat. Oen.
Dl. Ill, bl. 495—515).
J. C. KÖHLER, Verslag ecner reis door een gedeelte
der Lampongsche dislrikten {Tijdschr.
v. h. Bat. Gen. Dl. V, bl. 132—149).
VIATOB, Reisje van Batavia naar de Lampongs
en door een gedeelte dier residentie (J. ï, GRAS-
HUIS, Indisch Tijdschrift. [Proefnummer.]
Padang. 1864. bl. 1—9).
Jhr. J. DE ROVERE VAN BREUGEL, Beschrijving
van Bantam en de Lampongs, in 1787 {Tijdschr.
v. h. Delftsch Instil. Kieuwe Volgreeks, Dl. I,
bl. 309—362).
J. ANDERSON, Mission to the cast-coast of Sumatra
in 1823. Edinburgh. 1826.
E. NETSCHEB, Togijes in het gebied van Biomo
en onderhoorigheden. IV. Reteh [Tijdschr. v.
n. But. Oen. Dl. XII, bl. 251—254). V. Het
rijk Siak. VI. Boekil Baloe. VIL Siak Sri
Indrapoera. VIII. Pekan Baroe (Aldaar,
' bl. 357—375). XI. Het landschap Deli (Aldaar,
Dl. XIV, bl. 340-351).
E,- N. NIEUWENHUYZEN, Hel rijk Siak Sri Indrapoera
{Tijdschr. v. h. Bat. Oen. Dl. VII,
bl. 388—438).
J. S. G. GRAMBERG, Reis naar Siak {Tijdschr.
v. h. Bat. Oen. Dl. XIII, bl. 497—530).
Indragiri in 1850 {Tijdschr. v. N. I. Jaarg.
1852, Dl. I, bl. 276—282).
Eenige berigten omtrent Indragiri op de Oostkust
van Sumatra {Tijdschr. v. N. I. Jaarg. IV,
Dl. I, bl. 540—546).
G. E. DE BRUYN KOPS, Togt naar de Retchrivier
ter onderzoeking van steenkolen-lagen
{Natuurk. Tijdschr. v. N. I. Dl. IV, bl.
611—626).
3. H. TOBIAS, Verslag van eenen togt naar
Lingga, Reteh en Manda {Tijdschr. v. A. Bat.
Gen. Dl. X, bl. 81—104).
J. W. BOERS, Bezoek 1er hoofdplaats van hel
Djambische rijk op Sumatra in 1834 {Tijdschr.
v. N. I. Jaarg. 1850, Dl. II, bl. 463—470).
III, Eilanden langs Sumatra's Westkust.
E. H. J. NETSCHER, Poeloe-Si-Maloe [Hog-island
der Engelsohe zeekaarten], (Tijdschr. v. h.
Bat. Oen. Dl. V, bl. 397—406).
H. VON ROSENBERG, De Banjak-eilanden {Tijdschr.
v. h. Bat. Oen.. Dl III, bl. 419—437).
NB. De literatuur over het eiland
Nias is reeds vermeld bij het artikel
Nias, Dl. II, bl. 570. De volgende
stukken worden slechts ter aanvulling
opgegeven:
J. T. NIEÜWENHUISEN en H. C. B. VON RO-
SENBERG, Verslag omtrent het eiland Nias en
deszelfs bewoners, met platen en eene kaart.
{Verh. v. h. Bat. Oen. Dl. XXX [1863].)
Notice sur l'île Pulo-Nias, par un voyageur
qui l'a visitée en 1822 {Journ. d. Voyages.
Vol. XX, 1823, p. 44).
[Vgl. Annales des Voyages Noue. Vol. XIX,
1823, p. 358 ; Asiatic Journ. Vol. XV,
1823, p. 563.]
Aanteekeningen over het eiland Nias {Tijdschr.
v. N. I. Jaarg. 1863, Dl. I, bl. 369—374).
Nias in 1856 {Koloniale Jaarboeken. Jaarg.
1861—1862, bl. 193—219).
L. IIOBNER, De Baloe-cilanden, ten Westen van
Sumatra gelegen {Tijdschr. v. N. I. Jaarg.
Ill, Dl. I, bl. 313—371).
De Batoe-eilanden in 1850 {Tijdschr. v. N. I.
Jaarg. 1853, Dl. II, bl. 81—97).
P. J. VETII, De Mantawei-eilanden ten Westen
van Sumatra. Inleiding. {Tijdschr. v. N. I.
Jaarg. 1849, Dl. I, bl. 201—213).
H. VON ROSENBERG, De Mentawei-eilaiiden en
hunne bewoners {Tijdschr. v. h. Bat. Oen.
Dl. I, bl. 399—440).
Verslag van een onderzoek der Poggi-cilanden
in 1S52, door P. A. M. HINLOPEN en P.
SEVERIJN {Tijdschr. v. h. Bat. Oen. Dl. Ill,
bl. 319—337).
De Pa g eh eilanden {Album der Natuur. Jaarg.
1858, bl. 129).
Verslag omtrent het eiland Engano, door den
Djoeragau BOEWANG {Tijdschr. ». h. Bat. Gen.
Dl. II, bl. 379—393).
Verslag van een in 1854 bewerkstelligd onderzoek
op hel eiland Engano, door J. VAN DER
STRAATEN en P. SEVERUN {Tijdschr. v. h.
Bat. Gen. Dl. III, bl. 338-369).

H. VON ROSENBERG, Beschrijving van Engano
en van deszelfs bewoners {Tijdschr. v. h. Bai.
Gen. 1)1. Ill, bl. 370-386).
J WALLAND, Het eiland Engano {Tijdschr. v. h.
Bat. Oen. Dl. XIV, bl. 93-124, 330-339).
IV. Taal- en Letterkunde van Sumatra.
A. Maleische letterkunde.
Vgl. het artikel Maleijers, waar reeds de
voornaamste werken over de Maleische taaien
letterkunde zijn opgegeven. Wij vermelden
hier nog tot aanvulling:
J. PIJNAPPEL, Maleisch-Nederduitsch Woordenboek.
Haarlem en Amsterdam. 1863.
H. N. VAN DER Terra, On the existing dictionaries
of the Malay language {Jouru. of the
Royal Asiatic Society. 1864).
J. PIJNAPPEL, Maleische spraakkunst voor eerst-
su.
beginnenden, 's Gravenhage. 1862.
J. PIJNAPPEL, Maleische spraakkunst, 's Gravenhage.
1866.
H. VON DE WALL, De vormveranderingen der
' Maleische taal. Batavia. 1864. (Ook gedrukt
in Dl. XXXI der Verh. v. h. Bat. Gen.)
H. C. KLINKERT, Eenige Maleische spreekwoorden
en spreekwijzen verzameld, vertaald en opgehelderd
{Tijdschr. v. h. Delftsch Instit. 3«
Volgreeks. Dl. I, bl. 37—87).
J. J. DE HOLLANDER, Handleiding bij de beoefening
der Maleische taal- en letterkunde.
3e druk. Breda. 1864.
Kritiek door H.'N. VAN DERTUÜK, in de
Gids. Jaarg. 1865, Dl. IV, bl. 525—532.
IL VON DE WALL, Vaststelling der beteekenis
en afstamming van eenige in 't Maleisch gebruikelijke
woorden {Tijdschr. v. h. Bat. Oen.
Dl. XI, bl. 197-214).
A. B. COHEN STUART, Repliek aan den heer
H. von Dewall [Vgl. het aangeteekende artikel
Maleijers, Dl. II, bl. 426, 2" kolom]
[Tijdschr. v. h. Bat. Gen. Dl. XII, bl. 1—116,
354—356).
H. N. VAN DER TUUK, Short account of the
Malay manuscripts, belonging to the royal
Asiatic Society {Journ. of the royal Asiatic
Society. 1865).
H. N. VAN DER TUUK, Kort verslag der
Maleische handschriften, toebehoorende aan
de Royal Asiatic Society te Londen
{Tijdschr. v. h. Delftsch Instil. 3° Volgreeks.
Dl. L bl. 409-470).
(Vertaling van het vorige door den
Schrijver zelven, met enkele wijzigingen
en verbeteringen. Dit geschrift
verdient hier vooral ook
123
vermelding om de belangrijke aanteekeningen
over Sumatraansche
Schrijvers, bl. 462—466.)
Afstamming en literatuur der Maleijers. De talen
en oudheden op Java. Recensie van MARSDEN'S
Woordenboek en Spraakkunst der Maleische
taal. [Uit de Edinb. review. 1813.] {Indisch
Magazijn. 1» twaalftal. Dl. IV, bl. 250—313).
H. C. KLINKERT, Iets over de Maleische schoolen
volkslcesboeken bekroond door het Nederl.
Gouvernement {Tijdschr. v. h. Delftsch Instit.
3e Volgreeks. Dl. I, bl. 88—112).
Repliek door J. R. P. E. GONGGRIJP (Aldaar,
bl. 402—408).
Eene vrij volledige optelling van alle uitgegeven
Maleische geschriften komt voor in:
G. K. NIEMANN, Overzigt der taal- en letterkunde
van Ned. Oost-Indiè' {Tijdschr. v. h.
Delftsch Instit. 3e Volgrceks. Dl. I, bl.
113—116, 332—336).
Als meer bijzonder belangrijk voor Sumatra
vermelden wij hier de volgende:
Tjermin segala murika jang menoentoet 'ilmoe
fiqh (d. i. Spiegel der leergierige wetgeleerden),
door een Atjineesch priester. De voorrede
(belangrijk voor deAtjinesche geschiedenis),
met vertaling en aanteekeningen, is uitgegeven
door S. KEYZER in het Tijdschr. v. h.
Delftsch Instit. Nieuwe Volgreeks. Dl. VII,
bl. 211—226 ; de tekst grootendeels overgenomen
in A. METJRSINGE, Handboek van het
Mohammedaansch regt. Amsterdam. 1844 ; gedeeltelijke
vertaling van den tekst in S. KEY-
ZER, Het Mohammedaansche strafregt naar
Arabische, Javaansche en Maleische bronnen.
's Gravenhage. 1857. bl. 121—176.
ED. DULAURIER, Chronique du royaume (FAlchéh
{Journ. Asiatique. 3e Serie. 1839, Tom. VIII,
p. 47-81).
Een klein fragment van deze kroniek komt
ook voor in de Chrestomathie achter
MARSDEN'S Maleische spraakkunst, Nederduitsche
vertaling, bl. 331.
Translation of the annals of Acheen {Journ.
of the Ind. Arch. Vol. IV, 1850, p.
598—606).
(Engelschc vertaling naar een afwijkenden
tekst.)
P. J. V., Een paar opmerkingen omtrent
Maleische teksten over de geschiedenis
van Atjih op Sumatra {Tijdschr. v. N. I.
Jaarg. 1867, Dl. I, bl. 291—293).
(Deze opmerkingen hebben betrekking
op de beide voorafgaande werken.)

124 SU.
Bruchstück aus den Annalen des Königreichs
Atschin {Westphalia. 1826.)
Annals of Achin, translated from an original
manuscript {Malayan Miscellanies. Vol. I. Bcnkoelen.
1820.)
Ceremony observed at the Court of Acheen on the
King's going to the mosque bail alrhaman in
the month of raamlan. Translated from the
Majellis Ache, with explanatory notes {Journ.
of the Ind. Arch. Vol. IV. p. 728—733).
Translations from the Majellis Ache {Journ. of
the Ind. Archip. Vol. V, p. 26—32).
ED. DULAURIER, Collection des principales Chroniques
Malayes. I. Chronique du Royaume de
Pasey. IL Annales Malayes {Schedjaret-Malayou).
1' fasc. Paris. 1849; 2

su.
wijzer, vertaalde stukken en inhoudsopgave.
Amst. 1862.
II. N. VAN DER TUUK, Het scheppingsverhaal,
Genesis I, in het Balaksch. Amst. 1853. 8° obl.
H. N. VAN DER TUUK, Genesis, Exodus, Lukas,
Johannes, in het Tobasch. Amsterdam. 1859.
G. K. NIEMANN, Mededeelingen omtrent de letterkunde
der Batttks {Tijdschr. v. h. Delftsch
Instit. 3e Volgreeks. Dl. I, bl. 245—303).
C. Overige dialekten.
Van deze bestaan slechts woordenlijsten en
schriftproeven, opgenoemd bij G. K. NIEMANN,
Overzigt der taal- en letterkunde van Ned. Oost-
Indië [zie bl. 783, 2e kolom], bl. 122, 123.
Alleen de volgende stukken verdienen hier
vermeld te worden, omdat zij betrekking hebben
op een tekst in de Pasoemah-landen gevonden:
125
Oudheden ter Westkust van Sumatra {Tijdschr.
v. h. Bat. Gen. Dl. III, bl. xv—xvm).
Oudheden ter Westkust van Sumatra {Tijdschr.
v. h. Bat. Oen. Dl. IV, bl. 549).
Afgodsbeeld uit Benkoelen {Tijdschr. v. h. Bal.
Gen. Dl. X, bl. 80).
v. D. C, Oud beeld in Benkoelen {Tijdschr. v. h.
Bat. Gen. Dl. XIV, bl. 188).
Oude kris uit de residentie Palembang {Tijdschr.
v. h. Bat. Oen. Dl. III, bl. ix).
VI. Numismatiek.
E. NETSCHER en Mr. J. A. VAN DER CHYS,
De munten van Nederlandsch Indië beschreven
en afgebeeld. Batavia. 1863. (Ook in
Dl. XXXI der Verh. v. h. Bal. Gen.)
(Over de munten van Sumatra handelen
bl. 161—174).
Gouden Hindoe-munt van Sumatra {Tijdschr. v.
Iels betreffende de verhouding der Pasemah-landen
h. Bat. Oen. Dl. V, bl. 485).
Gouden munt van Atjeh {Tijdschr. v. h. Bat.
tot de Sultans van Palembang {Tijdschr. v. h.
Oen. Dl. VI, bl. 463).
Bat. Oen. Dl. IV, bl. 186—196).
Munt van Atjeh [Tijdschr. v. h. Bat. Gen. Dl.
C. A. DE BRAUW, Aanmerkingen op het stuk
V, bl. 313).
getiteld „Iels betreffende de verhouding der
Munten van de Oostkust van Sumatra {Tijdschr.
Pasemah-landen lot de Sultans van Palem-
v. h. Bat. Oen. Dl. VI, bl. 461—463).
bang {Tijdschr. v. h. Bat. Oen. Dl. IV, bl.
Oude muni uit Palembang {Tijdschr. v. h. Bat.
516—520).
Gen. Dl. III, bl. xni).
V. Oudheden.
Oorspronkelijke munten uit Palembang {Tijdschr.
R. H. TH. ERIEDERICH, Over inscriptiën van v. h. Bat. Oen. Dl. IV, bl. 275-281).
Java en Sumatra {Verh. v. h. Bal. Oen.
Dl. XXVI).
VII. Geschiedenis.
(Over de inscriptiën van Sumatra hande- Algemeene werken over de geschiedenis van
len bl. 18—86).
den Indischen Archipel, waarin ook de geschie-
R. H. TH. EBIEDERICH, Indische Inschriften denis van Sumatra behandeld wordt, vermel-
aus Java und Sumatra {Zeiischr. der Deutden wij hier niet, omdat zij reeds Dl. I, bl.
schen Morgenl. Gesellsch. Bd. X, 1856, S. 494 vv., zijn opgenoemd. Alleen de Portu-
591—602).
gesche hoofdschrijvers zonderen wij uit, om-
Inscriptiën van Pager-Roejoeng en Batoe-Beradat zij voor Sumatra van bijzonder gewigt
goong {Tijdschr. v. h. Bat. Oen. Dl. IV,
zijn en daar ter plaatse minder naauwkeurig
zijn opgegeven. Ook voegen wij er enkele
bl. 107).
werken bij die later dan gemelde opgave ver-
R. H. Tu. FRIEDERICII, Over eenige inscriptiën
sohenen zijn.
op ringen en gesneden sleenen, meest afkomstig
van Sumatra {Tijdschr. v. h. Bat. Gen. Dl. Da Asia de JOAO DE BARROS e de DIOGO DE
VII, bl. 141—146).
COUTO. Nova ediçao offerecida a sua Magestade
Dr. S. MULLER, Over eenige oudheden van Su- D. Mariu I. Lisboa. 1778 en vervolgens.
matra [met 5 platen] {Tijdschr. v. h. Delftsch 18 Deelen.
Instit. Dl. IV. bl. 114—122).
Dit is de beste uitgave van deze twee
H. VON ROSENBERG, Hindoebouwvallen, in hel hoofdschrijvers over de heerschappij der
landschap Padang- Lawas {Tijdschr. v. h. Bat. Portugezen in Azië, waarin ook hunne
Oen. Dl. HI, bl. 58-6*).
betrekkingen tot Pasei, Pedir, Atjih,
C. DE GROOT, Kota Tjundi [Sumatra's Westkust]
{Tijdschr. v. h. Bat. Gen. Dl. IX, bl. 531—533).
Hindoe-oudheden op de Oostkust van Sumatra
{Tijdschr. v. h. Bat. Gen. Dl. Xll, bl.
230—232).
Aroe en andere deelen van Sumatra beschreven
worden. De eerste decade van
DE BARROS verscheen in 1552, de tweede
in 1553 en zoo vervolgens.

126 SU.
EERNAO LOPES DE CASTANHEDA, Historia da
India. Lisboa. 1610. Nieuwste uitgave: Lisboa.
1833.
E. L. DE CASTANHEDA, Histoire des Indes
de Portugal, trad. par N. DE GROUCHY.
Anvers. 1654.
M. DE EARIA Y SOUSA, Asia Portuguesa. Lisboa.
1666.
M. DE EARIA Y SOUSA, Portuguese Asia,
translated by Capt. J. STEVENS. London.
1695. 3 Voll.
A. C. DO AMARAL, Observuçoes sobre as principaes
causas da decadencia dos Portuguezes na
Asia, escrilas por DIOGO DE COUTO, em forma
de dialogo com o tilulo de soldado pratico,
publicudos da ordern da Academia real das
sciencius de Lisbou. Lisboa. 1790. 8°.
C. LASSEN, Indische Alterthumskunde. 4 Bände.
Bonn. 1847—1861.
A. W. DE KLERCK, Lassen's Oeschiedenis van
den Indischen Archipel. Utrecht. 1862.
(Vertaling van die gedeelten van LAS-
SEN'S werk die tot den Indischen
Archipel [en bepaaldelijk ook tot
Sumatra] betrekking hebben, met
vele aanteekeningen en verbeteringen,
ten deele van den heer VAN
DER TUUK. De vertaling eindigt
plotseling op bl. 528 van het vierde
Deel, ofschoon de geschiedenis van
den Archipel aldaar nog van bl. 529
—568 wordt voortgezet.)
Jhr. Mr. J. K. J. DE JONGE, De opkomst van
het Nederlandsch gezag in Oost-Indië (15t5
—1610). Verzameling van onuitgegeven stukken
uit het oud-Koloniaal Archief, 's Gravenhage
en Amsterdam. 1862—1865. 3 Deelen.
G. LAUTS, Geschiedenis van de Nederlandsche
regering in Indië gedurende 1S16—185S.
Amsterdam. 1866. 2 Deelen. Ook als Deel
VI en VII van het Dl. I, bl. 495, 1» kol.
en bl. 498, I e kol., vermelde werk.
Mr. I. H. J. HOEK, Het herstel van het Nederlandsch
gezag over Java en onderhoorigheden
in de jaren 1816—1819. 's Gravenhage. 1862.
J. A. SPENGLER, De Nederlandsche Oosl-indische
bezittingen onder het bestuur van den Oouverneur-Generuul
van der Capellen. 1819—1825.
Ie Gedeelte. Utrecht. 1863.
H. VAN DER WIJCK, De Nederlandsche Ooslindische
bezittingen onder het bestuur van den
Kommissaris-Generaul du Bus de Ohisignies.
1826—1830. 's Gravenhage. 1866.
P. J. VETJÏ, De geschiedenis van Sumatra {de
Gids, Jaarg. 1849, Dl. II, bl. 437—460,
529—600, 677-704; Jaarg. 1850, Dl. I,
bl. 19—58, 150—180).
Bijvoegsels en verbeteringen hierop in het
Tijdschr. v. N. I. Jaarg. 1850, Dl. I,
bl. 358—363, en Jaarg. 1851, Dl. I,
bl. 178—184.
S. MULLER, Bijdragen tot de kennis van Sumatra,
bijzonder in geschiedkundig en ethnographisch
opzigl. Leyden. 1846.
S. MÜLLER, lieber die Namen, unter denen die Insel
Sumatra von den frühesten Zeiten un beiverschiedenen
Völkern bekunnt gewesen ist {Zeitschr. f.
vergl. Erdkunde. Th. X, 1850, p. 32, 97).
ED. DULAURIER, Description de l'Archipel d'Asie
pur Ihn Batoulah, truduitc de l'Arabe {Journ.
Asiat. 1847. 4e Série. Tom. IX, p. 93—134,
218—259).
Vooral belangrijk voor de oude geschiedenis
van Sumatra.
T. BRADDELL, On the history of Acheen {Journ.
of the Ind. Arch. Vol. V, 1851, p. 15—25)
Legende van de afkomst der Sumalranen en van
hunne instellingen {Tijdschr. v. N. I. Jaarg.
1859, Dl. I, bl. 379—389).
Legenden van Djambi. I. Oude legenden omtrent
Toean Palunie. II. Oorsprong en lotgevallen
vun het tegenwoordige vorstelijke huis van
Djambi {Tijdschr. v. N. I. Jaarg. VIII, Dl.
IV, bl. 33—56).
De eerste Nederlanders op Sumatra {Tijdschr.
v. N. I. Jaarg. I860, Dl. I, bl. 13—32).
Begin en voortgang van onzen handel en bezittingen
op Sumatra's Westkust {Tijdschr. v.
N. I. Jaarg. IX, Dl. II, bl. 1—96 ; Dl. IV,
bl. 27—96, 213—241).
Verbeteringen en aanvullingen van dit
stuk in :
H. M. LANGE, Bijzonderheden uit de Nederlandsche
krijgsbedrijven op Sumatra
{Tijdschr. v. N. I. Jaarg. 1849, Dl. II,
bl. 191—204).
E. FRANCIS, De vestiging der Nederlanders ter
Westkust van Sumatra {Tijdschr. v. h. Bat.
Gen. Dl. V, bl. 8—121).
Herdrukt in des Schrijvers onder N°. I
vernielde Herinneringen,
Dr. WAP, Het gezanlschup van den Sultan van
Achin in 1602 uun Prins Muurils van Nussau
en de Nederl. republiek. Rotterdam. 1862.
Beoordeeling in het Tijdschr. v. N, I.
Jaarg. 1862, Dl. II, bl. 117—122.
H. VON ROSENBERG, Opgave der bestuurders ter
Westkust van Sumatra {Tijdschr, v, h. Bat,
Gen. Dl. Vil, bl. 439-444).

J. C. BAUD, Palembang in 1811 en 1812 i
{Tijdschr. v. h. Deljtsch Instit. Dl. I, bl.
7—40).
Memoir of the life and public services of Sir
THOM. ST. RAFFLES. Lond. 1830. 4°. (Chap.
V, X—XX).
A memoir of Major-General Sir R. R. GILLES-
PIE. London. 1816. p. 145—171.
Maj. M. H. COURT, An exposition of the relations
of the British Government with the Sultaun
and State of Palembang. London. 1821.
H. J. J. L. Ridder DE STUERS, De vestiging
en uitbreiding der Nederlanders ter Westkust
. van Sumatra. 2 Deelen. Amst. 1849, 1850.
H. M. LANGE, Het Nederlandsch Oost-Indisch
leger ter Westkust van Sumatra. 1819—1845.
2 Deelen. 's Hertogenbosch. 1852.
Beoordeeling in het Tijdschr. v. N. I.
Jaarg. 1853, Dl. II, bl. 469, 470.
H. J. J. L. Ridder DE STUERS, Aanmerkingen
op het werk „ Het Nederlandsch Oost-Indisch
leger ter Westkust van Sumatra (1819—1845)
door den Luit.-Kol. LANGE {Tijdschr. v. N. I.
Jaarg. 1853, Dl. II, bl. 25—59).
Ook afzonderlijk uitgegeven. Zalt-Bommel.
1853.
A. W. P. WEITZEL, Het leven van den Oeneraal-
Majoor Jhr. H. J. J. L. Ridder DE STUERS.
Breda. 1862.
Oorsprong der Padaries {Tijdschr. v. N. I. Jaarg.
I, Dl. I, bl. 113—132).
H. A. STEYN PARVÉ, De sekte der Padaries in
de bovenlanden van Sumatra {Tijdschr. v. h.
Bal. Gen. Dl. III, bl. 249—278).
De secte der Padaries in de Padangsche bovenlanden
{Indisch Magazijn. I e Twaalftal, Dl. II,
bl. 21—40).
B. .D, De Padries op Sumatra {Indisch Magazijn.
2e Twaalftal, Dl. III, bl. 167—180).
Episoden uit de geschiedenis der Nederlandsche
krijgsverrigtingen op Sumatra, door een officier
van het Indisch leger [Indisch Magazijn.
Ie Twaalftal, Dl. III, bl. 113—144,
217—232; Dl. IV, bl. 1—20).
J. C VAN RIJNEVELD, Sumatra of staats- en
krijgsgeschiedkundige schetsen der Nederlandsche
bezittingen op Sumatra {Milituire Spectator.
I e Serie, Dl. IX, bl. 116, 150, 159,
181).
S. VAN DEVENTER JZN., Aan de nagedachtenis
van A. T. Raaf, Luit.-Kol., Resident van Padang
en onderhoorigheden [Warnasari, Ind.
Jaarboekje. Batavia. 1849).
J. C, BOELHOUWER, Herinneringen van mijn
SU. 127
verblijf op Sumatra's Westkust gedurende de
jaren 1831—1834. 's Gravenhage. 1841.
Reis van den Commissaris Oeneraal [VAN DEN
BOSCH] naur Sumutra (VAN DEVENTER, Bijdrugen
tot de kennis vun hel landelijk stelsel
op Java, Dl. II, bl. 598—607).
Ook in het Tijdschr. v. N. I. Jaarg. 1865,
Dl. II, bl. 480-488).
De executie ie Ooegoer Sigandong {Tijdschr. ».
N. I. Jaarg. 1855, Dl. I, bl. 100—109).
A. V. MICHIELS, De toestand van Sumatra's
Westkust in 1848. 's Hertogenbosch. 1851.
Laatste gebeurtenissen ter Westkust van Sumatra
{Tijdschr. v. N. I. Jaarg. 1851, Dl. II, bl.
440—445).
Hoe het er op Sumalru's Westkust uitziet {Tijdschr.
v. N. I. Jaarg. 1856, Dl. I, bl. 288—297).
Waarom is de vestiging op Sumatra's Oostkust
ingetrokken? {Tijdschr. v. N. I. Jaarg. 1853,
Dl. II, bl. 74—77).
liet inbezitnemen en ontruimen van établissementen
op de Oostkust van Sumatra {Tijdschr. v.
N. I. Jaarg. 1853, Dl. II, bl. 145—169,
209—225, 425—453).
Een Engelsch établissement op Nederlandsch
grondgebied in Indië [Tijdschr. v. N. I.
Jaarg. 1857, Dl. I, bl. 214—221).
N. C. SIEBURGH, De krijgsverrigtingen tegen
den Panglima Bezar van Reteh {de Gids,
Jaarg. 1859, Dl. II, bl. 301—331).
De heldhaftige bevrediging van Palembang. Rotterdam.
1822.
Togt naar Palembang in 1821 [Militaire Spectator.
Ie Serie, Dl. I [Breda. 1833], bl. 85,
91, 97, 105, 115).
A. MEIS, Verhaal van den Palembang sehen oorlog
in 1819—1821 {Militaire Spectator. Ie
Serie, Dl. X, bl. 112, 136, 158, 181, 225).
J. B. J. VAN DOREN, Twee episodes uit de geschiedenis
van Palembungs hoofdstad, 's Gravenhage.
1853.
De Heer Rochussen en Palembang {Tijdschr. v,
N. I. Jaarg. 1854, Dl. I, bl. 321—326).
De onlusten in Palembang en de val van Djati
[Tijdschr. v. N. I. Jaarg. 1859, Dl. II. bl. 61).
Gebeurtenissen te Palembang {Militaire Spectator.
2e Serie, Dl. IV [1852], bl. 183).
Onlusten in het Pulembangsche {Milituire Spectator.
2e Serie, Dl. IV, bl. 276).'
Krijgsverrigtingen in Palembung {Militaire Spectator.
2e Serie, Dl. V, bl. 90).
Verwikkelingen met Djambi en vreemde invloed
{Tijdschr. v. N. L Jaarg. 1858, Dl. II,
bl. 209).

128 SU.
Verwikkelingen met den Sultan van Djambi
{Tijdschr. v. N. I. Jaarg. 1858, Dl. II.
bl. 268, 269).
W. A. VAN REES, De annexuiie der Redjang,
eene vredelievende militaire expeditie. Rotterdam.
1860.
Beoordeeling in het Tijdschr. v. N. I.
Jaarg. 1860, Dl. II, bl. 328—335.
Eene heldendaad op de grenzen van Bengkoelen
tegen de Pasoemah's in 1857 {Tijdschr. v.
N. I. Jaarg. 1858, Dl. II, bl. 179—184).
De uitroeijing der Orung Aboeng in de Lumpongs
op Sumatra {Tijdschr. v. N. I. Jaarg. IV,
Dl. II, bl. 35—41).
H. D. CANNE, Bijdrage lot de geschiedenis der
Lumpongs {Tijdschr. v. h. Bat. Oen. D. XI,
bl. 507—524).
A. W. P. WEITZEL, Schetsen uit het oorlogsleven
in Nederl. Indië. De Lumpongs in 1856.
Gorinchem. 1862.
Beoordeeling in het Tijdschr. v. N. I.
Jaarg. 1862, Dl. Il, bl. 180—187, en
in den Tijdspiegel. Jaarg. 1863.
Verslug van een gebeurtenis voorgevallen bij het
doen eener expeditie tegen de Marga Binawung,
op de Zuidkust van de Lumpongs, op
6 Sept. 1832 {Militaire Spectator. L Serie,
Dl. XII, bl. 197).
Expeditie naar Nias {Koloniale Jaarboeken.
Jaarg. 1863, bl. 387, 575—578).
VIII. Politieke aangelegenheden.
De denkbeelden van den Generaal van den Bosch over
het Nederlandsch gezag op Sumatra {Tijdschr.
v. N. I. Jaarg. 1867, Dl. I, bl. 385—414).
A. V. MICHIELS, Neerlands souvereinileit over
de schoonste en rijkste gewesten van Sumatra.
Amsterdam. 1846.
De stuuikundige verhouding der volken vun Sumatra's
Westkust {Tijdschr. v. N. I. Jaarg.
1863, Dl. II, bl. 193—205).
, S., Iets over het beheer van Sumatra's Westkust
{Tijdschr. v. N. I. Jaarg. 1863, Dl. I, bl.
150—152).
. Tegenwoordige toestand en ontwikkeling der buitenbeziliingen.
— Sumatra. [Indisch Genootschap,
Algemeene Vergadering van 27 Maart
1866 {Tijdschr. v. N. I. Jaarg. 1866, Dl. II,
bl. 52—78).]
J. A. W. VAN OPHUYZEN, Iets over ket ontstuun
van eenige regentschappen in de adsisienl-rcsidentie
Benkoelen {Tijdschr. v. h. Bul.
Gen. Dl. XI, bl. 193—196).
J. VAN SWIETEN, De invoering en werking van
het koffjstelsel in het Gouvernement van Sumatra's
Westkust {Tijdschr. v. N. I. Jaarg.
1863, Dl. I, bl. 203—224).
Heeft men wel gedaan door aan den planter op
Sumatra eene kleine verhooging van prijs voor
zijne koffij ie geven? {Tijdschr. v. N. I.
Jaarg. 1858, Dl. I, bl. 353—357).
Hel verpligte overwigt op Sumatra's Westkust
afgeschaft {Tijdschr. v. N. I. Jaarg. 1856,
Dl. I, bl. 210—215).
Plan van afschaffing der heerendiensten in Manduheling
en Ankolu {Tijdschr. v. N. I. Jaarg.
1862, Dl. I, bl. 42—46).
De pundelingen op Sumatra's Westkust {Tijdschr.
v. N. I. Jaarg. 1856, Dl. I, bl. 313, 314).
P. H. VAN VLISSINGEN, Ontwerp van eene kolonisulie
voor de eilunden Sumatra, Borneo,
Celebes en Boeroe. Amsterdam. 1857.
Kritiek van dit ontwerp in het Tijdschr.
v. N. I. Jaarg. 1857, Dl. I, bl. 227, 228.
Merkwaurdige brief van den Luit.-Gen. J. VAN
SWIETEN aan den Heer E. H. VAN VLISSIN-
GEN, betreffende Europesche kolonisatie op Sumuiru.
's Gravenhage. 1858.
Kritiek van dezen brief in het Tijdschr.
v. N. I. Jaarg. 1859, Dl. I, bl. 57—59.
Kolonisutie op Sumatra {Hand. en geschrift, van
het Ind. Qenootsch. te 's Gravenhage. Jaarg.
V [1858], bl. 207—232).
Kolonisatie van gedeporteerden op de Pageieilunden
[Tijdschr. v. N. I. Jaarg. 1852,
Dl. II, bl. 454).
P. J. V., Het onderwijs ter Westkust van Sumairu,
volgens het verslag over 1858 {Zondagsblad,
maundelijksche uitguve. Augustus 1862,
bl. 25—33).
Welk middel men ter Westkust van Sumatra te
baat neemt om de waarde van het lager onderwijs
beter te doen schatten? {Tijdschr. v.
N. I. Jaarg. 1858, Dl. I, bl. 39—45).
Een Roomsch-Kutholijk priester en een afgevaardigde
van het Bijbelgenootschap onder de Bataks
[Tijdsthr. v. N. I. Jaarg. 1855, Dl. II,
bl. 417, 418).
Waarom wordt er geen weg aangelegd van Solok
naar Sing kara? (Tijdschr. v. N. I. Jaarg.
1857, Dl. I, bl. 168, 169).
De telegraphische verbinding van Java en Sumatra
[Tijdschr. v. N. I. Jaarg. 1867, Dl. I,
bl. 99—102).
Hoe men mei de korting in 's lands kas op Sumatra's
Westkust te werk gaal (Tijdschr. v.
N. I. Jaarg. 1856, Dl. I, bl. 226, 227).
Verdienstelijke ambtenaren op Sumatra's Westkust
(Tijdschr. v. N. I, Jaarg. 1857, Dl. I,
bl. 164—167).

Benoemingen en noodzakelijke verbeteringen op
Sumatra's Westkust (Tijdschr. v. N. I. Jaarg.
1860, Dl. I, bl. 131—133).
Arme Palembangsche ambtenaren! (Tijdschr. v.
N. I. Jaarg. 1861, Dl. II, bl. 124-126).
Wal de Gouverneur-Generaal op Sumatra's Westkust
niet heeft gezien (Tijdschr. v. N. I. Jaarg.
1855, Dl. II, bl. 214).
Een brief aun de redactie uil Pudung tot teregtwijzing
eener onjuiste mededeeling (Tijdschr. v.
N. I. Jaarg. 1859, Dl. II, bl. 318).
Een brief aan den redacteur over een paar Sumatruunsche
/curiositeiten (Tijdschr. v. N. I.
Jaarg. 1860, Dl. I, bl. 59, 60).
Twee urtikelen over de inspektiereis van Dr. S. A.
BUDDINGH op Sumutrds Westkust (Tijdschr.
v. N. I. Jaarg. 1855, Dl. II, bl. 136—140).
IX. Inlandsche wetten, volksinstellingen en
gebruiken.
su.
TH. STAMFORD RAFFLES, On the Malayan nu-
Hon, with a translation of Us maritime institutions
(Asiatic Researches. Vol. XII [London.
1818]).
Bevat een en ander over wetten van
Atj ih, Siak en Palembang.
C. Tu. COUPERUS, De instellingen der Maleijers
in de Pudangsche bovenlanden (Tijdschr. v. h.
Bat. Oen. Dl. IV, bl. 1—22).
Het inlundsch bestuur ter Westkust van Sumutru
(Tijdschr. v. N. I. Jaarg. II, Dl. I, bl.
112—129).
J. VAN DER LINDEN, Het inlandsch bestuur in
het gouvernement van Sumatra's Westkust
(Tijdschr. v. h. Bat. Gen. Dl. IV, bl.
257—284).
Berigten van een staulsgevangene omtrent hel
soekoebesluur ter Westkust vun Sumatra
(Tijdschr. v. N. I. Jaarg. 1861, Dl. II, bl.
269—281).
De vrije arbeid en hel soekoebesluur op Sumatra's
Westkust (Tijdschr. v. N. I. Jaarg. 1855,
Dl. II, bl. 91—103).
L., Wreede strufoefening op Sumatra's Westkust
(Indisch Magazijn. Ie Twaalftal, Dl. IV, bl.
322—325).
S., Over de loijziging van hei erfregl bij de Maleijers
ter Sumatra's Westkust (Tijdschr. v.
N. I. Jaarg. 1864, Dl. I, bl. 111—115).
C. B., Nog iets over het erfregl der Maleijers
ter Sumatra's Westkust (Tijdschr. v. N. I.
Jaarg. 1864, Dl. II, bl. 385—392).
Overgenomen uit de Sumatra-Courant.
A. VAN DER HART, Het grondbezit in de residentie
Tapanoeli (Tijdschr. v. h. Bat. Oen.
Dl. VI, bl. 185—192).
129
J. A. W. VAN OPIIUYSEN, Over hel grondbezit
en de onderscheiding der gronden in de XIII
Kota's [Sumatra's Westkust], verzameld en uit
het Maleiseh çvergebragl (Tijdschr. v. h. Bat.
Gen. Dl. Ill, bl. 477—486).
Bijdragen lol de kennis van het grondbezit op
Sumatra (Tijdschr. v. N. I. Jaarg. 1852,
Dl. I, bl. 109—117).
(J. VAN SWIETEN,) Over het grondbezit ter Sumatra's
Westkust (Tijdschr. v. N. I. Jaarg.
1863, Dl. I, bl. 300—305).
A. W. P. VERKERK PISTORIUS, Ontginning vanwoeste
gronden in de Padangsche Bovenlanden
(Tijdschr. v. N. I. Jaarg. 1867, Dl, I, bl.
317—332).
De regtsloestund der inheemsche bevolking van
Sumatra's Westkust [uit eene Memorie vau
den Generaal VAN SWIETEN] (Tijdschr. v. N. I.
Jaarg. 1864, Dl. I, bl. 31—361.
T. J. WILLER, Verzameling der Bultuhsche wei.
ten en instellingen in Mandheling en Pertibie,
gevolgd van een overzigt van land en volk in
die streken (Tijdschr. v. N. I. Jaarg. VIII,
Dl. II, bl. 145—424).
J. C. REYNST, Iets over hel inlandsch bestuur
in de binnenlanden van Palembung, aldus bevonden
in 1822 (Tijdschr. v. N. I. Jaarg. I,
Dl. 1, bl. 258—267).
Bijdrage tot de kennis der oorspronkelijke instellingen
vun Palembung (Tijdschr. v. N. I.
Jaarg. 1853, Dl. II, bl. 454—462).
Afschaffing vun de cljoedjoer in Palembang
(Tijdschr. v. N. I. Jaarg. 1852, Dl. I, bl.
225—230).
J. W. BOERS, Oud volksgebruik in het rijk van
Jambi (Tijdschr. v. N. I. Jaarg. III, Dl. I,
bl. 372—384).
Kort overzigt van de inrigting des binnenlandschen
bestuurs en van de wetten, gewoonten en
instellingen in da afdceling Ommelanden van
Benkoelen (Tijdschr. v. h. Delftsch Instit.
Nieuwe Volgreeks, Dl. IV, bl. 255—270).
Overzigt der zeden, gewoonten en instellingen in
de afdeeling La'is in gebruik (Tijdschr. v. h.
Delftsch Instit. Nieuwe Volgreeks, Dl. IV,
bl. 271—274).
Kort overzigt van de inrigting des binnenlandschen
bestuurs en van de wetten, gewoonten en
instellingen in de afdeeling Kroë (Tijdschr. v.
h. Delftsch Instil. Nieuwe Volgreeks, Dl. IV,
bl. 275—290).
Kort overzigt betreffende de wetten en instellingen,
benevens de inrigting van het inlandsch
bestuur in de afdeeling Seloema (Tijdschr. v. h.
Delftsch Instit. Nieuwe Volgrceks, Dl, IV,
bl. 291—300).

130 SU.
Kompendium over de afdeeling Manna (Tijdschr.
v. h. Delftsch Instit. Nieuwe Volgreeks, Dl.
IV, bl. 301—308).
Nota van toelichting nopens instellingen onder de
bevolking van de afdeeling Kauer (Tijdschr. v.
h. Delftsch Instit. Nieuwe Volgreeks, Dl. IV,
bl. 309—316).
A. W. M. VAN HASSELT, Over het gebruik van
vergiftigde boogpijlen in Oost-Indië [Poggieilanden]
(Verslagen en Mededeel, d. Kon.
Akad. v. Weiensch. Afdeeling Natuurkunde.
Deel VIII, 1858, p. 316—330).
X. Kennis der natuur van Sumatra.
S. MULLER, Aanteekeningen over de natuurlijke
gesteldheid van een gedeelte der Westkust en
binnenlanden van Sumutra (Tijdschr. v. Natuurt.
Geschiedenis en Physiologie, Dl. II,
bl. 315—355).
P. W. KORTHALS, Blik op de natuurlijke gesteldheid
en vegetatie van een gedeelte van
Sumatra (Nederl. Kruidkundig Archief, Dl. I
[1846], bl. 58—83).
(Vertaald onder den titel: Coup d'oeil sur
la constitution physique et lu végétution
d'une partie de l'île de Sumatra (Moniteur
des Indes, 1846—47, p. 205—212).
P. W. KORTHALS, Brieven uit Sumatra geschre-
. ven (Tijdschr. v. Natuurl. Geschiedenis en
Physiologie, Dl. III, bl. 7 vv.).
J. MACDONALD, Natural productions of Sumatra
(Asiatic Researches, Vol. IV).
A. Plaatsbepaling, opneming van kusten en
vaarwaters.
Opguven van de lengte en breedte van eenige plaatsen,
gelegen op en in de nabijheid vun de Oostkust
van Sumulru, volgens de wuurnemingen
van J. P. MACHIELSEN, 1832—1835 (Verhundelingen
en berigten over eenige onderwerpen
der zcevuartkunde, uitgegeven door J. T. L.
SCHRÖDER, 1837—1840, Dl. I, XII, bl. 641).
Opname van Sumutru's Westkust, tusschen Poelo
Biberang en Singled, door J. P. L. GROENEYK
en A. G. HARTEVELD in 1841, met eene
kaart (Tijdschrift toegewijd aan het zeewezen,
uitgegeven door J. C. PILAAR en M. OBREEN,
1846, Dl. VI, bl. 177).
11. L. OSTHOFF, Beschrijving van het vaarwater
langs de Westkust van Sumatra tusschen Padung
en Tapunoly (bchooreude bij eene kaart
daarvan). Batavia. 1840.
Memorie betrekkelijk het vaarwater tusschen Padang
en Sinket door J. W. MOLL (Verhandelingen
en berigten door SCHRÖDER, 1837—1840,
Dl. I, XXIV, bl. 659).
Opname van de Lampong-baui en een gedeelte der
Zuidkust vun Sumatra door P. A. J. BLOIS
VAN TRESLONG en J. J. BOELEN (Verhandelingen
betrekkelijk het zeewezen, de zeevaart en
de koloniën, uitgegeven door J. SWAIIT en
Jhr. G. A. TINDAL, 1847, Dl. VII, I, bl. 1).
Bepaling der ligging van eenige reven in de
Lampong-buai door de officieren der Medusa
(Verhandelingen door SWART en TINDAL, 1857,
Dl. XVII, XIV, Ie afd., bl. 199).
P. MELVILL VAN CARNBÉE, Kort rupporl over
de wijze van zamcnstelling der kuurt vun de
vuarwaters tusschen Sumulru en Borneo, (1° ged.,
Verhandelingen door SWART en TINDAL, 1846,
DL. VI, XIX, bl. 419; 2e ged. ibid. XXX,
bl. 640).
D. A. SMITS, Over de zamenstelling der kaart
van de vaarwuters tusschen Sumatra en Borneo
(Verhandelingen door SWART en TINDAL,
Dl. VII, XIX, bl. 422).
B. De bodem.
F. W. JUNGHUHN, Java [zie Dl. I van dit
Woordenboek, bl. 511].
(Over Sumatra handelen meer bijzonder
Dl. I, bl. 19—174 [de ligchamelijke gedaante
van Java en Sumatra, waarbij
zeven hypsometrische kaarten van Sumatra,
t. w. : eene lengte-doorsnede en
zes dwars-doorsneden] en Dl. II, bl.
1234—1246 [beschrijving der vulkanen
van Sumatra]. Ook wordeu in het
overzigt der aardbevingen, Dl. II, bl.
1381—1435, de tot 1851 op Sumatra
waargenomen aardbevingen opgesomd.)
On the geology of Sumatra (Transactions of the
geological Society, Vol. I, p. 397).
P. VAN DIJK, Inleiding lot de geologie van Sumatra's
Westkust, met eene kaart (Naiuurk.
Tijdschr. v. N. I. Dl. XXII, bl. 145—180).
S. MULLEE, Oczigten van bergen, kruters, kusten
en eilanden van Java, Sumatra en de
Straat Sunda (Verband, over de Natuurl.
Geschiedenis der Ned. Overzeesche bezittingen,
Afd. Land- eh Volkenkunde, bl. 447—469).
[Bepaaldelijk over Sumatra handelen bl.
464 vv.]
R. EVERWIJN, Verslag van eene onderzoekingsreis
in het rijk van Siak (Nutuurk. Tijdschr.
v. N. I. Dl. XXIX, Aflev. 5 en 6.
P. W- KORTHALS, Geognoslische opmerkingen op
eene reis in Julij 1833 in de Pudangsche bovenlanden
(Tijdschr. v. Naiuurk. Geschied, en
Physiol. Dl. I [1834], bl. 190).
P. W. KORTHALS, Aanteekeningen over de L
Koita's in de Pudangsche bovenlanden (Tijdschr.

v. Nutuurk. Geschied, en Physiol. Dl. 11
[1835], bl. 6).
P. W. KORTHALS, Topographische schels van
een gedeelte van Sumulru. Leyden. 1847.
H. L. OSTHOFF, Topographische schetsen vun Sumatra
(Natuurk. Tijdschr. v. N. I. Dl. II,
bl. 134—152).
J. J. DE WILDE, Topographische schets van Siboga,
Westkust van Sumatra (Geneesk. Tijdschr.
v. N. I. Dl. XI).
WASSINK, Schets eener geneeskundige topographie,
van, Koila Generaal Cochius, zoo als zij was
op het einde van 1838 (Tijdschr. v. N. I.
Jaarg. VIII, Dl. IV, bl. 270—297).
J. F. BUNING, Topographische schels van Ampat-
Lawang (Geneesk. Tijdschr. v. N. I. Dl. IX
[1861], bl. 620—631).
G. E. WEINECKE, Geneeskundig-topogruphische
schets van Telok Belong en onderhoorigheden
(Geneesk. Tijdschr. v. N. I. Jaarg. IV, N". 5).
Topographische beschrijving van Telok Belong en
deszelfs naaste omstreken (Tijdschr. v. h. Delftsch
Instit. Nieuwe Volgreeks, Dl. IV, bl.
114—122).
Memorandum of a journey to the summit of
Ounong Benko or the Sugarloaf mountain in
the interior of Bencoolen (Malayan Miscellanies,
Vol. II. Benkoelen, 1821, 22).
[Ook in Journ. of the Ind. Arch. Vol. IX,
p. 125—138, en in Asiatic Journ. Vol.
XV (1823), p. 127. Vgl. Geographische
Ephemeriden, N". XVI (1825), p. 353;
Journ. des Voyages, XXIII (1824),p. 257].
J. M. K(ERN), Uitstapje naar den berg Talang,
eigenlijk genaamd Soelassie, ter Westkust van
Sumatra, in de maand October 1843 (Tijdschr.
v. N. I. Jaarg. VII, Dl. I, bl. 93—109).
De beklimming van den berg Ophir door L. HOR-
NER, medegedeeld uit ecnen brief aan H. L.
OSTHOFF (Tijdschr. v. N. I. Jaarg. VI, Dl.
II, bl. 605—622).
J. MACDONALD, On the coral of Sumatra (Asiatic
Researches [ed. London], Vol. IV [1801],
p. 7-13).
Notice of a volcanic eruption in the interior of
Sumatra (Asiatic Journ. 1828, p. 577).
Relation de l'éruption d'un vulcan duns l'intérieur
de Sumatra (Journ. des Voyages [1826],
N°. 92, p. 343).
J. DU PUY, Fen paar aanteekeningen omtrent
vuurbergen en aardbevingen op Sumatra
(Tijdschr. v. N. I. Jaarg. VII, Dl. Ill,
bl. 110—116).
lets over de aardbevingen, waargenomen ter Sumatra's
Westkust in Jan. eu Febr. 1843 (Natuur-
su.
131
en Geneesk. Archief, Jaarg. 1 [1844], bl. 338).
Aardbeving op Sumulru (Indisch Magazijn, 2 e
Twaalftal, Dl. VI, bl. 205).
Aardbeving in Padang (Natuurk. Tijdschr. v.
N. I. Dl. II, bl. 180).
Aardbeving in de Lampongsche dislrikten (Natuurk.
Tijdschr. v. N. I. Dl. II, bl. 344).
Aardbeving in West-Java en Zuid-Sumaira op
9 Jan. 1852 (Natuurk. Tijdschr. v. N. I.
Dl. III, bl. 119).
Aardbeving in de- Padangsche bovenlanden op
20 Junij 1852 (Natuurk. Tijdschr. v. N. I.
Dl. III, bl. 863).
Aardbeving ter Sumatra's Westkust (Natuurk.
Tijdschr. v. N. I. Dl. IV, bl. 201).
Aardbeving in de Lampongsche dislrikten in 1852
(Natuurk. Tijdschr. v. N. I. Dl. IV, bl. 202).
Aardbeving in de Lampongsche dislrikten (Natuurk.
Tijdschr. v. N. I. Dl. IV, bl. 415).
Aardbeving ter Sumutru's Westkust (Nuhcurk.
Tijdschr. v. N. I. Dl. V, bl. 365).
Aardbeving te Brahoe, eiland Engano (Natuurk.
Tijdschr. v. N. I. Dl. VIII, bl. 339).
Aardbeving op Sumatra's Westkust in 1861
(Kolon. Juarb. Jaarg. 1861—62, bl. 191).
P. J. MAIER, Onderzoek van lood-, koper-, kwiken
ijzerertsen en van kolen, door den Heer
SCIIWANENFELD op de Westkust van Sumatra
aangetroffen (Natuurk. Tijdschr. v. N. F.
Dl. Ill, bl. 831—846).
Lood en koper van Sumatra (Natuurk. Tijdschr.
v. N. I. Dl. II, bl. 184).
P. J. MAIER, Nieuw onderzoek van kwikerts
van Sumatra en onderzoek van kortelings ontdekte
koperertsen aldaar (Natuurk. Tijdschr.
v. N. I. Dl. IV, bl. 577—580).
J. H. CROOCKEWIT HZN., Scheikundig onderzoek
van looderls van Mandheling {Sumatra's
Westkust] (Natuurk. Tijdschr. v. N. I. Dl. V,
bl. 475—480).
O. E. U. J. HUGUENIN, Mijnbouwkundig onder"
zoek der koperertsen in de residentie Padangsche
bovenlanden (Natuurk. Tijdschr. v. N. I.
Dl. VI, bl. 223-251).
P. VAN DIJK, Koperaders in de Padangsche bovenlanden,
met 2 kaartjes (Natuurk. Tijdschr.
v. N. I. Dl. XXVII, bl. 87—109).
A. SCHARLEE, Kwikerts en kwik van Sumatra
scheikundig onderzocht (Natuurk. Tijdschr. v.
N. I. Dl. III, bl. 322—325).
Titaanhoudend ijzerzand van Telok Belong (Natuurk.
Tijdschr. v. N. I. Dl. XVI, bl. 352).
A. G. VELTMAN, Titaanhoudendmagneetijzerzand
van Telok Belong (Natuurk. Tijdschr. v. N. I.
Dl. XX, bl. 86).
9*

132
J. C. fi. MOENS, Brief over tinerts van Palembang
{Natuurk. Tijdschr. v. N. I. Dl. XXV,
bl. 315, 316).
Tinerts van Sumatra's Westkust {Natuurk.
Tijdschr. v. N. I. Dl. XVI, bl. 370).
NAGEL, Wit en zwart goudhoudend zand uit de
rivier Sepoctih {Natuurk. Tijdschr. v. N. I.
Dl. XXIII, bl. 108—110).
P. J. MAIEK, Over eenige ertsen en mineralen
afkomstig van de Padangsche bovenlanden
{Natuurk. Tijdschr. v. N. I. Dl. V, bl.
269—274).
Ertsen van Palembang {Natuurk. Tijdschr. v.
N. I. Dl. XXVII, bl. 433).
J. H. CROOCKEWII HZN., Scheikundig onderzoek
van zwavel, afkomstig van den berg Talang
[Sumatra's Westkust] {Natuurk. Tijdschr. v.
N. I. Dl. V, bl. 463—472).
E. W. H. KUYPERS, Over Sumalrasche zwavel
(Natuurk. Tijdschr. v. N. I. Dl. Vil, bl.
160, 161).
av.
J. C. BERNELOT MOENS, Gipssoorlen uit de
Lampongsche dis/rikten {Natuurk. Tijdschr.
v. N. I. Dl. XX, bl. 181—183).
Gips van Telok Belong en Samangka {Naluurk.
Tijdschr. v. N. I. Dl. XX, bl. 140).
Lt.-Col. Low, Memoranda respecting Sumatra
coat {Journ. of the Ind. Arch. Vol. II. 1848,
p. 755—757).
Over steenkolen op Sumatra en in Bantam {Bijdragen
tot de Natuurk. Wetensch. Dl. Ill,
1828, bl. 144).
[Vgl. EROEIEP'S Notizen. Ed. XIX, p. 10].
Steenkolen van Sumatra {Indisch Magazijn,
2 e Twaalftal, Dl. Ill, bl. 74—76).
P. VAN DIJK, Zwartkolen in en nabij de baai
van Tapanoeli {Natuurk. Tijdschr. v. N. I.
Dl. XXVI, bl. 41—63).
P. VAN DIJK, Ontginbare kolenlagen in de Ommelanden
van Ben/welen, met2 kaartjes {Natuurk.
Tijdschr. v. N. I. Dl. XXII, bl. 181—213).
C. DE Gitoor, Aanhangsel tot het voorgaande
(Ibid, bl. 213—217).
P. VAN DIJK, Bruinkool van Ketaoen in de afdeeling
Moko-Moko, met 1 kaartje {Natuurk.
Tijdschr. v. N. I. Dl. XXVII, bl. 259—264).
fi. EVERWIJN, Onderzoek naar kolen in de residentie
Palembang {Natuurk. Tijdschr. v. N. I.
Dl. XXI, bl. 81—88).
Bruinkolen van Palembang {Natuurk. Tijdschr.
v. N. I. Dl. IV, bl. 416).
Bruinkolen in Palembang {Natuurk. Tijdschr. v.
N. I. Dl. XVI, bl. 370).
J. E. DE STURLER, Batoe Kiling [eene soort
van brandstof]. {IndischMagazijn,^ Twaalftal,
Dl. III, bl. 100, 101).
Beschrijving der kolenlugen aan de Reteh rivier
{Ind. Archief, Dl. I, bl. 331—342).
GRAMBERG, Over aard-olie te Palembang {Natuurk.
Tijdschr. v. N. I. Dl. XXVIlI,bl.467).
J. GERSEN, Aardharslaag in de divisie Lematang-
Oeloe [residentie Palembang] {Natuurk.
Tijdschr. v. N. I. Dl. XXVI, bl. 517—519).
Rapport over een scheikundig onderzoek van een
delfstof gevonden ter Westkust van Sumatra
{Natuurk. Tijdschr. v. N. I. Dl. XVI, bl.
246—250).
Witte delfstof in het disirikt Redjang {Natuurk.
Tijdschr. v. N. I. Dl. XXII, bl. 96).
J. L. WARNAS, Verslag over twee zandsoorten
uil de rivier Sipoetih [Lampongsche distriktcn]
Natuurk. Tijdsch. v. N. I. Dl. XXIII, bl.
219, 220).
J. VAN DEE LINDEN, Minerale bronnen in de
residentie Tapanoeli {Natuurk. Tijdschr. v.
N. I. Dl. XX, bl. 189—191).
L. B. VAN POLANEN PETEL, Minerale bronnen
in de afdeelingen Ajer-Bangics en Rau {Natuurk.
Tijdschr. v. N. I. Dl. XX, bl. 221, 222).
Minerale bronnen 1er Sumatra's Westkust {Natuurk.
Tijdschr. v. N. I. Dl. XX, bl. 151).
II. M. ANDREE WILTENS, Minerale wateren in
de Padangsche Bovenlanden {Natuurk. Tijdschr.
v. N. I. Dl. XX, bl. 164—166).
P. J. MAIEE, Scheikundig onderzoek van mineraal-water
van Manindjoe [Padangsche bovenlanden]
{Natuurk. Tijdschr. v. N. I. Dl. XXIII,
bl. 221—226).
A. G. VELIMAN, Qualitalief onderzoek van twee
bronnen van Bondjol, benevens eenige in hare
nabijheid voorkomende mineralen {Natuurk.
Tijdschr. v. N. I. Dl. XV, bl. 177—180).
P. J. MAIER, Scheikundig onderzoek van het
water eener heete bron, die aan den voet van
den berg Kaba nabij de Doeson Kesambeh in
het landschap Redjang wordt aangetroffen
{Natuurk. Tijdschr. v. N. I. Dl. XXIII, bl.
378—382).
'. J. MAIER, Scheikundig onderzoek van het
water van de rivier Ajer-poelih, waaraan de
Doeson Kesambeh gelegen is {Natuurk. Tijdschr.
v. N. I. Dl. XXIU, bl. 382, 383).
.. PEUYS VAN DER HOEVEN, Mededeeling aangaande
minerale wateren in de Redjang {Natuurk.
Tijdschr. v. N. I. Dl. XXIU, bl. 09,70).
. E. COUPERUS, Over eene zoutbron bij Motang
in Palembang {Natuurk. Tijdschr. v. N. I.
Dl. XX, bl. 333).
'. E. COUPERUS, Minerale bron in het Palembangsche
[Kikim] {Natuurk. Tijdschr. v. N. I.
Dl. XX, bl. 374, 375).

E. C. E. HAPPÉ, 'Zoutwaterbron in Kikim [Palembang]
{Natuurk. Tijdschr. v. N. I. Dl.
XXI, bl. 336).
S. A. BLEEKRODE Jr., Scheikundig onderzoek
van drie minerale wateren in de residentie Palembang
{Natuurk. Tijdschr. v. N. I. Dl.
XXIII. bl. 224—236).
R. WIJNEN, Minerale wateren in de Lampongsche
distrikten {Natuurk. Tijdschr. v. N. I.
Dl. XXII, bl. 66—72).
Mineraal-water van Kalianda in de Lampongsche
distrikten {Natuurk. Tijdschr. v. N. I. Dl. II,
bl. 525).
C. Hel klimaat.
ZoLLiNGEE, lieber die Gewitter und andere damit
verwandle meteorologische Erscheinungen im
Indischen Archipel. Zürich. 1858.
(Behoort eigenlijk in de Literatuur
over Nederlandsch Indië in het
algemeen.)
MiQUEL in Flora van Nederl. Indië, le bijv.
Sumatra, bl. 11—23.
Barometer-waarnemingen in de jaren 1834—1839
verrigt op Sumatra, verzameld door H. L. OST-
HOIT {Natuurk. Tijdschr. v. N. I. Dl. II, bl.
153—156).
P. VAN DIJK, Regen-waarnemingen le Padang
Pandjang {Natuurk. Tijdschr. v. N. I. Dl.
XXIV, Tabel).
D. De planten.
E. A. W. MiQUEL, Flora van Nederlandsch Indië.
Eerste bijvoegsel: Sumatra, zijne plantenwereld
en hare voortbrengselen. Utr. en Amst. 1860.
G. E. DE BEUYN KOPS, Lijst van boomen en
planten in de residentie Riouw en op de Oostkust
van Sumatra {Tijdschr. v. h. Bat. Gen.
Dl. II, bl. 2/1—317).
J. MOTLEY, Brieven over den Indischen Archipel,
bepaaldelijk ook over Sumatra, in
Ketc-Garden Miscellany, Vol. VII, N°. 73,
77, 81.
W. JACK, Description of Malayan plants {Malayan
Miscellanies. Benkoelen. 1S20—22.
2 Vol.).
[Overgenomen in : HOOKEE'S Companion,
Vol.1; Botanical Miscellanies,N (A. I, II;
Journal of Botany. Vol. I.]
J. E. TEYSMANN en S. BINNENDIJK, Nieuwe
plantensoorten in 's lands plantentuin te Buitcnzorg
{Natuurk. Tijdschr. v. N. I. Dl. II,
bl. 303—316; Dl. Ill, bl. 326—332; Dl. IV,
bl. 393—398).
[Hieronder ook planten van Sumatra.]
J. II. II. KÖHLER, lets over eenige houtsoorten
SE. 133
van de Lampongsche distrikten {Tijdschr. v.
Nijverheid in N. I. Dl. II, bl. 257—261).
E. G. STECK, Nominatieve staal van houtsoorten
in de Lampongsche distrikten {Tijdschr. v. Nijverheid
in N. I. Dl. Ill, bl. 266—276).
J. E. TEYSMANN, Dagverhaal eener botanische
reis over de Westkust van Sumatra {Natuurk.
Tijdschr. v. N. I. Dl. XIV, bl. 249—376).
J. E. TEYSMANN, Botanische reis over Banka
en de Palembangsche binnenlanden {Natuurk.
Tijdschr. v. N. I. Dl. XVIII, bl. 1—96).
H. T. COLEBEOOKE, On the Dryobalanops Camphora
or Camphor-tree of Sumatra {Asiatic
Researches. Vol. XII [London. 1818], p.
537—543).
C. A. J. A. OUDEMANS, Bijdrage tot de kennis
van de morphologische en anatomische structuur
van de vrucht en het zaad des kamferbooms
van Sumatra. Rotterdam. 1855.
W. H. DE VRIESE, De kamferboom van Sumatra
volgens Dr. E. JUNGHUHN'S waarnemingen op
de plaats zelve, en door nadere onderzoekingen
toegelicht. Leiden. 1851.
W. H. DE VRIESE, Mémoire sur le camphrier
de Sumatra et de Borneo. Leide. 1856.
(Vrij vertaald onder den titel: Niemoe
onderzoekingen aangaande den kamferboom
van Sumatra en Borneo, in W. H. DE
VEIESE'S Tuinbouw-Flora, Dl. III [1857],
bl. 86—112).
Dr. W. IIUNTEE, Remarks on the species of
pepper and on its cultivation at Prince of
Wales Island {Asiatic Researches, Vol. IX,
p. 383).
Over eene Casuarina op Sumatra ontdekt door
E. JUNGHUHN, beschreven door W. H. DE
VEIESE {Natuur- en Geneesk. Archief, Jaarg.
II [1845], bl. 55).
J. E. TEYSMANN, Rapport over Amomum Cardamomum,
afkomstig van de Lampongsche distrikten
{Natuurk. Tijdschr. v. N. I. Dl. XXIII,
bl. 135—137).
NAGEL, Cardamomum of Kapoer-laga uit de Lampongsche
distrikten {Natuurk. Tijdschr. v. N. I.
Dl. XXIII, bl. 109, 110).
R. WIJNEN, Over hel voorkomen van Minjak-
Kroëng in de bosschen der Lampongsche distrikten
(Natuurk. Tijdschr. v. N. I. Dl. XXII,
bl. 355, 356).
SCIIULTZE, Mededeelingen omtrent de karet [gomelastielc]
uit het rijk van Djambi en brief
over hetzelfde onderwerp door J. E. TEYS-
MANN {Natuurk. Tijdschr. v. N. I. Dl. XXV,
bl. 355—359).
J. E. TEYSMANN cn ROST VAN TONNINGEN, Berigl
aangaande eenige planleudeelen, elastiekc

131
gom en plantensappen, voorkomende in de Lampongsche
distrikten (Natuurk. Tijdschr. v. N. I.
Dl. XXIII, bl. 72—74).
J. E. TEYSMANN, Planten en planten-voorlbrengselen
van de Padangsche bovenlanden, aangeboden
door E. W. A. LUDEKING (Natuurk.
Tijdschr. v. N. I. Dl. XX, bl. 323, 324).
W. H. DE VEIESE, De gctah-perija-boomen van
Nedcrlandsch Oost-Indië, eene populaire en wetenschappelijke
beschouwing (Tuinhouw-Flora,
Dl. Ill, bl. 193—238).
J. E. TEYSMANN en S. BINNENDIJK, Over eenige
planten uit den Indischen Archipel, welke gezegd
worden getah op te leveren {Natuurk.
Tijdschr. v. N. I. Dl. VI, bl. 115—122).
E. De dieren.
TH. ST. RAFFLES, Descriptive catalogue of a
zoological collection [Mammalia and Aves],
made on account of the Hon. East India
Company, in the island of Sumatra and its
vicinity; with additional notes illustrative of
the natural history of those countries {Transactions
of the Linnean Society. Vol. XIII,
1822, p. 239—340).
G. E. DE BEUYN KOPS, Fauna der residentie
Riouw met inbegrip der Oostkust van Sumatra
{Tijdschr. v. h.Bat. Gen. Dl.II,bl.480—490).
CLAEKE ABEL, Some account of an orang-utan
of remarkable size, found on the island of Sumatra,
together with a description of certain
remains of this animal (Asiatic Researches.
Vol. XVI, 1825, p. 489).
W. E. II. TUCKERMAN, Tarsius Spectrum van
de Lampongs {Natuurk. Tijdschr. v. N. I.
Dl. XVI, bl. 87).
IL SCHLEGEL, Bijdrage tot de geschiedenis van
de olifanten, voornamelijk van Elephas Sumatranus
{Verslagen en Mededeel, d. Kon. Akad.
v. Welensch. Afdeeling Natuurkunde. Deel
XII, 1861, p. 101—112).
De olifanten op Sumatra (Tijdschr. v. N. I.
Jaarg. 1859, Dl. II, bl. 291—294).
De oliphantenjagt op Sumatra (^Tijdschr. v. N. I.
Jaarg. VIII, Dl. IV, bl. 97—109).
Des elephants à Sumatra (Moniteur des
Indes. 1847—48, p. 79—84).
[Vertaling van het vorige].
EDW. BLYTH, Rhinocerus Cross H GRAY = Rhin.
Sumatranus {Proceedings of Zoal. Sociel.
London. 1861, p. 306).
Tu. HORSFIELD en VIGORS, Beschrijving van
twee nieuwe katsoorten van Sumatra {Bijdragen
tol de Natuurk. Welensch.'Dl. V, 1830, bl. 88).
[Zie ook FÉRTJSSAC, Bulletin des sciences
ualu/elles, 1829, bl. 104].
SU.
Tu. HORSFIELD, Description of the rimau-dahan
of the inhabitants of Sumatra {Zoological
Journal, 1825, p. 542).
TH. HARD WICK, Maj. Gen., Description of the
wild dog of Sumatra [Canis Sumatrensis'], a
new species of Viverra [Viverra Linsang] and
a new species of pheasant [phasianus cruentus~\
(Transact, of the Linnean Society. Vol. XIII,
1822, p. 235—238).
P. BLEEKER, Over de reptiliën-fauna van Sumatra
(Natuurk. Tijdschr. v. N. I. Dl. XXI,
bl. 284—298).
P. BLEEKER, Opsomming der tot dusverre van
het eiland Sumatra bekend geworden reptilien
(Natuurk. Tijdschr. v. N. I. Dl. XV, bl.
260—263).
P. BLEEKER, Beugten omtrent eenige reptilien
van Sumatra, Borneo, Batjan en Boero (Natuurk.
Tijdschr. v. N.I. Dl. XIII, bl. 470—475).
E. W. A. LUDEKING, Slangen van fort de
Koek (Natuurk. Tijdschr. v. N. I. Dl. XVI,
bl. 241).
E. W. A. LUDEKING, Reptilien van fort de
Kock (Natuurk. Tijdschr. v. N. I. Dl. XVI,
bl. 388).
E. W. A. LUDEKING, Reptilien uit de omstreken
van fort de Kock {Natuurk. Tijdschr. v. N.
I. Dl. XXII, bl. 102).
E. W. A. LUDEKING, Reptilien van Sumatra's
Westkust {Natuurk. Tijdschr. v. N. I. Dl.XXI,
bl. 437).
P. BLEEKEE, Reptilien van Agam, aangeboden
door E. W. A. LUDEKING (Natuurk. Tijdschr.
v. N. I. Dl. XX, bl. 325—329).
P. BLEEKEE, Slangen van Rau, aangeboden door
J. A. JAMES {Natuurk. Tijdschr. v. N. I.
Dl. XX, bl. 416).
P. BLEEKER, Reptilien van Bankalis {Natuurk.
Tijdschr. v. N. I. Dl. XX, bl. 416, 417).
II. J. ALKEN, Reptilien van Ampai-Lawang
(Natuurk. Tijdschr. v. N. I. Dl. XXI, bl. 334).
Reptilien van Lahat {Natuurk. Tijdschr. v. N. I.
Dl. XXVII, bl. 387, 388).
E. W. A. LUDEKING, Visschen van Tikoe, reptilien
van Agam {Natuurk. Tijdsch. v. N. I.
Dl. XVI, bl. 26).
E. F. MEIJEE, Vischsoorten en reptilien van
Bintang en Siak {Natuurk. Tijdschr. v. N. I.
Dl. XX, bl. 86-88).
C. E. W. HUNNIUS, Reptilien en visschen van
Tandjong aan de Samangka-baai {Natuurk.
Tijdschr. v. N. I. Dl. XX, bl. 218-221).
P. BLEEKER, Overzigi der ichthyologische Fauna
van Sumatra, met beschrijving van eenige nieuwe
I soorten (Natuurk. Tijdschr. v. N. I. Dl. VII,
| bl. 49—108).

su.
P. BLEEKEE, Diagnostische beschrijvingen van
nieuwe of weinig bekende vischsoorlen van Sumatra
(Natuurk. Tijdschr. v. N. I. Dl. III,
bl. 590—608; Dl. IV, bl. 243—302; Dl. V,
bl. 495—534).
P. BLEEKER, Visschen van Tikoe [Sumatra's
Weslkusf] (Natuurk. Tijdschr. v. N. I. Dl.
VIII, bl. 345).
P. BLEEKEE, Nalezingen op de vischfauna van
Sumatra [visschen van Lahat en Sibogha] (Natuurk.
Tijdschr. v. N. I. Dl. IX, bl. 257—280).
H. DIEPENHORST, Vischsoorlen van Priaman
{Natuurk. Tijdschr. v. N. I. Dl. XVI, bl.
336—338; Dl. XX, bl. 198, 199).
Tjindjan Kassik van Priaman (Natuurk. Tijdschr.
v. N. I. Dl. XVI, bl. 211).
J. A. W. VAN OPHUYSEN, Visschen van Benkoelen
(Natuurk. Tijdschr. v. N. I. Dl. XVI,
bl. 239, 243, 244, 273—275).
J. A. W. VAN OPHUYSEN, Vischsoorlen van
Benkoelen (Natuurk. Tijdschr. v. N. I. Dl.
XXII, bl. 65, 66).
R. V. HEYLIGER, Vischsoorien van Palembang
{Natuurk. Tijdschr. v. N. I. Dl. XVI, bl.
338—341).
A. LANGE en E. J. P. STORM VAN 'S GRAVE-
SANDE, Visschen van Palembang en Djambi
{Natuurk. Tijdschr. v. N. I. Dl. XVI, bl.
263—266).
P. BLEEKER, Verslag omtrent vischsoorlen van
Palembang, verzameld door E. A. LANGE en
G. A. VAN DELDEN (Natuurk. Tijdschr. v.
N. I. Dl. XVI, bl. 384—388).
Troeboek van Bankalis {Natuurk. Tijdschr. v.
N. I. Dl. XVI, bl. 241).
MUNGO PARK, Description of eight new fishes
from Sumatra (Transactions of the Linnean
Society, Vol. Ill [17971, p. 37-39).
P. BLEEKER, Over eenige nieuwe soorten van
Homalopteru v. Bass, van Java en Sumatra
(Natuurk. Tijdschr. v. N. I. Dl. IV, bl.
155—164).
P. BLEEKER, Bijdragen tot de kennis der ichthyologische
fauna van de Buloe-eilanden (Natuurk.
Tijdschr. v.N. I. Dl. VIII, bl. 305—328 ;
Dl. IX, bl. 65—72 ; Dl. XII, bl, 229—242).
Over visschen van Nias vgl. de Literatuur
over Nias, Dl. II, bl. 570.
W. M. SMIT, Conchylicu van Sumatra's Westkust
[Tikoe en de bergen Merapi en Singalang\
aangeboden door E. W. A. LUDEKING (Natuurk.
Tijdschr. v. N. I. Dl. XX, bl. 324, 325).
E. W. A. LUDEKING, Conchyliën van Sumatra
(Natuurk. Tijdschr. v. N. I. Dl. XXII, bl.
96, 97).
E. W. A. LUDEKING, Over Mygale Sumatrense
135
en haren beet {Natuurk. Tijdschr. v. N. I.
Dl. XX, bl. 191, 192).
SNELLEN VAN VOLLENHOVEN, Description du
Papilio Trogon {Tijdschr. v. Entomologie, Dl.
III, bl. 67—70).
BRILMAN, Eenige opmerkingen over de houttor
[Koembang"] van Benkoelen (Tijdschr. v. N. I.
Jaarg. II, Dl. I, bl. 360—364).
SNELLEN VAN VOLLENHOVEN, Beschrijving eener
nieuwe soort van kakkerlak uit Sumatra [Archiblalla
Iloevenii] (Tijdschr. v. Entomologie,
Dl. V [1862], bl. 106—110).
E. De menschen.
Typhus-epidemie in de Padangsche bovenlanden
{Natuur- en Geneesk. Archief, Jaarg. 1 [1844],
bl. 159).
Verslag daarover door M. E. SCHMITT,
Aldaar, bl. 497.
C. SWAVING, Eenige aanteekeningen over de Sumalrasche
volksstammen {Natuurk. Tijdschr.
v. N. I. Dl. XXV, bl. 295—313).
Low, An account of the Batta-race in Sumatra
(Journ. of the royal Asiatic Society, Vol. II
[1835], p. 43).
Short account of the Batla's (Malayan Miscellanies,
Vol. I. Benkoelen. 1820.)
Short account of the Batta's {Asiatic Journ.~Vo\.
XII [1821], p. 215).
T. J. WILLER, The Bulla's of Mandheling and
Pertibi {Journ. of the Ind. Arch. Vol. Ill,
p. 366—378).
[Gedeeltelijke vertaling van het stuk onder
N". IX vermeld.]
F. JUNGIIUHN, Die menschenfressenden Baltaker
(Freihafen, 1842, V" Heft, ]., S. 109).
BURTON, Cannibalism among the Bulla's {Journ.
of the Ind. Arch. Vol. IX, p. 358).
P. FAVRE, An account of the wild tribes inhabiting
the Malayan Peninsula, Sumatra and a
few neighbouring islands {Journ. of the Ind.
Arch. Vol. II, p. 237—282).
E. NETSCHER, Iels over de Loeboes en Oeloes in
de binnenlanden van Sumatra, naur mededeelingen
van T. J. WILLER (Tijdschr. v. h. Bat.
Gen. Dl. IV, bl. 56—70).
W. A. HENNY, Nog iets over de Loeboes en
Oeloes in de binnenlanden van Sumatra (Tijdschr.
v. h. Bat. Gen. Dl. IV, bl. 401—410).
A. P. GODON, Bijdrage tot de kennis der Loeboes
op Sumatra {Tijdschr. v. N. I. Jaarg. 1864,
Dl. I, bl. 261—266).
Report on the population of the town and suburbs
of Marlborough, in the Island of Sumatra
{Asiatic Journ. Vol. XIII [1822], p. 427).
J. E. DE STUELER, De Orang-Koeboes [Koeboes-

136 SU.
volk] in de binncnlunden vun Pulembung {Indisch
Muguzijn. 2e Twaalftal, Dl. Ill, bl.
102—104).
J. W. BOERS, De Koeboes {Tijdschr. v. N. I.
Jaarg. I, Dl. II, bl. 286—295).
The Orang Komring {Journ. of the Ind. Arch.
Vol. Ill, p. 534).
E. JACQUET, Notice sur les Orang Aboung de
l'île de Sumatru, ex-traite des Mémoires d'une
famille Malaye, iruduits et publiés par MARS-
DEN {Nouv. Journ. Asiuiiq. 1833, Tom. XII,
p. 170—176).
J. R. LOGAN, The Muruwi of the Baniak Islands
{Journ. of the Ind. Arch. New Series, Vol. I
[1856], p. 1—42).
II. VON ROSENBERG, De afstamming der bewoners
van Nius {Tijdschr. v. h. Bat. Gen. Dl. V,
bl. 316—318).
CRISP, An account of the inhabitants of the
Poggy-islands lying off Sumatra (Asiatic Researches,
Vol. VI [1807], p. 77).
[Vgl. Minerva, 1802, Dl. IV, bl. 75.]
XI. Landbouw, Nijverheid, Handel.
Proceedings of the agricultural Society established
in Sumatra. Bcnkoelen. 1821.
P. TH. COUPERUS, Aanteekeningen omtrent de
landbouwkundige nijverheid in de residentie
Padungsche bovenlanden (Tijdschr. v. h. Bat.
Gen. Dl. V, bl. 285—312).
Over de lundbouwproduklendcrLumpongs (Tijdschr.
v. N. I. Jaarg. 1862, Dl. II, bl. 141—157).
Cultures op Java en Sumatru [Tweede verslag
der hoofdcommissie van landbouw] (Indisch
Magazijn, 2e Twaalftal, Dl. III, bl, 146—164).
GERSENS, Kort verslag van de uilkomsten verkregen
met de uilplunting vun eenige Juvu pudisoorlen
te Moeuru-Enim, divisie Lemutung-Ilir,
residentie Palembang (Natuurk. Tijdschr. v.
N. I. Dl. XXII, bl. 443—450).
Schets van de bereiding der gambir te Paja-
Kombu [Padangsche bovenlanden'] {Tijdschr. v.
Nijverheid in N. I. Dl. III, bl. 21—27).
A. MEIS, Getah Perlja in Pulembung als artikel
van industrie {Natuurk. Tijdschr. v. N. I.
Dl. II, bl. 184—188).
P. J. MAIER, De lugumolie van Sumatra {Natuurk.
Tijdschr. v. N. I. Dl. III, bl. 487—490).
Over het gebruik der koffijbludcn op Sumatra
{Natuurk. Tijdschr. v. N. I. Dl. VI, bl.
370—375).
Dr. LUMSDAINE, Cultivation of nutmegs and cloves
in Bencoolen (Journ. of the Ind. Arch. Vol.
V [1851], p. 78—84).
Nota betrekkelijk monsters van getah soentei, garen
van koffo-hennep, sugomeel, garoehout, tabak en
gambicr, afkomstig van Siak {Tijdschr. v. Nijverheid
in N. I. Dl. VIII, bl. 245—248).
i GERSENS, Iels over de katoen/cultuur in de divisie
Lemaiang-Ilier, residentie Palembung
{Nutuurk. Tijdschr. v. N. I. Dl. XXII, bl
435—442).
J. E. TEYSMANN, Verslag over de kutoenkulluur
in de Lumpongsche distrikten (Tijdschr. v Nijverheid
in N. I. Dl. V, bl. 161—187).
Kapok Mejrah vun Agam {Natuurk. Tijdschr.
v. N. I. Dl. XVI, bl. 78).
Dr. G. WASSINK, Onderzoek van eene verwstof
voorkomende en gebezigd toordende in de Padangsche
bovenlanden (Tijdschr. v. Nijverheid
in N. I. Dl. X, bl. 434—437).
Eenige verwstoffen op Juva en Sumutru (Indisch
Magazijn, 2' Twaalftal, Dl. IV, bl. 162—167).
J. H. R. KÖIILEE, Iets over de zijdeteelt in de
Lampongsche distrikten (Tijdschr. v. Nijverheid
in N. I. Dl. II, bl. 262, 263).
Zijdeteelt in Bcnkoelen (Natuurk. Tijdschr. v.
N. I. Dl. XXT, bl. 432).
F. M. G. VAN CATTENBUECH, De bijenteelt in
de Lampongsche districten {Tijdschr. v. Nijverheid
in N. I. Dl. X, bl. 253—261).
A. P. GODON, Iets omtrent de goudmijnen in de
ufdecling Munduheling {Tijdschr. v. N. I.
Jaarg. 1864, Dl, II, bl. 49—51).
P. TH. COUPEEUS, Eenige aanteekeningen betreffende
de goudproduktie in de Padangsche bovenlanden
(Tijdschr. v. h. Bat. Gen. Dl. V,
bl. 122—131).
Goudmijnen van Benkoelen (Indisch Maguzijn,
2° Twaalftal, Dl. Ill, bl. 141—143).
S. A. BLEEKRODE, Scheikundig onderzoek vun
eene zeer oude metselspecie van Poeh Tjinko
{Tijdschr. v. Nijverheid in N. I. Dl. X, bl.
274—278).
II. VON DEWALL, Eene inlandsche drukkerij te
Palembang (Tijdschr. v. h. Bat. Gen. Dl. VI,
bl. 193—198).
H. D. CAMrAGNE, Kort overzigt van den voormaligen
handel der Nederlanders van Azië in
Azië. 's Gravenhage en Amsterdam. 1816.
Over Sumatra bl. 139—150).
Overzigt van den handel vun Padang gedurende
hel Ie halfjaar 1827 {Nederl. Hermes, Jaarg.
III, N°. 2, bl. 57—61, met tabel).
M. J. VAN DEE VINNE, Tableau du commerce et
de la navigation à Padung, pendunt l'année
18 31 (Moniteur des Indes, 1847—48, p.
125—128).
De handel op Padang (Tijdschr. v. N. I. Jaarg.
1862, Dl. II, bl. 158—171).
De Icoffijveilingen te Padang {Tijdschr. v. N. I.
Jaarg. 1862, Dl. II, bl. 217—224).

su.
Ouverture du port de Moeara-Kompeh aSumati a
au commerce de toutes les nations {Moniten
des Indes, 1847-48, Revue coloniale p. 44 .
Handel van de Britsche bezittingen op de Oost-
hust van Sumatru. Memorie van den Bee
SAWTUKD van 18 Mei i m ÇgM*
Jaarboeken, Jaarg. 1864, bl. 732-735).
XII. Kaarten.
A map of the island of Sumatra by W. MAE,-
DEN. Geplaatst in zijn History of Sumatra.
A map of the island of Sumatra by Sir Tu.bT.
RAFFLES. . „, s
Carle de l'île de Sumatra d apres Si,, in. or.
RAFFLES. Etablissement Géogr. de Bruxelles,
fondé par PH. VANDEEMAELEN en 183U.
xSi II der Insel Sumatra von BERGUAUS.
Gotha 1837 (behoorende tot BEEGIIAUS
.^ZenTKalrtvan Nederlandsch Ind. van
C F. Baron VON DERFELDEN VAN HINDER-
STEIN. 1842. In acht Waden {Sumatra komt
voor op blad 1). ,-,
Carte de l'Ile de Sumatra par le Baron 1.
MELVILL DE CARNBEE. la Haye. 1858. Ook
opgenomen in den Moniteur des Indes.
General-Karte vom mittleren Sumatra von Padang
bis Singkel, nach eigenen und fremden
trigonometrischen Aufnahmen, von iE. JUNG-
HUHN. Vijf bladen en verzamelingsblad vormende
met nog eenige platen den Atlas brj
JUNGHUHN'S Battaländer.
Kaart van het middengedeelte van Sumatra, behoorende
bij bet werk van den Generaal DE
137
STUEES, De vestiging en uitbreiding der Nederlanders
1er Westkust van Sumatra.
Kaart van een gedeelte der Westkust van Su-
matra, behoorende bij het werk van ,den
Luit.-Kol. LANGE, Het Nederlandsche lege,
ter Westkust van Sumatra.
Kaart van het Gouvernement Sumatra s Westkust,
opgenomen en zamengesleld indejarenlMi-
1847, door L. W. BEIJEEINCK. Twee bladen.
Bred'a. 1852.
Kaart van het eiland Sumatra en Kaart van het
Gouvernement Sumatra's Westkust m PWK-
APPEL'S Atlas van de Nederlandsche bezittingen
in Oost-Indiè. 's Gravenhage. 1855.
Algemeene Land- en Zeekaart van de Nederlandsche
overzeesche bezittingen door A. 3. Ho-
GAEETS. Breda. 1857. In zes bladen {Sumatn
komt voor op blad 1 en 2).
W p VERSTEEG, Kaart van het Gouvernemen,
'Sumatra's Westkust, in vier bladen, 1857
Kaart van, de adsistent-residenlie Benkoelen
in drie bladen, 1860; Kaart van de residentie
Lampongsche distrikten, I860; Kaart vandt
residentie Palembang, in twee bladen 1860
Allen in Algemeene Atlas van Nederlandse!,
Indië, door P. Baron MELVILL VAN CAENBEF
en W. E. VEESTEEG. Batavia. lSöd—ïatw,
Tweede Deel.
De opgave der voornaamste zeekaarten,
zoo Engelsche als Nederlandsche, is te
vinden in den Catalogus van hel algemeen
établissement voor de zeevaart van
de WED. G. HULST VAN KEULEN t&
Amsterdam.
Mjf

-I
./