Untitled

0 |
O) i
rv> -
-j ;
01 :
I
-p> '-
:
er'
q
CD
CD
;*r
CD
<
13
3>
3
C/3
ST
3.
03
3,

VERHANDELINGEN
V A M
J. F, MARTINET,

VERHANDELINGEN
E N
WAARNEEMINGEN
OVER DE
NATUURLIJKE HISTORIE,
MEERENDEELS VAN ONS
V A D E R L A N D ,
DOOR
JOFJANNES FLORENT1US MARTINET,
MEESTER DER VRIJE KONSTEN, DOCTOR IN DE
WIJSBEGEERTE, LID VAN DE HOLLANDSCHE,
ZEEUWSCHE EN GELDEItSCHE MAATSCHAPPIJEN
DER WEETENSCHAPPEN TE HAARLEM , ROT­
TERDAM, VLISSINGEN EN ARNHEM J EN
PREDIKANT TE ZUTPHEN.
MET PU'ATEN,
T E AMSTERDAM B I J
J O H A N N E S A L L A H .
MDCCXCV.

I N H O U D.
i
Antwoord aan de Hollandfche Maatfchap-
pij van Weetenfchappen, te Haarlem,
op Haare Vraage: Wat is 'er tot nu toe
over de Natuurlijke Historie van ons
Vaderland gefchreeven ? — wat ont­
breekt 'er nog aan ? — en welke is de
beste wijze, waarop de gemelde ge»
fchiedenis zoude dienen gefchreeven te
w o r d e n ?
Bladz. i
Waarneeming van drie Joorten van witte
Hemel - boogen. 2 ^
Waarneeming van een tijionder Luchtver-
fchijnfel, in 1768. 2 J p
Waarneemin&van een' witten Hémel-gordel. 263
* 3 Proe.

VÏ I N H O U B.
Proeven over den nieuwen Landbouw. Bladz. 269
Verbaazende uitwerk/els van een Onweder,
in 1768. . agj.
Een Orkaan van 1770, en de ongewoons
Lucht-verfchijnfels in 1771. 2C.>
Befchrijving van een wanfchapen Bot, van
een Wind'ei, van een Uitwas aan den
tak van een Eikenboom, en van blaauwe
Aarde. 3 2 I
Waarneeming omtrent het Goud van den
Rhijn. 2 f t ?
Verhandeling over 't Wier der Zuiderzee. 337
Waarneeming van eene Oog - ziekte, in eene
familie op het eiland Wieringen. 413
Verhandeling over het Grond-ijs. 419
Waarneeming van een Onweer en eene Hoos,
W 1780. 4 3,
ANT-

A N T W O O R D
OP DE
V R A A G E;
WAT IS 'ER TOT NU TOE OVER DE NATUUR-?
LIJKE HISTORIE VAN ONS VADERLAND GE-
j^CHREEVEN ? — WAT QNTBREEKT 'ER NOQ
AAN ? — EN WELKE IS DE BESTE WIJZE ,
WAAROP DE GEMELDE GESCHIEDENIS
£OUDE DIENEN GESCHREEVEN Tl?
WORDEN? •
DOOR DE
POLLANDSCHE MAATSCIJAPFJJ
D E R
WEETENSCHAPPEN T E HAARLEM?
OP DEN 21 MEIj'1769, MET DEN PRIJS
JEENER ZILVEREN MEDAILLE JBEKRQOND,

NilfcHbitur Uturn. Qtiis hoe mare efundetf
Multum valent recifa parva de magnis.
Momentarerum, & qua argumenta funt fumm
Suffecerit traStaJe, Nullus abfolvet.

£i

4 SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKE
den Schepper der waereld in zijne groote
Werken, gevonden in onze enge Landpaalen,
nederig aan te bidden, zijne verwonderlijke
Almagt te erkennen, zijne ondoorgrondelijke
Wijsheid te roemen , en zijne verbaazende
Goedheid jegens ons dagelijks te danken*
Nog zag ik, door zulk eene Historie , den
weg gebaand, om onzen Landgenooten eene
vermaakelijke tijdkorting, bekoorlijke uitfpanning,
verhevener wijze van denken, aangenanmer
verkeering met vrienden, nuttiger
en verftandiger onderhoud in gezelfchappen,
en, waarom mag ik 'er niet bijdoen, deugdzaamer
gedrag , gelukkiger leeven, ijveriger
bewaaring van gezondheid, en meer andere
zegeningen, te leeren,
Daar ik dan alle deeze dingen met aandagt
overwoog, en ernftig ter harte nam, wie zal
het wraaken, dat ik mij toen genoopt vond
mijne kragten ter beantwoordinge van deeze
opgegeeven' Vraag te beproeven ?
Wat is 'er tot nu toe over de Natuurlijke
Historie van ons Vaderland gefchreeven ?
Wat ontbreekt 'er nog aan'i
Mn, welke is de beste wijze, waarop de ge*
melde Gefchiedenis zoude dienen gefchreeven
te worden ?
Eer

HISTORIE VAN HET VADERLAND. 5
Eer ik tot dit zo groot als nuttig ftuk
overgaa , meen ik noodig te zijn met één
woord te zeggen, wat ik door 's Lands Natuurlijke
Historie verftaa, op dat het beloop
mijner vcrhandelinge des 'te gemakkelijker
begrepen worde.
Door de NATUURLIJKE HISTORIE VAN ONS
VADERLAND verftaa ik eene befchrijving van.
den aart en hoedanigheden van alle de gefchaapcn'
dingen , die zich in ons vaderland,
in de wateren, in of op het drooge,
in of aan de lucht, niets uitgeflooten, opdoen
en vertoonen.
Voorheen, en nu nog, heeft men wegens
Verfcheiden' redenen, onnodig hier te melden,
dit alles, niet ten onregte verdeeld in
drie zo genoemde Rijken der Natuur , naamelijk
in dat der Dieren, der Gewas/en, en
der Delffloffen , waar bij ik noodzaaklijk
geoordeeld heb te voegen eene befchrijving
van de lucht onzes Lands, en der verfchijnzelen,
die daar in voorkoomen: zo dat dan
deeze Natuurlijke Historie onzes Lands, volgens
dit gemaakte plan, hoe eng onze zeven
Gewesten met de geasfocieer de Landfchappen
mogen zijn , van een wijden omtrek is, en
alles in zich bevat, wat zich aan ons oog
ontdekt, of-onder onze zinnen "vallen kan.
3 On»

HISTORIE VAN HET VADERLAND.
Terwijl ik mij met het vooruitgezigt van
zulk eene groote edelmoedige onderneeminge,
die ons Vaderland zo veel luisters zal
bijzetten, vermaake , gaa ik over om haatte
zeggen , welke onvolledige werken over
de Natuurlijke Gefchiedenisfe des Lands gefchreeven
zijn. In den Tegenwoordigen Staat
der Vereenigde Nederlanden , Amjlerdam 1739.
ontmoet men wel veele zaaken, die dit fl.uk
ten opzigt van fommige Provinciën en Landfchappen
betreffen, maar wat ontbreekt 'er
niet al aan ? zij gaat niet over alle Gewesten,
noch raakt alles aan. Hoe onvolmaakt
is 't Systema der Natuurlijke Historie in IV.
Rijken, 'sHaage 1765.; en niet meer voldoen
de vroegere Schriften , bij voorbeeld, De
Wonderen van 't Heelal, in 't licht gegeeven
door een Natuurkundigen dezes tyds , Gouda
1718. L. VAN BOS het oude nieuws der ontdekte
Waereld, of hefchrijving van Bergen %
Wateren, Vrugten, Vogelen, Menfchen, en
Beesten, Amjl. 1667. Of 't geen vreemden
gedaan hebben, als : w. OLIVIER, a Letter,
giving his remarks in a late Tourney into Denmark
and Holland; Philof. Transadt. -vol. 23.
Ten deezen tijde hebben F. SJOERDS in zijne
Algemeene Befchrijving van Oud en Nieuw
Friesland, Leeuw. 1765. — en j. H. KNOOP
in den Tegenwoordigm Staat of Historifche
Befchrijving van Friesland^ Leeuw. 1763.- de
A 4 Na-

B SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJK^
Natuurlijke Historie 'hunner Provincie j bijzonder
de laatfte, wel niet vergeeten; maat
zij hebben ze Jiiet uitvoerig noch naaüwkeurig
behandeld , dewijl zc dat ftuk tot hun
oogwit niet voornaamelijk gefteld hadden. De
eenigej dien ik weet dit werk ondernoomen
te hebben op de regte wijze, is de kundi­
ge Heer j. L E FRANCQ VAN BERKHEIJ , die
Ons, binnen korten, het eerfte Deel van de
Natmnijke Historie van Holland zal gee«
ven (*). Dan dit is maar van ééne Provincie
; en wie zal 't onderneemen van de
overigen te doen?
. Terwijl dan mijne Landgenooten, die hief
Van iets weeten, niet ten onregt, met verlangen
dit werk te gemoet zien , gaa ik aatf
de MAATSCHAPPIJ, aan welke ik nu de eer
heb te fchrijven, verflag doen van het geen*
tot hier toe , over de Natuurlijke .Historie'
onzes Lands gefchreeven is, en bepaal mij
dan allereerst tot-
t HET RIJK DER DIEREN,
A. Hier toe breng ik den Mensch 6 of de IN*
WOONERS van ons Vaderland, van welker i
t. Li*
| (*) Vóór weinige dagen 0^.) is dit werk in7*
wal gekodmööj

HISTORIE VAN HET VADERLANDi §
it Lichaamsgeflel ik niets meer zegge, dan
dat i behalven de oude beroemde Ontleedkundigcn
onzes Vaderlands, de vermaarde
Heeren ALBINUS , CAMPER, VAN DOEVEREN,
en anderen, van het zelve in hunne Werken,
gelijk ook de Heer HOUTTUIN in zijne
Natuurlijke Historie, Amjl. 1761. i.d.i.fl.
II 138, enz. de naauwkeurigfte befchrijving
gegeeven hebben.
2. Van de Ziekten, waar voor onze Landgenooten
in het bijzonder bloot ftaan, maaken
melding de Tegenwoord. Staat der Pereen.
Nederlandtn, 1, d t bl 17. over het algemeen;
doch van de geenen, die/in den Lande van
Over-Maaze in 't bijzonder heerfchen, 2. d.
bl. 374. L. STOCKE over de kwijnende ziek'
ten der Nederlanders , Utrecht 1764. , en de
Verhandeling over de Galkoortfen van Zeeland.
C. A. KLOEKHOF Opusc. Medica, Traj. ad
Rhen. 174.7. pag. 1. over een kwaadaartige
Koorts te Kuilenburg regeerende. j. H. KNOOP
in zijne befchrijv. van Friesland, fpreekt bl.
26. van de ziekten , die in zijne Provincie
regeeren ; en j. GOUT heeft aan die van
Groningen gedagt in zijne Differt. de Morbis
Regioni Groningo - Omlandicce maxime familiaribus,
eorumque caufis praacipuis, Groning. 1763.
Aan die van Zeeland was j. BASTER indagtig,
toen hij fchreef zijne Geneeskundige Proe.
Ven wer de Lucht, in de Verhand, der Holland-
A 5 fche

IO SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKE
fche Maatjchappij, 3. d. bl. 124,. En over
de tegenwoordige Zenuw - Ziekten wilde L.
BIKKER zijne gedagten zeggen, agter het beroemd
Werk van R. WHYT, Rott. 1777. T.
SCHWENCKE heeft ons aangaande de Kinderpokjes
berigt, in de gemelde Verhand. 8. d.
Éi ft. bl. 488 , dat ze alle vijf jaaren in
ons land epidemicq grasfeeren. De beroemde
CAMPER heeft ons niet alleen geleerd in 't
7. d. van dat Werk, 2. ft. bl. 458, 459, dat
in de Steden de meeste Manken gevonden
worden, maar zelfs het nette getal der geenen,
die te Franeker dat gebrek hebben, bl.
451. opgegeeven. *
3. Over de Vrugtbaarheid van Nederlands
Inwooners weet ik niet, dat 'er iets meer is
aangetekend, dan de Heer CAMPER, bl. 361.
van 't gemelde boek, gezegd heeft, naamelijk,
dat de Boeren vrugtbaarer zijn, dan de
Stedelingen.
4. Tot dus verre, is mij niet bewust, dat
de Invloed onzer Luchtftreek op de Gefteltenis van
onze Vaderlanderen door iemand is befchreeven:
wij hebben over dit onderwerp niet anders
dan een algemeen Stuk, welk eene vertaaling
is , te vinden in de Nieuwe VaderL
Letieroef. 1. d. Mengelw. bl. 372.
5. Dat de Inwendige Gefteldheid der Lichaamen
onzer Landgenooten merkelijk van eikanderen
verfchilt, heeft men, ten opzigt van
dc

HISTORIE VAN HET VADERLAND. II
de inwooners van het eiland Marken , alleen
aangetekend in den Tegenwoord. Staat der
Vereen. Nederland. 8. d. bl. 625. waar gezegd
wordt , .dat men die lieden ten tijde van
ziekte een ongelooflijk grooter gift van geneesmiddelen
gceven moet, dan anderen; en
dat dit waaragtig is, heeft mij de tegenwoordige
Schout van dat eiland, die daar de
geneeskunde oeffent, bevestigd.
6. Dat onze Landslieden ten opzigte der Lichaamen
van de Voorouders ontaart zijn, blijkt
genoegzaam, als men ze hedendaags vergelijkt
bij de geenen, die TACITUS en anderen .
befchreeven hebben; en BALLAXSERD heeft
dit ook opgemerkt in zijne Verhand, over de
opvoed der Kinderen, te vinden in de Verhand,
der Hollandfche Maatfch. 7. d. 2. ft. bl,
109 , 112.
7. Niemand heeft over de Grootte der Liehaamen
gefchreeven; dan een paar voorbeelden
vind ik aangetekend, naamelijk, in den
Tegenw. Staat der Vereen. Nederl. 7. d. bladz.
473. dat te Lekkerkerk geleefd heeft GERRIT
SASTIAANSZ , die 99 duimen lang, en zo
fterk als twee andere menfehen was; en in
den Vuur- en Water-nood van Edam, door
A. T. KRUITHOF , wordt gemeld, dat TRIJNT­
JE CORNELIS KEEVER, aldaar in 't jaar 1633.
geftorven, de lengte van 9 voeten hadt: en
dewijl haare fchilderij in eene der openbaare
Stads-

12 SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKE
Stads-gebouwen nog bewaard wordt, heb ik
den Stads - bouwmeester, JAKOD DE GEEST ,
verzogt, haar haauwkëürig te meeten ; die
haar bevonden heeft 9 voeten Amfterdamfche
maat, dat is 97 Rhijnlandfche duimen, lang
te zijn.
8. Over den Leeftijd dei' Nederlanders hebben
wij deeze volgende fchrijvers. w. KERS-
SEBOOM Proeven van Politieke Rekenkunde, N.
STRUIJCK Aanmerkingen op de jaarlijks Geboorenen,
Getrouwden en Gejlorvenen in eenige
Plaatzen van Holland. Uitgezogte Verhandel.
• bij F. Houttuijn, 7. d. bl. 138. — Nadere
Aanmerk, over het getal der Jnwooneren van
verfcheide Landen en Steden, 2. d. bl. 507.
Aanmerk, over 't fterven van Kinderen, bl.
70. — over den Staat des Menfchelijken Geflagts,
Amjl. 1740. T. SCHWENCKE over het getal der
Dooden in 's Hage, A". 1759 — 1763. in de
Verhand, der Hollandfche Maatfchappij, 8. d.
i. ft. bl. 488. N. DUIJN over het jaarlijksch
Sterftal der Menfchen in fommige Steden van
Holland, in zijne Aanmerkingen over de Strengt
Winters, Haarl, 1746. bladz, 185.
9. Zeer onvolmaakt zijn het KaraEter, de
Aart en Hoedanigheid onzer Landgenooten gefchetstin
de Redevoering voor de Vreemdelingen,
1762. in dmNederlandfchenStaatsJ'chrijver,
's Haage 1760. — in de Sterren - voorzegkunde
van EL. VAN 01, Rat. 1762. Met weinige
woór-

HISTORIE VAN HET VADERLAND. 13
woorden, doch veel beter , .door DE R E A L ,
Vaderlandfche Letteroefening'. 4. d. Mengelw.
bladz. 133. GUICCIARDIN en TEMPLE haal ik
niet aan. Onder de laateren behoort de
Hoogleeraar CAMPER in zijne Verhand, over
het bejlier der Kinderen , in de Verhand, der
Holl. Maatfchappij, 7. d. 2. ft. bl. 380. Het
Karafter der FRIESEN heeft KNOOP in zijne
Eefchrijv. bl. 456. opgegeeven. In den Te.
genw. Staat der Vereen. Nederl. wordt 't algemeen
Karafteronzer Landgenooten, i.d. bladz.
12. gemeld, doch bijzonder dat der GELDER-
pCHEN, 3. d. bl. 45. waar aan PONTANUS
Histor. Gelrice, lib. 2. c. 677. ook gedagt
heeft. — dat der HOLLANDERS I. d. bl. 12.
en 4. d, bl. 28. — dat der GOOILANDERS 8. d.
bl. 91. — dat der ZEEUWEN 9. d. bl. 24. —
dat der STICHTSCHEN, II. d. bl. ir. Het Ka^-
rafter van alle de Inwooners der zeven Gewesten
onzes Lands wordt kort, doch zeer
fraai, aangetekend in de Aanmerk, op den Geographifchen
Onderwijzer van F. OSTERVALT,
Amfl. 1765. naamelijk dat der GELDERSCHEN
in 't 1. d. bladz. 158, 159. — der HOLLAN­
DERS , bl. 186. — der ZEEUWEN , bl. 19a,
Ï93. — der STICHTSCHEN, bl. 200. — der
ÏRIESEN, bl. 208. — der OVERIJSSELSCHEN,
ï>l. 213. — der GRONINGERS , bl. 219.
10. Wat aangaat het Getal der Inwooners,
KNOOP heeft dat va# Friesland, bl. 159. de

14 SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKE
Tegenw. Staat der Vereen. Nederl. dat van Holland,
4. d. bladz. 5. en dat der Stichtfchen in
't lm 1748. 11. d. bl. 11. bepaald. Voorts
kan men het getal der Stedelingen in de Befchrijvingen
der Steden meestal vinden, welk
wij hier niet kunnen aanhaalen.
B. Ik gaa over tot de DIEREN,
1. De aandagt der Natuurkundigen heeft
zich op de waarneeming en befchrijving der
Bieren onzes Lands zo naauwkeurig niet bepaald,
als wel behoorde. Wij hebben ons
te veel vergenoegd met de Werken van AL-
BERTUS MAGNUS , ARISTOTELES, PL1NIUS ,
V. ALDROVANDUS , HILDEGARDIS, DE PIN-
GUIA ABBATISSA, GESNERUS , JOHNSTON, ED-
WARDS , CATESBY , CASSER1US , J. M. FA-
IiRICIUS , LISTER , DE CONDILLAC , BARTIIO-
LINUS , KLEIN , VAN DEN BOSSCHE , DE
NOBLEVILLE en SALERNE , BOCHART ,
• HARVEUS, FRANZIUS , BOYLE, DE LA CHAJI-
15RE, BUFFON , BRISSON, H. FABRICIUS AB
AQUAPENDENTE , IIILL , CUBA, LINN^EUS ,
en anderen , die ook waarlijk aan deezen
Tak der Natuurlijke Historie zo veel lichts
bijgezet hebben , dat men waardig geoordeeld
heeft, de Boeken van veelcn dcezer
Mannen in ons Vaderland te drukken. Hier,
en bij de meeste ftukken van mijn Antwoord
op

HISTORIE VAN HET VADERLAND. 15
op dit eerde deel der Vraage , zou ik kunnen
en moeten voegen die Verhandelingen,
welken in de Gedenkfchriften der buitenlandfche
Keizerlijke en Koninglijke Academiën en
Sociëteiten , in verfcheiden' taaien uitgegeeven,
gevonden worden, en aan de drie Rijken
der Natuur , zo als ze in ons Land voorkoomen,
licht zouden kunnen bijzetten; dan
eischt de MAATSCHAPPIJ van mij deezen
grooten, en zo ik meen, weinig voordeeligen
arbeid ? daar ze toch niet nagenoeg aan
het oogmerk voldoen zal.
2. Liever geef ik op de vertaalde Schriften
van Vreemden over dit deel der Natuurlijke
Historie. Zij zijn de volgenden, 'f Algemeen
Woordenboek der Natuurlijke Historie,
door VALMONT DE BOMARE, Dord. I761. I.
deel. Algemeene tafel tot de Natuurlijke Historie
der viervoetige Dieren, door j. T. KLEIN.
Uitgezogte Verhand, i. d. bl. 45. BOURGE­
LAT over den gang der Poerden, 7. d. bl. 436.
BUFFON over den oorfprong van het verfchiU
lend Ras der Honden, 3. d. bl. 203. DAU-
BENTON berigt van de voornaamjte Verjcheidenheid
der Katten, 2..d. bl. 523. — Over het verfchillend
Ras der Honden, 3. d. bl. 1. j. RAY
Gods Wijsheid in de Werken der Scheppinge,
Amjierd. 1765. F. WATSON de Dierlijke Waereld
ter befehouwing opengezet, Amjl. 1761. Befchrijving
van de Huiskat, Vaderl. Lettemfen.
3. d.

*ó SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKE
3- d. Mengelw. bl. 1S8. Onfeilbaar middel om
de Mollen in de tuinen te dooden , bl. 367,
CHOMEL Huishoudelijk Woordenboek. Leid. 1769.
3. Onder de Onzen, die hier aan gewérkt
hebben, tclle ik B. NIEUWENTIJT Waereldbefeh.
Amjl. 1720. bl 529. L. VINCENT Wondertoneel
der Natuur, Amjl. 1706. A.'VAN
LEEUWENHOEK over de Djeren, Leiden 1686.
G. BLASIUS Anatome Animahum, Amflel, 1673.
H. RUYSCH Theatrum Univerfale, Amjl. 1718.
F. RUYSCHII Thefaurus Ammalium, Amjl,
1700. A. SEBA Locu^kt- Jfvnus Rerum Natura*
Hum Thefaurus, Amjl. variis ann. Befchouw.
van de Werken der Nat. of Vervolg op RAY,
Amfl. 1768.
a. Eenigen onzer Landgenooten hebben
alleen over fommige Dieren onzes Lands , of
bijzonder over derzelver Deelen gefchreeven.
Ziet 'er hier deeze lijst van. p. VAN MUSse
HENBROEK Disfertat. de prcefentia Aeris in
humoribus Animalium, Lugd. Bat. 1715. AL-»
BINUS over de Zee-konden, in Annot. Academ.
I. 3. c. 15. c. NOZEMAN Be/chrijving van
den Das, Uitgez. Perhandel 8. deel, bl. 367,
j. BAS : ER over de Iiekle> ézelen van de Huid
der Dieren, Perhand. der Holl. Maatfchappij,
6. d. 2. Jl. bl. 746. Tegen-woord. 'Staat der
Vereen. Nederl. ovtv de Schaapen der Veluwe ,
3. d. bl. 340. — over het minder getal der
Konijnen in Holland, 4. d. bl. 9, — over

HISTORIE VAN HET VADERLAND. I?
de Muizen, die men altoos in Zeevank nabij
Edam heeft, 8. d. bl 519. — over de Schaapen
van Zeeland , 9. d. bl. 11. SJOERDS
over die van Friesland, in zijne befchrijving,
bl. 179 , 192. CAMPER over die de beste
Wol hebben, Verhand, der Holl. Maatfchappij,
6. d. 2. ft. hl. 750. KNOOP , in zijne 6efchnjv
van Friesland, befchrijft het groot en
zwaar Rundvee zijner Provincie, bl. 61. —•
de zwaare Kalven en manier van weiden, bl.
63. — de Friefche en Drentfche Schaapen,
bl. 66, 67. — hun toeneemend, getal Bl.
68. — de Geiten, bl. 69. — de Varkens
en welk foort men 'er heeft, bl. 69. — de
Paarden, bl. 70. en bij SJOERDS, bl. 176. —
Dat men 'er veele Haazen , doch geen Konijnen
heeft, tekent hij aan, bl. 73. — geen
Wolven, maar wel veele Vosfen en Wezels
in Zevenwouden, bl. 84. p. CLANT Encomium
Bovis, Haarl. 1714.. De Tegenwotrd. Staat der
Vereen. Nederlanden , waar men de mest der
Dieren in plaats van Turf brandt. 10. d. bl. 354.
b. Over de Ziekten der Dieren hebben gefchreeven
onder de Buitenlanders , wier
Schriften vertaald zijn, LAYARD over de Nuttigheid
van de Inenting der Veeziekte, Uitgezogte
Verhandel. 4. d. bl. 600. ALERECHT over de
Rii'iderziekte, 7. d. bl. $79. BOURGELAT over
het zelfds Stuk , 8. d. bl. 196. DE LA FOSSE
over de Ziekten der Paarden, 10. d. bl. 315.
B c. Ons

l9 SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKE
c. Onze Landgenooten hebben de volgen^
de Stukken in het licht gebragt: Remedie
voor Paarden, Amfi. 1731'. bij hunnen kwaaien
Broes, HOUTTUIN in zijne Natuurlijke
Histor. t>. d. 3. Ji. bl. 363. CAMPER over de
platte Leverwormen in Schaapen en Runderen,
in de Nieuwe wijze van Landbouwen, Amjl.
'1763. 2. Jl. bl. 303. en 4 Jl. bl. 320. —
over den kwaaden Droes der Paarden, 2. Jl.
bl. 321. —hoe men ze's Winters gezond op Jlal zal
houden, 4. Jl. bl. 238. — voordeelen van [hel
zout voor Paarden, Hoornbeesten, Schapen en
Geiten, bl. 234. De Nederlandfche Stalmees»
ter, door L. W. F. VAN OEBSCHELWITZ,
*r Haage 1763. s. A. VAN COUR Accidenten,
der Paarden en Koebeesten. De voortreffelijke
Paarden, die men in 't Land van Leerdam
iokt, zijn bijna zo goed, zo niet beter, dan
de Friefchen , j. LE FRANCQ VAN BERKHEIJ
Nat. Hijlorie van Holland, bl. 23. De Burger
Boer of Land-Edelman, Amjl. 1761. p. AL«
TA over de Ziekte van het Rundvee, Leeuw. 1765.
Over de Ziekte onder Paarden en Hoornbeesten,
in het jaar 1732. Vitgelezene Nat. of EU. Verhandelingen,
Amjï.1764. I. d. M. 318. J. EN­
GELMAN Waarneemingen in de Runderjlerfte
van 1756-1759- Verhandel, der Holl. Maatfchapij,
6.d. 2. Jl. bl. 955. enyd.i.fi. bl. 247.
en 34/-. KNOOP Befchrijv. van Friesland, bl.
64. j. G. Btrigt aangaande de Inenting der be-
/biet-

HiSTORÏE VAN MÉT VADERLAND. IJ
fmettelijke Ziekte in het Rundvee , Uitgez.
Verhandel. 3. d. bl. 246. De Nederlmdfche
Jaarboeken op 't jaar 1755. HOUTTUIN over
de Feepesten van de jaar en 1272, 1503, 1617,
£653, 1682, 1713, en 1744. in de Nat. Hifi.
1. d. 3. ft. bl. 288, 289. — hoe veele Koetjen
in Holland en West-Friesland , in 't
jaar 1744 en 1745. geftorven zijn, bl. 300.
êf. Over het Zwemmen der Bieren hebben
we, mijns weetens, niets meer dan het vertaald
Stuk van BA-ZIN, in de Uitgez. Verhand.
1. d. bl. 260.
e. In 't ftuk van de Voortteelinge der Bieren
hebben , onder de vreemden, ons geholpen
DE MAUPÈRTUIS over de voortteeling van.
Menfchen en Dieren, Vaderl. Letteroefening.
4. d. Mengelw. bladz. 257. G. GAR.DEN in d«
keurige Verzamelingen van HALLEY , Amft.
1734. j. PARSONS Natuurk. Aanmerkingen over
de overeenkomst en votsrtteeeling der Bieren en
Gewasfen, 's Hage 1753, dat voortreffelijker
behandeld is door j. BASTER, in zijne Verhand,
over de voortteeling der Dieren en Plan»
ten, Haarl. 1768. HALLER over de vorming
Van 't Kuiken in 't Ei, en HARVÊUS over
de voortteeling der Hinden, vergeleken door
BONNET , Uitgez. Verhand. 9. d. bl. 171.
Onder de onzen tellen wij, behalven den zo
even genoemden j. BASTER , den vermaardtR
A. VAN- LEEUWENHOEK , in zijne -Werken.
B s>, ƒ. Aan-

20 SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKE
ƒ. Aangaande de Verbastering der Dieren
hebben wij een vertaald Stuk van den beroemden
BUFFON , in de Nieuwe Vaierl. Letteroefen.
2. d. Meng-lw. bl. 16.
g. Omtrent de Warmte der Dieren heeft ons
toegelicht A. DUNTZE Differtat. compkclens
varia experimenta circa Calorem Animamium
fpeclantia, Lugd. Bat. 1754.
h. Over de Taal der Dieren hebben wi|
bijkans geen andere dan vreemde hulp gekreegen,
naamch'jk , van H. FABRICIUS AB
AQUAPENDENTE de loquela Brutorum , Franc.
1624. A. ARNDIUS de loquela Animant. brutor.
Upf. 1708. Verhand, af zij eene fpraak
hébben, Uitgez. Verhandel. 5. d. bl. 512. BON­
NET Gedagten over de Taal der Beesten, Vaderl.
Letter oef en. 6. d. Mengelw. bl. 31. H.
s. REIMARUS over de Driften en Konstdriftea
der Dieren; Leid. 1761. A. DEUSINGII Fafcic.
Differt. de ratione fc? loquela Brutorum , Groning.
1660.
i. Zeer veelen hebben over de Ziel der Die­
ren gepeinsd, als: CARTESIUS, WILLIS,JENK,
GUER, BOUILLER, BUFFON, WINKLER , GAS­
TON, PARDIES, BORARIUS, SCHMIDIUS , DAR-
WANSONIUS, CHANET, DE BEAUMONT, HE-
RING en REIMARUS. Dan wij vergenoegen
ons met A. LE GRAND de Carent. fenf. cogitat.
in brutis, Londin. 1675. MEIER over
de Zielen der Dieren, c. MYLJUS Gedagten
over

HISTORIE VAN HET VADERLAND. si-
Otter de Driften der Dieren, KRUGER over de
Reden der Dieren, KLEMAN over de Geest-
kunde, 'sHage 1765. MARTINIUS over de Re-
denlooze Dieren, Amfl. 1765. en A. BUURT in
zijne Godgeleerdheid, Amfl. 1763. §. 156. en
318. behooren onder onze laateren.
k. Waar men in ons Land het fmaakelijk-
fte WM vindt, heeft veel gemakkelijker kun­
nen bepaald en befchreeven worden , hoe­
wel het niet gebeurd zij. In den Tegenw.
Staat der Vereen. Nederl. wordt met één woord
gerept van 't Wild en de Kapoenen van Bre­
da, 2. d. bl. 201. en van dat der Meijerije van
's Bosch, a. d. bl. 27.
Dan , onder alle deeze bovengenoende
Schrijvers en Landgenooten is 'er niet één,
die in onze Taal , zo fraai en naauwkeurig
volgens het Samenftel van den grooten LIN-
N^EUS , de Natuurlijke Historie der Dieren
gefchreeven heeft, als de Heer HOUTTUIN ,
Geneesheer te Amflerdam, in zijn reeds aan­
gehaald Werk: Natuurlijke Historie of Uitvoe­
rige Befchrijving der Dieren, Vogelen, Infec-
ten, enz. Amfl. 1761 — 1768. zonder zijnen
ïiaam op den titel te melden.
Daar dan die kundige Heer de eerfte on­
der de onzen geweest is , die aan dit ftuk
op de gezegde wijze de hand geflaagen heeft,
zal de BIAATSCHAPPIJ, hoop ik , mij ten
goede houden, als ik mij hier met eene al-
B 3 g*~

«2 SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKS
gemeene verwijzinge naar dien Schrijver niet
te vrede ftelle; maar kortlijk alle de Dieren
mzes Lands, en de plaatzen waar befchreeven,
volgens de orde van LINN^US, dus
•opgeeve.
1. Tot den eerjlen Rang brengt hij den
Mensch, ,. d. %. ft. bl, x 38. - de Vlederapuis,
bl. 403.
2. Tot den derden Rang de Zee - honden,
2. ft. hl. 14 _ de Honden en hunne verfehillende
foorten, bl. 33. en hunne dolheid ,
bl. 6J, — den Wolf, bl. 69. - de Vosfen,
iZ. 85, — de Katten, bl. 127. — de Weezeis
en Otters, bl. i 79. de Bonfems, bl.
zoo. — de Fretten, bh 203. _ de Weezeis %
bl. 206, — de Dasfen, bl. 228.
3. Tot den vierden Rang de tamme Zwijnen,
bl. 250. — de wilden, bl. 257. — de
Egels, bl. -87. — en dc Mollen, bl. 299.
4. Tot den vijfden Rang behooren de Haazen,
bl. 369. — de Konijnen, bl. 391. — de
Bevers, bl. 409. — de Veldmuis, bl. 469.—
de Water-Rot, bl. 470. — de Huis-Rot,
bl. 471. — de Huis-Muis, bl. 478. — de
Rel-Muis, bl. 485. — en de Inkhoornen,
bl. 493-
5. Tot den zesden Rang worden gebragt
de Herten, 1. d. 3. ft. bl. 59. — de Rheen
bl. 143, — de Geiten, waar toe behooren
Bokken en Geiten zonder hoornen, bl. 150".

HISTORIE VAN HET VADERLAND. S§
—. de Schaapen zonder hoornen bl. 219. —
en met hoornen, bl. 221. — de Wormen in
de Levers, bl. 235. — de Koeijen, bl. 270. —
't getal der Beesten in Holland in den jaare
1737. bl 301. bij welke gelegenheid van de
Kaas wordt gehandeld, bl, 316.
6. Tot den zevenden Rang brengt hij de
Paarden, bl. 333. — de Ezels, bl. 385. —
de Vinvisfchen, waar van men 'er éénen vondt
op de Zeeuwfche Stroomen in 't jaar 1682,
(zie ook den Tegenw. Staat der Vereen. Nederl.
10. d. bl. 370 en 520.) en welke men
op de Hollandfche Kusten heeft gevonden in
de jaaren 1531, 1578, 1598, 1601 , 1617,
1635, 1641, en 1762, wordt bl. 505, en
hoe veelen van 't jaar 1531 tot 1762, op bl.
519 gemeld, en wat daar van de oorzaak zij,
hl. 520. — den Bruinvisch, 11. 539.
C Thans koome ik tot de VOGELEN,
1. Onze Landgenooten hebben, tot geleide
in dit deel der Natuurlijke Historie,
gebruikt de werken van ARISTOTELES , AL-
DROVANDUS, WLLOUGBY, BELON DE MANS ,
EDWARDS , JOHNSTON , LACHMUND , KLEIN ,
GESZNER, FRISCH, ALBIN , BRISSON , CUBA,
CATESBY, BUFFON , LINN/EUS , enz.
2. Men heeft daarenboven verfcheiden ftuk»
Ken van Vreemden vertaald, om dut ze ons
B 4 fa

E4 SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKE
té ftade kwamen ; bij voorbeeld, R Ay
Gods Wijsheid in de Werken der Schepping, bl.
8, 17, 144. en w. DERHAM Godgel. Natuurkunde,
bl. 357. Kort begrip van het natuurlijk
Samenflel der Vogelkunde, getrokken uit p. h.
G. MOEHRINGII Genera Avium, (welk werk
ook in 't Nederduitsch vertaald is met Aanmerkingen
door VOSMAER en NOZKMAN , Amjl,
17580 Uitgezogte Verhand. 1, d. bl. 585*
LINN^US Natuurlijk Samenjïel der Vogelen
5. d. bl. 149. KLEIN over de Strijk en Trek-
Vogelen, bl. 18. HERISSANT over de Ingewanden
van een Koekkoek, 4. d. bl. 109. en
Vaderl. Letteroefen. 2. d. Mengelw. bl. 846.
REAUMUR over de verteering der Spijzen in de
Maag der Vogelen, 4. d. bl. 345. Verhandeling
over de Her/enen der Vogelen door A. VAN
IIALLER in de Verhand, der Holl. Maatfchap-
P'j, 10. d. 2. Jl. bl. 287.
3. Onder de Onzen, die zich tot dit Stuk
verledigd hebben, behooren B. DE MOOR de
Pifcium £f Avium Creatione, Harderov. 1721.
M. SCHOOCKHIS de Ciconiis, Amfl. 1661. —
deOvotf Pullo, Ultra}. 1643. B. NIEUWEN-
TIJT Waereldbefchmimng, bl. 529. Befchouwingen
van de Werken der Natuur , of Vervolg
Op RAY, bl. 89. A, VAN LEEUWENHOEK OWT
de Vogelen, Leiden 16S6. Verhandeling over
êen Nagtegaal, i 759. c. NOZEMAN , waar
de Zwaluwen, Uitgezogte Verhandelingen, 2, d f
bh

HISTORIE VAN HET VADERLAND. 25
bl, 185. en waar de Oijevaars overwinteren ,
bladz. 260. — over den Leeurik met den bek
van een Kruïsvink , 3. d. bl. 479. j. LE
FRANCQ VAN BERKHEY merkt aan van de
Meeuwen - Eijeren op Eijerland, dat de weêr-
kaatzende Zonneftraalen, in 't duinzand val­
lende , dezelven ter uitkipping koesteren,
Nat. Historie van Hol'.ani , 1. d. bl. 91.
SJOERDS heeft de groote Vogelen van Fries­
land, als Zwaanen, Ganzen, Kraanen, Rei­
gers, Eenden, enz. opgegeeven; doch KNOOP
heeft 'er breeder van gehandeld, en bijzon­
der aangetekend, dat men daar veele Hoen­
deren en Duiven, maar weinig Ganzen en
Kalkoenen heeft , en waarom, bl. 71. en
welk wild Gevogelte, bl. 72. geen Korhoen-
deren, behalven op de Grenzen van Gronin­
gen en Drenthe , bl. 74 ; maar veele Kwar­
tels , en wilde Eenden, die in het Najaar
komen, en in het Voorjaar wederom ver­
trekken , bl. 75 ; doch wilde Ganzen en
Zwaanen, bl. 77. Hij voegt 'er bij, met
welken wind, en van waar de Houtfnippen
overkomen, en waar zij zich meest ophou­
den , gelijk ook een meenigte van Lijsters en
Krammets - Vogelen, bl. 78. en dat 'er ner­
gens meer Kievieten, dan in zijne Provincie
zijn, bl. 70. doch Robben en Kemphaantjes,
bl. 80. en waar zij met de Spreeuwen 's Win­
ters blijven, bl. 81, Dat aldaar de Musfchen
B 5 troeps-

$6 SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKE
troepswijze, als de Spreeuwen, naar de Boo-
Uien des avonds vliegen, 'er in overnagten ,
en 'smorgens, eer zij uitvliegen, ééne van
hen op kondfchap uitzenden, bl. 82. Eindelijk,
dat men 'er Kraaijen, Exters, Wijkels
cn Koekkoeken , doch dat men 'er
gcene Woudvogclen heeft , ten ware foms
in de Zevenwouden, bl. 83.
Hier ben ik wederom verpligt aan te merken,
dat niemand onzer Landslieden dit gedeelte
der Natuurlijke Historie zo naauwkeurig
en uitvoerig befchreeven heeft , als Dr.
HOUTTUIN, in zijne Nat. Hist. 1. d. 4. Jl.
bl. 80. waar hij de Rangen der Vogelen
opgegeeven , en hunne kenmerken bepaald
heeft, bl. 85, na alvorens de Land- Wateren
Strandvogelen, bl. 3. den tijd van
gaan en komen der Trekvogelen, bl. 10, en
de verhuizing van Zwaluwen en Oijevaars,
met verfchciden waarneemingen , daar omtrent
in andere Landen genoomen, bl. 12.
befchreeven te hebben.
Na deezen weg gebaand te hebben, vangt
hij aan met den
1. Eerjlen Rang, in welken hij plaatst de
Gieren, bl. 96. — de Valken, waar toe behooren
de Arenden, bl. 122. — de Kuikendieven,
bl. 145. — de Valken, zo wel de
egte Valken, Sperwers en Havikken, als de
kleinen „ bl. 149. (over welken men ook kan

HISTORIE VAN HET VADERLAND. 27
ijazien de NEDERL. JAARBOEKEN op het jaar
1750.) de Uilen en de Schuif-uilen, bl. 183.
— den Rans-uil, bl. 190. — den Boom-uil,
bl. 194. — den Nagt-uil , bl. 196 — den
Steen- of Kerkuil, bl. 197, enz. — welke
Rang met het geflagt der Klaauwieren, en
daar onder den Beemer of zwarten Mantel
(fiarrulus Bohetnicus^), bl. 223. beflooten wordt.
2. Den tweeden Rang bekleeden de Raaf3 bl. 294. — de Kraai, bl. 303. — de Roek,
d e
41. 3°5- — Bontekraai, bl 306. — de Kaauw,
bl. 309. — de Vlaamfche Gaai , bl. 313. —
de Aakfter , bl. 319. — de Wielewaal of
Goud-Merel, bl. 332, — de Koekkoek, bl.
354. — de groene of geele Specht bl. 380.
— de Ysvogel, bl. 401. — de Hoppe, bl. 414.
3. Tot den derden Rang brengt hij de
Zwem- of Water-Vogelen , als: Eenden , Talingen,
enz. die eertijds in ons Land, door
de meenigte van V°gelkooijen, te talrijk waren
, gelijk blijkt uit het Keizerlijk Plakkaat
van 1550. te vinden in het Groot Plakkaat-
Boek, 1. d bl. 1308. als uit dat van Prins
MAURITZ, A 8
. 1604. uitgegeeven. De Eenden
en Zwaanen komen voor in 't x. d. 5.
jl. bl. 13. — de Ganzen, bl. 27. — de Rotganzen,
en waar men die vindt, bl. 38. —•
de Eenden (Strepera), bl 48. — de Smient,
hl. 54. — de Winter-Eend, bl. 56. — de
"ginter-Taling, bl. 58. — de Zomer-Taling,

28 SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKE
ling, bl. 6i. de gewoone Eend, bl. 61. —
de Wilde en Tamme, 6/ 66. — de Duiker-Gans,
bl. 72. — de Pijlftaart, bl. 79.
— de Duiker, bl. 138. — de Mantel-Meeuw
bl. 146.
4. In den viertfe« Rang worden gefchaard
de Kraaien,,«. 184. — de Oijevaars, bl.
193- — (Dat 't woord Oijevaar, in Overijsfel
Heilover van Hainover genoemd, bij de>
Oude Nederlanders den aart van dien Vogel
regt uitgedrukt hebbe, ziet men in H. CAN-
NEGIETERI Epistola ad illuflriJJ. Comitem 0.
F. DE LIJNDEN) de blaauwe Reiger, bl. 201.
(Dat men fomtijds in ons Land roode of
rosfe vangt, vindt men bij c. NOZEMAN in
WATSON'S Dierlijke Waereld, bl. 223.) de Roerdomp,
bl 211. _ de gemeene Wulp , bl.
32i. _ de Wulp, bl. 223. — de Houtfnep,
bl. 225. _ de Snep, bl. 230. — de Kempbaan
, bl. 238. — de Kieviet, bl. 240. — de
Koet of Plevier, bl. 246. — de Griel , (OedienemuO
bl. 260. — de Koet (J'ulica atra)
M. 270. — de Trapgans, bl. 288.
5- In den vijfden Rang volgt de Paauw,
bl. 317. - de Kalkoen, bl 336. — de Haan,
bl. 349- de Kapoen, bl. 359. _ de Hen ,
bl. 360. — de Faifant, bl. 381. — 't Berkhoen,
bl. 397. _ ' t Korhoen, bl. 401. —
de Patrijs, bl. 415. — en de Kwartel, U.
422,
6. De

HISTORIE VAN HET VADERLAND. 2£
6. De geheele troep wordt in den zesden
Rang beflooten door de wilde en tamme
Duiven, bl. 430. — de Kroppers en Kappers ,
439. — de Paauw-ftaartcn, bl. 440. —
de Eriefdraagers , bl. 441. — de Pagadetten,
bl. 442. — de Ringduiven, bl. 447. — de
Tortelduiven, bl. 453. den Akker - Leeurik ,
bl. 461. — den Spreeuw, bl. 472. — den
Kramsvogel, bl. 482. — den Zinglijster, bl.
485. — den Merel, bl. 492. — den Kruisbek,
bl. 498. — den Goudvink, bl. 502. —
den Groenling, bl. 511. — den Geelvink,
bl. 523. — de Vinken, bl. 532. — den Distelvink,
bl. 538. — den Kauarijvogel, fchoou
geen Inlandfchen, bl. 545. — 't Sijsje, bl.
549. — 'tKneutje, bl. 550. — den Vlasvink,
bl, 55L den Rietmosch, bl. 553. — den
gemeenen Mosch, bl. 554. — den Nagtegaal,
bl. 564. — den Grasmoseh, bl. 570. —
't Geelborstje, bl. 571. — den witten Kwikftaart,
bl. 573- — ' £
Roodborsje, bl. 584. —
't Winterkoningje , bl. 586. — 't Boomlopertje,
bl. 589. — de Koolmees , bl 593.
— 't Pimpeltje, bl. 596. — den Zwartkop ,
11 5 9 7. _ de Rietmees , bl. 598. — de
Huiszwaluw , hl. 603. — de Boeren-
Zwaluw, hl. 6

30 SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKE
D. Dus ben ik voortgeraakt tot de DIEREN
VAN BEIDERLEI LEVEN.
1. 't Lust mij niet op nieuws aan te haat
len de Schrijvers over de DIEREN, hier boven
gemeld, van welken fommigen ook over
dit foort gefchreeven hebben, bij voorbeeld ,
JOHNSTON , enz. Ik. kan 'er bijvoegen , o.
JACOB/EI Obferv. de Kanis '6f Lacertis. c.
OWEN Natural History of Serpents, Lond. 1742»
r. REDI de Viperis, Amft. 1685. B. A. ABBA-
Tiusda Viperis, Hag. Com, 1660.
2. Onder de Vertaalingen bezitten wij
GEOFFROY over het Gehoor in de kruipende
Dieren, Uitgez. Verhand. 5. d. bl. 297. RÖ-
SEL over de Huishouding en Voortteeling der
Kikvorfchen en Padden , 7. d. bl. 28. R.
BRADLEY Wijsgeerige Verhand, over de Werken
der Natuur, Amft. 1740.
3. Onze Landgenooten hebben 'er weinig
over gefchreeven. Behalven GRONOVIUS en
VOSMAER , die alleen aantekenen, waar ze
Slangen gevonden hebben, kan men de Befchouv/ingen.
van- de Werken der Natuur, of
Vervolg op RAY, bl. 297. opflaan , en p.
CAMPER over de Padden, Verhand, der Holl.
Müatfchappij, 6. d. 1. ft. bl. 277..
Dan allermeest en liefst wil ik verflag
doen van de rangfchikking en befchrijving,
door

HISTORIE VAN HET VADERLAND. 31
door den Heer HOUTTUIN in zijne Nat. Hist.
ons van deeze Dieren gegeeven.
1. In den eerften Rang naar LINN^EUS
Sameiiftel, plaatst hij. in 't 1. d. 6. ft. bl. 13.
de Schildpad. Ik erken, men vindt ze wel
niet in onze Zeeën, maar wij haaien ze hier
aan, om dat men den 2. Oftober van het jaar
1707. eene Schildpad gevangen heeft in 't
Wijier - Meer. Zie Kronijk van Medemblik ,
11. 231. Ook hebben wij wel geene Land-
Schildpadden , dan die uit de West - Indien
tot ons overgebragt, en in onze Tuinen gezet
worden: zij leeven daar gezond, eeten
's zomers Moeskruiden, en voornaamelijk Salade,
en kruipen 's winters in den grond.
In het bovengenoemde Werk ftaat de Water-
Salamander, bl. 102. befchreven. — de groene
of fcherp genagelde Hagedis , bl. 125. — de
gemeene Hagedis, bl. 160. — de Water-Hagedis,
bl. 164. — de Pad, bl. 194. — de Bruine
Land-Kikvorsch, bl. 242 — de Boom-Kikvorsch,
bl. 255.
2. In den tweeden Rang komen te voorfchijn
de kruipende Adders of Ring-Slangen,
die men, volgens het berigt van den Heer L.
T. GRONOVIUS, in Gelderland vindt, bl. 375.
— gelijk in West - Friesland, en in 't Dienver-
Meer bij Amfterdam, bl. 378. — als mede in
't Sticht van Utrecht, volgens VOSMAER Befchr.
der Surin. Ratel/lang, Amjl. 1767. bl. 8;
3. Den

3& SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKE
3. Den derden Rang beflaan de zwemmende
Dieren, als: de Lamprei of Prik, befchreeven
bl. 444. — de Roch of Vleet, bl. 464.
— de Pijlitaart, bl, 477. (welke ook door
den Heer j. BASTER , in zijne Natuurkundige
Vitf anningen , 2. d. bl. 39. befchreeven zijn);
onze gewoone Roch, bl. 480. — de Zee-
Duivel, b.. 530. — en de Steur, bl. 541.
E. Dus ben ik voortgeraakt, en kan thans
zonder hinder mij bepaalcn tot de NE-
DERLANDSCHE VISSCHEN.
1. De Liefhebbers der Natuurkunde in ons
Vaderland hebben, niet zonder reden, altoos
gebruik gemaakt van de Werken van ARis-
TOTELES , ^ELIANUS , OPPIANUS , PAULUS
JOVIUS , MARSIGLI , BELL0N1US , GESZNER ,
ALDROVANDUS , WILLOUGBY , SALVIANUS ,
CATESBY , RÖSEL , RENARD , GUALTERUS ,
KLEIN , PLANCIUS , ELLIS , BOSSUET , LISTER ,
BONNANNI, ME AD , RONDELET, AR.TEDI ,
RAY , BONNET , LUIDIUS , LINN.-EUS , eil ail-
deren, wanneer zij zich in dit ftuk der Natuurlijke
Historie wilden oefenen.
2. liehalven de hulp van deczen , hebben
wij den bijftand van eenige Vertaalde Hukken
genooten , bij voorbeeld , RAY Gods
Wijsheid in de Werken der Schepping, bl 8,
i8, enz. DERHAM Godgel. Natuurkunde, bl.
426.

•HISTORIE VAN HET VADÈRLANÖ. 33
426. F. WATSON Dierlijke Wa-reld , Natuurlijke
Historie van den Haring, F ad. Letter oef. 3. d.
Mengelw. bl. 416. WATSON over het Lubben
der Visfihen, Uitgez. Verhand. 1. d. bl. 389.
OEOFFROY over het Gehoor der Visfchen, 5. d.
bl. 297. Konst om Otters leevendig te houden
en tam te maaken, 2. d. bl. 6.1. LUND over
de voortplanting der Visfchen in de binnenland'
fche Wateren, 10. d. bl. 371» LINN/EUS over
den' Goud- en Zilver • visch , Natuurkundige
Verhand. Amjl. 1767- £ ft- bl. 209» Over
de wijze van het voortteelen der Snoeken, Vadert.
Letteroefen. 2. d. bl. 209. A. VAN HAL­
OER, over de herfenen der Visjchen, Verhand*
der Holl. Maatfchappij, 10. d. 2. Jl. bl. 314-
3. Men denke echter niet , dat onze
Landslieden dit voornaame ftuk uit het oog
verlooren, en eigen arbeid hier in gefpaard
hebben: neen, wij hebben de Werken van
M. SCHOOCKIUS de Harengis, Gron. 1649. c*
NOZEMAN over de Haringen, in WATSÖN'S
Dierlijke Waereld, bladz. 212. j. F. GRONO-
VIUS the Figure of the Mustela fojftlis» communicatedtoP.
Collinfon, Phil. Transacl. vol. 44 —
Pifces Belgü, in A8. Upfal. 1741. en in de
Uitgezogte Verhand. 1. d. bl. 145. — Pi/cet
Belgü rariores, in ASt. Upfal. 1742 6? 1744-
L. T. GRONOVII Mufeum Ichthyologicum,*. tom.
v a n e m i
Lugd. Bat. 1754 8* — &
Viifchen in Neerland, Uitgezogte Verhand^
C i» *•

34 SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKE
1. d. hl. 324 en 581. — in aclis Helveticis. —*
NIEUWENTIJT Waereldbefchouw. hk 529. H.
RUISCH Theatrum 6?c, SEBA Thefaurus &c. t A.
VAN LEEUWENHOEK over de Visfchen , 7 Z,e£.
den 1686. — Befchouwingen van de Werken
der Natuur, of Vervolg op RAY, bl. 195. c,
WOZEMAN Be/chrijv. van den Rivier - Harder t
Uitgezogte Verhand. 1. d. bl. 576. — van
een zeldzaamen Visch, 3. d. bl. 381. j.
BASTER over de Schübberl der Visfchen, Verhand,
der Hollandjche Maatfchappij, 6. d. 2. ft.
bl. 746. en Natuurt Uitfpann. 1. d. bl. 147. -m
over het Gehoor der Visfchen, bl. 98. — over
een Hermaphrodiet - Kabeljaauw, 2. d. £/. 156.
— over den Goud- Visch, Verhand, der Holl.
Maatfchappij. 7. d. 1. ft. bl. 79. en Natuurk.
Uitfpann. 2. d. bl. 83. p. CAMPER over het
Gehoor der gefehubde Visfchen , Verhand, der
Holl. Maatfchappij, 7. d. 1. ft. bl. 79. en j.
BASTER over de Schubben der Visfchen, 6. d.
2. ft. bl. 746. In den Tegenwoord. Staat der
Vereen. Nederlanden worden de Visfchen van
het Bijlener - Meer opgegeeven, 8. d. bl. 147.
— die men in de Waal vangt, 15. d. hl. 2.67.
— die in de Lek zijn, hl. 317. — die van
de Zuider Zee, 8. d. bl. 67. — waar de Sia,
eene Rivier in de Meijerij van 'sBofch, zeer
vischrijk is, 3. d. bl. 122. — dat men zeldzaam
Zalm te Katwijk vangt, 6. d. bl. 442.
en voorheen, te Geertruidenherg op éénen dag
1800»

HISTORIE VAN HET VADERLAND. 3§
iSooo Zalmen , Steuren en Elften gevangen
zijn, 7. d. bl. 24. Over het paaren en voortreden
van den Zalm, kan men naleezen de
Uitgez. Perhand. 4. d. bl. 236. De Visfchen,
die men in 't grootfte getal te Workum vindt j
meldt SJOERDS in zijne Bejchrijv. bl. 196. —
Wanneer de Schelvisch op de Friefche Kust
komt , en wanneer hij weêr vertrekt , 1. d.
Breedvoeriger heeft KNOOP zich uitgelaaten
over Frieslands Visfchen , naamelijk 0verde
groote en lekkere Snoek en Baars, met
de menigte van Aal, bl. 85, 86. en na dé
opgaave der geenen, die men 'er niet vindt,
laat hij eene' lijst volgen der Visfchen, welken
de Noord- en Zuider-Zee opgeeft, dart
die ik niet met naame zal noemen, om dat
ze ftraks hier op volgen zullen.
Meer algemeen en allernaauwkeurigst zijn
de Visfchen onzer Wateren, in onze Taaie,
door den kundigen Dr. HOUTTUIN in zijné
Natuurl. Hijtor. befchreeven, van welken wi]
eene lijst zullen opgeeven.
Na dat hij in het 1. d. 7. Jl. bl. 1. van
derzelver Eigenfchappen , en bladz, 14. van
hunne Voortteeling gehandeld heeft , volgt
hij wederom LINN^EUS leertrant, en maakt
4e volgende fchiftirig*
Cs. t. vs*

%i SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJK»
I. VISSCHEN DER ZEëN.
1. In den Eerjlen Rang komen vóór de
Paaling en Aal, bl 92, 93. - de Conger-
aal, bl. 103. en de Smelt, bl 129, 131.
2. In den tweeden Rang volgen de Schelvisch-
Duivel, bl. 148. — de Pot-Visch, bl. 150.
— de Pieterman, bl. 156. de Schelvisch,
bl. 166. — de Kabeljaauw, bl. 183. en of
orize Kabeljaauw de Noordfche Dorsch, dan
welde Morrhua is, wordt onderzogt,bl. 183.
— de Steenbolk bl. 201. — de Molenaar ,
bl. C02. de groene Schelvisch, bl. 204. — de
Wijting, bl. 206. de Puit-aal, bl. 218. — de
Maag-aal, bl. 225.
3. Den derden Rang maaken uit: de Lunrj»
bl. 250. — 'tGoverken, bl. 279. — deMeu-
11e, bl. a8i. — de Knorhaanen, bl. 298. —
de Zonnevisch , bl. 313. — de Heilboth,
bl. 324. — de Scharretong, bl. 328. — de
Schol, bl. 331. — de Both, bl 336. — de
ruuwe Schol, bl. 341 de Tongen, bl. 342.
— de Scharren , bl. 345. — de Grieten ,
bl. 347. — de Tarboth, bl. 348. — de Kaan,
bl. 350. — de Zee - Braasfem, bl. 376. — de
Steen-Visch, bl. 436.
II. VJSSCHEN DER ZOETS WATEREN» 1
Ia 't i. i. 8. Jt. vangt Dr. ;HOUTTUIN de
be«

HISTORIE VAN HET VADERLAND. 37
ï>efchrijving der Visfchen onzer Rivieren en
Meeren aan: bijzonder de Rivier-Baars, bl, 1.
— de Snoek-Baars, hl. 9. — de Zee-Snoek,
hl. 12. — de Zee-Baars, bl. 15. — dePosch,
hl. 28. — de Zee-Stekelbaars, hl. 43. — de
Makreel, hl. 51. — de Knorhaan, bl. 81. —
de Koekkoek, bl. 83.
4. In den vierden Rang vinden we gefchaard
den Meeraal, hl. 103. — den Zalm, bl. 128.
den Spiering, hl. 199. — den Witvisch ,
bl. 213. — den Houting, bl. 218. — den
Snoek, bl. 237. — den Koornair-visch, bl. 259.
— den Harder hl. 265. — den Haring, bl. 281.
— de Sprot, hl. 331. — de Elft, hl. 339. —
de Ansjovis, en welke die bij ons is, bl. 316
en 356. — den Barm, bl. 356. — den
Karper , bl. 360. — de Grondels , bl. 381.
— den Zeelt, hl. 387. — den Dikkop, hl. 393.
— 't Chineesch Goud-vischje, bl. 396. — de
Hesfeling, hl. 417. (welke eene nieuwe Visch
is volgens de Uitgez. Verhand. 1. d. bl. 576.)
— de Grijzert, bl. 419. — den Voorn ,bl.420.
— den Cyprinus, bl 424. den Ruisch-voorn,
11. 425. — en vier andere Visfchen, die nog
geenen naam hebben, hl. 429. — den Neste­
teling, hl. 436. — den Braasfem, bl. 441. —
den Bliek , hl. 446.
5. De vijfde Rang, waar toe de Molen-
Heen-Visch, hl. 491. wordt gebragt, beflnit
het geheelc ftuk.
( ' C 3 f". Ik

3? SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKE
JF. Ik gaa over tot de Befchouwing DER IN­
SECTEN.
I, Land- en Water - Infeclen.
I, Nadien eene groote meenigteUitlandfche
Schrijvers, door hunne beroemde Werken,
een aangenaam licht over dit gedeelte der Na-*
tuurlijkc Historie verfpreid, en daar door aan
ons wezenlijke diensten gedaan hebben, zo
meene ik verpligt te zijn, zo al niet hunne
Werken, waar en wanneer te voorfchijn gcfcoomen,
ten minsten hunne Naamen te noemen.
Men kan van VARRO, ARISTOTELES, PLI-
3JIUS , GESNER, U. ALDROVANDUS , CATES-
B Y , RAY , EDWARDS , MONFETUS , REDI ,
FRISCH , MALPIGHIUS , KRUZE , RÖSEL , AL-
B1NI, VALISNIERI , SCHEUCHSER , GAUTIER ,
JOHNSTON, LISTER, GOTTORP , BUSBEQUIUS ,
SONTIUS , MURALTO , PEUCER , IIARRISON ,
BURGUNDIUS, T R A U T H , GENDERUS , KEIL,
ANDRY, CAMERARIUS , F. M. NIGROSOLUS,
PAITONI , HOMBERG, SCOPOLI, LINDUS ,
BONNET, ROUSSET, DE GEER , REAUMUR ,
LESSER , en anderen niet hooren , zonder
hunne verdiensten te erkennen.
Sommigen hebben alleen over één of eenige
Weinige bloedelooze Diertjes gefchreeven, als;
YARRO 3 SCHMIDIUS , KOENING , WAR DER ,

HISTORIE VAN HET VADERLAND. 39
COSERUS , HOFFLERUS , PICI , ROCH , LIBAr
VIUS , VIDA, GEDDE , MALPIGHIUS , CORFUC
SASCOBURENSIS , BAJERUS , BELON , DU BOIS ,
en BONONI, die over de Bijen en Bijenhui­
zen , —— en BUTTLER, CANTIPRATAR, MOL-
LER , CAMERARIUS , en SAUBERLICIIS , die
©ver den Honing, BARTH, DIEGO en
REVIGLIUS , die over de Muggen , .
SCHEUCKIUS, die over de Schalbijters, ——
LISTER en DABON , die over de Spinnen en
Slakken, SCALIGER, BUSBEQUIUS, GOT-
TORP en BONTIUS. , die over de Scorpioe-
nen, —— BARTHOLINUS, SACHO, RIVINUS ,
GESNER , VOGÈL en HOEGEN , die over de
Infeclen, welken 's nagts lichten , MANI-
TUS , VAL. CHIMENTELLI, P. BOCCO en HA-
GEDORN, die over de ruikende en ftinkende
Infeften, — WILKES, die over de Kapellen en
Motten, — BONNET, DE GEER, SCHOEFFER ,
CLERK , BAKER en REIMARUS , die over eenige
bijzondere Infeften, — FRISCH en GLEDITSCH
die over de Trek-Sprinkhaanen, — GEOFFROY
en JAMES , die over de Spinnen gefchreeven
hebben. Anderen hebben flechts eenige
deelen der Infeften onderzogt, als: ALBRECHT ,
330RELLI, GRIENDEL , DE ASCH , HOOK , JO-
BLOT , HARTZOEKER , MURALTE , POWER , RE-
Di, SANGALLO, CATELAN en BONNANNI. —
Eenigen hebben ze alleen getekend, als: FRANK ,
MERLANJ HOEFNAGEL, of gelijk AVELIN en
C 4 EAEK-

4

HISTORIE VAN HET VADERLAND. 41
Filof. Verhand. Amft.1764. i.d. bl. 64. en 2. d.
bl. 239. c. DE GEER over het Schuimbeestje of
Vloo fprinkhaan, 3- d. bl. 397. E. WEIS Waarneeeming
omtrent de Springkeevers, Uitgezogte
Verhand. 2. W. 399- FORSKAHL aanwijzing
der InfeElen, die op veelerlei Bloemen en Planten
huisvesten, 2. d. bl. 408. KLERCK over het
vangen en bewaaren der lnfecJen, 3. d. bl. 228.
BONNET Aanmerking over den Lintworm sbl. 309.
REAUMUR over den Leeuwworm, 4. d. bl. 197.
BONNET over de groote Rups der-Wilgen- Boomen,
5. d. bl. %i6. DE GEER Waarneemingen
over de Plant- en Boom - Luizen, bl. 255. —
over het Haft en deszelfs Paaring, 7. d.
bl. 271. G. DE RIVILLE over de Paaring der
Muggen, bl. 57. BOUX over de Uitwerking
van den Waasjem der Mieren, 8. d. bl. 262.
en Vaderl. Letteroeff. 2. d. bl. 816. BUFFON
over de verandering der InfeBen, en oorfprong
der Wormen in de Kinderen , wederlegd door BON­
NET, 9. d. bl. 27. Befchrijv. van een Acarus
of Luis van 't Winter - Kening je, Natuurkund.
Verhand. Amjl. 1767. 1. ft. bl. 116. CARRé
Historie der Mieren , 2. ft. bl. 28. DE LA SO-
NIERE Ophelderingen over de Mieren, bl. 70.
RÖSEL Hifi. der Kevers, bl. 167. POUPART
over 't witte fchuim der Planten, 3. ft. bl. 131.
DERHAM Godgel. Natuurkunde, bl. 383. Kort
begrip van de Historie der InfeSlen, Amft.
176.7, 1768. H. BAKER over hit Microfcoop,
C 5 AmJjL

42 SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKE
Amfl. 1744. — Nuttig Gebruik van het zelve,
1756, Ophelder, van het Spinrag, in 't voor- en
najaar in de lucht vlottende, Vaderl. Letter oef en.
%. d. bl. 740. JUSTI over de Zijwormen ,bl. 901.
Middel tegen de Klanders in 'f Koorn , 3. d.
Mengelw. bl. 31. Historie van een Mieren-krijg,
bl. 256. Historie van de Spin, 4. d. Mengelw.
II. 58. CHARVET over de Hoornen op 't hoofd
der Slakken, 5. d. Mengelw. bl. 350. Verhand,
over de lnfeclen, die de Boeken doorknaagen ,
7. d. Mengelw. bl. 271. SPALANZANI , dat de
Tuin-Slakken, haar hoofd afgefneden zynde, een
ander wederkrijgen, Nieuwe Vaderl. Letteroefen.
a. d. Mengelw. bl. 297. BONNET over de Koningin
der Bijen, bl. 22.2. THORSLEY over de
Bijenkorven, in de Vaderl. Letteroefen. en s,
WHITE over de. houten Bijenkorven, Nieuwe wijze
van Landbouwen, 4. ft. bl. 282. RATHLEFF
Histor. en Godg. Verhand, over de Sprinkhaa.
nen, Amfl. 1750. UNZER Mengelfloffen, Amfl*
1767. 1768.
3. Laat mij aan de Schriften onzer Landgesooten
thans ook eene beurt geeven. Deezen zijn
hunnen oorfprong verfchuldigd aan H. RUIJSCH
Theatrum univerfale omnium Animalium , Pifcium,
Avium, Quadruped. Exang. Aquat. Infecïorum
Angium , Amfl. 1710 , 1718. j.
SWAMMERDAM Biblia Nature , jive Hifloria
InfeEtorum, Lugd. Batav. 1737. in folio, die
de bloedelooze Diertjes uitmuntend befchreeven.

HISTORIE VAN HET VADERLAND, f 43
ven, en hier in alle onze Landgenooten overtroffen
heeft. Dan ons beftek laat niet toe
eene fchets van zijn werk , dat genoeg bekend
is, te geeven. Eenigen zijner werkjes
zijn in kleiner formaat gedrukt, als: j. SWAM*
MERDAM Hijl. Infeclorum Gener. , opera HEN-
NINII , Lugd. Bat. 1733. — Over't Oever-
Aes, Amfl. 1675. — Verhand, over de bloedelooze
Diertjes, Utr. 1669. J. NETTIS een
Vittrekfel uit Swammerdam over de Bijen, Uitgelez.
Natuurk. of Filof. Verhand. Amjl. 1764,
2, d. bl, 385, Voorts het kostbaar en voortreffelijk
Werk van A. SE BA , geheten Locw
pletiff. Rerum Natur. Thefaurus, Amjl. 1734,
en de werken van A. VAN LEEUWENHOEK,
welken wij allen niet zullen opnoemen, noch
hunnen inhoud melden: 't zij genoeg, dat
2.6 jlukken van hem briefswijze in het Engelsch ,
ï4 in het Nederduitsch, en 3 in 't Latyn, in
verfcheidene tijden gedrukt zijn. Nog komt
hier in aanmerking G. BLASII Animal. terr.
varior. Aquatil. Serpent. & InfeSlorum, Amfl.
1681. En ik geef hier ook eene plaats aan
M. s, MERIAN , (hoewel zij geen Nederlandfche
Juffer geweest zij,) over de Surinaamfche
en Europifche InfeSlen, en der Rupfen verandering,
Amfl. 1730. j. L'ADMIRAL Naauw.
keurige Waarneem, van veele geftalte-verwijfe'ende
gekorve Diertjes , in omtrent 30 jaaren in
Frankrijk , Engeland, en Holland vergaderd.
L.

44 SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKE
i , VINCENT Wondertooneel der Natuur, Am-
J}e/d. 1706. j. GOEDAERT Hijtor. Befchrijv.
van de Wormen, Rupfen, Maaden en Vliegen,
Middelb. s. BLANKAERT Schouwburg der Rupfen,
Wormen, Maaden, en vliegende Dieren,
Amjl 1688. Ik geef hier ook eene plaats aan.
de Theologie des Infetïes , par Mr. LESSER,
o la Haye 1742. om dat 'er zo veele fraaie
Aanmerkingen van den Heer LYONET bijgevoegd
zijn. En waarom zou ik , bij het
noemen van deezen naam , hier vergeeten
het uitmuntend Werk van dien beroemden
en kunftigen Heer , die zijn Vaderland zo
veel eers bijgezet heeft door zijn Traité Anatomique
de la Chenille, qui ronge le Bois de Saule,
dia Haye 1762. voorzien met de fchoonfte
Plaaten, door zijne eigen hand gegraveerd
? Bij deeze gelegenheid denk ik ook
aan de Memoires pour fervir d l'Hidoire d'im
Genre de Polypes d'eaudouce , par K. TREMBLEY,
a Leid. 1744. G. VAN DOEVEREN DiJJert. de
Vermibus Intejlinor. Lugd. Bat. 1753. en mijne
Verhandeling, geheten: Dijjtrt. deRefpiraiione
InJeÏÏorum, maxime Chryfalidum, Lugd.
Bat. 1753 (*). H. DAPPER de Vermibus, ibid.
1671.
[ (*) De Schrijver van dit antwoord heeft, hier
en elders in zijn handfchrift, zijn eigen naam ge>
plaatst, om onbekend te blijven; doch bij het drukken
van het zelve heeft hij dien agtergelaaten, en

HISTORIE VAN HET VADERLAND. 4$
167!, j. MALBOIS de Vvrmibus in intest. nidulant.
ibid. 1751. c. COMMELIN DiJJertat. de Lumbricis >
ïbid. 1694. A. RAVEN DiJJert. de Vermibus In«
teftin. ibid. 1675. A. COULET Trafitat. Hiflor.
de Afcarid. ö 3
Lumbr. ibid. 1729. j. L. ARO-
NIS DiJJert. de Lumbr. Traj. 1728. M. VAN
PHELSUM Rijior. Phyjiologica Ajcaridum, Leov.
1762. D. MEESE over de Aars-Manden, Uitgez.
Verhand. 9. d. bl. 338. H.... vergelyk.
der Aardwormen met der Menfchen wormen, 5. d.
bl. 207. P. CAMPER over de platte Leverwormen
in Schaapen en Runderen, Nieuwe Wijze van
Landbouvoen , 2 jl. bl. 303. en 4. Jl. bl. 320.
o. BIDLOO over de Dieren, die men in de Lever
der Schaapen vindt, Delft 1768. H. SNEL­
LEN de Animalibus in Ovino , aliorumque Animalium
hepate detegendis , Lugd. Bat.
Voorts voeg ik hier bij eenige Schrijvers over
1698.
de Zee-Wormen, als: ROUSSET over den Zee-
Worm , Leid. 1733. G. SILLIUS Hijlorie van
den Zee - Houtworm, Utr. 1733. Verhaal van
Dijkgraaf, Heemraaden, enz. van de vier Noorm der Koggen, van 29. Febr. 1732. Historie van
de OordeelenGods door de Zeewormen, Rott. 1733.
Tegenw. Staat der Vereenigde Nederlanden, 4.
d. bl. 14. van de Paalwormen, c. BELKMEER
Na-
eene kleine verandering in de woorden gemaakt;
doch op andere plaatzen den verzweegen naam- tijger
wooninge, enz, >er ingevoegd.]

46 SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKE
Natuurkundige Verhandeling over den Zeewetm j
Amft.1735. A. DE BRUYN de Zeeworm befchouwd
in zyn eigen aart en natuur, Rott. 1745. P-
MASSUET Recherches intereffantes fur l'Origine
£?c. desVersdTuyau, qui ir.faftent lesPaisfeaux
Ê? les Digues, Amft. 1733. in 't duitfch vertaald
door p. LE CLERCQ. H...» over de Wormen
, die den Arduinfteen op 't Eiland Walcheren
doorknaagd hebben. Uitgez. Verhand. 4. d. bl.
291. Nederlandjche Jaarboeken, op Maart 1759 i
bl. 317. Hollandfche Wysgeer, Amfl. 1761.
num. 138, 185. Aanmerkingen over de Mieren,
in de Boekzaal der Geleerden, op Juli]' 1765. T.
CLUTIUS over de Bijen, Amft. 1648, Ontdek»
king van de Staatkunde der Natuur in de Bijen en
Zijdewormen, Amft. 1764/ SJOERDS en KNOOP
hebben berigt, hoe men met de Bijen in Frietland
handelt, bl. 45. Verhand, over de Vlieg,
die den Walnoot doorboort, Vaderl. Letteroef. 5*
d. Mengelw. bl. 529. j. F. GRONOVIUS a letter
to P. Collinfon concerning a Water-lnject. Phil
TransaSt vol. 4*. An Account of Locufts, which
did vaft damage in the years 1747, 1748. in
Phil, TransaSl. vol. 46. van welk ftuk ik hier
melding maak , om dat we dezelfde foort van
Sprinkhaanen in die jaaren in ons Land gehad
hebben. Bejchouwingen van de Werken der
Natuur, bl. 385. c. SEPP over de Nederland,
fche InfeSlen, Amft. 1762. Diverjce Injtctorum
Volatilium Jcones ad vivum depiSia per D. J,
HOEF-

HISTTjRlE VAN HET VADERLAND. 47
HOEFNAGEL, Amfterd. i6%o. Voorts mijne
Waarneemingen omtrent de Herfstdraaden, die
in ons Vaderland, en in welke Provincie het meest,
vliegen, Vaderl. Letteroefen. 6. d. Mengelw. bh
119. en M. SLABBER oorfprong van den Pdarel-
Worm met de daar uit komende goud-oogige Stink"
Vlieg, Verhand, der Holl. Maatfchappij, 10.
i. 2. ft. bl. 387.
Uit dit groot Berigt blijkt genoegzaam, hoe
ongelooflijk veel 'er, federt eenige jaaren, aan
dit gedeelte der Natuurlijke Gefchiedenis gedaan
zij, en niet te min is 't zeker, dat 'er
nog oneindig veele duisterheden overblijven:
dan wie ook, in de laatfte jaaren , hier aan
moge gearbeid hebben , niemand onzer Landgenooten
heeft dit uitgebreid ftuk in een naauw»
keuriger en geregelder orde , naar den leertrant
van den vermaarden LINN^EUS , gebragt, dan
de arbeidzaame Dr. HOUTTUIN, in 'r 9 , 10,
11 en 12. ftuk des i. deels zijner Nat. Hist.
De MAATSCHAPPIJ, vertrouw ik, zal niet
van mij eisfchen, dat ik alle de naamen der
InfeSlen, in ons Vaderland voorkomende, en
daar befchreeven, met de aanwijzinge der
bladzijden, gelijk ik van de Dieren, Vogelen
en Visfchen deed, zal opgeeven: ik oordeelde
de laatften van meer belang te zijn, en
daar toe om meer dan ééne reden verpiigt.
Schrijf ik nu geen Boek, maar een Antwoord,
ik

48 SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKE
ik meen dan aan haar oogmerk te zullen
roldoen, wanneer ik hier, alleenlijk, een kort
verflag geeve van de wijze zijner bchandelinge
, en wel bijzonder van de zijne , om dat
hij de nieuwfte Waarneemingen van • anderen
in zijn Werk heeft ingelast, en dit ftuk
in de beste orde gebragt.
Gelijk hij de Dieren, Vogelen en Visfchen
in Rangen heeft gefchikt , zo heeft hij dit
ook ten opzigte der Infeften in acht genoomen.
1. Dus brengt hij tot den eerjïen Rang alle
fchildvleugelige en met knodsagtige fprieten voorziene
Infeften, bij voorbeeld , de Tor, het Torretje
, Mest-Kevertje, Bastaard-Olijphantje ,
enz. — en die geenen, welken draad'dchtige fprieten
hebben, gelijk het Schildpadje, Goudhaantje
, Mei-tor, Aardvloo; en eindelijk die borstelige
fprieten hebben, als: de Bok, St. Jans-
Vlieg, Kevertje, enz.
2. In den tweeden Rang worden aangevoerd
de Halffchildige Infetlen, als : de Cicada, Water-wants,
Water-fcorpioen, enz.
3. Den derden Rang bekleeden de Donsvleugeligen,
als: de Dag-Kapel, Pijlftaart, Nagt-
Kapel, enz.
4. Tot den vierden Rang brengt hij de Peesvleugeligen,
als: 't geflagt der Jufferen, Rombouten,
't Haft, Wateruil, enz.
5. Ia

HISTORIE VAN HET VADERLAND. 49
5. In den vijfden Rang volgen de Vliesvleu-
geligen, als: de Gal-Wesp, Rupsdooder , Wes­
pen, Bij, enz.
6. Tot den zesden Rang behooren de Twee-
vleugeligen, als: de Horzel, Langpoot, Vlieg ,
enz. Waar mede het 12. Stuk des 1. deels,
onlangs in het licht gegeeven , beflooten
wordt.
7. Den zevenden en laatjlen Rang zullen,
in het volgende Huk, dat onder handen is,
bofluiten: de Ongevleugelden met zes Pooten, en
den kop van het borstjluk afgefcheiden, als: de on­
gevleugelde Mot, Plant-vloo, Luis, Vloo,
enz. —— of die met meer Pooten zijn voorzien,
doch den kop met het borstjluk vereenigd hebben,
als: de Mijt, Spiimekop, Scorpioen, enz. —
of die veele Pooten hebben, als: de Pisfebed,
Duizendpoot, enz.
II. Zee-Infeften.
Na eene lijst der Vaderlandfche Schrijvers
over de Land- en Water - Infeften gegeeven te
hebben, meen ik gehouden te zijn dit ftuk
te moeten befluiten met de opgaaven der gee-
nen, die over de Zee-Infeften gefchreeven
hebben.
1. Onder de Uitlanders, die ons hier ïri
geholpen hebben, behooren, behalven de gee-
»en, die over de Visfchen gefchreeven, ca
D te-

5

HISTORIE VAN HET VADERLAND. 51
bi. 576. L. T. GRONOVIUS Brief aan c. N.
over een nieuwe Waarneeming omtrent zeker
Zee-gewas, 2. d. bl. 219. — over nieuw- ont'
dekte Zee - Diertjes, 4. d. bl. 464.
Dan, niemand onder de Natuur-Onderzoe»
kers onzes Lands heeft met zulken lof en
gewenscht gevolg aan dit ftuk, waaraan nog
weinig was gedaan, en na hem nog veel gedaan
moet worden, gearbeid, als de beroemde
JOB BASTER, die zijne fchoone ontdekkingen
der waereld heeft medegedeeld in
zijn werk, Natuurkundige TJitfpanrtingen geheeten.
Zal ik ook hier wat volledig aan de Vraa-
ge der HOLL. MAATSCHAPPIJE voldoen, men
zal van mij een kort verflag van zijnen arbeid
eisfchen, welken ik in de volgende fchets ga*
opgeeven.
De Heer BASTER befchrijft in 't 1. deel de
Polypi of de Diertjes op Zee-mosch, bl. 28. —
andere Zee -Infeften, bl. 35. — dat de lichtende
Vonkjes op de oppervlakte van bewoogen
Zee-water Infeften zijn, bl. 36. — over
de Voortteeling der Alijkruiken, — bl. 43,
— over de Plantdieren, bl. 61. — de Oesters,
bl. 71. — de Kreeftflak, bl. 85. —
de groote gepluimde Koker-Scolopendra ,
bl. 88. — over de Serpula's, bl. 91. — de
ongefchaalde Zee-flak, &/.«p3. — de Bloedzuiger
der Visfchen, bl. 94. —• de fteenag-
D 2 «-

5* SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKE
tige Efchara, bl. 96. -— de Zakpijp, bl. 97. •**
de Mosfelen, bl. 117. — de Zee - klitten ,
II. 128. — de Zee-fchaften, bl. 134. — de
Zee-quallen, bl. 142. en in 't 2. d. bl. 55. —.
de Zee-puisten , 1. d. bl. 144. — In 't 2. dwZ
befchrijft hij de Kreeften, bl. 5. — de Krabben,
bl. ai. — de Garnaat, £J. 29. — de
Steur-Garsaat, bl. 33. — de Zee-Vloo, bl. 34.
— den Pijlftaart, R 36. — de Zee-Muizen,
5J. 65. — de Steen -Mosfels, bl. 70. — de
Slik-Mosfelen, bl. 72. — de Kok-Haanen,
bl. 76. — de gladde Strand-fchulpjes, bl. 78.
— 't Drijf hoorntje, bl. 81. — de Zee-Duizendbeen
, bl. 147. — de Zee- en Visch-Luizen,
bl. 150.
II. 'T RIJK DER GEWASSEN.
Ik onderneem thans op te geeven, wat 'er
omtrent de Gewas/en onzes Vaderlands gedaan
zij.
1. Veelen zijn in de groote Werken, door
beroemde Kruidkundigen van andere Landen
opgefteld, zeer fraai befchreeven: des kunnen
wij ons bedienen van u. ALDROVANDUS ,
'XRAGUS , FABER , BISLERUS , RUELLIUS , ERI-
SIUS, BAUHINUS, PLUCKNET, PENA, BRUNS,
SWEERTIUS, T R E W , iBLACKWALL , MATTHIO-
LI, FUCHSEN, BOCK, KNORR , BOODT , RAV,
SONNET , UFFENBASH , JONHSTON , DEDU ,
MA-

HISTORIE VAN HET VADERLANS.
JIARIOTTE, CiESALPINUS, MALPIGHIUS, BU-
MALDUS , HOTTON , MILLER , GEORGIUS A
TURRE , MARSIL, WALHBOM , MORELAND ,
MORISON , RIVINUS , TOURNEFORT , HER-
MANNUS , MAGNOL1US PONTEDERA , CAME-
RARIUS , LINN^EUS , en anderen.
a. Ter ophelderinge van dit uitgeftrekte
Deel der Natuurlijke Historie heeft men ons
ook veele nuttige Vertaalingen aangebooden :
onder anderen bezitten wij: j. B. VAN ROHR
Godleerende Plantkunde, Haarlem 1764. HA-
LES groeiende Weegkunde, Amft. 1754. ——
Weegkundige Proeven omtrent de Planten, Uit'
gelez. Nat. of Filof. Verhand. Amft. 1764. 1. d.
dl. 17. T. MADDEN over de gevaarlijkheid
van het Water der Laurierbladen, 1. d. bl. 131.
H. CURTEIS Waarneem, omtrent Bollen, Plan-
tenen Zaaden, die in 't Water groeijen, 2. d.
bl. 114. Hoe men het Koorn tegen de Klander
zal bewaaren, 3. d bl. 212. j. MONTIUS over
het bewaaren der Bloemen in haare Schoenheid
Uitgez. Verhand. 2. d. bl. ii. HALES over de
manier om de lucht in Broeibakken te zuiveren,
en de vrarmte te regelen, bl. 222. DU HAMEL DU
MONCEAU over de vorming van het Hout in de
Boomen, 3. d. bl. 271. DU HAMEL over de
bewaaring der Graanen, bijzonder der Tarwe,
bl. 347. E. ASPELIN Aanwijzing van het nut­
tig Gebruik eeniger Gewas/en, bl. 396. j. B.
VERGIN Verbetering der Haver, bl. 405. LIN-
D 3 NiEys

54 SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKE
NJÊVS over de Verandering van Haver in Rogge,
4. d. bl. 67. DALIBARD over den Reuk
der Bloemen, bl. 187. GLEDITSCH over de wijze,
hoe men Inlandfche Planten tot Leertouwen
gebruiken kan, bl. 423. MARRIGUES over de
iraakverwekkende kragt der Tabak, bl. 447. LIN-
NASUS over het Jlaapen en waaken der Planten,
die 'er meest aan onderworpen zyn, 5. d. bl. t.
ROGER over de Tuinier • konst, bl. 422. LAN-
TINGSHAUSEN over den aart en de nuttigheid der
Aardappelen, bl. 566. DU HAMEL DU MON-
CEAU over het verfchillend Voedzel, dat de
Planten uit den grond haaien, 1
6. d. bl. 159.
VAN DEN BLOK over de Cicuta, bl. 315. MAR-
TEAU over de Belladona, bl. 330. — over de
Cicuta , bl. 349. (Ter deezer plaatze herinner
ik mij, 't geen in ons Land de Heer j.
VAN DER HAAR 't allereerst tegen de kragteloosheid
der Cicuta in de Kanker gefchreeven
heeft, na dat het Werkje van den Heer
STORCK door den Heer L. BIKKER was uitgegeeven.)
TILLETS onderzoek wat de Tarv
in^den Halm zwart maakt, en hoe zulks te beletten
s bl. 355. Manier om uit enkele Bloemen dubbelen
voort te hmigen door kweeking, 7. d. bl. 67.
AIMEN over den oorfprong en voortgang van den
Kanker in het Koorn, bl. 220. INTIERI Manier
om Graanen tegen broeijing en ongedierte
te bewaaren, bl. 511. OVELGUUN over het gebruik
en misbruik van Tabak, 8. d. bl. 129.
RAM-

HISTORIE VAN HET VADERLAND. 55
RAMSTROM over dc voortteeling der beide Sexen
in Dieren en Planten, 9. d. bl. 41. RUNEBERG
Proeven om door middel van eleëlrifeeren den
groei der Planten te bevorderen, 10. d- bl. 170.
BONNET over het gebruik, der Bladen in Plant'
gewas/en, bl. 345. FRIEWALD over Broeibak'
ken en Trekkasfen , verwarmd door den damp van
koolend Water, Uügelez. Nat. of Filof, Verhand.
3. d. bl. 424. TOZETTI over de Zeeplanten,
Natuurk. Verhand. Amft. 1767. 1. ft.
bl. 94. STONE over den Bast der Willige Eoo.
men ter geneezinge van afgaande Koortfen,
bl. 140. LEMERY over het Tzer der Planten,
2. ft. bl. 151. DODARD waarom de Stammen der
Planten altoos loodregt ftaan, 3. ft. bl. 52. Bedenkingen
en Waarneemingen aangaande het vogt
van het NeSlarium in de Planten, Vaderl. Lett
eroef. 1. d. bl. 426. M. DE GOYON DE LA
PLOMBANY over het groeijen der Planten en Boomen,
2. d. bl. 733. DE MONTI over de betvaaring
der Bloemen, 3. d. Mengelw. bl. 219,
en 4. d. Mengelw. bl. 196. DU HAMEL D«T
MONCEAU over de verfehillende fexe en groei
der Boomen, 3. d. Mengelw. bl. 294. over de
verfehillende Kunne der Bloemen, bl. 302. Hoe
men 's Winters natuurlijke versch onllooken Bloe-'
men kan hebben, 4. d. Mengelw. bl. 78. FITZ-
GERALD Pr oef neemingen over het beteugelen van
den al te weeligen groei der Vrugtboomen,
bl. 299. Over den Jlaap der Planten, bl, 232.
D 4 SI-M-

56 SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKE
SIMMONDS over het behandelen van vroeg bloei-
jende Tulpen, bl. 362. BIICHELI over het Voed-
fel der Planten, bl. 396. Scheikundige Befchou»
wingen van 't Rijk der Plantgewasfen en Die­
ren, bl. 349, 395, 442, 492. Over het zaai
en zaaijen van Sparreboomen, bl. 141 en 191.
Uittrekzel van de Historie der Galnoot-Infetïen,
door REAUMUR ,- 5. d. Mengelw. bl. 434 en 478.
Aardveijl vergiftig voor de Paarden, 6, d.
bl. 364. Hier valt mij in, dat ik ook ergens
in dit Werk iets geleezen heb van de Kolkrin-
gen, die men in Engeland vindt, zonder mij
thans de nette plaats te kunnen herinneren,
't welk ik hier alleen aanhaal , hoewel het
mij niet voldaan heeft. — Voorts hebben wij
SCHAEFFER over de Manier om de Studie der
Kruidkunde gemakkelijker en tevens zekerer te
maaken, Nieuwe Vaderl. Letteroef. 1. d. Men­
gelw. bl. 24. Over het brood der Aardappelen,
bl. 117. P. MILLER Maandelijkfche Tuinoejfe-
ningen, vertaald door j. BASTER , met eene korte
Inleiding tot de Kruidkunde, Haarl. 1767. De
Nieuwe Wijze van Lanibouwen, door de Heeren
TULL en DU HAMEL DUMONCEAU, Amft. 1762.
uit welk Werk ik verpligt meen te zijn te
'zeggen, wat men hier aan gedaan heeft. In
het zelve wordt eerst gehandeld van de
Wortels der-Boomen en Planten, 1. ft. bl. 32.
van de Bladeren der Planten, bl. 43. —
van het Voedzcl, bh 5i« — of verfehillende
Plan.

HISTORIE VAN HET VADERLAND. 57
Planten 't zelfde Vocdzel uit den grond haa­
ien , bh 56. — dat het Voedzel allerweege
verfpreid zij, bl. 74. — van het ploegen,
tl. 79. — van het bereiden der woeste, be­
plante , braakleggende of natte Landen ,
met de verfehillende wijzen van bouwen ,
bl. 93-110. — van 't roeren der Gronden,
bl. 132-139. — hoe diep en hoe veel Zaad
men zaaijeii moet, hl. 140-143. — over het
Onkruid , hl. 151. — over het verwisfe-
len van Zaadkoorn, bl. 159. over het teelen
van Raapen en Knollen naar den ouden trant,
bl. 167. — en naar den nieuwen trant, hl. 169.
:— over het bouwen van Tarwe naar de ou­
de, bl. 183. en naar de nieuwe wijze, hl. 195.
over verfcheidenc ziekten der Tarwe ,
hl. 218-225. — over de zwarte Tarwe,
bl. 228. — over de Haanekammetjes, bl. 235.
— over de Rups - Spaanfche en Tamme Kla­
ver, bl. 255. en 4. ft, bl. 155-168. over de
voordeden der nieuwe manier van Landbou»
wen, bl. 262. en vergelijking met de oude s
bl. 167 , 275.
In het 2. ftuk worden de Proeven omtrent
de Nieuwe Wijze van Landbouwen, in opzigt
van verfcheiden Graanen en Gewasfen, in de
verfehillende Landen van Frankrijk en Zwis-
ferland, in verfehillende tijden genomen, door
Mannen van aanzien en kundigheid, opge-
jeeven, bh J 'TL 2
m e t
4°"» de Werktuigen, die
1) 5 men

ïjS SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKE
inen tot den nieuwen Landbouw gebruikt.
W. 251 — 2
79»
In 't 3. ftuk treft men aan eenige fraaie nieuwe
Proeven en Waarneemingen over de Ziekten
der Graanen, en bijzonder der Tarwe, bl. 1.
— 101. —- over de verfehillende foorten van
Gronden, en de Beginzelen van groei en vrugt-
baarheid, door F. HOME , bl. 106 — 157. —
over het teelen van Hennip, om tot Linnen
te bereiden, met eenige verbeteringen, daar
in aangeweezen, bl. 166. — Befchrijving van
een nieuw Zaaituig, endeszelfs uitwerkingen,
U, 196 — 2S5.
In het 4. en laatfte ftuk leest men de Proeven
van den nieuwen Landbouw, in den omtrek
van Geneve, geduurende het jaar 1754 geno­
men door den Heer DE CHATEAUVIEUX , bl.
x. — Tafel der Proeven aangaande de Inoog-
fting , bl. 4. — Proefneeming om Aardappelen
zonder Mest te teelen. bl. 27. — SCHIFFELI
over de wijze hoe men Vlas zal zaaijen, kwee­
ken en behandelen, bl. 29. — en onder het
Vlas Turkfche Tarwe in den grond werpen,
bl. 45. — Voordeden van de Kaltanje - Kina­
boom, bl. 51. — Proeven over 't aanleggen
van Konstweiden, bl. 63. — over het gebruik
van Konst-planten, 't zij vreemde, 't zij in-
landfche, bl. 67 — 120. — Berigt wegens de
Haanekammetjes of het gezond Hooi, bl. 129,
150. — Manier om de oude Weiden te verbe-
tè-

HISTORIE VAN HET VADERLAND. 59
teren, bl. 173. en naar de nieuwe wijze het
beste Zaadkoorn te winnen, bl, 178. — de
voordeelen van ïurf-asch, bl. 198. — over
het Teelen van Zoethout , bl. 213. — een
nieuwe fchikking van een Kourn-Magazijn om
de Graanen veele jaaun voor het bederf tc licwaaren,
bl. 223.
3. Dan 't wordt tijd, dat ik dc fchrinenonzer
Vaderlanderen omtrent dit ftuk ter baane
gaa voeren. Zij zijn dceze volgenden. 1»,
JVIEUWENTIJT WaertU-btfth. 61. $67. H.UOF.R-
HAAVE Elementa Chévtix, Lugd. Bat. 1752. —
de Plantis fub mari cnjaniibus. — Index Piantarum
Horti Lugd. Bat. j. COMMELIN Catalogus
Plantarum Indigenarum Hollandice, Amfl,.
1709. — Horti Medici Amftelcedam. Rariorum
Catalogus, i7°4- H. BRUMANNI Index Plantarum
circa Zwollam in Transyfalania crescenr
tium, 16Ó2. j. BASTER de Plantis, Harlem.
1759. D. DE GORTER Flora Gelro-Z.utpha.nica,
1745- — Flora Belgica , Traj ad Rhen. 1767.
cum Append. M. W. SCIIWENKE de Locis natal.
quar. Plantar. circa Hagam Comit. crescentium.
D. MEESE Flora Friflca , Franeq. 1760. xix.
ClaJJis de Generibus Plantarum, 1762. — Plantarum
Rudimenta, Leov. 1763. 1. p. num. 1.
— Plantarum Methodus , 1. p. num. 2. —.
over het Nut der Kruidkunde ten voordeele onzer
Landen, Verhand, der Holl. Maatfchappij,
10, d, 2. Jl. bl, Ï33 — I70. M. W. SCHWENK5
Kruid*

60 SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJK-U
Kruidkundige befchrijving der In- en Uitlandfche
Gewaffen, 's Hage 1766. j. LE FRANCQ VAN
BERKHEJJ Expofitio Charatteristica Jlruttum Florum,
qui dicuntur compojiti, Lugd. Bat. 1761,
die ook in de Inleiding voor zijne Natuurt.
Hijlorie van Bolland, 1. d. 1769, de eerrte en
oudfte Schrijvers van ons Land over de Planten
opgegeeven heeft, als: A. JUNIUS over de
Paddefloelen — c. PETRUS Aantek. over Dioscoridss
— P. PAAW — E. VORSTIUS — c.
CLUSIUS. — JE. UE KOOKER, enz. Befchouwingen
van de Werken der Natuur , bl. 493.
M. DE LOBEL Kruidboek , Antw. 1581. A.
MUNTING de vera herba Brittannica — Naauwkeurige
Befchrijving der Aardgewajfen, Boomen,
HeeJiers en Bloemen, Leid. 1696. R. DODONAEUS
Kruidboek, Antw. 1644. p. BOCCONE Natuurt.
Nafpooringen omtrent den groei der Planten,
Haage 1745, welken Schrijver ik hier plaatze ,
fchoon hij geen Nederlander zij, om meer dan
ééne reden. K. STEVENS Veldbouw , Amft.
1622. j. H. KNOOP beknopte Huishoudelijke Hovenier
, Leeuw. 1760. Volmaakt Burger Tuinboek,
Delft 1766. Over de Verandering van Haver
in Rogge. Uitgelez. Verhand. 3. d. bl. 481.
en 't verfchil tujfchen beide, 4. d. bl. 49. Twee
Brieven van den Heer j. DE ZOLLICOFFER over
de verandering van Haver in Rogge, Verhand,
der Holl. Maatfchappij, 6. d. 1. ft. bl. 439. j.
LE FRANCQ VAN BERKHEIJ , ever 't Onkruid,
S. 4,

HISTORIE VAN HET VADERLAND. 0£
8. d. a, fi. bl. 155» en hoe men Brand in 't
Ivoorn voorkomt , bl. 184. w. VAN HAAZEover
de noodzaaklijklteid van veel Pijnboomen op
de Duinen te zetten, om dat ze de Snij winden
best verduwen , bl. 169. Over het Stedehout.
Uitgezogte Verhand. 3. d. bladz. 121. j. SCHUT
Speeling der Natuur in Appel-en Kerjjeboomenhout,
Verhand, der Hollandfche Maatfchappij , 4. d.
in de Berigten, bl. 34. j. c. PALIER over eenig
Stedehout, S. d. 2. ft. bl. 223. C A . VAN SIJPE-
STEIJN over de verbetering van Zaadkoorn, 4,
d. in de Berigten , bl. 26. j. F. DRIJFHOUT
©ver eene zonderlinge Wortelfchieting van een
Boom , 5. d. bl. 112. p. CAMPER over den
aart der Aardappelen , 7. d. 2. ft. bl. 415. j.
BASTER over de Zeeboomtjes , Natuurk. Uitfpanningen,
1. d. bl. 19. — over 't Zeemos,
bl. 2e. — 't Alcyonium , bl. 26. — 't Krab'
bekwaad of Zeegrappe, 2. d. bl. 115. — 'tZetrui
of Strandwier, bl. 129. — 't Zeewier, bl. 137.
— V'.rhandeling over de Voortteeling der Dieren
en Gewaffen, Haarl. 1768. j. c. KRAIJENHOF
proef kundige befchouwing van den aart, hoedanig,
ïxid, enfterktevan Timmerhout, 's Hage 1762.
Nieuwe Kweekkonst der Boomen, 1719. Bijzondere
Aanmerkingen over het aanleggen van Landhuizen,
Amft. 1763. Wanneer de Boekweit in
Europa is gebragt, REIMARUS Waarh. van den
Natuurl. Godsdienst , bl. 59. Van het teelen
en planten van Tabak aan en om Amersfoort, A.
VAN

6a SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKE
VAN BEMMEL Befchrijv. van die Stad. Berigt
wegens 't Tabakplanten van Neêrland, bijzonder
in 't Boven-Stichtfche en deLaage Velwte, Uitgez.
Verhand. 7. d. bl. 1. Wanneer 't Tabakplanten
in ons Land begonnen is, Tegenw. Staat
der Vereen. Nederlanden, 3. d. bl. 38. — over
het Tabakplanten bij Amersfoort , bl. 39. — bij
Doesburg, bl. 377 bij Wageningen, bl. 476.
— én bij. Hattem, bl. 477. dat de Boomen op
de Veluwe zo weelig niet meer groeien als voorheen
j en waarom, 3. d. bl. 429. — waar de
beste Tarw in Holland groeit, 4. d. bl. 81 —
over het Langeftraats-hooi, 6. d. bl. 243 —
over den aart der Biezen , 7. d. bl. 419. —.
waar de befte Vrugten in Holland groeien, bij
voorbeeld: Afperfies te Uitgeest, Aardbeziën
te Aalsmeer, Peulen in de Beverwijk, Kersfert
te Velzen, uitneemende Groenten in Zeevank
8. d. bl. 510. en voorts welke Boomen hier
en daar in Holland groeien, bijzonder jonge
Boomen te Boskoop, 6. d. bl. 377. witte Tarw
om 's Gravezande, bl. 518. waar men Zeewier
vindt, 8. d. bl. 616. — waar de beste Hennip,
bl. 316. en 7. d. bl. 386. (Zie ook de Be»
fchouw. van de Werken der Natuur over den Hennip
. bl. 556.) Hoe en ten welken einde men
helm op de Duinen plant, 9. d. bl. 12. —
over de Meekrap , bl. 384. en 4. d. bl. 26.
enz. j. LE FRANCQ VAN BERKHEY over de
beste middelen om onze Landen, zohoogeals laage.
elk

HISTORIE VAN HET VADERLAND. 63
elk naar zijnen aart, ten meesten voordeele aan te
leggen, Verhand, der Holl. Maatfchappij, 8. d.
2. ft. dl. 3. en Aanmerkingen over de nieuwe
wijze van Landbouwen , bl. 171 enz. Ia
de ftreek van Beverwijk groeit eene zo verfehillende
meenigte van Land-Kruiden, dat men
nergens in geheel Zuid- of Noord-Holland de
weêrgaê daar van vindt. Nat. Hift. van Holl.
1. d. bl. 66. — over den Honigdaauw der
Planten, bl. 318. — nadeel der Zeevlammen ,
345- — over de Harften en Gommen der
Boomen, bl. 511. P. CAMPER Proeven over
de beste middelen om de Landerijen in de Vereenigde
Nederlanden, zo hooge als laage, elk naar
zijnen aart, ten meesten voordeele aan te leggen,
Nieuwe wijze van Landbouwen, 3. ft. bl. 295. —
over het voordeel der Landerijen, bl. 296. —
over het getal der Inwooners en het Vee ,
bl. 303. en het geen 'er gevoed kan worden
in de geheele Provincie van Holland en West-
Friesland, ald. — over den aart en groeijing
op hoog en laag Land, en welke mest te gebruiken
, gelijk ook wat de Kruiden en Planten
doet groeijen, bl. 325. — hoe men hoog
Land tot Weiland moet aanleggen, bl. 335. —
of woest- tot Bouw- en Gras - land maaken ,
bl. 341. — eindelijk over den aart en het verfchil
van Mest en leevendige Steenkalk, bl. 347.
Hier op volgen de Proeven van den nieuwen
Landbouw, in Gelderland aan den ïx-

64 SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKE
fel, genomen in 1762. bl. 356. met Paardeboanen,
bl. 36a. -— op de Veluwe genomen,
bl- 365- — door den Heer G. ANTWERPEN
VERBRUGGEN genomen te V Graveland , bl.
367. — nader Berigt van dien Heer wegens
de Oogden van Boekweit en Haver, naar de
Nieuwe Wijze van Landbouwen geteeld ,
tl. 371. — Brief van de Heeren HOFFMAN en
MEESE , over den nieuwen Landbouw , bl.
378 — 382. — over eene nieuwe manier out
de Aardbeijen , Kruisbesfen en Aalbesfcu tot
eene ongemeene volmaaktheid te brengen, en
de eerden den geheelen Zomer door te kunnen
plukken, 4. ft. bl. 243. — Aanmerkingen over
de Teelt, en het gebruik van Koolzaad, BL
251. — over de Boomen en Heesters, welken
digt bij de Zee willen groeijen, bl. 265, —
Proeven van D. MEESK omtrent den nieuwen
Landbouw, bl. 269. — Proeven in Gelderland
aan den Tjjel gedaan, bl. .279. — Befchrijving
van de nieuwe uitgevonden Zaaiploeg, bl. 304.
Ten opzigte der Provincie Friesland heeft KNOOP
in zijne Befchrijving aangetekend : wat .'etniet
groeit, als: Turkfche Boontjes en Tabak ,
bl. 40, 41; maar veel fchoon Ooft, Moeskruiden,
en Veldvrugten, bl. 41, 43. — en
waar de Moeskruiden 't vroegfte aankomen,
bl. 44. wat het zo genoemde Talhout zij, bl.
46. — dat men daar meest Els , Berk , Eik en
Ypen plant, en in welke gronden, bl. 119. —
ep

HISTORIE VAN HET VADERLAND.. 65"
op de Hei, Denne- en Pijn-Boomen , bl. 120»
— en waar men meest Populier- en Abelie-hout
Vindt, bl. 123.
III. H E T RIJK D E R DELF­
STOFFEN.
1. Over dit zo voordeelig als gewigtig e«
uitgebreid ftuk der Natuurlijke Hiftorie heb.'
ben ous verfcheiden'voertreffelijke Schrijvers^
voor zo ver ons laag en wateragtig Land iets ,
dat men tot de DELFSTOFFEN brengt , uitlevert
, uitneemend toegelicht. Laat ons D'AR-
GENVILLE, K A L M , BACCIUS , KONING, BER-
TRANT, JUSSIEU , BAJERUS , LESSER , BARTON ,
BËURERUS , HENCKELIUS , BOODT , BOURGUET ,
GEVERUS , BÜTTNER , HEBENSTREIT , HELVI-
GIUS , BREYNIUS , BOURDELIN , H1LL , WELSCH,
KIRCHERUS , KYLBET , KNORR , WOODWARD %
j. en j. J. SCHEUCHZER hooren, en wil men
zulken, die meer ons Land raaken, opflaan ,
men gaa tot j. CAESAR , TACITUS , CLUVE-
RIUS , MUNSTERUS , GUICCIARDIN , VARENIUS ,
BUSCI-IING , én andere Befchrijvers van ons
Vaderland.
1. Noodig heeft men geoordeeld de volgende
vertaalde Hukken ons in handen te Hellen,
als THERRIAT over de Vrugtbaarheid der Aar­
de, Nieuwe Vadert, Letter oef. 1. d. Mengelw. bl.
li. A. A. BARBA Verhandelingen over ae Me»
E M£

66* SCHRIFTFN OVER. DE NATUURLIJKE
taaien , Mijnen en Mineraalen ^ Leid. 1740;
Merkwaardige VerfchijnfeU in aardagtige Lighaa»
men en Mijn/lof en, Uit gel. Nau of Fil. Verhand.
1. d. bl. 456. en R. BRADLEY Wijsg.
Verhand, over de Werken der Natuur, bl. 4.
BUFFON over verfcheiie Beddingen det Aarde,
Natuurk. Verhand 1. d. bl. 44. GUETTARÖ
Oorfprong der Lelij. en Sterre fteenen, Uitgez.
Verhand. 6. d. bl. 389. E. WRIGHT over derï
oorfprong der verfteende ScJmlpen en Delfftofen,
7. d. bh 101. BERTRAND Verhand, over de Donderfteenen,
bladz. 373. R. A. VOGEL ptaclicaal
Zamenftel der Mineraalen, 8. d. dl. 387.'
LE ROYER over de Schelpen in de Aarde, Natuurk.
Verhand, i. ft. hl. 170. EOULANGÈR,
dat de meefte Steenen uit Schelpen hsftaan, 3, fti
bh 18, 27.
3. Ik gaa over tot onze eigen Schrijvers./
en wel allermeest die gefchreeven hebben
I. Over het Land zelve.
Onder deezen telt men de Befchrijving van
het oude Batavifche Zeeftrand. L. SMIDS Schatkamer
der Nederl. Oudheden, Haarl. 1737. AU
TING notitia Germanim inferioris. EOXHORN
Chronijk van Zeeland, VAN LEEUWEN Batavia
llluftrata. JUMI Batavia, j. VOUSJE AnMes.
J. PARS Kafwïjkfche Oudheden, ALKEMADE en
v. 0. SCHELLING Befchrijving van den Briel en
Voorns

HISTORIE VAN HET VADERLAND. 6?
Voorn. Be Befchrijving van Friesland, door
SJOERDS en KNOOP, HEEMSKERK Batavifche
Arcadia. Befchrijving van Gelderland , Amjl.
2765. j. WAGENAAR Vaderlandfche Historie ,
1. d. en meer andere Schrijvers over de Historiën
van Nederland, en de bijzondere Steden
, die ik allen niet zal opnoemen; waar bij
men voegen kan de Kaarten, die .men in hunne
Wérken vindt, en bijzonder die van SCHO­
TANUS en A. ORTELIUS in 't jaar J5S7. ge­
drukt , en van w. A. BACHIENE , in de eerjle beginzelen
tot de Geographie, 1760,wiens voortreffelijke
Kaarten bekend] zijn: waar bij ik voege
de Geographifche Bejchrijv. van Zuid- en Noord-
Holland , dOOr J. LE FRANCQ VAN BERKHEY, in
de Nat. Hijlorie van Holland, bl. i* enz.
II. Over de Breedte en Lengte van ons
Vaderland.
De lengte is van fommige Steden bijzonder
genoomen , bij voorbeeld van Amjlerdam, in
j. VAN DER WALL D'Jfert. de Navigandi Arte.
Lugd. Bat. 1756. De breedte van Alkmaar,
door SNELLIUS in zijn Eratosth. Batav. I. 2.
c. 9. Over de meeting der Affianden tusfehen
fommige Steden,P. VANMUSSCHENBROEKBisfert.
Experiment.. Geom. pag. 337-420. Over
dc lengte van Neerland , Tegenw. Staat der
Vereen. Nederlanden, 11. d. 1. ft. bl. 6.ct
Ê a SPECH'T

68 SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKE
SPECHT 'Kaart der Vereen. Nederl. —• Methode
pour apprendre facilement la Geographie, par Mr.
'ROBBE, torn. i. pag. 2S2. Vaderl. Letteroefen.
2. d. bl. 135. De Lengte op Zee door 't compas
te vinden, j. LULOFS Aanmerkingen,' op
den Brief van M. Semeijns, Uitgez. Verhand.
9. d. bl. 253.
III. Over den Ouden Staat des Lands.
Dat Holland en Zeeland eerst door dc Zee
bedekt zijn geweest, beweert j. RAY 'S Werelds
begin en einde, Rott. 1719. bl. 154 en 251.
Hoe de Eilanden van Walcheren gekomen
z-ijn, j. DE MEY Theologifche Werken, Middelb.
1681. bl. 141. — Voorts YARENIUS
Geograph. Gener. c. iS. propof. 9. j. LULOFS
over. den Aardkloot, Leiden 1750. bl. 414 era
419. en waar van daan de Eilanden en Zandbanken
zijn gekomen , bl. 149 en 168.
IV. Over den Tgenwoordigen Staat dis
Lands.
Dit ftuk vindt men nergens, dan voor zo
verre het eenige en niet alle Provinciën betreft
, opgegeeven, als in den Tegenwoordige^
Staat der Vereenigde Nederlanden, te Amfl. in
verfcheiden jaaren gedrukt, waarom ik 'er een
kort verflag, van zal geeven. Men leest da
Be-

HISTORIE VAN HET VADERLAND. 6$
Befchrijving van de gelegenheid, grootte, ri­
vieren en luchtsgefteldheid van Nederland,
in 't algemeen, ï. d. bl. i. enz. — der gron­
den van de Mcijerij van 's Bosch, mede in 't
algemeen, 2. d. bl. 26. — van die der Stad,
bl. 29, — van fommige Dorpen, als: Moer-
Geftel, Oers, Loon op Zand, Hapert, Vesfent,
enz. gelijk ook van de Peel, welker diepte
op fommige plaatfen van 8 ellen gezegd wordt
te zijn, bl 99. — van Maasland, Os, Bergen
op den Zoom, bi 141. — en de gronden der
Polders Reiemoer, en Heiningen, — van Bre­
da, bl. 202. — van Oosterhout, bl. 230. —
van het Land van Kuik, bl. 246. — van de.
Stad Graave , bl. 267. — van den Lande
van Overmaaze, bl. 374. van Kadzand, bl. 473.
— van Arkel, bl. 535. — In 3. Deel de
gronden van Gelderland, b r
. 38. — dat
die Provincie drooger Is dan de meeste
anderen , bl. 40. — van Thiel, bl. 223. —
van Bommel, bl. 226. — van Bemmel, bl. 253,
— van Rijswijk, bl. 266. — van Ek, bl. 277
— van Leeuwen, bl. 275. — van den Thie-
lerwaard, bl. 284. van Geldermalfen, bl. 291.
— van Amerzode, bl. 298. — van Kuilen­
burg , bl. 320. — van Buuren, bl. 336. —
van Zutphen, bl. 346. — van Doesburg,
bl. 377. — van 'sHerenberg, bl. 405. —
van Zeddam, bl. 406. — van Bredevoort,
bl, 419, _ ran de Veluwe, il. 428, 430. —*
E 3 van

79 SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKE
van Wageningen , R 476= — van Elburg 9
fc'. 483. — van Nieuwkerk, hl. 499. — vail
Eepe, £l. 503. — van Beekbergen, bl. 506. —
van Middagten, hl. 514.'— In 't 4. Des/ de
gelegenheid , grootte en landsgefteldlicid van
Holland, bl. 1-9. — van Leiden, bl. 498. —
In't 5. Deel, de landsgefteldheid van Hoorn,
bl. 407. — van Edam, bl. 479. — van Pur*
merend, bl. 518. — In 't 6. Deel die van den
Haag, bl. 2. — van Rhijnland', bl. 162. —•
van Leiderdorp, bl. 247. — van Alphen"
tl. 251. — van Aar/anderveen, bl. 271. —->
Van Zevenhoven, bl. 285. —van Zoeterwoude s
en of daar de beste Leidfche Boter valt
tl. 293. — yan Voorburg, bl. 309. —« van
Noordwijkerhout, bl. 330. —• vanLïx/ê, JJ. 332J
— van Hillegom, bl. 335. — van Zwammerdam,
bl. 345. — van Koudekerk, bl. 359. —
van Hazerswoude, bl. 367. — van Alkemade,
tl. 396. — van Wasfenaar, bl. 423. — van
Noor'dwijk-binnen, bl. 464. — van Delfland,
bl. 469. — van 'sGravezande, bl. 514. —
van Waterings, hl. 566. — van Loosduinen,
bl. 58S. — van Naaldw'jk, bl. 592. — In 't
.7. Df£* de landsgefteltenïs van Schieland,
bl. 5. — van Zevenhuizen, hl. 29. — van
't Land van Voorn , bl. 42. — van Oost'
Voorn, bl. 72, 81. — van Rozenburg, bl. 103.
— van Abbenbroek , bl. 114. — van West'
Voorn, bl. 120. — van de Nieuwe Tonge,
bl.

HISTORIE VAN HET VADERLAND. 71
ffl. 149. — van het Land van Putten,bl. 154. -—
yan Korendijk, bl. 168. — va.n\Ooltgens-Plaat,
II, 175. — van Stad aan''tHaringvliet, hl. 179.
van 't Land van Putten over de Maaze,
bl. 186. — van den Hoekjehen Waard, bl. 194.
— van Oud - Beyerland, bl. 197. — van het
Land van Strijen, bl. 204. — van het Land
van Zevenbergen, bl. 222. — van de Lange-
Jlraat, hl. 243. van het Land van Heusden,
bl. 251. —j bijzonder van Vlijmen, hl. 275. —
van Drongeien en Wijk. bl. 281. — van Veen,
bl. 284. — van Meeuwen , bl. 285. van 't
Land van 'Altena, bl. 287. — Landsgefteltenis
van Zuid - Holland, hl. 318. — van 't Eiland
van Dordrecht, hl. 357. — van den Alblasferwaard,
hl. 385. — van Liesveld, bl. 434.
van het Overlaat van H^rdinxveld, hl. 449.
van den Krimpenerwaard, hl. 451. — van
Leerdam, bl. 502. — van Asperen, hl. 526.
— van Tsfeljiein, bl. 554. — In 't 8. Deel de»
landsgefteltenis van Woerden, bl. 3. — van
Gooiland, bl. 76. — van, Naar den, bl. 93. —
van Laaren, bl. 114. — van Muiderberg ,
bl. 127. — van Amjlelland, hl. 150. — van
de Diemermeer, hl. 182. — van Kennemerland,
bl. 208, 209. — van Uitgeest, hl. 221. —
van Heemjlfde, hl. 258. — van 't Koegras,
lil. 374. — van Ouddorp, hl. 398. — van
Dregterland, bl 476. —van Zeevank, bl 510.
— van Waterland, bl. 521. — van Broek,
E 4 tl.

7a SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKE
bl. 542. — van de Beemjier, 11. 562. — van
de Purmer; bl. 565. — van Texel, bl. 586. —
van Eierland, bl- 587. — van Flieland, bl. 606.
van ter Schelling , bl. 609. — van Hoorn ,
bl. 613. — van Wieringen, bl. 616. — van
Urk, bl. '627. — In het 9. Deel de grootte
van Zeeland, bl. 7. — van de gronden en
vrugtbaarheid, bl. 10, 11. — In het 10.
Deel, de landsgefteltenis van Goes, bl. 2.
van Tholen, bl. 66. — van Vlisfingen, bl. 97.
— van ter Veere, bl. 134. _ Van Domburg,
II. 219. — van Zuid Beierland, bl.-26s, 320,
353. — van 't Buursn-Ambagt, bl. 282. —
van de breede Watering, tot bij de Stad Goes,
bl. 283. — van Sichuit 'en Sturmefant, bl. 285.
— van Haamftede, bl. 390. — van Noord-
gouwe, bl. 419, — van Duiveland, bl. 485. —
van den Polder van Oosterland, bl. 505 ,
513. — van Bruinis/e, bl 531. — van 't Ei­
land Tholen, bl. 567. —- In 't 11. Deel van
de gelegenheid , grootte , en landsgeftelte­
nis van de Provincie Utrecht in 't algemeen,
bl. 4,5-
Uit dit breedvoerig berigt, vooral van Holland,
blijkt genoeg, welke onvolmaakte kennis
wij nog van de gronden deezer Provincie
hebben. Dan, hoe treflijk word dit nu
vergoed in de uitgaave der Nat. Historie van
Holland , door de voortreffelijke penne van
den Heer j. LE FRANCO, VAN BERKHEY, die
hier

HISTORIE VAN HET VADERLAND. 73
hier in voorzien, en den aart der gronden
van dit Gewest zo naauwkeurig heeft opgeteekend,
bl, 5-96. dat ik er niets, van kan
ppgeeven, zonder het Werk ten halyen uittefchrijven.
Zo breedvoerig heb ik alles, wat des aangaande
in het groot en fraai Werk (den Te.
genw. Staat) voorkomt , (indien ik niet 't
een of ander Dorp over het hoofd gezien
hcbbe) opgegeeven, om dat ik juist onder het
oog moest brengen , wat hier aan gedaan is ,
en dat, hoeveel dit zij, 'er egter nog wel de
helft aan ontbreekt, naamelijk eene befchrijving
van het platte Land van Utrecht, van
de geheele Provincie van Overijs/el, van Gro­
ningen, Friesland, en *t Landfchap Drenthe,enz.
welke tot heden toe niet is uitgegeeven.
Het gemis eener befchrijvinge van de laatstgenoemde
Provincie is eenigermaate vergoed,
zo door den arbeid van SJOERDS , die in 't
1. deel van zijne Befchrijving de vrugtbaarheid
des Lands, bl. 156. — de Graangewasten,
bl. 157. — de vette Weilanden, bl. 167.
— het Boomgewas, bl. 183. — en de Veldvrugten
, bl. 181. befchreeven heeft; als door
KNOOP, die in zijn Werk gelet heeft'op de
oorzaak van de vlak- en effenheid van Friesland,
en der andere Provinciën , bl. 9. —
op de gefteldheid en gronden, 11. 12, 15. —
ie foorten van gronden, en waarom zij zo
£ 5 veei

£4 SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKE
yeel yerfchjllen , bl. 35. — den aart der.
gronden, die door de Zee aanfpoclen, bl. 36.
— en derzelver vrugtbaarheid, bl. 38.
V. Over de Veranderingen der Landen en.
Gronden.
Welke Veranderingen op de Bergen en,
Heuvels voorvallen , heeft j. LULOFS over den
Aardkl. bl. 417. aangetekend. Dat 't Zand
op de Vehiwe, federt eenige jaaren, zeer is
toegenoomen, berigt mij de Tegenwoord, Staat.
van\ de Vereen. Nederl. 3. d. bl. 428. — over
de Doorgraaving te Katwijk lees ik 6. d.
bl. 174. — over het affiaan der Duinen bij
Scheveningen, bl. 152. — bij Katwijk op Zee,
bl. 444. — bij 't Huis te Britten, bl. 447. —
bij ter Heide, bl. 588. — te Petten, [8. d.
bl. 366. — te Ègmond op Zee, bl. 359. — op
de Helder, bl. 376. — op 't Eiland Urk,
bl. 629. — te Domburg in 't jaar 1646. 10. d.
bl. 222,257. — op 'tEiland Schouwen, bl.346.
.— op West-ter - Schelling , 8. d. bl. 614.
over de veranderingen in het. Land van Kadzand,
2. d. bl. 473. (bijzonder heeft WILD­
SCHUT Wiskund. gronden, 1. d. bl. 162. bepaald,
hoe veel land Kadzand aan Duinen
verlooren heeft federt 1703 tot 1746.) —
©ver de Droogmakerijen, 6. d. bl. 276, 297,
333. enz. — over het rijzen van den weg

SSISTOIUE VAN HET VADERLAND. 75
•sran den Hang naar Scheveningen, 6. d. hl. 157.
M. BOLSTRA, waar door 't Lani bij Petten
federt eenige jaaren zo aanmerkelijk is afgenoo-
men, en hoe best te bewaaren. Verhand, der
Holl. Maatfchappij, 1. d. bl. 637. Dat de
Moerasfige gronden bij Koeverden allengskens
dröoger worden, heeft KNOOP bl. 56. aan­
getekend.
VI. Over het Zinken der Landen.
Omtrent dit Stuk hebben ons geholpen,
L'EPIE , onderzoek over de oude en tegenwoor=
dige natuurlijke gejleldheid van Holland. j„
LULOFS , Aanmerkingen over het rijzen der
Zee, en het zinken der Landen aan de Neder-
landfche Kusten, Verh. der Holl. Maatfchappij,
1. d. bl. 56. Verhaal van den Heer QUESNOY»
J. A. LEEGIIWATER Haarlemmer - Meerhoek, s.
VAN LEEUWEN Batavia Jllujlrat. A. A. S. EIKE-
LENBERG Gedaante en Gefteldheid van West-
Friesland. N. CRUQUIUS over de Merwede*
j. LULOFS over de Landzinkingen, in'zijn
Werk over den Aardkl. hl. 421. j. LE FRANCO
VAN BERKHEY over het zakken van 't Die.
mer-Meer, Verhand, der Holl. Maatfchappij,
8. d. 2. Jl. bl. 103. Over het zinken der
Landen, Tegenw. Staat der Vereen. Ned. 6. d.
Él. 169. Dat de Zuider-Zee hooger dan
Noord-Holland is , zegt NLEUWENTYT Wae-
reld*

7Cf SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKE
reldbefchouwing, hl. 44.3. en wat Holland ter
gen den Oceaan bewaart, bl. 447.
VII. Over de Zee-gaten.
De fchrijvers over de Rivieren , die nog
volgen zullen, fpreeken tevens hier over. Nog
vindt men 'er van gewag gemaakt in den 7ë-
genw. Staat der Vereenigde Nederl. 7. d. bl. 43.
44. ten opzigte van het Gat van Goederede 3
en van de Zee-gaten van het Noorder-Kwar­
tier, S. d. bl. 569.
VIII. Over de Gronden der Zee-plaaten.
De Gronden van de Haaks en Rofijnenplaat
liaan befchreeven in den Tegenw. Staat der
Vereen. Nederl. 8. d. hl. 572. en die van het
Enkhuizer • Zand, 5. d. bl. 448. en voorts in
de Zee-boeken.
IX. Over de Oester- en Mos/el - banken.
Hier van vindt men in 't zo even gemelde
Werk, den. Tegenw. Staat der Vereen. Ne­
derl. 7. d. bl. 149. ten opzigte der gecnen,
die men bij de Nieuwe Tonge heeft, en iu 't
ö. d. hl. 17.
X. Ovet

HISTORIE VAN HET VADERLAND. ff
X. Over de Bosfchen.
Eenige Bosfchen van Gelderland zijn opge-
geeven in de Befchrijv. van Gelderland, Amfl.
1765. — en in den Tegenw. Staat der Vereen.
Nederl. 3. d. — V Haarlemmer - Hout, in 't
4. d. bl. 423. — 't Alkmaarer-Hout, 5. d.
bl. 402. — 't Haagfche Bosch, 6. d. U. 135.—
het Bosch van Vianen, 7. d. bl. 524. Dan j .
LE FRANCQ VAN BERKHEY in zijne Nat. HlS'
torie van Holl. 1. d. heeft deezen cri anderen,
die hier vergeeten zijn , naauwkeurig opge-
geeven. De Bosfchen van Zevenwouden ia
Friesland, bij KNOOP, bl. 117.
XI. Over de Duinen, Stranden, en Eergen*
Flier van is aangetekend, dat de Duinen
van Domburg in Zeeland, af- en aanneemen ,
Nedefl. Jaarboeken op 't jaar 1749. Dat de
Duinen goed zijn om 'er Schaapen op te fok­
ken- , Tegenw. Staat der Vereenigde Nederl.
1, d. bl. 573. — wat zij uitleveren, en hoe
groot zij zijn, 4. d. bl. 9, 10. — die van
Zeeland, 9. d. bl. 12, 13. waar de hoogden
zijn, j. LE FRANCQ VAN BERKHEY Nat. Hist.
van Holl. 1. d. bl. 66, aoó. — over de Stran­
den, bl. 205-208. Over de Bergen kan meri
opQaan j. LULOFS , over den Aardkloot, bl. 172.
— en van denSf. Pietersberg, bij Maastricht,
in-

?3 SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKE
in den Tegenw. Staat der Vereen. Nederl. i. èl
II. 365-
XII. Over de Bijken.
Uier in brengen ons hulp toe p. VAN
ÜBLEISWIJK Bijjert. de Aggeribus, Lugd. Bat.
w a 1745 5 3r in de Dijken van Veenaarde bij*
Hoorn, de Zee -dijk bij West-Kapelle, en anderen
befchreeven worden , met eene bepaaling
hunner Merkte. . Aangaande de Grondbraaken
of Vallen in de Zeeuwfche Dijker!
vindt men in den Tegenw. Staat der Vereen.
Nederl. 10. d. bl. 351. Ontwerp ter verbetering
der Rivier - dijken, Uitgez. Verhand. 1. i.
tl. 491.' B. GOUDRIAAN JANSZ. over de beste
wijze om een Bijkbreuk te floppen, Verhand, dep
Holl. Maatfchappij, 5. d. bl. 567. en j. PIER-
LINCK over het zelfde Stuk, bl. 579^
XIII. Over de Turf-graaverijen, enz'.
Hier over heeft men M. SCHOOCKIUS de Tur*
fis, Groning. 1668. j. H. DEGNERUS deTurfisl
Traj. ad Rhen. 1729. — R. LENTILIUS de Turfis,
feu Cefpitibus foco Batavorum infervientibus,
AEt. Phyf. Medica, vol. ï. obf, 15. pag. 228.
Zeedige aanmerkingen over de Veengraverijen in
Friesland, Leeuw. 1766. Vertoog over de Veengraaverijen,
door j. VEGELIN VAN CLAERBER-
GEN, Leeuw. 1766. Verzameling van drie ftuk»
ken

HISTORIE VAN HET VADERLAND. ' I 9
ken over de Veengraverijeh, Leeuw. 1766'. met
eene aanwijzing van turf baare Veengronden ,
erf aangröe'ijende Landen, j. LE FRANCQ VAN
EERKHEY befchrijft in zijne Verhandeling, té
vinden iri die der Holl, Maatfchappij, 8. d.
2. ft. de hooge en laage legging der Landeri
in de Provincie van Holland, bl. 7. — de
Klaaigrondcn en hunne oorzaakert, bl.n. _
hunne verfehillende foorten , bl. 29. — de
Veengronden, en hoe zij het worden, bl. 43;
— hunne bijzondere foorten, % 53. —. gemengde
en gebouwde Veengronden, bl. 60
de Darij in Holland cn Zeeland, bl. 57. — heg
2and en de Zandgronden, bl. 64. de o n_
derfcheiden foórten van Veengronden, bl. 67.
— de verbetering van Klaaigronden, Bl. 80.
— der Veengronden, bl. 91. — der Zandgronden
bij de Duinen, bl. 110. — der Heilanden,
bl. 117. — der Geestlanden, bl. 123.
— het mesten der Landen , bl. 136. — het
braakleggen der Landen, Bl. 147. — hetploegen
en zaaien, bl. 161 en 177. — Over de
oorzaak der Veenlanden kan men nazien c.
VELZEN Rivierkundige Aanmerkingen , Amft.
1749. bl. 105. Over-dé verfehillende foorten
van Aarde, H. BOERHAAVE Elementa Chemice,
part. 1. pdg. 240. Over de Veengronden ,
N. CRUQUIUS Verhand, over den Staat der Vaderlands,
ten opzigte der Wateren, 7. Meij 1731.
3; LULOFS over den Aardkloot, Bl. 304. Over
de

8b SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKE
de bijzondere plaatzen der Tiirfgraaverijen , iri
den Tegenw. Staat der Vereen. Nederl., bijzonder
van die men vindt in de Peel van de
Meijerij van 's Bosch, 2. d. bl. 100. — bij
Bergen op Zoom, bl. 141. — in bet Land van
Kuik , bl. 246. — in het Graaffehap Zutphen,
3. d. bl. 346. — op de Veluwe, É',430.
— in Holland, 4. d. bl. 22. — in Zeevank,
8. d. bl. 510. — Derrie in Zeeland, 9. d.
bl. 11, 12, 373. (en WAGENAAR Vaderl. Historie,
4. d. bl. 170.) — in Utrecht, 11. d.
4,5.— in Friesland, volgens het breedvoerig
berigt van den Heer KNOOP , bl. 46.
die aldaar zeven foorten van Turf optelt en
befchrijft, bl. 48. — met den oorfprong der
Veenen , bl. 54. welken hij zegt wel zeer
turfrijk te zijn, doch fterk minderen, maar
in moerasfige kuilen weder aangroeien, bl. 59.
XIV. Oyfr de Gronden, goed tot Potten- Panen
Steen • Bakkerijen.
Dat men de Gronden te Bergen op Zoom beter
vindt tot Potten dan elders , wordt berigt
in den Tegenw. Staat der Vereen. Nederl.
a. d. bl. 164. Men treft ze ook goed te Oosierhout
, U. 230. — tot Porcelein of Aardewerk
te Delft, 4. d. bl. 474. — tot Pannen
te Leiderdorp, 6. d. bl. 246. — tot Tabakspijpen
en Pannen te Alphen, bl. 252. — tot
Pan-*"

HISTORIE VAN HET VADERLAND. Si
Pannen te Oudshoorn, bh 262. — tot Tegels
te Noord - Waddinxveen, bl. 314. — tot Stee»nen
te Valkenburg, bl. 430. — tot Steenen
te Gouderak, 7. d. bl. 481. en Thienhoven,
bl. 533, en meer anderen, hier niet vermeld,
doch die men vinden kan in de Nat. Historie
van Holland, door j. LE FRANCQ VAN BERK-
HEY zeer naauwkeurig befchreeven. Volgens
de Befchrijving van Friesland door den Heer,
KNOOP , zijn daar veele Steenbakkerijen en
plaatzen, waar men van Zee-Schulpen Kalk
brandt, bl. 113. en SJOERDS Befchrijving,
bl. 184. Het groot verfchil van Steenen, die
in ons Land gebakken zijn, leert ons, uit genoomeneProeven,
P. VANMUSSCHENBROEK in
de Differtat. de Aggerïbus PETRI VAN BLEYS-
WYK , Lugd. Batav. 1745. pag. 20.
XV. Over de Deljjloffen.
i. Hier over bezitten we eenige ftukken,
die in onze Taal zijn overgezet, als: DE JUSTI
Aanmerkingen over den tijd, dien de lighaamen
ter verjleening noodig hebben, Vaderl. Letterosf.
5. d. Mengelw. bl. 207. welke reden men van
de verjleening geeven zal, Nieuwe Vaderl. Let'
teroefen. 1. d. Mengelw. bl. 170. WIIRIGT
Bedenkingen over den oorfprong van verjleenie
Schulpen, Uitgelez. Verhand. 7. d. bl. 101. p.
BOCCONE Natuurkund. Nafpooringen omtrent
F von-

9* SCHRIFTEN OVER. DE NATUURLIJK*
wonderbaar e verfteeningen, 'sHage 1745. Me»
moirés pour fervir a l'Hist. des Petrifications dans
les qua.tres parties du Monde, & la Haye 1742.
2. Onder de Onzen tellen wij A. LAVING-
TON DiJJert. de Ferro, Lugd. Bat. 1739. j. PI-
CART Antiquiteiten van Drenthe, 1760. j. VAN
LIER Oudheidskundige Brieven, 's Hage 1760.
waar in de Steenen der beroemde Hunnebedden
, die men in Groningen en Drenthe vindt,
onderzogt worden, en de Aanmerkingen, die
de Heer VOSMAER daar op gemaakt heeft, bl. 10.
Befchouwingen over de Werken der Natuur,
tl. 581. j. F. GRONOVIUS Index fupelleclilis Lapidete,
Lugd. Bat. 1750. j. p. LOBÉ DiJJertat.
de diverfa Lapidum origine, ibid. 1742. M. PSEL-
LUS de Lapidum virtutibus, ibid. 1785. accedit
Fragmentum de calore fanguinis e doclrina Me»
dica Perfarum , e codice MSS. Bibliotheek
Lugd. Batav. Hoedanig men den aart der
graauwe Kalk in ons Land bevindt, Vaderl.
Letteroefen. 7. d. Mengelw. bl. 34. L. S. DE
CREUTZNACH Verhand, over de Kalk, Verhand,
der Holl. Maatfchappij, 5. d. bl. t. j. LE
FRANCQ VAN BERKHEY over de Verfteening
aan de Rots te Rockangien, 8. d. *.. ft. bl. 18.
— (zie ook den Tegenw. Staat der Vereen. Nederl.
7. d. bl. 87.) —over het Oer bij Zutphen,
en de Klapperfteenen , bl. 41. — de Amersfoortfche
Diamantjes, bl. 66. — dat in Holland
'geene laagen Ijzer zijn, maar wel in Gelder-

HISTORIE VAN HET VADERLAND. 83
isrlani, bl. 73. *t Oer Wordt ook in Drenthe
gevonden, j. VAN LIER Oulhetdsk. Brieven t
bl. 163. In Friesland vindt men geene Steenen
in de gronden, dan alleen eenige Keijen ia
de Zevenwouden, KNOOP Befchrijving . bl. 114a
Over de Boomen, die in ons Land onder den
grond liggen, kan men raadplegen de Nederlandfche'Oudheden,
Amft. 1700. Men vindt ze
in Drenthe, volgens j. VAN LIER Oudh. Briev.
bl. 196. Ook bij Demi--hm, Tegenw. Staat der
Vereen. Nederl. 3. d. En KNOOP zegt, dat ze
pok in Friesland zijn, en hoe daar gekomen,
bl. 56. j. LULOFS, over den Aardkloot, merkt
aan, dat men Eike- en Denne-boomen ondef
den grond vindt te Abcou.. Ouderkerk, Woerden
, Oudewater, en in Penland , IA. 415 ,
416. — en handelt over de Schulpen, die mert
onder den groad aantreft, bl. 398. en 403. —
over den Tand van een Oliphant, even buiten
Zutphen gevonden , en een Haaye-tand bij
Borkulo onder de aarde aangetroffen, bl. 416"»
Over de Donderfteenen vindt men berigten bij
j. VAN LIER Oudh. Brieven, bl 102. en L.
SMIDS leert ons in BLANCARD Collectan Phyp.
Mei. Cent. 8. pag. 174. dat voor 100 jaaren
aan de Herberg de Daniël, in de Stad Gronin*
gen, het Wrak van een Schip onderden grond
gevonden zij.
• Volgens den Tegenw. Staat der Vereen, Ne»
derl. delft men , in het Land van Overmaats,
F i Steen^

54 SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKE
Steenholen, Tzer, Lood, 2. d.. hl. 374. —!
uit de Veenen van het Graaffchap Zutphen,
eene ftof, die zo ligt vuur vat, als de Tonder
of Zwam , waarom de Boeren dezelve
daar voor gebruiken, 3. d. hl. 346. gelijk ook
eenige Ijzer - erts op zeer veele plaatzen, die
men te Deutichem verwerkt, en 'er verfcheiden
dingen van maakt, hl. 346, 347'. — op
en omtrent den Berg bij Lochem, vindt men
eene foort van groove Diamanten, bh 328. —
en op den weg van Arnhem naaf Utrecht ,
buiten de eerstgemelde Stad, eenen Heuvel,
die Vul- of Pot-aarde, uitlevert, hl. 439. —
eok pleegt men voorheen in geheel Nederland
Zout te maaken van de asfche eener zilte
Veenagtige aarde , 3. d. hl. 236. (Zie ook
SOXHORN Chronijk van Zeeland, 1. d. bl. 112.)
Eindelijk hoe verfehillende de Beddingen der
aarde in een Waterput te Amfterdam bevonden
zijn, 5. d. bl. 3. en bij COMMELIN Befchrijving
van Amjlerd* 1. d. hl. 153.
XVI. Over de Noord- en Zuider • Zeel
Hoe en waar de Noord-Zee onze Landen befpoelt,
vindt men, behalven bij de door mij
boven gemelde Schrijvers , hl. 133. ook bij
KNOOP, hl. 89. en in den Tegenw. Staat der
Vereen. Nederl. 4. d. hl. 10. Over de Oorzaak
der Zuider-Zee leeze men KNOOP hl. 35.
en

HISTORIE VAN HET VADERLAND. 85
•en vooral j. LE FRANCQ VAN BERKHEY Nat.
Historie van Holl. 1. d. hl. 213-220. De Veranderingen
deezer Zee geeft j. SCHRASSERT
jop, in zijne Befchrijv. van Harderwijk, 4. d.
hooftd. 6. als mede de Tegenw. Staat der Vereen.
Nederl. 4. d. hl. 10. j. LULOFS over den
Aardkl. bl. 408- L
- SMIDS Schatkamer der Ne.
derl. Oudheden, L'EPIE onderzoek over den ouden
en tegenw. Staat van Holland, 1. hooftd. AL-
TING Notitia Germanice inferioris, part. 1.
pag. 63. en p. WILDSCHUT over de Verfihijn]
zelen op de Zecuwfche Stroomen. Over het afneemen
van het Zee-Water op onze Kusten,
Vaderl. Letteroefeningen, 7. d. Mengelw. hl. 174.
Dat de Zee veele Schulpen aan de Noordzijde
van het Eiland Ter Schelling op Strand
werpt, Tegenw. Staat der Vereen. Nederl. 8. d.
tl. 610.
XVI [. Over de zwaarjle Waterjlagen.
Hier van ftaat befchreeven , dat ze in *t
gemeen gevonden worden tegen de vier Wateringen
in Zeeland, Tegenwoord. Staat der
Vereen. Nederl. 10. d. hl. 256-263. — bijzonder
tegen den West-Kapelfcheh Dijk, hl. 260.
— te Koudorpe, hl. 313. — en den Hoek vaa
Holland, zie ANEMAAT over den Hoek van
Holland, enz.
F 3 XVIII.

86 SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKE
XVIII, Over de hooge Watervloeden, veroorzaakt
door Zee of Rivieren.
Hier van maaken bijzonder gewag c. VEL-
2EN Rivierk. Ammerk. bl, 128. De Watervloeden
te Vlisfingen ftaan opgetekend in den
Tegenw. Staat der Vereen. Nederl 10. d.bl. ui,
— het verdrinken van 't Buuren Ambagt ,
bl 282. — het wegfpoelen van Siehuit en Stor*
mefant , bl. 285. de overttroomingen van
het Eiland Schouwen, bl. 462. die van Duive*
lond, bl. 484. Dergelijke Aantekeningen zal
men bij de meeste Historiefchrijvers van ons
Vaderland vinden, waarom ik hen allen niet
zal noemen ; maar alleen uit de beroemde
Vaderl. Historie van den Heer WA GEN AAR de
jaaren, waar in zulke Vloeden zijn voorge-»
vallen, en de plaats, waar men ze bij dien
Schrijver vinden kan , opgeeven, welken men
kan naflaan, zo 't ons lust breedvoeriger be.rigt
daar van te ontvangen.
Hei

HISTORIE VAN HET VADERLAND.
Het Jaar — Boekdeel — Bladzjde.
839 2. 58.
1170 —- 2. -— 263.
1286 — 3. 43.
1324 —— 3. —— 221.
1334 — 3- —
2 a 8
«
I 42I 3. —— 453.
1523 4« 445*
1530 4- J
3«
1532 5. 48.
1570 — 6. 323. 324.
1624 10. 1
486.
ï675 14- 377-
1682 — 15. 105.
1686 15. 335.
*7*5 ' 18. 105.
1717 — - 18. 167.
1726 18. • 1 396.
1740', 1741 19. 329-
1744 - 19 474.
1747 20. 175.
I75 1
20. 383.
De redenen van de Watervloeden en Overftroomingen
in den Alblasfer waard liaan geboekt
in den Tegenw. Staat der Vereen. Ned.
7. d. bl. 399. — en de ellende, die Friesland
bij de overftrooming van het jaar 1717. onderging,
heeft KNOOP, bl. 22. uitgebeeld.
F 4 XIX.

gS SCHRIFTEN OVER Dl NATUURLIJRE
XIX. Over de Ebbe en Vloed in de Zeeën van
ons Vaderland.
Met één woord teken ik hier maar aan, dat
onder de meenigte der Natuurkundigen, die
dit Verfchijnzel tragten te verklaaren, uitmunten
MARIOTTE in zijn fraai Werk les Mouvements
des Eaux. —— en HALLEY regte befchou-
%ingder Water-Getijden, in de keurige Verzamel.
Amfl. 1734. tl. 20. — Onder de Onzen acht
men de Werken van HARTZOEKER, 's GRA-
VESANDE , MTJSSCHENBROEK, en LULOFS OVCr
den Aardkloot, bl, 264. c. VELZEN Rivierkundige
Aanmerkingen, hl. 87. Wanneer het te
Vlisfingen , en hoe veel laater hoog Water
te Amfterdam is, zegt ons LULOFS, bl. 282.
en de Tegenw. Staat der Vereen. Nederl. 5. d.
bl. 6. en 10. d. hl. 134. Over de ongewoone
Ebbe, in den jaare 1672, op Tesfel, die den
Engelfchen het lande» belette, j. WAGENAAR
Vaderl. Hist, 14. d. bl. 128. welke voor een
Wonderwerk gehouden is, zie Refolutien van
Bolland op 12. Julij 1672. Nog hebben [we
eene zeer fraaie Verhandeling over dit ftuk
van den Heere en Mr. G. STAPERT, ten titel
voerende: Specimen Phyficum de JEfiu Maris,
Lugdun. Bat. 1765, die mij onder het
fchrijven deezes, door zijne vriendelijkheid,
ten gefchenke gezonden wordt , waar in ik
vinde, dat hij bl. 11. bepaalt, hoe veele uu-
reis

HISTORIE VAN HÉT VADERLAND. 89
ren de Ebbe en vloed te Katwijk aan Zee
duurt , naamelyk de Vloed 4!, en de Ebbe
8 geheele uuren; dat de middelmaatige
Vloed te Katwijk 5 Rhijnlandfche voeten, 20
in Vlaanderen, en alleen 2 te Amjlerdam oploopt,
bl. is.. — dat de Vloed te Katwijk
in 't 1. uur oploopt 2 Rhijnl. duimen.
2. — 12
De Ebbe in 't
4. enz. 29
Dus 63 duimen.
x. uur loopt af 8 Rhijnl. duimen.
2. — 11
3. — 12
4. — 10
6. — $
7. — 4
8 4
Dus 63 duimen.
Wat hier van de reden kan zijn, hl. 45. —
dat de ongewoone Ebbe van Julij 1672 geen
Wonderwerk genoemd , maar wel aan eene
F 5 bij-

SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKE-
bijzondere Voorzienigheid van God kan en
jnag toegefchreeven worden, bl. 15, en welken
daar van de natuurlijke oorzaaken kunnen
geweest zijn, bl. 46. Nog voeg ik hier bij
j. LE FRANC Q VAN BERKHEY over de Ebbe.
en Vloed, in zijne Nat. Histor. van Holland»
j. d. bl. 208-211.
XX. Over het Lichten der Zee bij nagt.
Hier over hebben wij twee vertaalde Stukken
, naamelijk van LE ROY Waarneemingen
over het Licht, 't welk het Zee-water bij nagt
geeft, Uitgezogte Verhand. 6. d. bl. 407. GO-,
DEHEU DE RIVILLE Vertoog over het vuuren
der Zee, 7- d. bl. 255. — Onder de Onzen
kan men daar over naleezen j. LULOFS over
den Aardkl. bl. 262. j. BASTER over de bij
nagt lichtende vonkjes in Zee-water, Uitgez.
Verhand. 7. d. bl. 116. en j. LE FRANCQ VAN
BERKHEY, Nat. Historie van Holland, 1. d.
bl. 349, 487, enz.
XXI. Over de Meeren en Moeras/en,
Over den tegenwoordigen Staat van het
Haarlemmer Meer heeft gefchreeven c. VEL-
ZEN Aanmerk. Leid. 1725. Over de Haarl. en
Leidfche Meeren, Nederlandfche Oudheden ,
Amft. 1700. bl. 34. en Tegenw. Staat der Vereen.
Ni-

HISTORIE VAN HET VADERLAND. gt
Nederl. 4. d. II. 10. Over het droogmaaken
van het zelve, D. SLOB, Amft. 1766,. en Tegenw.
Staat der Vereen. Nederl. 6. d, bl. 186.
Over de Haarlemmer Meer, bl. 163. en door
SLOB, Amft. 1763. j. H. LEEG 11 WATER Haarlemmer
Meer-bonk. Wélke de beste middelen zijn
6m 't afneemen haarer Oevers te beletten. en hoedanig
haar tegenwoordige ftaat zij, Verhand, der
Holl. Maatfchappij, 10. d. 1. ft. bl. 3. Befchrijving
van 't Prikgat, een bekadijkt Waterpoeltje
bij Vlaardingen, Tegenw. Staat der
Vereen. Nederl. 6. d. bl. 499. — 't Uddelermeer
op de Feluwe 3. d. bl. 431. — 't Bijlemermeer,
8. d bl. 144, —• 't Naardermeer,
bl. 129, — 't Wijkermeer, bl. 301. — de Waterlandfche
Meeren, bl. 554. « de Lange Meer
lij Alkmaar, bl. 218. — doch de naauwkeurigfte
opgaaf en befchrijving der Zuid- en
Noordkollandjche Meeren moet men zoeken bij
J. LE FRANCQ VAN BERKHEY Nat. Historie
van Holl. 1. d. bl. 221-244, De 20 Meeren
van Friesland zijn door SJOERDS en KNOOP ,
él. 107. befchreeven.
XXII. Over de Rivieren.
Over de Rivieren van Gelderland leest men
in den Tegenw. St iat der Vereen. Nederl. 3. d.
bl, 40. — van Zui 1 Holland, 7. d. bl. 320. —
ouden toeftand van de Maas , bl. 321. —
ver-

94 SCHRIFTEN OVER, DE NATUURLIJKE
verandering der Rivieren de Bornisje en de Grote
in 'tLand van Voorn, bk.yz. De Schelde
befchreeven, 9. rf. bl. 15. — de Le/fc, kromme
en oude Rhijn , Vegt , Tsfel en Eems,
10. d. tl. 6. — verlanding van 't Goefche Diep
tl. 50. — van Arnemuide, enz. Dat bij Lom«
mei in de Meijerij van 's Bosch, een loopend
water zich een ftuk wegs onder den grond
verbergt, en daar na wederom te voorfchijn
komende , in twee takken zich verfpreidt ,
2. d. tl. 80. De Rivieren en Zijlen van Friesland
zijn door *SJOERDS en KNOOP tl. 104.
befchreeven, en de Hoek van Holland door
s. ANEMAAT. Kort vertoog tegen de Verhandel,
der Landerijen, j. LULOFS Over de Rivieren
van Maas, Waal, Lek en Tsfel, in de Nederlandfche
Jaarboeken op de jaaren 1767 en 1768.
c. VEL ZEN Rivier k. Aanmerkingen, toegepast op
den Rhijn, Maas,Waal, Lek, enz. Amjl. 1749.
waar in hij den toeftand deezer Rivieren
vóór 't jaar 1421 aantoont, nevens de veranderingen
, die 'er federt in voorgevallen zijn,
ook hoe men ze herftellen, en de overftroomingen
voorkomen zal, enz. N. CRUQUIUS
Verhand, over den Staat van 't Vaderland ten
opzigt der Wateren, aan den Opper dijkgraaf en
Heemraaden van Delfland gefchreeven en overgegeeven
den 7. Meij 1731. Aanmerkingen over
het Panderfche Kanaal, en de Rivier de Lek,
1751. Ontwerp ttt verbeetering en beveiliging
van

HISTORIE VAN HET VADERLAND, 93
van de Rivierdijken onzes Lands, Uitgez. Verhandel,
1. d. bl. 491. GENETé Proefneemingen
ovzr den loop der Rivieren, 6. d. bl. 177.
M. BOLSTRA hot veel de Ncdert Rivieren federt
den aanwasch deezer Eeuwe verzand zijn,
Verhandeling der Hollandfche Maatfchappij, 1. d.
bl. 732. en j. LULOFS over den Aardkloot ,
bl. 419. Eerlijnfche Wijsgeer, 1. d. bl. 436.
Hoogte van gewoon Water in de Rivieren
van Gelderland, Tegenwoord. Staat der Vereen.
Nederlanden, 3. d. bl. 43. j. BENT allervreegjie
Nederlandf. Oudheden, Hoorn 1-761.
A. KLUIT wederlegging der ontzwagtelde en ge.
zuiverde allervroegjle Paderlandfche Oudheden,
'sHage 1761. s. EIKELENBERG gedaante en ge-
Jteldheid van West-Friesland voor het jaar 1300.
Alkm. 1714. En eindelijk j. L E FRANCQ VAN
BERKHEY over de Rivieren van Holland, Nat.
Nat. Historie van Holl. 1. d. bl. 97-205. wiens
arbeid, fchoon die hier de laatfte plaats bekleedt
, eene der eerften verdient. — over den
«orfprong van de Eem, bl. 201, 202.
XXIII. Over ie Tskroppingen,
Hier van vindt men Aantekeningen in c.
VELZEN Rivierk. Aanmerkingen , hl. 127 m
169. — in den Tegenw. Staat der Vereen. Neierl.
7. d. bl. 403-405.
XXIV,

94 SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKE
XXIV. Over de Bronnen en Beeken.
1. De oorfprongen der Bronnen en Beeken
hebben de aandagt van KIRCHERUS , LICETUS,
DOMINICUS , GULIELMINUS , FAVENTINUS ,
BAYERUS, BURSERUS, BARTH1LINUS, DEL-
PHINUS en anderen , naar zich getrokken ,
welker Werken ons zeer veel lichts in dit
Stuk kunnen geeven.
2. Onder de Onzen , die anderen hier in
niets toegegeeven hebben , behoort j. vossius
de Nili aliorumque Fluminum origine , Hagi
Comit. 1666. N. AMAMA Decad. DiJJertationum
marinarum,Franeq. 1651. T. -MosETusdeJEJlü
maris, Aniv. 1665. j. LULOFS over de Bronnen,
in 't Werk over den Aardkloot, bl. 308.
die ons ook leert , dat Dampen, op onze
Duinen geftremd en opgehouden , Bronnen in
ons Land doen voortkomen , bl 317. —•
over de Bron te Bergen op Zoom, die na den
afloop des zouten vloeds, zoet water opgeeft,
bl. 326. De oorfprong der Stroompjes van
Beek bij Heumen en Maliën, Tegenw. Staat der
Vereen. Nederl. 2. d. bl 24^. — Een zeldzaame
Waterkolk in een Land van den Polder
West- Geest . onder het Dorp Burg op
Texel, 8. d. bl 603. - De Diepte der Waterputten
op Urk, — Een fraaie Waterval
van eene merkelijke hoogte in het Doornwaardfche
Bosch , 3. d. bi, 521. j. LE FRANCQ
VAN'

HISTORIE VAN HET VADERLAND. 95
VAN BERKHEY over de Bronnen en Beeken van
Holland, Nat. Historie, i. d. bl. 240-244.
XXV. Over het Water in de Rivieren.
Het Water van het Mallegat bij Katwijk aan
Zee wordt befchreeven in den Tegenw. Staat
der Vereen. Nederl. 6. d. bl. 449. Hoe veel
het Water in de Waal, van Stad tot Stad ,
valt, berigt ons de Heer c. VELZEN Rivierk.
Aanmerk, bl. 54 en 126. Wanneer wij het
laagfte,Water in onze Rivieren hebben, zegt
ons j. LULOFS over den Aardkl. bl. 376. Dat
het Water in de Moerasfen bij Zundert, in
de Baronnie van Breda , 150 voeten boven
het peil van die Stad ftaat, en door 30 Schutiluizen
wordt opgehouden, lees ik in den
Tegenw. Staat der Vereen. Nederl. 2. d. bl. 226,
zo ook, dat het Water in de Zuider-Zee en
h Y, in 100 jaaren, 20. Duimen opgezwollen
zij„ 6. d. bl. 169.
XXVI. Over 't Water in 't bijzonder.
Tk oordeel hier te reppen van eene natuurkundige
befchrijving over den aart des Waters,
door BOERHAAVE en MUSSCHENBROEK ZO
keurlijk gegeeven, overtollig te zijn; des ik
alleen , ook zonder te melden van 't fraaie
"Werk van na MARSIGLI, Histoire Phyjique
de

f6 SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKE
de laMer, £fc. aangaande het Zeewater, 'twelk
ons uitmuntende dingen kan leeren,
i. Van de volgende vertaalde Stukken allereerst
melding zal maaken. CHERVAIN Ma.
nier om Zeewater zoet te maaken, Nieuwe Vaderl.
Letteroefeningen, 3. d. Mengelw. bl. 63. HA-
LES Manier om Zeewater drinkbaar te maaken,
Uitgel. Natuurk. of Fil. Verhand. 3. d. bl. 306.
waar in voorkomen de Proeven , die men
des aangaande in Holland heeft genomen, —
en in de Verhand, der Holland.. Maatfchappij ,
2. d. bl. 380. door den Hoogl. ALLAMAND
medegedeeld, CHAPMAN over de Manier om uit
Zeewater versch water te distilleer en, Uitgez. Verh.
4. d. bl. 633. APPLEBY manier om Zeewater
zoet te maaken, 1. d. bl. 219.
2'. De aart en zoutigheid van 't Zeewater
zijn , onder onze Landgenooten , befchreeven
door j. LULOFS over den Aardkl. bl. 254.
— en de wijze om Zeewater drinkbaar te
maaken, bl. 257. Over de hoedanigheid van 't
Zeewater, enden aart der Wateren in Gronin*
gen, j. GOUT Differt. de Morb. Groning. propriis,
pag. 21. Proefkundige Bevindingen wegens
het Water der Viaanfche Bron , Rott. 1753.
Hoe veel het Water te Utrecht en te Rhijns.
burg uitwaasfemt, heeft p. VAN MUSSCHEN-
BROEK in, Injlit. Phyf cap. de Met, a'éreis, en
j. LULOFS bl. 429. opgegeeven. Wat kwaad
Water te Amfterdara is, en waar door het
ver-

HISTORIE VAN HET VADERLAND. 97
Veroorzaakt wordt, leert ons de Heer HOUT­
TUIN, Nat. Hist. 1. d. 7. Jl. bl. 11. — wat
befmet Water daar is, bl. 26. Welke Wateren
in Zuid- en Noord - Holland eene ijzeragtige
kragt in zich hebben, j. LE FJRANCQ VAN
BERKHEY Nat. Hist. van Holland, 1. d. bl.67,
245-251. — verfchillend Water in 't Haarlemmer-Meer,
bl. 2.2.7. — 't ruisl'chen van 't
Water , bl. 472. — agter Warmond in een
Poeltje, rood water, bl. 471. — kleur van
ons Zeewater, bl. 472. — aart van 't Hollandsch
Zeewater, bl. 483. — hoe veel Zout
een pond uitlevert, bl. 484. aart van 't Zeezout
, bl. 486. van 't Veenwater in Holland,
bl. 503. Waar van daan het Zeewater in het
eene Gewest zouter is dan in het andere, en
waar door zout Zeewater, in ftilftaande Poelen
gekomen, zoet wordt, berigt KNOOP in zijne
Befchrijving van Friesland, bl. 109, met den
aart des Waters in die Provincie, bl. 36. en
dat het Water der Veen - gronden aldaar fchadelijk
is, bl. 37. De kragt van het Duin-Water
in Holland om het Linnen wit te bleeken,
vind ik aangetekend in den Tegenw. Staat der
Vereen. Nederl. 4. d. bl. 406. en dat het Water
te 'i Graaveland zo goed zij tot Linnebleke
rijen als dat van Haarlem, 8. d. bl. 121. De
affcheiding van 't zoete Maaswater van 't zoute
Zeewater is bij den Hoek van Holland dui-
G de-

JS SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJK?
delijk te zien, j. LE FRANCO, VAN BERKHEY'
Nat. Historie van Holl. i.' d. bl. 14.
XXVII. Over de Water - beroeringen.
Hier over hebben de Duitfchers in 't licht
gegeeven Phyjicalifche Betrachtungen von den
Erdbeben, Frankf. 1756, waar van ik alleen
melding maake, om dat ze betrekking hebben
op de Waterberoering, die wij den 1. November
1755. in ons Vaderland gezien hebben.
Voorts kan men raadplegen met j. FOCKENS
oorzaak der Aard- en Water • beroeringen, Amjl.
1756. Verdediging van de oorzaak der Aardbeeving
en Waterberoering, Amfl. 1766. Nederlandfche
Postrijder op November 1755. Nederlandfche
Jaarboeken op 't jaar 1755, bl. 993 en
looi. KNOOP Befchrijv. van Friesland, bl. 33.
en voornaamelijk de fraaie Verhandeling over
de Waterberoering van den 1. November 1755.
door j. F. DRIJFHOUT, in de Verhand, der
Holl. Maatfchappij, 7. d. v. Jl. bl. 136. j. LE
FRANCQ VAN BERKHEIJ , Nat. Hist. van Holl.
1. d. bl. 370.
XXVIII. Over de Aardbevingen in ons Land.
1. Over de oorzaak der Aardbeevingen hebben
wij een vertaajd Stuk van j. A. PEYSSO-
NEi

HISTORIE VAN HET VADERLAND. $y
WÉL in de Vaderland/. Letteroefen. 6, d. Men*
gelw. bl. 415.
2. Behalven de Heeren FOCKENS en DRIJF­
HOUT , die over de Aardbeeving van 1755
hebben gefchreeven, vindt men de anderen,
die vroeger voorvielen, in de volgende Schriften
gemeld, P. EENNINGA Kronijk van Oost'
Friesland op 't jaar 1262, bl. 117. j. DE BEKA
inChronico, a Beuchelio illujlrato. D. BURGER
VAN SCHOREL Kronijk van Medenblik en Scha'
gen, bl. 280. Die Kronijke van Holl., Zeel. en
West -Friesland op 'tjaar 1342. REYGERSBER-
GEN Kronijk van Zeeland op 't jaar 1504. VE-
LIUS Kronijk van Hoorn, BOR en P. C. HOOFT
Nederl. Historie op 't jaar 1580, 1602 en 1640.
COMMELIN Vervolg van de Befchrijv. van Amjierdam
op 't jaar 1640. — eindelijk, behalven
andere Nederlandfche Gefchiedfchrijvers,
p. SCHAGEN Differtat. de Terra motu, Traj. ai
Rhen. 1757. op 't jaar 1692. j. LE FRANCQ
VAN BERKHETJ Nat. Historie van Holl. i< dt
bl. 370. en HARTZOEKER Beginzelen der Natuurkunde,
bl. 67.
&Ï2 rv.

100 SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKE
IV. OVER DE LUCHTSGESTELDHEID
VAN NEDERLAND, EN DE VER­
SCHIJNZELEN, DIE 'ER IN VER-
NOOMEN WORDEN.
Tot hier toe heb ik alle de Schrijvers van
ons Vaderland over de drie Rijken der Natuur
, met eene aanwijzing der Vreemden en
der meeste Vertaalde Hukken, die ze eenig
licht konden bijzetten, voor zo verre zij mij
bekend waren, opgegeeven. De MAATSCHAP­
PIJ zal van mij niet verwagten, dat ik mijn
Antwoord op haare eerfte Vraag hier eindige ,
zonder iets te zeggen van Nederlands Luchtsgefieldheid,
en de Verfchijnzelen, die 'er in voorvallen
, welken toch wel degelijk behooren tot
de Natuurlijke Historie van ons Vaderland.
Ik zal niet reppen van die Schrijvers, welken
als Natuurkundigen, in 't algemeen, van
de Lucht en de Verfchijnzelen , in dezelve
voorkomende, gefchreeven hebben. Wie der
Uitlanderen heeft onzen BOERHAAVE', 'SGRA-
VESANDE en MUSSCIIENBROEK hier in overtroffen
? en bij deezen kunnen we genoegzaam
omtrent dit Huk berusten.
Eer ik egter tot de bijzondere Deelen van
dit Hoofdfluk overgaa, meen ik van de volgende
vreemde Schrijvers, welken wij noodig
hebben, te moeten melding maaken.
Ik haal dan hier aan: WAGNERI Meteorologie
Bru>

HISTORIE VAN HET VADERLAND. IOI
Brutorum. Natuurkundige en Weerkundige Waarneemingen
van B. FRANKLIN , Vaderl. Letteroef.
l. d. Mengelw. bl» 64. Over het gebruik van
den Barometer , Nieuwe Vaderl. Letteroefen.
1. d. Mengelw. bl. 310. j. POINTER Voorteke»
nen van het Weder, Uitgelez. Nat. of Filofof.
Verhand. 3. d. bl. 150. Kentekenen van de
Verandering der Saifoenen en des Weder s, Stokholm
1759. medegedeeld door den Ed. Heer
L. VAN MARTEVILLE, Ambasfadeur van onzen
Staat bij dat Hof, in eenen Brief, door
hem gefchreeven aan Hun Hoog Mogenden,
de Staaten Generaal, den 4. December 1759.
I. Over den Dampkring.
33. NIEUWENTYT , in zijue Waereldbefch.
over den Dampkring fpreekende, heeft eenige
aanmerkingen gemaakt over het uitdampen
van het Water in de Purmer, bl. 426. j. LU­
LOFS over den Aardkloot, bl. 424, en P. VAN
MUSSCHENBROEK in zijne Inftüut. Pliyf. cap.
de Aere — zoo ook in de Beginzelen der Natuurkunde,
§. 1326. —> en in de Additamenta
ad Experim. Florentin. part. 2. pag. 125. hebben
over de zwaarte van Neêrlands Dampkring
gefchreeven, en die bepaald. De hoogde
ftand van de Quikin den Barometer is geweest
van ka\% duimen , door den beroemden MUS­
SCHENBROEK gezien, Uitgelez. Nat. of Filofof.
G 3 r*r-

102 SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKE
Verhand, i. d. bl. 289. —- de laagfte van 27
duimen en 3. lin. gezien door N. DUYN over
de Strenge Winters, hl. 405 doch MUSSCHEN»
BROEK zegt, dat in Nederland de grootftc
hoogte van 30 duimen, en de laagfte van 27
duimen en 2 linien is, in Inftit. Phyf. cap. de
Aere. — en hoe zwaar de Lucht zij op den
Dom-tooren van Utrecht, in Experim. Florent,
part. 1. pag. 51. De Luchtsgefteldheid van
Holland overweegt j. LE FRANCQ VAN BERKHEY
Nat. Historie van Hêlland, 1. d. hl. 322 — 324.
die ons zeer fraaie Waarneemingen mededeelt.
Dat nergens in een bekend deel der Waereld
zo wit Linnen gebleekt wordt als in de Ban
vanVelfen, Heemjlede, enz. leest men in den
Tegenw. Staat der vereen. Nederlanden, 8. d. bl.
287.
II. Over de Luchtsgefteldheid ten opzigte der
Gezondheid.
De Luchtsgefteldheid van geheel Nederland,
in 't algemeen, is met één woord befchreeven
in den Tegenw. Staat der vereen. Nederl. 1. d.
II. 9, 10. — en wordt gezegd in de Meijerij
van 's Bosch zeer gezond te zijn, 2. d. bl 27.
r- gelijk ook in de Baronnie van Breda, bl.
201. — die van 't Land van Knik zagt en gezond
, bl. 246. — zo ook in 't Land van Overmaa%ei
bl. 374. -» in Hulst of Staats - Flaande <
ren

HISTORIE VAN HET VADERLAND. I03
ren niet ongezond, bl. 508. — in Gelderland
gemaatigd, zuiver en gezond, 3. d. bl. 38.
— hoedaanig de Lucht van Holland zij, 4. d.
tl, 10. in en om Haarlem gezond, bl. 361. —
van welken aart de Amjlerdamfche zij, 5. d.
bl. 4. — te Gouda heeft men eene frisfche,
tl. 185. — te Rotterdam eene gezondere, zuivere
, bl. 216. — in Zeeland geen ongezonde,
9. d. bl. 9. — te Middelburg eene zuivere, bl.
138. — doch te Utrecht eene gezonder lucht
dan in Holland, 11. d. bl. 6. En van die van
Friesland geeft KNOOP , bl. 22. een voordeelig
getuigenis, naamelijk dat ze gezond zij. JOB
BASTER. heeft , in de Verhand, der Hollandfche
Maatfchappij, 3. d. bl. 37, fraaie aanmerkingen
over Nederlands Luchtsgefteldheid gemaakt
, en bijzonder zeer naauwkeurig onderzogt,
of die van Zeeland met regt in zulk een
kwaad gerugt ftaat.
III. Over de Davipheffing of Straalbuiging.
De beroemde , onlangs ter onzer fmerte
overleeden Iloogleeraar LULOFS , heeft dit ftuk
ten naauwkeurigften befchreeven in zijn voortreffelijk
Werk over den Aardkloot, bl. 453.
en bijzonder over die van Nederland, bl. 404
— 466.
G 4
IV.

104 SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKE
IV. Over het Opdoemen der Zee.
Deeze Artijkel behoort tot den voorigen;
doch ik heb dien, om dat de fpreekwijs bij
onze Zee - lieden alleen bekend is, en flegts de
dampheffing onzes Lands betreft, bijzonderlijk
geplaatst. Hier over heb ik gefchreeven:
Waarneemingen omtrent het Opdoemen der Zuider
- Zee, te vinden in de Vaderl. Letteroefen.
7. d. Mengelw. bl. 305, waar in tevens voorkoomen
de befchrijvingcn van witte Voorjaars-
Dampen tusfchen Edam en Monnikendam. —
van zwaare Voorjaars Nevels. — van fchielijke
verwisfelingen der Lucht in die oorden. —
en van laagdrijvende Wolken in ons Land ,
die, tegen Toorens fluitende, regendroppelen
uitftorten.
V. Over den Roest.
Alzo de Lucht eene der voornaamfte oorzaa»
ken van den Roest zij, heb ik deezen Artijkel
hier laaten volgen. Mij is 'niet bewust, dat
'er veel van gezegd is , behalven door MUS-
SCHENBROËK eil J. LE FRANCQ VAN BERKHEY
Nat. Historie van Holl. 1. d. bl. 492, dan zo
ik meen, niets van 't verfchillend roesten der
Metaalen in Nederland , dat) zeer wel deimoeite
waardig zou zijn. De Aanmerkingen
van den kundigen en naauwkeurigen ELLIS
over

HISTORIE VAN HET VADERLAND. 10$
over den Roest, in zijne fraaie Reize naar Hud'
fons - baai, bl, 380, verdienen lof.
VI. Over de Waarneemingen omtrent de Lucht!'
gefteldheid van Nederland.
Over de voorige, deezen, en de volgende
Artijkelen durf ik L.FROMONDUS, wiens werk
Meteorolog. Lib. Jex. Antv. 1627, bekend is,
eenen der beste Schrijveren van zijnen tijd
noemen, en ik haal hem hier aan, om dat hij
een Nederlander geweest is. Zo ik het wel
heb, heeft ANDALA eenige Obfervationes Meteorologica
gefchreeven, die ik maar eens gezien
heb. NIEUWENTYT heeft over dit fluk mede
eenige Aanmerkingen, bl. 353. Dan de wijze,
op welke men Weerkundige Waarneemingen
moet maaken, heeft niemand beter geleerd,
dan onze beroemde MUSSCHENBROEK , wiens
Werken men daar over kan nazien. Onder
de Nederduitfche Stukken behooren deszelfs
Dagelij'kfche Waarneemingen van het Weder, den
Barometer, Thermometer, enz. te Utrecht gedaan
in de jaaren 1729 — 1732. en befchreeven
in de Uitgelez. Nat. of Filofof. Verhand. 1.
d. bl. 162. en 287. j. NOPPEN Aanmerkingen
ever de Nuttigheid in 't doen van Waarneemingen
van Weder en Winden , Verhandel, der Holl.
Maatfchappij, 1. d. bl. 398. Waarneemingen
omtrent de Luchtsgejleldheid. Weder en Winden
G 5 op

IDÖ SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKE
op Zwanenburg, voor de jaaren 1751 — 1766.
Verhand, der Holl. Maatfchappij, 1. — 10. d,
t. ft. Waarneemingen der Luchtsgefteldheid te
Amfterdam, van 't jaar 1759. Uitgez. Verhand.
4. d. — 1760. 5. d 1761. 6. d. — 1762. 7.
d. — 1763. 8. rf. — 1764. 9. d 1765. 10. d.
Vergelijking der zwaare Koude over den Winter
des jaars 1760. met de Waarneemingen op de af.
grijzelijke Koude in Siberien, Uitgez. Verhandel.
5. d. bl. 119. Waarneemingen en Aanmerkingen
over de Kouie van Jan. 1767. door j. c. PALIER ,
Verhandel, der Holl. Maatfchappij, 9. d. 1. Jl.
hl. 645. — Waarneemingen van eene fchielijke
verandering der Luchtsgefteldheid te Wel, nabij 's
Bosch, op den 2.0. Julij 1767. door denzclfden
Heer, 10. d. 2. ft, bl. 461. Waarneemingen
omtrent de Luchtsgefteldheid, Weder en Wind
te Amfterdam, van Maart tot Decemb. 1768,
Nieuwe Vaderl. Letteroef. 2. d. Historifche Aan.
merkingen van drie meer dan gemeen ftrenge Win.
ters, door w, DUYN, Haarl. 1746. Berigt wegens
de warmte der Lucht in ver'cheide deelen des
Aardkloots tot vergelijking met de uitjleekende Zomer'hitte
detzes jaars 1759. Uitgez. Verhand. 4.
d. bl. 457. Over de Winden en de Luchtsgefteldheid
te Groningen, j. GOUT Disfertat. de Morbis
Region. Groning. propr. pag. JO. &c. j. DE
WEY Theologifche Merken , Middelb. 1681. bl.
487, 493. Welk Weder men in Friesland heeft
ten tijde der vier jaar - faifoenen, KNOOP Be,
fchrij-

HISTORIE VAN HET VADERLAND. I07
fehrijving, bl. 27. — dat men federt eene Eeuw
veele laate Voorjaaren aldaar gehad hebbe, bl.
2.9. De veranderingen van 't Climaat in Hol­
land, J. LE FRANCQ VAN BERKHEY Nat. His-
torie van Holland, 1. d. bl. 238 — 2(56. — over
den Vorst, en wanneer het in Holland begint
te vriezen, enz. bl. 275, —. hoe geweldig in
de Binnenwateren, bl. 278. — in de Noordzee,
bl. 278, 279.
VII. Over de Koude en Hette.
Op welken tijd des jaars men de grootfte
Warmte in ons Vaderland gevoelt, heeft j,
LULOFS aangetekend in zijn Werk over den
Aardkloot, bl. 597. — bijzonder op welk uur
van den dag, bl. 571. Wanneer men de grootfte
Warmte en Koude in ons Land befpeurt,
heeft j. c. PALIER , Verhand, der Holl. Maatfchappij,
9. d. 3. jl, bl, 654, door proeven
geftaafd. 't Groot verfchil in Koude, op den»
zelfden tijd, op verfehillende plaatzen, niet
ver van eikanderen gelegen, N. DUYN Hist.
Aanmerkingen, bl. 75. en 129. — de Koude
van 't jaar 1700. en 1740. bl. 29. j. LE FRANCO,
VAN BERKHEY Natuurl. Hist. van Holland,
over den trap der Hette, 1. d. bl. 266. —»
trap van Koude , bl. 271.
VIII.

108 SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKE
VILT. Over de Wolken, Nevels en MisU
Wanneer men die meest in ons Land heeft,
ftaat geboekt bij MUSSCHENBROEK in zijne inftit.
Phyfic. cap. de Meteor. Aq. waar bij hij
bepaalt, boe veele donkere en heldere dagen
men ,\ in den tijd van één jaar, te Leiden heeft.
Hoe laag fomtijds de Wolken drijven, heb ik
waargenomen, en Art. 4. gemeld. Voorts
komen de Weêrkundige Waarneemingen van
Art. 6. hier ook te ftaade. Vooral voege
men hier bij j. LE FRANCQ VAN EERKHEY Nat.
Historie, over den Mist, 11. 303. — over den
Jtfevel, bl. 305.
IX. Over de Wolkbreuken.
Men leeze hier over de Verklaaring en
Waarneemingen van P. VAN MUSSCHENBROEK
in Inftit. Phyfic. cap. de Meteor. Aq.
X. Over den Regen.
Dezelfde voortreffelijke Man heeft ons berigt,
hoe veele dagen in 't jaar Regen te
Utrecht en Leiden valt, en tot welk eene
hoogte in den tijd van één jaar. De beroemde
DE GORTER heeft dit ook 38 jaaren lang,
aangetekend, j. LE FRANCQ VAN BERKHEY
heeft dit ftuk kort en zaaklijk in zijne Nat.
Hist.

HISTORIE VAN HET VADERLAND. IOO
Hist. van Holland , i. d. bl. 237. enz. overwoogen.
XI. Over den Daauw.
De Proeven , door MUSSCHENBROEK te
Utrecht en Leiden genoomen over den Daauw ,
zijn voortreffelijk , en hebben dat duister
Stuk, waar van wij voorheen weing wisten ,
in een helder licht gefield. Men vindt ze in
eene Dijputatio Philofoph. de Rore, defendente
D. VAN GOENS, Ttaj. ad Rhen. 1737. en in
de Inflit. Phyf. of Beginzelen der Natuurkunde.
Nieuwe Proeven treft men aan bij j. LE
FRANC Q VAN BERKHEY , Nat.HiSt. bl. 307-319.
XII. Over de Hoofen en Houwen.
Behalven de Waarneemingen van den gemelden
Natuurkundigen, en van HARTZOEKER ,
heeft men een vertaald Stuk in de Nieuwe Vaderl.
Letteroefen. i. bl. 263. — en van de
onzen een ander fraai Stuk, ik meen, j. F.
DRIJFHOUT Bejchouwing van een Hoos- en Houwmouwen
, Verhand, der Hollandfche Maatfchap-
'pij, 3. d. bl. 321, waar bij ik voege j. LE.
FRANCQ VAN BERKHEY Nat. HlSt. I. d.
bl. 432. enz.
XIII.

ItO SCHRIFTEN OVER DE NATUURLijKB
XIII. Over den Hagel.
j. DE MEY, in zijne Theol. Werken, maakt
melding van eenen zwaaren Hagel den ia Julij
1665. te Haamftede gevallen , dl. 493. MUS­
SCHENBROEK geeft eene fchoone verklaaring
van den Hagel, en voegt'er bij, dat het te
Utrecht en Leiden niet dikwils hagelt, en
wanneer het gebeurt, met welke Winden men
dit al, en met welken men het niet verneemt.
De verfchrikkelijke Hagel, den 20. Julij 1767,
in en rondom 's Bosch gevallen , waar van
de fchaade , door de Dorpen alleen geleeden
, en onder eede opgegeeven , beliep op
ƒ 222062:- 19:- 13. is in de Nieuwe Jaarboeken
van dat 'jaar, bl. 181 , opgegeeven.
Men voege hier nog bij j. LE FRANCQ VAN
ÏERKHEY Nat. Hist. van Holland, 1. d. bl. 288*
XIV. Over de Sneeuw.
Een groot aantal van uitmuntende Sneeuw*
Figuuren met eene fraaie Verhandeling over
dezelven, zijn wij den Heere j. ENGELMAN
fchuldig, in zijn Werk over de Sneeuw - Figuuren,
Haarl. 1747. Ook heeft p. VAN MUS­
SCHENBROEK eenigen, door L. STOCKE in den
Winter van 1740 in Zeeland waargenoomen ,
met de zijnen , in zijn Werk, geheeten Inftit.
Phyf. ingelast, en voorts de dunheid der
Sneeuw

HISTQR1E ,VAN HET VADERLAND. ITÏ
Sneeuw te Utrecht, boven die van het Water
bepaald , gelijk ook , wanneer het in ons
Land ftfeeuwt. j. LE FRANCQ VAN BERKHEY
befchrijft mede de Sneeuw in zijne Nat. Hist.
van Holland, i. d, bl. 280. en voegt 'er eenige
Figuuren bij, die hij waargenoomen heeft,
bl. 283-288.
XV. Over de Tzel.
Behalven FROMONDUS en MUSSCHENBROEK,
die 'er eene befchrijving van gegeeven hebben
, lees ik bij j. WAGENAAR Befchrijving
van Amfterdam, 5. ft. dat 'er eene geweldige
zwaare Yzel gevallen zij in ons Land, den
ao. December 1664, en de zwaarfte, die j.
LE FRANCQ VAN BERKHEY den 12. Februarij
1766. gezien heeft, ftaat in zijne Nat Hist.
van Holland, bl. 292, 293. zeer fraai uitgebeeld.
XVI. Over den Rijp.
Van den Rijp hebben MUSSCHENBROEK en
j. LE FRANCQ VAN BERKHEY, bl. 295, eene
befchrijving gegeeven , gelijk ook FROMON­
DUS , die egter in eenige dingen des aangaande
mistast.
XVII.

112 SCHRIFTEN OVER DE NBTUURLIJKE
XVII. Over de Figuuren op Glasvenfteren»
's Winters, door dn Vorst veroorzaakt.
Zoo veel ik weet , hebben wij hier over
niets, dan eene Verhandeling in de Vaderl. Let'
teroefen. 7. d. Mengelw. bl. 451.
XVIII. Over het Ts.
De vermaarde MUSSCHENBROEK heeft hier
over met iijne gewoone groote naauwkeurigheid
gefchreeven: ik voeg 'er bij een vertaald
Stuk over de uitwaasfeming van het Ts, door
13. BARON , Uitgezogte Verhandel. 3. d. bl. 495.
XIX. Over het Grond-Ts.
Hier over ken ik een vertaald Stuk van
den Abt NOLLET , in zijne Natuurkund. Lesfen,
4. d. 1. ft. bl. I74- I i m l 8
O o k
7 #7 3-
vind ik 't aangeroerd in de Befchouw. der Natuur,
bl, 243.
XX. Over de Regenboogen aan de Zon en
de Maan.
MUSSCHENBROEK en FROMONDUS hebben ze
beiden befchreeven; één der laatften is dooiden
Heer j. VAN LIER naauwkeurig opgegeeven

HISTORIE VAN HET VADERLAND; lig
ven in sleFerhand. der Holl. Maatfchappij % f. d.
i. Jl. bl. 361.
XXI. Over de Bij-Zonnen, en Bij - Maanin.
FROMONDUS heeft ze gekend, doch. MUS­
SCHENBROEK daarenboven dit aangemerkt, dat
de eerften zelden op twéé , hoéwei niet ver
van elkander gelegen, plaatzen , gezien worden
, téri voorbedde bijbrengende, dat de
Bijzonnen , die , die den 23. Februarij 1734.
verfcheenen, wel te Haarlem, maar niet te
Utrecht, en die van den 12. Maart,. wel te
Leiden en Koudekerk , maar niet té Utrecht,.
gezien zijn,. — en eindelijk, op welken tijd
dés jaars zij meest gezien worden, enz.
XXII. Over de Roeden in de Lucht.
Dat zij ftraalen zijn def Zon'ne, fchailende
agter de Wolken, hebben wij mede van Hem'
geleerd'.'
XXIII. Over de Kringen om de Zon en Maan.
, Zij zijn aan FROMONDUS bekend geweest j'
doch de naauwkeurige Waarneemer , MUS*
SCHENBRDEK , heeft ze beter befchreeven,
én 'er bijgedaan, dat ze niets betekenen, en.
tioe véelen 'er, 'sjaars, in Nederland gezien
H . wor«

114 SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJK»
worden , in de Beginzelen der Natuurkunde',
hl. 813. enz. bijgevoegd.
XXIV. Over het Rood-zien der Zonne.
De gemelde Hoogleeraar beeft 'er eene voldoende
reden van gegeeven in zijn reeds dikwils
aangehaald Werk.
XXV. Over de ongewoone Lucht-Verfchijnzelen.
ï>. GABRV heeft de Befchrijving van een
zeldzaaam Verfchijnzel met twee Bij-Zonnen,
in 's Hage gezien , der HOLL. MAATSCHAP-
PYE medegedeeld in de.Verhandel. 1. d.bl.52.6,,
en j. F. DRIJFHOUT een ander, den 18,
Oélob. 1753 waargenoomen, a d. bl. 75.
XXVI. Over het Noorder-Licht.
Over 't zelve hebben uitlandfche Natuurkundigen
veel gefchreeven , dan ik bepaal
mij alleen tot het geen MUSSCHENBROEK ia
zijne Werken , en LULOFS in de Uitgelez.
Natuurk. of Filofof. Verhand, bl. 209. daarvan
gezegd hebben, KNOOP berigt ons, wanneer
hij het zwaarfte in Friesland heeft gezien,
bi. 32.
XXVIL

HtSTORIE VAN HET VADERLAND. ïï£
XXVII. Over de Lichtjes, die zich ten tijde
van Omveder aan de Masten en Touwen der
Schepen zetten, — lichtende Wolken, —
vallende Starren, — Dwaallichten, —.
Lichten, die zonder vuur zyn en kragteloos,
— anderen, die iets in brand
fteeken, — Puurklooten, — Zeevlammen,
—- Weerlicht* enz.
FROMONDUS heeft fommigen van deezen befchreeven
; doch zo men denkt, wie hij
was, en in welken tijd hij leefde, zijn eenige
misdagen hem te vergeeven. MUSSCHEN­
BROEK heeft ze zo verklaard, als men van
den besten der Waarneemeren zou verwagten,
en bijgedaan: hoe dikwils het laatfte te
Utrecht wordt gezien in één jaar, en dat het
zeer zelden fchaade doet. Men voege hier
bij N. ENGELHART over een merkwaardig
Verfchijnzel , Verhandeling der Holl. Maatfchappij,
3. d. hl. 601. Over de Zeevlam-
men leeze men j. LE FRANCQ VAN BERKHEÏ
Nat. Histor. van Holland, 1. d. hl. 345. —.
over de vallende Starren, hl. 351. — over
de Zee-lichtjes, hl. 352. — over de VüurbaL
len, bl. 355. — oyer het Weerlicht, bl. 356*
XXVIII. Over den Doüder en Blixetn.
1. Onder de Vreemden heeft RICHTERUS
Ha *veï

$ï6 SCHRIFTEN OVER DE NATÜlfRLÏTKS
övef dit ftuk uitmuntend gefchreeven. MAF--
FEUS della formazione di Fulmin. Veron. 174?.
geeft hierover ook veel toelichting; Onder
de Vertaalingen tel ik B. FRANKLIN Ontwerp
om de Verfchynzelen van Donderbui] en te.ver-
klaaren, Uitgez. Verhandel. 2. d. bl. 145. —
over de wijze om de ongelukken van den Blixent
nor'te komen, Vaderl. Letteroefen. 6,. d. Men.
gelw. bl. 29.
2. Niemand onzer Landslieden heeft hier
over voortreffelijker Waarneemingen gemaakt,*
dan mijn Leermeester , de beroemde MUS­
SCHENBROEK, die ten opzichte van Utrecht
bepaald heeft, in welke Maanden , met welke
Winden, en hoe dikwils men daar Onweder
heeft — hoe dikwils men Donder te Leiden
heeft, die daar bijna nooit (maar eens in eene
gchccle Eeuw) fchaade • doet , enz. Men
lecze ook de Theologifcke Befpiegelingen over
Donder en Blixem. Rott. 1760. j.< DE MEIJ'
geeft ons in zijne Tlieol. Werken, bl. 487;
op, hoe de Donder de menfehen doodt. De
befchrijving van een zwaar Onweder, den
s8'.< Meij 1730 te Waalwijk gevallen, word»
gevonden in den Tegenw. Staat der Vereen.
Nederl. met bijvoeging, dat men daar omtrent
meer zwaare Onweeren gehad heeft, 2. d.
li. 74^ — Een Onweei, te Utrecht in 't jaar
1674. ftaat aangetekend bij L. smvs, Schat*
iamer } enz. bl. 362.- Van 't Onweer den, 20
f 1 , 1 J*"
r

HISTORIE VAN HET VADERLAND. II7
Julij 1767. te V Bosch gevallen, heb ik Art,
13. gewag gemaakt.. Een wonderbaar Uit»
werkzel van

3l§ SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKS
Verhandeling der Holl. Maatfchappij, i, d.
hl. 2.67. en 3. d. hl. 518. gedenken, en j. LE.
FRANCQ VAN BERKHEY Nat. Histor. H. 364,
enz. bijvoegen,
!XXX, Over de Magnetifche kragt» &e in on%%
Lucht is.
1. In 5
t algemeen hebben KIRCHERUS, ÏB(
zijn Magn. Rom. 1654, QUELLMALTZIUS ert
CRELLIUS de Magnete, Lipf. 1723, en anderen ,
•waar onder de uitmuntende HALLEY , met
lof gearbeid aan dit ftuk, E. SWEDENBORG
de Phoenomenis Magnet. Amft. 1721. ken ik.
niet.
2. Onder de Vertaalingen plaatst men j.
CANTON over de Verandering der Compas*
naald, Vaderlandfche Letteroefeningen» 1. d.
11. 574-
3. Ondpr de Onzen heeft onlangs, metnieu-,
wen ijver en arbeid , dit ftuk onderzogt de
Grgningiche Hoogl. A. BRUGMANS, Tentain.
Philofoph. de Mater. Magnet. Franeq. 1765,
•die veele nieuwe Proeven gedaan heeft.
Voorts vordert hier eene plaats M, SEMEYNS
torthondige Redeneering over de gefteldheid van
ien Aardkloot van binnen, üit de Magnetifche
Werken, 1760. — ''t Nieuw ontdekt Magnetisch
Systhema , Enk. 1767. — Kortbondige Demon-,
fixatie x 1762. — Brieven tusfehen j. LULOFS.
m

. HISTORIE VAN HET VADERLAND. «9
en M. SEMEYNS gewisfeld, 's Hage 1764. MUS*
.SCHENBROEK over de Veranderingen der Compasnaald
te Utrecht, Uitgelez. Nat. of Filofof.
Verhand. 1. d. dl. 161. en 287. — (en in
zijne Latijnfche Werken de Magnete ,) —
dat de Blixem deszelfs Compas-naald eens
•bedorven heeft, hl. 292. A. MARCEL om
zonder het middel van een Zeiljïeen de Magnelifche
kragt aan Tzer en Staal mede te deelen,
il. 261. met bijvoeving, dat het ijzeren kruis
.van den agtergevel der Franfche Kerk te Dordrecht
de Magnetifche kragt ontvangen hadt,
H. 073. — e n dat, volgens een verhaal, op
den Tooren te Zierikzee eene zwaare ijzeren
ftaaf zou Maan, waar aan fommigen hunne
jmesfen nijpen, om ze eene Magnetifche kragt
-in te boezemen, bl. 274.
XXXI. Over de Winden.
Ik haal geene anderen dan CRUQUIUS en
.MUSSCHENBROEK. over dit ftuk aan. De
laatfte voornaamelijk heeft, veele jaaren lang,
een onvermoeiden arbeid bedeed om te bepaalen,
welke Winden in ons Land 't meeste
waaien, waarom, hoe dikwils , en hoe
ver zij in de Pravincien doordringen; waar
in hij gelukkig gedaagd, en verder dan iemand
onzer Landgenooten gevorderd is. j.
,i& FRANCQ VAN BERKHEY heeft van deszelfs
H 4 ar-

'I-O SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKE
arbeid een verftandig gebruik gemaakt in
zij'ne Natuurlijke Historie van Holland, bl. 391,
én oris eene algeméene Tafel der Winden vari
2.2. jaaren agter een, dat is , van 1743 — 1764.
gegeeven , die zeer fraai is. Ik zal zijne
verftandige Berekeningen hier niet fchetzen:
fCózij genoeg, dat ik, hém zijnen verdien-
den lof óver zijn' Werk gegeeven hebbende,
?net deeze aanhaalinge befluite : naamelijk,
M) merkt op dat de nagten in ons Vader-
•land, bij 't waaien van Noordewinden,
lichter zijn, dan bij het blaazen van andere
Hoofd-Winden, bl, 400. — dat alle Zee.
Winden in Holland licht aanbrengen , enz.
bl. 400. — Voorts befchrijft hij de Wind-
.dooren , 61. 443. — de Dwarrelwinden ,
II. 444. — de Wind.boomen, bl. 446. j, LU-
J-OFS over den Aardkloot voert ook fraaie Aan­
merkingen over de Winden aan , bl. 447. —
hij bepaalT'de fnelheid, en hoe men ze best
^al meeten, Verhand, der Holl. Maatfchappy,
•9. d. bl. f230. en 661. welk ftuk MOSSCHEN-
BROEK ook opgeeft , bl. 1343. N. DUYN'over
.de Strenge Winters bepaalt de Streeken, waar
uit de meefte Stormen in ons Land waaien, en
befchrijft dien van den 19. Januarij 1735. bl
161. 166. De heevige Storm van den 12*
December 1747. is niet vergeeten in denTegen-
woord. Staat der Pereen. Nederlanden, 10. d. bl.
412- Wellce Winden de grootfte fchaade a;.n
de

HISTORIE VAN HET VADERLAND. I2J
de Boomen doen, heeft j, LE FRANCQ VAN
BERKHEY , behalven in het bovengenoemde
'. Werk , opgegeeven in de Verhandeling der
Hollandfche Maatfchappy, 8. d. 2. ft. hl. 109.
,en SEMEYNS heeft ,^ 3. d. bl. 183. over de
Pasfaat- Winden, gefchreeven.
XXXII. Over Starrekundige Waarneemingen.
Van de geenen, die in ons Vaderland gedaan
zijn door c. HUYGENS onder de vroegeren, en
door andere beroemde Mannen in laatere tijden,
zal ik niets zeggen. Ik vertrouw, dat
de HOLL. MAATSCHAPPY haare Vraag zo verre
niet ingerigt hebbe. Alleenlijk roeme ik hier
.onzen LULOFS en anderen , wier Schriften
qnder de Verhandelingen der Hollandfche Maat*
fchappye zijn uitgegeeven.
A A N H A N G Z E L .
Indien de Vraag der HOLL. MAATSCHAPPYR
haar uitzigt hebben mogte , niet alleen tot de
zeven Gewesten en Geasfocieerde Landfchappcn,
maar ook tot de Landen der beide Indien;
dan heeft ze mij verpligt deeze volgende Lijst
van Schrijvers , over derzelver Natuurlijke
Historie, hier aan te hangen.
II 5 OVSF*
)

322 SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKE
I. Over de Oost-Indien.
JOSEPHI D'ACOSTA , Historia Natural y
tnoral de las Indias, in 't Nederduitsch overgezet
door j. HUYGHEN VAN LINSCHOTEN ,
Amfl. 1624. j. 0. HELBIGIUS de variis rebus
Indicis. PETIVERI Aquatil. Animalium Amboinm
Icones £f Nomina. Londin. 1713. G, .PISONIS
de India utriusque re Naturali &ƒ Medica , Libr.
Xiv, Amft. 17S8. F. REDI Experimenta circa
yarias res naturales , quce ex Jndiis afferuntur,
Amftel. 1685. j. BONTII Historiae Naturalis
Medicce Indice Orientalis, Lib. iv. B. BERQUIN
les Merveilles des Indes Orientales &P Occidentales
, d Paris 1660. N. CHEVALLIER
Defcription de lp Piece d'Ambre Gris &c.
Amft 1700. — Recherche curieufe d'Antiquités ,
é? óüune grand nombr.e d'Animaux des Mineraux,
Plantes des Indes, &c. Utr. 1709. j.
r. DAHLMAN Befchreibung eines Oostindifchen
Thier Manis. w. DAMPIER an Account of a new
Voyageroundthe World, Lond. 1697, door SE WEL
vertaald , 's Hage 1698. R. KNOX Historical
r.elation of the Island Ceylon — vertaald onder
den titel : 't Eiland Ceylon in zyn binnenfte,
Amft. 1693. F. LEGUAT Voiages & Avantures
en deux Isles defertes des Indes Orientales, Lond.
1708. M, LISTER.a Letter from St. George in
theEast-lndies. T. LQPEISDI CASTAGNEDAHWtoria
dell' India Qrient.Ventt,j75B. F. PÏRARD
Dis-

HISTORIE VAN HET VADERLAND. JJJ
Discours du Voiage des Frangois aux Indes Orientales,
a Paris 1611. L. RENARD Poijfons, Ecreviffes,
£? Crabes, ÖV. augmentè d'une Pref ace
por A. VOSMAER, Amft. 1754. c. M. SPENER
Catalogus vom Natur-feltenheiten in regno animali,
auch Indianifchen Infeclis , Berlin 1718.
STRACHAN an Account of Elephants in Zeylan. —
Obfervations 011 Serpents, Corail, large Oiflers,
£fc. BYRON Reize rondom den AardkL Haarl.
1767. bl. 170, Historifche Befchrijving der Reizen
, of Algemeene Land- en Zeetogten, 's Hage
1747. — G. E, RUMPHII Amboinfche Rariteitkamer,
Amft. 1741. F. VALENTYN Befchryving
van Oud- en Nieuw- Oost • Indien, Amfl;. 1724. —
.1726. Schipvaart naar Oost- en Portugaels Indien
, door -j. HUYGHEN VAN LINSCHOTEN,
Amfl. 1644. Befchryving van de verfehillende
foorten van Kaneel-Boomen op Ceylon , Vaderl.
Letteroefen. 3. d. Mengelw. bl. 251. Over de
Dieren, Vogelen, Visfchen en Infeclen kan men
raadplegen de Werken van Dr. HOUTTUYN en
NOZEMAN. j. A. SCHLOSSER befchryving der
Amboinfche Haagdis , Amfl. 1768. Waarneemingen
op den Thermometer, van de Kaap naar
Batavia, Verhand, der Holl. Maatf. i.d. bl. 729.
Weerkundige Waarneemingen aan de Kaap de
Goede Hoop, Amfl. 1751 en 1752 . door den
Abt DE LA CAILLE , Verhand, der Holl. Maatfchappy,
2. d. bl. 93. Mi SEMEYNS over de Zeeen.
Land-Winden langs de Kusten van Java m
Ra-

X24 SCHRIFTEN OVER DE NATUURLIJKE
Batavia, bl. 413. — over de Dampverheffing
op een Eiland benoorden Batavia, bl. 419. —r
over de Pasfaatwinden , 3. d. bl. 1S3, over
welk ftuk mpn^ook de Werken van den beroemden
MUSSCHENBROEK,' en de keurige Verzamelingen
van E. HALLEY , Amft. 173[. kan
nazien, gelijk ook B. NIEUWENTYT Waereldbefclwuw.
bl. 369. KRIEL Waarneemingen der
Lucht'sgttfteldheid te Batavia, Verhand, der Hoty.
Maatfchappy , 6. d. a. ft. in de Berigten, bl.-§.
• Over de Hette in Indien, Uitgezogte Verhandel.
.4. d. bl. 457, — Gelegenheid .van de Kaap de
Goede Hoop, en de Stormwinden aldaar, Tegenw.
. Staat der Vereen. Nederlanden, 1. d. bl. 446.
ï>. KOLBE befchryv.. van de Kaap de Goede Hoop ,
Amfl. 1729. — BOSMAN befchryv. van de Kust
van Guiné. Befchryv. van een Africaansch Basterd
• Mormeldier uit 't Mufeum van den ERF­
STADHOUDER van Nederland, door A. VOSMAER,
Amft. 1767. — Oostindifchen-vliegenden Eek-
1 hoorn, ald,
II. Over de West-Indien.
Onder de opgenoemde Schrijvers zijn 'er
fommigen, die tevens de Natuurlijke Historie
van ditWaerelddeelbefchreeven hebben, waar
bij men verder voegen kan G. PISONIS de Medicina
Brafilienfi, Lib. iv. Amft. 1648. j. DE
L A E T NOVUS Orbis,feu Defcriptio Indice Occi-
dentalis, Upr.xvm. Lugd. Bat. 163^. ROCHE-
FORT'S A •

HISTORIE VAN HET VADERLAND; , lz$
TÖRT'S Voor' Eilanden van America, M. S. ME-
RIAN de Generat.- £? Metamorphof. InfeSloruni
Surinamenfium, Amftel. 1730. c. LINN^EI Amoa-
nitat'ét Academies, , vol. li Z-ttgi, Z?dt. 1749,
j. NIEUHOF Gedenkwaardige Brafiliaanfche Zee-
en Land-Reizen , ^WJ/Z. 1682. j. L. H. TL.
Befchr. van de Volkplanting te Suriname, Leeuw 1
:
Ï718. Kortbondige befcliryv. van de Colonie de
Berbice, Amft. 1763. T. PISTORIUS Befchryv.
van Suriname , Amfl. 1763. De befchryving
van de Surinaamfehe Ratelflang uit 't Mufeüm
van Nederlands ERFSTADHOUDER , door A. vos-
MAER , Amjl. 1767. — van een Surinaamfcher»
Trompetter, ald. 1768. — van een langftaar-'
tigen Ysvogel uit de Berbice, 176%. — van eert
ander Ysvogeltje, enz. 1768. c. DOERFFEL
over de Ziekten van Curacao, Verhand, der
Holl. Maatfchappij, 4. d. hl. 331. én 6. d. 1.'
jl. bl. 408. —* Weerkundige Waarneemingen ' al­
daar in de jaaren 1756, 1757. 4. d. bl. 315, eri
6. d. Ï. ft. hl. 397. P. CAMPER over de Pipa,
bl. 266. FERMIN óver de Pipa, Nieuwe Va­
derl. Letteroefen. tl d. Mengelw. bl. 72. en 251.
Traité des Maladies d Surinam, pat ?. FERMIN,
Maftr. 1764. — Histoire Naturelle de la Hol-'
lande Equinoêliale, Amjl. 1765. Over de Dra-
mnculus op Curacao , Vaderl. Letteroefen. 7. dj
Mengelw. bl. 394. —( Voorts kan men over de
Dieren, Vogelen, Visfchen en Infecten , de
Werken van SEBA , HOUTTUYN, NOZEMAN, en'
ffndere Schrijvers over de Planten, raapleegen.-

t26 WAT 'ËR NOG ONTBREEK* AAN DE
I 1
M et Vermaak gaa ik over tot het Tweede
Deel der Vraage , waar toe minder arbeid,
doch uitgeftrekter kennis, behooren gal, naamelijk:
WAT ONTBREEKT 'ER NOC AAN?
Deeze Vraag merke ik aan Van eene onge*
looflijke uitgeftrektheid, en daarom de moeilijkfte
van allen te zijn. 't Valt kommerlijk
in eenkert Antwoord ten naauwkeurigften
aan te flippen, wat 'er , mijns agtens, aan
de Natuurlijke Historie onzes Lands , waar
van reeds zo veel gezegd is, nog ontbreeke.
Ligtelijk fchreef men 'er een geheel Boek
over; en al dijdde mijn arbeid tot een groot
Werk uit, hoe kon ik 'er ten vollen aan vol-'
doen ? In ons kleene Vaderland zijn nog
duizend dingen, niet enkel aangeroerd, maaP
nog geheel onbekend , welken wij niet dan
na langduurige Waarneemingen , of bij toeval
zullen ontdekken; en wanneer wij, niet
ten onregte, meenen verre daar in gevorderd
te zijt}, zal 'er nog genoeg voor onze Nakomelingen
ten onderzoeke overfchieten. Ons
bekrompen Vaderland, zo noeme ik het in
vergelijking met andere Landen, kan eene der
uit»

KAT', HISTORIE VAN HET VADERLAND, ia?
üitmuntendfte Natuurlijke Historiën, uit hoofde
van zijne verfehillende gefteldheid, uitleveren.
Ik doe geene reize , ik zet nergens
voet, of ik leer 'er iets. — Dank zij der HÖLL.
MAATSCHAPPYE , die óns heeft opgewekt", om
met meer ernst, dat over het hoofd is gezien,
gade te flaan.
Maar wat weet ik 'er van ? — Ik moest inelk
Landfchap gewoond, en aldaar eenige jaaren
omgezworven hebben, om vollediger te
kunnen zeggen: WAT 'ER AAN ONTBREEKE.
In dit deel mijns Antwoords vreeze ik te kort
te zullen fchieten, en egter begrijp ik volkoomen
de noodzaaklijkheid van deeze Vraage,
en het Antwoord, dat 'er op gegeeven moet
worden.
Dan ik heb begonnen, en moet, hoe het
liitvalle, mijne taak afdoen. Met fchroomgaa
ik dan van eenige weinige Hoofdzaaken gewag
maaken , op dat men weete, waar op men
mijns achtens, in het vervolg, allermeest be*
hoore te letten, en te onderzoeken, zal men
onze Natuurlijke Historié tot eenige volmaaktheid
brengen.
Vooraf moet ik zeggen , dat ik, in dit gedeelte
mijns Antwoords, dezelfde orde volgen:
zal, welke ik in het eerfte heb waargenomen ,
op dat de klaarheid, zo veel mij mogelijk is ,
iiiet geheel hierin ontbreeke.
AU

1*8 WAT 'ER NGG ONTBREEKE AAN £>i
• Algemeene Aanmerking
Ik meen verpligt te zijn, ter deezer plaatze ?
óver 't algemeen op te merken, dat het ons
mangelt aan eene Verhandeling over. de verfcheiden
trapsvyijze opklimmingen in de bijzondere
Deelen der gefchaapene Dingen onzes
Lands, als; Dieren,. Plantgewas/en en Delffioffen,
welken men, in aavolginge van'R. BRAD-
LEY , behoorde op te maaken, om de verwonderlijke
aaneenfchakeling en opklimming in
de Werken Gods, in eene welgefchakelde orde
, van nabij te kunnen befchouwen. Kan
men zulk een ftuk tot die Volmaaktheid niet
brengen, waar toe BRADLEV het zelye gebragt
heeft, en treft men gaapingen tusfchen beiden,
aan, (de reden waarom is niet duister)dit belet
niet, dat men aan zulk een ftuk beginne, ?
en 't voltooie, zo ver mogelijk zij.
I. HET RIJK DER DIEREN,
A. Ik bepaal mij eerst tot den Mensclu
i. Onnoodig pordeele ik op te geeven
welke duistere ftukken men nog heeft in de
Ontleedkunde, en wat to,t deeze Wetenfchap
yerder behoort. De meeften zijn bekend : dan
hoe veel 'er reeds in opgelost, mag zijn, 'er
Blijft nog genoeg in te doen. Behaagt het der
Voor="

KAT. HISTORIE VAN HET VADERLANS?. I3G
Voorzienigheid de levensjaaren van den be­
roemden ALBINUS, CAMPER, VAN DOEVEREN,
en anderen te verlengen, wij hebben grond,
om van hunnen loflijken onverdrooten arbeid
veel meer liehts in deeze edele Weetenfchap
èe verwagten.
a. Hehben STOCKÈ , GOUT en BASTER de
Ziekten, waar aan de Inwooners hunner Pro­
vinciën, of van geheel Nederland, meest bloot
Haan , befchreeven ; reiken hunne Werken
wel toeten opzigte van ons geheel Vaderland?
Wij moeten eeme Lijst van de Krankheden heb­
ben , die meest in elke Provincie heerfchen ;
bij voorbeeld , — dat de meefte fleepende
Ziekten, Veel Scheurbuik, kwaade Beenen ,
ontaarting des Slokdarms , doch bijna geene
waare zijd - ontfteekingen, of heete Ziekten
in Noord-Holland gevonden worden , welke
laatften zo gemeen zijn in Gelderland, als de
eerden zeldzaamer zijn in de Meijerij. Wei­
nige Zenuwziekten zijn mij in Noord - Holland
Voorgekoomen , in vergelijking van andere
Gewesten. Dan, 't was der moeite waardig
te berekenen, hoe veel meer Najaars-Koortzen
daar , dan in 't hooge van Gelderland regee-
ren , en door welk eene leevenswijze men die
veel zou kunnen voorkoomen. Maar 't zij
ten troofte van die inwooners gezegd, dat die
Koortzen minder geweld doen op de lichaa-
xnen der geenen, die daar gebooren, dan op
I die

33© WAT BR NOG ONTBREEKE AAN ÜM- '
die van elders daar in gekoomen zijn. Trefi
men niet de meeste Zenuwkwaaien in die Steden
, welken, gelijk Bommel, Gorinchem, Bord'
recht, enz. aan de zoomen der Rivieren lig»
gen ? Vindt men zo veele Kankers in de Dorpelingen
ten platten Lande, als onder de geeuen,
die nabij de Zee leeven ? Hebben d»
Mannen alleen, en geen Vrouwen die kwaal
aan de onderlip, om dat de eerden veele korte
tabakspijpjes gebruiken, welken, 't zij door
de drukking op de weeke lip, 't zij om dat
ze van eene grove en fchadelijke dof gebakken
Zijn , zulk een ongeneeslijk kwaad veroorzaaken?
Heeft men aangetekend, dat het
mankgaan in de eene Stad van ons Land meer
heerscht dan in de andere, of waar de meefte
mismaakte menfchen zijn? en dat in Leü
den een zeer groot getal onder de aanzienlijkfte
Vrouwen dat gebrek hebben? Is ons
gezegd , dat het Kolijk van Poitou , Engelfche
Ziekte en Roode Loop weinig in de
Provincie van Groningen gevonden worden?
Zijn de Kinderpokjes door ons geheele Land
alle vijf jaaren Epidemicq? Zijn ze overal
even doodelijk ? Waarom heeft men meer
Epidemicque Ziekten in de Meijerij van 's Bofch ,
dan elders ? Zijn deeze de gevolgen van de
daar doortrekkende Legers, of van den handel,
dien deeze Lieden met de Legers in Braland
drijven ten tijde van oorlog, of van hunnen

IÏAT; iatétóiftiÉ VAN HET VADERLAND, 131
hen zwaateu arbeid ? — ik kon dit artijkel
nög meer uitbreiden ; doch 't zij genoeg
ter aanftippinge van 't geen ons hier in nog
Ontbreekt.
3. Den invloed van de Lüchtjlreek 'op onze
lighaamen ontkent niemand; maar waar ftaat
befchreeven, hoe veel en wat de verfehillende
Lüchtftreeken onzes Lands, op dezelveri
tütwerken ? Ik erken het geen de opvoeding y
levenswijze , arbeid, rust , enz. in deezen
doen, maar doen zij alles ? — wélke Provincie
is dan de gezondfte ? Welke voor deeze
en niet voor eene andere Kwaal? Dwaal ik j
als ik beweere j dat allen der onzen , door
Zenuw - ziekten ontfteld , des Zomers eert
groot deel hunner geneezingé , of mogelijk
de volkoomene, in 't hooge van Gelderland,
moesten gaan zoeken? — Dringt ons niet dë
liefde voor den lijdenden naasten nader té
bepaalen; wat hier in ons ontbréeke ?
4. Ik ken als nog geene befchrijving van dè
verfehillende gejleldheid of lichaamlijke gedaante
onzer Vaderlanderen, en niet te min, hoe groot
is dezelve ? Vergelijk eene Hollandfche Juffer +
of oordeelt men hier door aan deeze oneere
aan te doen, vergelijk eene Noord - Hollandfche
of Friefche Boerin met eene G'elderfche
of Meijerijfche , ja zelfs de Boeren van die
Gewesten onderling, of een Stedeling met
een Dorpeling, of Zeeman: hoe zeer zal ons
12 het

Ï32 WAT *ER NOG ONTBREEKE AAN DÉ
het onderfcheidin lichaamslcden, kleur, frisch-
heid en Merkte in 't oog loopen ? — Ik kon:
*er meer van zeggen; dan 't zij genoeg te wee­
ten , dat men behoort aantetekenen, hoe veel
in ons Land, Mannen van Mannen, Vrouwen
van Vrouwen, en Kinderen van Kinderenver-
fchillen. Ik durf mijne kleene Waarneemin­
gen des aangaande nog niet het licht doen
zien.
5. Algemeen beklaagt men zich met regt
over onze lichaamelijke ontaarting van onze Voor.
ouders, en zij is bekend: dan ik weet niet,-
dat men bepaald heeft, hoe veel onze lichaa--
men ontaarten, wanneer wij uit de eene Pror
vincie gaan woonen in de andere; want waar­
lijk alle Landfchappcn zijn zo gezond niet,
als de Schrijver van den Tegenmord. Staat der
Vereen. Nederlanden heeft opgegeeven. Daï
'er zulk eene ontaarting plaats heeft, heb ik
uit de ondervinding van anderen genoeg
geleerd, indien ook maar niet uit mijne
eigen!
6. In alle Provinciën vindt men oude Lie­
den; maar ons ontbreekt een berigt, waar men
de meesten van de hoogjle jaaren vindt, waar van
we geene Lijsten hebben, en die men egter
ligtelijk kon verkrijgen. Ei de Meijerij van 's
Bosch, treft men oude Lieden aan, zo niet de
cudften. Ik heb mij althans eens in gezclfchap
bevonden te Laage Mierden met een Man van

JJAT. HIST0RÏE VAN HET VADERLAND. IJJ
109 jaaren, en met drie zijner Zusters, die
allen nabij de 90 waren.
7. Wie de KaraSters van de Inwooners der
Zeven Gewesten best heeft opgegeeven, heb ik
boven gemeld: dan ik durf zeggen , dat de
opgaave niet volledig zij. Ik kon 'er meer
dingen bijvoegen ; maar ik fcbrijf een Antwoord
, en geen Boek. Men moet dit ftuk
volkoomener opgeeven , en de geasfocieerde
Landfchappcn niet vergeeten; te meer, alzo
men ook in ééne Provincie verfehillende karacters
vindt; dat is, dat de Bewooners van
een Dorp of Stad merkelijk in aart verfchülen
van anderen.
8. Het getal der Inwooners van weinige Provinciën
is bepaald; maar dat van alle Gewesten
ontbreekt ons nog, — gelijk ook waarvan
het koomc , dat de vrugtbaarfte Provinciën
geen meer Inwooners hebben dan voorheen, —
en eindelijk zegge men ons, waar de Inwooners
vermeerderen of verminderen, en wat daarvan
de reden zij.
9. De beroemde CAMPER heeft ons berigt,
dat de Prugtbaarheid der Boeren grooter is, dan
die der Stedelingen: dan men heeft dit van de
Zee-Dorpen niet aangetekend: ook weeten
wij nog niet, hoe groot dit verfchil zij, en
wij zijn niet beter onderrigt , of de vrugtbaarheid
op de Dorpen van het eene Gewest
grooter zij, dan van het andere, 't geene ik
I 3 mee-

134 WAT 'ER NOG ONTBREEKE AAN DIJ
meene te mogen Hellen; en eindelijk vind ik
nergens een berigt , of de vrugtbaarheid in
Land- en Zee- Dorpen gelijk zij,
lp. Men heeft in fommige Steden het getal
der Zoonen en Bochteren, die gebooren worden,
waargenomen ; dan dit is maar in weinigen
gefc.hied. Het is van belang, dat men niet
alleen in de Steden, maar ook op de Dorpen,
yoornaamelijk in de gr.oote.re, uit de Doopboeken
van alle Gezindheden, uitrekene, of het
getal dei; eerften dat derlaatftenbeftendigoverr
treffe, gelijk ik op fommigen bevonden heb.
Mogelijk leeren we dan dingen, waar van we
nog niets weeten,
ii. Men behoorde ook alzo met het. getal
der Geflorvenen te handelen , en , ware hes
mogelijk, op te geeven, in welke jaaren d#
meesten in elke Provincie fterven; want ik meene
grond te hebben van te denken, dat dit op
de eene plaats anders bevonden zal worden,
dan op de andere, waar. van men, mijns agtens,
de reden ten deele'zal kunnen ontdekr
ken , zo. ik niet aireede dezelve van meer dan
ééne plaats gevonden heb. 't Was niet moeilijk
dit in Rolland in te voeren., daar toch het
getal der geHorvenen , ieder, week , aan de.
Regcering moet berjgt worden, en 't zou der
zelve maar.één woord behoeven te.kosten, om
de Kosters der Kerken te verpligten, de jaaren
tier geHorvenen daarbij pp te geeven, waar
uit

HAT. HISTORIE VAN HET VADERLAND.
uit dan, na verloop van eenige jaaren, eene
sslgemeene Tafel kon opgemaakt worden.
12. 't Zij mij geoorlofd eene onaangeroerde
zaak op te merken, naamelijk dat het verjchil
in de uit/praak der Taaie onzes Lands, van niemand
, zo veel ik weet, naauwkeurig zij berigt.
Vrij algemeen weet men , dat in alle
Provinciën, en in Steden zelve, bij voorbeeld
Amfterdam , een groot verfchil van fpraake
gehoord werde : dan ons ontbreekt een berigt,
hoe veel de eene Provincie hier in van de
andere verfchille, — hoe veel in elke Provincie
Stad van Stad, Steden van Dorpen, Dorpen
van Dorpen; en eindelijk moest men hebben
eene aanwijzing van de trapswijze opklimming
van de Taaie ten platten Lande, enz.
Van 's Bosch eens naar Gellicum reizende , een
weg van vijf uuren, moest ik door vijf plaatzen
trekken, in welken ik vijf verfehillende
nitfpraaken, trapswijze veranderende en opklimmende
, gevonden heb.
B. Den welverdienden lof heb ik , hier
voor, mijnen Landgenooten , die over de
DIEREN gefchreeven hebben, niet geweigerd
, en bijzonder niet aan den Heer HOUT.
TUYN : dan hij vergunne mij , gelijk ik van
2ijn edelmoedig hart verwagte, te mogen aanmerken
, dat hoe uitmuntend zijn Werk moge
zijn, het zelve nog eene andere gedaante
jcoet gegeeven worden, zal het niet eene al~
I * ge.

I3

WAT. HISTORIE VAN HET VADERLAND. 13?
fte piaatzen daar in overloopen, dat egter
zeldzaam is. In 't jaar 1749. heb ik een op?
gezet Wolven-vel, op een Hollandsch Dorp
nabij Woerkom , waar hij gefchootên was, aan
den Kerktooren zien hangen. In welke Pro­
vinciën vindt men ze meer?
4» Men befchrijve ook, waar men in ons
Land Vos/en vindt, en welke foorten. De
zwartagtigen in de Meijerij, waar ze in grooten
getale zijn, en Brandvorjèn gehèeten worden ,
zijn minder geacht dan de Witbuiken, welker
pellen voortreffelijker zijn: heeft men dit on§
berigt ?
5. Van de tamme Huis - Katten vind ik ner­
gens gezegd van hoe veel kleuren men 'er in
ons Land heeft, waar toe men de vellen ge­
bruikt , en welke de besten zijn. De blaauw-
hairigen zijn in grooten getale in Overysfel,
als: Blokzijl, Vollenhove, enz. vanwaar men
ze naar Noord - Holland overvoert en ver­
koopt. Ik heb die foort op fommige plaaf*
zen nooit of zeer zelden gezien. Men be-
paale, of men wilde Katten in ons Vaderland
heeft: want die men in de Velden der Meije­
rij , een half of geheel uur , van de Huizen
vindt, zijn waarfchijnlijk verwilderde Huis-
Katten, volgens de opmerking van den kun-
digen Heer c. KEUCHENIUS , Predikant te
Vugt.
Waar vindt men Otters, Bons/ems, We-
l 5

J38 WAT *ER NOG ONTBREEKE AAN DE
tels 3 enz. in ons Land? en waar de meesten?
De laatften zijn toeh weinige in getale opfonv»
mige plaatzen, en men zegge, of ze wel ergens
zo veel en fraai van hair en kleuren zijn ,
als in de Meijerij 1
7. Ik lees niet, dat men wilde Zwijnen in die
Landftreek en op de Veluis* ontmoet, waar ik
ze egter gezien heb.
. 8. Nog is onbepaald, hoe veele foorten van
Zwijnen men in ons Land heeft, — welke
Ziekten onder die Dieren regeeren , en
het groot onderfcheid tusfchen die met Gras s
Appelen , enz. of met Ekels gevoed worden.
9. Nergens vinde ik aangetekend, waar men
in ons Land, of in éene Provincie, de meeste
Mollen ziet. Hier in is zeer groot verfchil,
gelijk ik opgemerkt heb. Ook tekene men
aan, waar men witte Mollen ziet; zij zijn 'er
toch, gelijk men 'er dit jaar te Lommei, een
Dorp in de Meijerij, eenen, die volmaakt wit
was, gevangen heeft.
10. Heeft men overalDasjenen Egeh? Geen
van beiden heb ik in Holland gezien. Men bepaale
dan, dat de eerden in Groningen gevoni
den worden, en de laatden heb ik te Vugt en,
nog meer te Hilvarenbeek aangetroffen.
11. Ons ontbreekt ook, dat men blaauwe en
tcode Konijnen in de Meijerij vindt, en waarze
nog al meer zijn in ons Land.
%a. Zijn'er geen Rotten in Drenthe? of geen

NAT.. HISTORIE VAN HET VADERLAND.' 139
Rotten en Mollen op 't Eiland Wielingen? gelijk
fommigen gezegd hebben.
13. Wie heeft ons het groot onderfcheid der
Haazen, ten opzigte van kleur en fmaak, geleerd,
la de Meijerij is een Peel- of Hei-Haas
zwarter dan de anderen; dan hoe ver overtreffen
deezen in fmaak de. Hollandfche Grasr Haazen. W* 6
heeft o.ns geboekt, dat men in,
Groningen , te Farmzum en Ulrum , witten
fchiet? Een' dergelijken heeft men, dit jaar,
buiten de Stad Graave gefchooten.
14. De Veld-Muizen zijn, ten opzigte van
haare gedaante, maakzel, kleur, enz. waarin
ze van de anderen onderfcheiden zijn,
niet genoeg befchreeven ; veel min hoe diep
zij in den grond kruipen; of hoe ver ze over
Zee trekken; waar door ze derven, en hoe
men ze best doodt , enz.
15. - Men leest niet, waar in ons Land
Eeklioornen zijn, die 'er egter gevonden worden.
16. Men tekene aan, dat Herten en Rhein
in de Bosfchen van 't Vorftelijke Loo en daar.
omftreeks leeven, e» waar men ze meer vindt.
Mijn Vader heeft 'er eens een , magteloos
door den geweldigen loop, te.Deurne gevangen.
17. Ik heb veele. foerten van Bokken en Geiten
gezien; doch allen nog onbefchreeven, voor
20 ver zij in ons Land woenen.
18,. Ik vjn.de wel ; de, Texel/clie. Schaapen ge-,
noemd ,

Ï4« WAT *ER NOG ONTBREEKE AAN DE
tóoemd, en het onderfcheid tusfchen Früfehs
en Drentfche door SJOERDS en KNOOP opge­
geeven : dan mij blijkt klaar, dat 'er ten min?
ften vijf foorten in ons Land zijn, die men be-
fchrijveli moet, en vooral agtgeeven, welken
de voörtreiTelijkfte Wol hebben, waar zij best
voorttcelen, het aangenaamfte vleesch geeven,
enz.: dingen, die, mijns oordeels, maar al te
Wéinig omlerzogt zijn, en waar aan egter de«
Landman zeer veel gelegen ligt.
19. Zij, die Osfen en Koeien befchreeven heb­
ben , zijn nalaatig geweest in het opgeevender
Plaatzen onzes Lands, waar men de cerlten
yöor den Ploeg en in de Kar gebruikt, of hoe
lang , en hoe veel voordeel dit aanbrengt. Ik
heb Dorpen gevonden, waar men bijkans gee-
jne Paarden gebruikt, en dat voordeel heeft
men daar zeer wel berekend, 't geen men in
Holland niet kent. — Men heeft van hunne
kragt, welke die der Paarden verre overtreft,
en dikwils die van twee of meer evenaart 4
niets gezegd — ook vinde ik niets berigt van
het onderfcheid tusfchen deeze Dieren, 't welk
niet alleen in de grootte en gedaante beftaat,
maar ook bijzonder in het groeien eu vet wor­
den. Men zegge ons dan, dat een Groning-
fche Os, bij voorbeeld, die in gedaante en
fchoonheid voor een Friefchen zwigten moet,
in eene Noord-Hollandfche Weide overgebragt,
yecl fterker zal groeien en zwaarcr worden ,'
dan

KAT. HÏSTOKIE VAN HET VADERLAND'. 14*
dan een Friefche. Dit onderfcheid , dat 'er'
tusfchen de Koeien al mede plaatsheeft, fchijnt
alleen den Boeren, en nog niet aan allen bekend
te zijn. Ook hebben wij geen berigt:
van alle de verfehillende foorten van Kaazen,
die men, in ons Land, van Koeien, Scliaapen en
Geiten maakt. Onlangs heb ik in den Haag
een namaakzel van Limborger Kaas, te Leiden
toegedeld, geproefd, welke volkomen gelijk
daar aan was , en zo wel eene befchrijving
als aanmoediging waardig is.
Ten opzigte haarer ziekten heb ik in Gelderland
iets bijzonders opgemerkt, dat alhier
eene plaats verdient. Men vindt daar, onder
de Boeren, Geneesheeren der Runderen , aan
welken men , ten tijde van ziekte, het hair
van 't Beest, uit zekere plaatzen des lichaams
getrokken, in een papiertje , uuren verre , overbrengt,
welken eerst deszelfs onderde deelen
óf wortels naauwkeurig bezien, als dan van
de kwaal oordeelen, en daarop dranken voor
het Beest toebereiden, waarop ik dikwils de
heerlijkde geneezingen heb zien volgen. T wee
Boeren te Tuil en Waardenburg, nabij Bommel^
zijn in die ftreeken, voor zeer ervarene Geneesmeesters
der Beesten beroemd. Te Geffen ,
een Dorp in de Meijerij van 's Bosch, heb ik'
eenen Geneesmeester Voornaamlijk van Paarden
gekend , die zijne geheele geleerdheid
tót een boek haalde, hem, als zijn eenigfle
en

j/f.2 WAT 'ER NÓG ONTBREEKE AAN DB
en grootfte fchat, van zijne voorouders int»
gelaaten , en dat in waarheid hem een middel
van beftaan gaf, dewijl hij in-deeze geneeskunst
zo bedreeven was , dat hij dikwils
ver in Holland gehaald werdt, om kostbaare
kranke Paarden te herdeden. Dan, hetgeen
mij zeer verwonderd heeft, is , dat ik ,
Holland doorkruisfende , ten minden in de
Beemfter en Purmer , waar men het fehoonfte
Vee vindt , deezen Geneestrant nergens
in gebruik gevonden heb bij de Hollandfche
Boeren;
20. Nergens heeft men ons hét onderfcheid
tusfchen de Paarden van ons Land geleerd,
noch gezegd, Waar men de fraaiden en besten
vindt, en van welke kleur.
• 21. Aan de Ezels en Ezelinnen, die ten diende
van zieken en gezonden zijn, en waar men
,ze in ons Land fokt, fchijnt mede niet gedagt
te zijn.
22. Hoe veele foórten van Honden telt men
in onze Gewesten? Waar zullen de Liefhebbers
der Jagt de derkden en vlugden haaien, en
op welke foort, als de getrouwde , zullen'
zich de eenzaamwoonende Boeren in de Mei'
jerij en Veluwe best verlaaten ?
Dus heb ik eenige algemeene Aanmerkingen
gemaakt van 't geen ons in dit 'deel der
Natuurlijke Historie voornaamelijk ontbreekt r
liet mijn bedek het toe, ik zou het met meer
der«

NXTs HISTORIE VAN HET VADERLAND;' IA^
dergelijke aanwijzingen vermeerderen, en dan
befluiten met te zeggen: dat ons ook nog ontbreekt'eene
befchrijving van den aart, de hoedanigheden
, de kunstdriften onzer Dieren, enz.
Bij voorbeeld, een Boer ^ die uit de Peel Turf
in 's Bosch gebragt heeft, rijdt 's avonds uit
de Stad, en legt zich op zijne kar te flaapen ,
verlaatende zich op het geheugen van zijn
Paard, 't welk 's nagts, eenen weg van
of ia uuren, voorheen nu en dan betreeden,
mits dat de hekkens der wegen * gelijk 's winters
gebeurt , weggenoomen zijn , weet te
vinden, en zijnen bezitter, zonder bedierd
te worden, tot vóór de deur zijner wooninge
brengt. Weinig gebruikt men daar teugels
om die Dieren te regeeren; twee woorden,
hot en haar, welken alle Paarden van die Landftreek
verdaan, doen hun eenen weg ter regter
of linker hand inllaan. — Ik vinde ook niets
gezegd van de wijze , hoe zich Paarden en
Koeien, met veele Veulens of Kalven in de
•Weide belast, tegen de Wolven verdedigen.
Dat KNOOP van de friefche Schaapen zegt,
moet ook van de Meijerijfche, ja zelfs van de
Runderen aangetekend worden, hoe naamelijk
een geheele troep deezer Dieren, uit de
hei 's avonds te huis komende, en, op 't geblaas
des herders, de daden open gezet zijnde
, zich uit elkander fcheidt, en elk den zijnen
intreedt, zonder ooit in eenen vreemden
k ? te

te gaan. — De list der Vosfen , Wolven eH
Jagthonden, Waar van men verbaazende proeven
heeft, zullen aantekening verdienen.
C. De VOGELEN vallen thans onder
óns oog, over welken ik in 't algemeen, gelijk
als te voren over de Dieren, aanmerke,
dat, hoe naauwkeurig dezelven mogenbefchree-
•ven zijn, men 'er dat geen van mist, dat zijne
meeste betrekking tot ons Vaderland heeft.
Dit mijn zeggen zal klaarer worden, wanneer
ik, kortelijk, door eenige ftukken toone „
wat ons desaangaande nog ontbreeke.
1. Men heeft niet genoeg bepaald, wat men
Ook van de Trekvogelen moge gezegd hebben,
welken men daar Voor moet houden, en welken
niet. — Men moet 'er ook naaüwkeuriger
bijdoen den netteren tijd van hunne aankomst
en vertrek, met welke Winden men
hen in elke Provincie al of niet moet verwagten,
ik doel ten opzigte der kleinere, als: Vinken
, enz.
2. Men geeve ook acht, of men Gieren in
ons Land vindt, en zo ja, in welke Provinciën.
3. En daar de Heer HOUTTUYN ons berigt,
dat 'er elf foorten van Arenden in Europa worden
gevonden, zo moet men eerst bepaalen ,
dat men Arenden in ons Land vindt, waar,
en dan van welke foort. Het eerfte is zeker:
want voor eenige jaaren heeft men 'er eenen
te

NAT. HISTORIE VAN HET VADERLAND. 145
tc Helvoirt, nabij 's Bosch, gefchooten, en iu
den laatften winter heeft 'er DoQor KEUCHE-
NIUS te Stavoren eenen gekwetst niet een Snap.
haanfehoot.
4. Ons ontbreekt niet alleen een berigt, of
'er in ons Land Valken zijn, maar ook waar,
en welken van de zes foorten. Wij hebben:
ook noodig eene nette befchrijving van de
wijze , hoe deeze Vogelen in het beroemde
Meijerijfche Dorp , Valkenswaard, jaarlijks door
allerlei Valkeniers geleerd, geoelfend, en ter
jagt, zo op Haazen als Vogelen, afgerigt worden
, en ongelooflijk ver in deeze kunst vorderen.
Dit ftuk kan eene fraaie en groote plaats
in onze Natuurlijke Historie beflaan.
5. Men heeft ten opzigte der Uilen aan te
tekenen, of ze in alle Provinciën gevonden
worden, welken, en waar toe men ze gebruikt.
— Vijf foorten heb ik te Ho>ge- Mierden
en .te Hilvarenbeek, in de Meijerij , aangetroffen
, daar wel de fchoonften en grootften
zijn; dan hoe veelen van deeze blijven in ons
Land? Vier foorten, meen ik, vertrekken, en
één blijft 'er maar.
6. Ik lees van den Beemer (Garrulus Bohémiens')
niet, waar men hem in ons Land ontdekt..
Men tekene aan, dat hij in Groningen, doch
zeldzaam, gevonden wordt, en onderzoeke,"
of hij ook elders voorkomt. Ik heb 'er eene»
bij den Hoogl. VAN DOEVEREN gezien.
K 7. Laa»

14Ö WAT 'ER ÏÏOÖ ONTBREERE AAN DE
7. Laaten ook de Raaven en Kraaien het oog
der Waarneemers naar zich trekken, op dat
ze fchrijven mogen, of ze in alle onze Landfchappen
zijn, en waar meest: want hier in
heb ik groot verfchil gevonden.
8. Dit zelfde zou ik ook van den Roek willen
weeten, en bijzonder welke fchaade zij
aan de Landvrugten doen.
9. Van de Bonte Kraai heb ik niets anders
aan te tekenen.
10. Dan van de Vlaamfche Gaai, Markolf
geheten in de Meijerij van 's Bofch, kan men
zeggen , dat deeze in fommige Provinciën een
onbekende Vogel is, zo veel ik heb nagefpoord.
In Friesland vindt men dien ook
niet , maar overvloedig in de Betuwe en de
Meijerij.
11. En waarom zijn in Holland en Zeeland
geene Aakjlers ? Is 't, om dat ze, volgens het
Plakkaat van 't jaar 1656, in het eerde, en
dat van 1712 in het tweede Gewest moesten
uitgeroeid worden ?' gelijk dat bevel, in den
jaare 1751, ook in 't Graaffchap Zutphen gegeeven
is. Dan , zijn ze daar allen weg ?
Vindt men ze wel ergens meer dan in de Beluwe
en Meijerij?
11. Men tekene te boek, of de voortreffelijke
en fchoone Goudmerel of Wielewaal ooit in
de Betuwe, of in 't Oodelijk deel van Noord-
Holland gevonden worde, waar al meer niet,

KAT. HISTORIE VAN HET VADERLAND. 14?
en dat ik ze bij meenigte te Hilvarenbeek, en
andere Dorpen van de Meijerij gevonden heb.
13. Van den Koekkoek zou ik verlangen te
Weeten , of hij zich , des Zomers, in alle
Provinciën ophoudt, en waar meest, — hoe
vroeg hij doorgaans komt, hoe lang hij blijft,
en waar het langde; want hier in heb ik verfchil
gevonden.
14. Even dit wilde ik ook in acht genoomen
hebben van de Spechten, en haare foorten: ik
meen 'er vier te kennen. En waar is de zwarte
elders, dan in de Meijerij, hoe wel zeld*
zaam ? De groenen en geelen zijn daar in overvloed,
en waar meer?
13. Van 't Tsvogeltje moet men opgeeven,
of men 't in alle Gewesten ziet — dat het op
fommige plaatzen nooit is — op anderen, als
in de Meijerij, niet meenigvuldig — en meest
aan de Rivieren van Gelderland.
16. Van de Hoppe kan men in acht neeitien,
waaf die niet, of zo veel is , als in de
Meijerij.
17. Ook heb ik 'er niets tegen, dat het
kleine Boomkruipertje het zelfde onderzoek ondergaa.
184 Van de Zwanen moet men aantekenen,
dat ze Trekvogelen zijn, althans de Wilde, die
zeldzaam zijn in de Meijerij, en waar al meer ?
Ik meen , dat men ze voorheen in het Tuilfche
Veld, dat is, tusfchen Beest en Bommel, op
K 2 eene

148 WAT 'ER NOG ONTBREEKE AAN DE
eene zeer aartige wijze, die der aantckeninge
waardig is, plagt te vangen. Dat 't een voorregt
van fommige Steden is, dezelven in de
gragten te houden, is bekend: dan men dient
te onderzoeken, of die, welke te Edam des
Zomers in de Wateren buiten de Stad wegzwemmen
, en in de Velden broeien , ooit
wild worden en vertrekken ; — als mede in
welke Wateren men 's Winters bijten moet
hakken, om ze daar in te voeden en te bewaaren:
want voorleeden Winter heb ik in onze
Stad, tot mijne uiterfte verwondering, bijna
de helft van dertien zien fterven in eene bijt,
daar men ze, in voorige tijden, nooit in geplaatst
hadt, doch daar ze anderszins zeer wel
gevoed wierden; en deeze fterftê hieldt niet
up, voor dat ze daar uitgenoomen , en niet ver
Van daar in een ander Water, waarin men anderen
voorheen gehoudenhadt,overgebragt waren,
- 19. Van de Ganzen wordt niets meer aange"
lekend, dan dat men ze plukt: maar is dat
genoeg'? Ons ontbreekt nog te weeten: hoe
veel fchaade zij aan het Gras doen — waar
men ze best zal laaten weiden — dat men weinigen
in Holland, veelen in Gelderland, meer
of meest in Overijsfel, en ten grootften getale
in het Land van Kuik vindt, duizenden bij een ,
gehoed door Herders, inzogenaamde-Broeken ,
—, eindelijk wanneer, en hoe dikwils men
haar moet plukken.
20. Is

NAT. HISTORIE VAN HET VADERLAND. I-Jf)
20. Is dc Rotgans nergens dan op Wieringm,
gelijk ik aangetekend vinde?
21. Zijn in ons Land overal de Eend en de
Smient ?
22. Men zegge ons ook, waar men de Win-
tertaaling , de gewoone Eend, de Duiker, de
Duikergans, en Pijlfiaart meest vindt, en vangt;
want hier in vinde ik groot verfchil.
23. Waar zijn de Meeuwen meer dan op Texel
en Eijerland? Hoe hoog zijn haare Eijereu
geacht ? enz. Waar vindt men de andere foor­
ten deezer Vogelen ? Hoe ver vliegen de klei­
nen Landwaards in ? Beduidt zulks ftorm in
Zee ? In welke Steden koomen ze Vischjes
uit de gragten haaien ? Waarom heb ik ze in
't Najaar, 's morgens, uit de Zuider-Zee
zien komen, Landwaards in vliegen naar de
Purmer, Wormer en Beemjler, en waarom kee-
» ren zij, 's avonds, weêr naar Zee te rug?
— Mij valt ter deezer plaatze in, dat ik te
Vierlingsbeek in 't Land van Kuik, en op ver-
fcheiden andere plaatzen , dit dagelijks heen
en weêr trekken van Vogelen dikwils gezica
heb, en welke is daar van de rede ? Gefchicdt
dit niet, om dat ze naar dö Bosfchen gaan
llaapen? Althans de Kerk- Kaauwen, die men
in meenigte op den fchoonen Tooren van 't
Dorp Boxtel bij dage ziet woonen , en daar
geplant zijn, vóór 70 jaaren, door den Eerw.
Heer DE WAAL , die 'er twee uit de Provincie
K 3 van

l$0 WAT 'ER NOG ONTBREEKE AAN DB
van Utrecht bragt, en daarop zette , gaan
's avonds naar de Bosfchen. Dan, laat mij
hier nog iets, dat ons ontbreekt, aantekenen.
Op hoe veele Toorens vindt men deeze Vogelen
? wat doen zij 'er ? en op welke vindt men
ze nooit ? — Hier in heb ik door ons geheele
Land groot verfchil gevonden. Voorts mag
men hun aartig rondvliegen om de Toorens ,
bij troepen en al fchreeuwende, gelijk ik te
JVoordwijk binnen en elders dikwils met vermaak
en- verwondering waarnam , aantekenen ,
met de reden waarom zij dit doen. En op
dat ik tot de Meeuwen, van welken ik afdwaalde,
wederkeere , men vergeete de vlugheid
van deezen Vogel niet , die , wanneer een
Vifchje hem ontvalt, zo dra hij het in eenige
hoogte boven 't water heeft, ijlings zich
omwerpt, en 't onder het vallen op nieuws kan
grijpen.
24. Waar, vyanneer, en hoe dikwils ziet
men in onze Gewesten de Kraanen ?
25. Heeft men ons gezegd, dat de Oijevaars
niet overal in ons Land zijn; ten minsten nooit
of zeer zeldzaam op veele Dorpen in de Mei.
jerij, hoewel men ze fomtijds bij dage in de
Veenen daar ziet — dat in den Thielerwaard
Dorpen zijn, waar bijna op elk huis een nest
ftaat — wanneer zij aankoomen en vertrekken
, en of dat in geregelde faifoenen omtrent
den 10. Augustus voorvalt? — hoe verzamelen

KAT. HISTORIE VAN HET VADERLAND. l$t
Jen zij zich om heen te gaan? — en waar meer
dan in de Velden van Meppel, en fomtijds op
de Groote Kerk te 's Bofch ? Men geeve ons
ook eene nettere befchrijving van den aart deezer
Vogels, dien ik zeggen durf, dat men nog
niet genoeg kent: ten minften heb ik het genoegen
gehad twee jonge Oijevaars in mijnen
tuin groot te maaken, te leeren, te oefenen ,
en met 't grootfte vermaak en de uiterfte verwondering
te zien, hoe ongelooflijk verre men
hen kan gewennen en brengen.
26. Ik heb den blaamvsn Reiger niet overal
in 't zelfde getal gevonden. Waarom zijn 'er
zo veclen te Tzum en Turhajum in Friesland,
en op zeekere Buitenplaats in de Beemfler V
27. Doet zich de Roerdomp , elders Domphoorn
gehectcn, overal in ons Land hooren ?
Zijn 'er ergens meer dan in de Moerasfen van
'f Bosch, in den Thielerwaard en in Overijsfel ?
Hoe maakt deeze Vogel zijn wonderbaar
brommend geluid ? Hoe verre kan men het
hooren ? Mijns oordeels verder dan iemant
denkt.
28. Vindt men de gemeene Wulp nergens dan
in Friesland? gelijk ik bij den Heer HOUTTUYN
vinde aangetekend , dat hij daar is.
29. Is de kleine Wulp, die onder de inlandfchen
geteld wordt, overal? Ik heb dien Vogel
in Drenthe gezien; maar nooit op veele an«
dere plaatzen.
K 4 30. Men

152 WAT 'ER NOG ONTBREEKE AAN DE
30. Men bepaak dit ook van Houtfneppen*
Glutten, Poel/neppen, Kempliaanen, Kieviten*
Koeten, Griels, enz., naamelijk wanneer, en
met welke Winden zij overkomen — waar ze
al, en waar ze niet, of waar ze meest zijn —»
hoe men aan een vliegende Kievit kan zien,
waar' zijn Nest is, en of de Eijeren nog fchoon
zijn, ja hoe men uiterlijk van 't Ei bepaalcn
kan, of het reeds vuil zij.
31. Maar vindt men Trapganzen in ons
Land? Vóór eenige jaaren fchoot men 'er eene
te Crotnvoirt, een Dorp in de Meijerij, maar
waar treft men ze meer aan ?
32. Laaten de aanzienlijke Lieden ons een
naauwkeuriger Historie van de Paauwen geeven?
33. Terwijl de Boeren in den Thiehrwaard
ons zullen zeggen, dat 'er nergens meer Kalkoenen
zijn clan bij hen — hoe de Landsgcfteldheid
overal niet toelaat dezelven in'gelijke meenigte
te houden — hoe zij van die Dieren,
onder een Tobbe gezet , en met geweld gedwongen,
weeken agter een, eene ongelooflijke
meenigte Hoender-Eijeren uittebrocden ,
lütncemende voordeden trekken.
34. Wat is 'er weinig over de Haanen en
Hennen onzes Lands gezegd! Hoe zijn die
nuttige Huis - Vogels zo zeer vergeetcn ! zij
verfchillen in kleur, vederen (want ibmmigen
hebben omgekeerde.) , grootte, en vrugtbaar-
heid.

NAT. HISTORIE VAN HET VADERLAND. 153
held'. Heeft men aangetekend, hoe veel een
Schager Hen oïHaan verfchilt in kleinheid van
eene Gelderfche, en dat de Meijerijfchen groo­
ter zijn dan de laatstgenoemden ? Hoe veel lig-
tér zijn de Eijeren der eerften? Hoewel ver­
fchilt hun romp offcelet van die der anderen?
— Hoe veele foorten deezer Vogels telt men
in elke Provincie ? en men zegge daarbij: of
de fraaiften de voordeeligften zijn: ook hoe
Verre eene min fierlijke Boere-Hen uit de Mei.
jerij veele anderen in vrugtbaarheid overtreft —
of men aan de Eijeren zien kan, welke
Haanen en welke Hennen voortbrengen zul­
len, enz. Dit eenvoudig ftuk, waar aan niets
gedaan is, was, uit hoofde van het voordeel,
't welk het den Landman zou kunnen geeven,
het aandagtig onderzoek der kundigen zeer
wel waardig.
35. De Faifanten, zegt de Heer HOUTTUYN
zijn in Holland en Overrijsfel: Maar heeft men
ze niet in de andere Provinciën?
36. En zijn de Berkhoenen alleen in Gelder­
land?
37. Ook zegt de'gemelde Natuurkundige,
dat de Koekhoenderen in Holland en Utrecht ge­
weest zijn; maar waar zijn ze nu? Ik heb
deezen fraaieri Vogel in Groningen gezien, en
men mag aantekenen, dat de meesten bij Coe-
verden voorkomen.
38. Men moet ons berigten, dat men in fom-
" K 5 mi-

154
W A Ï
E R N 0 G
'
ONTBREEKE AAN T.E
mige plaatzen onzes Lands geene Patrijzen
vindt; waar weinigen, en waar zeer veclen
zijn, als: in Drenthe, Gelderland, Overijsfel,
de Meijerij, en in de Baronnie van Breda, enz.
39. Ons mangelt het ook nog aan eene
naauwkeurige befchrijving der Duiven, zo wel
der gemeenen, als der Houtduiven, enz. en
waar men geheele Vlugten deezer Vogelen
vindt, met een berigt, hoe veel voor- en nadeel
zij doen, enz.
40. Ons ontbreekt ook nog veel ten opzigte
der Tortelduiven, die te Leiden in de Boomen
der Stads - Binnengragten , meer dan elders,
woonen. Waar heeft men ze meer, en wel
in het grootfte getal?
41. De Spreeuwen, zegt de Heer HOUTTUYN ?
zijn geene Trekvogelen. Waar blijven dau
die duizenden, die jaarlijks onder de Pannendaken
der Huizen in de Noord-Hollandjche Steden
en Dorpen uitgebroeid worden , die in
het Najaar naar de Velden trekken met de
Ouden, daar langen tijd met geheele troepen
zwieren, en eindelijk verdwijnen; en waar
zijn 'er ergens meer dan in die oorden; waa
minder dan in de Meijerij; en of men nie ?
tegen KNOOP beweeren mag , dat ze in holle
Boomen nestelen, ten minften buiten Friesland?
42. Voorts bepaale men , waar , en waar
men meest de verfehillende foorten van Lijste-

NAT. HISTORIE VAN HET VADERLAND. 1$$
teren, Kernbijteren, Finken, Kwikftaarten, Mee-
fen en Zwaluuwen vindt — met welke Win­
den zij in elke Provincie overkoomen — hoe
fommige Winden, te lang voor hun waaiende,
of omzwaaiende, doodelijk worden, en hoe
lang zij bij ons blijven, enz.
43. Ik eindige met den Nagtegaal, van wel­
ken men niet gezegd heeft, dat hij zich op
alle plaatzen onzes Lands niet ophoudt — dat
hij in fommige jaaren maar zeerflaauw, en,
gelijk men 't noemt, niet doorflaat — dat ze
te Dturae zo meenigvuldig zijn in getal en zo
gemeenzaam , als de Huis-Mosfchen alhier —
dat ik ze aldaar, en te Steenwijk in Overijsfel,
beter heb hooren doorflaan, dan ooit elders —
dat het eene vergisfing zij van den Heer
KNOOP , te zeggen, dat die Vogel meer bemint
rondom de Huizen der Aanzienlijken te woo-
nen, om die met zijnen zang te vermaakcn ,
dan bij die der Boeren — wat hier van de
natuurlijke reden zij , dewijl het zeker is ,
dat op duizend plaatzen geene Lieden van aan­
zien , maar Boeren alleen ctoor derzelver zang
vermaakt worden.
44. Dus heb ik maar eenige weinige dingen
Van 't geen ons omtrent de Natuurlijke Histo­
rie der Vogelen onzes Lands ontbreekt, opgegee­
ven. Hadt mijn bedek het toegelaaten , ik
zou 'er eene grooter aantal ter baane gevoerd
hebben; dan ik heb moeten intoomen, en zal
m.

I56 WAT 'KR NOG ONTBREEKE AAN DE
ten flotte alleen zeggen, dat niet alleen de opgenoemde
zaaken, maar ook al wat hunnen
oorfp'rong, geboorte, opvoeding, zamenleeving,
listen, vijandlijkheden, behulpzaamheden,
verfehillende wijze van vliegen , lankmoedigheid
in t onderwijzen hunner Jongen
in dit ftuk, (dus heb ik, bij voorbeeld , eens
eene Zwaluuw een halven dag zien befteeden,
om haare uit den nest voor 't eerst gevloogen
Jongen te leeren 'er in te rug te keeren, dat
niet lijnregt toevliegende, maar met eèn bogt
te maaken, moest gefchieden, 't welk de Jongen
in het eerfle niet konden vatten,) geftalte-maakfel
der in- en uitwendige deelen , met
de bijzondere bekwaamheden voor dien ftaat,
waarin de alwijze Schepper hen gcfteld heeft,
betreft, befchreeven moet worden. Niemant,
die het reeds aangetekende weet, en daar bij
dit ftuk met een opmerkzaam oog befchouwt,
zal ontkennen, dat 'er in dit gedeelte der Natuurlijke
Gefchiedenis nog oneindig veel kan
gedaan worden. Voorts zal men 'er bij moeten
voegen de gedaante en de ftoffe der Nesten
, die foms verwonderlijk aartig gemaakt
zijn, met eene befchrijving van hunne Eijeren,
in welken te kennen een Boeren-jongen
uit de Meijerij , waar ze allen Liefhebbers
van klimmen, van 't ledigen der Vogelen-nesten,
van 't uithlaazen en 't rijgen
der Eijer - doppen aan fnoerai zijn , den
geoef-

KAT. HWTORU VAN HET VADERLAND. 157
geoeffenden Natuurkundigen lesfen zou kunnen
geeven.
D. Omtrent de Dieren van beiderlei keven
ontbreekt ons nog:
1. Een berigt , of men in deeze Eeuw
Schild - Padden in onze Wateren gevonden
hebbe.
a. Of de Amerikaan/die Land-Schild-Padden
, die , gelijk ik boven heb aangehaald,
zo vrolijk in onze Tuinen leeven, hier zouden
vermeenigvuldigcn.
3. Of de Water- Salamander, die, volgens
de medegedeelde berigten , iu de Hollandfche
Meeren is, en dien ik ook te Leiden in de
flooten heb gevangen , in de andere Provinciën
ook gevonden worde.
4. Ik lees niet, waar men Hagedisfen vindt,
waar men de meeften aantreft, en welk on r
derfcheid in haare kleuren zij. Hier is merkelijk
verfchil in.
5. Heeft men overal dezelfde foorten van
Kikvorfclien ? waar zeer weinigen ? waar de
meesten ?
6. Dat men, behalven in de reeds befchreeven
plaatzen, Adders en Slangen heeft teVugt,
Boxtel en Schijndel, en aldaar bijzonder in een
Bosch van den Wel Ed. Groot Achtb. Heet
A. VERSTER , vinde ik niet geboekt.
7. Heeft

I58 WAT 'ER NOG ONTBREEKE AAN BE
7. Heeft men overal Padden , en houden
zich de meesten te Emmenes of op de Hel-
det op?
8. Waar vangt men Prikken in de Holland-
fche Rivieren?
9. Waar Roch, Pijljlaart, Sternhaaij, en
Steur?
Voorts zal men de huishouding deezer Dieren
naauwkeuriger moeten naargaan.
E. Van de VISSCHEN, en bijzonder van
de geenen,
I. Die men in de Noord- en Zuider-Zee vangt.
Men bepaale omtrent deeze Visfchen,
1. Welken men in de volle Noord-Zee vangt;
2. Welken digter aan onze Stranden , en
op de Kusten van Holland en Zeeland.
3. Welken in de Noord- en Zuider - Zee ,
op de Zeeuwfche Stroomen en Dollen , of
welken op de eene plaats, en op de andere
niet.
4. [n welken tijd des jaars is elk foort best
om te eeten?
5. Wanneer kunnen zij ten meesten voorof
nadeele gevangen worden, en welke Netten
zijn de voordeeligften ?
6. Hoe veel verfchillen de Visfchen van
eener-

KAT. HISTORIÉ VAN HET VADERLAND. Ï59
eenerlei foort in fmaak, grootte, enz. die men
in de Noord- en Zuider - Zee of Bollen vangt.
7. Welke Visfchen komen uit de Noord- in
de Zuider-Zee, en met welke' Winden zwemmen
zij op en af? — bij voorbeeld, of niet
de Ansjovis kome tegen Wind en Stroom in
de Zuider - Zee ? — Waarom de Garnaaten weg
zijn, zo dra bet begint te vriezen, en waar
zijn ze dan, in de Noord- of Zuider - Zee? —
Waarom ziet men ze niet weder, ten zij het
begint te regenen ? Waarom verneemt men
ze niet in den aankoomenden Zomer, tenzij
de Wind uit het Zuiden waaie ?
8. Welke Visfchen blijven in de Noord- en
welken in de Zuider-Zee?
9. Hoe veel verfchillen de Visfchen van
eene foort, die in de Zuider-Zee op verfehillende
plaatzen gevangen worden met verfehillende
Netten , van eikanderen in fmaak en
grootte — hoe veel , die men in de Zuider-
Zee en in 't T vangt, — en hoe veel die
men in het Tvischt, van de geenen, die men
bij Zaandam in de Netten krijgt? De ondervinding
leert dit; maar 't is nog onbefchreeven.
10. Waarin verfchillen de Visfchen van eenerlei
foort, bij voorbeeld, Baars, Paling ,
enz. welken men in de Zuider-Zee vangt, van
die geenen, welken de Visfchers in de binnenlandfche
brakke, of zoete Wateren ophalen?
11. Hos

IÓO WAT '£R NOG ONTBREEKE AAN DE
ii. Hoe veele veranderingen vindt men in
de klcnr van eencrlei foort van Visfchen? De
Heer HOUTTUYN zegt, bij voorbeeld, dat de
Heer GRONOVIUS eenen Both heeft, die aan
beide zijden wit is. Men zal 'er moeten bijdoen
, dat men 'er in de Zuider-Zee vangt,
die geheel zwart of bont zijn , gelijk ik 'er
eenen heb, die een zwarten kop, en een wit
lijf heeft. Dergelijke dingen moet men omtrent
andere Visfchen ook waarneemen.
ia. Welke Visfchen van eene foort vindt
men in de Zuider-Zee, nu allerovervloedigst,
dan maar in een kleen getal , en foms van
deezen geen een ? — Dit gadeflaande , zal
men behooren te onderzoeken, waarom men,
eenige jaaren geleden , zo veele millioenen
Amjovisfen'm die Zee aantrof, dat mennaauwlijks
met Schuiten door hen kon heen vaaren
, en vóór twee en drie jaaren werden'er,
door meer dan 50 Visfchers , geen drie in
een geheelen Zomer gevangen? — Waarom
men in 36 jaaren tijds zoo veele Krabben in
die Zee niet gehad heeft, als in het jaar 1767,
waar door zij, die met zijde Netten visfchen,
niet weinig fchaade leeden?
13. En welke zijn de zeldzaamfié Zee-Pis*
fchen ?
Jl. Pis-

WAT» HISTORIE VAN HET VADERLAND, iö|
II. Visfchen, die men in de Rivieren vangt*
Hier ontbreekt ons een berigt aangaande
1. Die Visfchen, welken men overal in alle
onze Rivieren vangt.
2. En welken men in de eene heeft, en in
de andere niet.
3. Welken in de groote Rivieren alleen voorkoomen.
4. En welken in de kleine.
5. Welke bepaalde plaatfen zijn 'er in de
Rivieren, waar Visfchen zonder te verhuizen
beftendig blijven?
6. Of hoe komt het toe , dat de lekkere
i Grondels alleen in 't hooge der Stroomen van
de Meijerij blijven , gelijk ik ze daar in meenigte
gevonden heb , en niet in het laagere
afzakken ?
7. Welke Visfchen zijn 'er thans in de Rivieren
, die 'er voorheen niet waren, ten minften
niet in zulk een groot getal; of welken
zijn 'er thans minder, en welke zijn hier van
de oorzaaken ?
8. Welken zijn de zeldzaamfte, of nog niet
befchreeven? Men vindt in den ftroom der
Meijerij, die van Oasterwijk door Esch loopt,
en bij Heslaar in de Dommel valt , Karpers,
Steenkarpers, enz. maar kent men de weergaö
Van dien Karper, die in 't jaar 1692. in dien
L ftroom

l6i WAT 'ER NOG ONTBREEKE AAN DÈ
ftroom gevangen werdt, weegende 8 ponden,
voorzien van een gering getal Schubben, zijnde
deeze veel grooter , dan die Vitn andere
Karpers , niet het geheele lichaam bedekkende ,
maar laatende verfcheideh' ledige vakken doof
hunnen afftand van elkander open? En waaróm
zijn 'er, na het vangen VStt dién Visch,
welke van veelen zijner Onderdaatien véfzetd
was , weinige foortgclijken op dien ftroom
gevangen? — Deszelfs af beeldzei , naar 't
leven gefchilderd, heb Ik op het Landgoed
Baarfchót, nabij 's Bosch, bij den Generaal
CIIAMBRIËR gezien.
9. Hoe veel verfchillen Visfchen vati dezelfde
foort, die men in verfehillende Rivieren,
Meeren en Poelen vindt, Van eikanderen
in kleur, grootte , enz. bij voorbeeld , Gffrinchemfche
Voorn, dobf het Haft gevóed, Snoek
uit de Maas, Baars uit Zeevank, en van andere
plaatzën?
10. Op welke Rivieren vliegt het Haft, en
welke Visfchen worden 'cr meest door gëvöed?
11. In Welke Rivieren , Stroomen en Vijvers
vindt men Rivier - Mosfelen , én hoe veele
verfehillende foortcn?
12. Vangt men nergens Rivier-Kreeften, dan
in de Stroomen van het Graaffchap Zutphn,
en nu en dan in die der Meijènj, nabij de
Dorpen Dinther, Qosterwijk, Bladel, enz. welke
ver van elkander liggen?
13. Is

NAT. HISTORIE VAN HET VADERLAND. 163
13. Is 't zeker, dat openbaare vischrijke
Wateren, wanneer 'er niet in gcvischt wordt,
in het vervolg minder Visch uitleveren, dan
wanneer ze verpagt worden; en welke is hief
Van de reden?
14. Waar van daan is 't, dat de Schepper
zo veele verfehillende oogen aan de Visfchen
gegeeven heeft? Hoe verfchillend is hier door
hun gezigt in de diepe Wateren ? En hoe is
dit naar hunnen bijzonderen ftaat gefchikt?
Hier van, meene ik, is nog niets gezegd.
Eindelijk, om niets meer te zeggen , daar
dit Artijkel , tot alle onze Landfchappen
betrekkelijk gemaakt, ons genoeg leert, wat
'er nog aan ontbreeke, en van een wijden inhoud
is; befluite ik, met alleenlijk nog aan
te merken , dat men de voortteeling, het
getal, den aart, enz. der Visfchen onzes Lands
op veele, zo niet alle plaatzen, naauwkeuriger
zal moeten nafpooren.
F. 't Zij thans de beurt der INSECTEN.
Ik denke niet, dat de HOLLANDSCHE MAAT-
SCHAPPY van mij begeeren zal eene uitgebreide
opgaaf van alles, wat aan dit gedeelte
der Natuurlijke Historie nog ontbreeke.
Welk een ruim veld had ik hier anderzins
om uit te weiden ; maar tevens welk een
zwaar Werk ? Wat kan 'er nog al niet aan
L a dit

364 WAT 'ER NOG ONTBREEKE AAN DE
dit ftuk gedaan worden, als men den arbeid
van TREMBLEY , SEPP , en den uitmuntenden'
LYONET voor zich legt ? Wie ftaat niet ontzet
over deszelfs allernaauwkeurigde verrigtingen
in het ontleden van eene Rups? — En
al gaan we zo verre niet, al erkennen we, dat
de vermoogens van maar éénen Vaderlander,
. die de Reaumur van Holland is , zo verre
reiken , wat is 'er voor ons , die minder kunnen
, egter niet al te doen?
Laaten deeze redenen zo veel bij U, HOL-
LANDSCHE MAATSCHAPPY ! voor mij uitwerken
, dat de volgende algemeene Aanmerkingen
over dit Stuk voldoende geoordeeld worden.
,
1. De Ondervinding heeft mij geleerd, dat
alle Infeften, die men in ons Vaderland, 't zij
op 't Land, 't zij in de Wateren vindt, nog
niet befchreeven zijn, en bijgevolg ontbreekt
ons nog een berigt der onbekenden.
2. Heeft men in Friesland, Groningen,
Drenthe, Zutphen, Meijerij, Baronnie van Breda
, Lande van Overmaaze, Vlaanderen, enz.
zo veel aan dit duk gewerkt, als in de Provincie
van Holland alleen ?
3. Heeft men ons gezegd, dat men fommjge
en welke Inheden, overal, door het geheele
Land, en welken op bijzondere plaatzen alleen
aantreft ? Hebben wij berigten, dat men
den Mieren-Leeuv in de Provincie van Groningen

NAT. HISTORIE VAN HET VADERLAND. l6g
gen vindt ? Zoekt men niet vrugteloos in
verfchciden Provinciën de groote Tor , 't vlie­
gend Hart in Gelderland geheten ? Waar treft
men fraaier Juffertjes aan , dan in de water-
agtige oorden rondom 's Bosch? Daar ziet
men ook Kapellen vliegen , die ik nooit buiten,
den Haag en Leiden heb gevonden. Waar zijn
meer lichtende Infeften, dan in Gelderland en
de Meijerij ? Een der fchoonfte lichtende
Vliegen heb ik, 's avonds aan tafel zittende
ten huize van de BARONNESSE VAN SPAEN ,
GRAAVINNE VAN NASSAU, te Cleef, gezien en
gevangen, welke, gelijk men mij verzekerde,
ook in Gelderland waren , en zelfs fommigen,
die nog meer lichtten, en waarbij men gefchrift
kan leezen. Waar zijn die in Gelderland en
in de Meijerij?
4. Men tekene de Infeften op, die men in
't eene jaar bij millioenen meer heeft, dan in
het andere, en waar men die vindt. Des zal
men van de Rombouten, door Dr. HOUTTUYN,
1. d. 9. ft. bl. 1. befchreeven, welke hij zegt,
dat in Vlaanderen gezien zijn, moeten bijvoe­
gen , dat ze toen ook in grooten getale in
V Bosch vernoomen zijn — dat de Sprinkhaa-
nen, in 't jaar 1748 uit JJuitschlandovergtkoo-
men, ook in mcenigte daar gezien zijn, en
wel in grooter getal dan in Holland — dat men
in Gelderland fomtijds zulk eene meenigte groo­
te Vliegen heeft, die de Beesten geweldig ftee-
L 3 ken,

%66 WAT 'ER NOG ONTBREEKE AAN DE
ken, dat men de ruggen der Koeien met teer
beftrijken moet — ik zwijge van de Luizen,
die de Groote Boonen in mijnen Tuin voor
twee jaaren geheel bedorven hebben, en elders
niet te vinden waren, enz.
5. Ons ontbreekt een naauwkeuriger kennis
van de Infeclen, die men in de Zuider-Zee, in
den Dollen , en in andere Poelen vindt. —-
Ook moesten de Veenen en Moerasfen in alle
de Gewesten, en, ik meene met grond te mogen
zeggen, bijzonder in de Meijerij en Baronnie
van Breda, onderzogt worden.
6. Heeft men in Zeeland de Steenen, door
Wormen doorboord , begonnen gade te flaan.
Men behoorde dit ook te doen omtrent de geenen
, die aan de Zuider-Zee onder water liggen;
wijl ik bij het opmaaken der Nieuwe-
Slui:, boven Medemblik aan de Zee , over het
Eiland Wieringtn , in den jaare 1764 veele dergelijke
doorboorde Steenen gevonden heb : of
dit door 't zelfde foort van Wormen gefchied
ware, moet men nog onderzoeken. De Ar*
beiders aan die Sluis hebben hunne belofte niet
gehouden, van mij de Steenen, met de Wormen
in dezelven , te zenden.
7. Ons ontbreekt een Vervolg van de Historie
der Paal-Wormen. Men behoorde die te
vervolgen: want hoe fterk ze verminderd mogen
zijn, ik weet, dat men ze aan de Scheepen
, de Zuider-Zee bevaarende , in de zes
laat?

KAT, HISTORIE VAN HUT VADERLAND, gg]
Iaat Me jaaren zo veel niet befneurd heeft, als
in 't voorleeden jaar 1767. toen ik 'er nieuwe
uitwerkzelen yan gezien heb— En blijft het een
vaste regel, dat ze in grooter getale toenee-
men, wanneer wc veel warmte hebben in de
Haanden van Augustus en September ?
8. En hoe verre vliegt het Haft in ons Va­
derland? Waar ziet men het nooit? enz. waar
waar van ik hl. 162. reeds iet gezegd heb.
9. De uitmuntende SWAMWERDAM, en an­
deren hebben ons de Historie der Bijen voor­
treffelijk geleerd; maar ik weet niet, dat men
de Reizen der Bijen befchreven heeft, behal-
ven KNOOP , die 't geene zijne Provincie raakt,
te boek heeft gellagen. Men tekene dan aan , ,
dat de Gelderfchen hunne Bijen in het voor­
jaar naar Noord-Holland over de Zee voeren,
en die van den Thielermard de hunne naar de
zijde yan Amersfoort in het Najaar brengen —»
met de redenen waarom — en hoe lang zij daar
blijven — dat de Meijerijfche Boeren en anderen
dit ook in agt neemen — waar men den besten
Honing en Wasch vindt— en of onze gewoone
Bijen- korven zwigten moeten voor de nieuwen
van Thorsly en White? — Mijn bedek laat
niet toe verder uit te wijden omtrent het geen
hier nog aan ontbreekt.
L 4 IL 'T

IÖ8 WAT 'ÊR. NOG ONTBREEKE AAN DE
II. 'T RIJK DER GEWASSEN,
L Aangaande de Boomen.
1. Ontbreekt ons een naauwkeurig berigt,
welken in elke Provincie groeien, welken niet:
want hoe groot 't onderfcheid in deezen is,
heb ik dikwils met verwondering opgemerkt.
2. En welk foort heeft men in elk Land-
fchap onnoemlijk meer, dan in het andere ?
3. De Bosfchen zijn niet geregeld befchreven,
4. Welk foort groeit het weeligfte in elke
Provincie , en brengt het beste hout voort ?
5. Waar flaagt men best met Kreupel-Bosch ,
en in welke aarde ?
6. Welke Boomen plant men thans met het
meeste voordeel in elk Gewest, en in welken
grond ?
7. Welke Boomen fchieten thans beter op,
dan voorheen , en welke is 'er de reden van ?
8. Waarom groeien de Boomen op AzPeluwe
en in de Purmer van Noord-Holland niet meer
zo tierig als voorheen ? — waar heeft dit meer
plaats? — en hoe zalmen dit nadeel best voor-
koomen ?
9. Sterven de Boomen, die ter wederzijden
eener Laan ftaan, beltrooid met Zee-Schulpen,
en op welk eene wijze doen deezen zo veel
nadeel ?
10. Is 'er geen middel om Harjlen en Gow-

NAT. HISTORIE VAN HET VADERLAND. IÖO
men uit de Boomen met voordeel te verzamelen?
waar vloeien ze overvloediger uit dezelven,
dan op veele Plaatzen in O verijs fel en dcMeijerij?
11. Hoe groot is het verfchil tusfchen de
Eiken-Boomen in ons Land? — Is 't hout van
den eenen beter dan dat van den anderen ?
12. Welke Vrugt- Boomen groeien best in elke
Provincie? — Hoe veele foorten telt men van
dezelven? en in welke gronden moet men die
Planten , om 't meeste Ooft te verkrijgen ?
13. Zou het planten van Moerbezie - Boomen,
dat te Utrecht vóór eenige jaaren mislukt is ,
aldaar, of elders niet hervat kunnen worden
met gegronder hoop van beter uitflag ?
14. Welke Boomen moet men rondom open
Landhuizen zetten, om 's zomers de meeste
koelte en 's Winters de meeste warmte te hebben?
15. Ons ontbreekt eene aantekening, waar
men de grootfte Boomen van ons vaderland
vindt. Zijn 'er uitgeftrekter dan de fteeds toeneemende
Linde-boom op 't Marktveld te Rilvarenbeek
, of die te Oosterwijk Maat , onderwelken
laaften wel duizend menfehen kunnen
fchuilen? Waar is dikker Wilg dan te Zaandam
, die twee menfehen pas omarmen kunnen?
16. Waar vindt men de oudfte Boomen in
ons Vaderland? Op welke jaaren moet men
elk foort hakken? Hoe veel verfchilt dit in
alle de Provinciën ?
L 5 17. Be.

Ï70 WAT 'ER. NOG ONTBREEKE AAN DE
17, Beneemen de vierkante planken-kokers,
rondom jonge Boomen gezet , iets van den
wasdom ? En is 't best aan de Zuidzijde lang­
werpige openingen daarin te maaken, om den
groei te bevorderen, gelijk men in eene nieuw-
aangelegde Laan buiten eene der Poorten yan
Groningen onlangs gedaan heeft?
18. Waar vindt men geheele Laanen of Boo­
men in ons Land, die ten onderftc boyen zijn
gekeerd , zo dat de Takken thans Wortelen
zijn , en de Wortelen Bladeren en Bloesfem
dragen ?
iy. Wat is de rede , dat de Bladeren der
Boomen in fommige Herfften veel vroeger ver­
dorren , dan in de anderen ? en waar befpeurt
men dat meest?
II. Over het Kromhout.
Onder het Kromhout, gelijk men het noemt
in het Graaffchap Zutphen, welk eigenlijk niets
anders is dan Wortels van Boomen, die men
uit de Bosfchen haalt, vindt men zulke fraaie
en wonderbaare fpeelingen der Natuur , welke
ik nergenB vinde aangetekend, dat'ik mij ver-
pligt gerekend hebbe, om 'er melding van te
maaken. Nabij Zutphen heb ik eens, bij eenen
Landman, een Kromhout gevonden, 't welk
de gedaante van een Dier hadt, zo uitucemend
aartig door de Natuur toegeftcld. zonder dat
'er

NAT. HISTORIE VAN HET VADERLAND. 171
'er de kunst de hand aan geleend hadt, dat
het mi] verrukte , en bij den Man zeiven zo
hoog gefehat werdt, dat ik 't met geld niet
kon magtig worden. Op het Strand bij Petten)
heb ik eens een ftuk gevonden, 't geen ik nog
bewaar, verbeeldende een jong gekuifd Vogeltje.
Waar vindt men dergelijken meer?
III. Over de Gewas/en , Planten en Bloemen.
1. Ik vinde niet gezegd, hoe veele foorten
van Bes/en in het wilde van ons Land groeien —
noch wat men met de Walbesfen doet, die in
Overijsfel en buiten Harderwijk veel groeien —.
waar men de Genista en de Juniperus in de
Meijerij vindt, en wat nut ze daar doen —»
waarde fterkriekende Gagel, die fommige Boeren
gebruiken om de Vlooien uit hunne bedden
te verdrijven, en welker knoppen Wasch uitleveren
— of waar men de Kappers aantreft,
enz. En daar men de laatften in het wilde
vindt in het hooge der Meijerij, moest men
beproeven , of men ze niet nabij de Steden
en grootere Dorpen kon doen groeien om 'er
voordeel mede te doen. Ik heb ze meermaalen
geplukt, en bij gebraad zo goed bevonden,
dat men de Vreemden wel kan misfen.
2. De beroemde OË GORTER heeft in zijne
Flora Belgica zo veele honderd Planten befchreeven,
en 'er bijgevoegd, welken men nog mist:
des

Ïf2 WAT 'ER. NOG ONTBREEKE AAN DE
des men de laatlten, die men in de Provincie
van Groningen, de Meijerij van 's Bosch, de
Baronnie van Breda , Vlaanderen, en in den
Lande van Overmaaze nog onaangetekend vinden
uiogt, moet nafpooren.
3. Men befchrijve ook alle Zee- en Waterplanten
, die in de Rivieren, Beeken, enz,
gevonden worden, en waar ter plaatze: want
veelen heb ik in de Meijerij gevonden, die ik
nooit in Holland zag , en in Holland, die ik
daar niet befpeurde. Ook meene ik, dat men
alle foorten van Gras en Mosch, welke zo
veelen zijn , niet geboekt heeft, noch waar
men ze aantreft.
4. Ons ontbreekt eene naauwkeurige befchrijving
van het Wier der Zuider - Zee, naamelijk
, wanneer het begint te groeien , tot
welk eene hoogte het opkomt, op welken tijd
het los fchiet, wanneer men het opvischt, op
welke plaatzen het in die Zee alleen groeit,
en waarom ; eindelijk , of men het niet tot
het mesten der Landen zou kunnen gebruiken
, en zo men het dan meer noodig heeft,
waar men het best zou kunnen planten, enz.
5. Welke Planten brengen de verfehillende
Provinciën ten meesten voordeele voort?
6. Waarom vindt men thans zo weinig Aard-
Peeren ?
7. Waar graaft men Aard - akkers ? Zijn
de Gelderfchen, Overijsfelfchen, of Zetuwfchen

NAT. HISTORIE VAN HET VADERLAND. I7J
fchen de besten? Waarom vindt men ze elders
niet?
8. Van waar is het, dat onze Winter-Saladc,
Vette, Vetteke, of Veld-Sala , in de Meijerij
in het wilde groeit, en elders niet? gelijk
ook de Aardbeijen in fommige Bosfchen
van Gelderland? Overtreffen zij de geenen
die wij in onze Tuinen hebben?
9. Men heeft ons ook niet opgegeeven, waar
van het zij, dat de Hoornfchegeele Wortelen en
Aalbesfen , de Nijmeegfche , Rosmalenfche , en
bijzonderdc Vugtfche Knollen, de Bosfche Selderij,
de Leidfche Bloemkool, de Artichokken uit
de ftreek bij Enkhuizen, de Schijndelfche Hop,
enz. zo beroemd zijn in ons Vaderland.
10. Waar inbeftaat het onderfcheid tusfchen
de Leidfche en Friefche Boter ? — ik zwijge
van de andere foorten , die in ons Land gemaakt
worden.
11. Waar groeien de beste Aardappelen ?
Waarom roemt men zoo hoog de Zeeuwfchen ?
Welk is 't onderfcheid tusfchen de geelen en
de rooden , welke laatften de Boeren in de
de Meijerij in grooten getale teelen? en die,
dat mij bijzonder is voorgekomen , den Engelfchen
naam van dit gewas meest behouden,
daar wij die vergeeten hebben.
12. Welk onderfcheid is 'er tusfchen de
Kaas, die men in ons Vaderland maakt; waar
van ik bi. 140, 141. reeds iets gezegd heb?
Van

174 WAT 'ÊR NÓC ÖNTBREÉKE AAK Dfi
Van waar komt dat onderfcheid, en waarom
geeft het beste Land de beste Kaas niet ?
13. Het kleine Veldgewas, Spurrie geheten ,
zo onbekend aan de Hollandjche Boeren, als
hoog gefebat in *t hooge van Overijsfel , te
Delden, en in de Meijerij van 's Bosch, vindè
ik niet befchreeven; dat is te zeggen, wanneer
de Boeren hetzelve zaaien , maaien, dröogen,
en 's Winters met Knol-foppen voor hun
Vee , met zeer groot voordeel, ftooven, en
voorgeeven.
t 4. Waar groeien de beste Biezen tot het
maaken van Matten, en hoe worden zij be­
handeld ?
15. Waar het beste Riet tot 't dekken van
Huizen? enz.
16. Waar neemt men de Rietplantingen in
acht, en hoe veel nut doen zij overal tegen
den waterdag?
17. Hoe gefchiedt 't Duin-planten, en hoe
veel bewaart het de Duinen tegen het ver-
ftuiven ?
18. Waar groeit de Hennip in ons Land?
Waar de flegtfte? Hoe die te verbeteren , en
waarom wordt die van de Alblasfer- en Krim.
pner-Waarden zo hoog geroemd?
19. Welk is de beste en minst kostbaars
wijze van Distels uit te roeijen : 't zij met
houten tangen uit den grond te laaten rukken,
gelijk men in Noord-Hollend op fommige plaatzen

NAT. HÏSTORIE VAN HET VADERLAND. 175
zen doet, 't zij met mesjes te laaten affnijden,
ten tijde dat ze met de Tarw oprchieten, zo
als in Gelderland — of moet men tot den Herfst
wagten, en dezelven voor eene vallende Regen-bui
afmaaien, op dat het water, in de
open pijp der Plant vallende, dezelve doet
rotten ?
20. Waar vindt men de meeste Agaricus?
Leveren niet de l oomen buiten 's Bosch de
meeste uit, of waar is de beste ?
21. Zijn de Morilles der Meijerij befchreeven,
en waarom tragt men ze niet te vermeenigvuldigen
?
22. Waarom brengt het zelfde Knolzaad in
den eenen grond, langftaartige, en in den anderen,
ronde Knollen voort?
23. Waar vindt men de Eriophorum , in
Drenthe de Moeren geheeten j anderszins Wdlevlas,
of Katoen - Bloem, ten grootden getale?
en waarom beproeft men niet dezelve zo fterk
te vermeenigvuldigen, dat men ze tot Bedden
en Kusfens, of andere dingen gebruike, gelijk
mij in Drenthe gezegd is, dat de Boeren
daar doen; of is dit onmoogelijk , om dat ze
meest natte plaatzen beminnnen ? Kan men
niet onze Hei» gronden daar door tot meer
voordeel aanleggen ?
24. Waar groeit het beste Gras ? Waar
door kotót het Riet-gras in de Landen, en hoe
is dat best weg te neemen ?
25. Hoe

tf6 WAT 'ER NOG ONTBREEKE AAN DÈ
25. Hoe veel verfchilt het Langejlraatsch $
Noord-Hollandsch en Friesch Hooi van elkander
? Is het Hooi, dat in de Bilt van Friesland
groeit, het beste ? en waarom is dat van
het Eiland Marken beter voor Osfen en Schaapen,
dan voor Koeijen?
26. Men heeft ons ook nog niet berigt,
waarom Hooi van het eene Land altoos broeit,
hoe lang het moge gedroogd hebben, daar dat
van een ander nabij liggend ftuk Lands nooit
broeit, gelijk ik dit veeltijds in de Purmer gezien
heb. Zijn 'er geene middelen uit te vinden
, om dit kwaad voor te koomen, waar
door mert den Landlieden van deeze fchoone
Landftreek den uitneemendften dienst zou
doen: en heeft men gezegd hoe veel kragts
het Hooi door dit broeien ve'rlieze ?
27. Hebben anderen het middel, om 'sWin*
ters versch ontlooken Bloemen te hebben , dat
ik bl. 56. uit de Vaderl. Letteroefeningen heb
opgegeeven, en bij mij mislukt is, goedgevona
en? — Of de Bijen, Hommels, en andere
Infeften oorzaak zijn, dat enkele Bloemen foms
dubbel zijn, en meer andere dingen, hier toe
behoorende, gaa ik voorbij. Zij zijn bekend,
en verdienen ongetwijfeld verdere nafpooring.
28. Wij ontbeeren nog eene nette befchrijving
van de Kolkringen, hoe zeer het bijgeloof
daaromtrent verminderd zij. Ik heb ze
in Noord-Holland gevonden , maar niet op veele

NAT» HISTORIE VAN HET VADERLAND, iff
U andere plaatzenJ Waar zijn ze meer ?'
wat is'er de oorzaak van? waarom koomen
ze niet alle jaaren op dezelfde plaats wede­
rom ? waarom blijven ze fomtijds lang agter ?'
waarom wil het Vee derzelver Gras niet ee-
ten, of is 't om dat zij het met de lippen
niet vatten kunnen, dewijl het te kort is ?
IV. Aangaande de Graanen, enz;
t. Wij misfen eene naauwkeurige befchrij­
ving van de Graanen ,• die algemeen in allé
Landfchappen groeien , of die bijzonder en
alleen in fommige Provinciën geteeld worden.
2. En welken heeft men hier en daar be=
proefd te zaaien, die mislukt zijn ?
3. Welk Gewas zaait men minder dan voor­
heen ?
4. Daar het verbod van den uitvoer van Vlas
uit Brdband, vóór weinige jaaren de Gelderfchtt
Boeren allereerst genoopt heeft om ditvoordee-
lig Gewas in den Thielerwaard te zaaien , mogt
men wel bepaalen hoe hun dit gelukt, en
welke voordeden zij thans meer van hun Land
trekken, dan te vooren.
5. Dewijl men ten minden in vijf Landfchap­
pen Plas zaait, en het onderfcheid tusfchen
het een en ander vrij aanmerkelijk is, zou men
een net berigt van de behandelinge Van 't Vlas 9
?n het onderfcheid kunnen begeeren: en mo i
M gdijk ?

37$ WAT 'ER NOG ONTBREEKE AAN L>B>
gelijk , zo de aatidagt der Natuurkundigen
met ernst hier op viel, waren 'er verbeteringen
in te maaken.
6. Waar groeit in ons Land de beste Tar*
we,Rogge, Boekweit, Haver, Raapzaad, Gierst,
Paardeboonen, Garst, Linfen, Erwten, Mostard,
enz. en welk is het verfchil in de zwaarte
en deugd deezer Graanen?
7. Wanneer is het voordeelrgfre, naar de
gefteldheid van de lucht en gronden, deeze
en andere Gewasfen te zaaien ? — Is dit al
befchreven , en voor elke Provincie bepaald ?
Ik meene hierin een groot verfchil gevonden
te hebben in ons Land; en het zon noch onaangenaam
noch onvoordeelig zijn , op dit
ftuk met alle mogelijke aandagt te letten, en
door Proeven te onderzoeken.
8. Waar groeit elke foort van Graan het
weeligfte , en waar brengt het den rijkften
Oogst voort ?
9. Ons ontbreeken nog de fraaie Proeven
omtrent den nieuwen Landbouw , die de
Eerw. Heer e. KEUCHENIUS, Predikant te
• Vugt, aldaar heeft laaten doen, en meer anderen,
elders te werk gefield.,
Eindelijk merke ik in 't algemeen, ten flot.
te van dit Artijkel , aan , dat niemand ,
mijns weetens, uitgerekend heeft , in welke
Provincie van ons Land de Boomen eerst uitfpruiten
, de Moeskruiden vroeger voortkooj&en-

NAT» HISTORIÉ VAN HET VADERLAND» If(J
men , en het Ooft eer geplukt wordt —- hoe
groot dit Verfchil tusfchen allen zij — en Voof
hoe verre men dat aan de Lucht en de Gron>
den moet toefchrijven.
III. 'T R.YK DER DELFSTOFFEN.
I. Over de ligging en grootte des Lands.
De uitgedrektheid des Vaderlands, de lengte
en breedte der Steden, de afdand Van elk*
anderen, de grootte Van elk Landfchap, enz.
behootden naauwkeurig gemeeten 4 en door
Starrekundige Waarneemingen bepaald te Wor*
den, op dat men betere Landkaarten krijge.
II. Over de tegenwoordige gejleldheid des Lands%
Wij behöorden te weeten i
i. Welke Provinciën het hoogde liggen
en welke het laagde.
2» Hoe veel ligt de ëene hooger dan de andere
5 bij voorbeeld, 't Valkenhof te Nijmee*
gen boven den Dam in Amfterdam ?
3. Waar ligt elk Landfchap het hoogde 4
Waar het laagde , en hoe Veel daalt elke Pro'a
Vindie ten opzigte der anderen ?
4. Waar beginnen de hoogde eli laagftg
Plekken $ en waar eindigen zij ?
H J I» Hoi

IÖO WAT 'fiR- NOG ONTBREEKE AAN DE
• 5. Hoe veel drooger is het eene Landfchap
dan het andere ?
6. Welke zijn de nog onbefchreeven Eilan
den in de Rivieren ?
7. SMen r
geeve ons eene nette lijst en befchrijving
van de Gronden in elk Landfchap ,
naamelijk, waar goede en vrugtbaare Landen
waar Veen , Hei, of Broek- en Graslanden
zijn — waar men alleen Klei, waar alleen
Zand, gemengde of zuivere aarde vindt —
hoedanig de verfehillende gronden der Kleilan-den
zijn, enz. Ik doele hier voornaamelijk op
de Gronden der Zes Gewesten, met die der
Ceasfocieerde Landfchappen, welken wij niet
ten halve kennen uit den Tegenw. Staat der
Vereenigde Nederlanden, zo als boven genoeg
gebleekenis. En al wat wij, ten opzigte van
de Provincie Holland, 'eruit vernoomen hebben
, was ook zeer gebrekkig; doch 't geen we
breedvoerig voorftelden, om dat wij 'er toen
geene andere befchrijving van hadden* en dieopgaaf
zoude ik voorzeker zeer ingekort, of
met één woord alleen daar van gefprooken
hébben, - indien ik de Natuurlijke Historie van
Holland, 1. d. door den ktmdigen Dr. j. L E
ÏRANCQ VAN BERKHEij , vroeger ontvangen
hadde, die ons, op eene zeer geregelde wijze
, alle de Gronden van Holland heeft opgegeeven
, en waar op ik mij dan alleenlijk zon
beroepen hebben, gelijk ik thans doe.
8. Hoe

NAT. HISTORIE VAN HET VADERLAND. l8l
8. Hoe veele foorten van Aarde, Zand, enz.
hebben wij in ons Land, en hoe veel verfchillen
zij in kleur, taaiheid, fijnheid, aart enz.?
Dit weeten we alleen van Holland en Utrecht,
doch niet van de andere Provinciën.
III. Over de veranderingen van Landen en
Gronden.
1. Naardien ons Vaderland eene geduurige
verandering ondergaat, is het der moeite waardig
, en 't behoort tot de Natuurlijke Historie
dat men aantekene, waar het Land door de
Zee of Rivieren toe- of afneeme — waar de
Rivieren ondieper worden —- waar ze haaren
loop veranderen — waar de Zandplaaten verfchieten
, of opkoomen, enz. en dus moet
men de nog onbefehreeven veranderingen opgeeven.
2. Ons ontbreekt een Berigt, hoe fterk de
Dollert jaarlijks vermindert; hoe veel fchoon
Land de Provincie van Groningen daar door
reeds aangewonnen heeft, en nu weder om op
nieuw ftaat aan te winnen,
3. 't Mangelt ook aan eene nette befchrijving
van 't affpitten van 12 voeten Lands bij
Wüdervank in Groningen , welken louter
Turf zijn , die door 1200 Schippers naar
Holland gevoerd , en verkeerdlijk voor Friefehe
Turf wordt gehouden —• van 't goede
M 3 Zaai-

3:S2 WAT 'ER NOG ONTBREEKE AAN DE
Zaailand, 't geen men van dat afgefpitte Land
maakt — van de uitneemend fraaie Beddim»
gen, die men in de hoogte van die 12 voeten
Lands zeer aartig ziet liggen,
4. Ook kan men hier eisfchen een vcrflag
van de uiterlijke verandering der Landen door
de zeer toeneemcnde Hout-pooterijen in Zuid-
Bolland, en welken, in de laatfte jaaren, in
de Meijerij , zo aan de openbaare wegen, als
in de heien in acht genomen, de gedaante van
die niet onaangenaame Landdreek ten haaren
voordeele zeer doen veranderen, — Voorts
hadt men noodig een berigt van de nieuwaangelegde
groote Zaailanden in de woede Hei,
niet verre van Breda, waarop ik met verwondering,
in 't jaar 1766, het fchoonfte Koorn
heb zien wasfen — van den Overlaat, zo genoemd
, nabij Hemden, ingerigt om de Maas
van 't overtollig water te verlosfen, en.'* Bosch
van overltroomingen te bevrijden, en van derzelver
voortreffelijke dienden, die men 'er bij
ondervindinge van verneemt — van het graaven
eener nieuwe groote Vaart naar Meppel,
om de Turf uit Overijsfel gemakkelijker te kunnen
vervoeren , waar van men mij,. deezen
^omer , het Plan aldaar aanwees, en waar
•aan men mogelijk al bezig is,
5, Men leere ons, hoe veel en waar doorhet
fchaadelijk Zand op de Velwwe vermeerdert
-s- waar, en waar door de Moerasfen,
voor.

KAT. HÏSTORIE VAN HET VADERLAND. 1S3
voorheen zo week, thans vast Land worden,
waar van ik verfcheiden voorbeelden ken.
IV. Zinken der Gronden.
Hier van behoorden wij van tijd tot tijd te
verneemen,
1. Of Noord-Holland blijft zinken.
2. Of men dit niet hier of daar, maar door
het geheele Kwartier befpeurt.
3. Hoe veel dit zij federt de laatfte meeting.
Welk berigt noodzaakelijk is , zal men de
gefchillen over het maaken van houten of ilecnen
Waterloopen aan de Schepradmolens gelukkiger
beflisfen.
4. Of men in de andere Provinciën iets, en
hoe veel van dit zinken verneemt.
V. Zee - Gaten.
De HOLLANDSCHE MAATSCHAPPIJ moest altoos
verflag ontvangen van de minfte veranderingen,
die men in de Zee-gaten befpeurt,
federt de laatfte berigten, die 'er in voorgevallen
zijn, welker nuttigheid ik hier niet behoef
te betoogen.
M 4 VI;

•184 WAT ?
£R NOG ONTBREEKE AAN DE
VI. Gronden der Zee , der Zee - Banken en
Plaaten.
1. Hoedaanig zijn de Banken, Plaaten, en
Gronden in de Noord- en Zuider-Zee, volgens
de nieuwHe waarneemingen, die 'er gedaan
en nog onbekend zijn, of nog gedaan moeten
worden ?
2. Hoe veele verfehillende gronden van Klei,
ïand, Modder,, enz. vindt men in de Zuider-
Zee, welken ons nog onbekend zijn ; maar
waar in ik veele Schippers zo bedreeven gevonden
heb, dat zij zich veeltijds, 's nagts ,
op het bevoelen der gronden met hunne Mokken
, zo verre durfden verlaaten , dat ze
daar uit bepaalden de plaats , waar zij waren
, en welken koers zij in het zeilen moesten
houden.
VII. öejler- en Mosfelbanken.
Men heeft ons niet naauwkeurig berigt s
waar deezen in Zeeland en de Zuider - Zee liggen
— veel min hoe groot en voordeellg zij
zijn — welken den besten Visch uitleveren ~
en Welken af- oftoeneemen.
VIII. Bosfchen.
$»pven heb ik reeds te kennen gegeeven dat
wij

NAT. HISTORIE VAN HET VADERLAND. I§5
wij eene nette befchrijving moesten hebben van
de groote en kleine Bosfchen onzes Lands —
welke Boomen dezelven uitmaaken, en welken
best daar in groeien, met eene aanwijzirtge
van de Gronden, waar in zij Haan.
IX. Stranden, Duinen, Bergen, enz.
1. Van de Stranden aan de Noord-Zee zon
ik eene volmaakter befchrijving begeerd hebben
: juist wordt ze mij thans door den 'oplettenden
Dr. LE FRANCQ VAN BERKHEIJ in zijne
Natuurl. Historie gegeeven; —. en zullen
nu de Stranden der Zuider-Zee naar de kanten
yan Gelderland en Overijsfel geen opmerking
verdienen ? Dit meen ik, bij Blokzijl en el?
ders geleerd te hebben.
£. Waar heeft men de hoogfle Duinen, en
welke is haare hoogte ?
3. Men overhandige ons eene fraaie befchrijving
van den Pieters-berg bij Maastricht, —
van den Berg, waar op Groningen ligt, den
Bisfchops • rug geheeten , met de plaats waar
hij begint, en hoe verre hij in Duitschland
voortloopt — van den Amersfoortfchen Berg —
(Mi der geenen, die men aan de zijden van Arnhem
vindt, of daar men naar Rhenen afdaalt,
bijzonder van den Taf Merg, waar van men de
verrukkelijklte gezigten heeft — van de Ber-.
gen of hooge Heuvelen , indien men "mij de
M 5 eer.

,x86 WAT 'ER. NOG ONTBREEKE AAN DE
eerfte bcnaaming betwisten mogte, die ik te
Loon- op- Zand , Hilvarenbeek, Eakel, waar
de Kerk op den hoogften Berg ftaat, Nieuwland,
alle Dorpen van de Meijerij, en meer
anderen gezien, beklommen, en van dezelven
de fchoonfte Gezigten met 't uiterfte genoegen
befchouwd hebbe. — Ook wilde ik de Mookfche
Bergen niet vergeeten hebben, aan welker
voet, ter zijde der Maaze, men een' verrukkelijken
oord vindt, en welker toppen, op
den afftand van zes of zeven uuren, zich als
een blaauwe ftreep in de lucht vertoonen, gelijk
ik dikwils heb gezien van de Wallen van
's Bosch bij helder weder.
X. Dijken.
Men heeft in ons Land verfcheiden foorten
Van Dijken, op eene verfehillende wijze en
van verfehillende Aarde gemaakt, waar van
men wel eene befchrijving mogt bcgecren, met
de verfehillende wijze van aanleggen, verbeteren
en herftellen; (ik doele niet in geval van
Dijkbreuken, dewijl dat ons geleerd is) waar
uit men veele nuttigheid zou haaleÉ. Men
kan hier die der Overlaaten, waar van ik bl.
ï8a gefprooken heb, bijvoegen.
Xf

NAT. HISTORIE VAN HET VADERLAND. 187
XI. Turfgraverijen.
Wij hebben onlangs naauwkeurige befchrijvingen
van de Turfgraverijen in Friesland ontvangen:
de bekwaame Dr. LE FRANCQ VAN
BERKHEIJ heeft ons meer van die van Holland
gezegd, en zal 'er ongetwijfeld in het vervolg
nog meer van zeggen. Meermaal heb ik met
oplettendheid de zagte moerasfige Peel in de
Meijerij, en nog onlangs de Turfgraverijen
van Drenthe bezien: ik zou van deeze en alle
andere Turfgraverijen in de Gewesten onzes
Lands eene goede befchrijving begeeren ; te
meer, om dat ons de Peel geheel onbekend
is, en men daar, gelijk ook in Groningen ,
meer dan ééne foort van Turf heeft. Waar ,
eindjijk 9 groeien de Turfgronden wederom
aan ? Waar brandt men meer Koe-mist, gedroogd
zijnde, voor Turf, dan we hier boven
opgegeeven hebben ? —- nog twee andere
foorten vinde ik onbefchreeven, naamelijk de
Broek- en Hei - Turf, die men in 't hooge
van Overijsfel, en overal in de. Meijerij brandt,
XII. Gronden tot Steen - Pot- en Panbakkerijen r
enz.
Ons ontbreekt eene nette opgaaf van alle
plaatzcn onzes Lands, waar men Steenen,
Potten, Pannen, enz. bakt -— gelijk ook ee-

léS WAT 'ER. NOG ONTBREEKE AAN DE
ne befchrijving, hoe men ze inaakt, en bijzonder
van 't. fraaie Delffche Werk, en 't
geen .men onlangs begonnen heeft te Arnhem
te maaken. Vooral zou ons noodig zijn de
fterkte van al wat men bakt, te leeren. MUS­
SCHENBROEK heeft ons dat van de Steenen
gezegd, en aan ons overgelaaten Proeven omtrent
't overige te doen, om die Bakkerijen,
waar men niet dan broos goed verkoopt, te
leeren , zo dit daar geleerd kan worden, 'E
;?elve fterker te maaken.
XIII. Delfftoffen.
i. Ons ontbreekt hier een berigt van de
fraaifte en meest verfehillende Beddingen van
aarde in alle de Gewesten, waar van wij maar
zeer weinig , of, zo men Amfterdam , enz.
uitzondert,'niets weeten. En daar men ze
van alle plaatzen niet kan krijgen, en ook
niet noodig heeft, behoorde men , gelijk ik
zo even gezegd heb, de fraaifte en meest verfehillende
alleen te hebben. En wie weet,
als we hier van geregelde berigten hebben,
wat wij nog leeren zullen!
a. In welke Provincie vindt men geene Stenen
onder den grond?
3. Waar vindt men grootere dan te Laage-
Mierden in de Meijerij, 'mGroningen, Drenthe,
Qyerijsfel, en bijzonder nabij Steenrijk?
4. Waa?

ï

190 WAT 'ER NÓG ONTBREEKE AAN BB
eenige zeer fraaie in Groningen, en ook in
Drenthe gevonden heb — van den grootften
Agaat, die mogelijk in ons Land gevonden
is, hebbende af voet in zijn diameter, en
bijna i| voet dikte , ontdekt en nog in handen
van mijnen Vriend , den Heer H. TUT­
TEL, Secretaris te Steenwijk, die de Agaaten
van zijne Landftreek klooft, en tot vuurfteenen
op zijne Snaphaanen gebruikt — van de
Keifleenen, die foms 100 ponden zwaar zijn,
en meer dan 14 voeten diep onder den grond
zitten — van 't Krijt, dat men buiten Steenwijk
vindt, en zo goed als het onze is, dat
wij dagelijks gebruiken — van eene ongemeene
foort van Oer, 't welk men daar fomtijds
aantreft, waar uit men, mogelijk, Staf-ijzer
zou kunnen maaken — van het Oer der Meijerij
, dat men te Vugt, Vechel , enz. aantreft
, 't geen men , zo als men het in den
grond vindt liggen, en zo als 't in de lucht
komende, verandert, nog niet heeft aangete^
kend — van het Blaauwfel, dat men daar in
eene kleine veelheid, Volgens het berigt van
den oplettenden c. KEUCHENIUS, aantreft;
doch eene uitmuntende kleur heeft — van
de andere nog onbekende plaatzen in de Provinciën
, daar men Oer vindt, en welk nadeel
het aan de Boomen doet — van de aartige
verfchillend gekleurde Steentjes, die men
•aan 't Strand der Noord-Zee, in Groningen,
Brtn*

NAT. HISTORIE VAN HET VADERLAND. JOI
Drenthe, Gelderland, en de Meijerij vindt —
van het geweldig groot verjleend Heupbeen
van een Dier, waarfchijnlijk een Olijphant,
hij den doorbraak van den Dijk van Hedel ,
te Wel gevonden, in handen van den Eervv.
Heer PALIER gevallen, en daarna met de
Wervelbeenderen aan den • Hoogl. CAMPER
gezonden — van de Boomen , die in de Meijerij
onder den grond liggen; doch niet allen
naar die flreeken , welken LULOFS en VEL-
ZEN opgegeeven hebben : des moet men de
anderen zorgvuldig nafpooren , en bijvoegen,
dat de Boerinnen derzelver ftukkeij tot Kaarzen
of Flambouwen gebruiken , en 'er bij gaan
zitten fpinnen in den Winter: deeze aart des
houts is, mijns weetens, ook nog onbefchreeven
-- van de geweldig groote Boomen, hoog
rood van kleur, zo mij gezegd is, in 't jaar
bij Ameide onder den grond gevonden,
waar van men nagelaaten heeft, mij (tukken
te zenden op mijn verzoek, om het naauwkeurig
te toetzen; doch 't geen ongetwijfeld
wel in handen van andere Natuurkundigen zal
gevallen zijn. — Ik fluite dit Artijkel, met
de volgende Vraagen ten onderzoeke op te
geeven. — Vindt men nog zo veel Barnfleen
op 't Eiland Urk, gelijk voorheen ? Groeien
de Steenen onder 't water in de Putten aldaar
nog fteeds aan? Zijn Zee-Schulpen, in Noord-
Hüland geworpen in de paden der Tuinen ,
waas

fyfi' WAT 'ER NOG ONTBREEKE AAN DÈ"
waar de bedden tegen het afvallen der aarde*
met planken omzet zijn , oorzaak, dat het
onder ile deel van die planken verfteent? Gaat
het vast, dat Nooten, Hout, enz. gezakt in
het zand op het Landgoed van de Hoog-Welgeb.
GRAAVINNE vi&sr WELDEREN , bij Heumen
in Gelderland , aldaar verfteenen enz. Alle
deeze, en meer andere dingen, die mijn beltek
verbiedt op te geeven, zijn der naauwkeurigfte
navorfching, gelijk de bovengemelden, der
netfte befchrijvinge waardig.'
XIV. Noord-Zee,
t, Hoe veel verfchilt haare kleur en zoutheid
van die der Zuider-Zee?
2. Hoe veel voordeel doet zij ons met haare
Schulpen op het Strand te werpen, en waar
geeft ze de meeften op ?
3. Welk is haare diepte langs de Zeeuwfche
en Hollandfche Kusten?
Meer hadden we hier Van te zeggen; doch
de fchrandere Dr. LE FRANCQ VAN BERKHEIJ
is ons met de oplosfinge thans voorgekoomen.-
XV. Zuider-Zee,
t. Waar en wanneer is het water in deeze
J£ee, met een gewoon tij, 't zoutfte? — Hier
in, weet ik, is zeer veel verfchil, en de be«-

NAT'. HISTORIE VAN HET VADERLAND. Ip|
fiaaling van dit ftuk door Proeven te maaken,
zou ten voordeele en gemak van alle Waterfchcpen
dienen, die alle dagen uit de Noüri'
Hollandfche Zee - Steden zeewaards moeten om
het zoutfte water voor de Zoutkeeten te haaien
, laatende de Schippers hunne Vaartuigen
maar vol water loopen, daar, naar hunne gisfing
of overleevering, het zoutfte gevonden wordt.
a. Hoe veel verfchilt niet alleen de kleur
deezer Zee van die der Noord • Zee, gelijk ik
20 even voorftelde, maar ook hoe groot is 't
verfchil der kleur van dit water voor of na eenen
Storm ?
3. Wanneer is dié Zee best bekwaam , buiten
tijden van Storm, om fnel te zeilen: want
de ondervinding leert j dat hierin een aanmerklijk
verfchil zij.
4. Hoe veel Water ftaat 'er in deeze Zee
met een gewoon getij, öp verfehillende plaatzen
? Oude en ervaaren Zeelieden en Visfchers
weeten dit, gelijk de Ondervinding mij
dit geleerd heeft j nagenoeg; dan het behoorde
aan het Algemeen uit vaste Proefneemingen
bekend gemaakt te worden;
5. Hoe veel hooger of laager ligt deeze Zqtë
thans, dan de omliggende Landen?
6. Hoe veel neemt haar water af of aan ?
7. Waar doet ze de zwaarfte en felfte Waterdagen
; waar is ze het meefte^ waar het
rainfte te vreezen ?
N 8, Töf>

f94 WAT *£R NOG ONTBREEKE AAN DE
8. Tot welk eene dikte vriest zij toe ? ik
doel op plaatzen , daar de IJsfchotzen zicll
niet op elkander zetten.
9. Men geeve eene befchrijving met eene
afbeelding van de hooge Ijsbergen , die zij op
«ene keurlijke wijze, en, gelijk ik gezien heb ,
dikwils in haar raidderr of ver van het drand ,
maakt.
10. Men bepaale, zo 't mogelijk zij , de
kragten, die haare IJsfchotzen hebben, wan­
neer dezelven, bij haar losgaan, maar zeer zagt-
jes komen aandrijven.
11. Waar is het voor de Schepen veiligst in
een' Storm, of bij een' fchielijk opkoomenden
Vorst, en geene Haven kunnende bereiken ,
in deeze Zee het anker uittewerpen , en te
gaan liggen?
12. Over haare verfehillende gronden heb ik
bl. 184. eene aanmerking gemaakt.
13. Welk is de toedand der Colven bij 't
veranderen van den Wind, en hoe hoog ver­
heffen zij zich in eenen vollen Storm ?
14. Hier boven hebben we opgegeeven ,
wat 'er van 't lichten der Zee bij nagt gezegd
is door onze Landgenooten; en welk verfchil
'er tusfchen hen is, kan elk blijken, die de,
aangeweezen plaatzen opflaat. 't Is der moei*
te zeer wel waardig, dit duk nader te onder­
zoeken , en het gefchil door Proefneemingen
ajt te doen.
I 15. Vindt

KAT. HISTORIE VAN HET VADERLAND. 195
15. Vindt men 's nagts Lichtjes aan de Touwen
en Masten der Schepen op de Zuider-Zse?
16. Waarom zien in deeze Zee de vergulde
Klooien op den top der Masten zo veel rooder
en vuuriger ten tijde van Storm, dan in
andere ftonden?
17. Welk voor- of nadeel doet deeze Zee
door haare overftroomingen aan 't Eiland Markenï
XVL. Ebbe en Vloei.
1. Hoe veel helpen de Stroomen , of de.
Ebbe of Vloed in 't af- of aanleiden aan onze
Kusten?
2. Hoe ver dringt de Vloed bij een gewoon
Getij op onze Rivieren?
3. Wanneer heeft men, met eenen Oostenwind
, de laagfte Noord- en Zuider-Zee gehad,
en tot welke laagte daalde het water ten tijde
der Ebbe?
4. Wanneer heeft men de hoogfte Noords
en Zuider-Zee gehad ten tijde des Vloeds,
en hoe hoog is toen het water gereezen?
5. Hoe fchielijk rijst de Vloed, en hoe traag
loopt de Ebbe in de Zuider-Zee af ? Volgen zij
geregeld de ftonden van klimmen en daalen,
gelijk in de Noord Zee, zo als ik uit de Verhandeling
van Dr. STAPERT hier boven bl.-
88. heb gemeld?
Na 6. Is

ip6 WAT 'ER NOG ONTBREEKE AAN DE
6. Is 't ten vollen zeker, dat de tijd van
Vloed, in de geheele Maand van Maart, on­
zeker is in de Zuider-Zee?
XVIL Meeren* Moeras/en, enz.
Men moet de geenen, die men in alle de
Gewesten vindt, opgeeven, gelijk de naauwkeurige
Heer LE FRANCQ VAN BERKHEIJ , ia
zijne Natuurl. Historie van Holland, ten opzigte
van die Provincie gedaan heeft.
XVIII. Water in de groote en kleine Rivieren.
i. Hoe veel verfchilt het Water in de groote
en kleine Rivieren onzes Lands van elkander
in aart, hoedanigheid, kleur, fmaak, enz.
waar van de Heer LE FRANCQ VAN BERKHEIJ,
ten opzigte van die van Holland , verfcheiden
aanmerkingen reeds gemaakt heeft, die met
genoegen zullen ontvangen worden.
i. Welke veranderingen befpeurt men, nu
en dan, in de groote Rivieren, als: in de Maas ,
Waal, Lek, enz. en voorfpellen deezen het
wasfen of het vallen der Rivieren?
3. Welke is de reden , dat het uitloopend
water door Edam in Zee, fomtijds donker,
fomtijds ligt bruin, en op andere tijden, bijzonder
in 't Voorjaar, geel van kleur is?
4> Welke kragt heeft het Peel-Water, dat
naar

fïAT. HISTORIE VAN HET VADERLAND. 19?
naar 's Bosch afzakkende , het Ijs, wanneer
het derk is, en menfehen draagen kan , binnen
korten tijd doorfchuurt, verderft, en verteert
?
5. Waar ziet men duidelijker het onderfcheid
van Rivierwater, met grooter onwilligheid zich
met ander zaamen mengende, dan te Creveceeur,
eene derke Schans nabij 's Bosch, waar
het water der Maêze, dat wit of geel is, en
dat der Dieze, 't welk bruin is, in elkander
vloeiende, niet dan met moeite, en alleen door
het geweld van den wegvoerenden droom vereenigd
wordt?
6. Waneer en welke wateren der Rivieren,
doen door hunne overdroomingen voordeel,
en welke nadeel?
7. Heeft men een voorbeeld, dat het water
in de groote Rivieren zo laag is geweest als
in 't Najaar van 1766, en tot welk eene laagte
was het toen gedaald?
8. Hoe veel hooger of laa^r is het Land in
de verfehillende Provinciën, dan het gewoon^
Peil van het water?
XIX. Water in Beeken, Bronnen, Wellen, enz.
1. Hier ontbreekt ons een berigt, of men
nog, gelijk voorheen , Zilver vinde in de Beek ,
of den Stroom, de Berkel, die drie uuren van
Zutphen heenen vloeit,
N 3 3» Waaf

Ï08 WAT 5
ER NOG ONTBREEKE AAN DS
- 2. Waar ontfpringen de Beeken van de
Meijerij, van Gelderland, enz. en welke is
haare eerde oorzaak of oorfprong? Eene reis
door Gelderland voorleeden jaar doende, is
het mij, hier op naauwkeurig lettende, voor­
gekomen, dat, gelijk men behoort, dat zal
kunnen ontdekken.
3. Is 't niet der moeite waardig, de ver­
fehillende diepte der Wellen te bepaalen ?
Daar men te Steenwijk op 14 voeten veeltijds
water vindt, moet men op andere plaatzen
52 voeten diep graaven. Is niet de Put van
Teriet op de Vtluwe 135 voeten diep? Is die
bij Garderen en 't Uddelermeer, welke eene
ongelooflijke diepte heeft, reeds gepeild?
4. Is 't een verdigtzel of zekere waarheid,
dat de Putten, met zoet water op 't Eiland
XJrk voorzien, rijzen en daalen, naar maate
de Rivier, de Tsfel, verre van daar beneden
Cantpen uitdroomende, daalt, of zwelt? —
Mijne navorfchingen des aangaande zijn nog
niet ingekoomen.
5. Klimt en daalt de beroemde Put van
Hoog-Elten, niet naar gelange van den digt
voorbijflroomenden Rhijn; maar in gevolge
van den toedand der Maaze, die vier uuren
van dezelve voorbij de Stad Graave heenen
droomt ?
6. Heeft men aangetekend , en kan men
door Proeven tegenfpreeken, 't geen mij door
Vee-

KAT. HISTORIE VAN HET VADERLAND. I$0
veele kundige Lieden te Nijmegen is bevestigd
, naamelijk, dat de Pompen in het hoogfte
der Stad eene onderaardfche gemeenfchap
hebben , niet met de Rivier de Waal, die
voorbij den voet der Stad loopt, maar met
de Maat, die 'er drie uuren van daan is ?
Men meent zelfs, het geen men nog nader
moet beproeven, dat de Pompen, zelfs in het
laagde gedeelte der Stad, waar de Waal digt
bij heenen fpoelt, ook niet met dien wijden
en diepen droom, maar, gelijk de anderen,
met de Maas door verborgen Kanaalen zich
vereenigen.
7. Is 't zo, dat de Kolk in 't Land van
de Polder Weste-geest, onder het Dorp Burg
op Texel, haare vreemde hoedanigheid van
door den regen niet te vermeerderen, noch
door de hette te verminderen , nog behouden
heeft?
8. Zijn 'er in ons Land meer Stroomen ,
die zich, gelijk die te Lommei in de Meijerij,
een duk wegs onder den grond verbergen,
en daarna wederom te voorfchijn koomen
?
X£. Over het Water in 't bijzonder.
1. Ons ontbreekt eene befchrijving van de
Watereu, die men in alle de Gewesten vindt,
gelijk de kundige Dr. LE FRANCQ VAN EERK-
N 4 HEIT

aoo WAT 'ER NOG ONTBREEKE AAN DE
BEIJ ons, met zuik eene , die Holland be^
treft, is voorgegaan, welke fraaie fchets, die.
bl. 450 in zijne Natuurl. Historie gevonden
wordt, behoorde gevolgd te worden.
2. Daar uit zal men dan het verfchil der. *
Wateren in de eene en andere Provincie na-,
der kunnen opmaaken.
3. Waar door verandert het Water in ftilflaande
Poelen za dikwils van kleur?
4. Waar aan moet men toefehrijven, dat
fbminige Wateren dan deeze, dan geene kleur
hebben, of eene dandvastig behouden?
5. Welk Water bevriest in onze Landschappen
niet fchielijk?
6. Waarom zijn de Beeken op Clareribeek
bij Arnhem in den drengen Winter van 't jaar
3767 niet bevroozen geweest?
7.. Waar. haperde het aan, dat 't Water ,
't geen ik in Augustus 1767. uit eene floot aan.
de zuidzijde van Edam gefehept , en op mijne
kamer veel had laaten uitwaasfemen , in
den felden Vorst van den laatften Winter,
alleen met een dun IJsvliesje overtrokken
werdt, toen ander daarbij gezet Water fchie*
lijk tot 3 of 4 duimen dikte dolde? —-
Waar heeft men meer dergelijk Water in
ons Land?
8. Men onderzoeke , of 'er te Wijk bij
Duurjiede, in of na een Onweder, zoutagtig.
Water valle., gelijk fomraigen mij aldaar verze.-

ÏSAT, HISTORIE VAN HET VADERLAND. 201
zekerd hebben, en of het de Schaapen ongans
doet worden, gelijk men daar fpreekt.
9. Zijn niet de Wateren, die uit de Duïpen
zijpelen, of die op de Lusthuizen Rozendaal
en Klarenbeek door het zand der Bergen
zakken en gezuiverd worden , de gezondfte
van ons geheele Vaderland?
10. Waar heeft men, behalven in Holland,
daar Dr. LE FRANCQ VAN BERKHEIJ de eerfte
hand aan deszelfs Nat. Historie, en ook
aan dit ftuk met zo veel roems geflagen
heeft, mineraal of ijzeragtig Water?
n. Hoe verre breidt zich het brakke Water
in onze Provinciën uit?
12. Hoe veel verfchilt bruin-geel brak
Water, tot Ijsklompen bevroozen, en daarna
aan de lucht blootgefteld, zo lang tot het
door den Vorst geheel wit en helder is geworden,
van ander Water?
13. Waar zijn, behalven te Haarlem, de
beste Linnen Blekerijen ? Waarom kunnen die,
welken men aan den Maaskant vindt, of de
geroemde Blekerijen te Boxtel in de Meijerij,
daar bij niet haaien?
14. Welk Water doet het Linnen minst of
meest geel worden ?
15. Waar heeft men befchreeven, dat men
in 't Water te Mede in Friesland dezelfde
uitwerkzels verneemt, als bij de Rots van
Rockangien ?
N
5 IV,

£02 WAT *ER. N° C
ONTBREEKE AAN DE
JV. OVER DE LUCHT VAN NEDERLAND»
EN DE VERSCHIJNSELEN, DIE'ER
JN VOORKOMEN
i. Over de Lucht.
Ti Ons mangelt het, in 't algemeen, aan
eene naauwkeurïger kennis van de Lucht onzes
Lands. Niemand is daarin verder gevorderd
geweest , dan de beroemde MUS­
SCHENBROEK; maar heeft hij die der andere
Provinciën zo naauwkeurig kunnen kennen
als die van Holland en Utrecht?
2. Waar is 't doorgaans het koudde of het
warmde in onze Gewesten?
3. Hoe veel verfchilt hierin de Zee-lucht
aan de Stranden, van die, welke men op de
Veluwe, in 't Land van Kuik, in de Meijerij,
of elders inademt ?
4. Vindt men ze in de eene Provin&ie
zwaarer of ligter, dan in de andere?
5. Welk onderfcheid is 'er in de droogte
of vogtigheid op verfehillende plaatzen?
6. Moet men den Schrijver van den Tegenmordigen
Staat der Vereen. Nederlanden , die
voor de gezondheid van dezelve allerwege
vry derk pleit, in alles toedemmen ?
7. Op welke Landhuizen is zij door het weg­
hakken der Boomen verbeterd?
8. Zal

NAT. HISTORIE VAN HET VADERLAND. 203
8. Zal het fterk aanleggen en pooten van
jong Hout eenig nadeel aan de gezondheid
van Nederlands Luqht doen , wanneer het
groot zal geworden zyn?
9. Welk voor- of nadeel doet eene ongemee-
ne Koude of Hette in ons Vaderland?
10. Waar heeft men meestal de grootde
en fchielijkde veranderingen in de Lucht ?
11. Waar de minde of langzaamde ?
12. Wanneer is 't in de aarde en 't water
veel warmer , dan in de lucht; waar door
wordt dit veroorzaakt , en hoe groot is dit
verfchil ?
13. Hoe veel koeler is 't fomtijds in de»
grond, of in 't water, dan in de lucht ?
14. Hoe fchielijk kan dit beginnen en em>
digen ? Men geeve op deeze drie dukken
agt, welken, om 't voordeel, dat men 'er uit
zou kunnen trekken , mij zullen aanfpooren
tot 't ijveriger voortzetten mijner Proeven.
15- Voorfpelt een drooge Herfst , gelijk
de Heer KNOOP zegt in Friesland opgemerkt
te zijn, een vrugtbaar jaar in alle Gewasfen;
en een heete drooge Zomer veel Koude ?
16. Welke zigtbaare Proeven heeft men ,
behalven de aanwijzing des Thermometers ,
dat de Koude met eenige min of meer regte
dreeken het Land doortrekt, buiten welke
ftreeken de lucht warmer is?
17. Kan men bepaalen , hoe veel grooter
de

W A T
*o4
* E R N 0 G 0 N T B R E E K E A A N D B
fle Koude ten platten Lande meestal is, dan
in bemuurde en hoogbetimmerde Steden ?
j8. Welke Boomen kunnen de minfte of
meeste Koude doorftaan en welken graad de
Noote-Boomen? Is 'er aangetekend , dat zij
bij eenen feilen Vorst, gelijk op den 6 Jan,
1768 , zulk een hard geluid maaken , als of
'er Pistool-fchooten gedaan werden, zo als de
oplettende en kundige Heer H. TUTTEL te
Steenwijk dikwils gehoord heeft ? Hoe
veele duizenden van die foort zijn 'er in GeU
derland in deeze twee laatfte Winters geftorv
e n ? Heeft men ooit de weergaê van zulk
eene vernieling gezien?
19. Hoe veel Water waasfemt 'er in elka
Provincie uit, of waar is zij 't fterkfte?
II. Damphejpng, Opdoemen van Zee en Landen,
1. Waar verneemt men de grootfte, waar
de minfte Dampheffing in ons Vaderland?
2. Waar ziet men het Opdoemen der Zee meer
dan te Edam, waar het door mij waargenor
men is; want ik weet zeker, dat men dat aan
de Stranden der Noord-Zee, aan de Kusten van
Friesland en Overjsfel, en op de Meeren van
Noord-Holland ook verneemt.
3. Het Opdoemen of opgeeven der Landen
heeft Dr. LE FRANCQ VAN BERKHEIJ opgemerkt.
Dan in welke plaatzen onzes Lands
wordt dit nog meer befpeurd?
III. Ove?

NAT. HISTORIE VAN HET VADERLAND. SO

So6 WAT 'ER NOG ONTBREEKE AAN DE
Veengronden in Overijsfel, in welken de Boeren
daarna Boekweit zaaien , ('t geen al mede
onaangeroerd is,) doordringe met eenen Oosten-Wind
, of waar die vernoomen wordt»,
en hoe men denzelven met den Mist niet verwarren
, maar van denzelven onderfcheiden
zal.
V. Over de Wolkbreuken.
Hier omtrent misfen wij de noodige Aantekeningen
en Berigten uit alle de Landfchappen
van ons Vaderland : des weet men zeer
weinig van die geenen , welke voorvallen.
Of men iets in ons Land verHOomen heeft van
de geene, die den 7 Augustus 1767 te Geef
voorgevallen is , en welke ik uit 't berigt,
dat de Hoogwelgeb. BARONNESSE VAN SPAEN ,
GRAAVINNE VAN NASSAU , daar van aan mij
heeft gelieven te zenden , eene Wolkbreuk
zou noemen, weet ik niet.
,VI. Over den Regen.
1. Uit Waarneemingen moet men bewijzen'}
dat het Bijgeloof en eene Volksdwaaling zij',
te zeggen , dat de Regen , vallende op den
20 Julij, zes weeken lang zal aanhouden ,
gelijk de Boeren in de Meijerij, meestal, gelooven.
3. Wij

NAT. HISTORIE VAjM HET VADERLAND. £0/
2. Wij weeten nog niet, hoe veele dagen
het regent in de andere Provinciën ; en
hoe veele heldere of donkere dagen men daat
heeft.
3. Dus ontbreekt 't ons ook aan kennis,
waar de meeste , en waar de minfte regen
valt.
4. Gelijk ook, of niet, daar men de hoogfte
Boomen en Gebouwen heeft, meer regen
dan elders valt.
VII. Over den Daauw.
Dewijl de fraaie Proeven van MUSSCHEN­
BROEK in alle de Gewesten niet gedaan zijn,
zo veel ik weet , kunnen wij niet bepaalen ,
hoedanig de Daauw zij in dezelven , dat is ,
welk zijn aart zij, op welke lichaamen hij al
of niet valt, in welke veelheid, enz.
VIII. Over de Hoozen en Houwen,
Even onkundig zijn wij , bij gebrek van
Aantekeningen, hoe het hier mede in de verfehillende
Landfchappen gefteld zij. Men
heeft ook niet gezegd , dat zij dikwils op de
Zuider-Zee vernoomen worden. Eén mijner
Vrienden heeft daar eens vijf te gelijk
gezien.
IX. Uver

£08 WAT 'ER NOG ONTBREEKE AAN DÈ
IX. Over den Hagel.
1. Door gebrek van Aantekeningen weeten
wij niet, hoe dikwils het, in één jaar tijds ,
buiten de Provinciën van Holland en Utrecht
hagelt.
2. Waar zelden of nooit zwaare hagel valt.
3. Mert tekêne aaft', dat den 5 Julij I7 6
°
éëne der zwaarfte Hagelbuijen in de Meijerij
viel, zo dat men fteenen vondt, r} pond
zwaar, en op fommige plaatzen zag men op
den Maandag nóg fteenen liggen, die op deiï
voorgaanden Saturdag gevallen waren.
4. Dit jaar heeft men ook te Amfterdam op
fommige plaatzen zwaaren hagel gehad , die*
men er niet gewoon is.
X. Ovet den Sneeuw.
1. Wij weeten niet, of dezelfde Sneeuw-
figuuren overal in ons Land vallen, en welke ,
nog onbekenden.
2. Zijn we niet tot de verpligting gebragt,
door den arbeid Van de Heeren ENGELMAN én
LE FRANCQ VAN BERKHEIJ , om de fraaiheid
der Sneeuw-figuuren nader te onderzoeken,
en te beflisfen , of 'er niet waarlijk
zulk eene regelmaatigheid en netheid in gevonden
wordt, als de eerfte Heer afgetekend
heeft?. '
3. En

NAT. HISTORIE VAN HET VADERLAND. 20$
3. En heeft men waargenoomen , waar de
meeste Sneeuw valt?
4. Of het thans minder fneeuwt , dan in
voorige jaaren ?
5. Of de Sneeuw overal van dezelfde dikte
zij , dat is , of ze overal evenveel watec
geeve.
6. Tot welke grootfte hoogte zij in ons
Land valt op eene plaats, daar de wind haar
niet doet verduiven.
7. Of 'er meer Sneeuw valt na eenen Zomer,
waar in het veel gedonderd heeft.
8. Waar de Sneeuw het meeste voordeel
aan onze Landen doet.
9. Waar het Sneeuw-water fchaade doet,
en of het de Visfchen doet fterven ?
XL Over den Rijp.
Ik durf zeggen, dat aan dit ftuk niets van
belang gedaan is, waarom men onderzoeken
moet,
1. Op welk eene wijze dezelve in ons Land
valt.
2. Welke de verfehillende gedaanten zijn»
waar onder hij zich vertoont.
3. Met welke Winden verneemt men meest
den Rijp, of wanneer, met eene betrokkene
of heldere lucht, enz?
Meer andere vraagftukken zou ik omtrent
O dit

2IO WAT 'ER NOG ONTBREEKE AAN O E
dit ftuk kunnen opgeeven , dan dewijl de
Eerw. Heer PALIER met mij twee Verhandelingen
over den Rijp , in Gelderland en
Noord-Holland waargenoomen , aan de MAAT­
SCHAPPIJ zal aanbieden, zal ik , wijl 'er zeer
veel van te zeggen valt, niets meer 'er bijdoen.
XII. Over den Tsfel.
Daar IJsfel niets anders is, dan eene overvloediger
neergevallen Rijp , zal ze waarfchijnlijk
in de gemelde Verhandelingen ook
befchreeven worden : alleen ontbreekt ons
1. Een berigt , of ze in alle Provinciën
éven overvloedig valle.
2. En dat men ze onderfcheiden moet
van neerdaalenden of in de lucht zweevenden
Mist, ten tijde van Vorst, welke naar
de Windftreeken zich aan die zijden der
Boomen zet , waar tegen de Wind waait ,
bevriezende dus de vogtige Mistdeelen, foms
tot eene ongemeene dikte. De weergaê van
die op den 31 Januarij dcezes jaars 1768
viel, is nooit van mij gezien.
XIII. Over de Ts-Figmren.
Komen dezelfde Figuuren , die in het begin
van den Winter op de Glasvenfteren gezien

NAT. HISTORIE VAN HET VADERLAND. 2.11
zien worden , na de ontdooing , bij eenen
tweeden Vorst wederom?
XIV. Over het Grond-Ys.
Is 't Grond - Ijs , naamelijk , dat op den
grond der Wateren geformeerd wordt, waarlijk
eene Volksdwaaling ?
XV. Regenboogen bij de Zon.
1. Men weet niet, of 'er in alle onze
Landfchappen evenveel, of waar de meesten
gezien worden.
2. En hoe zeer het onderfcheid in hunne
helderheid en fchoonheid bekend moge zijn ,
weinigen ziet men , die regt uitmunten : althans
ik heb 'er in mijn leeven niet meer dan
twee of drie gezien , die alle anderen verre
overtroffen.
3. Heeft men gezegd, dat men ze bij verfehillende
Luchtsgefteldheden ziet , naamelijk,
ik heb eenen der allerfchoonften gezien,
toen het in mijnen Tuin , den 6 Januarij 1766,
hagelde, en tusfchen beiden eenige Sneeuw-
Figuuren vielen , vallende eenige weinige
zwaare Regendroppelen , ten zelfden tijde ,
agt huizen van 't mijne, en verder heen eene
zwaare Regenbui.
O 2 XVI. Wit-

212 WAT 'ER NOG ONTBREEKE AAN DE
XVI. Witte Hemelboogen van verfcheiden foorten.
Ik zal niets van deezen zeggen, om dat ik
eene Verhandeling over drie foorten van witte
Hemelboogen aan de HOLLANDSCHE MAAT­
SCHAPPIJ overgegeeven heb , welke het licht
zal zien.
XVII. Regenboogen aan de Maan.
Wij weeten niet , hoe dikwils deezen
voorkoomen in onze Gewesten. Men kan
aantekenen, dat zij meer voorvallen dan men
denkt ; men is toch in den nagt weinig bezig
met Waarneemingen. Ik weet, dat men,
in den tijd van vijf jaaren , in onze Stad
twee gezien heeft, en mogelijk zijn 'er meer
geweest.
XVIII. Bij-Zonnen en Bij-Maanen.
Men heeft niet aangetekend , dat ze buiten
Hofland en Utrecht gezien worden , gelijk
ik ze daar buiten gezien heb , waarom
hier op meer behoort gelet te worden.
XIX. Rood zien der Zonne.
Dit ziet men veeltijds in den Zomer, maar
O' • .een

NAT. HISTORIE VAN HET VADERLAND. 213
een bloedig rood ondergaan der Zonne, heb
ik nooit zo veele avonden lang, en zo Merk
gezien, als in 't jaar 1747, 't welk ik nergens
aangetekend vinde.
XX. Kringen om de Zon en Maan.
1. Deezen zijn meenigvuldiger , dan men
denkt.
2. Men heeft niet in gefchrift gefield, waar,
en in welke Maanden men de meesten in de
Gewesten, buiten Holland, ziet,
XXI. Lucht •Verfchijnzeh.
Men heeft fommige zeldzaamen in ons Land
gezien; maar 't is jammer, dat kundige Lieden
dezelven niet te boek geflagen hebben ,
zonder bijgeloovige vertelzels, of ingebeelde
vergrootingen.
XXII. Lichtende Wolken.
Al te weinig zijn deeze waargenoomen.
XXIII. Vallende Starren, Dwaallichten enz.
Het voorige merk ik hier ook aan, en voeg
'er nog bij, dat 't mij is voorgekoomen, dat
men in het eene Gewest veel meer vallende
O 3 Star-

SI4 WAT 'ER NOG ONTBREEKE AAN DE
Starren ziet, dan in het andere. De zwaarfte,
die een geweldig licht maakte, viel, zo
veel ik weet, toen ik-op reis was van Edam
naar Amfterdam, 's nagts den 7 Oftob. 1768,
XXIV. Noorderlicht.
Hier van ontbreeken ons de berigten uit de
andere Gewesten; des men niet kan zeggen,
wanneer , hoe dikwils, en hoe fterk hetzelve
overal gezien worde.
XXV. WeSrlicht.
Even zo veel ontbreekt ook aan de kennis
van dit Verfchijnzel. Men moet allerwege
het voetfpoor van MUSSCHENBROEK volgen,
en berigten geeven,
1, Hoe dikwils men het in elke Provincie
ziet. 1
2. Waar het al of geene fchaade doet.
XXVI. Donder en Blixem,
Niet veel meer lichts hebben we tot nu toe
3n dit ftuk. De ondervinding heeft mij geleerd
dat een zeer groot, en ik durf zeggen
ongelooflijk, verfchil in 't getal der Onweeren
3h ons Land op verfehillende plaatzen gevonden
wordt, waarom men verpligt is optegeeven,
1. Hoe

NAT. HISTORIE VAN HET VADERLAND. 2l£
1. Hoe dikwils het dondert in elke Provincie
, welke rekening men niet ten eerften,
maar na verloop van eenige jaaren zal kunnen
opmaaken.
2. Men lette daar op niet alleen , maar
ook op 't getal der Onweeren , die in eene
Provincie op de eene plaats meer dan op de
andere vallen : zelfs op plaatzen , die niet
meer dan twee uuren van eikanderen liggen ,
zal een duidelijk verfchil bevonden worden ,
gelijk ik zulken meen te kennen.
3. Men fpoore de redenen daar van na,
en men bewijze door eene veelheid van Waarneemingen
, dat de^ meeste Onweeren van het
Land naar de Zee trekken.
4. Men leere ons nader, of het eerfte Onweder
in 't Voorjaar den weg voor de volgenden
baane; dat is, als het eerfte uit 't Westen
, bij voorbeeld, opkoomt, en door 't Zuiden
aftrekt, of dan alle volgenden van dien Zomer
ook dien weg neemen, en nooit, ten minften
zeer zeldzaam , door het Noorden heen drijven.
5. Men geeve nÉauwkeurig agt, of niet de
Onweeren, in Gelderland boven het vaste Land
hangende, meest naar de groote Rivieren van
die Provincie aftrekken.
6. Waar is de Donder in ons Land geduuriglijk
fchaadelijk , en waar hoort men bijna
nooit van ongelukken ? — hier in zal men
mede een zeer groot verfchil vinden.
O 4 7. Hoe

Ei6 WAT 'ER. NOC ONTBREEKE AAN DE
7. Hoe veele Toorens van ons Vaderland
zijn, in 150, 100, of 50 jaaren tijds, door
" den Blixem getroffen, welken toch, en welken
meer dan eens ?
8. Welken heeft men federt dien tijd, dat
ze door het Onweder getroffen zijn, laager
begonnen te timmeren , hoe groot is 't verfchil
, en blijven zij nu geheel daar van bevrijd?
9. Meer dan eens heb ik Eikenboomen door
den Donder getroffen gezien , en ik denk
niet, dan met ontzetting, aan de wijze, op
welke ik eenen derfchoonde en grootde Boomen
, van boven tot beneden, tot fpaandcren
en vezelen gedagen , aanfchouwd heb in 't
Dorp Dungen in de Meijerij; maar gaat 't
daardoor vast, 't geen de Heer KNOOP zegt,
dat de Donder meest flaat in Eiken Boomen,
of in Huizen, waar in men veel van dat hout
Vertimmerd heeft?
10. Wanneer het in een Winter veel gefneeuwd
heeft , volgt dan daaruit geregeld,
dat men, den volgenden Zomer, een grooter
getal van Onweeren heeft?
11. Zijn 'er middelen in ons Land met
vrugt beproefd, welken het geweld des Donders
afleiden?
ia. Ons ontbreekt nog eene naauwketirige
Gefchiedenis van de verfehillende uitwerkzels
des Donders in Toorens, Huizen, Boomen,
Ge-

KAT. HISTORIE VAN HET VADERLAND. 217
Gewasfen, Dieren, Menfehen, enz. die 'er
door getroffen zijn.
Ik durf zeggen, dat liet jammer zij zulk
eene Gefchiedenis te misfen , fchoon derzelver
leezing wel altoos ontzachlijke en verwonderlijke;
maar ook dikwils de finertelykfte
gevallen onder ons oog zou brengen , waar
aan wij niet dan met beevinge zouden gedenken.
Men kon thans, hadt men maar Aantekeningen
van 50 jaaren gehouden , eene
groote fchoone verzaameling van de allerverbaazendfte
gevallen hebben, die ons, behalven
't ontzag voor onzen geduchten Maaker,
wie weet, welke dingen in dit nog zo
duister ftuk zouden leeren. Ik voor mij
wenschte zulk eene Verzaameling te hebben
bij de verbaazende gevallen , die mij bekend
zijn.
XXVII. Over de EleSlriciteit.
Dat de Eleclri/che ftof in de eene Provincie
meer dan in de andere befpeurd zal worden,
gelooft men ; dan zo men op vast bepaalde
tijden , in alle de Gewesten, dezelfde Proeven
nam , zou men het verfchil ontdekken.
Men behoorde ook meer Proeven te doen,
ter naauwkeuriger ontdekking van den aart
deezer ftoffe, waar in ik niet uitwijden kan.
O 5 XXVIII.

ftlS WAT 'ER NOG ONTBREEKE AAN BE
XXVIII. Magnetifche Kragt.
i. De nieuwe Proeven van den Groningfchen
Hoogleeraar BRUGMANS behoorden meer
overwogen en voortgezet te worden.
a. De dagelijkfche Aantekeningen der veranderingen
en aanwijzingen van de Compasnaald
behoorden zorgvuldig gehouden te worden.
3. En waarom beproeft men niet meer, of,
en waar 't Yzer, op Toorens en Kerken in
ons Land, de Magnetifche kragt in de open
lucht gekreegen hebbe ? Ik beklaag mij de moeiten
niet, in deeze genoomen , fchoon zij vrugteloos
geweest zijn tot nu toe.
XXIX. Over de Winden,
1. Men moet beginnen in alle provinciën
aantetekenen, gelijk in Holland en Utrecht gedaan
is, (welk men egter niet moetlaatenfteeken)
welke Winden 'er jaarlijks waaien , om
dus eindelijk eens te kunnen koomen tot
eene volmaakter kennis van dit ftuk in ons
Land.
2. Men lette in Vlaanderen, Zeeland, Holland,
West-Friesland, en Groningen, met alle
mogelijke aandagt, ter bepaalinge van het nog
duister ftuk, naamelijk, of wij Zee-en Land-
Winden hebben.
3. Zou

KAT. HISTORIE VAN HET VADERLAND. 219
3. Zoute Utrecht de Zuide-Wïnd zeldzaamer
waaien, dan op 't Huis Zwanenburg?
4. Wij behooorden naaukeuriger te weeten,
hoe ver de Winden in de Provinciën doordringen,
en waar zij eindigen; gelijk ook, hoe
veele verfehillende Winden fomtijds ten zelfden
tijde op verfehillende plaatzen van ons
Vaderland waaien.
5. Hoe veel verfchilt de wijze van waaien
van den Oosten-Wind des Zomers op de Zuider
• Zee van die des Westen • Winds ? welk
verfchil ik wel eens tot 'mijn leetweezen en
vertraging mijner reize ondervonden heb;
met één'woord, welke zijn de naauwkeurigfte
Waarneemingen omtrent het waaien der
Winden op de Zee?
6. Hoe vogtigzijn fomtijds de Weste- Winden
op deeze of geene plaatzen in ons Land.',
hoe droog de anderen?
7. Welk nadeel of voordeel doen de Winden
in het algemeen aan ons Vaderland , of
welken zijn in 't bijzonder voor- of nadeelig
aan bijzondere Provinciën, en als de eene Provincie
vrugt trekt uit eenen Wind, welk nadeel
lijdt dan dikwils de andere?
8. Over de Stormen van September zeg ik
niets, om dat ik derzelver onderzoek op nieuws
begonnen heb.
AAN-

oio WAT'ERNOG ONTB. AAN DE NAT. HISTORIE.
A A N H A N G S E L .
Zal ik thans ook onderneemen te bepaalen,
wat 'er aan de Natuurlijke Historie van OOST­
EN wEST-iNDiëN ontbreeke? Ik! die'er nooit
voet gezet', noch de Werken der Natuur met
de Befchrijvingen , die men 'er ons van gegeeven
heeft , heb kunnen vergelijken. Indien
't mij egter vrij ftaat, over de Schrijvers,
die wij 'ervan hebben, te oordeelen, zo zou
ik het een en ander, wat ons ontbreeke, kunnen
opnoemen. Dan , naardien ik niet ten
vollen overreed ben , dat de HOLLANDSCHE
MAATSCHAPPIJ dit onder Haare Vraage mede
betrokken heeft, wil ik liefst, het geen ik
anderszins daar over zou kunnen zeggen, agterhouden.
HL

HOE DE NAT. HIST. TE SCHRIJVEN. 221
I I I.
Dus verre is 't mij gelukt, hoe? zullen anderen
oordeelen, op de twee eerfte Vraagen
der HOLLANDSCHE MAATSCHAPPIJE een Antwoord
te fchrijven: niets is 'er overig, dan
dat ik tot deeze laatfte overflappe:
EN WELKE IS DE BESTE WIJZE , WAAROP
GEMELDE GESCHIEDENIS ZOU DIENEN *
GESCHREEVEN TE WORDEN ?
Uit mijne opgaave van het geen 'er aan de
Natuurlijke Historie onzes Vaderlands nog ontbreekt,
blijkt niet duister, dat, hoe klein onze
Gewesten mogen zijn , 'ei' nog oneindig
veel aan dit edel ftuk te doen zij.
Een arbeid , mag ik het zeggen? in mijn
oog zo gewigtig en moeilijk, dat men het
op de fchouders van éénen Man, al hadt hij
niets anders te doen, niet kan noch mag leggen.
Veelen zullen 'er dan te gelijk aan moeten
arbeiden, en zij zullen 'er werks genoeg
aan vinden. Dan zal dit Werk geregeld be T
gonnen, fpoedig en gelukkig voortgezet, en
met gewenschten uitflag voleindigd worden,
indien ik dit laatfte woord gebruiken mag ,
en 'er voleindigen aan is; — of zal ik daarom
liever zeggen: indien gemelde Gefchiedenis

222 HOE DE NATUURLIJKE. HISTORIE |
nis tot eer , blijdfchap en nuttigheid onzes
Vaderlands , eenigen trap van volmaaktheid
verkrijgen zal; een groot Genootfchap van
edelmoedige Mannen moet 'er, mijns agtens,
de hand aan Haan; en welk zal ik daar toe
het bekwaamfte keuren, als de HOLLANDSCHE
MAATSCHAPPIJ zelve, waar aan ik thans de
eer heb te fchrijven, waar toe zij (zij houde
mijne vrijmoedige taal ten beste) zo door de
uitgaave van veele voortreffelijke Stukken ,
die de Natuurlijke Historie onzes Lands betref­
fen, als door haar edel oogmerk, om het Va­
derland en de voortzetting der Weetenfchappen
ten diende te daan, ik zwijge nu van de Uit-
fchrijvinge deezer Vraage , zich fchijnt ver-
pligt te hebben.
Daar Zij dan, uit dit gezegde, genoeg be­
grijpt , in welk oogpunt ik dit ftuk befchouw,
gaa ik, met allen eerbied, vrijmoedig onder-
neemen , mijne gedagten omtrent de wijze,
waar op zij, ter bereiking van dit groote ftuk,
gelukkigst zou kunnen geraaken , vóór Haar
open te leggen. — Zij zijn deeze volgende:
1. De MAATSCHAPPIJ moest, in haare eer­
fte Groote Vergaderinge, voorflaan en bedui­
ten , eene Bibliotheek van alle Boeken, die de
Natuurlijke Historie onzes Lands best toe­
lichten , op te rigten.
2. Zij moest eene Verzaameling maaken van
alle Natuurlijke Zeldzaamheden, die in ons
Va-

VAN 'T VADERLAND TE SCHRIJVEN. 223
Vaderland voorkomen : ten welken einde Zij
alle haare Leden moest nodigen, om het geen
ze daar van bezitten mogten, ter gemeene nuttigheid
te vereeren, of foortgelijken aan Haar
te verzorgen , ten zij ze liefst verkoos aan
alle onze Landgenooten openlijk te verzoeken ,
al het fraaie, dat in de verfehillende Gewesten
voorkomt, aan Haar te zenden, waar toe geen,
regtgeaart Vaderlander ongenegen zal zijn.
3. Gaat dit laatfte voorftel door, de MAAT­
SCHAPPIJ behoorde dan, jaarlijks, agter haaren
uitgegeevene Verhandelingen een Berigt
mede te deelen van het geen zij ontvangen
hadt, waar door men niet alleen het tweemaal
zenden zou voorkoomen, maar waar uit
men tevens de bezittingen der MAATSCHAPPIJE
zou leeren kennen, 't geen ook zijne nuttigheid
zou hebben.
4. In de eerstkoomende Groote Vergaderinge
behoorde de MAATSCHAPPIJ omvraag te
deenaan alle de Leden, (vooraf hun berigt hier
van gegeeven zijnde) wie tijd, lust, en gelegenheid
zou hebben, om een of meer onbekende
ftukken der Natuurlijke Historie onzes
Vaderlands na te fpooren; waarna de Naamen
der Leden, die dit op zig neemen, en de arbeid
, dien zij verkoozen hadden , behoorde
opgetekend te worden , zo wel, om daarna te
weeten, wie en waar aan hij werkte, als om
alles beter te kunnen regelen.
5- AI-

D B
224 HOE
NATUURLIJKE HISTORIE
5. Alle deeze zich aangegeeven hebbende
Leden moeten niet in ééne Provincie woonen,
maar ten allerminfte drie of vier in elk Gewest
bij voorbeeld, in de Meijerij. in Drenthe , de
Baronnie van Breda, Vlaanderen, en Lande van
Overmaaze ; welken , vervolgens , op zich
moesten neemen zulk een Gewest, waar zij
de Natuurlijke Historie zouden nafpooren ,
onderling te verdeden, opdat elk wist, welke
Dorpen en Streeken voor zijne rekening lagen,
ten zij ze liefst , al wat de Gronden betreft
, te zaamen wilden onderzoeken.
6. Zo dra zich dan eenige Leden daar toe
aangegeeven hebben, zullen ze tevens hunne
Woonplaatzen opgeeven , op dat de MAAT­
SCHAPPIJ hun getal, en de plaatfen, waar zij
Waaarneemingen omtrent de Luchtgefteldheid ,
Zeën, Rivieren, enz. zullen doen, beter uit
elkander kan fchikken.
7. Bevindt de MAATSCHAPPIJ, dat de meesten
van die Leden, bijvoorbeeld, in Holland
woonen, zij kan hun allen wel in het algemeen
verzoeken, alles, wat ze ontdekken, aan
Haar te zenden ; dan wijl de ondervinding
leert, hoe noodig het zij, dat één mensen
zich niet op alles te gelijk toelegge, maar bepaaldelijk
eene zaak verkieze, daarop alleen
denke , lette, en uitwerke J zo kan de MAAT­
SCHAPPIJ fommige Leden alleen uitkippen
tot het doen van zulke Onderzoekingen en
Waar-

VAN 'T VADERLAND TE SCHRIJVEN. 325
Waarneemingen, die alleen den geheelen arbeid
van éénen Mensch eisfchen, doch welken
ik thans niet bepaalen zal.
8. Is 't, dat geene Leden in de Gewesten,
Artikel 5. vermeld, of in de andere Provinciën,
hunne vaste woonplaats hebben; de
MAATSCHAPPIJ behoorde dan om te zien naar
Mannen, die daar hun beltendig verblijf houden
, die kundig zijn in het doen van Waarneemingen,
en bereidwillig, om aan de uitvoeringevan
dit groot Ontwerp ijverig de han".
den te (laan, welken men dan ook aanftonds
tot Leden van de MAATSCHAPPIJ benoemen
moest.
9. Naardien 'er Takken zijn in de Natuur*
lijke Historie, waar toe de lust van den eenen
mensch meer dan die van den anderen
overhelt, of waar in hij, door natuurlijke,
of verkreegene vermogens , meer ervarenis en
kennis heeft ontvangen; zo behoorde de MAAT- •
SCHAPPIJ aan elk Lid volle vrijheid te geeven,
waar aan hij liefst wilde arbeiden, 't zij aan
één of meer (lukken, die men gemakkelijk te
gelijk onder handen kan neemen, en welken
ik onnoodig vinde hier naauwkeuriger te noemen:
ik meen toch genoeg aangeweezen te
hebben, wat ons nog ontbreeke.
10. Zo dra de MAATSCHAPPIJ, na dat eenige
Leden zich verklaard hebben , weet ,
Welke Tak der Natuurlijke Historie hun ten
P CR--

S.ü6 HOE DE NATUURLIJKE HISTORIE
onderzoeke meest behaagt, zal de Heer SË«
CRETARIS opleezen, tot welk ftuk zich niemand
verbonden heeft: waar op men overleggen
zal , wie het zelve op zich zal neemen
, of wie men onder de Vreemden, ik>
meen, die nog geene Leden zijn, daar toe
noodigeii zal, welken men ,dan door Brieven
het oogmerk der MAATSCHAPPIJ berigten,
en hunne hulp verzoeken moest, tegelijk
met een antwoord tegen zekeren bepaalden
tijd, uiterlijk van eene maand of zes weeken
, op dat elk op zijn gemak overlegge,
of hij den voorflag zal aanneemen.
II. Daarna behoorde de MAATSCHAPPIJ,
in eene tweede daartöe belegde Groote Vergaadering,
zaamen te koomen , om de ontvangen
Brieven te leezen, en dan te befluiten, weliten
de vaste Waarnecmers der MAATSGHAPPIJE
in alle Gewesten zullen zijn, en welk ftuk zij
met opzet en met alle hunne magt zullen beproeven
; terwijl 't den overigen, die zich
wel mede aangegeeven hebben, doch die men
uit hoofde van hunne woonplaatfen enz*
niet verkiezen kan, (want in eene Stad konden
'er fomtijds verfcheiden zijn , die zich
tot een ftuk aanbieden, welke allen men niet
noodig zou hebben,) zal vrijftaan met hunne
eigene en vrijwillige Waarneemingen, de
groote zaak te onderltuenen. En indien 'er
thans reeds eenige Boeken in de Bibliotheek
ge-

VAN 'T VADERLAND TE SCHRIJVEN. 22/
gekogt, of door edelmoedige Mannen aan
dezelve gefchonken zijn , kan men dezelven
aan de vaste Waarneemers ter leen bieden,
en op een handfchrift van terugzendinge
overgeeven.
12. Onverfcbillig is 't, waar de Waarneemers
in de Provinciën woonen; — in een zeker
opzigt was 't voor hun gemakkelijker té
woonen in de Hoofdlieden, om dat ze daar
de beste gelegenheden doorgaans vinden om!
de Provincie naar alle kanten te doorkruisfen,
om met Lieden, die van 't platte Land derwaards
vloeien, kennis te maaken , en door
deeze de eerlle aanleiding te krijgen tot hèfr
ontdekken van zaaken, die dikwils niemand
weet , dan alleen de Bewooners van zulke'
oorden — in een ander opzigt Ts het beter,
dat fommige Waarneemers zich ten platten lande
ophouden, om dat ze daar ruimer uitzigt
hebben tot het befchouwen en meeten van
Luchtverfchijnzelen, beter in daat zijn om de
Koude te bepaalen, wijl de Luchtsgefteldheid
in de Steden altoos warmer is, en gemakkelijker
de Planten, Delfdoffen, enz. kunnen nagaan.
13. Heeft de MAATSCHAPPIJ geduld genoeg,
om mijn plan al verder te hooren; 't
komt mij voor , dat men de Woonplaatzeri
Ser Waarneemers dus moest verdeelen:
p 9 t i§

228 HOE DE NATUURLIJKE HISTORIE
I. In Gelderland,
Moest 'er één woonen te Nijmegen, één ïrt
de Betuwe, één in den Thielerwaard, twee of
drie op de Veluwe: alle van eikanderen afgezonderd
, als : één te Arnhem, één te Zutphen
of Deutekom, en één te Harderwijk of Elburg.
II. In Holland,
Moest 'er één woonen op de Helder, één te
Enkhuizen, één te Alkmaar, één te Edam, één
te Amfterdam, één te Haarlem, één in den
Haag, één te Gouda, één te Dordrecht, één
te Gorinchem of Asperen, en één te Nieuwpotrt.
Of is dit getal te groot, men kan r
t naar welgevallen
verminderen; doch men moet vooral
niet vergeeten, Waarneemers aan de Zee
te hebben. Ook zou ik zeer wenfchen , dat ze
ook op de Eilanden gevonden konden worden.
III. In Zeeland,
Zou ik, begeert men alleen weinige plaatzen
ter waarneeminge , Middelburg en Zirkzee
beftemmen, hoewel het platte Land ook,
wel éénen Waarneemer hebben mogt.
IV. In Utrecht,
Kon men 'er éénen te Utrecht, éénen te
Amersfoort, en éénen te Wijk te Duurftede
plaatzen.
V. In

VAN'T VADERLAND TE SCHRIJVEN. &Zp
V. In Friesland,
Zou ik, volgde men mijne keuze, vier benoemen
, naamelijk éénen te Leeuwarden ,
Harlingen, Dokkum en Stavoren.
VI. In Overijsfel,
Zouden Zwol, Delden, en Campen of Deventer
bekwaame- Steden tot dit Werk zijn.
VII. In Groningen,
Behoorden 'er één in de Hoofdftad van die
Provincie, en één te Jppingendam, te woonen.
VIII. In Drenthe,
Eén te As/en ; — en moet men Coeverden
vergeeten ?
IX. In 's Bofch en de Meijerij.
Men laate éénen in 'j Bosch, éénen te Osch,
een derden in Rehnont, en een vierden te Ei?idhoven
woonen.
X. In Breda,
Behoorde 'er één in de Stad, en één ten
platten Lande te huisvesten.
XI. In Vlaanderen.
Sluis, en eene tweede plaats eisfchen twee
Waarneemers.
P 3 XII. In

£30 HOE DE NATUURLIJKE HISTORIE
XII. In den Lande van Overmaaze
Zou Maasticht, en twee plaatzen daar buir
ten, te zamen drie Waarneemers noodig heb­
ben.
En over 't algemeen merke ik aan, dat zij,
die de Luchtsgefteldheid waarneemen zullen,
in hunne Stad eenen anderen moeten opzoeken
, -die, wanneer zij ziek of van huis zijn,
de Waarneemingen voortzette.
14. Door zulk een groot getal van Waarneemers
kon de Natuurlijke Historie van ons
Vaderland , zeer fchielijk, tot eene ongemeene
hoogte opftijgen , welke anderzins niet
dan kruipende zal voortgaan. Dit geeft mij
de MAATSCHAPPIJ gereedelijk toe; maar mij
dunkt Zij ftaat verfteld over mijnen voorflag
van zo veele Waarneemers, en zal mij tegenwerpen
: waar zijn , op die verfehillende
plaatzen, zo veele kundige en hereidwillige Waarneemers
te vinden? — Ik voele, tot mijne
fmerte, en ter onëere mijns Vaderlands, het
gewigt deezer teganwerpinge , en meen te
weeten , wat het zij , wél waarteneemen ;
dan de oplosfmg van de laatfte uitgefchreeven
Vraag der MAATSCHAPPIJE : Wat wordt 'er ver?
eischt tot de Kunst van Waarneemen ? enz. welke
wij verwagten, ten eerften gedrukt, en
£en Waarneemeren in handen gegeeven zijnde,
zal hen, die niet zeer bedreeven zijn in
dit

VAN 'T VADERLAND TE SCHRIJVEN. Z^t
dit ftuk, wel dra in Maat kunnen ftellen, om
-"er gelukkig de hand aan te Haan; — en wat
de bereidwilligheid betreft, mij dunkt, dat 'er
geen Vaderlander zal gevonden worden zo
onheusch, dat hij der MAATSCHAPPIJE weigeren
zal, aan dit groot en edel Werk de hand
te leenen.
15. Deeze zwaarigheid dus uit den weg geruimd
hebbende, gelijk mij voorkoomt, dat
de MAATSCHAPPIJ zelve heeft willen doen ,
ten minlten door haare laatfte Vraag den Vaderlande
eenen weg aanwijzen, hoe men door
goede Waarneemingen deszelfs Natuurlijke
Historie regt zal kunnen befchrijven! zo zeg
ik hiervan niets meer, dan dat de MAATSCHAP­
PIJ het getal der Waarneemers, zo veel als
Haar lust, kan verminderen, en dat ik en veele
anderen, onverzogt, gaarne onze geringe
vermoogens willen aanwenden , om dit edel
ftuk te helpen voortzetten.
16. Welke Waarneemers dan ook verkooren
mogen worden, en hoe veelen in getale ;
zij moeten , mijns oordeels, allen voorzien
zijn , of ten minsten in elke Provincie en
Landfchap één Waarneemer, met-eenen Bak
van gelijke foort en grootte, om de veelheid
van den gevallen Regen en Uitwaasfemingen
te kunnen in agt neemen — met een Compas
van 't zelfde foort en uit ééne hand gehaakt
; — met Werktuigen, om de Lucbtver-
P 4 fchijn-

232 HOE DE NATUURLIJKE HISTORIE
fchijnzelen te meeten — met Windmeeters van
het zelfde maakzel — en eindelijk met Baro~
meters en Thermometers , gemaakt door ééns
hand, allen gelijk loopende, en overeendem-
-mend met die, welken op de Zaal hangen, daar
de MAATSCHAPPIJ haare natuurlijke zeldzaamheden
bewaart: want een Barometer en Thermometer
moesten voor de MAATSCHAPPIJ gemaakt,
en daar altoos bewaard worden, op
dat ze tot Modellen dienen, wanneer 'er één
der geenen, die de Waarneemers gebruiken,
ontfteld of gebroken mogt worden , waarna
men dan anderen kon laaten maaken, en aan
deeze Modellen toetzen , dewijl het van het
niterfte- belang is, gerust te kunnen zijn, dat
alle Barometers en Thermometers in de Landfchappen
gelijk loopen zouden, wanneer ze
bij eikanderen in één vertrek hingen. Alle
deeze Weerglazen moesten in eigendom aan
de MAATSCHAPPIJE blijven, waarom haar Zegel
op 't plaatjen der Graaden gefneden moest
worden, en elk Waarneemer moest zich bij
gefchrift verbinden , dezelven bij derven,
enz. aan Haar te doen wedergeeven, of bij
nalaatigheid van dien de drkdubbelde waarde
in geld. Ik heb onderdeld, dat ze allen een
Microscoop hebben.
17. De Waarneemers zullen zich edelmoedig
verbinden , om alles , waartoe zij zich
verpligt hebben, ten uaauwkeurigften waar t«
> '' • ne§«

VAN 'T VADERLAND TE SCHRIJVEN. 2J

£34 HOE DE. NATUURLIJKE HISTORIE
2.1. De waarneemers der Delfjloffen zul*
ïen zich moeten verbinden, om allen, die
zij vinden, en der moeite waardig zijn, of
welken de MAATSCHAPPIJ nog mogt misfen,
jaarlijks in de Groote Vergadering te brengen
, wanneer de MAAATSCHAPPIJ het genoegen
kan hebben van de Vrugten deezes Ontwerps
te befchouwen. En hier aan zullen
zij ook indagtig moeten zijn, die vreemde
Visfchen, Vogelen, Infeften, enz. in handen
krijgen. Dan zij, die vóór 't oog onzigtbaare
dingen door het Microscoop ontdekken,
zullen verpligt zijn, met de Befchrijviuge
derzelven eene Afbeeldinge te geeven,
22. Tot dus verre komt mij dit Plan gemakkelijk
ter uitvoeringe voor: dan 't zal nu
bezwaarlijker vallen te bepaalen , hoe men
met alle de ingekoomen Berigten handelen
zal. Wie zal ze in orde brengen ? Zal men
elk ftuk tot zyne Provincie brengen, of zal men
de Waarneeemingen van alle de Landfchappen
by een voegen? Welke leiding zal men verkiezen?
Hoe veele jaaren zal men met de uitgaave
wagten? enz.
Begeert de MAATSCHAPPIJ ook hier op mijne
gedagten , ik ben gereed , zo goed ik
kan, Haar te voldoen.
a. Eén van haare Leden , die zich daar toe
aanbiedt , of verkoozen wordt, zal, bij
voorbeeld , de jaarlijkfche Geboorte- en
Sterf-

vw 'T VADERLAND TE SCHRIJVEN. &35
Sterf • lijsten , door de Waarneemers aan
de MAATSCHAPPIJE gezonden, overneemen
, dezelven onderzoeken , en het opgemaakte
flot en verfchil , in de volgende
Groote Vergaderinge moeten opgeeven.
Een ander zal zich met de Waarneemingen
van de Thermometers, in alle de Landfchappen
gedaan, moeten ophouden.
Een derde met die der Barometers.
Een vierde met die der Winden.
Een vijfde met die der Delfjtoffen , en
zo vervolgens,
l. Volgt men eene bijzondere orde en rangfchikking
, bijzonder die van LINN^EUS J
men zal in fommige deelen groote gaapingen
vinden , en de Natuurlijke Historie
onzes Lands zal, gelijk ik weet , dor ,
Xchraal , ftijf voorkoomen , en niet met
lust geleezen worden, waar op ik meene
dat wel degelijk gelet moet worden, Bij
mij is 't wat anders eene Algemeene Natuurlijke
Historie, of eene Natuurlijke Historie
van een Bijzonder Land te fchrijven,
' Doétor HOUTTUIN heeft het eerlte , volgens
eene vaste rangfchikking, met roem
gedaan : wij moeten 't op eene andere
wijze doen. Had ik vrijheid, ik kon
mij nog lang met dit betoog ophouden ;
maar nu zegge ik alleen , dat men het
voor-

ütf HOE DE NATUURLIJKE HISTORIE
voorbeeld der volgende Schrijvers met
eenige verbeteringen kan volgen, of daar
uit den besten kiezen, om naar zijne leest
de onze te fchoeijen. Ik doele op A.
RUSSEL , Befchrijving van Aleppo en der-
zeiver Omlanden , Leid. 1762. ASTRUC ,
Histoire Naturelle de Languedoc. p.
ÏLOTT , Natural History of Oxfordfhire.
p. BROWNE a Civil and Natural His~
tory of Jamaica, London 1756. 1
\v.
BORLACË , the Natural History of Corn-
wal, Oxford 1758. Of keurt de MAAT­
SCHAPPIJ af, dat ik buiten 't Vaderland
omzwerve, en onzen Landgenoot, j. LE
FRANCQ VAN BERKHEY vergeete ? laat mij
dan Hem noemen, die toch alleen de eer
geniet , dat hij de eerde is, welke dit
edel en nuttig Werk zo loflijk begonnen
heeft. In de Inleiding zijns Werks geeft
hij ons verflag van de wijze, hoe en waar­
om hij dezelve uitgekipt heeft, tegen
welke men, onzes oordeels, niet veel zal
in te brengen hebben. De Natuurlijke
Historie van elke Provincie moet dan be­
fchreeven worden , gelijk de Heer LE
FRANCQ die van Holland heeft begonnen,
elk in het bijzonder ; • doch op die
wijze , dat men , bij voorbeeld , niet op
nieuws gaa befchrijven een Dier, Vogel,
lufecl-, enz. dat reeds, toen men over
Hol-

VAN 'T VADERLAND TE SCHRIJVEN, 237
Holland fclireef, aangetekend is; men kan
dan eenvoudig volftaan met te zeggen ,
waar het befchreeven is, en zo men eenig
verfchil vindt , dat naauwkeurig ^opteke-
nen.
c. Op de laatfte Vraag: /20e lang men met de
Uitgaaf van zulk eene Historie waglen
moet, antwoorde ik , dat, wanneer men
zo veele Waarneemers verkiest, als ik
hier boven opgegeeven heb , zulk eene
Gefchiedenis binnen korten tijd-kan opgc-
fteld en uitgegceven worden. Dan, naar
eenige deelen van dezelve, bij voorbeeld,
der Winden, Luchtsgefteldheid, enz. zal
men veele jaaren moeten wagten , eer
men , op het voetfpoor van MUSSCHEN­
BROEK , tot de bepaalinge van vaste re­
gels koome ; en alle andere laatere ont­
dekkingen zullen ook, bij wijze van Ver­
handelingen, naderhand kunnen gedrukt,
en elk tot zijne Provincie gebragt worden.
Elk jaar behoorde men egter te ontvangen
eene Lijst van de Geboorenen en Geftorve-
nen der beide Sexen in elke Provincie van
den Koudften en Warmjïen dag — van de
Donkere en Heldere dagen — van de ligt-
Jle en zwaarfie Lucht — van de Winden, dit
het meest en minst gewaaid hebben — van
de veelheid der Onweeren , enz., welke
Stukken ik allen geplaatst wilde hebben

S38 HOE DÊ NA7ÜURLÏJKÈ HISTORIE*
in de Verhandelingen der Hollandfche Maatfchappije,
waar uit dan , na verloop van
30 , 40 , of 50 jaaren , eenige Befluiten
konden getrokken worden. — Ook valt
mij in, dat wij van elk Landfchap eene
bijzondere Kaart moesten hebben, volgens
nieuwe Starrekundige Waarneemingen gemaakt
, gelijk ik boven geeischt heb; en
dat op dezelve de verfehillende gronden
van Zand , Aarde , Klei , en gemengde
Aarde , met verfehillende kleuren moesten
afgezet worden , waar door men ,
met het opflag van 't oog , de geheele
Grondgedeldheid van eene Provincie te
gelijk zal kunnen zien , en dat gemaklijker
, dan uit de befchrijvingen , kunnen
onthouden , 't geen , vooral onze jeugd,
in de kennis van het Vaderland, zeer zon
te daade koomen.
di Dan, wie zal zulk eene Gefchiedenis befchrijven,
en wie dat moeilijk Werk willen
aanvatten ? — Ik antwoorde , dat, indiert
mijn Plan doorgaat, en elk Waarneemer
uit eene Hoofdftad zijne Waarneemingen,
en die der geenen, welken hem ophet platte
Land geholpen hebben , aan de MAAT­
SCHAPPIJE zende, het als dan aan deeze
weinige moeite zal kosten , het geheele
ftuk in orde te brengen, 't welk ik niet
behoef te betoogen. De MAATSCHAPPIJ zal
jfiaaf

VAN 'ff VADERLAND TÉ SCHRIJVEN. 5."J)
maar één Lid te benoemen hebben, die de
Natuurlijke Historie, bij voorbeeld, van
Utrecht, uit de toegezonden Waarneemingen,
opmaake volgens het Plan, dat gekoozen
is. — En wie weet, of 'er niet
meer Leden zich tot dat Werk zullen aanbieden,
dan 'er noodig zijn?
Is 't noodzakelijk, dat ik zegge, dat de
MAATSCHAPPIJ mede in Oost- en West. Indien
dergelijke Waarneemers moest benoemen, op
dat wij ook eenmaal eene betere en in orde gefchikte
Natuurlijke Historie van die Landen
mogen verkrijgen ?
23. Behaagt mijn Plan aan de MAATSCHAPPIJ ,
en vindt zij goed het zelve, ten decle of in
het geheel te volgen; ik durf zeggen, dat zi}
een Werk zal beginnen, het welk, zo veel ik
weet, tot nog toe, door geene SOCIËTEIT in
Europa begonnen is , hoewel de KEIZERIN van
RUSEAND , en de KEURVORST van de PALTS ,
deszelfs nuttigheid begrijpende, den Wijsgeejen
gebooden hebben , geleerde Reizen door
hunne Landfchappen te doen : een Werk, 't
geen wij volmaakter door eigen Waarneemers
in onsbekrompen Vaderland kunnen uitvoeren.
En dus , dunkt mij , zal de MAATSCHAPPIJ
aan het groot oogmerk: de Eer van GOD,
en het Nut van den Mensch het best voldoen ;
en zelve daar door eenen roem behaalen bij de
tegenwoordige en toekomende Gellagten, die
al-

t 4o HOE DE NAT. HIST. VAN *t VAD. TE SCHR*
allen anderen roem, thans reeds verworven»
oneindig overtreffen zal.
24. Dan, heeft de eigenliefde mij al te gunftig
van mijn Plan doen denken, en zijn 'er
onoverkomelijke zwaarigheden , die de uitvoeringe
ftremmen , en geheel zullen tegenhouden?
Doorziet de MAATSCHAPPIJ dezelven
volkoomen, daar ze geheel voor mijn oog verborgen
zijn? — ja, zal ze daarom het mijne,
zo dra deszelfs leezing ten einde is , afkeuren!
welaan, ik gaa Haar helpen mijn eigen
Plan, hoe zeer 't mij bekoort , den bodem in
te flaan, en wil Haar dan een ander voordellen:
„ Zij verklaare in het openbaar, dat zij
„ nooit de hand aan de Befchrijvinge van de
„ Natuurlijke Historie onzes Vaderlands zal
„ flaan, en met genoegen zal zien dat wij den
„ Heere j. LE FRANCQ VAN BERKHEY helpen
,, in zijn begonnen Werk; " dan zal ik alle
mijne Landgenooten bidden, dat zij zich met
mij vereenigen, om alle onze Waarneemingen
aan Hem te zenden, en met alle kragten
zo te onderfteunen, dat men , na verloop van
van weinig tijds , niet behoeve te vraagen:
WAAR IS DE NATUURLIJKE HISTO­
RIE VAN NEDERLAND?

WAARNEEMINGEN,
PROEVEN, BERICHTEN
E N
VERHANDELINGEN.
0-

H E MEL-B O O G E N.
Q »

W A A R N E E M I N G
V A N
DRIE S O O R T E N
V A N
WITTE HEMEL -B O OGEN.
2]al de tegenwoordige Eeuw zich met ons
verlustigen in de Werken des grooten Scheppers
, en de toekomende weeten , wat wij
geleerd en waargenoomen hebben ; men zal
dan niet afkeuren , dat men onbefchreeven
of nieuw-ontdekte Verfchijnfelen te boek gaat
flaan. Op dien grond zal ik drie foorten
van Lucht - Verfchijnfelen, die ik Witte-Hemel-Boogen
noeme, en in ons Vaderland van
mij gezien zijn, opgeeven.
i. Aan den eerlten deezer drie , zijnen oorfprong
uit den Mist hebbende , geef ik den
naam van eenen Mistboog : Een Verfchijnfel,
den buitenlandfchen Natuurkundigen niet onbekend;
althans DECHALES heeft denzelven,
volgens de aanhaaling van MUSSCHENBROEK,
waargenoomen. Hoe veelen in Nederland dat
Verfchijnfel opgemerkt hebben, valt niet ligt
te zeggen. Zo veel ik weet, is hetzelve van
niemand befchreeven. Onder de geenen, die
Q 3 bet

24-5 BRIE S O O R T E N V A N
het gezien hebben , tel ik den Eerw. Heer
PALIER, Predikant in 's Bosch , welken ik
liefst alleen aanhaale, om dat de Natuurkundigen
onzes Vaderlands hunne Waarnemingen
daarna kunnen inrigten. Hij heeft, in eenen
zijner Brieven, deeze bijzonderheden daarvan
aan mij gemeld. „ Ik heb, zegt hij, den
„ Mistboog dikwils gezien , en nog onlangs
„ den 20. en 21. van Herfstmaand deezes
„ jaars (1767.) Men verneemt dien meest in
,, Herfst- en Wijnmaand des morgens, wan-
„ neer de Zon tusfchen de 15 en 25 graaden
„ boven de kimmen is , bij mistig weder,
„ en wel op dien tijd , als de Mist eenigzins
optrekt, en de Zon flaauwlijk 'er door heen
„ begint te fchijnen."
Van deezen Boog kan ik, in 't bijzonder,
de volgende hoedanigheden opgeeven. Hij
heeft alle de eigenfchappen van eenen Re-
' genboog, en zijne verfchijning moet zekerlijk
op dezelfde wijze verklaard worden, gelijk
eik, die weet wat de Mist zij, en dien
ik , als buiten miju bellek , niet verklaare ,
genoeg kan opmaaken : alleenlijk vindt men
dit onderfcheid tusfchen beiden, dat de Mistboog
geene fchoone kleuren gelijk de Regenboog
heeft. Hij is alleen witagtig, en zijne
breedte, naamelijk van de ftreep, en niet van
de verre van een daande fchenkels , is, naar
oogenfchijn en gisfing, wel een derde grooter
, dan die van den Regenboog, 't Valt
niet

WITTE HEMEL-BOOGEN. 24?
niet zwaar te begrijpen, waarom deeze zich
meest vertoont in de twee gemelde Maanden.
Men weet toch , dat de Dampen , in de beneden
lucht hangende , door de toeneemende
koude van het najaar, ligtelijk verdikt worden ,
in welk geval, de Zon dan fchijnende , een
Boog, volgens deNatuur-wetten, aan ons oog
vertoond moet worden; mids, gelijk ik vooronderltclle,
eene noodige hoeveelheid van dampen
in de lucht gevonden worde. Dan ,
waarom deeze Boog de fchoone kleuren mist,
zal ik in de befchrijving van den derden Boog
genoegzaamst kunnen zeggen, 't Zij genoeg
opgemerkt te hebben, dat deeze Boog bij dampig
, donker , mistig weder , wanneer men
geene aangenaame Verfchijnfelen verwagt, eene
fraaie vertooning geeft. Dan, hoe dikwils
ontmoet men blijken van 's Scheppers Magt,
daar men ze niet dagt te vinden ?
2. Ik heb eenen anderen Witten Hemel-Boog ,
ongelijk zeldzaamer dan den eerden , niet
meer dan tweemaal, tot nu toe o, waargenoomen
, hoewel ik zeker weet, dat hij meermaal
wordt gezien. Toen ik mij te Leiden in de
Weetenfchappen oefende, zag ik 's avonds,
den 27. van Sprokkelmaand des jaars 1750,
in de volkoomen heldere lucht een zuiveren
witten Boog, beginnende in het Oosten, loopende
boven mijn hoofd door het midden des
Hemels, en eindigende in het Westen, zijnde
zo helderen doorfchijnende, dat hij mij niet be-
Q 4 lette

248 DRIE S O O R T E N VAN
lette de Starren 'er door heen, te zien. Zijne
breedte was gelijk die van den Regenboog;
doch hij miste alle kleuren. De verdwijning
hadt reeds in het Oosten eenen aanvang geno­
men, en eindigde trapswijze in het Westen.
MUSSCHENBROEK verklaarde mij den volgenden
dag, toen ik hem daarvan berigt gaf, dat ver­
fchijnfel nooit gezien te hebben. — Eenen an­
deren van dit foort zag ik, den 14. van Lente­
maand in het jaar 1752, te 's Hertogenbosch,
's avonds ten half negen. Ik vond 'er dezelf­
de hoedanigheden in als in den reeds gemelden;
dan deeze was fchooner, geheel volmaakt,
zonder de minfte verflaauwing, ftaande met
den eenen voet in de Ooster- en met den ande­
ren in de Wester-kimmen, hebbende overal
eene gelijke breedte, zijnde helder , wit, lee-
vendig en doorfchijnende, niet verdwijnende
voor negen uuren, zo dat ik hem een geheel
half uur met verwondering bezag. Straks zeide
ik verzekerd te zijn, dat deeze foort van Boo-
gen meermaalwordt gezien, en tot getuige kan
ik hier roepen den Wel Ed. Gr. Achtb. Heer
TUTTEL, Burgemeester te Steenwijk, die, vóór
viei jaaren, dergelijken aldaar waargenoomen
heeft.
, Vraagt men mij de reden van dit Verfchijn­
fel, moet ik zeggen, dat deeze Boog een vlam­
mend Noorder-licht zij, en wordt dit opge­
helderd door ZORGDRAGER's Berigt, in zijne
Groenlandfche Visjcberij, bladz. 270, gegeeven,
/
dat

WITTE HEMEL-B O O G E N. Ö49
dat men, naamelijk 's avonds den 17. Maart
van het jaar 1716, in het Zuiden te Brest in
Frankrijk een witten helderen Regenboog ,
door Noorderlicht geformeerd, gezien hebbe?
Ik heb 'er dit alleen tegen, dat de gemelde
Boog de gedaante van eenen Regenboog hadt,
doch die door den Heer TUTTEL en mij ge­
zien zijn , liepen lijnrecht door het midden
des Hemels over onze hoofden. 0 Ook heb ik,
op die beide avonden, het minfte Noorderlicht
niet gezien. Of was het eene Wolk'van die
foort, welke licht van zich geeven , door den
Wind dus geformeerd ? Dit komt mij min
waarfchijnlijk voor ; dan het fmart mij, dat
ik, toen nog een Kind zijnde in het doen van
Waarneemingen , geen acht op den toen
waaienden Wind geflaagen heb , ten minlten
vinde ik 'er niets van in mijne Aantekeningen
gemeld. Of kan het niet geweest zijn eene
ontflooken , brandende en vlammende ftof,
in eenen regelmaatigen weg door den Wind
voortgedreeven ? — Wie bepaalt zo ligtlijk de
oorzaak van dergelijke Verfchijnfelen , geboo-
ren op eene plaats, waar ons de toegang ten
onderzoeke geweigerd is?
3. Ik zag den derden Witten Hemel.Boog ,
verwonderlijker dan den eerften , en zo vreemd
als de tweede , den 5. van Louwmaand des
jaars 1767, toen ik mij buiten de Stad Edam
nabij de Zee bevond, 't Was toen quartier
na één uur 's middags. De lucht was in het
Q 5 Noor-

£50 DRIE S O O R T E N VAN
Noorden blaauwachtig , donker , doch vrij
helder inde Zuider - kimmen ; wat hooger en
metnaame boven mijn hoofd bewolkt, waar
door de Zon met flaauwe kragten heen fcheen.
De Wind was zo ftil, dat men met moeite bepaalenkon,
uit welken hoek hij waaide: naar
mijn beste gevoel en gezigt kwam hij uit het
Noord-Oost ten Oosten. De Zee doemde geweldig
op, en lag, zo ver ik zien kon, ftyf
toe bevroozen.
Ruglings naar de Zon gekeerd, zag ik toen
vóór mij, hoog in de lucht, een witten Boog,
den bovenden rand wat geelagtig, doch een
oogenblik daarna verdween die kleur, en de
geheele Boog werdt wit. De dreep was breeder
dan die van de gewoone Regenboogen:
zijne hoogte was, naar mijne beste gisfing,
tusfchen de 36 en 40 graaden: de lucht binnen
den boog vertoonde zich blaauwagtiger , en
donkerer, dan die van buiten: de fchenkels
ftonden geheel op den grond , doch werden
daarna waf ingekort, en hij fcheen toen in de
lucht te hangen: ik zag hem een geheel vierendeel
uurs ftaan, waar na de verdwijning in
het Westen langzaam begon , fchielijk toenam,
en niets overliet, dan eene donkere blaauwagtige
droevige lucht, die eenigen tijd daarna
geheel betrok. De Wind waaide 's avonds ten
6 uuren uit het westen, bragt vogt en fneeuw
aan, welke van 6 tot ia uuren 's nagts ter
boogte van 4 of 5 duimen viel; liep daarna in
het

W I T T E H E M E L - B O O G E N . 251
liet Oosten , vervolgens in het Zuiden , en
bragt ons die felle koude aan, welke in 'tIX.<
Deel 3. ftuk der Verhandel, van de Hollandfche
Maatfchappij, bladz. 649— 651. opgegeeven
is. — Waarneemingen, die, fchoon ik niet
geloof, dat ze op deeze Boogen eenige betrekking
hebben, 'er bij gedaan worden, om de
Waarneemingen van ZORGDRAGER, die ftraks
volgen zullen, te toetzen.
Hoe dikwils men zulke witte Boogen in ons
Vaderland ziet, is mij onmooglijk geweest te
ontdekken. Veelen mijner Vrienden , daar
over geraadpleegd, betuigen nimmer dezelven
gezien te hebben. Eén der Visfchers van ons
nabuurig Zeedorp Volendam, een half uur ten
Zuiden van onze Stad gelegen, verhaalde mij
eenige dagen daarna, dat hij niet alleen denzelfden
witten Boog op denzelfden tijd aldaar
hadt waargenoomen; maar dat hij ook dergelijken,
in den Winter van het jaar 1765, en
dus nog niet meer dan twee in zijn leven gezien
hadt.
a. WOL F F , handelende in zijne Natuurkunde ,
I. deel, bladz. 37a. %. 302, van den Regenboog,
zegt: dat een Regenboogzomwijlen zwak,
en wel zonder verwen is; en dit ontftaat, naar
zijne meening , uit tweederleie oorzaaken ;
naamelijk, wanneer de regendroppelen, waar in
het licht gebrooken en wederom gefluit wordt ,
niet in meenigte genoeg, noch ook groot en waterogiig
genoeg zijn: want het eerjle veroorzaakt,
" dat

g 52 DRIE S O O R T E N VAN
dat de verwen verjlrooid zijn , blinkende ginds en
weder andere ongeverwde dampen door hem; daarentegen
maakt het tweede, dat de verwen regt
helder zijn Als beide de oorzaaken zamenkomen,
dan kannen de verwen zo verzwakt worden , dat.
men ze geheellijk niet kan onderkennen; hebbende.
dan den fchijn, als of de Regenboog geen kleur
luidde; maar Jlaat 'er agter dezelve een heldere
Wolk, die niet geheel dik en duifier is, dan kan
de Regenboog wit uitzien. Doch ik zal nu niet
onderzoeken, of 'er' nog niet andere oorzaaken kunnen
weezen, waarom de Regenboog wit uitziet.
Deeze oorzaaken heeft WOLFF niet goedgevonden
ter deezer plaatze bij te doen; doch
merkt in het flot alleen aan, dat door eene nieuwe
jiraalbreeking van het licht in de lucht, alvoorens
dezelve in 't oog komt, de Regenboog van
deszelfs kleuren kan beroofd worden.
De flaauwheid derhalven in de kleuren, of
de zogenaamde witheid zou dan, volgens deeze
gronden, in den Boog van mij gezien, ontftaan
zijn, of uitte weinige regendroppels, om
zo veele ftraalen, als 'er noodig zijn om de juifte
kleuren op dien afftand in ons oog uit te beelden,
af te kaatzen: - of om dat de gekleurde
ftraalen in een volmaakt wit punt zijn zaamcngeloopen,
en dus gebrooken worden, welke
llraalbreking in onzen dampkring door deszelfs
fomtijds zeer verfchiUeude gcfteldheid zou kunnen
voorvallen, wanneer dan ook de Boog van
ftandplaats zou veranderd zijn , hoewel zulks
voor

W I T T E HEMEL-BOOGEN. 253
voor ons oog niet te merken is: — ofomdatde
regendroppelen door de fterke drift des Winds,
en zamenvoeging van twee of meer droppels ,
de regre gedaante tot het voortbrengen van eenen
gekleurden Regenboog verlooren hadden.
b. D. CRANZ , in zijne Historie van Groenland
, Amft. i 76>. II. deel, bl. 54, ZCgt: dat
hij op de terug-reize een Regenboog gezien heeft,
die in plaats van bonte verwen te hebben, Jl'gts
wit was met een bleek blaauwen Jlreep. Het was
toen juist buiagtig weder met hagel, MARTENS
heeft het zelfde ook bij Spitsbergen opgemerkt.
De opmerkzaame ZORGDRAGER verhaalt in zijne
Groenlandfche Visfcherij, bladz. 92, dat de
Rijp omtrent Spitsbergen gelijk kleine puntige
Sneeuwdeeltjes in Zee valt, waar door fomtijds de
Zee als van Jlof bedekt wordt. — Deeze door koude,
bevrooze Sneeuwdeeltjes kan men bij heldere Zon-
-nefchijn en vriezend weder glinfleren zien, want
anders vallen ze als de Daauw omigtbaar neder.
Bijzonder befchouwt men ze uit eene fchaduwagtige
plaats tegen de Zon opgezien, vertoonendezich
als blinkende jlof vezeltjes, maar op het hoogjle van
den dagfmelten ze, en veroorzaaken dan een vogt
gelijk de Daauw. —Aanmerkelijk is het, dat men
omtrent Spitsbergen in deeze Sneeuw deeltjes een
Boog gewaar wordt, naar een Regenboog gelijkende,
waarin zich tweederlei verwe vertoont, gemengeld
wit en bleek geel, gelijk het fchijnzel van de Zon
in donkere Jchaduwagtige wolken. Aan deeze IJsdeeltjes
fchrijft de kundige ELLIS , in zijne Rei-
ze

254 D R I E S O O R T E N V A N
ze naar de haai van Hudfon, bladz. 237, ook
toe, dat men daar zo dikwils Bijzonnen en Krin­
gen om de Zon en Maan ziet, die zeer glansrijk
mt alle de verfcheidene verwen des Regenboogs
gekleurd zijn, ten zij men zegge, dat hij daar
de oorzaak in dikke en vogtige misten zoeke,
't geen hij niet duidelijk heeft bepaald.
c. Schoon men volgens GBMMA en SENNER-
TUS, door FROMONDUS aangehaald, Meteoro-
log. lib. VI. art. 16. pag.,393, 394, gekleurde
Maans-Regenboogen verneemt, hoedanigen
ik meen, dar men vóór ruim 25 jaaren, in 's Ha-
ge heeft waargenoomen , gelijk men ook een
geelen in 't jaar 1736 te Tsfeljlem gezien heeft,
zijn egter die Boogen meest wit, en zulks
fchrijft MUSSCHENBROEK in lnji. Phyf. part.
II- pag. 676. edit. 1748 , aan de zwakke laag­
ten van het maanlicht toe, waar toe LE FRANCQ
in zijne Nat. Historie van Holland, I. deel,
bladz. 32S. ook overhelt; weshalven wij hiet
drie oorzaaken van de witheid der Hemelboogen
door de Natuurkundigen opgegeeven vinden.
Uit deeze berigten leeren wij, dat witte He­
mel-Boogen niet ongemeen zijn in de Noord-
fche Landen, en verfehillende redenen daar
voor ter baane gebragt worden. Dan welken
zullen wij houden voor de waare oorzaak des
geenen, die van ons gezien is ?
1. Of volgens de oorzaaken , door WOLFF
opgegeeven, naamelijk uit al te weinige of on-
regelmaatige regendroppelen, de onze gebooren

WITTE HEMEL-EOOGEN. 255
ren is, kan niet bepaald worden. Die witte
Boog ftondt ten minsten met éénen fchenkel
boven de Zee, en mogelijk ook met den
anderen , het geen ik niet kon bepaalen wegens
de verfcheiden inhammen , die wij aan
ons ftrand ten Noorden vinden: de Zee was
digt, doch het Ijs nog zo gevaarlijk, dat ik
niet kon onderneemen een onderzoek te doen ,
of 'er veel of weinig Regen gevallen ware.
2. ZORGDRAGER fchrijft die Boogen toe aan
Sneeuwdeeltjes. Onze lucht is 's Winters van
dezelven niet vrij, gelijk men ze duizendmaal
als blinkende ftofvezeltjes, zo als hij ze noemt,
zien kan , wanneer men eene heldere lucht
beeft, en tegen de Zon, 's middags, inziet.
Althans uit mijne opgaave hier boven blijkt
het, dat de lucht vol was van Sneeuwdeeltjes,
gelijk 'er dan ook dien avond zeer veel Sneeuw
Viel. Dan ik begrijp niet, dat deeze fchitterende
Ijs- of Sneeuwdeeltjes •, zo als wij ze hier zien,
.oneindig fijn en dun, het verfchijnfel van zulk
eenen Boog hebben kunnen veroorzaaken.
3. En het zij zo, dat de Zee toen ter tijd
geweldig opdoemde door de menigvuldigheid
der in de lucht hangende dampen, zij zullen
wel Kringen om de Zon, maar geen Boogen
tegen over dezelve voortbrengen. Ook heeft
men van ons ftrand geen witten Boog gezien,
toen de Zee zo geweldig opdoemde , dat men
de verfehillende Daken van de Wooningen in
Enlhuizen , en het Eiland ürk van hier kon
be-

'2$6 DRIE WITTE HEMELBOOGEN.
befchouwen, welke laatfte in het leven van eenen
man van 80 jaaren maar tweemaal was gezien,
toen dit opgeeveri der Zee oneindig zwaarer
was, dan toen ik den Boog zag. Zelfs befpeurde
ik niets van deezen aart den 18 October
1769, 's middags ten 2 uuren, toen ik de
Zuider-Zee fterker zag opdoemen, dan ik ooit
voorheen gezien heb. De ganfehe Stad Enkhuizen
, van welke men hier duizendmaal niets
ziet, vertoonde zich, hoewel veele uuren van
ons ftrand liggende, ten duidelijkfte voor mijn
oog: een teken van eene met dampen allerzwaarst
belaaden lucht, die egter geene Boogen
voortbragt.
4. Wanneer ik dan in aanmerkinge neem,
dat de witte Maan-Regenboogen alleen voortkoomen
door de flaauweLichtltraalenderMaane
; dat de Zon op gemelden dag, op welken
ik den Boog zag, met flaauwe kragten door eene
bewolkte lucht fcheen; en dat de lucht met
regen bezet was , meen ik best te zijn, deezen
Boog eenen Zons-Regenboog te noemen, wiens
witheid aan derzelver zwakke ftraalen alleen
toetefchrijven is. Dit Verfchijnfel is intusfchen
ten uiterften zeldzaam, en deswegen in ons
oog verwonderlijk. Wij weeten dus, dai ook
in ons Vaderland Witte Regeuboogen gezien
wórden, 't welk wij der aantekeninge waardig
geoordeeld hebben.

LUCHTVERSCHIJNSEL.
R

W A A R N E E M ING
V A N E E N
B IJ Z O N D E R
LUCHT - VERSCHIJNSEL.
Den 14 van Slagtmaand des jaars 1768 ,
's namiddags na twee uuren , zag ik , even
buiten Edam , een zeldzaam Lucht-Verfchijnfel
, 't welk aan dezelfde oorzaken , die de
gekleurde Kringen rondom Zon en Maan voortbrengen
, moet toegefchreeven worden; doch
in de gedaante zo weinig overeenkomst met
dezelven had, dat ik het der uitbeeldinge ert
befchrijvinge waardig gekeurd hebbe;
AAAAA. verbeeldt eene, ligt geftreepte bank
aan den Gezigteinder.
BBBBB. eene heldere hemelsblaauwe ftreep
in de Lucht zonder eenige Wolken.
GCCCC. eene donkere bank boven dé hemelsblaauwe
, die wij in BBBBB hebbeü
aangetekend.
D. de Zon , bijkans geheel van agter de bank
te voorfchijn komende , fchietende haare
ftraalen door eenige dunne Wolkjes , dié
tusfchen D en G zweefden, naar boven.
R 2 jg.

2ÖO LUCHTVERSCHIJNSEL.
E. verbeeldt eene donkere zwarte Wolk, die
naar beneden dunner wordt, en m H het
ftuk van eenen boog bedekte.
F. duidt aan een heldere Wolk , die mede
naar beneden zich dunner vertoonde, en
in 1 het ander deel des Boogs verborg.
G. verbeeldt eenen Boog, in 't midden ingeboogen
naar beneden, en daar het breedst
zich vertoonende, fchuins naar I en H oploopende
, alwaar hij wederom twee bogten
maakt , en verder door de Wolken
word bedekt. Dèeze Boog had alle de kleuren
van een Regenboog , welken ik, een
groot quartier lang, zag ftaan, waar na hij
in I en H eerst begon te verdwijnen.
K. zijn eenige dunne Wolkjes, die boven de
Zon, dat is tusfchen G en D zweeveude ,
over den Boog in G naar boven dreeven.
LLLLL. zag men eene fchoone hemelsblaauwe
Lucht , die aan den bovenrand des
Boogs door het fchijnfel der Zonne wat beneveld
fcheen , en tevens verlicht was.
De Wind waaide toen met 3 krachten uït
het Zuiden. De Thermometer ftond op 46
graaden , en de Barometer op 29 duimen en
a lijnen Rhijnlands.

HEMELGORDEL.
R 3

W A A R N E E M I N G
VAN EENEN
WITTEN HEMELGORDEL.
D e befchrijving van eenen Witten Hemelboog,
dus van mij genoemd , geplaatst in het XII.
Deel der Perhandelingen , uit gegeeven door de
Hollandfche Maatfchappij, bl. 362 — 364 geleezen
zijnde dooi* den Heer SCHIM, Mede-Lid
onzer Maatfchappye, bragt hem te binnen, ten
dien tijde , dat zelfde Verfchijnfel ook gezien
, en nog al met eenige omftandigheden
aangetekend te hebben. Het behaagde dien
Heer dezelven in zijne aantekeningen op te
zoeken; en daar ik mij beklaagd had over
mijne geringe kundigheid in het doen van
Waarneemingen ten tijde der verfchijninge
deezes Boogs, heeft hij de vriendelijkheid ge.had
van mij dezelven te zenden, (waar voor
ik thans in 't openbaar dankzegge), en daarna
verlof te geeven om 'er gebruik van te
R 4 maa-

*&]. WAARNEEMING VAN EENEN
maaken, gelijk ik thans, ter ophelderinge van
dat zeldzaam Verfchijnfel, met veel genoegen
due.
,, Den 27. Februarij 1750. (dus fchrijft hij
„ aan mij) heb ik alhier te Maesfluis een
,, foortgelijken Hemel - gordel gezien; 't be-
gin heb ik ook niet waargenomen , maar
zag denzelven pas over 10 uuren , be-
,, flaande omtrent 180 graaden in den He-
,, mei : want dezelve vertoonde zich van
,, den Horizont in 't O. t. N. tot door de
,, 5 graaden naar gisfing benoorden 't Top-
„ punt, op den Horizont in 't W. t. Z.; de-
„ zelve was niet rond gelijk een Regenboog,
maar met eenige bogten, gelijk een uit-
„ gefpreiden Gordel, waarom hij te regt een
Hemelgordel wordt genoemd. Zijn breed-
5, te was omtrent den Horizont circa §, en
,, in 't midden ruim een geheele graad, zoo
,, ik giste ; en zoo wel aan de Oost- als
„ Westzijde, tusfchen de 20 en 40 graaden
„"hoogte, boven den Horizont, fchooten 'er
„ verfcheidene bleekroode draaien regt op
,, naar 't Toppunt , en dus maar even be-
,, zuiden den Gordel, en ook niet gezwind.
Deeze Hemelgordel week vervolgens Zuid
,, over door 't Toppunt, (zoo dat echter de
„ einden in 't W. t. Z. cn O. t. N. wei-
nig van plaats veranderden,) tot wel 15
of 20 gr. vzn 't Toppunt af, en verbleek-
„ te

WITTEN HEMEL GORDEL, 265
„ te ook allengs van kleur, zodanig dat zij-
„ ne einden in 't O. t. N. en W. t, Z.
„ geheel verdwenen, doch daartegen wierdt
hij in zijn midden breeder tot over de 2
„ a 3 graaden naar gisfing , doch naar dat
„ hij breeder wierdt , werdt hij ook blee-
„ ker, zo dat hij , na dat ik hem in 't geheel
i uur aanfchouwd had, zich voor mij-
„ ne oogen geheel onttrok. Zijn Zuidelijkst
„ deel was bleek rood , en 't Noordelijkst
„ bleek wit, kunnende men door hem Ster-
„ ren van de 1. 2. en 3. grootte gemaklijk
„ zien. Voorts was 't een zeer heldere
„ lucht, zonder wind, die toen lang Zuiden
„ was geweest. Omtrent den Horizont in 't
„ N. N. O. was zeer licht Noorderlicht,
„ en de Maan voor haar opgang bij de twee
„ uuren."
Uit dit net berigt, vergeleeken met mijne
onvolmaakte befchrijving, blijkt, dat wij het
zelfde Verfchijnfel gezien hebben; doch mei
eenig verfchil, dat ik ten deele aan de huizen
der Stad Leiden , die mij het vrij gezigt
benamen, waar door ik, bij voorbeeld, het
laage Noorderlicht niet gewaar ben geworden
, ten deele aan 't verfchillend tijddip onzer
waarneemingen, waar door ik geene bogten
vernomen heb, toefchrijve. Het naauwkeuriger
berigt van den Heer SCHIM moet
ons aanfpooren, om in het vervolg, wanneer
R- 5 men

&66 WITTE BEMELC01DEL.
men dergelijk Verfchijnfel'op nieuws verneemen
mogt, aandagtig op alle omftandighcden
te letten, om, is het mogelijk , daar van
iets meer te leeren, dan wij tegenwoordig
weeten.

L A N D B OUW,

P R O E V E N
OVER DEN
NIEUWEN LANDBOUW.
Daar het van belang is, de regels omtrent
den Nieuwen Landbouw, door Vreemden ons
opgegeeven, in allerleïe Gronden van ons Vaderland
, ter toetze te brengen, vertrouwe ik ,
dat het der HOLLANDSCHE MAATSCHAPPIJE
niet mishaagen zal, de volgende Proeven daar
over te ontvangen.
Ik ben dezelven verfchuldigd aan de vriendelijkheid
van mijnen hooggeachten Neef, den
Eerw. Heer CLEMENS KEUCHENIUS , Predikant
te Vugt, in de Meijerije van 's Bosch, die mij
fchrijfc de regels van den nieuwen Landbouw,
voor eenigen tijd, fchriftelijk gegeeven te
hebben aan RUDOLPH SCHALCHLIJ , voorheen
Wagtmcester in het Regiment Zwitfers van den
Generaal CHAMBRIER; doch die daarna, wegens
zijne betoonde dapperheid -in de Belegering
van Bergen op den Zoom , door wijlen
Haare Koninglijke Hoogheid, DE GOUVERNAN­
TE, met een Penfioen befchonken zijnde, zich
in 't gemelde Dorp ter inwooninge hadt neerge-

270 P R O E V E N OVER. DEN
gezet, en den ledigen Krijgsman ter ondernee-
minge van Proeven aangefpoord, met den vol­
genden uitflag.
EERSTE PROEF in 't jaar 1767.
•
SCHALCHLIJ, de opgegeeven regels terbouwinge
van een ftuk Lands leczende, en onder
anderen, dat men de helft voor eenen tijd
ledig moet laaten liggen, vondt zich verpligt
toen hij hand aan 't werk zou daan, het laatfte
wegens gebrek aan plaats niet te volgen;
doch het overige in agt te neemen. Hij bemestte
dan een klein ftukje Lands in zijnen
Tuin ten behoorlijken ' tijde , fpitte het zelve
diep om , en verdeelde het in tien Bedden,
ter langte van agttien en ter breedte van twee
voeten, laatertde tusfchen beiden een pad van
ruim eenen voet breed. Op elk Bed pootte
hij met de hand, in het einde van September,
vier reijen zeer goede blanke Tarw, aldaar
van Zeeuwfche gewasfen, zettende elk Graantje
zes duimen van het andere. Vóór den
Winter kwam deeze gepootte Tarw zeer wel
op, zijnde niet meer dan omtrent een dertigfte
deel daar van geftorven. Die na den Winter
in het leven was overgebleeven, fchoot,
in de Lente en vervolgens, ongemeen fchoon
op , tot ieders verwondering : elk Graantje
btagt eenen fteel of ftruik van verfcheiden'
hal-

NIEUWEN LANDÈOÜW. 27T
halmen ter hoogte van zes voeten voort:

»72 PROEVEN OVER DEN
Air en. Graan - korrels.
1 van 46 dus 46
a 47 94
2 48 96
1 49 49
I 50 5o
4 51 a
°4
a _ 52 104
a 53
1 0 6
1 54 54
3 55 165
1 .57 57
i 58 — 58
I 59 59
1 60 —— 60
I — 62 62
ï 63 63
3 65 195
a 66 • 13*
! 67 67
I 68 68
! — 70 70
I 71 71
1 73 73
1 74 74
1 — 76 76
37
2I
53'
IJJer

N I E U W E N LANDBOUW. 2; 3
Hier uit blijkt dan, dat uitéén Tarwegraantje,
zonder dit met vergrootinge op te geeven,
zijn voortgekomen 2153 frisfche gezonde Tarwe-graanen,
die, gewoogen zijnde, bevonden
werden bijna 6 loot zwaar te zijn. Tot
't bcpooten van de bovengemelde tien Bedden
was niet meer dan een half theekopje Tarw
gebruikt, en daar van , na dat de Musfchen
een deel geroofd, en de Pagters der Tienden,
volgens de Ordonnantie der Overheid , het tiende
deel 'er van gehaald hadden: (want deezen
wilden in dit geval, om dat zij het voor een
vreemd wonder der Natuur befchouwden ,
met geld, gelijk zij anders wel gewoon zijn,
zich niet laaten voldoen,) heeft de Pdoter nog
overgehouden i| vat der mitste daar in gebruik
, en dus is van een half thee-kopje Tarw
meer dan twee Vaten gegroeid.
Toevallige PROEF in ROGGE.
Hoe gezegend deeze Proef in Tarwe gelukt
zij, erkent egter de Heer KEUCHENIUS, dat
de zandagtige gronden van zijn Dorp niet
zwaar genoeg zijn, om Tarw voort te brengen
; maar veel bekwaamer voor Rogge - teek,
gelijk uit deeze twee Proeven, om van geene
anderen hier te melden, genoegzaam kan blijken.
Op één van de bovengemelde tien Bed-
S den,

274 J?R O E VEN OVER DEN
den, met Tarw bepoot, was bij toeval opgekomen
ééh Rogge - graantje, waar uit voortfproot
een froel of ftruik van 63 halmen, de
meeften meer dan 6 voeten lang: elke halm
hadt een air, en dus vertoonden zich 63 aireh*
drie van deezen werden door den wind
of een ander toeval ter neêr gcflagen, zonder
zich wederom te kunnen oprigten , waarin
meest zwarte, verdorven, en niet dan weinige
goede en volkomen Graankorrels gevonden
werden, zijnde in de eene maar 4, in de
tweede maar 8 , en in de derde flegts 15
Graantjes. De zestig volkoomen airen leverden
uit 3197 Graanen, en hierbij gevoegd
de 27 uit de drie onvolkoomen, zo blijkt uit
de bijeenvoeging deezer twee getallen , dat,
uit één Rogge-graantje 3224 Graanen, zonder
de konst te hulp te roepen, voortgekomen
zijn. Gemelde Leeraar heeft de ftruik van 63
Rogge-, nevens de drie bovengenoemde afgefneeden
ftruiken Tarwe - halmen bewaard, en
aan veelen vertoond, die deeze groote vrugtbaarheid,
door den Schepper in dit Graan gelegd,
met verwondering befchouwd hebben.
Nog heeft zijn Eerw- in zijne Aantekeningen
gevonden, dat, in 't jaar 1752, van één Rogge-graantje
, dat wel twee voeten van den
Akker op deszelfs uiterften rand, onder het
zaaien, was gevallen , een ftoel van 25 halmen
gewasfen was , elk voorzien van ééne air , en
dat

NIEUWEN LANDBOUW. 0.7$
dat deze 25 airen hadden uitgeleverd , 1639
goede rijpe Rogge-graanen.
TWEEDE PKOEF in 't jaar 1768.
Het ongemeen welgelukken der eerde Proeve
heeft den Heer KEUCHENIUS aangefpoord,
om den arbeidzaamen SCHALCHLIJ eene tweede
Proef te laaten neemen op een Akkertje
agter zijnen Hof, welk, zonder de rondom
loopende paden te rekenen, 152 voeten,
Rhijnlandjche maat, lang, en 62 voeten breed
bevonden wcrdt. Dit ftukje Lands behoorlijk
gemest, en verfcheiden maaien omgeploegd zijnde
met den gewoonen Ploeg, dien men daar
gebruikt, werdt verdeeld in 25Bedden, ftrekkende
zich in de langte van het Oosten,
naar 't Westen , hebbende eene breedte van
anderhalven , en met paden tusfchen beiden
van éénen voet. In het laatde van September
zette hij met de hand, op elk bedde, drie
reijen fchoone witte Tarw, uit Zeeland ontbooden;
eiken Graankorrel een halven voet
van den anderen, in een gaatje ter diepte van
eenen duim. Deeze Tarw kwam redelijk wel
op; doch fcheen, vóór en kort na den Winter,
fchraal te daan en weinig te belooven:
dan, in het Voorjaar van 1769, wies dezelve
weelig op , beloofde eenen fchoonen en
overvloedigcn Oogst, en heeft dien ook ge-
S a- gee-

276 PROEVEN OVER D E N
geeven. Hij liet vóór den Winter deeze
Tarw, vol onkruids zijnde, om dat te vooren
op dat akkertje Knollen geftaan hadden, die
in 't zaad waren gefchooten geweest , niet
wieden , en na den Winter maar eenmaal ,
zijnde de tweede wieding nagelaaten, om dat
de Tarw nu 2i voet opgefchooten was, en de
paden dus te eng geworden waren om 'er in te
gaan, en het Graan, zonder het te befchaadi-
gen, te zuiveren. Hier door is de Tarw van
dien tijd af, tot dat ze gemaaid werdt, vol
onkruids gebleeven, en de paden tusfchen de
Bedden niet meer dan eenmaal omgefpit.
Het twintigfte deel deezer Tarwe is niet op­
gekomen , of, opgekomen zijnde, geftorven,
en de negentien overige deelen hebben de
volgende ftruiken voortgebragt.
Zeven van die negentien deelen
hadden ftruiken boven de 35 halmen en airen,
Zeven 25
t o t
35 >
Vijf 1 onder de 25 ——
Onder welke laatften maar weinigen waren,
beneden de 15 halmen en airen.
Men heeft daarna genoomen drie ftruiken,
elk'van één enkelen Graan-korrel gegroeid,
en bevonden , dat die voortgebragt hadden
het volgende getal:
De eerfte ftruik 38 airen, en daarin 1337 gr.
De tweede — 39 1560 gr.
De derde — 52 1898 gr.
Dee-

NIEUWEN LANDBOUW. 277
Deeze drie ftruiken nader onderzogt hebbende,
bevondr men de airen, in 't dragen van
Graanen, op de volgende wijze van eikanderen
te verfchillen.
Be eerjle ftruik hadt Be tweede hadt
1 Air van 19 Graanen. 1 Air van 14 Graanen.
4 elk 21 84 —— 1 19 .. .....
1 van 22 , 2 elk 22 44
1 —— 23 1 van 24
2 elk 28 56 1 29 .
1 van 29 1 32
2. elk 30 60 1 33 .
1 van 32 1 34
1
34 3 elk 35 105
2 elk 35 70
2 elk 36 72
Ï
1
V A N 38
39
5 elk 38190 1 40
2 elk 39 78 2 elk 41 82
a elk 42 84 2 elk 42 84
1 van 43 3 elk 43 129
1 45 2 elk 46 92
1 4 6
1 van 47 •
2 elk 49 98 \ 49
1 van 51 2 elk 50100
1
5- 2 elk 51 102
1 —— 54 1 van 52 ——-
2 elk 53 106
1 van 55
1 59
58. 1337. 39- 1560.
S 3 De

2/8 PROEVEN OVER DEN
De derde Struik hadt
i Air van 12 Graanen.
1 • 19
1 23
2 elk 25 50
1 van - 27 1
4 elk 28 112 •
5 elk 29145
3 elk 31 93
I van - 33
3
e l k
i o
35 5
1 van - 38 • •
5 elk 40 200 -
a elk 41 82 •
4 elk 42 168 ——
1 van - 44 ——
1 —— 47
2 elk 48 96 . •
3 elk 50 150
3 elk 51 153
1 van - 53
l 53
52. ' 1898.
Het

N I E U W E N LANDBOUW. 279
Het geheele voortbrengfel van voorgefchreeven
§§ deelen Tarwe , op 't voorgemelde Akkertje ,
is geweest 29 vaten goede fchoone witte Tarwe
, zijnde 't tiende deel van het te veld ftaande
en gemaaide Graan bij de Tiendenaars afgekogt
voor drie Guldens, op dat men het geheele
Produël zou wee ten.
Deeze Oogst zou zekerlijk veel grooter geweest
zijn, indien de Akker met zo veel on.
kruids niet bezet ware geweest.
Men mag dan rekenen, dat, van f| van een
vat, drie zakken en vijf vaten, of f van eenen
zak gegroeid zijn, en dus alles door één
gerekend , zal elke Graan-korrel 339 Graanen
hebben uitgeleverd ; een Oogst, aldaar
zo aanmerkelijk , dat de Boeren en andere
lieden denzelven met verbaazing befchouwd
hebben.
DERDE PROEF in 't jaar 1760.
Men heeft het zelfde Akkertje den 16. iS
19. en 20. September wederom met Tarw
bepoot, en wel van die foort, welke in het
zelfde jaar daarop was rijp geworden en gewonnen.
De behandeling is dezelfde geweest
als in't jaar'1768, uitgezonderd, dat de grond,
wat ongelijk liggende, effen is gemaakt, twee
fpitten diep daarna omgefpit en bemest. De
Bedden heeft men veranderd, en nu van het
S 4 Zui-

28o PROEVEN OVER DEN
Zuiden naar het Noorden gelegd, ter lengte
van 62 en ter breedte van 3 voeten, met paden
van eenen voet breed. Dus heeft men 48
Bedden toegefteld , waarop de Tarw zeer wel
is opgekomen; doch de grond heeft, in den
Winter, i| voet diep onder water geftaan , *t
welk bevroozen is geweest. Over dat Ijs
wandelende, zag men de Tarw daar onder Haan,
groen en in een zeer goeden ftaat. Het water
is daarna fchielijk gevallen, en 't Ijs, op de
Tarw liggende , fpoedig gefmolten. Omtrent
55 deel is 'cr van geftorven, de overigen
II deelen zijn levend' gebleeven, en kwamen
fchoon voor den dag. Na de inoogfting
heeft men bevonden een weinig Graans, namelijk
2 of 3 vat, minder te hebben gewonnen
, dan in 't voorige jaar , fchoon men
meer verwagt hadt. Dan over 't algemeen,
meen ik, is de Oogst van't jaar 1770. fchraa-
Ier geweest, dan die van 't jaar 1769, en dus
is deeze ook een weinig minder uitgevallen.
Geringe omftandigbeden zijn 'er veeltijds oorzaak
van. De vervvagting eener groote inzameling
zag ik voorleeden jaar in Gelderland
verijdeld worden, alzo 'er ten tijde, dat da
Graanen moesten zwellen, eene grootedroogte
hccrschte, en ééne frisfche Regenvlaag gemist
vverdt , waar door de Graan - korrels
klein biceven, en weinig daarna uitleverden,
M en heeft ia 't bovengenoemde Dorp de
Proef,

NIEUWEN LAND I! OU W. 28l
Proef, in 't najaar van 1770, hervat, en de
uitkomst daar van in het tegenwoordige voorneemende
, hoope ik 'er der Maatfchappije
verflag van te zullen geeven.
Toevallige PROEF in 't jaar 1770.
Dat de gronden der Meyery , waar men
niet dan aan derzelver zoomen bif de Maas,
Klai vindt, gefchikter zijn voor Rogge , dan
wel voor Tarwe, is boven te regt aangemerkt
: en ik kan 'er uit de derde volgende
Proef nog bijdoen, dat het zetten der Graankorrels
, op een gelijken afftand , ook in
Rogge grooter Oogst zou voortbrengen,
en veel Graans in 't zaaien uitwinnen. Op
eene Klaverweide van Baar/chot, het Lusthuis
van den Generaal CHAMBRIER, gelegen onder
Esch, omtrent anderhalfuur van 's Besch,
zag men voorleeden jaar uit één Roggegraantje
eene ftruik voortkomen, die met
73 Airen pronkte, welken bij de inoogfting
4337 Graan - korrels uitleverden , tot welk
groot getal anderzins eene meenigte van de
gewoone Airen, op onze Akkers groeiende,
zouden vereischt worden. Deeze verbaazen.
de Proef overtreft verre de twee, die ik op
bladz. 274 en 275, heb opgegeeven, en zal
naauwlijks geloofbaar voorkomen bij de geenen,
die nooit iets van dien aart gezien heb-
S?5 ben.

2§2 NIEUWE LANDBOUW.
ben. Men eerbiedige in dit kleine des Scheppers
Almagt en Goedheid. De genoomen
Proeven zetten veel eers bij aan den prijswaardigen
ijver van den Heere KEUCHENIUS ,
en aan de onvermoeide vlijt van SCHAI.CHLIJ.
Zij verdienen alle oplettendheid der geenen,
welken die of foortgelijke Landftreeken bewoonen,
alzo 'er thans niets anders te doen
is, dan de zwarigheden , welken in de navolginge
deezer wijze van Landbouwen voorkomen
, zo veel mogelijk zij, uit den weg te ruimen.
Het aangenaam vooruitzigt van de overgroote
voordeden voor zich zeiven zo wel als
van den dienst, dien men daar door aan
het Vaderland bewyzen zal,-moeten hen ten
kragtigften daar toe aanfpooren.
22. Maart 1771.

O N W E D E R .

VERBAAZENDE
U I T W E R K S E L S
VAN EEN
O N W E D E R .
De Donder is een gemeen Verfchijnfel,
doch, onder alle Verhevelingen, het ontzaglijkfte
en vrugtbaarfte in Wonderen. Ontelbaare
voorbeelden leeren ons , dat men nog
verre is van deszelfs eigenfchappen te doort
gronden. De verfcheidenheid egter , en de
duisterheid van deszelfs werking op 'allerleie
lichaamen, behooren ons niet af te fchrikken
van naauwkeurige waarneemingen, en aantekeningen
der bijzondere gevallen , die hijvoortbrengt
, te maaken, welken met 'er tijd
wie weet hoe veel lichts ! in dit duifter en
verborgen ftuk , zullen kunnen geeven. Ik
oordeele daarom , dat de Edele Maatfchappij
gaarne in haare Gedenkfchriften bewaaren zal
de ongemeene en bijzondere gevallen, die in
ons Vaderland gebeuren, met naame het vol.
gende, dat, op mijn verzoek, mij gezonden
is door mijnen hooggeachten Neef, den Weleerwaardigen
Heere, SAMUEL KEUCHENIUS ,
Predikant te Aelm , een Dorp in de Meijerij
, • van

286 VERBAAZENDE UIÏWERKZELS
van 's Bosch , geleegen aan de Rivier de Maas ,
nabij de Schans St. Andries, aan den zoom
van Gelderland.
„ De 21. Augustus van 't jaar 1768 was
een dag (uus luidt het naauwkeurig berigt) van
benaauwde warmte. De Wind waaide uit
het West-Zuid-Westen: de Lucht was helder
, doch bezwalkt of blaakagtig door de
hitte. Omtrent twee uuren 's namiddags
naar de Kerk gaande (a), zag ik eene Donderbui
, zeer donker zich vertoonende, uit
het West- Zuid- Westen opkoomen: zij fcheen
mij toe laag in de beneden - lucht te hangen ,
waarom ik haar gevaarlijk oordeelde , en
langzaam op ons aan te koomen drijven. De
voorfte Wolken van de Bui dorpelden, gelijk
men hier fpreekt, of rolden, gelijk rook en
damp, over en onder eikanderen : de lucht
was toen zeer ftil met weinig of geenen wind.
Ter Kerke ingegaan zijnde met een voorneemen
, om mijne Leerreden, wegens het
opkoomende Onweder, zeer te bekorten, zag
ik , onder het prediken , omtrent quartier
vóór drie uuren , reeds het licht van den
Blixem, en, na verloop van eenige feconden,
hoorde ik van verre de Donderflagen. Toen
oordeelde ik raadzaam mij nog meer te bekorten,
en vleide mij met de hoop van den
Gods-
(«) 21. Augustus viel op eenen Zondag.

VAN EEN ONWEDER. 287
Godsdienst ten einde te zullen brengen, eer
het Onweder tot ons zou zijn gekomen : dan,
den Wind opflekende , kwam het zelve zo
fnel aandrijven, dat de kleine tijd tusfchen de
flikkeringen des Blixems en de flagen des Donders
mij deeden vastftellen, dat het Onweder
ons reeds zeer nabij was; en hier van wierden
wij, op de ontzaglijkfte wijze, ten vollen
overtuigd, omtrent zes of zeven minuuten
vóór drie uuren , wanneer een geweldige Dondcrflag
, oogenblikkelijk op den Blixcm volgende,
boven ons hoofd uitbarstte. In datzelfde
ontzaglijk tijdflip zag ik eene meenigte
fpaanders van balken, ribben en planken van
boven nederkomen ; vuurftraalen , zigtbaar
voor 't oog, en met zwaveldamp omgeeven,
door de Kerk vliegen; eenigen mijner Toehoorderen
in hunne banken neerflorten ; en
anderen , maakende het meerder gedeelte uit
eene vallende beweeging van 't Noorden naar
het Zuiden vertoonen, zijnde deeze beweeging
in hen veroorzaakt door eene zeer fterke
persfing der lucht, komende en dringende
van dien kant , van waar de Blixem in de '
Kerk floeg, drukkende mij, op den Predikftoel
Maande, even als een fterke Wind, een
weinig agterwaards. Het geluid des Donders
was dermate geweldig, dat verfcheiden' mijner
Toehoorderen eenigen tijd doof waren;
maar tevens dof en fmoorende, zonder den
min-

a88 VERBAAZE ND E DITWERKSELS
minften klank, even als een zwaar blok, ia
mulle aarde vallende, een enkelen pof geeft.
Na dit vreefelijk en ontzettende geval was
'er, geduurende eenige oogenbiikken, eene
diepe ftilte in de Kerk, zijnde wij allen,
door den flag en 't gezigt des vuurs verbaasd
en bedwelmd. Een weinig bedaard zijnde,
greep ik moed , en ondernam mijnen Toehoorderen
een woord naar tijdsomftandigheden
toe te fpreeken; doch naauwlijks had ik
mijne lippen geopend , of ik hoorde een
verward gefchreeuw , en zag een ieder met
verhaafting uit de Kerk vlugten , nitgenoomen
twee Mannen , zijnde onze Vorder Barbie
met zijnen Zoon, die door den Blixem getroffen
, niet konden opftaan. Mij van allen
verlaaten ziende, klom ik van den Predikftoel
, en vond , bij deeze lieden gekomen
zijnde, de beide beenen des ouden Mans gefchroeid,
gelijk ook den regter-fchouder en
den regter-voet des Zoons, welke laatfte,
ruim een half uur, buiten zijn verftand bleef
liggen. Bij nader onderzoek bleek het, dat
de gekwetfte iichaamsdeelen zwart gebrand
waren als door eigenlijk vuur ; doch ze zijn
daarna met de gewoone brandmiddelen geneezen.
Meer bedaard zijnde, onderzogt ik het begin
en den voortgang deezer geweldige gebeurtenis
, welke ik dus bevond. De Blixem
hadt

V A I? EEK D N W E b It ft; fiS§
hadt het Spits van den Tooren &an de West*
zijde, van boven tot half weg beneden, getroffen,
en was vandaar, roerens nevens het
Uurwerk , daar van alleenlijk eenén fplinter
wegneemendê, op den Kerk-zolder (b) nêêrgedaald
, hadt aldaar eene opening in de
Planken, omtrent drie voeten lang en twee
duimen breed gemaakt, twee ribben tot vezels
en fpaanders verbrijfeld , en in den Kerkmuur
aan de Noordzijde , boVen het hoofd
van die twee bovengenaamde gekwetde Lieden
, vier kleine openingen gemaakt , even
als of'er met zo Veele Musket-kogels door
gefchooten was. Waarfchijnlijk is het, dat
een gedeelte van de Blixemdöffe döör die ope-.
ningen in den muur , een ander gedeelte door
den Kerk-zolder , en een derde door den
Tooren is uitgevlogen. De Blfxem fchijnt
dus zijn geweld tevens naar beneden en ttaar
boven geoeffend te hebben i men zag tóch *
behalven de omlaag gevallen fplirtters op den
grond der Kerke , eene menigte onder aart de
planken van den zolder hangen, en 't gêen
opmerkelijk is, eene andere menigte Was uit
die zelfde planken aan de bovenzijde Van den
Zolder uitgeflagen , en hing, verfclieiden voeren
hoog , in 't fpinrag tegen de pannen ,
waar mede de Kerk bedekt is. Deeze waren
O) De Kerk heeft geen Gewelf, maar eenen bolder»
T
de

ggg VERHAAZENDE UITWEE. K/5 ELS
de uitwerkfels van dit Onweder aan en in
mijne Kerk , welke , meer dan twee uuren
daarna, met eenen benaauwden zwaveldamp
en llank vervuld bleef. — Een geval, Waar
aan ik nog niet, dan met fchrik en ontroering
kan gedenken , cn tevens niet zonder
dankbaare erkentenis voor Gods zonderlinge
bewaaring- , aan mij , de mijnen , en mijne
geliefde Gemeente, in dat vreefelijk oogen*
blik, beweezen.
, De uitwerkfels van dien zelfden Donder-»
llag en Blixem buiten onze Kerk, bevond ik
hierop niet min verbaazend en wonderlijk,
dan de reeds befchreeven.
. Geloofwaardige ooggetuigen, Lieden van
eene andere Gezindheid , die zich toen op
ïlraat bevonden, hebben mij verzekerd, dat
de Blixem, als eene menigte vuurs,vóór, op.,
en rondom onze Kerk op dat tijdftip nederviel;
en zich. in verfclieiden Hangen of ftraa->
kn gefcheiden hebbende, vloog 'er één in het
naastbijftaande huis door eenen nicuwgebouwden
Voormuur tusfchen twee venfterraamen,
maakende tusfchen de voegen der fteenen,
even onder een ijzeren, anker, eene opening,
ter breedte van eenen kleinen duim , en te*
langte van eenen vinger. Dus ingedrongen,
verbrijzelde hij allereerst eenen Spiegel, die
met een oog van koper aan eenen fpijker hing,
Welk oog voor een gedeelte gefmolten wierdt,
'en

VAN EEN O N W E D E R . a^t
en 't geen zeer bijzonder is-, de fpijker ten
deele met dit koper zeer keurig overtrokken.
Dit huis een herberg zijnde, bevonden zich
in dat vertrek, onder anderen, twee Vreemdelingen
, Inwooners van 't tegen ons over
liggende Gelderfche dorp Driel: de een zat
bijna onder den verbrijzelden fpiegel , eii
werdt door den Blixem , die eenen fplinter
van 't ven der-raam medenam, en langs denmuur
afliep, in de heup getroffen, waaror)
hij ter aatde zeeg, kunnende noch Haan noch
zitten, weshalven men hem te bedde moest
leggen , waarop men hem ten dien zelfden
avond, naar zijne eigen woöiiing heeft vervoerd.
De pijnlijke plaats befchouwende
kon ik 'er geene verbranding of kwetzing
ontdekken, alleenlijk fcheen mij de heup eeii
weinig gezwollen te zijn, en is daarna, gelijk
men mij gezegd heeft, paars- of zwartagtig
geworden. Hij kermde , eenige dagen ,
over önuitfpreekelijke brandpijnen , die hem
Op den oever des doods bragten; doch, na
verloop van agt dagen, Verminderden dezelven
langzaamer hand, en hij is eindelijk ten
Vollen herfteld. Zijn Metgezel werd plotzeling
ter aarde geflagen; doch van de bedwelming
bekomen zijnde, flondt hij op , eri
vondt zich .onbefchadigd: deeze laatfte hadt
met zijnen rug tegen een geflooten cetenskasje
gezeeten, waar in een middenfchot was I dit
T 2 inid^ •

ftpa VERTlAAZENDE UITWERKSELS
middenfchot werd tot fplinters verbrijzeld J
doch men heeft uitwendig niet kunnen ontdekken,
waar de Blixem in- of uitgegaan zij.
Boven dit kasje hingen aan den wand eenige
tinnen kannen, waar van 'er twee door
het vuur .getroffen werden, even als of men
ze door een gloeiendcn foudeer-bout hier en
daar hadde. aangeraakt. De Blixem-, voortgaande,
nam eenen fplinter van dat rak mede
, waar aan die kannen hingen , en floeg
eenen koperen ketel van eene kas af, tenzij
men denke , dat zulks door den dreun van
den Dondefflag gefchied zij: want aan den
ketel was geen voetfpoer van den Blixem te
ontdekken.
Uit dit vertrek vloog hierop 't Blixemvuur
door eene gang naar eene agterkeuken, waar
eene oude Vrouw zat, die onbefchadigd bleef,
en zelfs mij zcide niets gevoeld te hebben ;
doch willende daarna eens fnuiven, en haatzilveren
doosje tot dat einde uit den zak
haaiende , ontdekte zij tot haare groote verwondering
, dat het zelve op het bovenfte
platte deel zwart geflipt en gebrand was.
Boven de agterkeuken geen zolder zijn-*
de, vloog waarfchijnlijk de Blixem van hier
naar boven op den zolder die het geheels
huis bedekte. Hier rigtte dezelve zijne verwoesting
aan op het houtwerk : twee vliering-gebinten
werden met verfcheid.cn kloo-
& ï ven,

VAN EEN ONWEEER. 293
-ven, vari beneden ; naar boven ,. opgerceten;
verfclieiden' opleggers, waar op bet dak rust­
te , moesten hier het zelfde lot • ondergaan ;
en de naald van het huis werdt dermaate ge­
teisterd, dat men 'er aan alle kanten de fplin-
ters bij zag hangen, neemende het vuur,
langs die naaide , zijne uitvlugt door den
muur van den Schoorfteen naar buiten.
Dit alles gefchiedde in^én oogenblik tijds.
De zolder lag bezaaid met fpaanders en fplin-
ters, zonder dat men dezelven hadt hooren
vallen; een blijk, dat alles tevens met en on­
der den Donderdag verrigt was. Het hout
op den zolder was hier en daar gezengd: op
andere plaatzen , daar het verbrijzeld was ,
kon men niet ontdekken , dat 'er het vuur
oorzaak van ware. Aanmerkelijk is het, dat,
niettcgenftaande dit huis .met riet en ftroo
gedekt was, die braudbaare doffen egter niet
in vlam gezet zijn geworden. Ook heeft men
aan de kleederen der gekwetfte Lieden gee­
ne hindernis of fcheurin-g kunnen vinden: al­
leenlijk was in den fchouder van den jongen
Barbie een kleine fplinter uit den zolder der
Kerk door rok, kamizool, borstrok en hemd
geflagen tot in het vleesch,
©ogenblikkelijk na den Donderdag viel 'er
een zwaare dortregen: de lucht was. gebro­
ken , en het Onweder fcheen al zijn kragt op
ons ujtgeftort te hebben : men zag geen
T 3 Blixem,*

2,04 VERBA AZENDE UITWERKSELS*.
Blixem, men hoorde geen Donder meer, als
tegen den avond, en Hechts van verre."
Dus verre gaat het aanmerkelijke berigt van
den Eervv. Heer KEUCHENIUS.
In mijne Waarneemingen op den 21 Augustus
alhier (te Edam) vinde ik, dat mijn T.her-_
mometer ten twee uuren op 77 graaden, en de
Barometer op 28 duimen en II lijnen Rhynl.
gedaan hebben ; dat de Wind uit gelijken,
hoek gewaaid , en wij ten vier uuren in 'c
Noorden Donder-gehoord hebben.
Dan, onder 't fchrijven deezes , is mij te
binnen gekomen eene Aanmerking van den
kundigen en letterlïevenden Zee-Kapitein ,
WILLEM 'MAY, in zijn Verhaal der Uitwerking
van eenen enkelden Blixem-Jlag op een van
'/ Lands OorlogsfcLepen (c) , over het Onweder.
,, Het zal, zegt hij (d), denkelijk toe-
,, geftemd. worden, dat het Blixem-vuur ,
,, (gelijk meest alle andere Vuuren ,) lucht
„ tot deszelfs onderhoud noodig heeft , en
3, gevolglijk een lugtledige ruimte of vacuüm
„ kan te weeg brengen ; en mogelijk is 'er.
„ geen vuur. bekend , dat een fpoediger en
volmaakter vacuüm kan, veroorzaaken, dan
(O Verhandel, der Hollandfche Maatfchappij
XII. Deel, bladz, 39r.
(d) Aldcar, bladz. 402,

VAN EEN ONWEDEH. 295!
„ de Blixem." Op welke onderftelling ver­
klaart die Heer het fcheuren van den Mast
eens Schips door den Blixem? Tot ftaaving
van die gedagte oordeele ik hier eene plaats
te moeten geeven aan eene Waarneeming,
die mi] , al voor langen tijd , in het zelfde
denkbeeld heeft gebragt, en, hoewel ze niets
doet ter vcrklaaring van 't Onweder , te
Alem gebeurd , egter dienen kan, om fom­
mige uitwerkfels van den Blixem op te hel­
deren , bijzonder 't bovengezegde.
Ik bevond mij , voor eenige jaaren , in
den Zomer, in 't Dorp Liempde, gelegen in
de Meijerij van 's Bosch, ten tijde , dat 'er ,
na eene zwaare hitte , een Onweder volgde.
Op een gedeelte van eenen Akker hadt zeker
Boer groote Boonen gezet, die thans zo
groot waren, dat zij dagelijks konden geë'e-
ten worden. Bij gelegenheid van dat Onwe­
der fqhoot 'er een felle Blixemftraal, laag,
nabij den grond, langs dit Veld met Boonen
heen. Men zag dit; doch men kreeg geen
vermoeden, dat dezelve eenige gevolgen zou
nalaaten. Bij toeval kwam men, na 't afge-
dreeven Onweder , bij dezelven, en men
ftondt verbaasd op 't zien, dat niets op den
Akker befchaadigd was ; maar dat geheele
reijen Boonen , ter plaatze alleen, waar de
Blixem - ftraal voorbij gefchooten was , uit
haare fcheeden gefprongen , en deeze losge-
T 4 bor-

«9$ UITWERKSELS VAN EEN ©NWEDER.
hortten waren. Dit zeldzaam Verfchijhfe.1,
bragt mij aanftonds in gedagten, dat de fel
vliegende Blixemftraal eene lngtledige plaats
moest gemaakt hebben, juist daar, waar ze
haaren weg genomen hadt, -en dat, bij ge->
volg, de lucht, in de fcheeden der Boonen
opgeflooten , en van buiten geen tegenftand
of weêrdrukking van andere lucht nu hebi
bende , zich uitgezet hadde, waar door de
fcheeden open waren gebarften, en de Boonen
'er uitgevallen. Ik wierd hierin bevesi
tigd, om dat ik de Boonen , op een ander
deel des Velds, waar de Straal niet geweest;
was, gaaf en onbeledigd vond. Ik twijfel
.niet, of men zal, uit deeze twee Waarneem
mingen, aadere Uitwerkfels van den Blixem,
die dezelfde oorzaak hebben , i.n 't vervolg
kunnen verklaaren.

O R K A A N
E N
LUCHT - VERSCHIJNSELS»
T 5

E E N
O R K A A N
VAN HET JAAR 1770,
EN DE ONGEWOONE
&UCHT - VERSCHIJNSELS
VAN DEN JAARE 1771,
ï~ïet einde van het jaar 1770 is aanmerkelijk
geweest door eenen zo geweldigen Orkaan,
op den 19 December, dat men moge
zeggen, foortgelijken, fints dien van den 12
December 1747, niet gehad te hebben. Mogelijk
is 'er geene Stad van ons Vaderland ,
zonder van het platte Land te fpreeken, welke
aan Kerken , Huizen , Molens en Boomen
geen fchaade geleeden heeft. Men heeft
van Zalt-Bommel, buiten welke Stad twee
menfehen van den Dijk in de Rivier , dt
Waal , waaiden en verdronken , gelijk ook
van Amfterdam en Vlisfingen, niet dan zeer.

gOO ORKAAN EN ON GIWOON E
korte Berigten gegeeven (a). Dat alles is,
zo veel ik weet wat wij 'er van hebben.
Men vernam denzelven, tusfchen den 18 en
19, omtrent middernagt te Romn en Touloufê
in Frankryk : 's morgens hadt mcrt denzelven
te Oujlende, waar hij hevig woedde;
ten 9 uuren te Amfterdam; 's namiddags ten
4 uuren te TVeenen en Dresden; en ten 5 uuren
te Leipzig, komende daar uit het Noord-
Westen (fc). Wij kreegen denzelven te Edam
in deezer voege. Een maatige Zuid-Westen
,Wind van vijf kragten waaide 'er, dien morgen,
tot half tien uuren , wanneer dezelve
allerfchielijkst in het Noord-Westen fchoot,
{taande den Barometer op, 28 duimen en 3 lijnen
Rhijnlands , en dus niet ongemeen,
laag, De Wind kwam , bij die fchielijke
verandering , met zulk een gedruisch aan ,
dat ik, dugtende eene allerzwaarfte Hagelbui.,
naar buiten vloog, om eenen uitmuntenden
Thermometer, dien ik niet gaarne verbrijzeld
sag, in te neemen. Naauwlijks dit gedaan
hebbende , en weêr naar buiten keerende,
was 'er reeds zo veel wind, dat ik niet, dan
met de uiterlte moeite, de deur kon houden,. '
Bij
(a) Nieuwe Nederlandfche Jaarbocktn, »p het jaar
1770. bladz. 1314, 1449. H5°' MS 1
'
O) Nieuwe Vaderlandfche Letteroefenipgen , V,
deel, 3. ftuk., bladz. 52,

tUCHT-VERSCHIJNSELS. §&t
Bij dit uitharden van den Orkaan floegeff
oogenblikkelijk, de zeilen Van agt of tieri
fchepen, een weinig van de reede der Stad in
de Zuider-Zee zeilende, geheel in Hukken.
Eene menigte Huizen leedt fchaade : door
één brak de wind geheel door: het waaide zd
vreefelijk, dat'ik niet anders dan eene inftorting
onzer wooningen vreesde, terwijl veele
fchoorfteenen , pannen , planken, enz. van
boven neêr kwamen (f). Het Water uit Zeevang
zette dcrmaate op, dat zwaare balken •
liggende aan de berde Houtzaagmolens, buiten
de Stad, aan de Trekvaart naar Hoorn $
door het zelve vervoerd, en over de andera
nooit onderloopeude Weilanden, op een verren
afltand , tegen den Zeedijk geworpen
werden.
Tegen den middag bedaarde de Orkaan ,
ftaande den Barometer ten twaalf uuren op 28
duimen en 8 lijnen, ten twee uuren op 91 lijn',
en, 's avonds ten negen uuren , op 29 dui*
men en i lijn, toen de wind ffil was, en alleen
met twee kragten waaide.
Na deezen Orkaan hadden we alle de ove-,
rige dagen van dit jaar regén; dOch den 27
'savonds eenen ftorm uit het Noord-Westen.
Hier op volgde het jaar iffï , welk door
alle
ft) Naamelijk te Edam, van waar dit berigt ge*
geeven it. t

§02 ORKAAÏï EN ONGEWOOWË
alle Waarneemers der Luchtsgefteldheid önzë§
Lands gerekend zal worden onder de bijzonderfte
jaaren, zo wel wegens het vogtig, koel
en veranderlijk Weder, als wegens de zwaare
Onweêren, welken op verfclieiden' plaatzen
fchaade toebragten , en wegens verfclieiden
ongemeene Lucht-Verfchijnfels. Ik zal mij
niet inlaaten in eene bijzondere opgaave der
hitte en koude van het Weder: de Weerkundige
Waarneemingen op den Huize Zwanenburg,
Welke de Holl. Maatfchappij jaarlijks geregeld
mededeelt, zullen dit genoegzaam leeren. Alleen
zal ik zeggen , dat men hier en elders
dikwijls den Wind ongemeen verfchillend zag
waaien. Veeltijds zag men vijf of zes Windwijzers
, op eenen korten afftand, verfehillende,
en zelfs tegenftrijdige ftreeken aanwijzen.
Niet zelden hingen de Dampen in den Dampkring
ongemeen laag; De lucht zag men dikwijls
geheel betrokken; doch een opkomend
windje waaide deeze dampen in eene gelijke
ftreek, even gelijk men eene gordijn gelijkelijk
wegfehuift , allerfchielijkst weg. In Maart«
Junij en Augustus hadden we hier maar driemaal
Onweder ,! in elke maand eens , doch
zevenmaal in Maij, en agtmaal hoorde of zag
men dat op verfehillende tijden van verre.
Elders waren de Onweêren menigvuldiger ;
meestal zwaar. In Januarij en Februarij telde
ik zeventien, in Maart vijftien, en dus twee-
Éfis

L ü C H T - V E R S C H IJ «r S E L S. 303
en-dertig Sneeuwdagen. Op twee-en-twintig
anderen zag men Mist, en op honderd-driet
•n-tagtig, Regen. Vier Regenboogen zag
men op den 20 November , en den 14 Octo-
ber ebde de Zuider-Zee zo derk, dat men,
in zeventien jaaren, dezelve zo laag niet ge.
zien hebbe. Het vogtige, koele en verander-
lijk Weder was oorzaak dat de Oogst mis-
lukte; dan, aan de andere zijde, gaf de koel*
beid des Zomers dit voordeel , dat men t
noch hier noch elders , zo veele Najaars-
koortzen heeft zien regeeren, als 'er anders-,
zins altoos gevonden worden.
Onder de bijzondere Lucht-Verfchijnfels*
waar van ik oordeele aan de Maatfchappije
verflag te moeten geeven, telle ik de Bij­
zonnen , de menigte Hoozen, eenen roode*
Zons- en eenen witten Maans- Regenboog t
allen deezen jaare gezien.
B IJ Z O N N E N.
De Heer ERUGMANS zag , op den 23 Maij
deezes jaars, buiten de Stad Docktm, twee
Bijzonnen, waarvan eene Befchrijving aan de
Maatfchappije aangebooden is. Twee ande­
ren , op een anderen tijd, zijn 'er buiten
Leiden gezien, doch juist van lieden, onbe­
kwaam om 'er zulk eene nette aftekening en
befchrijving van te geeven, als die vanger*
Heer

304 ORKAAN EN ONCEWOoNÊ
Heer BRUGMANS is. 't Zij alleen genoeg of
te merken, dat men dit Verfchijnfel tweemaal
deezen Zomer in ons Land gezien
hebbe»
H O O S .
Den s.6 Junij, 's avonds ten half zes Uuren,
met een zagten wind, 't Y, vóór Amfterdam
overvaarende, zag ik , in eene heldere
lucht, eene groote afgezonderde wolk ,
uit het Noorden naar Zaandam of naar 't Y
drijven, uit welke het eenige weinige reizen
donderde, en in welke daarna, boven Westzaan,
een Hoos gevormd werdt, de fchoonftë
en grootfte, die ik immer zag, 't geen ook
een Zee - Kapitein , toen juist bij mij zijnde,
die 'er op zijne Zeetogten veelvuldigen gezien
hadt, verklaarde. Berigten , mij doorden
vriendelijken Heer DICO , Burgemeester
te Zaandyk, die ze ook waargenomen heeft,
gezonden, melden , dat men te Westzaan ,
met "eene losfe lucht, en weinig winds uit
het Westen, eerst eene bui zich zag zetten in
het Noord-Westen, waarna, den wind eensklaps
naar het Noorden trekkende met eene
zeer ftijve' koelte, deeze bui zich fcheidde ,
onder eenige tamelijk harde donderdagen, in
twee omtrent gelijke deelen; waarna de eene
helft langzaam en met een weinig zagter donder-

LUCHT" VESStHIJSSEES. $CS
derflagen , Oostwaards om, wegzakte; doch
de andere helft, Westwaards, naar het Zuiden
trok , onder het uitdorten van veele hageldeenen
, vallende uit het Westelijke deel
der Wolk; terwijl uit het Oostelijke , naamelijk
van de zijde van fFestzaan befchouwd ,
een Hoos geformeerd werdt. Middelerwijl,
viel 'er , op fommige plaatzen , een weinig
regen ; doch in haaren loopdreek bleef alles
droog. In eenen doot bij de Watering ten
Westen van Wormerveer zou zij in haaren loop
twee lieden , in een fchuitje komende aanroeijen,
overvallen hebben; doch deeren, het
gevaar ziende aankomen , hadden het geluk
van zich , offchoon ter naauwer nood , te
redden. Op het Zuidereinde van de Koog be*
gon zij, in het veld , water uit de flooten,
die Westwaarts bij de landen heen loopen ,
fterk op te haaien : dus, van den eenen doot
•tot den anderen dwars over , haaren loop,
Zuid-Zuid-West , vrij eenpaarig houdende ,
trof ze eindelijk den Oliemolen , de Reynout
geheéten, daande aan de Mallegatfloot bij het
Noord-einde van Zaandam, met een vreefelijk
geweld aan. Deeze dondt, op dat oogenblik ,
met de roeden Noord-Noord Oost, met drié
tamelijk zwaare touwen wél vastgemaakt ,
welken oogenblikkelijk verbrooken zijnde,
werdt de Molen een vierde van een dag, dat
is 9 tegen over het Noord - Noord - West ge*
V draaid |

JOO* ORKAAN EN ONGEW0ONE' •
draaid; de hekkens van een der beneden-ein»
den eener roede verbrijzeld, twee zo genaamde
Velden der rondom loopende ftelling naar
boven in de lucht opgevoerd , en weêr nedervallende
vermorzeld; het Riet, waarmede
de kap gedekt was, voornaamelijk boven op,
uit den band en regt over einde gerukt; het
touw van den vangftok opwaards op den kap
geworpen, ftaande intusfchen de zwaare vaste
deelen van den Molen te trillen; de dekpannen
van de eene zijde der nabij ftaande
fchuur werden weggenomen , en een hek of
fchutting , omtrent vijftig voeten van den
Molen, uit den grond gerukt, en meerendeel
verbrijzeld. Deeze Hoos , haare loopftreek
naar het midden der Banne van Zaandam
voorts verwijderende, nam nog een glasraam
uit eenen der nabijftaande Molens weg , en
trekkende over een land, dat gemaaid werdt,
voerde zij een deel van het gemaaide gras
weg, met eene fchuit, welke zij, uit het water
geligt hebbende , twintig of dertig voe-.
ten verder, op een ander nabij geleegen Land
neêrzette ; waarna zij het gras wat verder
Zuidwaards in dezelfde Banne liet vallen , gelijk
ze ook elders de medegevoerde Pannen,
Riet, Kroos , Linnen , enz. gedrooid hadt.
Tot den Zeedijk tusfchen Zaandam en Westzaan
genaderd, trok zij daarover boven 't Y,
waar een menigte Schepen, haar ziende, alle

tIC HT-VER SCfilJNSELS. gÖf
Je zeilen in haast inhaalden: hier werdt haar
ongemeen lang punt dan opgekort , dan verlengd.
Ik zag haar hier het water in menigte
uitftorten , en eindelijk geheel Verdwijnen t
hebbende ruim , een half uur in 't geheel i
zich vertoond.
H 0 O Z E N.
Eenigen tijd daarna den Heer LE FRANCé
VAN BERKHMJ ontmoetende, en hem Verhaald
ftebbende de menigte Van Hoozen, deezen
Zomer op de Zuider-Zee gezien , bevestigde
hij zulks ook van de Noord - Zee , eh
verëerde mij naderhand in een' brief mét de
volgende merkwaardige Waarneeming; ,, Zié
•„ hier, dus fchrijft hij , de aftekening van
„ Vijf Hoozen, op den 17 September 1771,
„ door mij en verfclieiden andere lieden ge-
,, zien. 's Morgens ten half elf uuren van
„ dien dag was de Lucht , zo als zij reeds
„ veele dagen te vooren geweest was, vol
„, van zwaare graauwe Regen-wolken. Twéé
„ dagen te vooren , en zelfs meermaaien iri
„ deezen Zomer , had ik , hü en dan Hoo-
„ zen gezien, en meest altijd de wolkën éii
„ dampkring zeer laag, met gedüurige regenj,
vlaagen en wind: dan, op den gèmelden dag
j, helde de wind, met groote ftilte , ten hë-
„ gen uuren Zuidzuidwestelijk, en het zwerk
V a 33 dreef

3GS ORKAAN EtT ONGEWOONS
dreef met kragt ten Oosten of- Noordoos-»
.„ telijk heen. De Lucht was zwaar, graauw,
,, en vol van zwarte wolken ; doch aan den Ge*
zigteinder , en , tusfchen dien en dc wol-
„ ken, licht en witagtig, hoewel betrokken,
„ met eenen effen' fchijn , en flegts weinig
„ wolkjes, die naauwlijks te bepaalen waren.
,, De ftreek en' de lengte der ineenwentelen-
„ de zwarte Wolken waren van over het
,, Dorp Oestgeest i , tot Noordwijk 2, en
„ Voorhout 3, een afftand van ongeveer ruim
één uur , voor zo verre het oog vertoon-
„ de, en, in deeze aftekening, met de twee
Toorens en den Watermoolen ,1,2,3,
„ is afgefchctst. In het eerfte tijdftip , dat
ik deeze Hoozen ontdekte, vertoonde zich
,, de eerfte Hoos a zeer fterk , beneden en
,, tusfchen twee hangende wolkjes b b, wel-
ke reeds verlamde of uitgewerkte Hoozen
3, waren. Tevens en naar mate dat de ge-
3, melde Hoos a afnam , ontftondt of was te-
3, genwoordig de Hoos c ; dan deeze zeer
3, flaauw zijnde , ftrekte zich niet neder-
„ waards, maar boog zich ten Noordoosten
,, om, werdt opgeflurpt door het wolkje a",
,, en verdween daarop in de wolken , terwijl
,, op het zelfde oogenblik de Hoos e met eene
3, geweldige flingering neerzijpelde ; doch al
,, mede fchielijk opkromp , en de Hoos ƒ,
die aireede haare zakking, bij het verfchij-
nen

lUCHT-VERSCHIJNSELS. 3C9
nen der eerfte Hoos aanduidde, ten zelf-
„ den tijde geweldig toenam, en tot de aarde
-,, of den gezigteinder doordrong. Tevens
,, deedt 'er zich eene zakking in de wolken
„ op bij g. Het wolkje g , met de Hoos ƒ
,, vereenigd, veroorzaakte eene fterke flingering
, die eindelijk verminderde door het
„ toeneemen van de Hoos h, welke regtftreeks
j, neerzakkende, de eenige is geweest, waar
„ van ik zeer klaar eene beweeging en uit-
„ werking op de aarde kon zien. Ik zag ,
„ naamelijk , eene dunne Huivende bewee-
„ ging onder aan de punt van de Hoos, even
5, als een zeer dun wolkje f, werken, geduu-
• „ rig in beweeging , en langzaam met de
,, Hoos in arbeid. Naar het beloop der
„ ftreek giste ik, dat die Hoos toen over de
Haarlemmer-Meer omftreeks Halfwegen ,
., of misfehien over 't Y dreef. Niet lang
„ duurde die beweeging , welke tevens met
,, de Hoos verdween , en agter het geboomte
„ uit mijn gezigt geraakte , na dat de drie
„ eerfte Hoozen a , e , e reeds in de wolken
geheel vermengd en verdweenen wa-
,, ren. Ondertusfchen fcheen de Lueht, vast
„ voortdrijvende , wederom nieuwe zakkin-
„ gen van Hoozen te formeeren; doch daar
„ van heb ik niets meer gezieiK Dan , ik
„ kan niet naalaaten te melden , dat ik ,
n a d e u
9 niiddag, met eenige Zeelieden van
V 3 „ Noord."

ORKAAN EN ONGEWOONS
Noordwyk op Zee , voorbij mijn huis ko-
mende, in gefprek geraakte, hun vraagen-
3, de, of'zij ook op deeze Hoozen gelet had-
5, den ? Zij antwoordden mij niet alleen een-
5, paarig daar op , deeze vijf Hoozen, maar
zelfs, tot elf in getal, dien morgen op Zee
a, gezien te hebben ; dat bij hun geheugen
5, geen Zomer hun bekend ware , waarin zij
3, dagelijks zo veele Hoozen over Zee za-
a, gen, enz. welk berigt mij naderhand door
a, veele lieden , als uit éénen mond , beves-
tigd is. In mijne aftekening kan men uit;
3, de ingekrompene wolkjes b. b. d. d. I. nog
zeer duidelijk de overblijffels der overige
„ Hoozen befpeuren. Door dit Verfchiju-
%, fel ben ik in geheel andere gevoelens over
„ de Hoozen geraakt , dan men tot hu toe
5, daarover gehad heeft , waarvan ik reeds.
3, ten deele mijne gedagten aan u verklaard
„ heb. Het is u bekend, hoe men den oor-
a, fprong der Hoozen aan de ontmoetinge van
^ twee tegenftrijdige Winden, die eene Wa-
terwolk persfen , en aan het draaien hel-
3, pen , t

t, O C H T-V E R S C H IJN SE t S. 3TI
,, van den Wind en het Zwerk heb waargenomen
, ben ik volftrekt in andere gedagten
„ gekomen ; want, voor eerst , was, gelijk
,, vermeld is, de Wind, op den dag der vijf
Hoozen , beftendig in zijne ftreek ; noch
„ in de Hoozen , noch in de Wolken was
,, geene blijk van tegenftrijdige werking. Maar
,, zie hier, hoe de eene Hoos voor , en de
„ andere na ontftondt. De Lucht zwaar ,
„ laag hangende , en vol zijnde van zwaare
Waterwolken , gebeurde het , gelijk wij
„ dagelijks zien , dat de Wolken , hier en
„ daar, in een liepen, en, zwanger van wa-
„ ter, door de zwaarte fcheenen neêr te zij-
,, gen , ja hier en daar regen uit te Horten ,
,, zo als bij k. L te zien is. De druipwolken
„ bleeven nu hangen , dan vereenigden zij
„ zich , tot dat ze eindelijk in een liepen ,
„ en met eene langzaame neerzijging door-
,, zakten tot beneden de bovenwolken , en
,, halfwegen den gezigteinder; doch daar ge-
„ komen , begon de Hoos zien eerst regt
„ te formeeren , en men kon duidelijk den
,, toevloed van water uit de bovenwolk in
,, de Hoozen zien fchieten. Intusfchen ge-
beurde het zeer veel, dat 'er zich nieuwe
„ doorzakkingen vertoonden ; doch die ver-
„ dweenen telkens weêr in andere wolken ,
,, in zo verre dat de geheele Hoos c , zich
„ omkrommeude vóór den Wind, door eene
Y 4 ar>

|I4 ORKAAN EN ONGEWOONE
„ andere wolk werdt aangetrokken , en ine-n
,, duidelijk in de wolken nieuwe waterverga-
,, deringen zag. Dit in acht neemende, kon
•£ ik niet wel begrijpen, hoe twee tegenftrij-
, dige Winden in zo veele overgebleevene,
„ nog aangroeiende, en tegenwoordige Hoor
„ zen dermaate konden werken, dat ze, op
,, één ftond, zulke verfehillende uitwerkfe-
„ len vertoonden in zo veele verfehillende
„ plaaaen , en men. dus in de vijf tot elf
„ Hoozen, (de tegenwerking der- verfchillen-
„ de Hoozen nog daar bij gefield), ten mi&-
„ den wel vier- en- twintig verfehillende
Windftreeken zoude moeten vooronderfteta
> len, het geen ik geloof op geenerlei wijze
„ te beweeren is. Dus ben ik in de gedagten
„ gekomen , dat deeze Hoozen niet anders
,» zijn 'geweest, dan eene doorzakking van
£ water uit eene en meer andere zwaare wa-
„ terwolken, die, uit hoofde der laagte aaa
„ onze aarde gevoegd bij. den zwakken wind,
, a niet in. ftaat waren om haaren bezwanger-
„ den waterboezem driftig te houden ; 't
„ welk, mijns, bedunkens, daaruit blijkt, dat
de wolken , zo veel mogelijk , medewerkten.
om, de, verfebeidene nieuwgeboorens
„ Hoozen weder op te flurpen :• eene gebeur,
^ tenis,, die men. dagelijks, in. de tuimeling
k s f l
^ der wolken gemakkelijk befpeuren,
^ d.a?s d£ eene, wolk; me.t de andere vereenigd,

lOCHT-VERSCHIJN SEtS. 313
,, blijft tot zo lang dat ze eindelijk, vol wa-
„ ters zijnde, en dat .niet langer boven den
„ Dampkring kunnende houden, zich eindelijk
,, door regenvlaagen ontlast; welke vlaagen
„ geweldiger worden , naar maate dat°de
„ Lucht zwaar en laag is: hierom treft men
„ bij donderbuien de fterkfte vlaagen aan ,
„ nademaal de wolken dan geweldiger in een
,, dringen. Dan , tegen deeze gedagte doet
„ zich zekerlijk op die fterke draaijing , die
„ men in de Hoozen, vooral in hunne over-
„ helling naar de windftreek , gewaar wordt:
„ maar zou men dit niet natuurlijk kunnen
„ verklaaren uit de eigenfchap van het water
,, en de wolken zelve ? want gelijk de wol-
„ ken nu afgefcheiden, dan vereenigd, zich
„ vertoonen, kan men zeker geen nader be-
„ grip , ten minsten zo denk ik, zich voor-
,, ftellen , of 'er moet een zeker foort van
„ aantrekking in de wateFdeelen zijn, die ze
„ zamenhoudt, en te gelijk een tegenftand
„ in den dampkring , die ze ophoudt , in
,, diervoege , dat wanneer ze dermaate in
„ zwaarte toeneemen , dat ze door den te-
„ genftand van den dampkring niet langer
„ kunnen worden opgehouden , zij, als 't
„ ware , daardoor heenbooren , en wél met
„ eene hoekfche doorpersfing, tot dat ze ,
s, daardoor heen gedrongen zijnde , natuur-

314 ORKAAN EN 0NGEW00NE
„ gende , het eerfte water door veel meer
ander wordt neêrgedrukt , eii , eindelijk
„ toeneemende , eene geweldige Waterkolom
„ formeert , die puntig eindigt , en altoos
,, draaiende blijft, 't welk men door de een-
„ voudigfte proef bevestigd kan zien; want
„ 't zij men door eenen tregter, emmer,
„ bierkan, of ander vat, met water gevuld ,
,, het zelve van eene genoegzaame hoogte
„ langzaam nederftort , zal men duidelijk
„ zien, hoe het water altoos in eene omge-
„ keerde konifche gedaante nedervalt, en te*
„ vens altoos iii zich zeiven door de aantrek-
„ kende kragt eene draaijing veroorzaakt, zo
s, dat het water op een ftroom of waterbak
„ uitgeftort, daarin eene geweldige beroering
„ maakt. Dit in acht neemende , vind ik
„ voor mij geene reden, om eene zo klaarblij-
„ kelijke werking, die aan het water natuur-
„ lijk eigen is , in de wolken te ontkennen,
„ en dezelve, als in 't minst niet ftrijdende
„ tegen de gezonde reden en de natuur, voor
„ goed aan te neemen ; hangende voorts de
3, beweeging en voortgang der Hoozen naar
„ eene of andere ftreek van dezelfde oorzaak
„ af, daar alle rcgenvlaagen , buijen, en wol-
„ ken door worden voortgedreeven, naame-
„ lijk den Wind."
Deeze fraaije Waarneeming van den Heer
LE FRANCQ VAN BERKHEJJ verdient, met zijne

E V e H T-V E R S C H IJ N S E L S. 31^
»e nieuwe gedagte, de opmerking der Natuurbefchouweren
, en zo ze hen al niet mogta
overhaalcn ter goedkeuringe , zullen andere
Waarneemingen van Hoozen , op dergelijke
wijze gedaan , het gefchil ten eenigen tijde
moeten beflisfen.
RO ODE ZONS-REGENBOOG.
Den 27. Oclober des jaars 1771, een weinig
na zeven uuren, 's morgens , de Lucht
met opmerking te Edam befchouwende, gelijk
ik in deezen ongemeenen Zomer meer dan
naar gewoonte had gedaan, meende ik, uit
het vertrek , waar ik zat, eenen Schenkel
van een rooden Zons-Regenboog te zien.
Mijn gezigt door andere huizen belemmerd
zijnde, vloog ik op om te verneemon wat 'er
van ware. Daar buiten gekomen, zag ik met
met verwondering in het Noord-Westen een
volmaakten rooden Zons-Regenboog , ongemeen
groot en hoog , zonder eenige andere
kleuren. Defchenkel, die ten Noorden Mondt,
was breeder dan die zich in het Westen vertoonde
, en een weinig gekarteld. Van fejg»
nen, meest aan de Noordzijde naar beneden,
zag men eenige roode Wolkjes , gelijk men,
bij den op- en ondergang der Zonne , veeltijds
verneemt. De Lucht was geheel, doch
yQornqarnelijk beneden , zeer dik bezet me:
dpp.*-

Jt6 ORKAAN EN ONCEWOONE a
donkere zwaare Regenwolken , die opkwa*
men, haar een wild dreigend aanzien gaven,
en den fchenkel ten Westen met het midden
des Boogs eerst bedekten , waarna hij, niet
langer dan twee of drie minuuten van mij
gezien zijnde , in een oogenblik geheel ver-,
dween. Een Noord-Westen Wind waaide
toen met drie kragten. De Barometer ftondt
op 29 duimen en 3 lijnen Rhijnlandsch , de
Thermometer op 46' graaden. Deeze roode
Regenboog is de eerfte , dien ik ooit gezien
hebbe. Deszelfs oorzaak moet men aan de
gclteldheid der dampen in de lucht toefchrijveu,
welke fomtijds andere ftraalen doorlaatende
, de rooden , die de minfte breeking
ondergaan, van de anderen affcheiden, en te
rug kaatzen. NEWTON heeft berekend , dat
de roode ftraalen , door de dikte van 6| duizendmaal
duizendfte deelen eenes Londonfchen
duims , terug gekaatst worden in het water
(c). Deeze gefteldheid der dampen in de
nicht , ter voortbrenging eens rooden Rcgcnboogs
, is intusfehen , gelijk andere zeldzaatne
Verfchijnfels, te wonderbaarer, en dringt
ons om de magt van den Schepper der natuuï
te eerbiedigen.
, Dikwils valt 'er eene verfehillende brecking
- van
• (

tV C HT-VERS C HIJ s s EL S. 317
ym dichtdraaien in de lucht voor , welke of
weinig opgemerkt of niet aangetekend wordt.
Mij valt bij deeze gelegenheid in, dat ik, op
eenen avond van den voorigen Zomer, de
groene kruiden, planten, enz. in mijnen tuin,
die al het zagte en teêre van die kleur, welke
men bij 't uitfpruiten verneemt , reeds
verboren hadden , en door de zomerhette ,
lucht en ouderdom bruinagtig geworden waren,
dermaate veranderd zag., dat ze niet meer
dezelfden fcheenen te zijn. Men zou volftrekt
beweerd hebben , dat ze met een ander
teer en zagt groen waren overdekt, of
geheel andere planten geworden. Dit duurde
zo lang, tot dat de geheime ftraalbreeking in
de lucht veranderde, wanneer de oude, min
zagte en min aangenaame kleur te rug kwam.
Dit verfchijnfel is zeer fraai.
Ik heb dit,den 3. Maij deezes jaars (1774),
na een Onweder, 's morgens van vijf tot half
zes uuren , andermaal gezien. De planten ,
en bladen der boomeh' hadden het eerde zag!
te en lieflijke groen nog niet verlooren, het
welk de guure fnij-winden en koude hun daarna
vóór den gewoonen tijd ontnöomen hebben;
egter was deezè zagte kleur in zo hoogen
trap veranderd, dat ik eenige Lieden in
mijnen tuin riep, om hun dit fchoon verfchijnfel
, voorheen nooit van hun opgemerkt, te
vertoonen. Met verwondering zagen zij alle
plan-

318 ORKAAN EN LUCHT-VERSCHIJNSEL*.
planten aan, naauwlijks kunnende geloovefl^
datze dezelfden waren. Alles hadt , om mij
van eene gelijkenis te bedienen , de kleur
Van wit papier, wanneer het door licht groen
gefmolten wasch is doorgehaald , bij gevolg
waren 'er veele blaauwe licht - ftraalen door
de breeking doorgelaaten. Deeze verandering
duurde één half uur , langzaam afneemende.
Eenige weeken daarna zag ik het nog eens,
maar niet zo fterk.
M A A N S - R E G E N B O O G .
Den 13. November 1771. 's avonds ten zei
ven uuren ftond hier de Lucht, gelijk het mij
voorkwam, zo voordeelig voor eenen Maans-
Regenboog , dat ik het aan eenen mijner
Vrienden te kennen gaf. Eén uur daarna
zag men 'er ook eenen, welke het laatfte ongemeene
Verfchijnfel van dit jaar geweest iSi
Edam 20. Maij i774«

VERSCHEIDENE
BESCHRIJVINGEN.

B E S C H R Y V I N G
VAN E E N
WANSCHAPEN BOT,
VAN E E N
W I N D - É Ij
VAN E E N
U I T W A S
AAN DEN TAK VAN EEN EIKENBOOM,
E N TAN
B L AA UWE AARDE.
hebben verfcheidene Schrijvers, die de
Monsters, welken onder de Menfehen en Dieren
voorkomen, aangetekend hebben : ook zijn
--er, die 'er nog in voortgaan, gelijk de beroemde
CAMPER , die 'er een groot Werk over
onder handen heeft genoomen. — Niemand
heeft echter, zooveel ik weet, over de Monsters
, die onder de Visfchen vallen, opzettelijk
gefchreeven, waarover wij ons niet te verwonderen
hebben, wanneer men aanmerkt ,'
dat Mismaakten onder dezelven zeer zeldzaam
aangetroffen worden, 't geen.in de daad onze
opmerking zeer verdient. — Indien dan de
grootde Mannen van belang gerekend hebben,
X en

322 OVER EEN WANSCHAPEN ïiCT,
en nog achten, de Wanfchepfels, onder Menfehen
en Dieren gevonden , hoe gemeen, echter
te befchrijven en aftebeelden, zal het, vertrouw
ik, der Hollandfche Maatfchappije niet
onaangenaam zijn, dit Monster, onder onze
Vaderlandfche Visfchen gevonden , te ontvangen
, en in haar Kabinet van Natuurlijke Zeldzaamheden
te bewaaren. — Het is een gewoone
Bot, door de Visfchers van het Zee-Dorp
Vollendam in de Zuider-Zee gevangen, aan
anderen van zijn Geflagt volkomen gelijkvormig,
uitgezonderd dat hij den Staart mist:
doch de goede Schepper, het gewigtig gebrek
van dit gering Dier met gunstige oogen aanziende
, heeft dat willen vergoeden door deszelfs
Zij-Vinnen zodanig te verlengen, dat
ze thans aan beide kanten afloopen tot aan de
plaats, waar anders de Staart gevonden wordt.
Het Wind-Ei, dat ik hier bij veege., is mij
vereerd door den Heer KRAAI te Monnikendam,
die het in den nest zijner Hoenderen gevonden
heeft. Het verfchilt van de gebrekkige afbeelding
, welke MISSON van een foortgelijk
gemaakt heeft (V), als ook van de naauwkeuriger
uitbeelding, welke de Heer PALIER van
een ander gegeeven heeft (&); des het bij het
mz£\lL-i isss flsvisssb^ahnb nstósr:..-:"-laat*
(«) Reize door Italien, \. Deel, bladz. p3.
' (b) Verhandel, der Hollandfche Maatfchappije,
XII. Deel, in de Berichten, bladz. nö en 117.

WIND-El , UITWAS, ENBLAAUWE AARDE. 323
laatfte kan bewaard worden in ons Kabinet,
om het getal der Vaderlandfche Wanfchepfels
te vermeerderen.
Nog voeg ik hier bij een Takje van een' Eikenboom,
omzet met eenen ongemeen groo»
ten Uitwas, gegroeid in de Meijerij van 's Bosch.
Aan knodfen en uitwasten aan de ftammen der
Boomen is ons oog gewoon, maar die aan
de takken zijn overzeldzaam. Dit Takje ,
dat deswegen aan eenen oplettenden terftond
onder het oog viel, heeft een hobbelagtigen
Uitwas, die zich volmaakt rondom het
zelve gezet heeft, ovaal rond. Het Takje heeft
in den omtrek de geringe dikte van anderhalven
duim, Rhijnlandfche maat; den Uitwas
in de rondte heb ik van twaalf en een halven
duim bevonden, en in de lengte heeft dezelve
de 'maat van veertien volle duimen.
Eindelijk heb ik de eer van der Maatfchappije
aan te bieden eenige brokken Blaauwe Aarde
van eene zeer fraaie kleur, gevonden onder
de aarde van een uitgegraaven floot te Peghel,
een Dorp in de Meijerij van 's Bosch.
Weetende, dat de Hoogleeraar CAMPER begerig
was dezelve te zien, heb ik Hem daarvan
een gedeelte gezonden , en terug ontvangen
een brok van deeze hierbij gaande, welke in
het delven van eenen floot in de Wildervank ,
of Pekel - a. Veenen, in de Provincie van Groningen
gevonden, en geflagen was van een groot
X 2, plat

3124 OVER EEN VfANSCHAAPÏÏN BOT, ENZ»
plat ftuk , anderhalven voet lang, meer dan
het Veghelfche met Oer bezwangerd. — Beide,
foorten fcheikundig onderzogt zijnde , ter
ontdekkinge of die Aarden voor onze Fabrieken
van eenige nuttigheid zouden kunnen zijn,
fcheenen zij, in alle opzigten, van denzelfden
aart te weezen , naamelijk la Mine de Fer Li'
moncufe, ou le Taf ferrugineux ; Minera Ftrri
lacujiris 6? palujiris ; TopJius Marlis; Minera
Ferri fubaquofa; in het Hoogduitsch See-erts,
oder Sumpf-erts, van BERTIIAKD , in zijn Di£t.
OryStolog. pag. 219. of de Slibagtige Yzer-erts
van B0MARE , op. 't artikel Tzer, geheeten.
Met Scheivogten onderzogt zijnde , bevond
men, dat deeze Aarde grootendeels uit Yzeren
Kalkagtige Aarde belfond: door precipitatüf
kwam 'er eene blaauwagtige Verw uit, doch
die noch door haare fraaiheid noch waardij eene
zodanige Fabriek zou aanprijzen. De zo
genoemde Schrijvers prijzen ze ook niet zeer
aan , om ?
er Yzer uit te fmclten, het geen ik
meen, dat men in voorige tijden omtrent de
Veghelfche beproefd , doch niet voortgezet
heeft, om dat men 'er de kosten niet van goed
kon maaken.
L m ' t

R H Y N - G O U D .
X 3

W A A R N E E M . ING
OMTRENT HET
GOUD VAN DEN RHYN.
Xn den jaare 1767 kwamen drie Mannen van
den Boven - Rhijn in het Dorp Burik of Buderik
hij Wezel aan, die de aldaar voorbij flroomende
Rivier, den Beneden - Rhijn , bezigtigd
hebbende, oordeelden, dat daar en elders zo
veel Gouds zou kunnen gevonden worden, dat
het der moeite wel waardig ware daar naar te
zoeken. — De ondervinding heeft aan hunne
verwagting en arbeid ook indedaad beantwoord.
Na gedakn onderzoek ontdekte men hetzelve
niet alleen aldaar, maar ook op veele andere
plaatzen in die Rivier, zelfs daar zij onze
grenzen bewatert. —. Ik twijfel niet, of
men zal hetzelve ook laager, dat is, dieper
in ons Vaderland, mogelijk ook hier in de nabuurfchap
der Stad Zutphen , vinden, wanneer
men den loop van dien fchoonen Stroom,
die ons hier eenen zijner groote takken, den
Ijs fel, geeft, en de gronden van denzelven
waarneemt. — Of iemant dit onderzogt heeft,
weet ik niet. Onkunde, vooroordeelen, en
werkeloosheid Haan zulke onderneemingen in
X 4 den

323 WAARNEEMING OMTRENT HET
den weg. — Ik heb de Rivier in den winter
daartoe ongefchikt gevonden , en, geen zomer
hier beleefd hebbende , bijzonder geen'
tijd van zeer laag water , moet ik de proeven
zo lang uitltellen, en denzelven afwagten. —
Gebeurt het mij, iets van belang te ontdekken
, zal ik daarvan verftag zenden aan de
edele MAATSCHAPPIJE.
De gemelde drie Mannen , het Goud in
den Rhijn ontdekt hebbende, begonnen hetzelve
te verzamelen. De Inwooners dier
Landdreêk volgden hun voorbeeld. Eenigen
volharden daarin tot heden toe; doch een groot
aantal wordt daarvan weêrhouden door eenen
fchroom, dat men , werdt dit algemeen, welhaast
hunne daaruit getrokkene winsten door
belastingen zou bezwaaren, en wegneemen.
Den Winter, deels wegens de koude, deels
wegens de gevvoone hoogte der Rivier, tot
deezen arbeid te lastig zijnde , neemt men
de andere faifoenen des jaars, vooral den zomer
, daartoe waar. Wanneer dan het water
daarin , tot eene buitengewoone hoogte te
vooren geklommen, gedaald is, begeeft zich
de Goudzoeker naar de oude aangewonnen
oeverlanden , die meestal uit harde gronden
beftaan , en voornaamelijk naar de hoogde
plekken van dezelven. Hij ziet egter geenszins
over het hoofd de nieuw - aangefpoelde
flikken , en let bijzonder op de kleine laagten,

GOUD VAN DEN RHYN. 329
ten, die agter de zogenaamde golf heuveltjes ,
door den afloopenden ftroom, gevormd zijn ;
zich vleiende , dat dezelve aldaar een grooter
deel van dat kostelijk metaal zal neêrgelegd,
en agtergelaaten hebben. Zijn aandagt
keert zich ook naar de plaatzen, daar hij eenen
ruuwen grond, of eenige uitfchietende
grasfpiertjes ontdekt, wordende zijn oog mecrmaalen
geleid door de ondervinding, welke
hierin geen kleinen dienst doet.
Op zulke plaatzen fchept de Man het zand
van den grond met eene fchop , en draagt
het naar de boord der rivier , alwaar hij te
vooren zijne machine gebragt heeft om het
zelve te zuiveren. Dit werktuig beftaat uit
een langwerpigen vierkanten raam, van hout
gemaakt, boven aan drie zijden met een omloopenden
rand Fig. I. aaa a, rustende beneden
op vier ftijlen, waarvan b b kort, en
twee anderen c c hoog zijn, op dat het werktuig
eene fchuinfche zagt - oploopènde gedaante
zou hebben. Flet platte van deezen raam
a a a a, gelijk ook het -binnenfte deel des
rands , van d tot d , zijn met wollen laken
bekleed; doch het bovenfte en grootfte deel
van den raam , van e tot f, en voorts tot
het einde naar boven onder den horden
raam, is befpannen met beddetijk , het welk
aan het boven-einde overdekt is met een
X 5 klei-

.333 WAARNEEMING OMTRENT HET
kleinen hordenraam gggg, welke door pinnen
op den grooten raam a a , juist op de
vier hoeken , wordt vastgezet : de ftokjes ,
uit welken deeze vierkante hordenraam is
toegefteld , zijn rond. Op denzelven hebben
wij de opgeworpen aarde of zand en fteenen
afgebeeld.
Op deezen hordenraam werpt de Goudzoeker
zijn opgefchept zand : vervolgens haalt
hij water uit de Rivier, verdunt met het zelve
het zand of de aanklcevende aarde, en
fpoelt ze af. Wanneer dezelve door de Hokjes
van den hordenraam op het beddetijk door
zijn rijkelijk fpoelen geloopen is , trekt Jiij de
vier pinnen van den hordenraam in g g g g
los, neemt 'er dien af, en werpt de fteentjes
, die te vooren in de aarde of het zand
zaten, en op denzelven waren blijven liggen,
weg, door dien omtekeeren. Deezen raam
nu daar aflaatende, gaat hij voort, met de
reeds ten deele naar beneden afgezakte aarde
of zand te begieten , en , over het beddetijk
ƒ e, naar het wollen laken in d. d. laager af
te drijven. Dus komt het zand door herhaalde
fpoelingen , eindelijk , geheel op dat laken
in g g. De min zwaare aarde, of 't zand,
met het water gemengd, loopt beneden den
grooten raam af op den grond in h h: de
zwaare deelen, het Goud in zich bevattende,
blij-

GOUD VAN DEN BHYN. 33*
blijven op bet wollen laken van d tot',d hangen,
en worden nu daarvan afgenomen, en
ter verdere zuivering bewaard.
Deeze zuivering gefchiedt dus. De zwarte
aarde of 't zand , van het laken verza-?
meld, dort men, te huis, in bakken of diepe
fchotels: men giet 'er een deel waters bij,
waarmêe het zagtkens wordt gefchud, en
voorts met kwik gemengd, door welke fchudding
de aardagtige deelen zich verder ontbinden,
en het Goud, met de kwik vereenigd,
naar beneden ftrijkt. Nu laat men het overtollig
geworden water, en de bovendfte aarddeelen
verder afloopen, en men bewaart het
bezonkene.
Dit overblijffel wordt vervolgens in een
linnen doekje Fig. II. gedaan, en, tot de
gedaante van een buideltje of bol, fterk bewoeld
met een touw. Men begint bij a, en
windt langzaamerhand af naar b, waardoor
, de kwik, nu zeer derk geperst, genoodzaakt
wordt zich van het Goud aftefcheiden. Het
geen in het buideltje c overgebleeven is , wordt
in papiertjes , of in den loop van. een pistool
gedaan (de arme Goudzoeker heeft geen beter
werktuigen daartoe) en fchuins op of
boven een zagt vuur gelegd, om 'er de nog
overgebleeven kwik van aftefcheiden, waar-
•na het volkomen gezuiverde Goud 'er uitgehaald
wordt, dat men aan de Jooden of de
Goud*

332 V/AARNEËM1NG OMTRENT HET
Goudfmeders, voor tweeënveertig Hollandfche
guldens de once , verkoopt.
Wie lust. heeft , en zich den arbeid laat
welgevallen , kan het zoeken. De winst
fchikt zich naar dat de Goudzoeker eene meer
of min gelukkige plaats , waar dat Metaal
zich fchuil houdt, aangetroffen heeft. Valt
het hem tegen , zo moet hij zich met een
winstje van tien ftuivers vergenoegen; doch
Haagt hij beter , dan kan hij , eiken dag ,
van tien tot vijftig Huivers verdienen.
Op dat de MAATSCHAPPIJ alles met eigen
oogen bezigtige, heb ik in het bijgaande doosje
A gedaan het zand der Rivier, zo als het
daaruit gefchept, en op den hordenraam gedraagen
wordt. Het is van eene graauwe koleur,
om dat het, gelijk het microscoop mij
geleerd heeft, beHaat uit geel, wit en zwart
zand, met groote fteenen van allerlei koleuren
doormengeld. Onder de laatften heb ik
eenen gevonden, gelijkvormig aan de zo genoemde
Poddingfteenen , die men ons uit
andere Landen ten gefchenke zendt, om ze
in onze Kabinetten onder de Natuurlijke zeldzaamheden
te bewaaren , beftaande uit eene
menigte kleine zandftcentjes , onregelmatig gegroeid
in eene, vaste ftccnfioffe. Deeze heb
ik agtergehouden, dewijl ik eenen verlang te
hebben, diegrooteris, om a?nde MAATSCHAP­
PIJE aantebieden.
In

GOUD VAN DEN RHYN. .333
In.liet doosje B heb ik 't zand gedaan, dar,
na veele affpoelingen , op het wollen laken
blijft hangen. Met het microscoop onderzoekende
, bevond ik, dat hetzelve beftondt
uit eene ontelbaare menigte zwarte fteentjes
of zand van onregelmatige figuuren , zeer
fraai glinsterende , ten deele of geheel uit
ijzer beliaande. Van verre een goeden magneet
'er bij houdende , raakten zij in eene geduurige
beweeging, cn, wanneer ik denzelven
digter bij hieldt, vloog dit zand tegen den
zeilfteen, ftraals wijze, met geheele risten daaraan
blijvende hangen. Een ander deel vertoont
zich als heldere doorfchijnende Amersfoortfche
Diamanten: een derde is van grijzer
koleur: een vierde gelijkt brokjes van
Barnfteen te zijn. Dit zand is doorfchijnend ,
een deel is fraai zagt geel, een ander is van
een hooger gloeijende geele of roode koleur,
maakende de mengeling van dit veelkoleurig
zand eene fraaie vertooning voor het oog.
Onder dit zand ontdekt men de Goudffof,
of de brokjes van dit Metaal. Het glinstert
niet gelijk de geele zandfteentjes, noch het is
doorfchijnend. Ligtelijk kent men het aan de
gedaante der brokjes, en de kleine zagt blinkende
ftipjes , die zich op de oppervlakte
vertoonen.
Een brokje gezuiverd Goud, zoo als het
daar uit den tromp van een pistool, gelouterd,
wordt

334 GOUD VAN DEN RHYN.
wordt gehaald , heb ik in het doosje C gedaan.
Ik heb het van een grooter duk afgefneden:
het bedraagt omtrent de waarde van vierentwintig
duivers. Op den toetsdeen onderzogt
zijnde, komt het allernaast aan 't Hollandfche
Dukaaten Goud, en men mag het van dezelfde
waarde houden, 't Is een weinig plat geworden
door den hamer, met welken ik het
tot een plaatje wilde flaan: ik zag 'er egter
van af, om dat ik merkte, dat het begon te
brokkelen.
Zutphen,
den 20. Maart, 1776".

W I E R
DER
Z U I D E R - Z E E.

VERHANDELINO
O V E R H E T
WIER DER ZUIDER-ZEE,
Be Naam van Wier*
D e Zeeën leveren verfcheidene foortén Van
Wier, welken den Ouden onder de naamert
van Ulva, Fucus en Alga bekend zijn geweest ,
gelijk men uit VITRUVIUS , PLIMUS , VIRGI-
LIUS , HORATIUS en het boek van JONAS kan
befluiten. Die in onze Zuider-Zee groeien,
Haan aangetekend in de Flora Belgica van dert
Hoogleeraar DE GORTER. De foort , welke
ik zal befchrijven, noemen Hij en LINN^EUS
Zoflera Marina. BAUHINUS geeft ze den naam
Van Alga angujiifolia vitriariorum , of Fucut
anguflifolius ligulas referent, DODON^BUS heet
ze Fucus marinus alter. In onze taal noemt
men dezelve Zee-Nestelen, Zee Wieri, of Wier,
Gelijk de Dorpen KOORNDTJK , KOORN\VAARD ,
enz. hunne Naamen verfchuldigd zijn aan dó
aldaar in menigte wasfende Graanen van Koofrt
enz.; zo fchijnt het, dat ook het Eiland WIE-
RINGEN den zijnen van deeze Zee-plant, vaü
Y het

338 VERHAWDEtrWO OTI« SET
het Wier, in grooten getale nabij het zelve
groeiende, gekreegen hebbe. De geleerde H.
JUNIUS, die, in den jaare 1570, zijne Batavia
fchreef, ftelt dit vast , zeggende in dat
Werk , (edit. Dardr. 1652. cap. 3. pag. 68.)
parro Wieringce , cujus modo facla eft mentio,
demus etiam hic obiter fuum etymon , quod labet
ab algce marince Icetisjïmo proventu . . Algam
autem Wieram vsmacula ïingua appellat,
tmde infulce nomen .... ten zij men ftelle,
dat dit Zeegewas, daar omdreeks eerst gezien
zijnde, zijnen Naam ontleend hebbe van
het daarbij liggende Eiland WIROM , nu WIE-
RINGEN geheeten, het geen men, bij mangel
van genoegzaame overoude befcheiden, onbeflist
moet laaten.
Plaats van groeing.
Weinig groeide het Wier in voorige jaaren ;
doch' thans, ten meesten deele, aan de zuidzijde
van Wieringen, dat is, aan den kant,
die naar de Noord - Hollandfche Kust drekt.
Wie van de zogenoemde Nieuwe - Sluis, zijnde
de digstbij gelegen oord van Noord Holland
waar het Veer is, naar het gemelde Eiland,
in den zomer, ten fchepe gaat, ziet, op zijne
vaart, ter diepte van drie tot zes voeten ,
eindelooze Wiervelden, die den bodem der
Zee beflaan. Ook verneemt men het, doch
in

WIER. DES. ZUIDER-SEE. 320
in minder getal , op andere plaatzen rondom
dat Eiland, zo 'er de grond maar eenigermaa-
te toe gefchikt is , en daar geene aanmerklijke
ftroomen gaan. Aan de Noordzijde, waar
men , voorheenen, dat Gewas in de groot-
fte menigte vondt , befpeurt men het thans
Veel minder; dewijl de gedeldheid der Gron­
den daar veranderd is. Men treft thans ook
Zeewier aan in den Grooten Waard, of in
het Oude Vlie , ook op Lutjewaard , en bij
Breehorn, als mede op verfcheidene plaatzen
der Zuidwal , te weeten bij Colhorn , Aars~
woud, enz. In vroege tijden waste het Wier
meer in het Oude Vlie, dan bij Wieringen ,
waartoe de goede gelegenheid der gronden
aanleiding gaf: de Waarden en Velden zijn'er
grooter. Dan, fmts de laatde jaaren, gere­
kend naar gelange van de grootte der oorden ,
fchiet het heden, bezuiden het gezegde Ei­
land , al zo veel op, als elders. Dan, voor­
heen waren deeze Zeeplanten in het Oude Vlie
veel zwaarer en vaster, dan die bij dit Eiland
groeiden, en daarom beter gefchikt tot Dijka-
gien. Evenwel het geen thans, ten Zuidwes­
ten van Wieringen, voorkomt, acht men he­
dendaags niet minder.
Vermeerdering of Vermindering.
Op de eene plaats vermeerdert, op de an-
Y * de-

340 VERHANDELING O VER HET
dere vermindert, en in fommige plekken gaat
dit nuttig Gewas geheel weg : of daar het
voorheenen niet gevonden werdt , komt het
nu op , en neemt toe, van jaar tot jaar. Op
den Waard, ten Westen van Wieringen, trof
men het, voormaals, aan in eene overgroote
menigte; doch thans weinig, of niet. Dit
hangt af van den veranderlijken aart en diepte
der Gronden , die zo vaak verwisfelen ;
ook van de ftroomen, die, door eene mindere
of meerdere verhooging der Gronden,
dan wel door andere oorzaaken eene andere
keer neemende, zwakker of fterker gaan.
Deeze Zee-plant groeit niet in modderige
of zandige, maar in flibberige Gronden. Ontmoet
men ze op plaatzen , daar ze te vooren
niet vernoomen was; men moet dat toefchrijven
aan het Zaad, het geen, elders in
Zee gewonnen , daarna door de fchommelingen
der Wateren , of door de ftroomen vervoerd
, en in bekwaame Gronden ingewoeld,
daar vast is geraakt, toen 'er weinig ftrooms
ging, daar wortelen gefchooten heeft, endaarna
is uitgefprooten. Dan, vlieten ergens de
woelende Wateren te fterk, en maaken ze de
Gronden raauw, dat is, ontblooten ze dezelven
van de' vette flibbe, of (forten zij'erzand
over heen, gelijk, vóór eenige jaaren, gebeurde,
bij het breeken en booren der Zee
door een gedeelte van PUeland, waar door veel
zands

WIER DER ZUIDER-ZEE. 341
zands op den grooten Waard geworpen werdt;
dan worden de Wier-planten daar door over­
dekt, verminderd of vernield. Wanneer 'er
harde Winden komen, en de Zee zo laag blijft
vloeien, dat het water op de Wierbedden be­
vriest, en het Ijs daarna door fterke Winden
of hooge Vloeden met veel kragts wordt opge­
zet ; dan gaat Plant, Wortel, Slibbe en alles
mede, en niets dan een dorre zandige Grond
beweent de verwoesting.
In de eerfte jaaren is het Wier, opgeflagen
op eenen nieuwen grond, fchraal: maar neemt
de Slibbe aldaar toe , en wordt de Grond
- door de gerotte en gezonken bladen , die
in den zomer niet los fchieten , (gelijk dit
aan eenige jonge uitfpruitfels van het laate
gewas eigen is) gemest; dan wordt de Plant
van tijd tot tijd zwaarer. Waar het hoogfte
Water boven de onderzeefche Wiervelden
Haat , daar valt het beste Wier , daar aan
kenbaar, dat het breeder, langer, grover en
zwaarer is. Waar men ondiepe wateren bo­
ven de Wiervelden aantreft, gelijk, bij voor­
beeld , even aan de zo genoemde Nieuwe Sluis,
daar men uit Noordland ten fchepe naar
Wieringen gaat; daar valt het , gelijk ik ge­
zien heb, fmaller , korter, fijner, en du3
llegter.
Naar gelange het Saifoen min of meer gun-
flig is, fpruit het Zeewier uit, op de onder
Y 3 water

342 VERHANDELING OVER HET
water ftaande Zeevelden; even gelijk ons
Gras, in April en Meij, welk opwasfen zeven
, agt of negen weeken duurt, tot dat het
zijnen vollen wasdom bekomt. Koude en
droogte vertraagen, regen en warmte vervroegen
egter het uitfpruiten, en bevorderen den
groei. 'Er fehijnt dus eene aanmerkelijke overeenkomst
tusfchen het Gras- en het Wiergroeien
te zijn. Krijgt memhet eerfte in overvloed,
men mag zich dan ook eenen goeden
oogst van het tweede belooven. Hiervan
komt het fpreekwoord: Veel Hooigewas, veei
Wiergewas.
Manier van groeing,
De Wortel fchiet, vier of vijf duimen diep,
an den grond, en breidt zich daarin uit, gelijk
die van Riet of Kweek-gras, evenaarende
de dikte van eene groven [pijpenfteel, uitwendig
ros of bruinagtig, van binnen wit,
zoet van fmaak, met leden voorzien, waaruit
veele vezelen opfchieten, die het gewoone voed»
fel der Rotganzen zijn.
Deeze Planten groeien , gelijk ik zeide , op
de diepte van drie tot zes, en foms van meer
voeten waters. Die op eene mindere diepte
wasfen, en dus met de Ebbe droog vallen ,
gijn korter en fmaller van blad, Ipruiten ook
teer uit 3 cc neemen langzaaraer toe ; ook
vale

WIER DER ZUIDER-ZEE. 343
valt derzelyer Zaad veel kleiner, dan die onder
water blijven ftaan.
Was 'er eene volkomen ftilte in de Zee, het
Wier zou regt over end ftaan ; maar Ebbe en
Vloed daarin gaande , fchikt het zich altijd naar
dezelven, en ligt dus, nu ginds dan herwaards ,
geboogen.
De Bladen , ongelijk van langte zijnde,
fomsvan zeven of agt voeten , liggen dikmaals
wel vier of vijf, elders één of twee voeten ,
onder den ftroom, naarmaate 'er meer of minder
waters bij den Vloed opkomt, of met de
Ebbe afloopt.
Gedaante van het Wier.
Het jonge Wier is groener dan het volwasfen,
hebbende dit een bruin of geelagtig aanzien.
In den natijd ziet men, wanneer het,
volwasfen , van den wortel afgefchooten is, een
nieuw Gewas, dat groener, korter en fchraalcr
is. Het eerfte noemen de Visfchers Ganfe y
en het ander geeven zij den naam van Plok/el:
een Nagewas, dat zijne rijpheid niet krijgt;
maar , daar de grond wat ftug en ftijf is, valt
de koleur doorgaans geeler, dan op andere
plaatzen.
Y4 Be-

VERHANDELING OVER HET
Befchrijving eener Wier-Plant.
Vermids het ons, tot hier toe , mangelt
nan goede Afbeeldingen eener Wierplant ,
heb ik noodig gedacht dezelve, bij deeze gelegenheid
, hier te geeven. Dan, te ver van
Zee woonende, en dus zulke Planten mij niet
kunnende gezonden worden , zonder veel nadeels
op de reize te lijden, heb ik den Heer
VAN DER. TOOREN te Alkmaar, als nader bij
de hand, en volkomen daar toe in ftaat, (ge-
Juk deeze keurige Aftekeningen toonen) verzogt
dezelve voor mij te maaken. De zonderlinge
vriendelijkheid van deezen Heer heeft
mij aauftonds daar mede geholpen. Hij vertoont
, Plaat I., eene geheele Wierplant met
haare zaaddraagende Bladen bij a, a, a, a, a, a,a.,
als mede een gedeelte van den Wortel, alles
in grootte berekend volgens de Rhijnlandfche
Voetmaat, Men kan daar uit ligtelijk nagaan,
van welke hoogte zulk eene Plant is. Dan,
wegens, de aanmerklijke verkleining, welke
in deeze Tekening noodzaaklijk vallen moest
heeft men de Bladen der Plant, eenigermaate
breeder, dan de evenredigheid anders zou medebrengen,
moeten tekenen; te meer, om dat
het onderfcheid tusfchen den Steel der Plant,
in b, en de breedte dar Bladen, zigtbaa*
xer zouden blijven.
Op de ƒ/, Plaat ziet men Fig, i, vier op*

WIER DER ZUIDER-ZEE. 345
/taande Wierbladen, waarvan één in a afgebrooken
is, en drie anderen in b, b, b. zich
wegens de zwaarte omkromtnen. De Bloemen
, zo genoemd , zitten hier niet aan bijzondere
(teelen, of aan den ton, gelijk in andere
Planten , maar aan bijzondere Bladen,
zo als blijkt in c, c, c, c, die men dan Bloemof
Vrucht-draagende Bladen noemt; terwijl
andere Bladen, zo als men in d, d , befpeurt,
niets daar van vertoonen. Deeze drie Vruchtdragende
Bladen zijn, in het midden, waare
fcheeden , waaruit eenige vliezige puntjes
, die men den Bloeifem heet, voorkomen.
Eén van deeze heeft men uit de fcheede genomen,
en zo als het zich van vooren vertoont
, Fig. 2., ook als zich op eene der zijden
laat befchouwen, Fig. 3. afgebeeld; alles
in zijne natuurlijke grootte. — LINN^EUS
geeft ons hier van de volgende Befchrijving.
„ Het Voetftuk van het Blad is fchéevormig,
„ overlangs zich fluitende , van boven we-
„ derzijds uitgerand , in zich hebbende de
„ Vruchtfteng , welke , gelijk een liniaal ,
„ plat is , boven aan de eene zijde met Meel-
„ draaden, en onder met Stampers voorzien..
„ Men vindt 'er noch Bloemhuisje , noch
„ Bloemkrans. De Helmdraaden ftaan over-
„ hoeks, zijn veel in getal, zeer kort, bo-
„ ven de Vruchtbeginfelen in de Vruchtfteng
%•>, ingehegt. De Helmtjes hebben de gedag»
Y
5 „te

346 VERHANDELINC OVER HET
„ te van een ei, en zijn langwerpig, nik-
„ kende, ftomp, van boven, elswijze , naar
„ agteren omgeboogen. De Vruchtbeginfe-
,, len zijn weinig, van gedaante als een ei,
gekneepen, tweefnijdig, iets gedeeld, aan
,, den top aangehegt, nikkende,-en overhoeks
„ gezet. Stijlen treft men 'er niet in aan.
,, De Stempels zijn hairwijze en eenvoudig.
„ Het Zaadhuis vertoont zich vliezig , on-
„ veranderd, aan den zijlingfchen hoek op-
„ fplijtende."
Om alles duidelijker voor het oog te brengen
, heeft men, Plaat 111., een Wierblad in
zijne natuurlijke koleur, grootte en gedaante
, Fig. i. getekend; doch één der uitfteekende
puntjes Fig. 2. met zijn middenrifje in
a merkelijk vergroot afgebeeld.
Wanneer de Vrucht of het Zaad geformeerd
is, laaten deeze vliezige puntjes zich los op
de minste aanraaking of geblaas, en dan ziet
men , Plaat IV. Fig. ii een ftuk van een
Blad, plat liggende , vol rimpels , ten blijke ,
dat het de Vruchtdeelen bevat. — Slaat men
de oogen op ééne der zijden van zulk een
vruchtdraagend Blad, dan ontdekt men, hoe
dik het geworden is. — Komen de Vruchtdeelen
, in het Blad beflooten, tot meerderen
aanwas, en houdt men dan zulk een Blad tegen
het daglicht, dan verneemt men 'er eenige
dunne, fijne, overhoeks liggende ftreep-
jes

WIER DER ZUIDER-ZEE. 347
fes in Fig. 3. — Wagt men langer, dan ontdekt
men, dat deeze ftreepjes, niet anders
dan Vruchtdeelen zijnde, in groote en dikte
zijn toegenomen. Fig. 4. — Zij liggen
zamen in eene afzonderlijke fcheede, of binnenvlies,
Fig. 5, a, a, a, hetwelk men , de
langwerpige fpleet in 't midden des Wierblads
b, b, b. plaats hebbende, bij een voorzigtig
openen , 'er uit kan neemen. Dit
ziende , zou men waanen twee regels van
Zaaden , overhoeks in ééne binnen - fcheede
verborgen, onder het oog te hebben : dan ,
wanneer de geheele Vruchtformeering volbragt
is, vindt men zich bedroogen: want 'er blijft,
ten einde van alles, niet meer overig, dan
één Regel van Zaaden, liggende in het midden
van het Wierblad, Fig, 6.a,a,a,a,a,a,
duidelijk te voelen, en meer zigtbaar, wanneer
men de beide vliezen van het Wierblad ,
eene fpleet maakende , gelijk ik zeide , met
een fijnen naald van eikanderen fcheidt , en
de eene naar de regte, en de andere naar de
linke zijde overbuigt, om de Zaaden duidelijk
te kunnen zien, gelijk ik ze aldaar heb
afgebeeld : alles is tri zijne natuurlijke gedaante
, uitgenomen de Zaaden , die kleiner
vallen, doch welke ik, duidelijkheidshalve,
een weinig vergroot heb afgebeeld. — Deeze
geheele toeftel geeft , gelijk in alle andere
Bloemen en Planten, niets anders op, dan
merk'

348 VERHANDELING OVER HET
merktekenen van de zorg des almagtigen en
wijzen Formeerders. De Zaaden, altijd kostelijk,-om
de Gewasfen voort te planten,
liggen in zulk een vlies of fcheede , en deeze
wederom in eene andere, voorzigtig beflooten
en bewaard. Boven en beneden is,
in zodanig vruchtdraagend Blad , eene geleding
, een affchutfel of knoop, gelijkvormig
aan een fmal ftreepje , Fig. 6. in b, b,
die aan het geheele werk der Zaadformeering
meer veiligheid geeft. — Was 'er dit binnenvlies
of deeze tweede fcheede niet , het
fchommelen der wateren zou nadeel kunnen
doen, wanneer het groot werk der Zaadformeering
ftil en ongeftoord verrigt moet worden.
Zaad van Zeewier.
Het Zaad is klein, langrond , met eenen
Bast omgeeven. De natuurlijke grootte is ,
Plaat V. Fig. I , afgebeeld. Met het Microscoop
bezien, vertoont het zich, zo als ,
Fig. 2. a. b. c. d. e, is getekend, en, wanneer
men een nog fterker vergrootend Glas
gebruikt, ziet men het, Fig. 3, de gedaante
eener Komkommer nabootzen , met zwaare
ribben , golfswijze loopende , tusfchen welken
men zeer keurige fijne ftreepen, door andere
dwarsloopende gekruist, verneemt. Dus heeft
dit

"WIER DER ZÜIDER-ZEE. 349
dit kleine Zaadje eigen fchoonheden: men kan
het fierlijk overfijne grondwerk niet zonder verwondering
befchouwen. Het Bandje of de
Steel, welken men aan zommige Zaadjes vindt,
is geboogen; aart anderen ontbreekt het, zijnde
in de fcheede gebleeven, of van het Zaadje
los gegaan. In Fig. 2. bij d. ziet men het
Zaadje in de opengefpleeten Bolfter, en in b
verneemt men van dezelve nog eenige overblijfzelen.
Dit Zaad, in Augustus rijp zijnde, ftrekt
tot een gewoon voedfel van Eendvogelen,
Pijlftaarten , en anderen , die op versch water
afkomen , en naar de Vogelkooien gaan ,
welken, van dit Zaad eetende, wel dra vet
worden, Behalven deezen heeft het Zaad nog
andere Vijanden. Eenige Infetlen , vlug en
levendig van aart, komen 'er ook op af, doorbooren
de fcheeden, en gaan dan op het inwendige
meelagtige deel te gast. Deeze Diertjes
dragen, bij LINN^EUS , den naam van Oniscus
entomon, bij KLEIJN Entomon piramidale,
en worden door Dr. BASTER in het 11. Deel
der Natuurkundige Uitfpanningen, bl. 158. befchreeven.
Losfchieten yan het Wier.
Wanneer de Wierplant Zaad gegeeven, voor
de voortplanting van haar Geflagt rijkelijk
ge-

350 VERHAKDELINS OvËR gEtf
gezorgd, en daardoor haare kragten verfpilc!
heeft , fchiet zij gelukkiglijk los van haaf
voetftuk of wortel. Wie toch zou zo veele
millioenen Bladen of Planten onder het water
kunnen gaan afmaaien of los rukken ?
De wijze Schepper , die, in alles , zo wél
Voor ons zorgt, heeft gewild, dat dit werk
zonder onzen arbeid verrigt zou worden. De
Bladen gaan los , buiten ons toedoen, door
zijne goede beftelling. Veeltijds gebeurt dit in
Julij, zo naamelijk het Weder gunftig is geweest
, doch de volle oogst valt eerst voor in
Augustus.
De groffte en fleurigde Bladen gaan , één
voor één, eerst los van den doel der Wierplanten
, fchieten dan naar boven , drijven op
het water, en worden gevischt. De konden
en fmalden blijven aan den wortel vast, en
zijn zigtbaar op den grond, waar dezelve
niet te diep is. Zij komen niet $ gelijk ik
zeide , tot volle rijpheid , en zijn dus een
Misgewas, verrottende, bij gebrek van nieuwe
aangevoerde fappen , in het Voorjaar. Dit
lot ondergaan ook de Zaaddengels , als ze
hunne taak volbragt hebben. Zij toch, fchieten
niet met de Bladeren naar boven; maar ver»
flenfen en verderven op den grond, te gelijk
met een gedeelte van den wortel, dat geene,
naamelijk, welk den.Zaadftengel voortgebragt
heeft,
't Is

WIER DER ZUIDER-ZEE. 35I
't Is waar, de fmalle Bladen en Zaaddengels
ontduiken dus de handen van den Wier-
Visfcher; zij gaan verboren. Dan, men beklaage
zich dit verlies niet al te zeer. Deeze
Bladen en Zaadftengels, zamen rottende ,
vermeerderen de flibbe des gronds, en mesten
den overgebleeven leevenden Wortel. En is
dan hier een groot verlies ? Of is dit niet
eene wijze en goede bedelling des Almagtigen,
die ook voor het onderhoud der Zeeplanten
zorgt? 1
Verfcheiden oorzaaken werken te zaamen ,
om deeze Wierplanten van derzelver grondfteun
los te doen gaan. — De eerfte is, dat de Bladen
, door den verminderden aanvoer van
fappen, in Augustus voorvallende, van onder
eerst zwak worden, en hierdoor weinigtegen»
ftands aan uitwendig geweld kunnen bieden. —
De tweede is, het opvloeien van het Water,
het geen de Wierbladen , op het zelve rustende,
optilt, en kragt oefenende op debogt,
welke zij, bij het krom liggen in het water,
maaken, van den wortel affcheurt. —
Ten derden , helpen hier toe zeer veel de
zwaare Winden, die groote en derke golven
maaken, welken , tegen de Bladen aanflaande,
dezelven als dan afrukken van het grondfteunfel.
Oogst

3J2 VERHANDELING OVER H E Ï
Oogst van het Zeewier.
Wordt dit vernoomen , dan komt de Oogst
aan. Eertijds waren de fPieringers, zo wel
tot- dit werk gelegen , de voornaamfte Wiervisfchers
: ook zijn zij 'er , jaarlijks, nog
mede bezig ; doch niet meer zo veel, als in
voorige jaaren. Z] houden zich thans meer
op met het ligten van zwaare lasten uit diepgaande
Scheepen, die, gelaaden zijnde, over
de ondiepe Banken der Zuider-Zee, niet kunnen
heen komen. Hunne Nabuuren, de Zee.
lieden van het aangenaam gelegen Colhorn $
Haan dan, ten dien tijde, handen aan het werk.
In de fchoone Haven van dat Dorp , ten fchepe
wagtende, tot dat de Eerstelingen van deezen
Zee - oogst vernomen worden , kiezen zij
den aanvang merkende, de volle Zee, om het
Wier, nu los gefchooten, door het fchommelen
der wateren in eikanderen verward, en
bij geheele Velden drijvende, op te visfchen.
Zo dra zij het zelve in 't ruime fop aantreffen
, valt een deel der rappe Scheepslieden in
Schuiten, en haaien het, met haaken en dokken
, op in dezelven, waarna zij, vragts ge«
noeg hebbende, zich naar het op henwagtend
Schip begeeven, om hef daarin over telaaden.
Met deezen afmattenden arbeid blijft men bezig
, tot dat het groote Vaartuig de volle la*
ding heeft ontvangen.
I»

WIER DER ZUIDER-ZEE,. 353
ïn een Schip, dus op één geworpen , begint
deeze Zeeplant fchielijk te broeien , en
geeft dan van zich eenen dank, zo afgrijslijk ,
dat ik niet weete foortgelijken ooit gérooken
te hebben. Moet de Zeeman dit Wier., reeds
verkogt, of nog moetende verkogt worden ,
aan eenen ver afgelegen Dijk of Haven brengen
; vallen Èbbe of Vloed, Wind en Weder
hem tegen, nu hij zo gaarne de Zeilen in top
zou haaien; of vindt hij zich door dilte gedwongen
, om ten anker te gaan liggen, en
wordt dus de gewenschte reis vertraagd ; ligrlijk
loopt hij dan gevaar van een ongemak te
krijgen, dat veelen onzer Vaderlanderen niet
kennen. Is zijn Schip nieuw en zeer digt,
waarin dus weinig of geen Zeewater indringt'
en door pompen weêr geloosd wordt; des te
meer dreigt hem het ongeval. Dan, is zijn
Vaartuig oud en lek , waarin telkens frisch.
Zeenat komt, en ook wederom uitgepompt
wordt; dan heeft hij 'er minder van te vreezen
, om dat de dampen van het broeiend
Wier, in het Schip omzweevende, zich met
het water vereenigen , en daar mede verbonden
, vervolgens bij het uitpompen geloosd
worden: het Water toch, gelijk beweezen
is , florpt eene beünette vuile lucht jen
vogten op.
2 M0>

354 VERHANDELING OVER HET
Elindwètden door de Dampen van het Zeewier,
Het Ongeval, of het Ongemak, 't welk het
Zeevolk in een nieuw digt Schip, meer dan
in een oud lek Vaartuig, 'gevaar loopt te krijgen
, is dat van , eenigen tijd lang, blind te
worden , en wel op eene wijze, die , in den
eerden opflag, allervreemdst moet voorkomen
, en niet fchijnt verklaard te kunnen
worden.
Wanneer, naamelijk, een Vaartuig, gelaaden
met nat Zeewier , pas gevischt, in Zee
op droom ligt (gelijk men fpreekt) , en de
Wind tegen de boeg aanwaait; dan worden
de Knegten des Schippers, in het Vooronder
zich ophoudende , blind ; hoewel men zou
waanen, dat het geblaas des Voorwinds, de
dampen van hen afdrijvende , hen tegen de
fchaadelijke uitwaasfemingen van het Wier
zou behoeden : doch de Schipper, in de Kajuit
zich ophoudende, werwaards alle dampen
door den Voorwind gedreeven, zou men zeggen
, heen gaan, blijft van dat ongemak vrij.
In tegendeel, wanneer de wind omloopt, en
het Schip zwenkt niet, om dat het, bij eene
Ebbe , op eene ondiepte geraakt is ; of het
ligt nu aan den wal, of in eene haven, met
ouwen aan paaien vast, en het geblaas komt
in dat geval van agteren; dan wordt'de Schipper
in het Agterönder met dat ongemak van
-** . . blind

WIER DER ZUIDER-ZEE. 35jT
hlind worden bezogt, en zijne Knegten in het
Vooronder weeten van geen lettel, offchoon
men zich verbeelden zou in dit geval ,
dat zij , en niet hij , door den Wind , die
de dampen afjaagt , hindernis zouden lij­
den.
Allereerst werdt mij dit Verfchijhfel door
eenen kundigen en onbekenden Schipper, toe­
vallig met mij reizende , onder het gemeen­
zaam zamenkouten verhaald, met bijvoeging,
dat hij eens , en tevens zyne knegten, in het
Vooronder thee drinkende, terwijl zijn Vaar­
tuig in volle Zee ten anker lag , en dus de
Wind van vooren kwam, op het ónverwagtst
zodanig met blindheid werden overvallen, dat
zij niets konden uitvoeren , en , één etmaal
lang, moesten blijven liggen daar zij lagen,
eer zij herdeld waren , en de reis konden
voortzetten.
Bij deeze gelegenheid vernam ik tevens ,
dat hij en alle Zeelieden, die dit Verfchijnfel
kennen , in dat vaste geloof daan , dat de
dampen van het Wier tegen den Wind intrek­
ken , het geen, bédondt dit in de daad zo in
de natuur, eene uitzondering zou weezen op
den algemeenen onveranderlijken regel in
de Godlijke Onderhouding : „ dat alle fterke
,, kragten de minderen overwinnen," alzo in
dit geval de min vermogende uitwaasfemingen
van het Zeewier de bovenhand zouden heb-
Z * ben

3J"6 VERHANDELING OVER HET
ben op den meer fterken Wind, en tegen denzelven
zouden kunnen indringen.
Toen ik dit geval , bijna niemant, gelijk ik
merkte , dan zulke Zeelieden bekend , aan
anderen verhaalde, ftondt men deswege verbaasd
: men trok het in twijfel ; met één
woord, verftandige en kundige Lieden zelfs
geloofden het niet. Geene Dampen , zeiden
zij, zo zwak van kragten, dringen ooit in tégen
den Wind; maar worden in eene gelijke
ftreek met hem afgevoerd.
Dit laatfte ftondt zeker, maar niet min even
vast het blind worden ; des hier eene andere
oorzaak onder fchuilen moest.
De vreemdheid van dit Verfchijnfel overweegende
, en geene gelegenheid hebbende ,
om hen, door de ondervinding, van de waarheid
der zaake te overtuigen ; ook zelf vart
de oorzaak onkundig, befloot ik eenen zekeren
weg in te liaan , en mijnen gedienftigen
Vriend , den achtingswaardigen CAARL , een
kundig Heelmeester , en onpartijdig Natuurkenner
, op het Eiland Wieringen , te verzoeken
mij hiervan de waarheid te Willen
zeggen.
De vaardige Man fchreef mij daarop , dat
bet Verfchijnfel van het blind worden niet alleen
indedaad plaats hadt; maar men hem ook
verhaald hadt, dat, vóór veertig jaaren, een
Knegt in de kooi van een nieuw Schip, met
Wier

WIER DER ZUIDER-ZEE. 25?
Wier beladen , dood gevonden was , zijnde
geftikt door de Wierdampen; doch dat men,
ten aanziene der oorzaake van het blind wor­
den , door onkunde en vooroordeelen dwaalde.
Dit Getuigenis, hoe zeer alle geloof waar­
dig , fcheen echter niet vermogend genoeg ,
dm alle bedenkingen weg te neemen. Men
vorderde plegtige Verzekeringen, ten minften
van meer dan éénen. Op het vertellen van
éénen Schipper kon men niet afgaan : den
Heer CAARL kende men niet.
Om dan de zulken te beweegen der braave
trouw mijns Vriends hulde te doen, fchreef
ik hem andermaal, verzoekende om Getuige-
nisfen , door eenen Notaris , of door eenen
anderen Man van een publiek karaSler (want
zodanigen vorderde men indedaad) gegeeven ,
mij te willen zenden.
Hij , dit twijfelen hoorende, en altoos
even zeer der Waarheid gezind, onttrok zich
geenszins mijn verzoek; ging daarop verder,
en zondt mij daarvan Gerechtelyke Atteitatien,
voor Schepenen van het Eiland Wieringen ge­
geeven.
,, In de eerfte verklaart KLAAS LIEFHEB­
BER , Ligterfchipper van Colhorn, vóór COR-
NELIS VOLKERTZ. MULDER , en SIJMON MEI-
JLRTZ. WAGEMAKER , beide Schepenen der
Stede Hypolituslioef op het Eiland Wieringen
dat zijne beide Zoonen, KLAAS en DIRK LIEF-
Z 3 HEB *

358 VfiRHANDELINC OVER HST
HEBBER, in den jaare 1775, met hem vaaren»
de, in een Schip vol van gevischte Wier ,
bij Aarswoud , door deszelfs broeing , met
Blindheid , verzeld van zwaare pijn in de
Oogen , zijn aangetast geworden ; in welk
geval men dezelven met versch Regenwater
wiesch , het geen het ongemak baate toebragt,
en in twee of drie dagen deedt ophouden
, zonder eenig hinder na te laaten. De
beide [genoemde Zoonen hebben ook dit geval
vóór de Schepenen van Wieringen bevestigd ,
met bijvoeging, dat zij meermaalen, nu minder
dan meerder , daar mede zijn overvallen
geworden, en 't ook in anderen gezien hebben.
De Vader voegde 'er bij, dat hij, federt den
jaare 1732, een Wierhaalder geweest zijnde,
dit blind worden veelmaalen heeft bijgewoond ,
en in anderen gezien ; zelfs dat eens twee zijner
Knegten dermaate daardoor aangetast werden
, dat zij genoodzaakt waren zijn Schip
geduurende dien tijd, te verhaten, WILLEM,
COK, Ligterfchipper van Colhorn, verklaarde
mede , dat hij , op verfclieiden tijden , met
Blindheid, bij het haaien van Wier, nu minder
dan meerder, is bezogt geworden. Zij
allen, doch bijzonder de eerde en laatde Getuige
, verklaarden ook , door langduurige
ondervinding, gezien te hebben , dat al wat
in het Schip is, door den Wierdank bellaar;
dat het Zilver zwart wordt, en het Koper in-
ge«

WIER DER ZUIDER-ZEE. 359
gevrccten, vooral wanneer het met uitgezijperd
Wierwater , dat men , bij het broeien
des Wiers, binnen boord verneemt, befpat
wordt: des men, ter voorkominge van bederf
in Koperwerk, het zelve , vóór dien tijd, befmeert
met eenig gemeen Vet, en, dat afgefleeten
zijnde , zulks wederom hervat.
In de tweede Geregtelijke Verklaaring , vóór
dezelfde Schepenen van Wieringen gedaan ,
getuigt JACOB NANNINGSZ. OMIS , Ligterfchipper,
woonende aan den Oever op Wieringen,
dat hij, voor Ligterfchippersknegt vaarende,
eens 's morgens uit de kooi komende , daar
het Schip met Wier volladen was , niet kon
zien, en hevige pijn in de oogen voelende ,
naar Land, en vervolgens naar den Heelmeester
CAARL , geleid moest wórden , die hem
daarvan genas: voorts dat hij , meermaalen,
met dat ongemak, in dergelijke gelegenheden ,
is aangetast geworden. —. In de derde Geregtelijke
Verklaaring , vóór KLAAS PIETERS
SMIT en CORNELIS VOLKERTS MULDER, Schepenen
der Stede Hypolitushoef op Wieringen,
verklaart KLAAS VREGAT Oud-Ligterfchipper
aldaar, dat, hij eens met een Schip vol
van gevischte Wier in den Waard liggende,
één zijner Knegten, genoemd PIETER KLAASZ
EUIJPER , zich in het Vooronder des Vaartuigs
onthoudende, terwijl de Wind van vooren
waaide, met Blindheid werdt bezogt, klaa-
Z 4 gen-

300 VERHANDKLING OVER HÉT
gende over pijn in de oogen, en niet te.
kunnen zien ; dat, den Wind daarop keeende
. en van agteren komende , de tweede
Kliegt, geheeten JAN CAAN, (die thans, als
Kapitein van een Koopvaardijfchip naar Curacao
op reis is) liggende in het Agterönder,
zo hevig met Blindheid en pijn in de Oogen
geflaagen werdt , dat hij Schipper (KLAAS
VREGAT) zich gedrongen vondt om naar de
wal te zeilen, om deezen Knegt aan land te
zetten; en*dat de eerfte Knegt (PIETER KLAAS
KUIJPFR) wiens oogen toen eerst wat opgehelderd
waren, zijnen Maat (JAN CAAN) aan
de wal geb r
agt hebbende , bij de hand naar
huis moest geleiden. Voorts verklaarde KLAAS
VREGAT , dat dit Blind worden niet vreemd
ware, en dus toeginge : „ De Knegt, die in
het Vooronder flaapt, wordt daar mede aangetast,
als de Wind van vooren komt; doch
de Schipper , die in het Agterönder flaapt,
blijft daar van vrij : maar, omgekeerd als de
Wind van agteren waait, wordt de Schipper
in het Agterönder daarmede bezogt en de
Knegt , die zich in 't Vooronder onthoudt,
ondergaat niets van dat ongemak. (Zij ver?
klaaren dit volgens hun beste weeten. Zeelieden
zijn geene Wijsgeeren. Voorts voegde
gemelde K. VREGAT hier bij, dat hij, zevenendertig
jaaren lang gevaaren hebbende, altoos
bevonden heeft, dat de dank des broeienden
Wiers

WIER DER ZUIDER«ZEE. 3&"Ï
Wiers in het Schip tegen den Wind aanperst,
en zulks te fterker , naar gelange dezelve
harder waait. Dit getuigenis werdt plegtiglijk
bevestigd door PIETER KLAASZ KUIT-
PER , die mede in het Gerigt tegenwoordig
was , zeggende hetzelve, geduurende den tijd
van zevenendertig jaaren, fteeds ondervonden
te hebben. —— GERRIT POEL , die negenendertig
jaaren als Schipper gevaaren heeft,
heeft mede getuigd, dat hij niet alleen in anderen
gezien , maar ook zelf ondervonden
heeft dit onderfcheiden Blind worden van
Schipper of Knegten in het Voor- of Agterön­
der. SIJMON COSTER, een vierde Getuige,,
die, als Schipper, éénentwintig jaaren
op het Wierhaalen had gevaaren, verzekerde
al mede dezelfde zaak in anderen gezien, en
in eigen perfoon ondervonden te hebben. —
Eindelijk heeft LUCAS 'VREGAT , als vijfde Getuige
, die zestien jaaren als Schipper gevaaren
heeft , de waarheid van dit indringen
des broeienden Wlerftanks tegen den Wind,
en het verfchillend Blind worden, bevestigd."
Laat mij deeze Geregtelijke Verklaaringen ,
of de Gros/en, welken mij daarvan gegeeven
zijn, te gelijk met deeze Verhandeling , aan
de HOLLANDSCHE MAATSCHAPPIJ DER WEE-
TENSCHAPPEN aanbieden , deels om Haar te
verzekeren van de waarheid, die ik fchrijf;
deels om onder Haare. papieren bewaard te
Z 5 wor*

%ÓZ VERjIAKDELiHG OVER HET
worden , ter overtuiginge der geenen, welken,
nog twijfelende, dezelve zonden willen
onderzoeken.
Deeze zo plegtig gegeeven Getuigenisfen
moeten egter, dunkt mij, gereedlijk een einde
van alle twijfelingen maaken. Men geloove
dan de voorige verhaalen van dit Blind
worden.
Waare Oorzaak van het Blind worden.
Eene tweede Vraag zal thans, eigenaartig,
boven komen. „ Welke is toch de reden,
,, dat de Knegten in het Vooronder alleen
„ blind worden , als de Wind van vooren
,, komt; en de Schipper alleen in het Agter-
„ onder, wanneer de Wind van agteren waait ?
Ter oplosfinge van dit raadfel gaf de Heer
CAARL deeze zeer natuurlijke reden: „ Volgens
het gemeene zeggen, trekt de ftank van
het broeiend Wier tegen den Wind op , doch
dit is niet zo: maar de ftank volgt den ftroom
der aanpersfende Lucht. De Wind, die vóór
tegen de boeg van het Schip aankomt, duit
daar tegen, en krijgt geene betrekking op het
hol of ruim des Vaartuigs; maar dat deel des
Winds , 't welk over het opboeifel van het
Voorfchip heen vliegt, duit tegen den binnenkant
van het opboeifel des Agterfchips , en
van daar terug gekaatst, dringt liet zelve in
het

WIES DER ZUIDER-ZEE. 363
liet ruim des Vaartuigs door de openingen ,
die het daar vindt. Dus daarin gekoomen zijnde
, drijft deeze Wind de dampen des broeienden
Wiers naar vooren, daar de Knegten zich
bevinden in het Vooronder, en zij worden als
dan door dezelven aangedaan; hunne oogen
worden blinde — Dit nu gaat wedcrkeerig
Als de Wind van agteren overkomt, en tegen
het opboeifel van het Voorfchip duit, keert
hij terug, en, in het hol des Vaartuigs, waar
het Wier legt, door de reeten indringende,
jaagt hij de daardeeds zweevende Dampen den
Schipper toe in het Agterönder, die daarop
met blindheid wordt bevangen. Egter wordt
deeze in zijne Kajuit zeldzaamer daardoor aangedaan
dan de Knegten in het Voorfchip, om
dat de wederom duitendeWind van het Voorfchip
minder toegang tot het hol vindt, dan
de Wind, die van het Agterfchip naar vooren
gaat, hangende dit af van het maakfel of
legging des Vaartuigs; want, daar de Scheepen
ter Wiervisfcherij, bij dijve Winden ,
ten anker liggende, altoos op den Wind liggen
, dat is, daar de Wind van vooren komt;
daar zij, met Wier beladen, zelden lang of
niet aan paaien vast aan de wal liggen; daar
zij geene ongemeen verre reizen doen; daar
zij zeldzaam op Banken raaken , waar 't wenden
onmooglijk valt, en dus de Wind niet
zeer dikwijls van agteren aanblaast, zo zijn
al-

364 VERHANDELING OVER HET
altijd de Knegten meer in het geval van het
blind worden gefield, dan de Schipper. En
zeilen zij vóór den Wind, dan bevinden zich
Schipper en Knegten meest boven op het Vaartuig
in de vrije lucht, waar geene vrees voor
dit letfel is."
Uit dit alles blijkt, dat deeze oplosfing het
wonderbaare van het indringen der Wierdam.
pen tegen den Wind volkomen ontknoopt.
Hier in is dan niets vreemds, niets tegennatuurlijks,
gelijk~onze Wiervisfchers waanen;
dan, dit is in hun, die, gelijk wij zeiden, geene
Wijsgeeren zijn , te verfchoonen. Zij
geeven maar acht op het geen zij ondervinden.
Tot de waare oorzaak in te dringen, gaat hun
vermogen niet. De Dampen des Wiers gaan
dan met den Wind af. En dit is niet alleen
waaragtig ten aanziene van den ftank des
broeienden Wiers; maar ook van alle andere
Reuken , voortkomende uit Goederen , in
zulke Scheepen gelaaden. De vijf laatfte Getuigen,
met naame genoemd bladz. 257-261,
fluiten toch hunne Geregtelijke Verklaaring
aldus: Wij hebben, geduurende ons vaan
,, ren, beftendig ondervonden, dat niet al-
,, leen de Wierftank , maar ook alle andere
van ingelaaden Goederen in onze Schee-
,, pen, op de voorgemelde wijze , tegen, den
„ Wind aantrekken , naamelijk , dat , den
Wind van agteren zijnde, het Agterönder,
53 en-.,

WIER DER ZUIDER-ZEE. 36^
j 9 en, van vooren zijnde, het Vooronder door
„ derzelver uitwaasfeming en ftank vervuld
„ worden." — Hieruit blijkt zeer klaar, dat
dit intrekken der Wierdampen niet van den
aart des Wiers afhangt; maar van den Wind,
en aan alle gelaadenGoederen eigen is. Dan,
tevens ziet men 'eruit, dat de gemelde Schippers
'en Knegts, louter door onkunde, het
intrekken der Dampen tegen den Wind gelooven,
daar het tegendeel juist plaats heeft, gelijk
wij beweezen hebben.
Middelen tegen het blind zijn.
Overkomt egter dit ongeval den Zeelieden }
gelijk dit mijnen Reisgezel en den gemelden
Perfoonen, in de Atle::atien genoemd, wedervoer,
dan wendt men aanftonds hulpmiddelen
aan , om de gevaaren, die een onbeftuurd
Schip en blinden weerloozen Zeemannen moeten
overkomen , zo ze geen anker kunnen
werpen, af te wenden. Overvalt hen het
ongemak niet plotzelings , of blijft één van
hen vrij, en kan hij aan land komen, om Sijroop
van Roozen of Kaas-wrongel te haaien,
en daar mede de Oogen te fmeeren; dan wijkt
het ongemak. Versch gevallen Regenwater
kan anders, gelijk wij gezien hebben, verligting
geeven. Doch is men te ver van land,
of moet men blijven Zee houden; dan kunnen
af-

365 VERHANDELINC OVER HET
afgetrokken Theebladen, waarvan men he«
dendaags maar al te veel, ook op de Scheepen
, bij de hand krijgt , het letfel wel dra
verhelpen, gelijk mijn Reisgezel mij zeide,
zich en zijne Knegten daar mede geneezen te
hebben.
Aart van dit Ongemak.
Blijkt dus niet, dat dif ongemak eene waare
ontfteeking der Oogen zij ? — Vraagt mén ,
welke de reden zij, dat deeze broeiende Wierdampen
alleen de Oogen aandoen ? Men mag
met eene andere Vraag daarop antwoorden,
en zeggen: Waarom tasten de fcherpe Voorjaars
Winden; waarom de Rook van vogtig
Eikenhout, aan het vuur gelegd - y waarom
meer andere dingen, van welken men het niet
verwagten zou , die tedere Lichaams - deelen
aan ? Waarom wordt alleen het Hair der
geenen, die in de Koper --Mijnen arbeiden ,
groen? Kénnen wij genoegzaam de onzigtbaare
deelen, die zich in deeze Dampen ophouden
, en zulk een groot vermogen oefenen
? Zij doen het Zilver, gelijk ik zeide ,
niet alleen zwart worden , en het Koperwerk,
niet met Vet befmeerd, vergaan: maar zij doen
ook eene brandende Kaars uitgaan, en maaken
het op nieuw aanfteeken onmooglijk. Geen
Vuur zelfs kan men fcheep, wegens het geweld
hun-

WIER DER ZUIDÉR-ZEÏ. 367
hunner werking, aan brand krijgen tor bereidinge
van fpijzen, en het Ongedierte zelf derft
'er door. Alleen wordt hét Hout van 't Schip
"er niet door benadeeld, maar veel eer door
verbeterd : een geluk in de daad voor onze
Wierhaalders.
Aart des Zeevoiers. ,
Dewijl het, in mijn oog,' wel der moeite
waardig fcheen het Wier zelve te onderzoeken
, om , ware het mogelijk, agter dit geheim
te komen, nam ik, geene gelegenheid
te Edam hebbende , waar ik toen woonde,
om verfche Wierplanten te krijgen, op nieuw
mijne toevlugt.tot mijnen behuipzaamen Wieringfchen
Vriend , hem biddende, mij eene
fles met versch Sap, daaruit geperst, te willen
zenden. Even bereidwillig als voorheen,
doeg Hij handen aan het werk ; vulde eene
mand met groen Zeewier, om eerst het ziltë
Zeewater daarvan af te laateu loopen; en
dampte daarna deeze menigte (want Wierbladen
geeven weinig faps) in eenen marmeren
mortier, waaruit hij, na veele moeite , zo
veel verzamelde , dat hij 'er eene fles mede
kon vullen. Deeze zondt hij aan mij langs
den kortden en gercedden weg: dan, helaas!
pas was dit voor mij zo kostbaar Vogtin huis,
of, de fles fprong door de fterke gisting, en
del-

§68 VERHANDELING OVER HET
ïtelde alle mijne voorgenoomene onderzoekingen
te loor. Nog heugt mij de fpijt, daarover
toen gevoeld.
Dit moeilijk werk andermaal te herhaalen ,
ichoot mij wel, oogenblikkelijk, in den zin;
doch kwam, bij meerdere bedaardheid, niet
raadzaam voor. De gevaaren der mislukkingen
bleeven toch altoos dezelfde. De brandende
begeerte egter, om den aart van het
Wier te weeten, door dit ongeval geenszins
uitgebluscht, drong mij iets anders daarop uit
te denken. Mij viel gelukkig in, den Edelen
Heere PALUDANUS te verzoeken eenen
kundigen Man voor mij op te fpooren, die,
digter bij de hand, versch Wier kon krijgen ,
en, in mijne plaats, het gewenschte onderzoek
op zich wilde neemen. — Deeze zocht
daartoe uit den Heer GORTER , een' bedreeven
Apotheker te Alkmaar, die, op den eeriten
voorflag, gereed was, om aan eene menigte
goed Zeewier, hem door den eerstgenoemden
Heer bezorgd t zijnen arbeid te beiteeden.
Weetende , dat de Heer VAN RIEMSDIJK
een ervaaren Apotheker in \r Haage, de vier
foorten van Zeewier, door DODON^EUS opgegeeven
, fterk gedroogd , en toen verbrand
hebbende, eenen Hinkenden reuk vernoomen
hadt, en dat, de vlam ophoudende, 'er nog
veel Phlogiston (brandbaare deelen) in het
Zout

WIER DER SÜIDER-ZEE. 36$
gout verflikt, overbleef; dat deeze overblijvende
ftoffe , tot een Loog gekookt, en door
vloeipapier gelekt! groenagtig zich vertoonde,
den reuk van vuile Eieren hadt, aan Zilver
eene zwarte loodagtige koleur gaf, Sijroop
Van Vioolén groen maakte, door den Geest
van Vitriool meer begon te Hinken, met het
in Water ontbonden Vitriolum Mortis precipiteerde
tot een JEthiops Martialis (alle tekenen
eener zwavelagtige ontbindinge), dat op dit
Loog, maar even verkoeld,' een zwavelig of
oliagtigVlies met verfcheidenkoleuren kwam,
en, eindelijk, door eene zagte uitwaasfeming,
de gedaante van een zoutagtig Vlies aannam,'
verminderende,' van tijd tot tijd, de zwavelagtige
eigenfchap : voorts dat dit Loog, op 1
nieuw onderzogt, een Vitriolisch éirdagtig,
óf zo genoemd Selenitisch Zout fcheen te zijn;
dat het zelve, op nieuw uitgedampt en vere
koeld, eene menigte Kristallen, volkomen in
gedaante, aart en eigenfchappen met het Sol
mirabile Glauberi gelijk, vertoonde, dat het
laatfte uit gemeen Zeezout, en het Zout uit
het Vitriolisch en Zeezuur in eene aardagtige
Bajis fcheen te beftaan , dat een ander deel
Wiers, mede verbrandflijf in eenen kroes
gepakt, één uur lang, in een hevig vuur gegloeid
, en het even zo bereide Loog merkelijk
zwaveliger bevonden werdt, dan het voorige,
werkende het Hoofd, wat veel daar bo-
A'3 Ver?

«570 VERHANDELING OVER HET
ven gehouden zijnde, zo Merk op het zelve,
en op de Zenuwen , dat het eene hevige
hoofdpijn met braaking veroorzaakte, enz. —
de Heer GORTER , zeg ik , deeze proeven
weetende uit de Verhandeling van den Heer
VAN RIEMSDIJK (in de Verhandel, der Hollandfche
Maatfchappij, XVI. Deels 2. Stuk,
bl. S32O befloot eenen anderen weg in te
flaan, om te zien, waar die hem zou brengen.
Hij liet derhalven het ontvangen Wier met
zuiver Regenwater wél afwasfen , om , waren
'er eenige Zoutdeelen van het zilte Zeewater
aan blijven hangen , dezelven ter dege
af te fpoelen. Dit Wier , éénen nagt ter afdruipinge
geftaan hebbende, fneedt hij daarop
in kleine (tukjes, liet ze daarop nog kleiner ftooten,
en perste toen daaruit zes pinten Saps ,
Albnaarfche maat, weegende elke pint vierentwintig
oneen. Dit Sap liet hij vervolgens
éénen nagt over ftaan , en wierp 'er toen een
ftukje van Roodkoper, en een van Zilver in.
Des morgens was daarop het eerfte glad, en
het ander zwart geworden. Toen nam hij
de helft van het uitgeperste Sap, en dampte
het uit, na dat hij het intusfehen geclarificeerd
hadt tot de dikte van Honing. Onder het
uitdampen gaf het van zich eenen onaangenaamen
en benaauwden reuk, even als dat van
uitgeperste Cicuta. Hierna bragt hij het overgebleevene
in den kelder, om te zien, of het
«e-

WIER. DER ZUIDER-ZEE. 37*
eenige Zoufkriftallen zou vertoonen; doch
hij veraam ze niet. Het vogt was bitter van
fmaak , en fcheen een goed braakmiddel te
kunnen zijn. Het ander deel van het uitgeperfte
Sap deedt hij in eenen Kromhals , aan
wiens einde een wijde Ontvanger was geplaatst
, om dat men bemerkt hadt, dat het
Vogt, beginnende te kooken, fterk opbruischte.
Het eerfte Nat, bij het dejlilleren overkomende
, was een bijna fmaakloos Vogt, waaromtrent
men wilde; weeten, of het ook eenigen
Olie los zou laaten. Twaalf dagen liet
men het dan, onaangeroerd , ftaan, en 'er
toen een nieuw vuur onder gebragt hebbende ,
haalde de Heer GORTER een heel ander Nat,
zo van koleur als fmaak $ over. Het hadt
eene bruine gedaante met eenen asphaüifcheii
lijmag'igen reuk. Het overgeblevene in den
Kromhals was gelijk Houtskool; doch wilde
in het vuur niet glimmen, veel minder bram*
den. Eenig ander overgefchoten Wier liet
hij in den oven drogen; doch hoe droog het
ook mogte geworden zijn, het wilde geen VUUE
Vatten. Bij het verbranden , gaf het eenen
zeer Hinkenden zwaaren rook, het geen overeenkomt
met de ondervinding van den Heer
VAN RiEMsoYK. Vervolgens op de gewoone
manier voortgaande, om 'er Zout van te maaken
, ontdekte hij insgelijks , dat het veel
verfchilde van de alcaline Zouten. Het was
Aa 2 eenig-

372 VERHANDELING OVER HET
eenigzins geelagtig yan koleur: door het Microscoop
bezien , ontdekte men Kristallen
van mindere en meerdere volkomenheid ,
Plaat VI. Fig. ï, en meer vergroot Fig. z,
vertoond. Beide overgehaalde Vogten daarna
in twee Flesfchen , op een portaal, in
huis gezet zijnde , bevondt hij , dat ze, bij
eenen ftrengen Vorst (tekenende de Thermomether
toen 16 graaden boven o , wanneer
andere gedefinieerde Wateren daarbij
ftaande en bevriezende , moesten weggenoomen
worden) nog onbevroozen waren.
Wanneer men nu de Proeven deezer twee
Heeren onderling vergelijkt, dan zal duidelijk
blijken , dat deeze Wierplanten , zeer
veele zoute en verbrandbaare deelen in zich
bevattende , en , in eene groote menigte ,
vogtig op eikanderen gepakt zijnde , door
*ene daaruit ontftaande broeing en hette ,
eene aanmerkelijke verrotting en ontbinding
haarer zamenftellende deelen ondergaan, waardoor
niet alleen het Phlogifton, of het zuiver verbrandbaar
beginfel, met ftank uit zijne boeien
breekt en vervliegt; maar ook , door de
warme zomer-hette en zuiging der lucht in
de Scheepen, van veele fcherpe zoute deelen,
insgelijks door de broeing ontbonden , ge»
volgd word. En neemt men nu in aanmerking
den grooten hoop van broeiend Zeewier
, alsmede de kleine beflooten plaats ,
waar

"WIER DER ZUIDER-ZEE. 373
waar de persfende lucht in deeze fchaadelijke
Dampen indringt, is het dan wel te verwonderen
, dat de Oogen der Zeelieden, in zulke
gevallen fcheep zijnde, door dezelven worden
aangedaan ? Hebben we niet gehoord
uit het getuigenis van KLAAS LIEFHEBBER en
WILLEM COK ; hebben we niet gezien uit de
proeven van den Heer GORTER, welk een
vermogen deeze Dampen en Sappen op Roodkoper
en Zilver oefenen ? Dit gaat zelfs,
volgens de ondervinding, zo ver, dat, wanneer
een ftuk Koper, fcheep in gebruik zijnde
, toevallig op den bodem van het Vaartuig
in het uitgezijpelde Wierfap valt, het zelve ,
binnen kort, dermaate doorvreeten wordt,
dat men het met de handen in Hukken kunne
wrijven. En kan men ook hier uit nie
afleiden de billijkheid eener Voorwaarde , die
bij de Verpagting der Dijken in de Zijpe,
welke alla drie jaaren gefchiedt, afgeleezen
wordt? In die gevallen naamlijk, wordt 'er
altoos, ten aanziene van die Parken des Di jks ,
tegen welken de Zee aanfpoelt, bedongen :•
„ dat de Huurders het aangeftrande Wier, en
,, andere ruigte, ten hunnen koste, van den
„ Dijk en deszelfs glooinge moeten afbrengen ,
„ ten genoegen van de Heeren Verhuurders ,
„ die, ten allen tijde , daaromtrent de Schouw
„ zullen mogen doen." En welk oogmerk
zullen wij van deeze voorzigtige bepaaling,.
Aa 3 hij

VERHANDELING OVER HET
bij de verpagting plaats hebbende, zoeken,
dan deeze , op dat niet het zo genoemde
Groen, onder aan de Dijken, het welk geen
gras is , zoude docd gaan , gelijk gebeuren
zou, wanneer het Wier 'er op bleef liggen;
ook, op dat niet de Grond daar door kaal en
mul zou worden , waar door de Zee nog
meer gaten in denzelven zou kunnen flaan ? i
Bedenking weggenomen.
Maar zal men nu, dit groot vermogen van
bet Wier ten nadeele der Oogen, ter verbijtinge
van Koper en Zilver, en ter doodinge
van 't Groen der Dijken, in aanmerking neémende,
hevig uitvaaren tegens deszelfs fchaadelijkheid?'
Zal men zich niet fchaamen den
wijzen, goeden Schepper , in de formeering
van den aart deeze Bladen , van kvvaade iri»
aigten te befehuldigen? Zn handele een boaze
blinde. Waereld, die gewoon is de zaaken
oppervlakkig of in een vnls&b. lkhr.te befchou*
wen, en den "goeden Formeerder te verdenken
: de bedagtzaame zal altoos eenen waa«
ren afkeer hier van gevoelen.
Laat ons de Ondervinding rsadpleegen, en
Zij zal ons eenen geheel auderen weg aanwij»
Zen , en. tot dit wijs befluit geleiden. — In-»
dien Zeelieden uit deeze Waarneeming koniaën
leeren voorzigtig te zijn, i ea liever oude

WIER DER ZUIDER-ZEE. 3?£
de lekke, dan nieuwe digte Scheepen bij de
Wiervisfcherij te gebruiken : of, geene andere
dan onlangs gemaakte, wél digt getimmerde
Vaartuigen hebbende, openingen daarin
te laaten, waardoor de ftinkende D.ampen
bij 't broeien kunnen uittrekken; heeft men
dan eenig regt, om hier den Schepper aan te
randen, en Hem van eene verkeerde Schepping
te befchuldigen ? — Indien, in het geval van
blind worden, goede tegengiften ons ter hand
gefteld zijn, moet 'er dan morren, veel eer
dan dankzeggingen, plaats hebben ? — Indien
men uit de Scheikundige proeven des Heeren
VAN RIEMSDIJK leert, dat men Geneesmiddelen
van groote kragten uit deeze Zeeplanten
kan bereiden, en de Geneesheeren tevens gewaarfchouwd
worden, geen Alcali marinum of
minerale, veel min het vegetabile , in dede van
het Sal quercus marine te gebruiken, gelijk zo
menigmaal, wel ter goeder trouwe , doch verkeerd,
gedaan is; zal men dan den goeden
Alverzorger der Waereld, die geen vermaak
vindt in de ellende zijner Schepfelen , van
kwaade voorzorgen kunnen of mogen betigten?
Nuttigheden van het Zeewier aan Zeedyken.
Indien Onze Vaderlandfche Kusten altoos
bloot liggen voor de geweldige aanvallen der
Aa 4 woes»

3^6 VERHANDELING OVER HET
woeste bruisfchende Zee , en de Zee zelve deeza
nuttige, doch in veeier oog verachtelijke Plant
in haare Wateren bij millioenen laat groeien,
voedt, en tot rijpheid brengt, op 't bevel van
Hem , die de Zee uit Niet riep : ja , indien
deeze Wierbladen, opéén gelegd , zich zon?
der moeite dermaate vast pakken, dat een
Kanons - kogel , dat de allerfelde Zeedagen
zulke Dijkagien en Zeeweeringen niet ligte-r
lijk doorbooren zullen; waarom zullen we dan
den Almagtigen Geever van zulke veel vermogende
Middelen ter duitinge der Zeegolven
wandanken? De Zee moet ons dus tegen het
e e
geweld der Z hijdaan, eii elk jaar nieuwen
Voorraad tot afweering haarer woede opleveren
! Een voorraad , niet flegts alle jaaren
jiieuw , maar. daarenboven ongemeen duurzaam
: want 'er komen misgewasfen; en waar
zou het heen, zo men elke Zeeweering, all«
jaaren nieuw moest maaken 1 Op eikanderen
liggende, vergaan niet alleen de Bladen niet s
maar zij maaken zelfs, door de geduurige inzakking
, een pakwerk ongelijk vaster. De
tijdfehijnt dan, om zo te fpreeken, hier niets
te vernielen, maarte verbeteren. Menigmaaien
befchouwde ik de Noordhollandfche Zeedijken;
dikwijls ftond ik aan 't Wierhoofd Ite
Edam en deszelfs Wierwerken met de hand
betastende, vernam ik altoos met geene kl.eeae
verwondering , dat wel de bovenfte. Wie*.
laag

, WIER DER ZUIDER-ZEE. 377
kag , of laat ik mij" beter uitdrukken, dat alken
de bovenfte Wierbladen door Zon en
Lucht kragt en koleur verloeren hadden j
maar dat verder alle andere daar onder liggende
oude Bladen nog in zo goeden onvergaanen
ftaat zich bevonden , als of zij 'er pas
veisch gelegd waren. Wat wederftaat dan
met zoo veel kragts, zeide ik, de brandende
Zomerzon of de fcherpe Zeeluchten ? wat beter
, dan eenige dunne Blaadjes Zeewier! Wilde
ik dan mijne verwondering in dit flag van
zaaken telkens nieuw maaken , ik -had mij
maar tot een Wierwerk te wenden, en ze
werdt in mij herbooren. Verder gaat nogjde
ondervinding van mijnen geachten 'CAARL.
Meermaalen , dus fchreef hij mij voorheen,
heb ik gezien, dat men bij het delven vanputten
aan den oever van dit Eiland, ter diepte
van agttien of twintig voeten , laagen of
fpreiden Wier vondt, die 'er zo fleurig en
geelgroen uitzagen , als of ze toen eerst op
het Strand verzameld waren , hoewel ze, ongetwijfeld,
heele Eeuwen ter dier diepte met
aarde bedekt zijn geweest. Uit dit alles kan
men gereedlijk afleiden , hoe billijk onze
Voorouders, gelijk de Hoornfche JONIUS verhaalt,
(Batavia Hiftorice, cap. 3. pag. 68, 60,
«dit. Dordr.) ingefteld hebben , jaarlijks eenen
bijzonderen Bededag te houden, om daarop
God te fmeeken om een overvloedig en goed
A& $ Wier o

g^S VERHANDELING OVER HET
Wiergewas. En , bij deeze gelegenheid ,
merkt hij tevens aan,, dat, in het volgende
}, jaar, na den geweldigen Watervloed van den
jaare 1570 het Wier zo overvloedig gegroeid
„ en wél gedijd was, dat bij der Menfehen
geheugen dergelijks niet was gefchied."
En men heeft, zegt'hij vervolgens, niet te
twijfelen , of dit was door eene bijzondere
weldaadigheid van Gods Barmhartigheid gebeurd
; dewijl, door dien ongehoorden en
fchrikkelijken Vloed van den gemelden jaare
, bijna alle Dijken van Holland dermate geteifterd,
afgeflagen, en met het . Land gelijk
gemaakt waren, dat 'er geene hoop geweest
zou zijn van ze immer weder te herftellen,
indien niet deeze weldaad, door zulken grooten
overvloed , dat vergoed hadde." Hierom
tekent ook de Vaderlandfche Historie (Korte
Schets der Nederland/chc Historiën; voor de zevende
maal gedrukt te Amfl. bij de Weduwe
J. Haffman en P. van Dorth, bl. 69.) op het
jaar 1.675 •> bet volgende aan. ,, In dit jaar
was 's Heeren hand tegen ons ten kwaade.
„ Het Gras en het Koorn wierdt van de Mui-
„ zen meestendeel afgegeeten. Ook hadt dat
„ Ongedierte de Zeedijken zo doorgraaven,
dat zij , hier door zeer verzwakt zijnde,
„ geen tegenftand konden bieden: want een
„ zwaare Orkaan veroorzaakte zo veele en
„ zwaare Overflxoomingen , dat verfcheiden
«, ftree-

•WIER DER ZUIDER-ZEE. 379
s, ftreeken van ons Land, bijzonder het Noor-
„ derkwartier, als ineen zilten Waterplas veranderden.
Het Wier, benevens het gunftig
„ Wéér en Wind, ftelde ons in ftaat, orn
,, zonder letfel de Dijkbreuken te heelen en te
„.verzorgen."
Gebruik en andere Nuttigheden van het Wier.
Begeert men hier eene uitvoeriger Befchrijving
, zo van de Plaatzen waar men het zelve
tot Zeeweeringen gebruikt, als van de wijze ,
op welke die aangelegd worden, gelijk ook
van de Nuttigheden, die men daardoor verkrijgt,
voornaamelijk j omdat deeze ftukken ,
die tot de Natuurlijke. Historie onzes Vaderlands
behooren , door niemand , zo veel ik
weet , opzetlijk befchreven zijn; dan zullen
de volgende korte trekken daartoe kunnen
dienen. — De Plaatfen , waar men het Zeewier
ter afkeering der Zee gebruikt, zijn menigvuldig.
Onze Eilanden in de Zuider-Zee
kunnen het zo weinig misfen, als de meeftc
ftreeken der Dijken, van den Helder af tot 't T
toe, Dus is half Noordholland , te weeten ,
aan de zijde der Zuider- Zee , gewis eene
ftrook lands van geene kleine lengte ! door
hetzelve, op de meeste plaatzen, verzekerd.
Voornamelijk heeft men het noodig aan de
Westftiefche Zeedijken, tegen het Noorden
ge-

m
•^80 VERHANDELING OVER HET
gelegen, bijzonder aan die, welken tusfchen de
Steden Enkhuizen en Medemblik liggen; voorts
agter'delaatstgemelde Stad, en vervolgens West--,
Waards heen. De reden hiervan is , om dat
men daar de meeste diepte en den zwaarden
aanflag der Zee heeft uit te Itaan, vooral bij.
hooge Vloeden ; weshalven men ook het
Wier aldaar , op eene andere wijze dan elders
, aangelegd heeft. Wijkt men van daar
terug naar Hoorn, Edam, en verder, dan treft
men daar fmaller en ligter Dijken aan , op
eene andere wijze met Wier bezet; zelfs op
fommige plaatzen vindt men het in het geheel
niet, bijvoorbeeld, van het Zeedorp Polendam,
Zuidwaards op, naar Katham, en ver.
volgens , waar men ondiepe Gronden ziet ,
en eenen min vermogenden aanval van Water
heeft te lijden.
De Wijzen , op welken men het Zeewier
aan de Dijken van Noordholland gebruikt, zijn
verfehillende* Dit hangt af, gelijk ik zo even
zeide, van de min of meer diepe Gronden,
en van den zagteren of zwaarderen aanflag des
"Waters. Voorleden jaar heb ik zeer veelen
deezer Plaatzen opzetlijk bezogt, om te zien ,
op welke manieren men daar het Wier behandelde.
, ;
Drie zijn mij onder het oog gekomen, die
der opmerkinge overwaardig zijn. Men maakt
naamlijk op de noodige plaatzen Wiervakken
of

WIER DER ZUIDER-ZEE. 38*
of Wïerbeddingen, met of zonder fteenen a?Jj
den buitenvoet der Dijken , gelijk ik op
Wierif gen, en tusfchen Enkhuizen en Medemblik,
heb waargenomen. Elders legt, of pakt
men flegts eenig Wier boven op den Dijk naar
den Waterkant, weinig voeten breed, !
laatende
den Rijweg en het Voetpat daarvan geheel vrij.
Ook heb ik al voorlang gezien, dat nien het
Wier gebruikte aan het hoofd eener Haven, het
zelve werpende tusfchen twee regels ingeheide
Paaien; en eindelijk heb ik het op fommige
plaatzen zien wegneemen. Laat mij een geregeld
verflag van het een en ander geeven.
1. Dewijl fommige der Wesfvriefche Zeedijken
3 aan den Zeekant, geheel uit Wier
beftaan , en foms vernieuwd moeten worden,
fteektmen zulke Wiervakken des Dijks, op bepaalde
lengte, met fcherpe fpaaden , tot onderen
toe, geheel uit, om 'er een nieuw Vak wederom
in te zetten. Dit maakt een geweldig diep gat;
laat ons eens ftellen van twaalf voeten, in het
vierkant en even zo veel voeten diep, lang
«n breed. Dit uitfteeken kost zeer veel afbeids,
wijl het oude Wier zo vast op elkander
zit gepakt, dat men zou zeggen eene
bruinzwarte Aarde of Turflaag te zien. D§
kosten , om dit gaapend Vak met nieuwe
Wier vast en hegt te vullen, zijn zeer ongelijk.
Soms betaalt men voor één Schip, met
Wier gelaaden, zo veel, als op andere tijden
voos

382 VERHANDELING OVER HET
voor twee of drie.- De Oogst valt ongelijk.
Nu wast het Wier overvloedig, dan fchraal.
Ook zijn de vragten der Schepen niet altijd
van eenen gelijken prijs; des het Wier, hebben
de Schippers veel te vaaren, duur, en hebben
zij weinig om handen, beter koop moet weezen.
De Stormen der jaaren 1771 en 1776
hebben onze Westfriefche Wierdijken , hief
en daar , waarvan ik getuige ben geweest,
op eene geweldige wijze gehavend; des men, na
dien tijd, -zeer veel Wiers heeft noodig gehad
to. hcrdelling der geflaagen breuken. Volgens
de aan mij medegedeelde opgaave door
eenen naauwkeurigen en kundigen Man ,
heeft men , in de jaaren 1776 en 1777, voor
eenen' cubicquen voet Wiers moeten bedeeden
4I duiver, en daar omtrent. In het jaar
1779, toen het Wier in overvloed gegroeid
was, en men dat minder noodig hadt, befteedde
men niet meer dan ruim 2 duivers
voor eene gelijke maat. In den jaare 1780
betaalde men daar voor 3 duivers, alles onder
die bepaaling, dat de Wierbaas (dus
noemt men de Maakers van zulke werken)
den Dijk, of het gemaakte Vak, drie jaaren
lang , moet onderhouden , en , geduurende
de volgende twee jaaren , op zijne hoogte
brengen. Wanneer het Wier op den laagden
prijs daat , gelijk in voorige jaaren , dan
heeft men , op verfcheiden tijden , minder
dan

WIER DER ZÜIDER-ZEE. 383
dan twee ftuivers voor eenen vierkanten voet
gegeeven. Toen men wat meer noodig kreeg,
liep de prijs hooger, zelfs tot drie ftuivers;
doch, naar den gewoonen loop , reikte men
twee cn een halve ftuiver uit voor den cubic*
quen voet. Aan den vier Noorder-Coggen-dijk ^
dat is bewesten Medemblik, wordt egter het leveren
van Wier altoos iets minder aangenomen,
dan op andere plaatzen; dewijl deeze
. het voorregt heeftom het Wier, onder het
Eiland Wieringen groeiende, zelve te mogen
laaten visfchen , en ter behoorlijke plaatze
te brengen, van welk voorregt andere Oorden
zijn uitgeflooten, om dat het gemelde Eiland
daar mede moet onderhouden worden. Hoe
het verder met den prijs van het Wier gelegen
moge zijn , men kan uit het gemelde ligtlijk
berekenen , dat geen groot Wiervak eenige
honderd guldens kost. — Vraagt men, hoe
diep en breed men zulke Wiervakken doorgaans
uitfpit , en nieuwen in de plaats zet?
Daarop moet geantwoord worden , dat zij
meestal gelijk , of beneden den bodem der
Zee , na zoo diepe uitfpitting, ingezet worden:
bij gevolg, daar de diepte verfchilt, is
dan ook deeze arbeid ongelijk. Aan den Dregterlandfchen
Noorder-Dijk op de hoeken , houdt
men doorgaans negentien voeten in het oog;
doch valt 'er grooter diepte vóór den Dijk ,
dan fpit men het vak tot twintig , en zelfs
twte-

384 VERHANDELING OVE-R HET
tweeëntwintig voeten uit , altoos in acht neemende
, dat het Wier boven het dagelijkse!!
Zeewater ftaat, van zestien tot agttien of
negentien voeten. Dan' aan de Vier Noorder-
Coggen wordt het oude Wier, op fommigs
plaatzen, wel twee of drie voeten dieper uitgefpit,
en nieuwe ingezet. — De breedte
van zulk een Wiervak is onderfcheiden. Aan
den Dregterlandfchen Noorder - Dijkj worden
thans twaalf voeten ingezet: agter Medemblik
en verder westwaards, aan den voorgenoemden
Vier Noor der,-Coggen-dijk, van twaalf tot
twintig voeten, naar dat de aanflag der Zee
fterker is. En hierom valt de inzetting aan
den Dregterlandfchen Zeedijk , bewesten de
Stad Enkhuizen, en verder tegen het Zuiden
op, maar van agt tot tien voeten breedte. —.
Uit de gevaaren , voor welken zulke Dijken
bloot ftaan, die nu min, dan meer zijn, kan
men genoegzaam opmaaken , dat het niet
wél te bepaalen zij, hoe lang zulk een Wierdijk
kunne beftaan, eerde geheele vernieuwing
noodzaaklijk wordt. Wanneer een nieuw Vak
.wél en in alles naar behooren wordt ingezet,
kan het honderd en zelfs, meer jaaren ftaan, gelijk
men weet uit de overblijffels , die van
zulke oude Dijken nog heden te zien zijn, bij
voorbeeld aan den ouden Westfriesfchen Zeedijk.
Deeze was oülings een waare Zeedijk,
jeer de Wieringer • Waard in den jaare 1008, en
4f"

WIER-DER ZUIDER-ZEE. 38^
de' Zyp in het jaar 1553 bedijkt welden. Men
hadt hem, op veele plaatzen, met eenen Wierriem
voorzién tegen de Zee. De overblijffels
van denzelven , nu zo veele jaaren oud , kan
men bewesten Colhorn bij de Kryl, nevens het
Dorp Barfingerhorn, en op veele andere plaatzen
, nog befchouwen. Spit men dezelven op ,
dan bevind men het Wier , onder in het hart
des Dijks, nog gaaf en goed. Bezo.kt men den
Dregterlandfchen Zeedijk, bewesten Hoorn, alwaar,
in den jaare 1675 , eene Doorbraak voorviel
, daar hij met Wier en Paalwerk voorzien
is geweest; dan kan men, de aarde een weinig
daar van afneemende, :de overblyffels nog vinden.
—— Verwondert men zich over zo verbaazende
langduurzaarnheid; men weete egter,
dat de .bovenfte Wierlaag van zodanigen Dijk"
het eerst vergaat. Blootftaande voor de Zon,
voor de Lucht, voor den Regen en allerleie
Winden, zonder eenige fchadüw te hebben,,
moet het Boven • wier eerst aangetast worden ,
en de vèrganglykheid ondergaan. Dit is de reden,
waarommen 'er, alle twee of drie jaare,
eenig nieuw Wier . boven op moet zetten , omden
Dijk ongefchonden te bewaaren , en opde
bepaalde hoogte te houden. Het onderfte ,
gelijk reeds gezegd is, vergaat.niet; maar blijft
frisch en goed, te weeten, wanneer het Wier vak
op eene Mat,, gelijk men fpreekt^ gezet wordt.
Deeze zo genoemde Mat beftaat uit Bladrief y
Bb frisch

3§GT V E R H A N D E L I N G O V E R . H E T
frisch afyefcbooren van zijnen wortel, welké^
in de Maanden van July of Augustus, (de be­
kwaamde tijd wegens Weer, Wind en Zee,
om dit werk te maaken,_) op den grond van het
oude uitgefpitte Wiervak uitgefpreid wordt,
ter hoogte of dikte van omtrent éénen voet,
waarop als dan het. Wier geworpen wordt , on­
der het opzigt van den Wierbaas. Voorleden
jaar heb ik, op verfcheiden plaatzen , dit werk,
zo vreemd voor Uitlandfche als aangenaam
voor Vaderlandfche oogen , dewijl het behoud
van duizenden daar van afhangt, met genoegen
zien verrigteii. Dit Wier , op zulk eene Mat
gelegd j, blijft altoos- gaaf en vast rusten op dit
droog :en vast fondament , waar Lucht noch
Water eenig letfel aan het zelve kunnen aan­
brengen. En .daar. het-van tijd tot tijd , zinkt,
en men 'er telkens nieuwe lasten opbrengt,
raakt alles , zich in eikanderen persfende, zo­
danig hegt in ééii , dat het Kanonskogels kan
tarten. - Dus maakt rnien onze Muuren tegen de
Zee ! Muursn'die: indedaad llcrker zijn , dan
de eigenlijk gezegde Muuren onzer Bolwerken
aan de Frontier-lieden. Delft men een Wiervak
uit; men bevindt, dat zulk eene Riet-mat, hoe
oud zij ook moge zijn , frisch voor dén dag
komt, zelfs fomtijds nog groen van koleur, als
ware zij nu eerst gelegd, en zelfs zo hard, dat
men 'er met een fpitter kwalijk kan dooriteeken.
Dan, in zulk een gezet Vak zal de Wier naar
den

WIER DER ZUTDER-ZEE. 387
den Zeekant langer goed blijven, dan het geen
aan de overzijde naar den Dijk ligt, om dat het
«erde , deor het Zeewater befpat, deszelfs ziltigheid
naar zich neemt, en dus beter tegen het
bederf bewaard Wórdt. Hoe meer nu dit befpatten
gebeurt, te minder is het aan vergaan
onderworpen. Hierboven van de Vermeerdering
en Vermindering des Wiers fpreekende, hebben
wij, in het flot, het verfchil tusfchen zwaar en
grof Wier op diepe , en tusfchen fijn en flegt
Wier op ondiepe Velden opgemerkt. Wij voegen
'er nu bij, dat het groove beter tegen de
Lucht kan , dan het fijne , 't geen fchielijker
vergaat. Wanneer dan de eerde groove foort
onder en in het hart van een Wiervak gelegd
wordt , waar de lucht geenen vrijen toegang
tot. hetzelve heeft, ondervindt men deszelfs
duurzaamheid en vastheid , alzo het daar zo
veel digter in en op elkander zinkt. Waar de
Wierriem des Dijks- hoog belegd is aan den
Zeekant met eene fteenen glooing , daar blijft
het Wier wel goed , om dat het daardoor gedekt
is; maar boven de deenen vergaat het des
te eer, wijl het dagelijks, zo hoog op, door
het Zeewater niet befproeid kan worden , en
dus rasfer door Lucht en Regen wordt verteerd.
Aan het agterfte der Wiervakken , ik
meen, aan de zijde derzelven naar den kant des
Dijks , verneemt men , eenigermaate, blijken
van vergaan , in zo verre naamelijk, als het
Bb 2 Wier

388 VERHANDELING OVER HET
Wier zijne bezakking heeft gekreegen , en ais
tot een vast lichaam geworden is. De ruige losfe
binnenkant van het Wier, ra'akende de aarde
des Dijks, wordt toch aldaar, van tijd tot tijd,
verteerd , en met de aarde des Dijks gelijk.
Dit zal egter weinig nadeel doen, alzo het vast
lichaam van het Wier inwendig beftendig blijft,
indien het maar in het Wiervak wél ingezet
wordt (het geen hier de groote zaak, of het
eigenlijk werk der Wierbaazen is) en dè aarde
des Dijks niet te ligt bevonden wordt : want,
indien één of beide gevallen hier te zamen plaats
hebbe , en 'er veel Regenwaters tusfchen het
Wier en de aarde des Dijks indringe en doorzakke
, zo zal dit veel toebrengen tot de onbeftendigheid
des werks. Om deeze reden houden
de oplettende Wierbaazen altoos, in het oog,
dat de aarde fchuins tegen het Wier zo aangeglooid
worde, dat het water van het Wier kunne
afzakken. Wanneer ook het Wier , in den
aanvang, niet wél in een Vak ingezet wordt,
op bepaalde vallingen , naar den Dijk toe , zo
dat de bezakking, daar door, met den tijdoverhelle;
dan is het geheele werk onbettendig, wijl
'er dan geduurige kleine openingen, langs heen ,
agter het Wier, in den Aarden-dijk vallen, door
welken het water indringt: des zulk een Vak,
als dan, in het midden, of op de helft, naar
maate het van vooren voorzien is van Steen , in
de gedaante van eenen buik zich uitzet, waardoor

WIER DER ZUIDER-ZEE. 58O
door het zijne kragt verliest, en geen weerftand
kan bieden aan de zwaar aanvliegende Zeegolven
bij hooge Vloeden of felle Stormen. ———
Ziet men niet uit dit alles de ongemeene nuttigheid
van 't Wier in het afweeren der Zee ?
2. Op andere plaatzen onzer Noordhollandfche
Zeedijken, waar minder diepte en dus ook
zagter aanilagen der Zee zijn, kent of beoefent
men niet dit diep inzetten van Wiervakken.
Daar heeft men , bij voorbeeld, op den Zeedijk
, ten Zuiden der Haven van Edam naar
Volendam heen , alleen eene zwaare fteenen
glooing, gelegd tegen eenen hegten Klaidijk,
die de Zee zeer gelukkig afkeert. Wanneer
egter zulk een Zeedijk , hoog genoeg in oude
tijden wegens de toen laager gaande Vloeden,
ten deezen dage, om de van tijd tot tijd wijder
geworden Zeegaten , die zo fchielijk een onnoemelijk
getal van Wateren, uit de Noordzee opgejaagd
, inlaaten, niet langer de noodige hoogte
heeft, gelijk het daar en elders zo gelegen
is, dan fpat de Zee, bij hooge Vloeden daar
op , of daar over heen. Daar dit ongemak gaf
aan zulken, die te voet of met wagens deeze
Dijken gebruiken moesten; daar veel en fchaadelijk
Zeewater hier door in de drooge Polders
overkwam; daar tevens de Dijken week en zagt
door het telkens opgeworpen water werden ;
daar de aarde *er ook van afgefpoeld werdt , en
dit alles zamen genomen , Dijk-breuken deedt
Bb 3 dug-

3

fTlER DER ZUIDER-ZEE. S9*
veroorzaakt, bloot Raat. Dit gezegde zal klaarer
worden , wanneer ik het volgende ter opheldering
bijdoe. Aan de Edamfche Zee-Haven
heeft men langen tijd, ten Zuiden en Noorden,
twee Hoofden gehad; doch de gefleldheid van
deezen was zodanig, dat ze noch de vereischte
digtheid offteevigheid hadden, noch het inflaan
van modder in dezelve beletteden , noch het
water in de Haven ftiller maakten. Om den
voortgang van deeze vier ongemakken te fluiten,
befloot men, vóór eenige jaaren, het Zuiderhoofd
te veranderen, het Paalwerk aan beide
zijden met gordingen te voorzien , en tusfchen
dezelven , gelijk ook aan het Noorderhoofd
, Wier te werpen. Deeze twee zo genoemde
Wierriemen, aan beide kanten van de
Haven ftevig gemaakt, hebben daarop een zeer
gelukkig gevolg gehad , en de gemelde ongemakken
weggenomen. Men ziet 'er uit, dat
men, geen Wier gehad hebbende, niet zo gemaklijk
deeze vier gebreken zou hebben kunnen
herftellen. Mij is gezegd, dat men een ongemak
van gelijken aart , in de Rivier de Lek,
niet heeft kunnen beletten , dan alleen met
Wier, welks gebruik anders op onze Rivieren
zeer vreemd is. Een zeker Berigt van de wijze,
hoe dit werk gemaakt is, heb ik niet kunnen
verkrijgen.
4. De Nuttigheden des Wiers aan onze Zeekusten
dus bevveezen hebbende , gaa ik over
Bb 4 OEI.

$02 VEkH ANDELING OVER HËÏ'
om te zeggen, dat men het zelve op verfclieiden
plaatzen weggenomen heeft. Dit mag voor fommigen
vreemd klinken , en anderen , die mee
geen grooten lof van Wier • Dijken fpreeken,
behaagen: dan ons gezegde is zeker , en de
waarheid mag niet verheeld worden. Men heeft
toch , federt eenigen tijd , op fommige plaatzen,
de Wierdijken weggenomen, of, daar ze
vernield waren, onherfteld laaten liggen. Het
eerfte heeft plaats, bij voorbeeld , aan den hoek
van 't Dorp War iet, aan tex\'Zeevanks-dyk benoorden
Edam , aan den Waterlandfchen Zeedijk
bezuiden die Stad, en elders. Hier heeft
men dezelven op eene fchuinfche wijze naar den
Zeekant afgenomen, en voorts, van onder uit
de Zee naar boven , met eene fteenen glooing
bedekt, om het jaarlijksch onderhoud te voorkomen
, en de Dijken aldaar hegter te maaken. —
Op Wieringen hebben de Wierdijken thans
alleen maar plaats aan de zuidzijde des Eiland»,
waar ze , zeven of agt Rhynlandfche voeten
breed, van veertien tot zeventien hoog, en twee
voeten diep , in den vasten grond gezet zijn.
Aan de Noordzijde zijn de ouden, in den
Storm en Vloed van de jaaren 1775 en 1776,
vernield, en, in derzelver ftede , op fommige
plaatzen, aarden Gboidijken aangelegd ; blijvende
nog een aanme-rklijk gedeelte , voorbij
Hippolytusltoef en -westwaards aan , open. en
bloot liggen , waar het de, Zee, op- en afvloeit
over-

WIER DER ZUIDER-ZEE. 393
over het Land. —— Aan de Helder heeft men,
vóór eenige jaaren, de geweldigfte Verzinkingen
gehad. Het is gebeurd , dat een Visfcher,
's avonds, op den vasten grond bij de Zee nog
wandelde , waar , één half uur daarna , door
eene onverwagte ijsfelijke Verzinking , zestig
voeten waters ftonden. Hier door zijn de Wierdijken
weggegaan, en men heeft aldaar agteruit
gedijkt met eene overzwaare zagt afbopende
fteenen glooing tegen de Zee. Aan het-zo genoemde
Kaaphoofd bij het Nieuwe Diep aldaar,
heb ik egter het Wier voorleden Zomer nog
zien ftaan. De reden van dit wegneemen , of
niet herftellen der oude vernielde Wierdijken in
zulke gevallen , is deeze : Men oordeelt, dat
een Wierdijk, bij het verloopen der Stranden ,
nabij eene groote diepte, op laager wal min
voordeelig zij, dan eene fteenen glooing. Tusfchen
de Helder en het zo genoemde Kaap*
•hoofd, heeft men een laager wal bij Stormen uit
het Noord • westen, en West - noord - westen ,
met eene groote diepte kort vóór den Dijk. Te
vooren hadt men daar geene fteenen glooing;
maar eene fteilte van ingezet Wier, gelijk nog,
zo als ik zeide, aan het Nieuwe Diep te zien is.
In zulk een geval oordeelde men , dat de Zee,
door den gevonden tegenftand tegen en aan den
fteilen Wierdijk, teveel woede en kragts daar
op oefende, en dus vernielde : in tegendeel,
dat, wanneer haare Golven tegen eene fteenen
Bb S glooing,

394 VERHANDELING OVER HEI
glooing , zeer fchuins en zagt opliepen, zij
haare kragten zouden verliezen, of, gelijk men
fpreekt, zich dood zouden werken. — Anderen
zijn van een verfchillend oordeel : dan het is
onze zaak niet, om in dit gcfchil het vonnis te
.ftrijken. De ondervinding zal het, ten genoegen
des eenen of anderen , met den tijd beflisfen.
— Het is zeker , al zij het, dat eene
fteenen glooing op eene laager wal bij eene
diepte beter bevonden wordt op den duur,
evenwel de geheele roem van het Zee-wier daar
door niet verdonkerd zal worden. Alwaar toch
geene laager wal is , kan een Wierdijk zonder
fteenen glooing , bij Noord-weste Stormen,
die het hoogfte Zeewater geeven, gcveldig veel
Zeewaters af keeren , gelijk , bij voorbeeld,
blijkt aan het Oude Schild op Texel, en aan andere
Oorden. — Komt het aan op het afkeereu
van Zee-flibbe (gelijk in het bovengenoemde
geval aan de Edamfche Haven), op het afleiden
yan Stroomen , op het beletten van het doordringen
van water in Gragten en Slooten, op
het bewaaren van den Grond , op het aanwinnen
van Stranden, of op het eenigerniaate be?
paaien van Zeegaten, zal het Wier, onzes oordeels
, zijnen ouden luister blijven behouden,
nadien het zelve den grond gelijker dekt, dan
Steenen , en het Welzand 'er niet doordringt,
gelijkt het door Steenen doet. En was men al
bedugt, dat.een geftuite of afgekeerde Stroom,
aas.

#IER DER ZUIDER-ZEE. 395
aan de einden der Hoofden woelende, daar een
ander nadeel mogt veroorzaaken , ik meen, den
grond dieper te maaken, dan zou men die cin«
den met Steenen kunnen voorzien , om dus de
voetingdier Hoofden voor ondermijning te bedekken.
Egter behoefde men de Steenen niet
hoog te leggen , en , bij verzakking, zouden
zij ligtlijk aangevuld kunnen worden. Laat
dit genoeg geoordeeld worden ter betooging,
dat de ééne zijde van Noord-Holland haar behoud
aan het Wier te danken hebbe , en dat
het dus van eene onbegrijpelijke nuttigheid
voor ons Vaderland is.
Andere voor deelen van het Zeewier.
Laat mij thans overgaan ter optellinge van
andere nuttigheden des Zeewiers. — Indien het
Wier van eene zo onveranderlijke natuur is, en
het Ongedierte, (gelijk wij boven hoorden uit
het aangehaalde in de Vaderlandfche Historie),
men denke hier op Mollen en Muilen, foms zo
geweldigjde Dijken doorgraaft, dan durf ik de
vrijheid neemen, om den Heeren DIJK-HEEM-
RAADEN in 't algemeen , eu bijzonder die het
opzigt hebben over de Kaaien van den grooten
Sloot in de Zijpe, waar het Wier niet ver van de
hand is, in overvveeging te geeven, of het niet
beter ware, de gemaakte gaten door Muizen,
Mollen, Hermelijnen, enz. voortaan, in ftede
van

gpé* VERHANDELING OVER HET
van met Zand en Steenen, met Wier digt te
maaken, tegen het doorzijpelen van het Water.
Voor den goeden uitflag van het floppen zulker
Gaten met Zeewier heb ik wel, als nog, geene
bewijzen uit de Ondervinding. Dan, wanneer
men de hier boven reeds genoemde Proeven,
dat, naamlijk, het Zeewier, vast opéén liggende
, niet vergaat en deszelfs onaangenaamen
fmaak in aanmerking neemt, is het dan wel
waarfehijnlijk, dat het Wier, twee of drie voeten
diep in zulk een gat gefteeken zijnde, ligt
zal verteeren ; dat Rotten en Muizen daaraan
zullen knaagen; of dat kunnen doorbooren ? ïn
den aanvang mag dit werk een grooter uitfchot
van geld vorderen, doch naderhand zouden, wegens
de grooter duurzaamheid deezes aanlegs ,
de inkoraften talrijker zijn. Men zou dus nieuwe
Voordeelen van het Zeewier inzamelen. —
Voorts, indien de bovenfte Wierbladeren, gelijk
men aan de Zeeweeringen verneemt , door
de Lucht zuiver uitgebleekt worden , en men
hiervan zeer goed Papier kan maaken, heeft dan
deeze Plant maar ééne nuttigheid ? 't Is waar,
Op die plaatzen wordt maar weinig, en wel alleen
het bovenfte Wier wit; doch het onderfte
blijft bruin, en dus valt 'er geene genoegzaame
ftoffe, indien het al geoorlofd ware, het geen
nu verbooden is, het gebleekte van de Zeeweeringen
te haaien, om een aanmerkelijk gedeelte
Papiers] te krijgen. Willende beproeven , wat
men

WIER DER ZUIDER-ZEE. ^97
men hierin zou kunnen uitvoeren, heb ik een
partij Zeewier, twee jaaren lang, in mijnen tuin
te Edam , aan de lucht bloot gefield , willen
bleeken; doch de uitflag was, dat, alleen de
bovenfte bladeren wit wordende , mijn werk
vruchtloos is afgeloopen. Dit moet ons egter
den moed niet deen opgeeven. Toen ik hulpmiddelen,
ter algemeene en fpoedige bleeking,
ter hand wilde vatten, moest ik, naar Zutphen
geroepen, van daar vertrekken : anders zou ik
een onkostbaar Loog uitgedacht hebben , (al
ware dezelve maar toebereid, bij voorbeeld, uit
asfche van verbrand Zeewier) om te beproeven,
of men hier in niet zou kunnen flagen; want
zo lang 'er in Europa gebrek aan Papier is, en
deszelfs prijs uit dien hoofde fteeds hooger
wordt, is het niet verachtingswaardig iets van
dien aart te onderneemen. ——. Nog meer, indien
Zeelieden zich van Wier bedienen , wanneer
zij lekke gezonken Scheepen uit het water
willen boven werken, en tot dat einde, als het
Vaartuig zo ver is opgehaald, dat men pompen
kan, heele Wierbosfen met ftokken inbrengen,
ter plaatze, daar het lek onder water fchuilt,
welk Wier zich, door het van buiten indringend
water bij het pompen, tegen het lek zet, en,
dus 'er ingezoogen, dat toeftopt, vermindert
dan niet grootlijks het denkbeeld van de fchaadelijkheid
deezer Zeeplant? — Indien ook on«
ze Zeelieden het Wier gebruiken, wanneer een
Schip

398 VERHANDELING OVER HET
Schip door een openbaar groot gat zo veel waters
in gekreegen heeft, dat het half gezonken
is, zettende als dan, dwars in het midden van
't Schip, eenen Wierdam, !
enpompende, 't zij
uit het voorfte, 't zij uit het agtèrfte gedeelte,
't zij uit beiden , het water. Indien veele
Commandeurs , op Groenland vaarende , Zee.
wier in vaten medeneemen , om , in tijd van
nood , wanneer hunne Scheepen door het ijs
befchaadigd worden, dat te gebruiken, en het
in de gaten te laaten inzuigen. — Indien, daarenboven,
dit zelfde Gewas den Huisdekker te
ftadekomt, en hem, wil hij een digt' dak maaken
, in de hand werkt, daar hij de vOrften van
't Huis of Schuure eerst met hetzelve belegt,
en daarna, opdat het niet verwaaié, met'groene
graszooden overdekt, is dan ook het Wier
buiten het gebruik van het huishoudelijk leven
geflooten? Deeze manier van Huisdekken is op
het vlakke Eiland Wieringen in trein, met een
gelukkigen uitflag, dewijl de daar erg regeerende
Winden nergens beter door geftuit, en met
Vorst en Regen buiten gehouden worden, dan
door dit eenvoudige middel. — Verder, indien
deeze Zeeplant, gedroogd en tot ffrooing in
Beestenftallen gebruikt , of onder andere mest
gemengd, in beide'gevallen tot mesting der Velden
dient, is dan ook niet door dezelve voor dé
meerdere welvaart des Landmans gezorgd?
Wanneer toch in het najaar het Wier , zo wel
het

WIER DER ZUIDER-ZEE. 390
het lange als het korte , uit Zee of van het zo
geheeten Koegras , aan de Zijpfche Dijken of
Stranden komt aan drijven, met zo genoemde
Schapenftronten, zijnde een gewas met blaauwe
Bloemen, waarop de Bijen zo fterk aazen, en
met andere ruigte; dan verzamelen de Bruikers
der Dijken, of de daarbij woonende Landlieden
het een en ander , om 'er langen mest van te
maaken. Zij noemen dit Zeedrift, en zetten 'er
klein Vee of Schaapen op, om dus hunne mest
daardoor te vermenigvuldigen. Men ftrooit bet
ook wel daar buiten in een vierkant hok, waarin
men daaglijks de Koeien laat komen om ze te
melken, en dan werpt men , alle twee of drie
dagen, ander Zeedrift met ftroo daar op, het
geen eene zeer goede mengeling van voortreffelijken
mest maakt. Wanneer zodanige Zeedrift
in het voorjaar aan de Zijpfche Dijken komt
aanzetten , dan fleept men het over dezelven
binnen waards in de Landen, en zet het op hoopen
ten gebruike in het najaar, nadien het groot
en klein Vee, als dan naar de weiden gejaagd ,
niet kan medewerken, om hetzelve tot mestte
maaken. In deezen Oord is een zeker Landman,
die nooit .eenigen anderen, dan zodanigen mest
gebruikt. Dan, nimmer brengt hij ze , ten eerften,
op zijn land, om dat deeze Zeedrift langen
tijd ter rottinge noodig heeft. De ondervinding
leert, dat deeze foort van mest ook beter
is op Zaad- dan op Groen-land, om dat het Wier
eer

400 VERHANDELING ©VER HET
eer onder, dan boven op den grond verrot: en
het gaat zeker, dat hetzelve, tot mest verteerd
zijnde , allerbest voldoet in gronden , waarin
men Haver teelt. Zulke Haver ziet men uitmunten
boven andere, in landen gegroeid, die met
koeimest worden vet gemaakt. —- Indien, al
verder , de Rotganzen zelve de Wierbladeren
eeten, en de wilde Eendvogelen, tegen 't naderen
van den Winter, of vroeger, uit het Noorden
overkomende , gaande naar onze Kooien,
om daar, als een fmaakelijk wintergebraad, voor
ons gevangen te worden, na alvoorens het genoegen
gehad te hebben, van hunne hongerige
maagen met het Zaad deezer Planten te vullen ,
en door dat voedfel vet worden, om te beter op
onze tafels te verfchijnen ; is'er dan niet tevens ,
voor hun en voor ons, door de Schepping deezer
Plant gezorgd? — Indien veele Infeften,
boven genoemd, die de gaapingen in de Schepping
vullen, die dus tot de volmaaktheid van
het Heelal mede dienen, en bij gevolg ook keven
moeten, vrijheid en trek gekreegen hebben,
om ook op de Plant en het Zaad te gast te gaan ;
rijst dan niet hierdoor onze achting voor deeze
Zeeplant? — Indien ook Plantdieren van verfclieiden'
foorten keven moeten , en in de groote
Schepping niet onnut zijn, moesten zij dan
geene plaats hebben , waar ze groeien en hunne
woning zouden bouwen; mogt dan het Zeewier
daartoe niet dienen ? De Mülepora pulymorpha
•f

1W1E& DER SUIDER'ZE E» 40?
,eï coriacea, dus geheeten door de Heeren LIK*
H-JEUS en HOUTTUIJN, kiezen deeze Plant, om
'er millioenen fraaie witte Cellen op te maaken.
De Flujira pilo/a , niet minder fierlijk, beiden
in den KATECHISMUS DER NATUUR. , III. Deel,
Plaat 3. bladz. 224-226 , door mij afgebeeld en
befchreeven, verkiezen het zelfde Gewas, 't Is
onuitfpreeklijk, welk eene menigte deezer Cellen
of Plantdieren op het Wier woonen 1 Een
handvol deezer Planten aanvattende , mag men
zeggen, meer Diertjes of wooningen in de hand
te hebben, dan 'er Huizen in ons Vaderland zijn.
Het verbaazend aantal deezer Plantdieren, dikwerf
op deeze Gewasfen vernomen , hebben mij
vaak tot de grootfte vervoering gebragt. Geene
Landplanten kunnen zo bevolkt zijn,. Onder de
Wateren is dan ook, zo wel als '*er boven , alles
bewoond tot verheerlijking van denAlmagtigen
Schepper. — Verder, indien men ook de
Wortels des Wiers., 's winters, in Noord-Hol'
land gebruikt, om daar mede Rotganzen te vangen
, of liever te lekken, alzo dezelven hunne
geliefdde fpijs zijn, dan wordt het gezegde al
meer bevestigd. Bij deeze vangst (op dat ik 'er
dit bijzondere, nog weinig bekend, bijvoege)
komen tamme Rotganzen te pas, die fomtijds
vijfentwintig jaaren daartoe kunnen dienen. Een
zeker Man, die zich met dit werk in den winter
bezig houdt, heeft 'er onlangs ééne verloo-.
ren , die hem twintig jaaren gediend ,hadt., en ,
zijns Vaders leven, was 'er ééae geflorven ,
Ce welp

402 VERHANDELING OVER HET
welke vijfentwintig jaaren de Vogels van zijne*
foort hadt helpen bedriegen. Hij getuigt, dat
hij eens, in éénen winter, met zijnen Vader,
agthonderdRotganzen hadt helpen vangen; doch
dat zij toen de flegtfte vangst van allen hadden,
terwijl 'er diestijds een ander zestienhonderd hadt
gekreegen. — Indien , eindelijk , deeze Zeeplanten
tot voedfel voor Visfchen dienen, of de
Wiervelden de fchuilplaatzen voor onnoemlijke
Aaien zijn , die veele Lieden door het vangen
den kost doen winnen, en anderen daarna ter
fpijze dienen , zullen wij dan over deeze tal»
rijke Nuttigheden van het Wier niet verbaasd
ftaan, en dén.Schepper, wegens deszelfs voortbrenging
en nuttige fchikking , eere geeven ?
Aaien in de Wiervelden.
'lil , '. SVOO "fi. £UÏ iï'« (>X t>J00 Iïi.i> cl Si _j
'tZij mij, bij deeze gelegenheid, geoorlofd ,•
door eenen kleinen uitftap hier te maaken, iets
ter ophelderinge van de Natuurlijke Historie deezer
Visfchen,'en ter aanfpooringe van hun, die
in deetse Oorden ,• wél gefchikt ten onderzoeke
van het geen'-hienh'-nog verborgen is, te zeggen.
In de Wiervelden^ zeide ik, houden zich onnoemlijk
veele Aaien op, naamelijk', «f den win -
eertijd.- Zij draagen den naam van roode Aaien,
die inden Herfst, of in den aativang vah het
guure Saifoéii,- wanneer ze geen vöedfel, zo veel
wijWèêYen-^meer gebruiken , alhier itt den grond
kruipen, en door dè -zo genoemde Zeil- Elgers
in deezer voege gevangen worden-. De Zeil-
El-

WlëR DER ZUIDER-ZEE. 403
Elger is eene foort van ijzeren kam: de onderfte
tanden (want veelen ftaan aan denzelven) zijn
langer dart de bovenften : aan deezen is een ftob
Vastgemaakt, die door eenen man, zittende in
het agterfte van eene zeilende fchuit, zo wordt
beftierd, dat de Elger door den grond heenen
getrokken wordt, waar door de Aaien , in de
Zeeflibbe zittende , geraakt en gevangen worden.
Dan hier worden deeze Vraagen, van ons
eigenlijk bedoeld, gebooren. „ Hoe komt het
bij, dat men in deeze Aaien nooit jongen vindt?
Zijn ze allen van het Manlijk Geflagt ? Waarom
draagen daarentegen allen , die , in September of
Oétober, onze Zuider - Zee beginnen te verhaten
, en zich naar de Noordzee begeeven, (of
blijven zij ergens anders?) jongen bij zich ? Of
verfchillen deeze foorten van Visfchen onderling'?
Verfchillen ze in den tijd van voortteelen?
Waarom kiezen zij, die deeze reis aanneemen,
daartoe ftormagtig Weder, Oostelijke Winden,
en eene donkere Maan? Schikte de Hemelfche
Voorzienigheid het alzo, op dat zij, met don.
ker wéder, meest langs de Noord - Hollandfche
Kusten loopende, by duizenden in de uitgezette
en op haar wagtende fuiken gevangen zouden
worden ? Wanneer keeren dé geenen , die het
gevaar ontkomen zijn, uit de Noordzee tot ons
Weder ? Hoe diep gaan zij daarin weg? En welken
Wind of Weder neemen zij op haaren hertogt
waar ? Wanneer en waar hebben zij in de
Noordzee hunne jongen voortgebragt ? Komen
Cc 2 de§>

404 VERHANDELING OVER HET
deeze allen met de Ouden te rug?" Hoe
veele Vraagen ! En wie zal ons op dezelven antwoorden
? Men leere hier uit , hoe veel 'er
«og , ter ophekleringe van de Natuurlijke Historie
onzes Vaderlands, te doen zij, en het
moedige anderen aan ten onderzoeke !
Oorzaaken van de Vermeerdering des Wiers.
Dan, om nu , voor. 't laatst, tot het Wier,
wiens ongemeene Nuttigheid ik befchouwd en
opgegeeven heb, weer te keeren; mogelijk zal
men nog vraagen: „ Groeit hetzelve nog in z»
groote menigte, als in overoude tijden? ....
Wat zullen wij, die geene genoegzaame befeheiden
hebben van de oorden, waar men het toen ,
al of niet, voudt; wat van het getal der Seheepen
, die toen op deeze Visfcherij uitgingen;
wat van alle plaatzen der Zeedijken , waar men
het gebruikte , met eene volkomen' bepaaling
zeggen? En indien wij dit al vermogten,
welke voordeden zou het ons geeven ?
. Zou 'er nü minder groeien, om dat de Eendvogelen
, Rotganzen , enz. hetzelve meer met
wortel en al los plukken, en dus doen (terven ?
Is 'er dan nu een grooter aantal dier Vogelen ,
dan in overoude tijden ? Eu zo ja , wie zal
dat keeren?
Zou 'er nu minder groeien , om dat de Slib*,
gronden in de Zuider-Zee, best gefchikt tot ti»
aanteelt, veranderen en met Zaud overdekt worden,
Waartoe, onder anderen, door het door»
' « - . " • boo-

•WIER DER 2UIDER-ZEE. 405
booren der Vlielandfche Stranden, (het° welk,
volgens de verzekering van eenen Ooggetuigen,
op den 21 Januarij van het jaar 1756, 's morgens
ten zeven uuren , gebeurde) aanleiding
kan gegeeven zijn ? . . . . Maar, groeit 'er dan
«ergens eenig Wier in Zandgronden , of verneemt
men het nu niet, daar het te vooren
vrugtloos gezogt werdt? Wij hebben dit, aangaande
Wieringen en andere plaatzen , reeds
bepaald.
Zou 'er nu minder groeien, of zou men niet
tot dien waan gebragt zijn door het minder visfchen
, wijl men thans minder noodig heeft,
«u zo veele Dijken fteenen glooingen ontvangen
hebben?
Dus komen wij tot de Vraag : of men thans
gebrek van Wier heeft ; of men gaarne meer
zou hebben; vooral voor onze Eilanden, waar
men het niet misfen kan ; bijzonder voor de
Zijpfche Kaaien en Dijken, voornaamelijk wanneer
de Heeren HEEMRAADEN tot het befluit
zouden overgaan, om de vallende Gaten in dezelven
, door het graaven der Mollen enz. met
Wier te floppen; en eindelijk, om onze Noord'
hollandfche Landlieden meer doffen tot mestinge
te bezorgen?.... Men zegt ja; maar laat ons
dan zien, wat hiertoe zou kunnen dienen.
Middelen tot Vermeerdering.
Sommige Middelen ftaan hier niet in onze
snagt: zij hangen alleen af van den grooten Re-
Cc 3 geer-

400* VÏRHAHDELINC OVER HET
geerder'der Waereld, die ook de Zee beheerscht.
Wanneer dan de Slik - gronden, waar de beste
Wiervelden vallen , bewaard worden, verbeteren
, of aangroeien j dan heeft men daar geene
Vermindering , maar veel eer eene vermeerdering
van dit Gewas te wagten. Sommige Velden
zijn toeh in zekeren zin nieuw, en van deezen
kan men, door de Godlijke Voorzienigheid ,
aanwas hoopen. De aangewonnen Wiergronden,
vastgehouden door de in één geftrengelde
Wortelen deezer Planten, worden toch op deeze
wijze , buiten ons toedoen , behoed. De
Wortelen bewaaren den Slibgrond, en de lange
bladeren deezer Planten keeren , als met vereeftigde
kragten, haare ruggen tegens de aanfnellende
droomen, om dezelven de loswoelingen
der gronden te betwisten. Zij keeren dus, door
den algemeenen tegenftand, den ftroom af, en
noodzaaken hem elders zijne kragt te oefenen,
't zij op het mulle zand, of't zij tot formeering
van diepten, waarze dienftig kunnen zijn voor
onze Scheepvaart. Hoe meer derhalven de Slibgronden
bewaard worden, te beter zij zullen
worden; of waar zij aanneemen, te meer kan
de aanwas of de verbetering van het Zeewier
verwagt worden.
Maar, zou het Menschlijk Verftand niets kunnen
uitdenken, om, met de daad, de vermeerdering
van het Wier uit te werken ?
Uit de Ondervinding kunnen wij hierop , zo
ik weet, nog geen antwoord geeven. Evenwel
\
be-

WIER DER ZUIDER-ZEE. 4O7
behoort men te beproeven, wat in'deezen gelukkig
zou kunnen flagen, te meer, daar men ,
het Wier wél gebruikende, 'er niet te veel van
kan hebben.
Men ontzie dan geene moeite; men beproeve
allerleïe gronden , en lette op den uitilag ;
want vooraf bepaaldlijk te beflisfen, welken, al
of in 't geheel niet, daartoe kunnen dienen,
zullen wij niet onderneemen , zo lang wij zO
kleine gelegenheid hebben, om de Gronden onder
het water naauwkeuriglijk te leeren kennen.
Daar het zeker is, dat het water in de Zuider-Zee
overal denzelfden trap van Ziltigheid
niet hebbe; daar het , bij voorbeeld, bij Medemblik
of Wieringen zouter is dan bij Harder-
•wijk of Campen; zal men wél doen te letten,
of niet het gebrek van eenen zekeren trap van
zoutheid oorzaak van het niet groeien zij. Vindt
men dit zo , gelijk wij denken , dan zal het
vruchtloos zijn te beproeven, om in min zoute
Wateren eene Zeeplant, als buiten haar Element
, te doen wasfen , ten zij dezelve ook
eenen ontbreekenden trap van zoutheid in eenen
goeden grond mogt kunnen doorftaan uit
eigen aart, of zich daaraan gewennen , het
geen mij onbekend is.
Onzes oordeels zijn de Slibgpönden op Banken
of Ondiepten, waar omheen Stroomen of
Wateren gaan, die eenen zo genoemden Keerftroom
hebben, de besten, om de Voortteeling
van nieuw Wier te beproeven. Het water, met
Cc 4 de

4oé VERHANDELÏNC OVER HEtf
de Ebbe uitvloeiende , fleept door den fterkeft
ftroom veelerlei ftoffe mede , en blijft door de
fterke beweeging met dezelve vereenigd , tot
dat de Vloed aankomt, welke het water opftuwt
regens en op deeze Banken of Ondiepten. Hier
komt het , eenen korten tijd, tot ftilfïand , of ;
tot eene kleine rust, waar door het onheldere
zinkt, en deeze ftoffe op den grond blijft liggen.
Deeze Slibben zijn , naar mijne gedachten
, uit de ondervinding afgeleid , de beste
gronden ter aangroeinge van Zeewier.
Merkt men nu op , dat op veele plaatzen
der diepe Vaarwateren , als de Zee begint op te"
vloeien, nog wel één nur, zelfs langer daarna,
Ebbe gaat, hoewel het op andere plaatzen zo
veel niet verfchilt, en altoos het water op dewallen
eerst begint te wasfen , terwijl 'er nog
eenigen tijd daarna in de diepten Ebbe gaat: zo
behoorde men znlkeplaatzen uit te zoeken, om
'er eene proef te beginnen. Een naauwlettend
oog op de beweeging der Wateren, en tevens
der gronden kundig, zal best hierin flaagen.
Bedrieg ik mij' niet,' dan is 'er , aan de
Noordzijde Van het Eiland Urk, eene Ondiepte
of Bank , d?e zich , van dat Eiland af tot op
eenigen afftand, in Zee uitftrekt, alwaar, door
de aldaar langs gaande ftroomen , in derzelver
dröaijinge of keerttroom waarfchijniijk zodaanigê
zinking van ftoffe , of deeze bedoelde Slibbe
Opgeworpen wordt. Meer andere zulke plaat-
Sten sullen 'er ongetwijfeld- zijn in onze Zuider"-
Zes

WIER DER ZUIDER-ZEE» 40$
%z*: dan, waar ze ook voorkomen, men vange
daar de proefneeming aan.
Die te beginnen met de Wortelen van het
Zeewier komt mij bedenkelijk voor , hoewel
men het mag onderftaan. Weinig moeite gaat
'er mede verlooren. Liever egter zou men met
het Zaad eenen aanvang kunnen maaken, 't zy
dat men eenige Zaadplanten, waaraan de met
Zaad gevulde Airen nog zitten , neeme, en,
beneden aan ftokken gebonden, in den grond
fteeke, op dat daar het Zaad, by het uitvallen ,
zijne eigenaartige plaatzing zoeke, en in de
ilibbe inwoele; 't zij dat men in zulke gronden
, by de grootfte ftilte van Wind en Stroomen
, het Zaad, dat zwaar van aart is, en in
het Zeewater plotzeling zinkt, ftrooie.
Daatoe behoorde men zulk Zaad te verkiezen,
dat nog in zijnen bolder is, en zijn bandje
, waar mede het in de fchede vast zit, en
waardoor het, groeiende, gevoed wordt, bezit
(gelijk hier voor Plaat V. Fig. 2. in e, en
Fig. 3. vergroot getekend is), dewijl dit krom
bandje gemakkelijker kan hegten in de vuile
ruige Slibbe, en dus vast blijven zitten. De
bolfter, door het weeken van het Zaad in het
ivater barftende , en wijders plaats beilaande,
zal dus bewaard worden tegen eene al te diepe
inwoeling of verzinking in den grond, waardoor
het foms belet zou worden in zijne uitfpruitinge.
C c § Oia

ilD VERM. OVER HEI' WIER DER JtütDBR-ZEE.
iOm eenigermaate zeker te weezen van deeze
proefneeming, zou men kunnen neemen eenige
Glazen met Zeewater, en daarin werpen ééne
laag Strand-zand; vervolgens daarop eene ééne
laag Slibbe, of andere foorten van fijne ligte
Aarde, op verfcheiden plaatzen uit de Zee gehaald,
en daarin het Zaad laaten vallen, om
te zien, of hetzelve daarin wil vatten, en uitfpruiten.
Men behoort deeze Glazen te merken , en
op verfehillende tijden , ook bij verfehillende
graaden van koude of hette, het Zaad daarin
te werpen, om te leeren, hoe lang het in de
Slibbe blijft zitten-, en wanneer de juifte tijd
van uitfpruiten komt.
In andere Glazen kon men de Slibbe, waar
op men het Zaad geftrooid hadt, een weinig
met een ftokje omroeren, op dat Zaad en Slibbe
met eikanderen vermengd werden, en dan
acht geeven, of dit beter dan het eerfte wil gelukken.
Dit alles zou ons leeren.
Woonde ik nog aan de Zee, met hoe veel
vermaaks zou ik deeze Proeven te werk ftellen,
om mijn Vaderland hier mede te kunnen dienen!

OOG-ZIEKTE.

WAARNEEMING
VAN EENE
OOG-ZIEKTE,
IN EENE FAMILIE
OP HET EILAND
W I E R I N G E N .
O P het Eiland Wieringen is eene Familie, bij
welke de Oogleden zich niet behoorlijk kunnen
verwijden , om dat het bovenfte Ooglid,
verlamd zijnde, niet kan opgetrokken worden;
weshalven de fpleet, tusfchen het bovenlte en
onderfte Ooglid, zeer naauw moet vallen. —•
Wanneer dan de geenen, die tot deeze FamL.
lie behooren, horifontaal willen zien, moeten
zij hunne Hoofden agterwaards overbuigen.
De Oogbollen deezer Lieden zijn doorgaans
kleiner, dan die van andere Menfehen, en ftaan
ook dieper in de Oogkast gezonken; doch de
Oogen zelve zijn goed van gezigt, en men kan
'er niets meer van zeggen, dan dat het Ooggeftel
deezer Lieden veele overeenkomst heeft met
dat der Varkens. — Wegens het gezegde gebrek
draagen de Leden deezer Familie meestal

414 OOG-ZIEKTE IN EENE PAM TI. IE.
De zeldzaamheid van het Geval, welk ik op.
geef, beftaat in de zonderlinge voortplanting
van dit zoo klein, plaatzelijk, en werktuiglijk
ongemak, van de Ouders naamlijk tot de Kinders.
Het fchijnt toch nagenoeg vast te gaan,
dat, om,het. andere Kind, het dén wel, en het
ander ongefteld, ten aanziene der boven - Oog.
leden, is geweest, even gelijk- de Ouders,
waarvan de één een goed , en de ander'een
kwaad gezigt heeft gehad, zonder dat, in dit
geval, het één Kind eenig aandeel aan het ander
heeft. Gemengdheid heeft toch hier geen
plaats.
Om dit gemakiijker te kunnen nagaan, heb ik
best gedacht, het tegenöverftaand Tafeltje van
Bet Gefinclit tipr Xlouekijbert hier bii te voesen.
Dé Letter k agter de naamen betekent
kwaacle, en de Létter g goeds Oogen.
' Ten aanziene vtö SIJMON HANSSEN , met
goede Oógen geboorert, en die , getrouwd
zijnde met eène'raij onbekende Vrouw, Kinders
, alle met goede Oogen géboorett, geteeld
heeft, is zeer opmerkelijk, dat hij een tweeling
is geweest, ter eener dragt in dè waereld
gekomen met TRIJNTJE HANSSEN zijne Zuster,
die kwaade oógen gehad heeft: eene bijzonderheid,
welke in dit geval zeer gewigtig is.
GE-

f >
•3 £L
-?* - K
1 «• a 3 • ~ B
• SSN . re 1
ê o
' 1 . li, |i0 2
3 w X*
* S • ? ' Hj
trq
ö
3
» . S' . . o
„ 3 * "B. re w O. • %
I ^Üo Q o f . . a . . g

G R O N D-LJ &

VERHANDELING
OVER. HET
G R O N D - IJ S.
]^iet alleen in ons Vaderland, maar ook in
Frankrijk en elders, heeft men, zints langen
tijd , onderfcheid gemaakt tusfchen het Ijs,
dat, bij een aankomende Vorst, op de oppervlakte
der Wateren wordt geformeerd, en eene
andere foort, welke men, nu en dan, bij deeze
of geene gefteldheid van de Zee, van de Rivieren
of Winden, te voorfchijn zag komen.
De eerfte foort heeft den gemeenen naam van
Ts gekreegen; de andere dien van Grond - ijs:
om dat men meende, dat het laatfte op den
grond der Wateren gevormd werdt ; of om
dat men het van daar zag opfchieten.
w. a WINSCHOTEN, die voor ruim honderd
jaaren leefde, heeft'er ons, in zijnen Zeeman,
dit volgende van gezegd: Grond • ijs, naar het
gevoelen van den gemeenen man, is Ts,
dat, als het fel begint te vriefen, uit den grond
opfchiet; maar het is met dit Ts geheel anders
gelegen : want dat kan niet zijn , dat 'er in
het begin van de vorst Ts op den grond kan
leggen; de reden is klaar: om dat hoe diepst:
onder Water , hoe lijdelijker de koude is (ik
beroep mij op de ervaarsndheid der Zeelie-
Dd a den)j

4£0 V E R H A N D E L I N G
den); en hoe minder koude, hoe minder vorst;
hoe minder vorst, hoe minder Ts; en derhalven
foo befluitik, dat dit zogenaamdeGrowi-if/j-, op
eene gants andere wijze voorkomt: te weeten,
dat het firiverftè, en dienvolgens het foetfte gedeelte
van het Water, allensjes door de koude
eenige lijvigheid, of, zo de Philofoophenfpreeken
, eenige conjijientiehegint te krijgen, en dat
zulks gants niet gemerkt zijnde, zo lang het
Ts de gedaante, en bij naa de zelve klaarheid
heeft van het Water , de oorzaak is, dat de
Luiden meenen, dat gefien wordende, uit de
grond is komen opfchieten; te meer als het gebeurt,
dat 'er een harde Wind waait, en het
Water hol gaat : want dan heb ik met aandagt
gemerkt, dat, door het kabbelen van het
Water, het jonge Ts, als groom of grom door
het Water drijft, en allensjes aaneengroeit, en
dan eindelijk bij fchollen fig komt te vertoonen
; en daarom is altijd het Ts in holgaande
Water ruuw en ongelijk , en dat door de
kanten, die ieder fchots Ts van te vooren
had, eer zij met de andere te faamen gevroozen
was. Uit dit alles (meen ik) nu genoeg
te blijken , dat nog de naam van Grond-ijs,
nog de daad goed is ; maar dat men feggen
moet Grom of Groom • ijs : om dat het als
Grom, dat is, de vuiligheid, die in de Rob of
Darmen van de Visfen gevonden werd, te faamen
vermengd is; of zo andere willen, te faamen

OVER HET G R O N D - IJ S. 4»I
men gelijk bloed geronnen is : waarom fij het
gaarn zouden noemen geronnen Ts.
NOLLET heeft zich mede , zo veel laater ,
tegen de formeering van het Jjs op den bodem
der Wateren verzet: „ hoewel, zegt hij,
een beroemd Schrijver, onderfteund door het
getuigenis van Schuitevoerders , Molenaars ,
en, in 't gemeen, van allerhande foorten van
Arbeidslieden, gewoon bij ftroomende Wateren
te werken, voor het eerfte gevoelen gepleit
heeft". Hij oordeelt dit eene misvatting te
zijn, en fchrijftze daar aan toe, dat, wanneer
men in ftroomend Water eene bijt hakt, en het
Ijs daar uit neemt, men niet lang daarna, van
onder, aan den kant en de opening der bijt,
IJsfchotzen vour den dag ziet komen, van eene
nog onvolkomene fponsagtige foort van Ijs ,
met aarde en andere vuiligheid daarin gemengd
en vast gevroozen , ft welk j onkundigen doet
denken, dat die fchotzen van den grond komen
opfchieten of als men eene bijt in kant • ijs
hakt, en 'er een ftuk uitneemt, raakt het zo
genoemd Grond • ijs, dat 'er onder aan hangt
door zijne eigen zwaarte los, valt 'er van af,
zinkt meer of min diep weg, en komt daarna
weer boven: uit welke twee verfchijnfelen men
de IJsformeering, op den grond gefchiedende,
heeft vastgefteld.
NOELET wederlegt daarop dat gevoelen ,
door twee bewijzen: namelijk, dat de koude,
Dd s di§

422 V E R H A N ü E L I N ö
die het Ijs vormt en uit den dampkring komt,
geen Ijs kan maaken op den grond der Wateren,
zonder eerst al het Water, dat boven is,
te hebben doen bevriezen; -— en daarna, dat
men nooit op den bodem van ftroomend Water
Ijs zal vinden; -en de Aarde darfr van een anderen
aart is, dan die, waar mede het Grondijs
is belaaden.
Dan , alle deeze redenen gelden bij veelen
niet: zij blijven de Ijs - formeering, namelijk
die van het Grond-ijs, op den bodem der Wateren
beweeren, en brengen daartoe zulke verfchijnfelen
bij, die, in den eerden opdag, zeer
fterk voor hun gevoelen fchijnen te pleiten. —.
Zij zeggen, bij voorbeeld, dat men, bij het
ontlaaten van weder, wanneer heL fpiegel-gladde
van het Ijs geweeken is, Zand aantreft, namelijk
, op de oppervlakte van het Zee-ijs, bij
voorbeeld tusfchen het Eiland Ens in de Zuider-Zee
en de Stad Campen. En is dat Zand ,
vraagen zij, daarin niet geraakt, toen het Ijs
aldaar op den grond werdt geformeerd ? —.
Men voegt hier bij, dat, wanneer de Bewoo»
ners van dat Eiland, bij eene doorgaande vorst,
gebrek aan zoet Water gekregen hebben , zij
dan, bij eenen dooi, de los gegaane, en uit
het zo genaamde Zwarte Water afdrijvende
IJsfchotzen, die, van Zwol af, door den afloopenden
droom naar de Zuider-Zee vervoerd
worden , opyangen, om in hunne warme ketels

9 V J£ 2. B Ë X CS OSD-IJÏ. 4*$
tels te ontdooien, en dus in hun gebrek vaa
zoet Water te voorzien. Maar deeze Ijsfchotzen
laaten mede veel Zands op den bodem der
ketels zinken; en dit, beweert men, bevestigt
ook het voorige. — Nog meer, de Zeeüeden
van 't Eiland Ens en het Noordhollandsch Zeedorp
Vokndam hebben mij verzekerd, dat de
Zee bij eene vorst nog open zijnde en het zo
genoemde Grond-ijs geformeerd wordende, de
Zwaarden hunner Vischfchuiten dermaate met
zwaare Ijsklompen behangen en bezet raaken ,
dat zij dezelven naauwlijks kunnen ophaalen.
Zij voegen 'er bij , dat als dan ook de Touwen
hunner Vaartuigen, onder Water hangende
, zo fterk door dit Ijs omkorst worden,
dat zij drie- of viermaal dikker fchijnen , dan zij
in de daad zijn. Verder, dat 'er ook, als dan,
zo veel Ijs aan den bodem en de zijden hunuer
Schuiten groeit , 't geen den voortgang in het
zeilen geweldig tegenhoudt , dat zij verpligt
worden, om Touwen voor aan onder den boeg
te laaten zinken, en dezelve, als dan, van vooren
naar agteren, al fcheurende, te trekken ,
op dat het vast zittende Grond-ijs losgaa en
van het Vaartuig afvalle. En dit is, meent
men, eene derde proef voor de formeering van
het Ijs op den bodem der Zee, en deszelfs opfchieten
naar boven. — Men haalt ook aan,
dat men, in denkleinen Zeeboezem, tusfchen
Vokndam en Katwouw , aan den oever der
Dd 4. Nooté*

4S4 V E R H A N D E - f c l t f o -
Noordhollandfche kust , fchuins over het Elland
Mar ken gelegen, dikwijls bij eene bevroo,.
zene Zee, verneemt Zee-fchulpen, oude Mui,
len en Schoenen, boven in het Ijs vast zittende.
Een ander blijk, zegt men, van opgekomen
Ijs, van den Zee-bodem, met dergelijke
dingen. — De Visfchcrs van Volendam, Marken
en Ens, naar deeze gevallen gevraagd, hebben
mij verhaald, dat hunne Fuiken, diep in
de Zuider-zee met ftokken vast gezet, ora Haring
te vangen , menigmaalen zodanig met Ijs
bezet raaken in zodanige tijden, dat het zelve
de Mokken uit den grond lo&.rukt , en ze naar
boven doet fchieten; en dat, meenen veelen,
helpt de bovengemelde (telling bevestigen.
Nog meer, de Touwen »« Dre Sg c n, die veertig
ponden, zwaar zijn, en uitgeworpen , om
het ligte Vaartuig vast te doen leggen , wor,
den dikwerf, bij eene formeering van Grond»
% , 'deraiaare daar mede omzet , dat zij hx
door uit den grond worden gerukt , eu de
Vaartuigen driftig worden ; en hier uit haal*
men eenen anderen aandrang voor het gazegde
gevoelen. - Eindelijk, de,Netten der/4
lendamfclie Visfchers , door de Zee gefleept
op eene diepte van twaalf of meer voeten, om'
Garnaal en
Spkring te vangen, raaken, bij zodapigeljs-formeeringen,
zo vol van Grond-ijs, datze
naar boven fchieten, en het Visfchen geftaakt
m s t w e n
^ 5 en dit,, meent men, doet alles at;
In.

OVER H E T CR ON D-IJ S. 425
In onze Rivieren oordeelt men, nieuwe
proeven voor de genoemde (telling aan te treffen.
De Voorftmders van de Ijs-formeering
op den grond der Wateren hebben toch gade
geflagen, dat de Fuiken en Korven, waar mede
de Visfchers op de Maas en Waal Prikken
vangen, door bijten bij toegevroozen Wateren,
op den bodem nedergelaaten, ter diepte
van zes tot twaalf voeten , en daarin tien of
twaalf nuren blijvende, bij het opnaaien, mids
de vorst fierk aanhoudt , geheel met fchilfers
Ijs bedekt bevonden worden , zijnde die zo
groot als een zestehalf, en zo dik als een
dubbeltje. — En helpt , vraagt men , zulk
eene ondervinding niet zeer veel tot ftaaving
van liee heertellend gevoelen ?
Hier op zou men ja moeten antwoorden.
wanneer men bewijzen kon , dat , in fommige
tijden , het oppervlak der Wateren niet
wordt aangedaan door de vriesdeelen , die 'er
uit de lucht op neêrkomen; dat die deelen,
in zodanige gevallen , door de Wateren heen
dringen , tot op den bodem der Zee en der
Rivieren, en aldaar het Ijs formeeren; en dat
het, ten dien tijde, op den grond kouder is,
dan boven aan , of op de oppervlakte. Hoe
veele vooronderftellingen , die egter nooit beweezen
-zijn! Zullen de Waterdeelen aan de
oppervlakte , blootttaande aan de werking der
vriesdeelen, niet gedremd worden; maar wel
Dd 5 de

42

©VER H E T GROM D-IJ S. 4a?
•ven. Op zodanigen afftand gekomen zijnde,
liet ik deezen tweeden Thermometer, onder het
draagen door de warmte van mijn lichaam geklommen
, eerst bekoelen , en volkomen gelijk
worden met de waare koude der lucht.
Hierna een touwtje aan deszelfs boven einde
gebbndenhebbende, liet ik denzelven dooreen»
bijt, die Visfchers.in het Ijs gehakt, en eenige
dagen open gehouden hadden, op den bodem
der Zee zinken. Eenen tijd lang daarin gelaaten
hebbende, haalde ik den zeiven zo fchielijk
op, als mij mooglijk was, om de waare warmte
van den grond te weeten. En hoedanig was
dé uitflag ?
De in Zee gelaaten Thermometer ftondt, hoe
dikwijls ik deeze proeven, op verfehillende dagen,
herhaalde, altijd op 33 graaden, volgens
de fchaal van FAHRENHEIT ; dan , de andere ,
die t'huis in de ftad gebleeven was, had, gelijk
ik naderhand vernam , op dezelfde uuren
geteekend 25, 26, 27 en 29 graaden : bijgevolg,
zonder nu te rekenen de meerdere warmte
in fteden , dan daar buiten op het vlakke
der Zee, was het , in de lucht , of boven de
oppervlakte des waters, 4, 6, 7 of S graaden
kouder geweest.
Om niet onderworpen te zijn aan eene be^
denking, dat het verfchil, of de gelijkheid der
lucht, op twee plaatzen , drie kwartier uurs
van eikanderen geleegen, niet berekend of verger
lee«

428 V E R H A N D E L I K G
leekeii kon worden; liet ik den tweeden Thermometer
in handen van eenen goeden Vriend
bij de Zee woonende, die in de volgende dagen
, de proeven hervattende op eene gelijke
wijze, telkens vernam, dat het op den bodem
der Zee warmer was, dan in de open lucht,
maakende het verfchil, van vier tot agt graaden
grooter koude in de lucht , geen verfchil
op de warmte van drieëndertig graaden op den
grond der Zee. Laat ons (feilen, dat het
JJs der Zee de koude van het Water afgekeerd
hebbe, die er dus geene zigtbaare verandering
op maaken kón , of dat de kolom Waters te
hoog was, om die meerdere koude door te lasfe
ten : tot 32 graaden kon egter de grotid niet
bekoelen zonder te bevriezen , ten zij men eenen
grooteren trap van koude zonder vorst
ftelle, dat is, waarin geene vriesdeelen tegenwoordig
zijn: hoewel er in dat geval ook geene
bevriezing plaats kan hebben ; en dus dit
hier in geene aanmerking kan komen.
Hoe het zij, in de volgende maand bij eene
toegevroozene Zee, omtrent één kwartier uurs
van mijn huis, daar mijn Thermometer, 'smiddags
, op 32J graad ftondt, ging ik naar de
groote Zeelluis der ftad, aan de Zee, waar het
Water open was, en liet eenen anderen geiijk
loopenden Thermometer , ter diepte van tien
voeten, in het Water zinken; na eenigen tijd
was de kwik tot 34 graaden geklommen, en,
m

O V E R H E T O R O {? D • IJ S. 42J
na herhaalde proeven , bleef hij ook daarop
liaan ; des 'was het , op den bodem der wij­
de Zee-fluis , ii graad warmer, dan in de
lucht.
Alle deeze proeven bevestigen dus, dat het
onder Water warmer was dan daar boven. En
dit heeft, zo verre ik weet, altoos plaats, uitgezonderd
eenige tijden in den zomer, wanneer
men, zwoel weder met Zuidelijke Winden gehad
hebbende, den Wind fchielijk in het Noorden
ziet keeren, en eene fterke koelte aanvoeren.
Het water is als dan , zelfs op het gevoel
, veel warmer voor zekeren tijd, dan de
lucht, om dat het zelve niet zo ras kan kouder
worden.
Hoe diep decüe warmte in bet Water gaat,
en de verfchillen, die daarbij voorkomen, heb
ik wel begonnen waar te neemen , doch niet
voleindigd: om datze mij in dat geval niet te
llade kwamen. — Het zou egter wel der moeite
waardig zijn , om , geduurende één geheel
jaar, van tijd tot tijd, aaneengefchakelde proeven
te neemen, omtrent de graaden van koude
en warmte in de Zee, op verfehillende diep.
ten. WEITBRECHT en GMELIN hebben iets van
dien aart in het Noorden van EURÖPA ondernomen
(Comment. Academ. Scient. Petropol. torn.
VII. et X.)
Zaliemant, na zo veele overtuigende proeven
, nog beweeren, dat, juist en alleen ten tijde

430 V E R H A S D Ê t r S *
de der formeering van het Grond ijs, de koude
grooter zij, op den bodem der Zee, dan boven
aan, nabij , of op de oppervlakte der Zee ?
Zal men, de werking der vriesdeelen of de wetten
der beweeging gade flaande, dit gelooven
kunnen ? Zouden de vriesdeelen beneden én
niet boven kunnen werken ? Hoe gaarne
zou ik ook dit, hoewel nodeloos, zelfs bij onguur
weder, beproefd hebben, zo de gelegenheid
mij maar niet ontbrooken had !
- Dan , hoe zal men het tegengeftelde gevoelen,
namelijk, de formeering van alle foorten
van Ijs, dus ook van het zo genoemd Grondijs,
niet beneden, maar boven aan de oppervlakte
der Wateren, flaaven ? Hoe verklaaren ,
dat het Grond-ijs zich tusichen de oppervlakte
des Waters en den bodem der Zee of der
Rivieren vertoonen kan ? Of hoe de opgegeevene
verfchijnfelen, die zo fterk voor het tegendeel
fchijnen te pleiten , wederleggen ? —
Wij willen thans op dit alles antwoorden.
In eene onberoerde Zee, in ftille Rivieren
en Wateren heeft altoos eenerlei, dat
is, de gewoone Ijs-formeering , plaats, dezelfde
namelijk , die men zien kan in een
glas , met Water ten tijde van vorst in eene
venfter - raam gezet ; maar wanneer deeze
gebeurt, wordt 'er nooit eenig Grond - ijs
vernomen. De Wateren gaan fiil toe , worden
gelijkelijk bevloerd, of met eenen een-
vor-

OVER H E T GROND «IJ S. 43*S
vormigen korst van Ijs overdekt; dit noemen
onze Zeelieden Beleg-ijs. Dan, wie het zogenoemde
Grond-ijs wil zien, moet nimmer naar
ftille Wateren gaan , alzo daarin de gewoone
Ijs-forrrieeriug ongeftoord begonnen en voltrokken
wordt, en nooit, gelijk ik zeide , eenig
Grond-ijs opkomt. — In eene beroerde Zee, in
fnel ftroomende Rivieren , wordt alleen de
gewoone vorming van het Ijs, door de onophoudelyke
beweegingen en fchommelingen veranderd
, deeze zijn de oorzaak van het Grondijs.
Wanneer er namelijk een fcherpe vorst
fchielijk , vooral met eenen doorwaaijenden
Oostenwind, opkomt, poogen wel de Wateren
, volgens de gewoone wijze, toe te gaan ;
maar derzelver beroering, 't zij door den fnel
vlietenden ftroom, 't zij door den wind, veroorzaakt
, beletten de geregelde formeering der
IJsplaatjes, IJstakjes enz. , die men in een
glas met water kan zien geformeerd worden.
In weerwil deezer verhinderingen, werken egter
de vriesdeelen der lucht, op de oppervlakte
der Wateren, fteeds voort: dan, deeze rusteloos
zijnde, en geene IJsbelegging duldende,
wegens de telkens veranderende golven , for*
meeren üegts kleine IJsfchilfers of dunne Ijsplaatjes.
Deeze, zich niet kunnende boven hou*,
den , noch fterk toeneemen , worden door de
golven of de beweeging der Wateren, telkens s>m
en om geflagen. Alle IJsfchilfers kenteren dus,
raa-

43* ï M B - i B D i t i i f e
r&aken onder eikanderen, worden naar de diep*
te gedreven, en door de voortgaande bekoeling
der Wateren , onder derzelver oppervlakte 5
niet ontdooid. De Vorst en Wind aanhouden'
de, vermeerderen deeze IJsfchilfers bij millioenen.
Al wat zij onder Water aantreffen, grijpen
zij aan, en hegten 'er zich aan vast :
fchoenen, fchulpen, fteenen, zand, touwen,
netten, fchuiten, niets blijft vrij. Zo dra nu
de Wind bedaart , en 'er eenige ftilte komt,
of deeze IJsplaatjes in een onnoemlijk getal vermenigvuldigd
zijn, en zich, of vereenigd hebben
, of grooter geworden zijn , fchieten zij
naar boven , gelijk de luchtbellen in eenen
ziedenden pot. — De Zee fchijnt dan te kooken.
Het Grond-ijs, zegt men dan , fchiet op.
En dit verfchijnfel heeft ongetwijffeld alleen
aanleiding gegeven, tot den waan, dat deeze
foort van Ijs op den grond der Wateren geformeerd
wordt. Zeer ras is dan de Zee, als
met een dunne pap, met een ftremfel belegd,
niet anders zijnde dan dunne IJsfchilfers, wel*
ke onze Zeelieden Kis noemen. .Weinig tijds
is 'er noodig, om de bovenfte tot eene algemeene
korst, of eene doorgaande wel vereenigde
fchots te vormen. Dus bevriezen alle woelen*
de Zeeën , alle loopende Stroomen en Rivieren;
hier in verfehillende van ftilftaande Wateren,
die alleen het Beleg-ijs kennen.
De tegenwerpingen, die men ontleent utt
zand,

OVER H E T GROND -IJ S. 433
«and, fteenen, fchulpen, fchoenen, enz. welke
men, gelijk boven gezegd is, in de oppervlakte
van het Ijs , bevroozen vindt zitten;
waar uit men ten onregte befluit, dat het zelve,
op den bodem geformeerd zijnde, daarna
met die dingen , te famen naar boven opgefchooten
is, kunnen ligtlijk opgelost worden,
zo dra men een regt denkbeeld heeft van eene
beroerde Zee. Uit de ondervinding weeten wij
dat deeze beroeringen fomtijds zo groot zijn,
dat Zeelieden, wanneer zij, in onze Zuider-
Zee, op eene diepte van zestien en meer voeten
Waters liggen, en met hunne puts Water
fcheppen, daarin Zee-zand aantreffen. Wanneer
dan het Water, op de ondiepe gronden bij
Ens beroerd gemaakt zijnde, bevriest; wanneer
de flag der Golven, die bij Katwouw, onder
het waaijen van eenen fterken Oostenwind
, zeer zwaar is , de gronden loswoelt;
bijzonder op plaatfen, waar ik, peilende, niet
meer dan vier voeten Waters gevonden heb,
kan dan het opkomend Grond-ijs geen zand
met zich voeren ? Kunnen de millioenen IJsfchilfers
, door de Golven naar de diepte geflaagen
, zich niet hegten aan daar liggende
fchoenen , fchulpen, netten, touwen , fchui*
ten , dreggen enz, f Moeten zij, in groote
klompen zich daar aan gezet hebbende, waar
door alles ljgter wordt, dan de bovenftaande

434 V E R H A N D E L I N G
kolom Waters , met zulke dingen niet opfchieten
en boven komen ? Klaagen niet onze
Visfchers, dat zij, als dan, het visfchen
ftaaken moeten , wijl hunne netten driftig
worden ?
Dit alles in aanmerking genomen zijnde, gaat
het zeker, dat de oppervlakte der Wateren ,
alleen en allereerst, door den Vorst getroifen
wordt; dat 'er alleen kleine IJsplaatjes geformeerd
worden, in den beginne onzigtbaar voor
het oog; dat deeze, terwijl de oppervlakte nog
geene korst krijgt, door de fchommelingen der
Wateren, naar beneden raaken; dat zij, mits
het fel vriest, gaande weg grooter worden, en
beneden niet ontdoojjen, wegens de met zich
gevoerde koude, en kortduurendheid des tijds,
dat zij, bij ftilte of door den tijd, grooter en
uitgebreider geworden zijnde, opfchieten, dewijl
zij ligter dan het Water zijn , en dat zij
dus, eindelijk, op de oppervlakte, eene gelijke
fchots of korst vormen. Op den grond, die
altoos warmer dan der Wateren oppervlakte is,
wordt dan nooit eenig Ijs geformeerd, gelijk
gezegd is.
De naam van Grond-ijs, nu in trein, kan
behouden worden , mids men 'er de gezegde
dwaaling niet aan hegte. Dezelve moet alleen
beteekenen eene andere foort van gevormd Ijs,
dan men in ftilftaande Poelen vindt; Groom ijs,
heeft

OVER HST CROS D-IJ S. 435
heeft WINSCHOOTEN liefst willen aanneemen ;
maar zijne aanprijzing heeft weinig navolgers
gehad.
Hoe raadzaam is het niet voor alle Zeelieden
en Visfchers , bij eenen opkomenden Vorst, en
vooral bij eenen Iterk optteekenden Oostenwind ,
verzeld van felle Koude, naar eene Haven te
vlugten, eer het Grond - ijs opkome en hen zodanig
vast zette, dat 'er geen doorkomen aan
zij. In ftilftaande Waterenis zodanig gevaar,
zo zwaar Ijs, en zo fpoedig, niet te vreezen.
Mij heugt, dat ik, te Rhenoij in Gelderland woonende,
in den Winter, 'savonds ten zes uuren,
naar Gellicum, in mijne Boot, over de fmalle,
doch fnel vlietende, Rivier de Linge overvoer,
met riemen te gebruiken; zonder het mintteljs,
fchoon het vroor, te verneemen. Na eene aldaar
gehoudene katechifatie, bleef ik daar, geen
erg dugtende, bij eenen Vriend ten eeten. Dan,
ten elf uuren naar huis willende, was de Rivier
zodanig, door intusfehen opgekomen Grond-ijs,
digt en vast geraakt, dat ik, met mijne riemen,
niets kon uitvoeren. Ten mijnen gelukke had
ik eenen haak mede genomen; met deezen moest
ik, voorop ftaande, in 't IJsllaan; dan de boeg
der Boot op hetzelve trekken, en dus, door die
zwaarte, het fterke Ijs breeken. Het kostte
mij dien avond één uur zwaaren arbeid, eer ik
over kwam, door het Ijs heenen , daar het,
Ee a vijf

436 VERHAKDELING OVER HET GROND-Ijs.
yijf uuren te vooren, mij flegts eene geringe
moeite, die in vijf minuten volbragt was, gekost
hadt Hoe zuur leerde ik toen, het
fpoedig opfchieten van het Grond • ijs kennen!

ONWEER EN HOOS.

WAARNEE M ING
VAN EEN
ONWEER EN EENE HOOS,
IN 178o.
De jaaren 1779 en 1780 zullen in de gefchiedenis
der Vaderlandfche Luchtsgefteldheid onder
de zonderlingfte aangetekend ftaan. Zij
hebben eene groote overeenkomst met eikanderen
gehad , naamelijk , zagte, voorafgaande
winters, weinig regen, veel warmte, weinig
ftormen en onweêren: doch verfchilden alleen
hierin , dat het voorjaar van 1779 zo vroeg
kwam en zo gunftig was, dat men een dubbelen
zomer fcheen te bekeven. Dan het
voorjaar van 1780 was zeer koud, en de zomer
fcheen zo veel laater te komen. Ik tekende
aan, als iets zeldzaams, dat ik den 23
Maij ten huize van zekeren Heer was geweest
, waar men toen den kaggel nog ftookte,
weinig denkende, dat mij dit den 2 Junij
1782 ook gebeuren zou. De beide eerstgenoemde
jaaren hadden ten gevolge, dat koortzen
en loopziekte, in het najaar, ons Vaderland
overftroomden. — Men hadt te Zutphen,
in den jaare 1780, van omtrent half Julij tot
half September , bijna geen regen. Alleen
Ee 4 vier

44° WAARNEEM ItfC vAN IIR
Vielen 'er, op den 19 Augustus, eenige droppels
, en den 22 van die maand een tamelijke
bui bij een onweêr. Op veele plaatzen moesten
de Landlieden diepe gaten graavén, om
water voor zich zeiven en hun vee te krijgen.
Men hadt in de nagten der heetfte dagen
meestal vorst, met fchraale ooste- en noordoostelijke
winden. Zij droogden de velden te
meer uit, knakten de Boekweit, die, bij gebrek
van vogt verdorrende , om verre floeg*
en op veele plaatzen , als verhageld ftond,
De weiden verbrandden zo zeer, dat men 'er
verfcheiden zag , die volkomen dor waren,
Men moest het loof der Aardappelen afmaaien
voor het vee, dat honger lcedt. Groenten en
fruiten waren 'er zeer weinig. Oude lieden
zeiden, dat zij in hun leven maar één jaar
gezien hebben, ik meen het jaar 1719 , w eik
aan 1780 zo zeer gelijk ftondt. — Een Onweêr
en eene Hoos in deezen jaare zal ik hier
befchrijven.
Op den 2 Junij 1780 ftondt mijn Thermome-
-ter 's morgens ten 7 uuren op 62, 's middags
ten 2 uuren op 68, en 's avonds ten 9 uuren
op ö 5 graaden. De Barometer tekende op die
drie onderfcheiden tijden, 's morgens 28 duimén
, tien en een halve lijn Rhijnl. maat;
's middags en 's avonds 28 duimen 9 lijnen.
De wind waaide op die uuren uit het noord-oost
met weinige kragten. 's Morgens vóór vijf

O N W E E R EN E E N E HOOS. 44,1
uuren wandelde ik, om de middag - hitte te mijden,
naar buiten, waar ik iets wilde gaan bezien.
In het zuid-westen zag ik toen eene
onweêrs-bui hangen, waarin zich een Regenboog
vertoonde; doch men hoorde geen donder.
Eenige wolken kwamen daaruit op , en
gaven weinige regendroppels. Ten 9 uuren
keerde ik weder naar de Stad, en zag (want
het gezigt was mij vrij) overal aan den Horizont
donderwolken. De zon brandde fel,
en het was zeer warm. Alles fcheen mij toe
een zwaar onweêr op dien dag te voorfpellen.
Lieden , die zich ten elf uuren buiten
de Stad bevonden, hoorden reeds den donder.
Vóór 1 uur dreeven drie verdeelde buien tegen
eikanderen boven de Stad. Van één tot
half twee braken zij allergeweldigst uit. Men
zag vier of vijf blixemftraalen om eenen der
Toorens dikwijls vliegen , fommigen door de
ftraaten. Eenigen zeiden , dat zij 'er gezien
hadden , die de dikte van eens mans lichaam
evenaarden , met één woord , het vuur was
geweldig en veel. De hagelfteenen vielen ,
onder eenen overzwaaren regen, zeer verfchillend
in de Stad; op mijne (toep ter grootte
van duiven - eieren , elders kleiner. Zij vloogen
door den feilen wind onder eikanderen,
gelijk fneeuwvlokken. Dan, de donder was
niet minder. Veele flagen fchaterden , volgden
zeer fchielijk op eikanderen en met zulk
Ee 5 een

442 WAARNEEMING VAN EEN
een geweld , dat het alle verbeelding te boven
ging. Alle voorige onweêren in mijn leven
gehoord, konden hierbij niet vergeleken
worden. Ik dacht niet anders , dan dat de
halve Stad , waarop de zwaarfte flagen mij
fcheenen neer te komen, tot eenen platten
puinhoop geflagen wierdt. Niets, meende ik,
kon blijven (laan. De oudfte lieden getuigden
daarna , nimmer een zodanig Onweêr beleefd
te hebben; en Meeren, die in Italië en Duitschland
gereisd hadden, verklaarden in die Landen
geen zwaarer gehóórd te hebben. Intusfchen
bewaarde ons de Voorzienigheid in dat
geweldig halfuur op eene uitneemende wijze.
Zo veel ik weet, werden niet meer dan twee
huizen , 't geen mij eerst ongelooflijk voorkwam
, geraakt. Ik ging ze beiden bezien,
zo dra het Weder bedaarde. In het een was
één der gebindten op den zolder in ftukken geflagen
: in het ander was een gat in één der
vier muuren van eenen fchoorfteen te zien.
't Kwam mij voor, dat een blixemftraal, fchuins
op den muur des fchoorfteens vallende , daar
door was gegaan, vervolgens een gedeelte van
eene rollaag des zijmuurs van het huis hadt
weggenomen en vertlrooid, daar op door of
over de goot tusfchen de twee kappen van
het huis heen gevlogen, en vervolgens in den
naasten tuin was neêrgevallen. Dit laatfte
hadt men gezien. Men bevondt daarna het
lood

ONWEER EN EENE HOOS. 443
lood in de goot hier en daar gefmolten, en
het hout, daar onder, zwart geworden. Eene
andere blixemftrasl daalde neer op ftraat, vertoonde
aan 't onderfte deel een kloot vuurs,
die barstte en veele vonken overal heenen deedt
fpringen. De presfende lucht was oorzaak ,
dat een daar ftaande foldaat op den grond
wierdt geworpen. — Zo gelukkig liep dit onweder
in de Stad af. — Daar buiten was het
niet zagter. Eep zeker Heer zag de bui,
's middags, uit het westen opkomen, en zich
in tweeën verdeelen : eene trok naar het noorden,
eene andere naar het zuiden. De eerfte
fcheen te rug te komen , en woedde, omtrent
anderhalf uur van Zutphen ten zuiden , één
uur dang , verzeld van eenen ontzaggelijken
wind , en alles overftroomenden regen , terwijl
men hagelfteenen als duiven - eieren vernam.
Op de tijding , dat het onweêr geflagen
was in eene herberg, het Scheepje genaamd,
ftaande op den weg van Zutphen naar
Steenderen , ging gemelde Heer derwaards na
het bedaaren des onweêrs. Onder weg vondt
hij twee boomen door den blixem midden
door gekloofd, en verfcheiden anderen waren
door den wind uit den grond gerukt , door
midden geflagen en verbrooken. Onder deezen
behoorde een eikenboom, wiens ftam anderhalf
voet over het kruis dik was, zijnde
ie breuk gevallen tien of twaalf voeten boven

444 WAARNEEMING VAN EÉN
ven den grond. Zij , die weeten, hoe taai,
fterk en buigzaam een groenende eik is, welke
zich in de grootfte kragt van zijnen groei
bevindt, kunnen hieruit ligtelijk afneemen ,
hoe ontzaggelyk de wind bij dit onweêr moet
geweest zyn. Aan "de gemelde herberg gekomen
zijnde , vondt die Heer een zeer verflagen
huisgezin , bij eikanderen zittende, nog
niet herkomen van den fchrik en het gevaar,
waarin hetzelve zich kort te vooren bevonden
hadt. De blixem was , ten half twee uuren,
in het huis geflagen , wanneer de bewooners
met eenige andere lieden, die eene fchuilplaats
zogten, ten getale van dertien zich daarin be*
vonden. Zij zaten ta eamcn in de keuken,
een vertrek by de Landlieden alleen bewoond ,
het, welk niet boven de veertien voeten in het
vierkant hadt. De blixem floeg in den fchoorfieen,
die tegen het noorden ftondt, en zich
vier of vijf voeten uit het dak verhief. De
huiswaard zat, met den rug naar het noorden
aan het einde des fchoorfleens, toen de blixem
daar door in het vertrek, waar alle die lieden
waren, nedervloog. Oogenblikkelijk lagen z\}
allen onder den voet, en konden daarna niets
meer 'er van zeggen, dan dat zij, in dat punt
des tijds, niets dan vuur gezien hadden, en
zodanig daardoor verzet te zyn geweest, dat
zij niets gehoord hadden. Een man , die ia
de binnen keukendeur, lijnregt over den fchoor-*
fteen.

O H W EED EJS EENE HOOS. 4^5
fteen, gezeten hadt, getuigde alleen gezien te
hebben eene kolom van vuur ter dikte van
eene bierton, regt door den fchoorfteen op den
grond neêrflaande, die hem ook terftond agterover
hadt geworpen; doch in den val hadt hij
de uitbarfting vernomen, zijnde gelijk aan den
flag van een zwaar ftuk kanon. De blixem
was vervolgens gegaan tusfchen alle die dertien
menfehen heenen, naar de westzijde van
het vertrek, waar de venfters waren, maakende
in den muur beneden die raamen een gat
ter grootte van eene wijnfles. Behalven het
gemelde gat hadt de ftraal, naar boven gaande
, zich eene opening bereid door eeu kruisraam
, en alle de glazxn mee het geheele raam
wel twaalf voeten verre van het huis op den
grond geworpen. In deeze genomen ftreek
hadt de blixem in huis een houten tafel gevonden
, en derzelver voet in fpaanderen geflagen.
Een der dertien menfehen was , bij
het inkomen des blixems , bezig met eeten,
en zat, op dat tijdftip, met een bloot mes in
de hand. Dit werdt hem uit de hand geflagen,
en men vondt het naderhand op eenigen
afftand van hem liggen. Deeze man klaagde
zeer over pijn in den arm , en meende , dat
dit door den val , gefchied toen hij neêr geflagen
werdt, veroorzaakt was. Dan, hij hadt
niet gelet, dat de pijn juist in dien arm was,
wiens hand het mes hadt vastgehouden , des
de-

44&" WAARNEEM ING VAN EEN
dezelve niet aan den val, maar aan den elektrieken
flag , toen de blixem het mes raakte,
toe te fchrijven was. Men kon ook de minlte
rood- of biaauwheid niet aan den arm zien.
Men liet denzelven naderhand met brandewijn
vrijven , het geen de pijn in eene doofheid
deedt veranderen , en den volgenden dag ophouden.
De twaalf andere lieden (welk een
wonder !) bevondt men onbefchaadigd. Gevraagd
zijnde, wat zij gevoeld hadden, toen
zij op den grond ter neer gefmakt werden,
zeiden zij, als verflikt te zijn geweest, voelende
eene drukking op de borst; doch dat,
zo-dra de man, die in de binnen keukendeur
gezeten hadt, de voordeur hadt open gedaan,
zij als wederom lucht gekregen hadden, en
bijgekomen waren. De huiswaard, die bij den
haard onder den fchoorfteen gezeten hadt,
verklaarde dat bij eene geweldige hitte aan
beenen en voeten was gewaar geworden , zo
dat hij in den beginnè gemeend hadt, dat ze
verbrand waren. Toen men hem kousfen en
fchoenen liet uittrekken, en daarop de beenen
en voeten onderzogt, vondt men geen het'
minfte teken van verbranding, zelfs niet eenige
roodheid. Ook verdween het gevoel van
hette na eenige uuren. De gemelde Heer, het
huis daarop onderzoekende, bevondt, dat de
fchoorfteen tot in het dak, het welk van ftroo
was toegefteld, ter neêr geflagen, en het gan-
fche

ONWEüR EN EENE HOOS. 447
fche huis uit een gezet was. zo wel van vooren
als van agteren. Hij verwonderde zich
derhalven zeer, dat het niet geheel ware ingeftort.
Ter plaatze waar de blkem in de
keuken, bevloerd met eenen fteenen vloer, was
ingekomen, kon men niet het minste bewijs
van vuur of zwavelftoffe vinden. Aan • het
ventter waar hij was uitgegaan , aan den in
fiukken gellagen tafelvoet, of aan het gat des
muurs beneden de raamen, was geen zwarte
plek te ontdekken. Aan het dak van ftroo ,
en bijzonder daar de fchoorfteen was ingeflagen
en ter neder geworpen , kon men geer»
brand , veel min eenige verzenging vinden.
Alleen was hef geheele huis vervuld met eenen
dikken zwaveldamp , dien men zelfs in een
ander vertrek, het welk digt geflooten was geweest
, vernam. Men heeft fommige deezer
lieden ader gelaaten om des fchriks wille;
doch zij zijn allen gezond gebleeven. Toen
de bovengemelde Heer hun de zonderlinge bewaaring
van God in alles deedt opmerken, beleeden
zij die met traanen, en zonden mét
gevouwen handen hunne dankzeggingen tot
God op , met zulke tekenen van opregtheid,
dat hij getuigde, nooit in een huis van zulke
geringe lieden zodanige aandoenlijke en nederige
onderwerping gezien te hebben. Het hartvogtigfte
en ongevoeligfte hart zou door zulk
eene betaamelijke vertooning tot traanen ge-
bragt

4*8 WAARNEEMING VAN EEN
bragt zijn geworden. — Eene maand daarna ,
dat is , den iften Julij 1780 hoorde men'
omltreeks Lochem , in het zuidwesten donderen.
Men bleef op den huize Ampfen, een
kwartier uurs ten oosten van die Stad gelegen
, de opkomende Bui befchouwen, met ongeduld
uitziende naar de komst van éénen der
huisgenooten , die op reis was, en verwagt
werdt. — Ten tien uuren 's avonds kwam
'er eensllags eene uitbarfting van eenen geweldigen
wind, zonder dat men blixem zag, of
donder hoorde. Het blijkt genoeg van agteren
, dat 'er eene Hoos bij geweest zij , hoewel
niemant dezelve, waarfchijnlijk wegens de
duisternis, gezien hebhe. 't Schijnt mij toe,
dat dezelve nevens Lochem's zuidzijde heenen
gefchooten zij, geen ander nadeel aan de Stad
doende, dan dat zij twee boomen op de markc
raakte, éénen van welken zij om verre ftnakte,
en uit den anderen den top wegnam. Nevens
de zuidzijde der Stad dan heenen gaande
over eenen vlakken akker, ontmoette zij
allereerst eene fchop of hut, door ééne vrouw
bewoond , die zij opnam en verzette. Door
dit geweld viel de fchop in , en de benaauwde
vrouw, in en met dezelve vervoerd, doch
verwonderlijk bewaard , maakte in dezelve,
daar ze neerkwam, al krabbende, een gat,
fchreeuwde daar door om hulp, werdt, na dat
de eerfte woede voorbij was , gehoord, en
daar^.

ONWEER EN EENE Hoos. 44#
daarop geholpen. Van daar viel de Hoos, in
een regte ftreek, op een Bosch , ftaande aan
de zuidzijde van den huize Ampjen. Een vreefelijk
geweld werdt daarop gedaan. Twaalf
of meer der zwaarfte eikenboomen Werden geveld,
en den volgenden dag vondt men -daar
eenige Visfchen leggen , ongetwijffeld door de'
Hoos elders uit een Meer of Vyver opgenor
men, en , bij het vinden van zo veel tegenftands
, alhier neer geworpen. Verwonderlijk
kwam het mij voor, dat vervolgens in dit
bosch, hier en daar, een top uit eenen boöm
of een groote tak waren afgeflagen. Verder
op was een open veld , waar men tabak geplant
hadt. Hier fcheen het geweld der Hoos,
van boven uit ,1e toppen der verlaaten boomen
, afgedaald te weezen : want eene reij
rijzeren , naar gewoonte om dat Tabaksland
geplant, was in het midden 'er uit weggenomen
, maar geene planten befchadigd. Daar
over gevlogen j hervatte zij haare kragt, en
deedt eenen nieuwen aanval op een ander deel
van het Bosch , dat is, aan geerië zijde van
het Tabaksland. Daar ftonden veele eikenboomen
, laager en minder van kragt dan de
eerften. De verwoetting begon hier op nieuw.
Al wat hier voorkwam , werdt neÊrgefmakr.
Alles zag ik daarna bezaaid met takken, fpaan*
deren en zwaare ftukken houts. Maar hier
£hfüM ook tevens alle geweld verfpüd te sijn,
ff ft

45° WAARNEEMING VAN EEK
alzo men verder op geene verwoesting meer
vernam. Gelukkig was de vervaarlijke kragt
der Hoos het groot en aanzienlijk huis van
Ampjen en de (lallen voorbij gefnord, zonder
het welk waarfchijnlijk niets zou ftaande gebleeven
zijn. Alles fcheen daar in dat tijdftip
te zullen vergaan. Alle fchuifraamen aan de
west- en zuidzijde werden door den aanpersfenden
wind, ter hoogte van éénen of anderhalven
voet, opgefchooven ; daardoor ftoof
een geweldige menigte van water naar binnen.
De deuren binnen 't huis fprongen open. Driemaal
gebeurde dit aan de dubbele voordeur,
U'hoewel die wél geflooten was. Men kon ze
uietTdigt houden, dan toen 'er de ketting op
\ gedaaïf'was. Aan d P nrrl*;j

ONWEEREN EENE HOOS. 45I
den omtrek dik, was niet ontworteld; maar
de ftam op de hoogte van vijf voeten Rhijnlandfche
maat over het kruis afgeflagen. Het
bovenfte gedeelte des.ftams was, half van dit
benedendeel als afgewrongen op zulk eene
ongemeene wijze , dat men het naauwlijks
kan begrijpen : het geweld , daarop gedaan,
moet allerverbaazendst zijn geweest. De eene
zijde van den benedenftam behield zijn fchofs
ter halver wege , en is hier en daar gefpleeten;
maar de andere zijde of helft zonder fchors
is dermaate uit een gewerkt, dat men meer
dan honderd losfe ftukken , boven ter hoogte
van drie voeten van eikanderen gefcheiden ,
doch beneden nog vast zittende , tellen kan.
.Zij verbeelden eene rammelende roede , zeer
veerkragtig, wonderlijk gelijk; fommige twee,
anderen drie of vier lijnen van eenen duim
Rhijnlandfche maat breed. De aartige, doch*
geweldige fcheiding kan niet genoeg bewonderd
worden. Niemant ziet dit ftuk houts bij
mij , dan met ontzetting. — Dit alles nam,
gelijk ik zeide, ten tien uuren eenen aanvang
en ten half elf was alles gedaan. De verwoesting
onder de boomen gefchiedde ongetwijfeld
in één oogenblik; doch het geraas des
ijsfelijken winds en de regen , een half uur
duurende, beletten alles naauwêeuriger waar
te neemen.
Ff 3

De VI. plaaten van het Zeewier te plaatzen
tegen over bladz. 410.