die herdenking en betekenis van die gelofte van 16 ... - sasht

DIE HERDENKING EN BETEKENIS VAN DIE GELOFTE
VAN 16 DESEMBER 1838 (1838 TOT 1994) 1
Alana Bailey
AfriForum (ʼn Burgerregte inisiatief van Solidariteit), Posbus 17216, Lyttelton, 0140
Die Slag van Bloedrivier wat op 16 Desember 1838 plaasgevind het, was een van die
mees bepalende gebeure van die Groot Trek. Tydens die slag het die room van die
Trekkers en die Zulukoning Dingane (c.1795-1840) se krygsmagte teenoor mekaar te
staan gekom. Indien die Trekkers die stryd sou verloor, was hulle toekoms in Natal en
moontlik selfs die sukses van die Groot Trek as geheel, gedoem. 2 Dingane het nie op
versoeke tot vredesonderhandelinge gereageer nie en ʼn geveg was dus onafwendbaar. 3
Met die desperaatheid van hulle situasie en veral die getalle-oormag van die Zulukrygers
in gedagte, het die Trekkerkommando onder leiding van hoofkommandant
Andries Pretorius (1798-1853) en hulle godsdienstige leier, Sarel Cilliers (1801-1871),
gevoel dat besondere godsdienstige voorbereiding vir die stryd nodig was. Ongeveer ʼn week
voor die slag het die kommando dus ʼn gelofte aan God afgelê.
Die primêre bronne wat oor die veldtog behoue gebly het, is min en weerspreek mekaar
soms. Die breë trekke van die gebeure is wel deeglik gedokumenteer en wetenskaplik
bewysbaar, maar daar is minder sekerheid oor die fyner besonderhede van die gebeure. Reeds
vir meer as ʼn eeu lank twis kundiges dus oor die roete wat die kommando gevolg het; die
datum waarop die Gelofte die eerste keer afgelê is; wie dit almal afgelê het; wat die presiese
inhoud van die Gelofte was; watter vorm die laer by Bloedrivier gehad het; hoeveel mense,
diere en waens in die laer was; hoeveel kanonne gebruik is; hoeveel Zulukrygers by die stryd
1 Hierdie artikel is gebaseer op ‘n ongepubliseerde navorsingsverslag van die outeur getiteld
Geloftedagvierings in Suid-Afrika, 1910-1994 (Pretoria, 2002), asook haar ongepubliseerde
MA-verhandeling, Die Gelofte van 16 Desember 1838: Die Herdenking en Betekenis daarvan,
1838-1910 (Universiteit van Pretoria, 2002). Dit is opgeneem in die Suid-Afrikaanse Tydskrif vir
Kultuurgeskiedenis van November 2006. Die navorsing is onderneem met die finansiële steun van
die Voortrekkermuseum, Pietermaritzburg.
2 A. Bailey, “Die Gelofte van 16 Desember 1838: Die herdenking en betekenis daarvan, 1838 tot
1910”. MA-verhandeling, Universiteit van Pretoria, 2002, pp 11-14.
3 G.[S.] Preller (red.), Hoe ons aan Dingaansdag kom (Jan Bantjes se dagverhaal van die Winkommande
[sic]), (Nasionale Pers, Bloemfontein, 1928), p 14; M.J. Swart, Die Bloedrivierslag, Die Taalgenoot
51(11), Oktober 1982, pp 16-17.
1

etrokke was; en wat na afloop van die stryd van die gewondes geword het. Die bestaande
bronne is male sonder tal ontleed en beoordeel, en uiteindelik is besef dat finale antwoorde op
die vrae waarskynlik nooit gevind sal word nie. Die een feit wat nie ontken kan word nie, is dat
die kommando geweet het dat hulle voor ʼn gedugte Zululeërmag te staan sou kom en dat hulle
moed uit hulle geloof en die vergestalting daarvan in Gelofte geput het. 4
Die oorsprong van die Gelofte van 1838 is in die geskrifte van die Nederlandse
Protestant en teologiese skrywer, Wilhelmus à Brakel (1635-1711) te vinde. Hy het ʼn
gelofte beskryf as ʼn verbintenis met God om ʼn goeie saak wat binne die vermoë van die
aflegger sou wees, uit eie vrye wil te doen, uit dankbaarheid of ter bevordering van die
aflegger se geestelike welstand. Dit kon volgens hom in ʼn noodsituasie afgelê word om
God se hulp te vra. 5 Die Trekkers se gebed tot God op die dae voor die Slag van
Bloedrivier het al bogenoemde elemente bevat. Die kommandolede het plegtig belowe
dat indien die Here hulle gebed sou verhoor om ʼn oorwinning oor Dingane se strydmag te
behaal, hulle die dag van die oorwinning elke jaar as dankdag aan God sou wy, ʼn kerk tot
Sy eer sou oprig waar dit Hom behaag en die geskiedenis van die gebeure aan hulle
nageslag sou verhaal. Dit alles sou uitsluitlik geskied om die Here se Naam te verheerlik
en die eer van die oorwinning aan Hom alleen te gee. 6
Op Sondag 16 Desember 1838 het die Trekkers ʼn onteenseglike oorwinning
behaal. Direk na afloop van die veldslag het hulle die Gelofte die eerste keer op die
4 B.J. Liebenberg, Andries Pretorius in Natal (Academica, Pretoria, 1977), pp 34, 36; F.J. du Toit
Spies, Die Bloedriviermonument, in J.J. van Tonder (red.), Veertien gedenktekens van Suid-Afrika
Nasionale Boekhandel, Kaapstad, 1961), p 85; C.J. Uys, Danskraal of Waschbankspruit?, Historia
3(2), Junie 1958, p 111; F.J. du Toit Spies, Bloedrivier – ‘n Ondersoek na die werklike feite,
Standpunte 17(1), Oktober 1963, p 41; Byvoegsel tot Die Volksblad, 1967-12-15 (Die Gelofte van
16 Desember), p 3; F.J. du Toit Spies, Hier staan ons … Die Gelofte van 1838, Handhaaf 21(2),
November 1983, pp 8-9; F.J. du Toit Spies, Onsekerheid in verband met die Gelofte van 1838,
Historia 33(2), November 1988, p 59; M.J. Swart, … tot nagedagtenis ook vir die opkomende
geslagte. Vrae rondom die viering van Geloftedag, dog ‘n feitlike werklikheid, Handhaaf 21(2),
November 1983, pp 13-14; Saamtrek 2(1), Januarie en Februarie 2002 (Brief en redaksionele
kommentaar), p 18; A. Bailey, “Die Gelofte van 16 Desember 1838: Die herdenking en betekenis
daarvan, 1838 tot 1910”. MA-verhandeling, Universiteit van Pretoria, 2002, pp 12-26.
5 Persoonlike inligting: N. Sarkady, Argivaris, Nederduitsch Hervormde Kerkargief, Posbus 5777,
Pretoria, 2001-04-24; E. Büchner en P. Strauss, “’n Dankdag soos ‘n sabbat” – die Ned Geref
Kerk en die gelofte van 1838 [sic], Nederduitse Gereformeerde Teologiese Tydskrif 34(3),
September 1993, pp 301-303.
6 Die bestaande weergawes van die Gelofte en die agtergrond daarvan, word volledig aangehaal,
geëvalueer en bespreek in: A. Bailey, “Die Gelofte van 16 Desember 1838: Die herdenking en
betekenis daarvan, 1838 tot 1910”. MA-verhandeling, Universiteit van Pretoria, 2002, pp 24-26.
Dit word nie hier herhaal nie, aangesien dit nie direk op die onderwerp van die artikel betrekking
het nie.
2

slagveld herdenk. 7 In die dekades wat gevolg het, is die dag op uiteenlopende wyses en
onder verskillende benamings in Suider-Afrika gevier ten einde die Gelofte na te kom. In
1910 is dit die eerste keer amptelik in die Unie van Suid-Afrika onder die benaming
Dingaansdag herdenk. Hierdie naam verwys na Dingane en het oorspronklik te kenne
gegee dat sy tirannie op dié dag ten einde gekom het. Wetgewing is ook in dié jaar
aanvaar waarvolgens dit vanaf 1911 'n gelyknamige openbare vakansiedag in die Unie
sou wees. 8 Daar was verskeie besware teen hierdie benaming en vanaf 1952 is dit na
Geloftedag verander. 9 Op 27 April 1994 het die eerste demokratiese Suid-Afrikaanse
verkiesing plaasgevind. Die regering het Suid-Afrika se nasionale vakansiedae
vervolgens hersien ten einde alle volksgroepe se behoeftes in ag te neem. Een van die
besluite wat hieruit voortgespruit het, is dat 16 Desember sedert 1995 as Versoeningsdag
bekendstaan. 10
Die herdenking van die Gelofte van 1838 het aanleiding gegee tot die oudste van
die Afrikaner se historiese feeste. 11 Deur die jare is daar waarskynlik al meer oor die
viering en betekenis van 16 Desember as oor enige ander Suid-Afrikaanse vakansiedag
geskryf, gedebatteer en gefilosofeer. Daar is diegene wat die onderwerp as holrug gery
beskou, maar juis omdat dit meer as ʼn eeu en ʼn half lank so ʼn prominente of selfs
kontroversiële onderwerp bly, is dit nodig dat dit voortdurend aan nuwe ondersoek en
waardebepaling onderwerp word. Sodoende kan die werklike betekenis en implikasie
van die Gelofte en die nakoming daarvan in die eietydse situasie belig word. 12
7 D.W. Krüger, Die viering van Dingaansdag 1838-1910 (Nasionale Pers, Kaapstad, s.j.), p 8;
B.J. Liebenberg, Andries Pretorius in Natal (Academica, Pretoria, 1977), p 39.
8 M.J. Swart, Geloftedag (HAUM, Kaapstad & Pretoria, 1961), pp 5-6, 46; B. Spoelstra, Kan
Geloftedag oorlewe?, Instituut vir Reformatoriese Studiestukke F1(180), 1982, p 12.
9 Unie van Suid-Afrika, Wette van die Unie van Suid-Afrika 1952 (Staatsdrukker, Parow, 1952),
pp 36, 38.
10 K. Malan en J. du Plessis, Verby is die dae van die super-Afrikaner … maar dis nie tyd vir sak en
as nie, Insig, September 1994, p 26; Republiek van Suid-Afrika, Wette van die Republiek van
Suid-Afrika geklassifiseer en geannoteer van 1910 af – XXIX – Sondae en Openbare Vakansiedae,
(Staatsdrukker, s.p., s.j.), pp 6, 22.
11 S.D. Snyman en S.L. Barnard, Gedagtes oor Geloftedag, Acta Theologica 12(2), Desember 1992,
p 113.
12 P.H. Kapp, Ons volksfeeste, in P.W. Grobbelaar (red.), Die Afrikaner en sy kultuur III (Tafelberg-
Uitgewers, Kaapstad, 1975), p 97.
3

Bronne oor die herdenking en betekenis van Geloftedag
Daar is geen tekort aan ongepubliseerde of gepubliseerde inligting oor die Slag van
Bloedrivier en die Gelofte van 1838 nie. In ʼn navorsingsverslag wat in 2002 hieroor
voltooi is, is byvoorbeeld meer as vyfhonderd-en-twintig artikels in periodieke
publikasies geïdentifiseer waarvan dit die direkte of indirekte onderwerp is. 13 Die vier
monografieë wat waarskynlik die nuttigste inligting oor die ontstaan en nakoming van die
Gelofte bevat, is D.W. Krüger se Die viering van Dingaansdag 1838-1910 14 wat
ongeveer in 1938 verskyn het, Geloftedag 15 wat in 1961 uit die pen van M.J. Swart
gekom het, Ons Volksfeeste 16 wat P.H. Kapp in 1975 as deel van die reeks genaamd
Die Afrikaner en sy kultuur onder redaksie van P.W. Grobbelaar gepubliseer het, asook
W. Marais se Geloftedag en die toekoms van die Afrikaner 17 van 1996. Die eerste drie
publikasies handel spesifiek oor die wyse waarop die Gelofte nagekom is. Krüger en
Swart het die vierings vanaf 1838 in chronologiese volgorde behandel, terwyl Kapp dit
meer tematies bespreek het. Die drie outeurs het verkeerdelik die indruk geskep dat
weinig vierings tussen 1838 en 1910 plaasgevind het. Verder het hulle hoofsaaklik op die
grootste byeenkomste wat in dié tydperk gehou is, gekonsentreer, byvoorbeeld
Paardekraal se Staatsfeeste van 1881, 1886, 1891 en 1896, asook die begrafnis van Oud-
President Paul Kruger (1825-1904) in 1904. Aandag is sporadies aan wetgewing rondom
die viering van 16 Desember verleen, maar oor minder prominente of gedesentraliseerde
feesvierings, die ontstaan van feesgebruike en persepsies oor die betekenis van die
Gelofte is min vertel. Marais se werk is nie veronderstel om ʼn historiografiese ontleding
van die Gelofte te wees nie. Dit is geskryf as ondersoek na die betekenis van die Gelofte
vir die Afrikaner in die onmiddellike post-apartheid bestel. Dit bevat egter ʼn beknopte
chronologiese weergawe van hoe die Gelofte sedert die ontstaan daarvan herdenk is.
Ongelukkig kom foute ook daarin voor, wat deur die jare gereeld deur outeurs gemaak is,
13
A. Bailey, Geloftedagvierings in Suid-Afrika, 1910 tot 1994, Ongepubliseerde verslag, Pretoria,
2002, pp 618-634.
14
D.W. Krüger, Die viering van Dingaansdag 1838-1910 (Nasionale Pers, Kaapstad, s.j.).
15
M.J. Swart, Geloftedag (HAUM, Kaapstad & Pretoria, 1961).
16
P.H. Kapp, Ons volksfeeste, in P.W. Grobbelaar (red.), Die Afrikaner en sy kultuur III (Tafelberg-
Uitgewers, Kaapstad, 1975).
17
W. Marais, Geloftedag en die toekoms van die Afrikaner (Anrics, Pretoria, 1996).
4

yvoorbeeld dat die Vrystaatse Owerheid 16 Desember eers in 1903 (in plaas van 1894)
tot openbare vakansiedag geproklameer het. 18
Die vele bronne, insluitend die genoemdes, wat deur die jare bepaalde standpunte
oor die ontstaan en betekenis van die Gelofte herhaal het, is bewys daarvan dat
aanvegbare en verkeerde persepsies daaroor nog nie finaal ter ruste gelê is nie, dat sekere
vrae daaromheen waarskynlik nooit ten volle beantwoord sal kan word nie, asook dat die
onderwerp vir vele ’n aktuele en debatteerbare saak bly.
Ontwikkeling van Gelofteherdenkings (1838 tot 1910)
Al sal die presiese bewoording van die 1838-Gelofte nooit vasgestel kan word nie, is dit
duidelik dat dit die onderneming bevat het dat die dag van die beslissende slag teen
Dingane se Zulumag deur die Trekkerstryders en hulle nageslag herdenk sou word, soos
reeds genoem is. Om dié rede het die eerste herdenking van die Gelofte dan ook pas na
afloop van die Slag van Bloedrivier op 16 Desember 1838 op die slagveld plaasgevind.
In die daaropvolgende pioniersjare het dit skynbaar hoofsaaklik binne huis- en
kleiner groepsverband geskied, totdat dit in 1864 deur bemiddeling van di. D.P.M. Huet
(1827-1895) en F.L. Cachet (1835-1899) tot kerklike vakansiedag in Natal verklaar is.
Van hierdie datum af het vierings in dié kolonie en die ZAR gegroei tot byeenkomste wat
binne kerklike verband in gemeenskappe herdenk is. Die Transvaalse Regering het
16 Desember in 1865 tot nasionale vakansiedag verklaar en geleidelik het dit onder die
naam Dingaansdag begin bekendstaan. 19
Na die Britse anneksasie van die Transvaal in 1877, is georganiseerde
volksvergaderings deur die Boere oor die vryheidstryd teen Brittanje in 1879 en 1880
rondom 16 Desember gehou. Hierna het die dag ʼn dieper nasionale betekenis verkry en
is dit al wyer deur Afrikaners gevier. 20 Dit was selfs in die Oranje-Vrystaat die geval,
hoewel statutêre erkenning eers in 1894 deur hierdie Boererepubliek aan die dag verleen
18 Republiek van die O.V.S., O.V.S. wetten 1892-1898 (Geen uitgewer, s.p., s.j.), p 46; W. Marais,
Geloftedag en die toekoms van die Afrikaner (Anrics, Pretoria, 1996), p 13.
19 D.W. Krüger, Die viering van Dingaansdag 1838-1910 (Nasionale Pers, Kaapstad, s.j.), pp 11-15;
M.J. Swart, Geloftedag (HAUM, Kaapstad en Pretoria, 1961), pp 15-17.
20 A. Bailey, “Die Gelofte van 16 Desember 1838: Die herdenking en betekenis daarvan, 1838 tot
1910”. MA-verhandeling, Universiteit van Pretoria, 2002, pp 42-48.
5

is. 21 Dit is interessant om daarop te let dat bogenoemde volksvergaderings op
16 Desember ook dié dag gevestig het as jaarlikse geleentheid waarop politieke verset
gereël, gepeil en bespreek kon word. In die twintigste eeu sou swart
bevrydingsbewegings dit veral in hierdie verband benut, soos later aangedui sal word.
Verskeie tipes Dingaansfeeste het teen die laaste kwart van die negentiende eeu
ontwikkel. Daar was tuisvierings, gemeentelike byeenkomste, herdenkings van bepaalde
kerklike denominasies, die Staatsfeeste by Paardekraal en vierings wat deur
gemeenskappe self gereël is. Van die programme is in die opelug op historiese terreine
soos Bloedrivier, Vegkop en Paardekraal, of pleine en parke in stede en dorpe gehou.
Ander het binnenshuis in woonhuise, kerke of gemeenskapsale plaasgevind. Deur die
twintigste en tot in die een-en-twintigste eeu sou al hierdie verskillende soorte
herdenkings bly voortbestaan.
Vanaf ongeveer 1887 het die behoefte aan deeglik georganiseerde herdenkings
gegroei. Gemeenskappe het Dingaansfeeskomitees of -kommissies uit hulle leiers gekies
om behoorlike reëlings te tref. 22 Hierdie verkiesings was ʼn belangrike demokratiese
leerskool vir mense wat andersins dikwels in afsondering geleef het. In die Oranje-
Vrystaat en die Boerekrygsgevangenekampe (tydens die Anglo-Boereoorlog van 1899-
1902) het debatsverenigings ook ʼn vername rol in dié verband gespeel. 23 Na afloop van
laasgenoemde oorlog is algemeen aanvaar dat ʼn fees net na behore kon plaasvind indien
dit deur so ʼn liggaam gereël sou word. Daar is selfs gevoel dat kleiner
gemeenskapsfeeste met mekaar moes saamspan om groter byeenkomste met meer
indrukwekkende programme daar te stel. 24
Wat onderwerpe betref wat deur feesredenaars bespreek is, was dank tot God, die
historiese agtergrond van die aflegging van die Gelofte en die algemene volksverlede
prominent. Volksedes is ook dikwels onder oë geneem. Vanaf ongeveer 1881 is ʼn wyer
21
Republiek van die O.V.S., O.V.S. wetten 1892-1898 (Geen uitgewer, s.p., s.j.), p 46.
22
P.H. Kapp, Ons volksfeeste, in P.W. Grobbelaar (red.), Die Afrikaner en sy kultuur III (Tafelberg-
Uitgewers, Kaapstad, 1975), p 58.
23
W.A. Odendaal en P.C. de Jager, Viering van Dingaansdag (Geen uitgewer, Bloemfontein, 1929),
pp 3-6, 8-10; B. Booyens, “Ek heb geseg!” Die verhaal van ons Jongeliede- en
Debatsverenigings (Human & Rousseau, Kaapstad, 1983), pp 62-63; S.P.R. Oosthuizen, Die
beheer, behandeling en lewe van die krygsgevangenes tydens die Anglo-Boereoorlog, 1899-1902.
D.Phil.-proefskrif, Universiteit van die Oranje-Vrystaat, 1975, p 241.
24
De Volkstem, 1911-01-06 (Dingaansdag-Feesten), p 10.
6

groep temas van volksbelang, soos die ekonomie, onderwys en volkereverhoudings
hierby betrek. 25
Na afloop van die Anglo-Boereoorlog is toenemend op toekomsgerigte,
bemoedigende boodskappe gefokus. 26 Interessant genoeg is die hoop dikwels tussen
1902 en 1911 uitgespreek dat Dingaansdag in die toekoms saam deur alle inwoners van
die land gevier sou word. 27 Daar kan aanvaar word dat die bittere gevolge van die
Rebellie van 1914 voorlopig ʼn einde aan die ideaal gebring het.
Eietydse bronne bewys dat dit deurentyd hoofsaaklik sekere Afrikaners was wat
die Gelofte herdenk het. In dorpe en stede het die res van die Afrikaanse, asook
anderstalige inwoners die dag jaarliks met vermaak (byvoorbeeld musiekkonserte,
pieknieks, skoue en sport) deurgebring of handelsaktiwiteite soos op gewone weeksdae
voortgesit. 28
In die laaste twee dekades van die negentiende eeu het die media toenemend
betrokke geraak by kritiek oor feesprogramme, die inhoud van sprekers se boodskappe en
die wyse waarop 16 Desember deurgebring moes word. 29 Later het dagblaaie mekaar se
beriggewing en kommentaar oor hierdie aangeleenthede oor en weer begin kritiseer. 30
Dan was daar ook die vierders self wat stry gekry het oor die vrae of feesprogramme aan
Sondagwetgewing onderhewig moes wees en slegs op godsdienstige wyse, of ook met
volksvermaak soos debatte of boeresport deurgebring moes word. 31 Die oorsprong van
die kritiek en kontroversie wat die publiek en media in die laat-twintigste eeu aan alle
25 M.J. Swart, Geloftedag (HAUM, Kaapstad en Pretoria, 1961), p 25; De Volksstem, 1882-12-16
(Berig), p [2]; M.J. Swart, President Steyn en Geloftedag, Die Kerkbode 88(24), 1961-12-13,
pp 882-883.
26 P.W. Grobbelaar, Volkslewe van die Afrikaner. Die verhaal van ons volkskunde (Tafelberg-
Uitgewers, Kaapstad, 1974), p 6.
27 The Star, 1904-12-16 (Editorial), p 8; Pretoria News, 1904-12-17 (The last rites), p 7; Pretoria
News, 1910-12-16 (Editorial), p 4.
28 A. Bailey, “Die Gelofte van 16 Desember 1838: Die herdenking en betekenis daarvan, 1838 tot
1910”. MA-verhandeling, Universiteit van Pretoria, 2002, pp pp 42-105.
29 W.J. de Kock, Waar Paardekraal se vinger wys, Die Brandwag 11(640), 1950-01-06, p 18;
M.J. Swart, By hierdie Geloftedag was daar drank en ‘n dobbel-meisie, Die Huisgenoot 42(2230),
1964-12-18, p 18; A. Coetzee, Die opkoms van die Afrikaanse kultuurgedagte aan die Rand 1886-
1936 (Afrikaanse Pers Boekhandel, Johannesburg, 1938), p 85; The Friend, 1905-12-15
(Editorial), p [5].
30 De Volksstem, 1896-12-18 (De “Star” en het Paardekraalfeest), p 1.
31 W.A. Odendaal en P.C. de Jager, Viering van Dingaansdag (Geen uitgewer, Bloemfontein, 1929),
pp 12-14; De Volkstem, 1911-01-06 (Brief: L.E. (pseud.), Standerton), p 6.
7

aspekte rondom die Gelofte gekoppel het (en waarna later verwys word), se oorsprong is
dus reeds in die negentiende eeu te vinde.
Veral na afloop van die Anglo-Boereoorlog is al meer aandag aan die rol van
kinders by feeste geskenk. Enkele byeenkomste is spesifiek net vir die jeug gehou,
hoewel volwassenes altyd daarby welkom was. 32 Nadat die jong vierdertjies
grootgeword het, het herdenkings op 16 Desember vir talle ʼn vanselfsprekendheid gebly.
Dit is waarskynlik een van die vernaamste redes waarom Geloftevierings so ʼn lang en
deurlopende geskiedenis in Suid-Afrika het.
Die eerste Dingaansfeeste in die Kaap het eers, sover bekend, na Uniewording
plaasgevind, toe 16 Desember volgens wetgewing ʼn nasionale Suid-Afrikaanse
vakansiedag geword het. Tog was daar gedurende die negentiende eeu deurlopende
belangstelling in Gelofteherdenkings onder Kaapse Afrikaners en het van hulle selfs aan
feeste in die res van Suider-Afrika deelgeneem. 33 Die sogenaamde Kaapse louheid jeens
Geloftedag waarvan so dikwels geskryf en gepraat word, is nog ʼn wanopvatting oor die
onderwerp. Daar was deurgaans Kapenaars vir wie die herdenkings van net soveel
belang was as vir mense uit die res van die land.
Primêre navorsing oor die viering van die Gelofte het die persepsie dat dit tussen
1838 en 1910 op ʼn baie beperkte skaal gevier is, duidelik verkeerd bewys. Sogenaamde
Geloftedaggebruike wat algemeen met vierings van die twintigste eeu geassosieer word,
het dikwels al in die negentiende eeu beslag gekry. Betekenisse wat in die twintigste eeu
aan die Gelofte geheg is, is insgelyks reeds in negentiende-eeuse uitsprake daaroor te
vinde.
Aard van Geloftefeesvierings (1910 tot 1994)
Tussen 1910 en 1994 het Geloftedag gegroei tot ʼn openbare vakansiedag wat waarlik
nasionaal herdenk is. Soos wat Afrikaners ook buite die landsgrense gereis, gestudeer,
32 The Friend, 1908-12-15 (Report), p 4; The Friend, 1908-12-17 (Dingaan’s Day), pp 5, 8;
The Friend, 1909-12-17 (Dingaan’s Day), p 5; The Friend, 1909-12-20 (Dingaan’s Day), p 4.
33 P.H. Kapp, Ons volksfeeste, in P.W. Grobbelaar (red.), Die Afrikaner en sy kultuur III (Tafelberg-
Uitgewers, Kaapstad, 1975), p 50; De Volksstem, 1896-12-17 (Het Paardekraalfeest), p 1;
The Friend, 1903-12-21 (Dingaansdag), p 7; De Kerkbode 14(50), 1924-12-10 (Redaksioneel),
p 1628.
8

gewerk, geveg of verhuis het, het die feestradisie saamgegaan en teen die begin van die
een-en-twintigste eeu het Gelofteherdenkings reeds op al die kontinente ter aarde
plaasgevind! 34 Deur die jare het die plaaslike huldebringers nie net uit Afrikaners bestaan
nie, maar ook soms uit ander belangstellende Suid-Afrikaners, immigrante en toeriste. 35
Feesbywoningsgetalle het hoogtepunte bereik (veral in 1938 met die Groot Trek
eeufeesvierings en 1949 toe die Voortrekkermonument ingewy is), getaan en aan die
einde van die twintigste eeu gestabiliseer met byeenkomste op bepaalde terreine wat
jaarliks naastenby dieselfde opkoms geniet het.
Die veranderende lewensstyl en waardesisteem van Afrikaners het in die vier-en-
tagtig jaar noemenswaardige wysigings in die vierings veroorsaak. Vinniger
vervoermetodes het tot gevolg gehad dat feeste wat oorspronklik verskeie dae lank
geduur het, waar verkies teen 1994 binne enkele ure afgehandel kon word. Met
tegnologie soos radio- en televisie-uitsendings, het dit selfs vir mense moontlik geword
om vanuit hulle huise aan feeste deel te hê. Ironies genoeg het dit ook tot ʼn afname aan
belangstelling daarin gelei. ʼn Oormaat alternatiewe vermaak en die sekularisasie van die
gemeenskap het Geloftefeeste van hulle aantrekkingskrag ontneem. Verder het
akademici, politici, kerkleiers en die media se vrae oor die etiese korrektheid, geldigheid,
bindkrag van 'n gelofte van dié aard, asook die implikasies betreffende rasseverhoudings
van die Gelofte, mense verder laat huiwer om aan feeste deel te hê.
Veral in die laaste kwart van die twintigste eeu het byeenkomste op 16 Desember
al meer verpolitiseerd geraak. Dikwels is bepaalde feeste selfs deur spesifieke politieke
partye gereël en sommer tegelykertyd as monster vir hulle steun benut. Dit het uiteraard
afbreuk gedoen aan die godsdienstige agtergrond van Gelofteherdenkings en ammunisie
34 Privaatversameling: A. Bailey, Pretoria: My documents/GD2001/IV Buite SA, pp 1-26.
35 Enkele voorbeelde: Die Volkstem, 1935-12-14 (Viering van Dingaansdag deur Nederlandse
Vereniging alhier), p 6; Die Volkstem, 1935-12-17 (Die noue bande tussen Holland en Suid-
Afrika), p 5; The Star, 1935-12-17 (Report), p 24; Die Burger, 1949-12-10 (Feesterrein vandag
oopgestel), p 1; Die Burger, 1949-12-16 (Hulle bring ook hulde), p 1; Die Transvaler,
1959-12-15 (Program vir Geloftefees), p 11; Die Transvaler, 1963-12-17 (Die jeug se dag by die
Monument …), p 7; Die Transvaler, 1965-12-18 (Groot skares het Geloftefeeste bygewoon), p 5;
P.A. Pienaar, Geloftedag en die immigrant, Die Kerkbode 106(25), 1970-12-16, pp 862-863; Die
Transvaler, 1970-12-12 (Immigrante kry fees in eie taal), p 7; Rapport, 1972-12-17 (Internasionale
Geloftefees), p 11; Die Transvaler, 1972-12-18 (Immigrante neem ook deel), p 7.
9

verskaf aan diegene wat vir die afskaffing van Geloftedag as rasverdelende vakansiedag
geagiteer het. 36
Ten spyte van al hierdie negatiewe faktore, het geen jaar in die twintigste eeu
verbygegaan sonder dat die Gelofte op 16 Desember herdenk is nie. Kultuurorganisasies,
byvoorbeeld die FAK en ATKV, het deurgaans ʼn belangrike rol gespeel om apolitieke of
“gesuiwerde” Geloftevierings te propageer. Die meeste gemeentes van Afrikaanse
kerkgenootskappe het lidmate ook jaarliks herinner om die Gelofte na te kom. 37
Teen 1994 was dit steeds vir sommige Afrikaners uit eie oortuiging of gewoonte,
ʼn heilige plig om die Gelofte van 1838 jaarliks op 16 Desember te herdenk, soos wat
hulle ook weekliks die Sabbat in ere gehou het. Ander het dit weer beskou as ʼn
geleentheid om saam met volksgenote op feesterreine te ontspan en die geskiedenis in
herinnering te roep. ʼn Gedeelte van die vierders het ʼn erediens, met of sonder ʼn
toespraak, in ʼn eie gemeente of op ʼn erkende feesterrein as voldoende hulde beskou. Dan
was daar weer mense wat letterlik soos in die verlede hulle dae lank afgesonder het om
met tradisionele feesitems en godsdienstige verootmoediging gehoorsaamheid aan die
Gelofte uit te leef. 38
Met 1994 se oorgang na ’n demokratiese Suid-Afrikaanse bestel, was dit
onmoontlik om te verklaar hoe die toekoms van Geloftefeeste in die nuwe bedeling daar
sou uitsien. Hoewel 16 Desember vanaf 1995 nie meer as Geloftedag sou bekendstaan
nie, sou dit steeds ʼn openbare vakansiedag bly, wat wel tot die voordeel van herdenkings
sou strek. Verder kan met sekerheid verklaar word dat Geloftefeeste herdenk sal word
solank as wat daar mense sal wees wat aan die viering daarvan behoefte sal hê en dit as
hulle goddelike plig sou beskou.
36 Enkele voorbeelde: Rapport, 1989-12-17 (Geloftedag ’89), p 25; Beeld, 1990-12-13 (Buthelezi
vra nuwe Gelofte tussen hul), p 3; Die Hervormer 84(18), 1991-12-15 (Redaksioneel), p 1; Die
Kerkbode 148(19), 1991-11-08 (Redaksioneel), p 4; Die Kerkbode 150(24), 1992-12-11 (Brief:
J. de Villiers, Danhof), p 11; N. Bezuidenhout, Geloftedag in Nuwe Suid-Afrika?, Die Kerkbode
150(24), 1992-12-11, p 8; Die Kerkbode 152(24), 1993-12-17 (Redaksioneel), p 4; Beeld,
1993-12-18 (Brief: J.G.V.G. Venter, Pretoria), p 8; P. Strauss, Geloftedag in die “nuwe” Suid-
Afrika (Druforna, Bloemfontein, 1994), p 57.
37 Privaatversameling: A. Bailey, Pretoria: My documents/GD2001/IV Kulturele organisasies,
pp 1-19; O.J.O. Ferreira, FAK-75. Geskiedenis van die derde kwarteeu in die bestaan van die
Federasie van Afrikaanse Kultuurvereniginge, 1979-2004 (FAK, Pretoria, 2004), pp 18, 123.
38 Beeld, 1994-12-17 (Laaste Geloftedag bring hartseer), p 4; Die Volksblad, 1994-12-14
(Geloftefees), p 13; K. Venter, Bo-Cornelisrivier se Geloftefees, Die Taalgenoot 67(12),
Desember 1998, p 28.
10

Betekenis van Gelofteherdenkings (1838 tot 1994)
Volksfeeste het ʼn besondere rol in die ontstaan en ontwikkeling van die Afrikaanse
volksaard gespeel. As kultuurskepping omsluit dit al die fasette van die Afrikaanse
bestaan en derhalwe bied ʼn studie van hierdie feesvierings so ʼn besondere insae in die
volkslewe. 39
Geloftefeeste is uniek omdat dit volksfeeste is, maar tegelykertyd ʼn sterk
godsdienstige inhoud het wat deur die jare onveranderd gebly het. In die res van die
wêreld het feeste met ʼn religieuse eed as oorsprong of danksegging vir uitredding as
agtergrond, mettertyd ʼn baie sterk kommersiële of sekulêre inhoud ontwikkel.
Voorbeelde hiervan is Dankseggingsdag in die VSA 40 en Guy Fawkes in Brittanje. 41 Die
herdenking wat die sterkste ooreenkomste met die Geloftenakoming toon, is die
Passiespele in Oberammergau, Duitsland. In 1633 het die inwoners van dié dorpie met ʼn
eed aan God beloof om ʼn gereelde Passiespel op te voer indien hulle van die pes gespaar
sou word. Hulle het oorleef en in 1634 is die eerste opvoering dan ook gehou. Sedert
1680 is die spele een keer elke tien jaar gehou, met die uitsondering van 1870, 1920 en
1940, toe oorlog dit onmoontlik gemaak het. Op die oog af het die godsdienstige inslag
in die vierings behoue gebly, maar die bevolking van Oberammergau oorleef vandag
hoofsaaklik van inkomste wat uit Passiespel-toerisme gegenereer word. 42 In teenstelling
het Geloftefeeste nooit ʼn permanente inkomstebron vir enige vierder geword nie en nog
minder in ʼn toeriste-aantreklikheid verander.
Die byeenkomste ter nakoming van die Gelofte van 1838 het ʼn onuitwisbare
invloed op die Afrikaner en selfs die Suid-Afrikaanse kultuurgeskiedenis gehad 43 en
midde-in die Afrikaner se kultuurstryd gestaan. 44 Deur die jare het byeenkomste eie
39
H.B. Senekal, Die feesgebruike van die Afrikaanssprekendes op die Witwatersrand: ‘n
Sosiologiese studie. D.Phil.-proefskrif, Universiteit van Pretoria, 1970, p 504.
40
De Kerkbode 15(49), 1925-12-09 (Brief: J.S. (pseud), George), pp 1654-1655.
41
J.S. de Wet, Geloftedag – ‘n Seën of vloek vir die Afrikanervolk? (Geen uitgewer, Kaapstad, s.j.),
p 6.
42
Anonymous, in Funk & Wagnalls Corporation, Microsoft Encarta 96 Encyclopedia CD-Rom,
keyword: Oberammergau; M.J. Swart, Hoe Geloftedag gevier moet word, Die Voorligter 41(12),
November 1978, p 10.
43
Anoniem, Wat beteken Geloftedag vir ons?, Handhaaf 3(4), Januarie 1966, p 4.
44
H.B. Senekal, Die feesgebruike van die Afrikaanssprekendes op die Witwatersrand: ‘n
Sosiologiese studie. D.Phil.-proefskrif, Universiteit van Pretoria, 1970, p 153.
11

tradisies geskep. As oudste Afrikanerfees het dit dus ook die viering van alle ander
volksfeeste van Afrikaners ingrypend beïnvloed. 45 Spesiale kultuurorganisasies,
byvoorbeeld die Algemene Dingaansdagkommissie en plaaslike feeskomitees, is in die
lewe geroep om feeste te struktureer en te reël. Hoewel die liggame nie almal ewe veel
sukses hiermee gehad het nie, het dit wel die agtergrond vir gestruktureerde, volkseie
kultuurbeoefening geskep. 46
Aangesien die vierings die gevolg van ʼn gelofte aan God was, het godsdiens altyd
ʼn prominente rol in programme gespeel. Vir dekades lank het Geloftefeeste die sedelike,
morele en godsdienstige lewens van Afrikaners gerig. 47 In afgeleë gemeenskappe waar
kerke in vroeë jare ontbreek het, het feeste in die behoefte aan formele
godsdiensbediening beantwoord. Later het dit weer ʼn kans geskep om die Woord aan
kerklos feesgangers te verkondig. 48 ʼn Studie van preke wat by Geloftedagdienste
gelewer is, is selfs ʼn aanduiding van die godsdienstige belewing, ingesteldheid en liturgie
van ʼn bepaalde tyd.
Daarbenewens het baie mense sendingwerk as deel van die nakoming van die
Gelofte beskou en is daar na anderskleurige Suider-Afrikaners met die Evangelie
uitgereik. Die idee aan sendingaksies soos die Geestelike Eeufeesmonument is tydens
Geloftefeeste gebore, fondse is daarvoor onder feesgangers ingesamel en die Woord is
dikwels op 16 Desember tydens spesiale byeenkomste aan ongelowiges gebring. 49
Naas godsdienstige vierings, het feesprogramme swaar op ʼn historiese inhoud
gesteun. Soos reeds genoem, het die volksbyeenkomste van 1879 en 1880 wat om
Dingaansdag in die ZAR plaasgevind het, 16 Desember as basis van Afrikanervolksverset
45 M.J. Swart, Vyftig jaar Geloftedag, Historia 6(2), Junie 1961, p 144; P.H. Kapp, Ons volksfeeste,
in P.W. Grobbelaar (red.), Die Afrikaner en sy kultuur III (Tafelberg-Uitgewers, Kaapstad, 1975),
p 46; P.H. Kapp, Die Afrikaanse Volksfeeste, in F.J.N. Harman (red.), Ons vir jou Suid-Afrika
(HAUM, Pretoria, 1979), p 62.
46 Privaatversameling: A. Bailey, Pretoria: My documents/GD2001/IV Kulturele organisasies,
pp 1-19.
47 P.H. Kapp, Ons volksfeeste, in P.W. Grobbelaar (red.), Die Afrikaner en sy kultuur III (Tafelberg-
Uitgewers, Kaapstad, 1975), p 46.
48 Byvoorbeeld: De Volkstem, 1911-01-06 (Dingaansdag-Feesten), p 10.
49 Enkele voorbeelde: M.J. Swart, Geloftedag (HAUM, Kaapstad en Pretoria, 1961), p 18;
J.C.G. Kotzé, Die G.E.M. – Dringend!, Die Voorligter 5(1), Desember 1941, p 1144; Die
Transvaler, 1948-12-23 (Gelofte herdenk dwarsdeur die land), p 5; NG Kerkargief, Pretoria:
Handelinge van die derde vergadering van die Algemene Sinode, 1970, p 805; D.H. Groenewald,
Geloftedagprediking. BD-skripsie, Universiteit van Pretoria, 1973, pp 32, 62; Die Burger,
1976-12-14 (Só vier Parow Geloftedag), p 19.
12

gevestig. Nadat die Anglo-Transvaalse Oorlog (1880-1881) suksesvol vir die Transvalers
verloop het, is ʼn nuwe dimensie vanaf 1881 tot herdenkings toegevoeg. Die fokus was
nie meer net op die historiese agtergrond van die 1838-Gelofte gerig nie, maar ook op die
nasionalistiese implikasies en toepassing daarvan. Die verledebeeld wat tydens die
byeenkomste aan Afrikaners voorgehou is, het hulle historiese bewussyn en selfbeeld ten
diepste geraak. Deur die herhaling van die Gelofte is die idee by die vierders geskep dat
hulle Suid-Afrika met bloed gekoop het, dat God se verhoring van hulle voorgeslagte se
smeekgebede by Bloedrivier van hulle ʼn uitverkore volk gemaak het en dat hulle as sulks
ʼn besondere rol in dié land te speel gehad het. Uit hierdie gedagtes het die religieus
gekleurde, historiese Afrikanernasionalisme gegroei wat die twintigste-eeuse geskiedenis
van suidelike Afrika grootliks oorheers het. Vir talle Afrikaners het hulle geskiedenis ʼn
kultus geword en hulle het die byeenkomste op 16 Desember tot polities-godsdienstige
ritueel verhef. In die eerste helfte van die twintigste eeu het hulle die verlede gebruik as
spieël van hulle eietydse volkstryd teen Britse oorheersing. Tydens en pas na afloop van
die Anglo-Boereoorlog is feesredes by Dingaansdagvierings gebruik om die verslae volk
te besiel en te bemoedig om die land weer op te bou. Mense kon oor hulle lyding praat
en so emosionele afsluiting en heling beleef – soortgelyk aan die sielkundige gevolge wat
getuienis voor die Waarheids- en Versoeningskommissie aan die einde van die twintigste
eeu vir slagoffers beteken het. Die feesprogramme moes verder dien om die opkomende
geslagte te onderrig, motiveer, inspireer en aktiveer. Die Groot Trek se geskiedenis is
gevolglik vermitologiseer en toe insidente soos die Slag van Bloedrivier veral na
republiekwording toenemend deur akademici ontmitologiseer is, het sommige dit as ʼn
ontredderende en volksaftakelende proses beleef. 50 Ironies genoeg het die vierings en
besprekings daaromheen dus beide tot die groei en kwyning van die Afrikaner se
volksbesef bygedra. Geloftefeesredes kon deur die jare op soortgelyke wyse ook
Afrikaners verenig of verdeel. Ongelukkig het die media teen die laaste kwart van die
twintigste eeu toenemend uitsprake by en oor feeste vir sensasionele beriggewing
uitgebuit. Die omstredenheid wat dié berigte aan herdenkings gegee het, het verder tot
50 F.A. van Jaarsveld, The awakening of Afrikaner Nationalism 1868-1881 (Human & Rousseau,
Cape Town, 1961), pp 22-23; F.A. van Jaarsveld, Omstrede Suid-Afrikaanse verlede.
Geskiedenisideologie en die historiese skuldvraagstuk (Perskor, Johannesburg, 1984), pp 16-26;
13

die afname aan belangstelling in byeenkomste bygedra. In dié tyd het die Afrikaanse
media grotendeels opgehou om as mondstuk vir Afrikanernasionalisme op te tree en dit
was dus meer krities oor die meriete van feeste. Die feit dat 16 Desember in die
tradisionele “komkommertyd” van die perswese val, het moontlik daartoe bygedra dat
soveel aandag aan die onderwerp geskenk is. 51
Die ontwikkeling van Afrikanernasionalisme is nie alleen deur geskiedkundige
vertellings by feeste en geleentheidspublikasies aangewakker nie, maar ook deur die
propagering van Voortrekkerdrag as volksdrag by Geloftefeeste. Die aksie het teen 1938
met die Groot Trek eeufeesvierings ʼn hoogtepunt bereik, maar daarna stadig in onbruik
begin raak. In 1988 het pogings om feesvierders weer in dié uitrustings geklee te laat
gaan, net beperkte sukses geniet. Teen dié jaar is die kleredrag toenemend met ʼn
konserwatiewe politieke uitkyk geassosieer, eerder as met ʼn eie, tradisionele
volksvoorkoms. 52 Tog woon enkele feesgangers steeds Gelofteherdenkings in
Voortrekkerdrag by. 53
Geloftefeeste het ʼn belangrike bydrae as opvoedkundige geleenthede gelewer.
Saam met die ontwikkeling van ʼn eie volksbewussyn, is baie by feeste gedoen om
Afrikaans as taal te bevorder en mense daarvan bewus te maak dat dit nie vir wêreldtale
soos Engels agteruit moes staan nie. Die feeste het dus ʼn vername rol in die taalstryd
gespeel. 54 In ʼn tyd waar boeke nog nie algemeen beskikbaar was nie, is die
volksgeskiedenis deur mense wat dit self belewe het, aan jonger geslagte oorvertel en is ʼn
Afrikaanse tradisie van mondelinge oorlewering geskep. Terselfdertyd is mense
aangemoedig om hulle eie kultuurhistoriese erfenis te waardeer en te bewaar. Uitstallings
van historiese voorwerpe is byvoorbeeld dikwels by feeste gehou, soortgelyke items en
dokumentasie is tydens die byeenkomste ingesamel. 55 Dikwels het
Dingaansfeeskomitees hulle byvoorbeeld beywer vir die versorging van voorvaders en
D.H. Akenson, God’s peoples. Covenant and land in South Africa, Israel, and Ulster (Cornell
University, Ithaka, 1992), pp 68-69.
51 Rapport, 1990-12-16 (Geloftedag: Eerder ‘n dag van toewyding aan die goeie gevra …), p 27.
52 Privaatversameling: A. Bailey, Pretoria: My documents/GD2001/VI Volksdrag, pp 1-11.
53 Persoonlike waarneming: Voortrekkermonument, Pretoria, 2004-12-16.
54 P.H. Kapp, Ons volksfeeste, in P.W. Grobbelaar (red.), Die Afrikaner en sy kultuur III (Tafelberg-
Uitgewers, Kaapstad, 1975), p 83; D.H. Groenewald, Geloftedagprediking. BD-skripsie,
Universiteit van Pretoria, 1973, p 18.
55 Enkele voorbeelde: A. Bailey, Geloftedagvierings in Suid-Afrika, 1910-1994. Ongepubliseerde
verslag, Pretoria, 2002, pp 147, 153.
14

oorlogslagoffers se grafte 56 en geld is vir die bewaring van historiese terreine en geboue
of die oprigting van museums en monumente ingesamel. 57 Die sestiende Desember het
mettertyd in ʼn gewilde datum vir die onthulling van gedenktekens geword — die
Paardekraalmonument se amptelike inwyding in 1891, dié van die Bloedrivierterrein in
1947 en van die Voortrekkermonument in 1949 is seker van die bekendste voorbeelde
hiervan. 58 Mense is selfs soms tydens feeste oor alledaagse sake soos boerderymetodes
en ouerskap ingelig. 59
In die twintigste eeu het ideologieë, byvoorbeeld kommunisme en materialisme,
begin veld wen en sprekers het Geloftefeeste gebruik om die publiek oor die betekenis
daarvan in te lig en dikwels ook daarteen te waarsku. Volksleiers het die persdekking
wat die dag geniet het, gebruik om aankondigings oor beleidsveranderings en
regeringsoptrede te maak, standpunt oor sake van die dag in te neem, hulle buitelandse
beleid te verdedig en binnelandse volkereverhoudings te ontleed.
Weens ʼn gebrek aan toepaslike primêre bronne, is dit moeilik om te oordeel hoe
anderskleurige Suid-Afrikaners die vierings tussen 1838 en 1910 belewe het. Soms word
terloopse melding wel gemaak van werkers wat blankes na feeste vergesel het of spesiale
dienste wat op 16 Desember vir anderskleuriges gehou is. 60 Dit is egter eers na
Uniewording wat meer eerstehandse getuienis gevind kon word oor die opinie van die
grootste deel van die land se bevolking oor die feeste en vierders. Oor hulle emosies voor
1911, kan net gespekuleer word. In die loop van die twintigste eeu is volkereverhoudinge
dikwels rondom 16 Desember onder die loep geneem. Enkele blankes se gevoel dat die
56
P.H. Kapp, Ons volksfeeste, in P.W. Grobbelaar (red.), Die Afrikaner en sy kultuur III (Tafelberg-
Uitgewers, Kaapstad, 1975), p 69.
57
The Friend, 1909-12-17 (Dingaan’s Day), p 5; De Volkstem, 1911-01-06 (‘t Vrouwe-Monument),
p 12; A. Bailey, Geloftedagvierings in Suid-Afrika, 1910-1994. Ongepubliseerde verslag,
Pretoria, 2002, pp 118, 128, 253, 271.
58
W.J. de Kock, Waar Paardekraal se vinger wys, Die Brandwag 11(640), 1950-01-06, pp 18-19;
O.J.O. Ferreira, ’n Volk se hulde. Die geskiedenis van die Sentrale Volksmonumentekomitee
(Perskor-uitgewery, Johannesburg, 1975), pp 209-215, 160-171.
59
Die Volkstem, 1928-12-10 (Hoe en waar Dingaansdag gevier word), pp 7-8; P.H. Kapp, Ons
volksfeeste, in P.W. Grobbelaar (red.), Die Afrikaner en sy kultuur III (Tafelberg-Uitgewers,
Kaapstad, 1975), p 82.
60
F.A. van Jaarsveld, Die eerste openbare viering van 16 Desember, Tydskrif vir Geesteswetenskappe 27(1),
Maart 1987, p 47; F.L. Cachet, De worstelstrijd der Transvalers aan het volk van Nederland
verhaald (J. Kruyt, Amsterdam, 1883), p 201; Privaatversameling: A. Bailey, Pretoria: My
documents/GD2001/V Interkulturele verhoudings, pp 4-27.
15

enaming Dingaansdag aan ander rasse aanstoot kon gee, word ook sporadies aangetref. 61
Soms is die dag gebruik as geleentheid om versoenend na ander volkere uit te reik, op
ander kere helaas weer as regverdiging vir rassegeweld 62 – 'n houding wat lynreg teen die
Christelike gees van die Gelofte is.
Swart bewussynsleiers het 16 Desember insgelyks benut om ook met hulle
volgelinge te kommunikeer, aksieplanne te bespreek en protesaksies teen die regering uit
te voer. So het die datum 16 Desember dus ʼn nasionale betekenis verkry wat verder as
die herdenking van 1838 se Gelofte gestrek het. Die vernaamste alternatiewe betekenis
van die datum is waarskynlik dat Umkhonto weSizwe, die militante vleuel van die ANC,
op 16 Desember 1961 gestig is. 63 Die teenoorgestelde vierings van dieselfde datum in
Suid-Afrika is ʼn treffende voorbeeld van die polarisasie van dié gemeenskap.
ʼn Interessante feit wat dikwels misgekyk word, is dat Geloftefeeste oorspronklik
ware gesinsfeeste was. Sestien Desember was ʼn belangrike datum op die jaarlikse sosiale
kalender en ʼn gewilde kuiergeleentheid vir mense wat in afgesonderde streke woonagtig
was. Ontmoetings by feeste het aan hulle die geleentheid gebied om sake te doen,
vriendskappe te smee en selfs huweliksmaats te vind. 64 Veral aan die begin van die
twintigste eeu is programme so saamgestel, dat mans, vroue én kinders aan die
verrigtinge kon deelneem. Dit was ʼn belangrike leerskool vir kinders wat later die
openbare lewe betree het en vir vroue ʼn unieke geleentheid om as sprekers voor
gemengde gehore op te tree of meer omtrent wêreldsake te wete te kom. Soos die
programme mettertyd ingekort is, is die jeug se deelname aan feeste, helaas, toenemend
beperk. Dit het tot gevolg gehad dat jongmense al minder in feeste begin belangstel het
en teen die einde van die eeu bitter selde by herdenkings opgemerk is.
Interessante sosiale gewoontes van ʼn bepaalde tyd word ook uit mense se optrede
by feeste duidelik. Dit is byvoorbeeld fassinerend om te lees hoe ʼn heining van
61
Enkele voorbeelde: De Burger, 1919-12-20 (Dingaansdag feesviering te Caledon), p 4; Die
Burger, 1934-12-17 (Van alle kante), p 5; De Kerkbode 15(51), 1925-12-23 (Redaksioneel),
pp 1718-1719; Die Volkstem, 1928-12-17 (Hoe die pad van S.A. loop), p 5; De Kerkbode 25(5),
1929-01-29 (Brief: J.M. Joubert, Fort Victoria), pp 219-220; The Star, 1934-12-17 (Letter:
P.F. Trotter, s.l.), p 11; The Star, 1938-12-16 (Editorial), p 14.
62
Privaatversameling: A. Bailey, Pretoria: My documents/GD2001/V Interkulturele verhoudings,
pp 4-27
63
Die Burger, 1986-12-15 (ANC gedenk ook 16 Desember), p 9; P. Joyce, Suid-Afrika in die
twintigste eeu (Struik Uitgewers, Kaapstad, 2000), p 138.
64
Beeld, 1978-12-13 (‘n Gesoute feesman), p 4.
16

gegalvaniseerde yster pas voor oud-president Paul Kruger se begrafnis op 16 Desember
1904 langs Kerkstraat opgerig is om manlike en vroulike toeskouers in lyn met
Victoriaanse sedigheid van mekaar te skei! 65
Die invloed wat Geloftefeeste op die kunste gehad het, is van groot belang. Ten
eerste het dit die uitvoerende kunste gestimuleer. Reeds pas na die Slag van Bloedrivier
het dit skynbaar digters na die pen laat gryp. 66 Mense het graag by Geloftefeeste
opgetree en mettertyd het hierdie aksies tot byvoorbeeld die totstandkoming van
toneelgroepe, kore en selfs die ontstaan van kunswedstryde gelei. 67 Uiteraard het die
kunstenaars gepaste materiaal vir die feeste nodig gehad en gevolglik is gedigte, dramas
en musiekstukke vir dié geleenthede geskep. 68 Selfs kuns wat nie vir feeste geskep is nie,
het die geskiedenis van die Gelofte of die herdenking daarvan as tema gebruik. In
Afrikaanse prosa en werke van buitelandse skrywers soos James Michener 69 en
Jack Cavanaugh, 70 is breedvoerig hieroor geskryf. Verwysings na feeste of die Gelofte
word ook in die meeste prominente Afrikaners se biografieë gevind. G.B.A. Gerdener
het selfs aangedui dat ʼn beter begrip vir die viering van “Dingaansdag” hom gemotiveer
het om sy bekende biografie, Sarel Cilliers. Die vader van Dingaansdag, te skryf. 71
Alle vermeldings van dié aard was nie noodwendig ernstig en eerbiedig nie. Dit
is deur die satirikus Pieter Dirk Uys in ʼn skets gebruik 72 en skrywer Jan Spies se
vertelling Wjelkom, vrinne! is heerlik tekenend van ʼn Geloftefees op ʼn plaas in Suidwes-
Afrika (tans Namibië). 73 ʼn Besoek aan die Bloedrivierterrein is selfs as agtergrond vir ʼn
stuk Afrikaanse erotika gebruik. 74
65
The Friend, 1904-12-19 (De begrafenis van de leeuw van Rustenburg), p [3].
66
Anoniem, Dingaansdaggediggie [gedig], in G.S. Preller (red.), Voortrekkermense I. ‘n Vijftal
oorspronkelike dokumente oor die geskiedenis van die Voortrek met aantekeninge en bijlaë
(Nasionale Pers, Kaapstad, 1918), pp 311-312; C. Hattingh, Dingaans-Dag. 16 December 1838
[gedig], De Volksstem, 1876-12-16, p [2]; Anoniem, Een vredeslied [gedig], soos aangehaal in
F.A. van Jaarsveld, “Een Vredeslied”. ‘n Gedig deur ‘n Voortrekker, Geloftedag (1), 1953, p 28.
67
D.H. Groenewald, Geloftedagprediking. BD-skripsie, Universiteit van Pretoria, 1973, p 18.
68
Privaatversameling: A. Bailey, Pretoria: My documents/GD2001/VI Letterkunde, pp 1-29;
Privaatversameling: A. Bailey, Pretoria: My documents/GD2001/VI Musiek, pp 1-4.
69
J.A. Michener, The Covenant (Secker & Warburg, London, 1980), pp 484-487.
70
Leserskring, Leserskring Somer 2001, Januarie tot Maart 2001, p 21.
71
G.B.A. Gerdener, Sarel Cilliers. Die vader van Dingaansdag (Van Schaik, Pretoria, 1925), p 13.
72
Mail and Guardian, 1999-03-12 to 1999-03-18 (South Africa’s very own Sophia Loren), p 5.
73
J. Spies, Poort deur die koue, Vertellings II: Poort deur die koue (Tafelberg, Kaapstad, 1984),
pp 54-57.
74
E. Botha, Steek in die wiele by Bloedrivier, Die nuwe STET 6(4), Februarie 1991, p 26.
17

Tot wat die filmbedryf betref, is ʼn bydrae gelewer. Vir baie Suid-Afrikaners was
hulle eerste kennismaking met ʼn rolprent ʼn vertoning van Die Voortrekkers wat hulle
tydens ʼn Dingaansfees bygewoon het. In 1938 het Die bou van ʼn nasie op hierdie trotse
tradisie voortgebou. 75
Feesbehoeftes het tot argitektoniese skeppings aanleiding gegee, byvoorbeeld
feeshuise en -sale wat op terreine gebou is, asook verwante monumente en museums. In
enkele gevalle het gemeenskappe om feesterreine gegroei. Daar moet nog bepaal word of
dit ʼn noemenswaardige invloed op dorpsuitleg gehad het. 76 Die tradisie van klipstapeling
by Gelofteherdenkings is ʼn studie op sigself werd. Dit was egter in die meeste gevalle
eerder ʼn geestelike aksie, as ʼn poging om iets stofliks tot stand te bring. So ’n
klipstapeling het so onlangs as 16 Desember 2005 by ’n interdenominale kerk by
Muldersdrif plaasgevind. 77
Die Groot Trekgeskiedenis en verwante simbole soos die Voortrekkermonumente
het deel van die Afrikaner se ikonografie geword. Vanuit ʼn reklame-oogpunt was dit
gewilde motiewe waarmee die Afrikaner se koopkrag gewen kon word. Dit het
beeldende kunstenaars geïnspireer om skilderye, sketse, litografieë, beeldhouwerke en
selfs spotprente rondom die tema te skep. Van die werke was so gewild by die publiek
dat afdrukke verkoop is en steeds in talle huise aangetref word. Memorabilia wat rondom
vierings ontstaan het, sluit feesprogramme, geleentheidseëls, gedenkmunte, replikas van
artikels uit die Groot Trek, huishoudelike gebruiksartikels, juweliersware, vlae,
skryfbehoeftes, muurtekse, boekmerke en selfs bufferplakkers in. Geleentheidsgeskrifte
en memorabilia van feeste, byvoorbeeld gedrukte programme of redes, is ʼn kosbare
nalatenskap waarin baie kultuurhistoriese inligting te vinde is. 78
ʼn Studie van Geloftevierings tussen 1910 en 1994 is as’t ware ʼn beknopte studie
van veral die Afrikaner se kultuurgeskiedenis, maar ook die Suid-Afrikaanse geskiedenis
van dié tyd. Alle noemenswaardige nuusgebeure, politieke strominge en veral die
ontwikkeling van Afrikanernasionalisme kan duidelik uit elke jaar se feesredes en
75
Ons Vaderland, 1916-12-01 (Die Voortrekkers-Rolprent), p 3; The Star, 1938-12-13 (“Die bou
van ‘n nasie”), p 24.
76
Privaatversameling: A. Bailey, Pretoria: My documents/GD2001/VI Feeshuise, museums en
monumente, pp 1-41.
77
Persoonlike waarneming: Mulderdrif, Desember 2005.
78
Privaatversameling: A. Bailey, Pretoria: My documents/GD2001/VI Memorabilia, pp 1-5.
18

programme afgelei word. Die byeenkomste kan beskou word as ʼn spieël van die volk se
lewensuitkyk, intellektuele ontwikkeling en geestelike waardes op ʼn bepaalde tydstip. 79
Selfs die bywoningsgetalle kan as ʼn barometer van die volkstand dien. In krisistye het
opkomste aanmerklik toegeneem (veral voor 1980). 80 Dit hou ook verband met die
mistiese inhoud wat die herdenking van die Gelofte mettertyd verkry het. Die idee het
naamlik ontstaan dat entoesiastiese en verootmoedigende Geloftefeesvierings sou
verseker dat die Here se seën op die Afrikaner sou rus. Negatiewe gebeure soos die
Britse anneksasie van die ZAR in 1877 en neerlae tydens die Anglo-Boereoorlog is direk
toegeskryf aan nalating om die Gelofte behoorlik na te kom. 81 Toe die Afrikaner in 1994
politieke selfbeskikking in Suid-Afrika verloor het, is dit deur aanhangers van dié
denkwyse aan die swak ondersteuning van voorafgaande jare se feeste toegeskryf. 82
Met bogenoemde feite in gedagte, kan tereg verklaar word dat dit onmoontlik is
om ʼn volledige, objektiewe beeld van die Afrikaner se kultuurgeskiedenis te vorm,
sonder om oor ʼn kennis van Gelofteherdenkings te beskik.
Slotbeskouing
ʼn Wye veld van navorsingsonderwerpe met die herdenking van die Gelofte as agtergrond lê
braak voor die historici van die een-en-twintigste eeu. Dit is te betwyfel of die laaste
woord daaroor ooit geskryf sal word. 83 Die voortgesette debat in die verband moet trouens
verwelkom word. Vars insigte wat uit nuutgevonde gegewens of veranderende
79 Dagbreek en Sondagnuus, 1947-12-21 (Redaksioneel), p 9; Die Transvaler, 1970-12-17
(Redaksioneel), p 10; Beeld, 1980-12-15 (Geloftefees barometer van volkslewe), p 11.
80 M.J. Swart, Vyftig jaar Geloftedag, Historia 6(2), Junie 1961, p 145; Dagbreek en Sondagnuus,
1964-12-13 (Redaksioneel), p 12; M.J. Swart, Waarna luister ons op Geloftedag?, Die Huisgenoot
42(2333), 1966-12-16, p 19; P.H. Kapp, Ons volksfeeste, in P.W. Grobbelaar (red.), Die Afrikaner
en sy kultuur III (Tafelberg-Uitgewers, Kaapstad, 1975), p 88.
81 S.J.P. Kruger, Aanspraak ZH Ed. [sic] den Staatspresident S.J.P. Kruger gehouden te Paardekraal,
16 December, 1891 (Geen uitgewer, Pretoria, s.j.), pp 1-5; D.W. Krüger, Die viering van
Dingaansdag 1838-1910 (Nasionale Pers, Kaapstad, s.j.), p 32; M.J. Swart, Geloftedag (HAUM,
Kaapstad & Pretoria, 1961), pp 37-38; De Volksstem, 1896-12-20 (Dingaansdag), bladsy
ongenommer; A.H. de Swardt, ‘n Dingaansfeesbelofte dertig jaar gelede afgelê, De Kerkbode
26(25), 1930-12-17, p 1161; F.A. van Jaarsveld en F.J. Pretorius, Tussen lewe en dood. Briewe
uit die Bloemfonteinse “Refugee Kamp”, 1901-1902, Historia 28(1), Mei 1983, pp 43-44.
82 Tydens die outeur se navorsing het verskeie mense dit aan haar gesê. Die opinie is ook gevind by:
R. du Toit, ‘Regetoe Webpage’, http://www.christinet.co.za/regetoe.htm, 1998.
83 M.J. Swart, By hierdie Geloftedag was daar drank en ‘n dobbel-meisie, Die Huisgenoot 42(2230),
1964-12-18, p 18.
19

perspektiewe tevore kom, is immers deel van die dinamiese herontdekking en -opbou van
die verlede. 84 Dit is ook noodsaaklik dat gegewens oor die onderwerp so gou as moontlik
aangeteken en bewaar moet word. ʼn Geslag getroue feesgangers is stadig maar seker besig
om die ewigheid in te skiet en saam met hulle gaan kosbare herinneringe verlore wat nie
noodwendig in geskrewe bronne vasgelê is nie. Finansiële tekorte maak dit vir biblioteke
en argiewe toenemend moeilik om wel die toepaslike gepubliseerde bronne na behore te
bewaar en aan die publiek beskikbaar te stel. Suid-Afrikaanse historici staan voor die
uitdaging om hierdie inligting betyds te bekom en dit uit oorspronklike nuwe hoeke te
bestudeer. Sodoende kan kennis oor Suid-Afrikaners se verskillende benaderings tot die
feesvierings op 16 Desember, tot wedersydse begrip en versoening bydra.
84 P. Naudé, Die Gelofte – ‘n Godsdienstige perspektief, Die Taalgenoot 67(12), Desember 1998,
p 8.
20