Heemstede inde historie - Historische Vereniging Heemstede ...

s. _
.Pap 1
»•Y*
J*
f (~
(
mr.J.W.Groesbeek •• • f
Heemstede
inde
historie
SC

Heemstede in de historie

uitgegeven in 1971 door het Gemccntcbestuui

mr. J. W. Groesbeek
Heemstede
inde
historie
leven, werken,
handel en koehandel in de
woonplaats van Emece

Het raadhuis. Tekening van J.A. ten Hove.

inleiding
Nu het manuscript van dit boek voor mij ligt, voel ik de
vragen van de lezers op mij afkomen: "Waarom liebt u dit
of dat zo en zo gedaan ? Waarom hebt u zoveel aandacht
besteed aan dit onderwerp, terwijl liet andere, dar mij nu
interesseerde, onbesproken is gebleven ? Ik erken, dat ik op
die vragen een antwoord moet geven.
Aan het gemeentebestuur van Heemstede stond voor ogen,
dat er een boek /.on verschijnen waarin aan de inwoners
en vooral ook aan de toekomstige inwoners, iets verteld
zou worden over de geschiedenis van Heemstede als dorp,
over de buitenplaatsen etc.
Dat was geen eenvoudige opgave. Schrijven is altijd een
persoonlijke aangelegenheid, is ook altijd min of meer
subjectief, /owe! wat de keu'/.e van de stof aangaat als wat
betreft de hoeveelheid aandacht die aan een bepaald aspect
besteed wordt. Dit laatste wordt ook sterk beïnvloed door
hetgeen er al over gepubliceerd is.
Aan de geschiedenis van de buitenplaatsen is in dit boek
vrij veel aandacht besteed, la de eerste plaats omdat een
samenvattend overzicht ontbrak, anderzijds omdat er zoveel
nieuws te vinden was, dat publicatie ervan voor de hand
lag. Gerechtvaardigd leek dit ook door de enorme belangstelling
die er op het ogenblik voor kastelen en buitenplaatsen
bestaat. Toch moest ook hier een sterke beperking
toegepast worden, daar anders de omvang te groot geworden
zou zijn. De geschiedenis van deze buitenplaatsen
is zo opgezet, dar een bijzonder interessant: beeld ontstaan
is van de eigenaars; zo zijn zoveel mogelijk de prijzen vermeld,
waarvoor de buitens aangekocht en verkocht werden.
Daardoor ontstaat een beeld van het prijsverloop voor onroerend
goed in Heemstede en van de invloed van de sociale
positie van kopers en verkopers en het verloop van de
conjunctuur. Ook wordt de kijk op bekende persoonlijkheden
uit de vaderlandse geschiedenis bepaald anders, als
men achter de schermen van hun financieel beleid kijkt.
Om niet de aandacht eenzijdig op de buitenplaatsen te
richten, werd ook aandacht besteed aan bepaalde neringen,
ambachten en boerderijen. Jammer is het daarbij dat de
archieven, die wij voor ons doel hadden kunnen gebruiken
nog in het geheel niet of nauwelijks toegankelijk waren. In
het algemeen eindigt de geschiedenis van het onroerend
goed omstreeks 1800. Een enkele maal is hiervan afgeweken.
In principe hebben we ons beperkt tot de grenzen van het
huidige Heemstede, hetgeen eigenlijk jammer is, want dit
maakt het beeld onvolledig.
Ook voor de andere onderwerpen moest een eindjaar gezocht
worden: de tweede wereldoorlog leek hiervoor een
geschikt punt. De oorlogsjaren en de stormachtige ontwikkeling
daarna vormen een studieobject op zichzelf.
Men kan gaan discussiëren over de wij/.e van behandeling
van de stof. De ervaring leert, dat belangstellenden in de
historie een wezenlijke inhoud prefereren boven gezellige
verhaaltjes zonder werkelijke inhoud. Een vlotte pen en
grote kennis van zaken is een zeldzame combinatie!
Tenslotte: bronvermeldingen in de tekst werken erg storend
en zijn dus achterwege gebleven. Achter in dit boek vindt
men de bronnen opgegeven waaruit geput is. Zijn dit
archivalia dan /.al een werkelijk geïnteresseerde de bron
zeer gemakkelijk in het archief kunnen terugvinden.
Rest mij nog een woord van erkentelijkheid aan het adres
van het gemeentebestuur van Heemstede. Ik wil hier met
name noemen de gemeentesecretaris, mr. J. M. Kruitwagen,
wiens belangstelling /.o stimulerend gewerkt heeft en die
mij al het benodigde materiaal ter beschikking stelde.
Ook mag hier niet de naam ontbreken van de wethouder,
de heer H. J. Verkouw, die mij nuttige wenken gaf.
De heer J.Persman, als archivist A verbonden aan het
rijksarchief te Haarlem, is mij ook zeer behulpzaam geweest.
Het gemeentearchief van Haarlem stelde mij welwillend
veel afbeeldingen voor het boek ter reproductie beschikbaar.

schijnwerper op
de historie
Heemstede is niet zo bijzonder oud en heeft geen wereldschokkende
geschiedenis gehad. Het dorp ligt, evenals
Haarlem, op de zogenaamde oude binnenduinen. We zouden
nu een uiteenzetting kunnen geven over de vorming van de
zeekust en het daarmede samenhangende probleem van de
vorming van onze duinen. We doen dat echter niet, er is
heel veel litteratuur over dit onderwerp en het is voor ons
doel van ondergeschikt belang. In het kort alleen dit:
deze binnenduinen moeten gevormd zijn door de Noordzee,
die ver het land indrong. Daarna begon de zee zich weer
terug te trekken en legde een eind verder westelijk een
nieuwe duinenrij: de zeeduinen die wij uu nog kennen.
Misschien is er nog verder westelijk sprake geweest van een
derde rij, die weer verdween toen de zee opnieuw naar het
oosten begon op te dringen. In dir verband valt te denken
aan het befaamde kasteel Brittenburg, dat aan de monding
van de Oude Rijn bij Katwijk lag, maar geheel in de
Noordzee is verdwenen. Nog verder zecwaarts vindt men
op de kaart uit de iée eeuw een toren aangegeven. Dat is
de zogenaamde 'toren van Calla'; de maten ervan waren
aan de maker van de kaart blijkbaar bekend.
Dit alles bewijst, dat de in cultuur gebrachte gronden zich
veel westelijker hebben uitgestrekt. Bij een flinke storm
sloeg er bij Callantsoog een groot stuk duin weg en op de
plaats waar dat gelegen had kwam een akker met ploegsporen
voor de dag! We kunnen dus wel aannemen dat er
hier en daar onder de duinen oude cultuurgronden verborgen
liggen. Jammer is het, dat vondsten niet altijd in de
Heemstede in de historie
publiciteit komen. Wordt een belangrijke oudheidkundige
vondst gedaan dan wordt de/e vaak ver/, wc gen. Men wil het
gevondene graag voor zichzelf behouden of ziet er geldelijk
gewin in. Aannemers van bouw- of cultuurtechnische
werken zien bij vondsten stagnatie in bun werkzaamheden
opdoemen en vernietigen de vondsten voordat men er iets
van weet. Dat is jammer, want hierdoor wordt de opbouw
van de oudere geschiedenis van ons land en onze streek
ernstig belemmerd.
Om tot ons onderwerp terug te keren: het is wel waarschijnlijk
dat zich onder de zandgronden in Heemstede
oudete cultuurgronden bevinden. Men wist in oude tijden
nog niets van helmbeplanting en zo stond de boer machteloos
toe te kijken als zijn akkertje onder het stuivende zand
verdween.
Dat gebeurde óók nog in historische tijd, tot zelfs in de 17e
en 18e eeuw toe. Overigens moeten we bet belang van de
aanwezigheid van deze oude cultuursporen niet overschatten,
want op grond daarvan mogen we niet zeggen
dat bijvoorbeeld I [eemstede al heel vroeg bestaan heeft.
Zo is het niet, want voor een langdurig bestaan van een
dorp is continuïteit in de bewoning noodzakelijk. Het is nu
juist dat laatste wat vrijwel ovctal in onze provincie
ontbreekt. Steeds talrijker worden de sporen van bewoning
in eeuwen vóór onze jaartelling en in de ie en 2e eeuw
daarna, doch dan stuiten we op een hiaat.
een ander Heemstede
Pas in de Merovingisehc-Karolmgische tijd treedt opnieuw
bewoning op. Voor Heemstede is zelfs dat feit nog niet
belangrijk, want het dorp bestond toen nog niet. Men zal
mij tegenwerpen : Heemstede wordt toch al in de 8e eeuw
en daarna nog eens in 1064 genoemd? Ik moet de
Heemstcdenaren, die graag in een dorp van hoge ouderdom
willen wonen, teleurstellen. Mr is inderdaad sprake van een
Heemstede in de genoemde jaren, maar dat is niet ons
Heemstede. Met dat oude Heemstede is bedoeld een
gehuchtje op de grens van Heemskerk en Castricum.
De constatering van dit feit biedt ons ook een betere
vetklating voor de naam 'Heemstede' dan de tot nu toe
gebtuikelijke. Men zag in Heemstede twee woorden: heem

of heim CU Stede. Dus Heemstede betekent: 'de plaats van
het heim'. Nu is verklaring van plaatsnamen een bijzonder
moeiliik terrein. De wetenschappelijke beoefening van deze
tak van wccnscliap dateert pas van de laatste jaren. Voor
een met-des kundige op dat terrein is het dan ook oppassen
geboden.
Toch ga ik mijn verklaring van de naam u niet onthouden.
Het oude Heemstede ligt op de grens van Heemskerk en
Castricum. In Heemskerk vinden we het woord heem
eveneens. Het is zeker dat 1 leemskerk verklaard moet worden
als de kerk die door heer Emece of vrouwe Emeca
gesticht is. Het is dan verleidelijk in Heemstede de stede te
zien waar heer of vrouwe Emeca woonde (ook in de
provincie Utrecht ligt bij Vreeswijk een kasteel Heemstede).
Mogelijk is het dan dat de naam Heemstede van dat oude
dorp in latere tijd op ons Heemstede is overgegaan. In dat
verband wijs ik u erop dat er een Schalkwijk bij Haarlem
ligt, maar óók vindt men een Schalkwijk in de provincie
Utrecht. Men heeft wel verband tussen beide verondersteld,
maar een aanwijzing daarvoor is tot nu toe niet gevonden.
Ik stel dus voor het tot nader order er maar op te houden
dat Heemstede betekent: de woonplaats van zekere heer of
vrouwe, die de naam van Emece droeg. Aangezien de
naam vermoedelijk van elders (I Ieemstede bij Castricum?)
hierheen is gekomen behoeven we ons niet te verdiepen in de
vraag, wie die Emece (man of vrouw) dan wel geweest kan
dorpje Haarlem
De oudste, en oorspronkelijk de enige, nederzetting in dit
zuidelijk deel van Kenuemerland was het dorp Haarlem,
dat al in de 8e eeuw genoemd wordt. Van dat oude Haarlem
uit die tijd moet men zich geen overdreven voorstelling
maken. Het was niet meer dan een klein dorp, van niet veel
meer betekenis dan het Heemstede uit de 13e en 14e eeuw.
Uit het feit dat het hele gebied tussen het Haarlemmermeer,
de zee, de grens met Zuid-Holland en in het Noorden die
met Velsen, tot Haarlem gerekend werd, valt wel af te leiden,
dat alle gemeenten die nu binnen deze grens liggen,
niet of nog nauwelijks bestonden. Hier en daar een boerderijtje
of woonhuis, aan de zee een paar '
veel meer was er niet. De naam 'Hanrlennnerh<
•ehijan er per op de bisi
nog aan deze oude toestand. Ondanks het feit, dat in
historische tijd elke boom van de Hout in Heemstede stond,
heeft de oude naam zich weten te handhaven en is nooit
door die van 'Heemstederhout' verdrongen.
Haarlem was dus het hoofddorp van een uitgestrekt gebied
waarin zich op verschillende tijdstippen nederzettingen gingen
ontwikkelen: Heemstede, Bennebroek, Zandvoort,
Aalbrechtsberg, Tetrode, Vogelen sang, Berkenrode, Akendam,
Schoten. Deze vormden dus tezamen een bestuurlijke
eenheid 'het Haarlemmerambacht'. Ook op kerkelijk terrein
waren zij één: de parochie Haarlem. Deze kerkelijke eenheid
is veel langer gehandhaafd dan de bestuurlijke, want
nog toe de Reformatie was er slechts één parochie en Heemstede
kwam kerkelijk zelfs pas in 162.5 los van Haarlem.
De oude bestuurlijke eenheid moet eeuwenlang voortbestaan
hebben, tot de situatie opeens veranderde. Ik zou
bijna zeggen door een enkele pennestreek. Onze graaf
Willem 11 gaat op 23 november 1245 aan het dorp Haarlem
stadsrecht verlenen. Eeuwenlang heeft men gestreden over
de beantwoording van de vraag: wat is het essentiële vaneen
stadsrecht? De meest verschillende antwoorden zijn gegeven.
We zullen daar niet verder op ingaan, want we zijn het er
nu wel over eens, dat het essentiële van een stadsrecht is,
dat de nieuwe stad een eigen bestuur en eigen rechtspraak
krijgt. Haar grondgebied wordt als het ware losgemaakt
van haar oude omgeving die onder het gewone landrecht
blijft ressorteren.
Aangezien een stadsrecht een privilege is, een voorrecht,
wordt dit slechts verleend aan een eng begrensd gebied. Dit
gebied wordt vaak door de bewoners van de stad met wallen
muren, grachten en poorten omgeven. Zo moet het met
Haarlem gegaan zijn na 23 november 1145.
ambachten
Voor de omgeving van Haarlem had deze stadwording een
zonderlinge consequentie. Het harr van het Haarlemmerambacht
werd uitgesneden en de rest kwam dus volkomen
in de lucht te hangen. Er was geen bestuurscentrum meer
en een herstructurering van de omgeving van Haarlem was
een dwingende noodzakelijkheid geworden. Graaf Willem 11
en daarna graaf Floris V moeten er dus toe overgegaan zijn
om de bestaande bewoningscentra, thans los van Haarlem,

om te vormen tot ambachten (bestuurs- en rechtskringen).
Zo moet het ook met Heemstede gegaan zijn. Heemstede
moet een zelfstandig ambacht geworden zijn onmiddellijk
na de stadwording van Haarlem. Nu kon de graaf met deze
nieuwe ambachten weer twee dingen doen. Hij kon er
schout en schepenen benoemen die namens hem bestuur en
rechtspraak uitoefenden, of hij kon het ambacht in leen
geven aan een van zijn leenmannen. Dit in leen uitgeven
was een van de meest gebruikelijke wijzen om een leenman
te belonen voor bewezen diensten. Misschien hecfr Floris v
Heemstede nog een tijdlang laten besturen door een schout,
die hij zelf benoemd had, maar op het eind van zijn leven
is hij ertoe overgegaan Heemstede in leen te geven aan een
edelman, die hem bijzondere diensten bewezen had. Dit moet
geweest zijn Dirk van Hoijlede of diens vader heer Reynier
van Hoijlede, behorende tot een geslacht dat uit Vlaardingen
stamde en in het Westland gegoed was.
In de geschilderde gang van zaken zien wij duidelijk de
twee elementen waarop de grafelijke politiek steunde: de
leenmannen en de steden. Aanvankelijk steunde de graaf
bijna geheel op de hem toegewijde leenmannen en de geestelijkheid;
steden waren er maar weinige. Maar langzamerhand
worden beide eerstgenoemde groeperingen in de ogen
van de graaf te veeleisend. De graaf gaat zijn gunsten verplaatsen
naar de boeren en de ambachtslieden, in de hoop
zo een tegenwicht te vormen tegen zijn vroegere gunstelingen.
Heel sterk zien we dat bij graaf Floris v die de bijnaam
kreeg van 'der keerlen god'. Deze politiek stuitte vanzelfsprekend
op felle tegenstand van de kant van de adel, die
'der keerlen god' renslottc vermoordde.
In de dertiende eeuw zien we dat de graven aan nederzettingen
van ambachtslieden en kooplieden stadsrecht verlenen.
Deze nieuwe steden ontvingen hierbij een grote mate
van zelfbestuur. Dat zij hiervoor belangrijke sommen gelds
aan de graaf moesten offeren, behoeft nauwelijks gezegd te
worden. Dat de graven hierdoor opnieuw in een afhankelijke
positie raakten, is blijkbaar te laat tot hen doorgedrongen.
Het gevormde tegenwicht tegen adel en geestelijkheid richtte
zich tenslotte tegen de schepper van dit tegenwicht en holde
diens macht dusdanig uit dat er in de iée eeuw vrijwel niets
en in de 17e eeuw helemaal niets meer van over was.
Met de afzwcring van koning Philips n kwam ook het einde
van de grafelijke macht, al kwam die toen theoretisch bij de
Heemstede in de historie
staten te berusten. Ook de adel ging ten onder evenals de
wereldlijke macht en de financieel sterke positie van de
geestelijkheid.
een kasteel
Maar we dreigen al te ver af te dwalen. Er kwam dus een
adellijk heer uit Vlaardingen naar Heemstede. Wat een
kroon is voor een vorst, is een kasteel voor een adellijk heer.
Er wordt dus in Heemstede een kasteel gebouwd. Wanneer
dat heeft plaatsgevonden weten we niet precies. Waarschijnlijk
in het laatste kwart van de 13e eeuw, misschien omstreeks
Ï300.
Waarom deze edelman zijn huis niet gesticht heeft op de
hoge zandgronden blijft duister. Of is het een aanwijzing,
dat hij zijn slot bouwde aan de oever van het Spaarne?
Heeft hij de illusie gehad daar tol te kunnen heffen van de
vele voorbijgaande schepen ? Het Spaarne was immers de
doorvaartroute Amsterdam-Haarlem-naar het Zuiden. Als
dat zo was, heeft hij /.ich verrekend, want er is nooit een tol
gekomen. De graaf hief zelf tol te Sparendam.
In diezelfde tijd, misschien iets later, duikt een tweede edelman
in Heemstede op, één die de weinig welluidende naam
heer Jan Scheven draagt. Meestal komt hij voor onder de
naam heer Jan Scheven van Bennebroek. Dit Bcnnebroek
was niet identiek met het huidige. Het strekte zich uit van
Hillegom tot het slot van Heemstede en werd aan de westzijde
begrensd door de weg van Heemstede naar Bennebroek
(de Binnenweg). Wat ten Westen van die weg iag
hoorde er dus toen nog niet bij.
Heer Jan Scheven bouwde zich ook een kasteel. Dat stond
op de hoek van de Gedempte Oude Gracht en het Spaarne
en moet er al geweest zijn voordat deze gracht gegraven
werd. De noordelijke toegang tot dit kasteel moet gevormd
zijn door de huidige Gravinncsteeg (vanouds Burggravinnesteeg),
een zijstraat van de Kleine Houtstraat. Meer zuidelijk
herinnert het Rozcnprieel aan dit oude kasteel. Voor
zover wij weten heeft heer Jan Scheven geen bestuursrechten
over Bcnnebroek uitgeoefend, want dit bleef tot Heemstede
behoren.
Eveneens binnen Heemstede werd nog in de 13de eeuw
het huis 'Berkenrode' gebouwd, dat aanvankelijk ook in het
geheel geen rechtsgebied bezat: de heren van Heemstede

ezaten over het gehele gebied 'de ambachtshccrlijkheid'
dat wil zeggen het bestuur en de lagere rechtspraak. Misdrijven
werden door de baljuw van de graaf berecht.
de grote buur
We kijken nu weer even naar de grote buur in het Noorden:
de stad Haarlem. Ik stel mij zo voor, dat de stadsrechtverlening
in 1245 daar met grote feestelijkheden gevierd is.
Eindelijk had men dan een grote mate van zelfbestuur en
een eigen dcionsieariparaat. Grachten worden gegraven,
wallen opgericht. Misschien direct al poorten en torens (dat
is niet helemaal zeker). Maar als men achter de Grote Kerk
de Warmoesstraat inloopt in de richting van de Anegang,
zou de hoge ligging van deze straat kunnen verraden dat
we hier de oudste stadswal van Haarlem moeten zoeken.
Zelfs al zou men hier tegen in willen brengen, dat de hoge
ligging van de Anegang te verklaren is uit het feit dat hier
een hoge zandrug eindigt, dan verandert dit toch niets aan
onze opvatting, dat hier de oudste stadsomwalling gezocht
moet worden. Maar dan is dat ook het punt waar het ambacht
van Heemstede begint. Dat was de keerzijde van de
medaille voor Haarlem! Had Haarlem zich als dorp onbelemmerd
naar alle kanten kunnen uitbreiden, dat was nu
afgelopen. Als stad lag Haarlem ingekapseld binnen zijn
grachten; de stad had «een enkele cxpansiemogelijkheid
meer. Bij elke schrede over de grachten bevonden de Haarlemmers
zich op 'vreemd' grondgebied.
Dan begint Haarlem de strijd aan te binden tegen de dorpen
waarmede de stad vroeger in vreedzame coëxistentie had
samengeleefd. Zij weet maar al te goed, dat zij de graaf op
haar hand zal krijgen, die immers financieel afhankelijk is
van de steden. Ook kasteelheren zijn gevoelig voor geld.
De familie Scheven wordt weggekocht; zij vertrekt uit
Heemstede en vestigt zich te Leiderdorp. De ka steel terreinen
worden bestemd voor bouwterrein. De heer van Heemstede
wordt teruggedrongen tot over de huidige Gedempte Oude
Gracht.
Nog in de 14e eeuw dringt Haarlem op tot de tegenwoordige
Raamvest-Gasthuisvest-Kampervest. Van tegenweer
horen we niet, misschien zwichtte de heer van Heemstede
voor fikse financiële tegemoetkomingen. Waarschijnlijker
is echter dat de graaf deze financiële tegemoetkoming in
schijnwerper op de historie
eigen zak gestoken heelt, door deze vergroting van Haarlem
toe te staan op een moment dat hij ruzie had met heer
Gerrit van Heemstede. Ik kom hier nog nader op terug.
weer in ongenade
Dat de heer van Heemstede gedwongen werd zich bij de
vergroting van Haarlem neer te leggen, staat wel vast voor
de volgende stadsuitbreiding van 142.8. Ook op dat moment
is de heer van Heemstede weet: in ongenade gevallen en
wordt al zijn grondgebied ten Zuiden van de Grote Houtpoorr
(Houtplein) bijna tot aan de Meester Lottelaan geconfisqueerd.
Zogenaamd krijgt hij schadevergoeding, en
wel 20 gouden Franse croncn, een zelfs voor die tijd belachelijk
laag bedrag.
Toen was het voorlopig uit met de expansie van Haarlem
naar het Zuiden. Hieraan zal ook wel meegewerkt hebben,
dat de Haarlemmerhout toen een natuurlijke bufferzone
tussen Haarlem en Heemstede vormde. Een tweede reden
zal geweest zijn dat meer invloedrijke geslachten hun intrede
op het slot te Heemstede deden. Een tijdlang zetelde daar
de stadhouder-generaal van Holland, Zeeland en Friesland,
heer Lodewijk van Brugge, graaf van Winchester, prins van
Steenhuizen. Vooral de invloedrijke familie van de raadpensionaris
Adriaan Pauw vormde wel ceu tegenwicht
tegen territoriale aanspraken van Haarlem. Een derde -
misschien wel voornaamste - reden: de welvaart van
Haarlem was door het beleg en de daarop gevolgde overgave
geknakt. De stad raakte voor een deel ontvolkt en
veel behoefte aan nieuwe uitbreidingen zal er niet geweest
zijn. Wel horen we in de 17e eeuw van een uitbreiding der
stad naar het Noorden.
Enige eeuwen lang bewaakten 'de blauwe stenen' - met
aan de ene zijde het wapen van Haarlem, aan de andere
zijde het wapen van Heemstede - de in 1418 vastgestelde
grenzen.
Zo lang stonden zij op dezelfde plaats, dat zij af en toe
wegens slijtage vervangen moesten worden.
Volledigheidshalve moet hier tenslotte nog vermeld worden
dat Haarlem in 1480 (79) haar bevoegdheid om halsmisdaden
te berechten uitgebreid zag tot een kwart mijl buiten
haar bestaande rechtsgebied. Dit ging echter niet ten koste
van de ambachtshcren, die deze misdrijven toch niet be-

'•f, "7. % TRW** %£swtf^ C&wïW^ *G9
4; If
"«
BSENs.»
'Geïicht in her Haarlemmerhout'. Gravure naar J. Andri<
doorj.de Wit, 1801.
rechten mochten. Alleen de baljuw van Kennemerland zag
zich in zijn rechtsgebied enigszins beperkt.
uitbreidingsplannen
Pas in de 19c eeuw probeert Haarlem opnieuw gebiedsuitbreiding
in zuidelijke richting, dus ten koste van Heemstede,
te verkrijgen. Dergelijke pogingen werden gedaan in
1867, 1869, 1880/81 en tussen 1893 en 1896. Toen echter
bleek dat het onmogelijk was een plan tot stand te brengen
dat zowel voor Heemstede als voor Haarlem aanvaardbaar
was, werd de zaak door Gedeputeerde Staten op de lange
baan geschoven. Ook in 190z horen we van territoriale
mmm
verlangens van Haarlem, die echter niet werden ingewilligd.
In 1914 begon Haarlem een nieuwe aktie. Het liefst zou de
stad alle omliggende gemeenten zonder meer geannexeerd
hebben, maar toen bleek dat hiertegen bij het provinciaal
bestuur overwegende bezwaren bestonden, veranderde zij
van taktick en verklaarde zich bereid een kleiner plan, door
Gedeputeerde Staten opgesteld, wel te willen accepteren.
Doch ook tegen dit kleinere plan kwam Heemstede in verzet.
Het gemeentebestuur gaf zelfs in 192.5 een brochure
hierover uit. Deze is zeer gematigd van toon, zoals het een
gemeente van standing past. Zij begint met een opsomming
van de argumenten van de tegenpartij.
1 Haarlem is een dichtbevolkte gemeente, de bevolkings-
: blijft achter bij die van het rijk en de provincie

'waartegenover enkele aangrenzende gemeenten zich bovenmatig
kunnen ontplooien'.
2. Haarlem behoeft terreinen voor de volkshuisvesting en
voor het uitvoeren van industrie- en i) aveu plannen. Binnen
de bestaande grenzen zijn die nier beschikbaar.
3 De omliggende gemeenten parasiteren op Haarlem. Zij
genieten wel van de lusten die de stad biedt, maar onttrekken
zich aan de hieraan verbonden lasten.
Op goede gronden weerlegt Heemstede alle aangevoerde
arg runen ren en onderstreept deze weerlegging nog eens
door een memorie toe te voegen, opgesteld door mr.dr.
J.van der Grinten, hoogleraar te Nijmegen, die zich ook
zeer sterk tegen de annexatieplannen keert. Als al dit geschut
in stelling is gebracht, speelt Heemstede een hoge
troef uit: al de argumenten die Haarlem opsomt dienen
slechts om te verbloemen, dat het erom te doen is om de
gegoede belastingbetalers, die nu in Heemstede wonen,
binnen Haarlems grenzen te brengen !
Als men de brochure geloven mag, was er in 1915 al een
uittocht van gegoede belastingbetalers uit de bedreigde
gebieden begonnen. Dit had tot gevolg, aldus de brochure,
dat veel huizen daat leeg kwamen te staan, hetgeen weer
gepaard ging met een belangrijke waardevermindering. De
annexatie zou dus min of meer de ondergang van een
krachtige gemeente ten gevolge hebben.
Toch ging de annexatie door en al het Hccmsteedsc gebied
tussen de Meester I.otrelaan en de Crayencstersingel werd
bij Haarlem gevoegd. In een bewogen raadszitting bracht
de burgemeester op 21 april 1917 dank aan al degenen die
meegeholpen hadden in de strijd regen de annexatie, die
onder leiding van mr. van der Plaats en daarna van baron
van Hardenbrock van Ammerstol gevoerd was.
schadevergoeding
e vorderde van Haarlem een schadevergoeding
van ƒ2.000000, een eis die maar zeer ten dele ingewilligd
werd. Ondanks de sombere voorspellingen van het gemeentebestuur
herstelde de gemeente zich snel van deze
slag. Is hiermede een eind gekomen aan de strijd van zes
eeuwen ?
Er zijn ook andere pogingen gedaan om de grenzen van
Heemstede te veranderen. Reeds in 182.9 was er sprake van
schijnwerper op de historie
1 vereniging van Berkenrode met Heemstede. Toen men
1.S4S wilde komen tot vermindering van het aantal, ge-
1 de provincie Noord-Holland, werd overwogen
Heemstede, Bennebroek, berken rode en V'ogelensang tot
één gemeente te verenigen. Dit was het advies van een
commissie uit Gedeputeerde Staten, dat in 1851 wetd uitgebracht.
Maar nog in hetzelfde jaar adviseerde de commissie
om Vogclensang buiten deze combinatie te laten.
Het enige wat er van dit plan tenslotte uitgevoerd is, was
de vereniging van Berkenrode met Heemstede in 1854.
Ook nu weer (1969) hoort men amicxatiegcluiden. Men
krijgt wel eens de indruk dat de roep om annexatie van
naburige gemeenten door de grote steden een soort van
afleidingsmanoeuvre is, een kreet die de aandacht van de
interne problemen moet afleiden. Alles zal wel betet gaan
als men eerst maar bet grondgebied van de buurman gekregen
heeft. Deze geluiden kennen we al jaren lang in de
wereldpolitiek.
Het valt moeilijk in te zien hoe annexatie zou kunnen meehelpen
om interne problemen op te lossen. Hoogstzelden
zal dit voorkomen. Ook het feit dat de grote stad een zogenaamde
centrumfunctie vetvult, dat wil zeggen allerlei
kosten moet maken voor extra voorzieningen, die dan voor
een belangrijk deel ren goede /.ouden komen aan de buitengemeenten,
kan geen argument voor annexatie opleveren.
Tegenover die extra kosten, die óók weer extra baten opleveren,
staan weer inkomsten die de steden genieten doot
de trek naat de stad van het winkelende publiek etc.
Als men bijvoorbeeld bekijkt hoe de door Amsterdam geannexeerde
gemeenten boven het IJ in het algemeen nog
steeds achtergebleven gebied gebleven zijn, levert deze
situatie bepaald geen argumenten op voor annexatie.
blijvende wrijvingen
Ik heb de opmerking gemaakt, dat Heemstede sedert het
optreden van de familie Pauw geen last meer had van tetritoriale
aanspraken van de stad. Dat is wel juist, maar
grotete en kleinere wrijvingen waren toch niet van de lucht.
De grondoorzaak hiervan was, dat velen trachtten zich aan
het straffe stedelijke regime te onttrekken, door zich in de
randgemeenten te gaan vestigen.
Zo was de Haarlemmerhout één voortdurende conflicts-

on. De positie van de Hout was dan ook bijzonder ingewikkeld.
Van oudsher weiden aile bossen, wildernissen,
stranden, zeeën etc. gerekend te behoren tot het kroondomein.
Zo kwam de Hout dan ook na het zelfstandig
worden van de graven van Holland onder het beheer van
deze graven. Zij stelden er een houtvester aan, die met
meesterknapen een zekere mate van bestour en rechtspraak
over de Hout uitoefende. Maar de Hout lag óók in de
anibachtshectlijkheid Heemstede. Dus ook deze heer pretendeerde
vrij ver gaande rechten in de Hout te bezitten.
Om de complicaties nog te vergroten gaven de Staten van
Holland op n december 1583 'de grond waar het Haarlemsche
bosch op heeft gestaan' voor 32.5 pond 's jaars aan
de stad Haarlem in erfpacht, onder voorwaarde dat binnen
twee jaar niet de hevbeplanvin^ begonnen moest worden.
Als vierde autoriteit treedt dan ook nog op de baljuw van
Kennemcrland die belast was met de berechting van 'halsmisdrijven'.
Dit laatste was ook een doorn in het oog van
de heer van Heemstede, en ook van de stad Haarlem.
Beide partijen vonden elkaar in deze oplossing: Haarlem
ging er mee akkoord, dat Heemstede verheven zou worden
tot hoge heerlijkheid, waartegenover Heemstede aan
Haarlem de middelbare en lage jurisdictie over de Hout
zou afstaan. Bij de hoge overheid kon dir voorstel echter
geen genade vinden (1655); er is dus van dit plan niets
terechtgekomen.
Om u eens een indruk te geven van de ruzietjes tussen
Haarlem en Heemstede, zal ik u een paar punten noemen
uit het akkoord van 1055:
1 Een ruzie over het drijven van schouw in de Houtvaart.
z Een ruzie over het drijven van zwanen in eikaars jurisdictie.
Blijkbaar vingen de Haarlemmers de Heemsteedse
zwanen die de grens clandestien passeerden, en omgekeerd.
3 Haarlem protesteerde tegen een veiling van ossen in een
herberg in de Hout. De heer van Heemstede verbood deze
veiling tenslotte.
4 Heemstede protesteerde tegen een veiling van hout te
houden door een stadsbode van Haarlem in de Hout.
Tenslotte ging deze veiling wel door, want de heer van
Heemstede had deze 'tot continuatie van de goede vrientschap'
bij provisie goedgevonden.
5 Het spreekt wel vanzelf dat ook de aanleg van de Lcidse
Trekvaart door het grondgebied van Heemstede nieuwe
ItrnHSteJe hi de bistorh
moeilijkheden gaf (1656). Visserijrechten van de heer van
Heemstede werden aangetast, en er moest een brug komen
in de Manpadslaan.
6 Een doorn in het oog van Haarlem was ook dat tal van
neringdoende ingezetenen zich onttrokken aan de stedelijke
accijnzen doot zich in Heemstede te vestigen. Het krioelde
van herbergen in en om de Hout. Bakkers, wevers en
chirurgijns vestigden zieh in de Meester Lottelaan, die toen
nog tot Heemstede behoorde. Zo af en toe verbood de heer
van Heemstede dan een neringdoende zich in deze laan te
vestigen, maar een einde werd er niet aan gemaakt.
7 Haarlem plaatste in de Hout verbodsborden, verbiedende
'te lopen en te springen op en langs de nieuw gemaakte dijk
bij het bosch tussen 'de blauwe Engel' en 'het Dronken
huisje' ofte die te beschadigen op een boete van ƒ 3'. Toen
Heemstede daartegen protesteerde, verontschuldigde Haarlem
zich met de opmerking dat bet helemaal niet in de bedoeling
lag de rechten van de Heemsteedse heer aan te
rasten.
8 Op 2.8 juni 1664 verbood de stad Haarlem aan Hermanus
Cappoen om in zijn herberg 'Napels' te Heemstede een
veiling van schilderijen te houden. Dit zijn maat een paar
voorbeelden uit de lange reeks. Van sommige gevallen
weten we hoe het geschil afliep, van andere weten we dat
conflicten met de baljuw
Ook met de baljuw van Kennemetland waren er voortdurend
moeilijkheden:
1 Over de aanstelling van de schouten. De heer van Heemstede
bezat het recht om een schout aan te stellen, maat de
baljuw meende dat hij de benoeming moest goedkeuren.
2 De heer van Heemstede had het recht keuren, wij zouden
zeggen politieverordeningen, uit te vaardigen, maar in
allerlei gevallen werd hem dat techt door de baljuw bc-
De Heemsteedse - en ook de Haarlemse kermissen, die in
de Hout werden gehouden, waren een voortdurende bron
van moeilijkheden tussen Haarlem - Heemstede - baljuw.
Ik hoop hier afzonderlijk enige aandacht aan te wijden,

omdat men hieruit ook allerlei folkloristische bijzonderheden
kan aflezen.
Een geval, dat misschien niet direct met de ketmis samenhing
noem ik hier. In 1730 had de heer van Heemstede
'aen seecker inwoonder geconsenteerd aen sijn huijs een
olyphant re mogen laten kijken, ende daattoe een schilderije
uijt te hangen.' De baljuw nam dit niet, bekeurde de man
en legde hem een boete van / 25 op. De man deed zijn
beklag bij de heer, en deze raadde hem aan de boete niet te
betalen. De zaak bleef verder zonder gevolgen 'also de
baljuw die saak niet durfde voort te setten'.
de kermis van Heemstede
In de tijd toen er wat amusement betreft weinig te beleven
viel, was de kermis het jaarlijks weerkerende festijn. Het
voorjaar bracht een dolle Vastenavond, in september vond
de kermis plaats.
Van het vieren van de Vastenavond weten we niet zo heel
veel. We moeten niet vergeten dat we in de archieven
meestal ambtelijke stukken aantreffen, Waarin wc slechts
hier en daar sporen vinden van het vieren van feesten.
Meestal betreft het dan nog feestviering die over de schreef
ging, en zodoende onder de strafrechtzaken terechtkomt.
Wat nu die Vastenavond betreft: de heer van Heemstede
moet zijn toestemming geven voor bepaalde evenementen,
en dat zien we dan ook gebeuren. Zo geeft de heer op
19 februari 162,6 zijn toestemming 'dat in de a.s. Vastelavontsdagen
de jonge blijden ende andere sulex begerende,
in den dorpe van Heemstede sullen mogen treeken ende
rijden de gans ofte snoeck ende eonijnen, ofte doen ende
gebruyeken gclijcke exerciticn, mits 't selve niet sal mogen
geschieden onder ofte gedurende de predicatie, ende dat
sij haer voorts sullen onthouden van alle moetwille ende
in solen tien'.
Dat 'trecken ende rijden de gans ofte snoeck ende eonijnen'
was een bij/on der wreedaardig volksvcrmaak, dat in
heel Nederland in gebruik was. Het bestond hieruit, dat
men te paard, in een wagen of op de schaats en ook te voet
probeert de met vet besmeerde kop van een aan zijn poten
opgehangen gans eraf te trekken.
Bij het zogenaamde 'gansknuppelen' moest de kop van de
gans er met een stok afgeslagen worden. Ter Gouw zegt
schijnwerper op de hist
hiervan in zijn 'Volksvermaken': 'wel begint men het katknuppclcn
en ganstrekken ook op de boerekermissen al
wat wreedaardig te vinden, maar 't gaat er daarom niet
minder jolig en dartel toe. In Venlo moesten zes ganzen
hun kop verloren hebben voordat "het spel" ophield'. Het
was al op het eind van de 19e eeuw toen Ter Gouw dit
neerschreef !
Het was bijzonder kies van de heer van Heemstede, dat hij
dergelijke spelletjes tijdens de predikatie verbood, en dat hij
aankondigde baldadigheden niet te zullen tolereren. Zestien
jaar later (2.2. febmari 1642) verbood de Heer 'het ganstrecken
en ander vasrenavondspclen' op zondagen.
Ook het knuppelen van hazen en konijnen was een geliefde
bezigheid, waarvan de naam wel voor zichzelf spreekt.
De kermis bood andere geneugten. Zoals reeds gezegd,
vond de kermis in september plaats. 'Van ouden herkommen'
viel de kermis op een datum om en nabij de 11e september.
Eigenlijk genoten de Hcemsredenaren van twee
kermissen, want ook de Haarlemse Sint janskermis werd
voor een groot deel buiten de stad in de Haarlemmerhout
gevierd.
lotritreckkramen
Al vroeg bleek het nodig deze festiviteiten binnen de perken
te houden. Zo werd er in 1597 reeds een keur (politieverordening)
uitgevaardigd op 'het stellen van de couck-,
freuijt(fruit)-, wafel- en rijffclkramen' in de Hout. Ook nu
kunnen we deze nog op onze kermissen aantreffen, behalve
de rijffclkramen, waarin gedobbeld en aan loterij gedaan
werd. Die loterijen konden een grore omvang hebben. We
vinden namelijk op 10 juni x6zj een verzoek van Rogier
Louwersz. van Amsterdam, die er zijn beroep van gemaakt
had met 'lotritreckkramen' op de kermissen rond te reizen.
Hij wil nu voor de Sint Janskermis een dergelijke kraam
opstellen, waarin van drie tot zesduizend gulden omgezet
zou mogen worden. Verloot zouden worden 'verguit ende
s il ver wc rek, schoone spiegelen, schilderijen ende meer
andere cleynodien'. Zijn verzoek werd ingewilligd.
Koorddansers - 'koordespclcrs' - vormden een vast onderdeel
van het programma. Iets meer omstreden waren 'de
earner- ofte rerhoriekspeclders'. Hun aanwezigheid op de
kermis werd niet altijd toegestaan.

De comedianten van 't schouburgh van Amsterdam kregen
in 1656 verlof op de Heemsteder kermis 'eenige comédien
ende tragédien publijckelijek re mogen vertoonen'.
Zij voerden hun stukken binnenshuis op - in 1656 ten huize
van Willem Frcccken - en de voorstelling verliep zonder
incidenten.
verstoorde schouwburgvoorstelling
Dat was een jaar daarvoor wel anders geweest! Toen hadden
enige comedianten permissie ontvangen om in de Hout
een toneel te mogen oprichten 'tot vertoninge van hare
speelden geduurende de Hacrlemmerkermis'. Zij begonnen
hun voorstellingen op maandag 28 juni (1655). Maar
halverwege de voorstelling kwam de substituut-baljuw van
Kenncmerland en verbood de spelers met hun voorstelling
door te gaan, daar zij geen permissie aan de baljuw hadden
gevraagd. De schout van Heemslede gelastte echter de
voorstelling voort te zetten. De substituut-baljuw kwam
toen met zijn vier dienaren, versterkt door twee of drie
dienaren van de schout van Haarlem 'met zeer groot geweld
en furie inloopen tot op het toneel' om de spelers te
arresteren en beslag te leggen op hun bezittingen. Hij dreigde
het theater te zullen afbreken.
De comedianten waten dus verwikkeld geraakt in een
machtsstrijd tussen de baljuw en de schout. Zij trachtten
de baljuw gunstig te stemmen door ook aan hem verlof te
vragen om met spelen te mogen voortgaan. De baljuw
stemde hierin toe als zij de aanplakbiljetten veranderden.
Daarop moest voortaan te lezen staan dat zij speelden 'in
de jurisdictie van Kenncmerland in den banne van Heem-
De baljuw wilde de heer van Heemstede een ptoces hierover
aandoen, maar was bang dat hij de kosten daatvan
uit eigen zak zou moeten betalen. Hij vroeg daarom aan de
Rekenkamer in Den Haag de kosten van dit proces te betalen.
Toen de Rekenkamct dit weigerde, liet de baljuw
zich zonder verzet door het Hof van Holland veroordelen.
De baljuw zou zich voortaan moeten onthouden van het
belemmeren van de schout van Heemstede 'in het geven
van consenten aan cenijiu comedian 11/11, kamcrspeelders,
rethorijkers en andere personen'. De heer van Heemstede
gaf voortaan weer die consenten af, maar alleen onder
Heemstede in de butane
voorwaarde dat de aanvragers een verklaring aflegden, dat
zij niet aan de baljuw hetzelfde verzoek gedaan hadden.
Bij het opsommen van spelen waarbij beesten te pas kwamen
mag ook een vermelding van 'het papegaai schieten'
niet ontbreken. Al in 162,6 verleende de heer aan Jacob
Pietersz., inwoner van Heemstede, verlof om 'regens den
tijt dat het sact van het velt sal wesen' op de molcnwerf
'een stenge met papegaijen' op te stellen 'om bij eenige
liefhebbers mette hantbusse ofte roer afgeschoten te worden.
De condities, prijzen etc. moest hij echter van te voren aan
aan de schout opgeven. Dat et in de hetbetgen viool gespeeld
en gedanst werd behoeft nauwelijks vermeld te
worden.
Merkwaardig is het te zien dat de heet in 1644 'het uijtsteecken
ende laten waeijen van vlaggen op de Heemstederkermis'
verbood. In de winter van 1656 kreeg Leendert
Jetoensz. echter consent met een tent met een vlag op het
ijs te staan.
Het vertonen van mismaakte personen op de kermis vormde
ook een trekpleister. Het is geen wondet dat we in Heemstede
daatvan ook sporen vinden. Philips de Moor verzoekt
in het jaar 1676 gedurende de Sint Janskermisdagen van
Haarlem in de Haarlemmer hour ten huize van Direk Willems
te mogen vertonen 'seecker vrouwspersoon, hebbende aen
beijdc handen maer 4 vingers en nochtans connende mitte
selve doen allet hantwerk'. Hij verzoekt om voot het huis
'een conterfeitsel (afbeelding) van deselve' te mogen ophangen
en een entree re heffen van een halve stuivet.
We hebben nu getracht een beeld te geven van de geschilpunten
met de stad Haarlem, of anders uitgedrukt: van de
bedreigingen van Heemstede's onafhankelijkheid vanuit het
Noorden. Deze bedreiging duurt tot de huidige dag voort.
stuifzand
Dat kan niet gezegd worden van een bedreiging uit het
Westen. U zult niet zo gemakkelijk raden, wat hiermede
bedoeld wordt, want tegenwoordig speelt dit probleem
nauwelijks meer een rol. De vijand die Heemstede uit het
Westen aanviel was het stuifzand. Machteloos moest men
toezien hoe grote stukken cultuurland aan deze vijand geofferd
moesten worden. Strenge voorschriften ten aanzien
van helmbeplanting vormden wel een b es ttij ding s middel,

maar grote aantallen konijnen richtten vernielingen in de
beplantingen aan en... het schijnt een sport bepalingen te
ontduiken.
Veel verloren terrein werd in later tijd weer teruggewonnen
door omvangrijke zandafgravingen, die herwinning van
oude cultuurgrond opleverden. Hoe erg de zandverstuivingen
aanvankelijk wel huishielden, blijkt uit een rekening
van het jaar 1586. Hierin wordt verteld dat in één jaar tijds
3,5 morgen door duinveistuiving verloren is gegaan. Ook
de ontwrichting van ons economisch bestel gedurende de
80-jarige oorlog was funest voor dit terrein.
het Haarlemmermeer
Her meest had Heemstede echter te lijden van haar vijand
in het Oosten: het Haarlemmermeer. Tussen de jaren
1544 tot 1596 gingen 37 ha land verloren, in de volgende
jaren bedroeg het verlies 12. ha. In een periode van 70 jaar
was de oeverlijn gemiddeld 140 merer teruggeweken. In de
volgende 100 jaren (1Ó45 tot 1740) gingen er nog 38 ha
verloren, maar tussen 1740 tot 1846 slechts 6. Over een
periode van 300 jaren (1544 tot 1848) verdwenen er 94 ha
land te Heemstede in de golven.
Verzwolgen werd hierbij ook een stuk land dat de naam
droeg van 'het oude kerkhof'. Dit lag juist ten zuiden van
de plaats waar het (oude) Spaarne in het meer uitmondde.
Al in 1303 droeg het terrein die naam. Iets wat in 1300
reeds 'oud' heet, moet voor onze begrippen wel heel oud
'Ongewoone Waterbeweging in het Hunrlcmmer Meer, bespeurt
op den 1 November 1755'. Gravure T.Houttuyn.
zijn. Hier staan we nu voor een van de onopgeloste raadsels
uit de geschiedenis van Heemstede. Wat was dat oude
kerkhof? Lag dat oorspronkelijk bij een kerk en is deze
kerk dan verdwenen zonder één enkel spoot na te laten?
Maar als daar al zo vroeg een kerk gestaan heeft, waar is
dan het dorp gebleven, dar er bij hoorde? Of was het misschien
her kerkhof van de heren van Heemstede? Hun slot
lag in de onmiddellijke nabijheid, maar kan in 1300 nog
niet oud geweest zijn en bovendien /.uilen /.ij hun familiegraf
wel in de Sint Bavo te Haarlem gehad hebben.
In de 15e en 16e eeuw werden trouwens alle inwoners van
Heemstede binnen Haarlem begraven. Een eigen kerk bezat
her dorp pas sedert 1(325! De kapel die er vóór de Reformatie
sedert het midden van de 15e eeuw stond, had geen
beg raaf recht.
Geeft de ligging van het oude kerkhof, precies op de hoek
van het (oude) Spaarne en het meer, een aanwijzing voor
het doel? Men zou zich kunnen voorstellen, dat er op dit
punt nogal eens scheepsougelukken gebeurden en misschien
werden de slachtoffers daar meteen begraven. Dat gebeurde
immers ook met verdronkenen uit de zee; zij werden
niet naat de kerk overgebracht, maar in de duinen begraven.
Al met al blijft het een verklaring van het raadsel, die ook
niet ten volle bevredigt. Er is namelijk nog een andere
mogelijkheid : er heeft een dorpje van vissers aan het meer
gelegen, dat geheel is weggespoeld. Hiervoor is echter tot
nu toe nog geen enkele aanwijzing gevonden.
U hebt wel gezien dat er gesproken is over het (oude)
Spaarne. De oorspronkelijke uitmonding van het Spaarne
lag namelijk oudtijds een eindje zuidelijker dan nu het geval
is. De Haarlemmers was het blijkbaar een doorn in het oog
dat het Spaarne zo dicht langs hel I Iecmsteedse slot liep.
Zij verlegden her Spaarne over enige afstand en gaven het
een nieuwe uitmonding. Het oude Spaarne was nog lange
tijd in het landschap terug te vinden en ook op oude kaarten
zijn de restanten ervan duidelijk te zien.
Leeghwater
.litbreiding van het Haarlemmermeer vervulde
de overheid met grote /ort; on op allerlei manieten werd
getracht deze binnen de perken te houden. Onze pionier

op het gebied van grote droogmakerijen, Jan Adriaansz.
Lccghwater, legde reeds in september 1630 een plan tot
droogmaking van het meer voor aan Adriaan Pauw, de
toenmalige ambachtsheer. Men achtte echter de onderneming
vooral financieel te riskant. Er is dus nooit iets van
gekomen. Alle andere plannen ondergingen hetzelfde lot.
Het moest tot diep in de eye eeuw duren voordat de droogmaking
een feit werd.
Het is hier niet de plaats om uitvoerig op de land-wording
van het Haarlemmermeer in te gaan. De gevolgen waren
voor Heemstede belangrijk genoeg: de oostgrens van de
gemeente was nu voorgoed beveiligd. De droog m aki ngswerkzaamheden
brachten voor de gemeente nogal beslommeringen
mee, want tal van arbeiders die hierbij te werk
gesteld werden, vestigden zich tijdelijk in het dorp.
Zoals elke medaille haar keerzijde heeft, zo was het ook
met de droogmaking van het meer. Wat sommigen gevreesd
hadden, werd werkelijkheid. De vaarten in Heemstede
misten nu hun natuurlijke uitstroming in het meer.
At in 1858 baart de vervuiling van de Blekersvaart zorgen.
Voor de Hccmstecdse blekcrijcn vooral dreigt deze gang
van zaken catastrofale gevolgen te krijgen. Advies werd
gevraagd aan prof. Von Baumhauer en ir. Van Diesen.
Beide heren stelden voor om een door paarden gedreven
watermolen te plaatsen, die het water zou moeten verversen.
De Blekersvaart was echter eigendom van de gezamenlijke
blekers langs deze vaart en zij oordeelden dit
plan een te kostbare investering. Nog jaren lang lezen we
van klachten over de watervervuiling. Dit probleem is dus
voor Heemstede niet nieuw.
Aan de drie kanten had Heemstede zich dus te verweren
tegen aanslagen op zijn grondgebied. In het Noorden tegen
Haarlem, in het Oosten tegen het Haarlemmermeer, en in
het Westen tegen het stuifzand. De zuidelijke grens was
de rustigste. Deze is in de loop van de eeuwen nimmer bedreigd
geweest, want deze vormde de scheiding tussen
Kcnnemerland en Noord-Holland. Deze laatste naam is
geen drukfout, want hoe verwarrend het u in de oren mag
klinken: liet oude Noord-Holland eindigde vroeger precies
daar waar tegenwoordig Noord-Holland begint. Misschien
nog iets duidelijker aldus geformuleerd: het oude Noord-
Hoiland was de naam van het grootste deel van de tegen­
r her Kaartboek van Rhijnlatul,
door M. Bolstra, 1687/1740.
woordige provincie Zuid-Holland. Heemstede lag dus
oudtijds niet in Noord-Holland, doch in Kennemerland.
afstand van Berkenrode en van Bennebroek
Tot nu toe hebben wij het gehad over bedreigingen aan het
adres van Heemstede. Min of meer vrijwillig heeft Heemstede
afstand gedaan van Berkenrode en van Bennebroek.
Wat Berkenrode betreft: in 1466 staat Jan van Heemstede
zijn rechten op bestuur en rechtspraak aldaar af aan de
bezitter van het kasteel Berkenrode. De afscheiding van
Heemstede was echter niet blijvend, want op het einde van
de 18e eeuw kocht de vrouwe van Heemstede deze rechten
terug. Dit verhinderde niet dat Berkenrode in 1796 een zelfstandige
gemeente wetd en deze zelfstandigheid tot 1857
wist te bewaren. Toen weid Berkenrode definitief met
Heemstede verenigd.
Ingrijpender en van veel groter omvang was het verlies van
Bennebroek. "Bennebroek" heette de strook I kemsteeds
grondgebied, die zich uitstrekte vanaf Hillegom tot het
oude slot toe, in het Oosten begrensd door de Binnenweg.
De bczittct van Heemstede, de raadpensionaris Adriaan
Pauw, behoorde tot dat soort mensen, dat graag alles 'geregeld'
wil zien. Vandaar dat hij in 1610 al begon met het
afstaan van Bennebroek aan Nicholaas Seys Pauw, de enige
zoon uit zijn eerste huwelijk. De/.e stelde blijkbaar weinig
prijs op dit bezit, want hij stond het acht jaar later al weer
af aan zijn halfbroer Adriaan Pauw.
Toen de raadpensionaris in 1653 overleed, had hij de verdeling
van zijn nalatenschap al bij zijn leven geregeld. Een
boedelscheiding kwam dan ook vlot en zonder ruzie (!) tot
stand. De Staten van Holland gaven al in hetzelfde jaar
toestemming voor de afscheiding van Bennebroek. Een
afscheiding die nooit meer ongedaan is gemaakt.
Bennebroek dateert als afzonderlijke rechts- en bestuurskring
dus van 1653. Het omvat ook niet het oude Bennebroek,
waarvan een groot deel bij Heemstede werd gevoegd,
terwijl al het Bennebroeks gebied ten Wesren van de
Glipperweg van Heemstede werd afgenomen.
Herhaaldelijk sprak ik over de beren van Heemstede, zonder
iets te zeggen over hun lotgevallen. De oudste heren droegen
ook de naam 'van Heemstede'. Het meest in het oog vallende
is wel dat /.ij vrijwel steeds op het verkeerde paard

wedden. Wonder boven wonder loopt het af en toe, te
alle verwachtingen in, nog vrij goed af, maar zij ginger
uiteindelijk toch aan ten onder.
jonkvrouw Aleid vermoord
Heer Gerrit van Heemstede kiest de kant van keizerin
Margaretha die in oorlog raakt met haar zoon graaf
Willem. Toen de keizerin het graafschap Holland aan haar
zoon afstond in 1349, dreigden haar aanhangers in een
moeilijke positie te geraken. Bij de winnende partij, die van
graaf Willem, waren deze volkomen uit de gratie. Vandaar
dat de keizerin nog op het einde van het jaar 1350 aan een
aantal edelen, o.a. heer Gerrit van Heemstede, moet beloven
hen te beschermen en bovendien belooft zij garant te
staan voor de schade die zij zullen lijden.
Dat deze bclolte wei nodi^ was, bewijst een akte van 1351,
waarin graaf Willem heer Gerrit onder zijn vijanden noemt.
Het resultaat van deze vere was dat graaf Willem aan heer
Gerrit het huis Teylingen weer ontnam dat hij hem in leen
gegeven had. De gemoederen raakten zo verhit dat heer
Gerrit zijn kasteel in Heemstede moest verlaten om in het
buitenland zijn toevlucht te zoeken. Hij ging naar Utrecht
en leende daar van de bisschop 100 oude schilden, terug te
betalen zodra hij in Heemstede teruggekeerd zou zijn.
Pas in 1355 schenkt graaf Willem hem vergiffenis. Zijn
vrouw deelde zijn ongenade niet en was rustig (?) in Heemstede
blijven wonen. In 1355 keerde heer Gerrit naar zijn
slot terug, waarschijnlijk na een flinke financiële aderlating
ondergaan te hebben. Hij verschijnt zelfs weer aan het Hof
van de graaf, en maakt daar mee dat deze in 1358 krankzinnig
wordt. Diens broer hertog Albrecht van Beyeren
wordt dan regent en neemt heer Gerrit in zijn 'Raad' op.
Zonder verdere wederwaardigheden sterft heer Gerrit in
1375 en wordt opgevolgd door zijn zoon heer Jan. Diens
ster steeg aanvankelijk hoog; hij verkeerde in de hoogste
hofkringen, maar dan komt een vrouw ten tonele. De bijzonder
mooie jonkvrouw Aleid van Poelgeest weet in de
gunst te komen bij de al wat oudere hertog Albrecht. Dat
was niet zo heel vreemd in die dagen; vreemd is wel dat de
hertog volkomen onder de invloed komt van de politieke
denkbeelden van zijn maîtresse.
Het kon niet anders of dat moest noodlottige gevolgen
Heemstede in de historie
hebben voor heer Jan van Heemstede, die vurig Hoeksgezind
was, terwijl jonkvrouw Aleid de Kabeljauwse partij
in bescherming nam. In heer Jan's gedachte rijpte een
moordplan: Aleid moest uit de weg geruimd! Op 21 september
139z werd zij op het buitenhof in Den Haag vermoord,
's Hertogen hofmeester Willem Cuser, die haar te
hulp snelde, vergezelde haar in de dood.
Een wilde razernij maakte zich van de oude hertog meester
om het verlies van zijn geliefde vriendin. Alle kastelen van
zijn vijanden moesten tot de grond verwoest worden en...
hun bezittingen verbeurd verklaard! In november 1393 geeft
de hertog opdracht aan de stad Haarlem om het slot Heemstede
tot de grond toe af te breken. De hertog wist wat hij
deed, want met grote vreugde en grondigheid braken de
Haarlemmers het slot van hun tegenstander af.
heer Jan op de vlucht
Heer Jan moest naar het buitenland vluchten. Evenals zijn
vader had hij op het verkeerde paard gewed. Een voor hem
gunstige bijomstandigheid was evenwel dat ook de zoon en
troonopvolger van de hertog, graaf Willem van Oostcrvanr,
bij de dubbele moord betrokken was. Ook hij was gevlucht.
Het gezin van heer Jan, dat hij niet achter had durven laren,
vond voorlopig onderdak bij de gravin van Oostervant.
De hertog wilde echrer geen definitieve breuk met zijn
troonopvolger en verzoende zich reeds in 1394 met zijn
zoon. Deze nam het op voor zijn strijdmakkers, maar het
duurde nog twee jaar voordat de oude hertog zich met
heer Jan van Heemstede wilde verzoenen.
De hertog begon snel af te takelen en liet het bestuur hoe
langer hoc meer aan zijn zoon over. Met de ster van de
hertogelijke zoon rees ook weer die van zijn vriend en
bondgenoor heer Jan. Graaf Willem logeerde zelfs bij hem.
Gezamenlijk broedden zij daar plannen uit voor een wraakneming
op de medestanders van de oude hertog Albrecht.
Nu herhaalde zich de loop der gebeurtenissen in omgekeerde
richting; wéér werden tal van edelen gedood, beroofd
of het land uitgejaagd.
Intussen is het huis van Heemstede herbouwd, althans in
1401 staat het er weer, tot grote ergernis van de Haarlemmers.
De dood van hertog Albrecht in december 1404
gebruiken zij om zich opnieuw van het gehate slot te ont-

doen. Zij verwoesten de pas herbouwde burcht. Dit was
voor graaf Willem, die zijn vader opvolgde, een bijzonder
pijnlijke aangelegenheid. Hij kon de hulp (vooral financieel)
van de steden niet missen en anderzijds kon hij zijn
vriend, heer Jan van Heemstede, nier in de steek laten. Er
vindt, maar pas vijf jaar later, een verzoening plaats. Heer
Jan schenkt de Haarlemmers (waarschijnlijk wel tegen betaling)
vergiffenis (1409) voor beide verwoestingen van zijn
kasteel. Ook graaf Willem vi doet er wat bij en zo kan heer
Jan weer aan de herbouw gaan werken. Of hij die beleefde
is niet helemaal zeker, want drie jaar later overleed hij.
Zijn zoon, heer Jan van Heemstede de jonge, was een echte
vechtjas. Waar er wat te vechten was, werd hij genoemd.
Maar evenals zijn vader en grootvader gedaan hadden,
wedde ook hij weer op het verkeerde paard. Toen zijn beschermer
overleed, koos hij de zijde van diens dochter,
gravin Jacoba. Met vreugde zal hij op zijn beurt deelgenomen
hebben aan het beleg van Haarlem, dat partij koos
voor Jacoba's oom, hertog Jan van Beyeren. Er zijn berichten,
dat het slot door de Haarlemmers opnieuw verwoest
werd, maar dit blijft voorlopig onbewezen.
Dat gravin Jacoba tenslotte het onderspit moest delven
tegen de nieuwe troonpretendent hertog Philips van Bourgondië,
die als lachende derde uit de strijd kwam, behoef
ik nauwelijks te vermelden.
Dat Haarlem zou trachten zich op Heemstede te wreken,
had ook hertog Philips wel begrepen en als een voorloper
van de Verenigde Naties, had hij aan beide partijen bevolen
zich met elkaar 'te verdragen'. Dat 'verdragen' resulteerde
tenslotte hierin, dat heer Jan van Heemstede al zijn grondgebied
tussen de Raamsingel (Houtplein) en de Meester
Lottelaan aan de stad Haarlem moest afstaan. Haarlem
betaalde hem voor deze afstand van grondgebied 20 gouden
Franse kronen. Het is niet zo eenvoudig de koopkracht van
deze zo kronen vast te stellen, maar erg veel lijkt het niet.
gevoelige knauw
Eén troost was er voor heer Jan: Haarlem slaagde er niet
in beslag te leggen op zijn kasteel, al was dat dan ook
zwaar gehavend of ten dele zelfs verwoest. De financiële
positie van zijn geslacht had echter opnieuw een gevoelige
knauw gekregen en zwaar verarmd daalde heer Jan in 1437
Heemstede in de eerste helft van de rade eeuw (de
afbeelding van het Slot en het Klooster). Fragment
kaart (zie ook omslag) uit archief Grote Raad van
•Jpr - S -t - "
ten grave. Met zijn zoon had hij nog getracht hun financiën
wat te verbeteren door het verkopen van bezittingen.
Dat was natuurlijk op zichzelf geen ongeoorloofde daad,
maar wel wanneer het de verkoop van leengoederen betrof,
tenzij de graaf zijn toe-stemming had gegeven.
Verkoop, zonder de vereiste toestemming, van leengoederen
was niet alleen verboden, maar werd zelfs als een misdrijf
beschouwd. Vader en zoon maakten zich hieraan schuldig:
zij verkochten (in het geheim) leengoederen. Niemand had
dit opgemerkt. Toen echter de zoon, heer Gerrit van Heemstede,
in 1446 stierf begon de narigheid. Zijn zoon Jan
vroeg aan hertog Philips belening met de vootvaderlijke
goederen en toen kwam aan het licht dat zijn vader en
grootvader een deel daarvan wederrechtelijk verkocht
hadden. Of kleinzoon Jan al beweerde, dat zijn vader en
grootvader grote vorderingen hadden op het grafelijk huis,
die nooit voldaan waren, het hielp hem niet. De hertog
weigerde de gevraagde belening, en het duurde zestien jaar
voordat deze kwestie werd geregeld.
Opnieuw was een Van Heemstede bet kind van de rekening
geworden. Hij kreeg inderdaad de nog resterende goederen
in leen, maar hij móest een streep halen door al zijn vorderingen
op het grafelijk huis, tot een bedrag van 300
Hollandse schilden, ['«wcndicn werd hem een boete van
15 ponden opgelegd. Tenslotte behield de hertog zich het
recht voor om alle verduisterde lenen terug te vorderen.
Daar is hij ook inderdaad mee begonnen, maar waarschijnlijk
met weinig resultaat. Er kwam een nogal vervelende
bij-omstandigheid aan het licht, namelijk dat het

Bernarditenkloostcr (thans het seminarie Hageveld) gesticht
was op ontvreemde grond! Uit respect voor deze
geestelijke instelling kon de hertog niet veel anders doen
dan haar deze grond maar te schenken. Het klooster had
de grond cadeau gekregen van een priester, die deze te
goeder trouw van de heer van Heemstede gekocht en uit
eigen zak betaald had.
Deze aderlating was teveel voor de financiële positie van de
heet van Heemstede. Hij moet Heemstede verkopen en hij
doet dat aan de stadhouder van Holland, Zeeland en Friesland,
Lodcwijk van Brugge heer van Gruijthuijze, een Zuid-
Nederlander die hem wellicht al financieel gesteund had.
De laatste heer Jan van Heemstede had echter één dochter,
Hadewij geheten, die ook met een Vlaming getrouwd was,
Roeland Ie Fèvre. Roeland vond het blijkbaar toch wel heel
erg dat het voorvaderlijk kasteel in vreemde handen geraakt
was en begon pogingen te doen om het terug te
kopen. Lodewijk van Brugge voelde er wel wat voor om
Heemstede aan Roeland over te doen en zo kwamen de
Le Fèvre's in het bezit van Heemstede.
Roclands kleinzoon Roclant Ie Fèvre stak zich echter zodanig
in de schulden, dat zijn bezittingen bij executie werden
verkocht. Het huis Heemstede werd toen uit de failliete
boedel gekocht door Cornelia van Driebergen, weduwe van
Gerrit van Lochorst (155z). Zij doet het goed weer over
aan haar zoon Vincent van Lochorst (1565). Deze vermaakte
het aan jonkvrouw Anna van Arkel, gehuwd met
Walraven van Gent. Dit is de laatste adellijke bezitter van
het kasteel. In 1607 komt het in handen van Hendrik
Hovijnc, koopman te Amsterdam, voor de som van f 75 000.
Diens erfgenamen transporteren de Heemsteedse bezitting
aan Adriaan Pauw.
Ilermstrili' in tin bin
oude adel gaat teniet De Grebber
We zien hier een interessante sociale ontwikkeling aan de
gang; een maatschappelijke herstructurering. De oude Hollandse
adel gaat in de loop van de 15e eeuw vrijwel geheel
teniet. De gang van zaken ten aanzien van de oude Van
Hccmstede's is illustratief voor de oude Hollandse adel.
In de steek gelaten door hun natuurlijke beschermers, de
Hollandse graven, voortdurend bedreigd door de Hollandse
steden, die geen kastelen in hun onmiddellijke nabijheid
duldden, werden zij financieel uitgeput. Daarbij kwam, dat
de edelen het vennoten misten om zich bij de veranderde
omstandigheden aan te passen. Het paste een edelman niet
een beroep uit te oefenen. We zien in de 15c eeuw nog een
soort ambtenaren-adel opkomen, voornamelijk gevormd
door het ambtenarencorps, dat Philips van Bourgondië om
zich heen formeerde, maar deze personen behoorden van
huis uit niet tot de oude Hollandse adel.
De 16e eeuw en vooral het begin van de 17e eeuw zien
weer een nieuwe soort adel opkomen, één van rijk geworden
kooplieden. Niet tevreden met hun rijkdommen, kijken
deze met jaloerse blikken naar de leefwijze van de nog
resterende adel. Het behoren tot de adel wordt een fel
begeerd statussymbool. Geld speelt hierbij geen rol; zij gaan
erop uit om de kastelen te kopen, die de verarmende oude
adel thans weer tegen een goede prijs van de hand kan
doen. Heerlijkheden zijn bijzonder in trek.
Buitenlandse vorsten, maar ook keizer Karei V, waren bereid
tegen Hinke financiële tegemoetkomingen aan kooplieden
adellijke titels te verlenen. Huwelijken met rijke
koopmansdochters vergulden het verweerde blazoen van
oude ridd erge si achten echter slechts tijdelijk. Huwelijken
van rijke kooplieden met adellijke dochters geven in het
algemeen een beter resultaat. Maar een kasteel en het bezit
van een heerlijkheid kunnen een burgerlijke afkomst wel
vergulden, doch niet elimineren.
Gewetenloze lieden zien in deze situatie weer brood en
fantaseren een adellijke afkomst voor een burgerlijk geslacht.
Ook Adriaan Pauw valt hieraan ten offer. Hem
wordt op bestelling een gefingeerde afstamming geleverd
uit een familie Pauw, die in de middeleeuwen tot de kleine
adel in de Betuwe behoorde.
Het is wel tragisch dat een dergelijke bekende figuur uit
onze nationale geschiedenis hierdoor zo zijn kleinburgerlijke
geestesgesteldheid manifesteert. Een tragedie die eigenlijk
des te zieliger is, omdat hij in werkelijkheid uit een oud
adellijk geslacht stamde, dat reeds in de 13e eeuw in onze
provincie voorkomt al droeg het toen een andere naam,
namelijk die van 'De Grebber'.
Deze De Grebbers voerden zelfs het wapen van de oude

heren van Waterland. Maar de familie was aan lager wal
geraakt en de oud-adellijke afkomst was vergeten. Het geld
met koophandel verdiend schiep de basis voor her fantaseren
van een nieuwe adellijke herkomst.
In deze geestesgesteldheid kocht Adriaan Pauw de heerlijkheid
en het slot te Heemstede. Van het slot maakte hij een
herenhuis, dat waardig was om vorstelijke personen te herbergen.
Anderzijds bleef hij koopman genoeg om aan alles
mee te doen waar wat mee te verdienen was. Toen de
blekcrijcn goede inkomsten in het verschiet stelden, richtte
Adriaan Pauw er een paar op en liet die door anderen beheren.
Hij deelde in de inkomsten van blekerijcn die niet
zijn eigendom waren, door de gronden die hiervoor nodig
waren eerst te verhuren aan de blekers. Zodra het bedrijf
dan goed liep gaf hij de grond in erfpacht, soms tegen een
erfpachtcanon die gedurende een aantal jaren (meestal
zeven) steeds hoger werd, zodat hij in ieder geval deelde in
de betere inkomsten van de bedrijven. Veel risico liep hij
daarbij niet, want het ging in het algemeen om waardeloze
gronden, die hij - ook al tegen betaling! - eerst had laten
af zanden.
Adriaan Pauw paarde dus een goed koopmansinzicht aan
bestuurlijke kwaliteiten. Hij was driemaal raadpensionaris
en in die functie was hij in 164S aanwezig bij het sluiten
van de Vrede van Munster.
Het was zonder meer duidelijk dat het bezit van een heerlijkheid
niet alleen rechten gaf maar ook verplichtingen. Het
recht om een predikant te benoemen schiep de verplichting
ook voor de uitoefening van de eredienst zorg te dragen.
Adriaan liet dus de kerk herbouwen en verbond daaraan
een predikant, die wel in grote hoofdzaak door hem onderhouden
zal zijn.
Toen de kleinzoon van Adriaan Pauw, eveneens Adriaan
Pauw geheten, in 1704 de heerlijkheid afstond aan zijn neef
Gerard Hoeuft, deed dus een ander geslacht zijn intrede in
Heemstede, dat zich echter 'Pauw geboren Hoeuft' gaat
noemen. Leonardus Pauw geboren Hoeuft doet zijn Heemsteeds
bezit over aan Johanna Maria Dutry, gescheiden
vrouw van jan Frederik Hendrik de Drevon, in 1793. Toen
zij vrouwe van Heemstede was kwam de Franse revolutie,
die voorgoed een einde maakte aan de wezenlijke inhoud
van de heerlijke rechten.
Mevrouw Johanna Maria Dotty aanvaardde de nieuwe orde
bijzonder lakoniek. Vandaar dat wij niet veel merken van
ichijuweriier op de bisi
spanningen. Men respecteerde haar blijkbaar en haar titel
vrouwe van Heemstede bleef een zeker respect inboezemen.
Een van de weinige conflicten waarvan wij horen, is dat
met haar schout Jan Dolleman. Jan Dolleman weigerde
namelijk de recognitie te betalen die hij aan de vrouwe van
Heemstede verschuldigd was. ilet schontsambt werd
namelijk door de heren van Heemstede verpacht voor een
bepaald bedrag. Zij ontslaat hem als zodanig, maar onze
schout sluit zich aan bij de nieuwe orde en behoudt zodoende
zijn schout- en secretarisambt. Wel wordt hij in 1799
door het Hof van Justitie veroordeeld tot betaling van de
verschuldigde recognitie aan de voormalige vrouwe van
Heemsrede.
Onze Jan Dolleman koopt in 1809 het slot te Heemstede en
laat het meteen tot de grond toe afbreken. Zijn weduwe
Elisabeth der Kinderen verkoopt de plaats waar het gestaan
heeft in 1811 aan Jacob Scholting, die zich sedert 1809
heer van Heemstede mocht noemen. Sedert 181Ö is de
voormalige atnbachtsheerlijkheid in handen van de familie
Beels. Maar zoals gezegd: een wezenlijke inhoud had de
titel ambachtslied' \-.\n Heemstede toen al nier meer.
Willem Terninc rooide een berkenbos
Het slot en heerlijkheid Berkenrode hadden een heel wat
minder stormachtige geschiedenis dan Heemstede. Een
zekere Willem Terninc rooide daar een berkenbos en de
vrijgekomen grond werd daarna gegeven aan een zekere
Jan van Haerlem ver Aleijdcnzone, de stamvader der
larere Van Berkenrodes. We weten verder niet veel van
hem. Z'n moeder moet de weduwe van een ridder geweest
zijn, die vermoedelijk hertrouwd was met een man van
mindere komaf. Om te tonen dat er toch adellijk bloed door
zijn aderen stroomde, noemt Jan zich naar zijn moeder.
De Van Berkenrode's bekleedden allerlei regeringsfuncties
tn Haarlem en woonden dus niet permanent op het huis
Berkenrode, dat vóór het jaar 1466 zelfs in het geheel geen
rechtsgebied bezat. In genoemd jaar staat de heer van
Heemstede zijn bevoegdheden over dit gebied af aan Gerrit
van Berkentode en daarmede is de ambachtsheerlijkheid
Berkenrode geboren.
Een rol in de geschiedenis heeft Berkenrode n
Het schijnt zelfs in de Spaanse tijd r

De familie Van Berkciirode blijft de rooms-katholieke
godsdienst trouw, is dus uitgesloten van het bekleden van
regeringsambten en sterft in het begin van de 17e eeuw uit.
Slot en heerlijkheid vererven dan op de eveneens rooms-
katholiek gebleven familie Van Alkemadc
Maar dan eindigt ook hier de adellijke
komt Berkenrodc in koopmanshanden,
Benjamin Poulie (1691) en daarna in di
Lestcvenon. Johanna Maria Diitry,
in Berkenrode.
n bezitters en
in die van
Mattheus
Heemstede,
kocht in 1799 ook de heerlijkheid Berkenrode, waarvoor zij
ƒ2.000 betaalde. Op 2.8 juni 1809 nam Jacob Scholting,
vroedschap van Haarlem, deze bezitting van haar over voor
ƒ3500, doch dezelfde dag transporteert hij zijn aankoop weer
aan mr. Jan Pieter van Wickevoort Crommelin, Staatsraad
van Z.M. de koning van Holland, die er ƒ592.5 voor
betaalde, zodat de magistraat Scholting op één dag aan
deze transaktie ƒ2.425 verdiende!
Zo groot was de drang naar het bezit van een adellijk huis,
dat Pieter de la Court, schepen van Amsterdam, zijn naast
Berkenrode gelegen huis 'Oud Berkenrode* noemde, zonder
dat hij daartoe ook maar het minste recht bezat (1745).
de slag bij het Manpad
Een van de weinige gedenktekenen, die Heemstede rijk is,
bevindt zich op de hoek van de Manpadslaan. Daarop staal
uitgebeiteld:
TER EERE VAN
WITTE VAN HAEMSTEDE
GRAVE FLORISZOON VAN HOLLAND
EN \ LN
DE BRAVE BURGERS VAN HAARLEM
DIE MET HEM
DE VREEMDE MANNEN LANGS DIT PAD
VERDREVEN D(EN) XXV APRIL MCCC1I1I.
EN TER EERE VAN HEN
DIE TOT ONTZET VAN HAARLEM
BIJ DIT MANNEPAD HUN LEVEN WAAGDEN
DE(N) VIII JULY MDLXXIII
:t deze gedenknaald er dus om
de herinnering levendig te houden aan de slag die daar op
Heemstede in de historie
2.5 april 1304 geleverd zou zijn tussen de Haarlemmers
en de Vlamingen. EcuwenIaap, leerden de kinderen van
de overwinning van Witte van Haemstede, die zelfs
opgenomen werd in de rij van onze nationale helden.
We leven nu in een tijd waarin we aan alles gaan twijfelen.
Kenau zou geen heldenfiguur geweest zijn; de slag aan het
Manpad zou nooit gestreden zijn. Met overtuiging ziet men
deze stellingen verdedigd. Natuurlijk is het goed, dat we
allerlei dingen kritisch bekijken, maar het gaat fout als men
van een vooropgestelde mening uitgaat: Kenau is geen heldin;
de slag bij het Manpad werd nooit gestreden.
Evenals de schrijvers over deze gebeurtenissen het recht
nemen en vanzelfsprekend het recht ook hebben om deze
materie kritisch re bekijken, heeft de lezer weer het recht
om de geleverde kritiek kritisch te bekijken. We krijgen dan
allereerst te maken met de kernvraag: op wie rust de bewijslast
voor de waarheid van bepaalde historische gebeurtenissen?
Moer degene die deze in de middeleeuwen optekende
bewijzen, dat zij werkelijk hebben plaats gevonden
en mogen wij er ons toe zetten om te kijken of wij dit bewijs
al dan niet geslaagd vinden? Mer andere woorden: indien
wij het bewijs niet geleverd vinden, mogen wij dan zeggen:
die verhalen zijn niet waar?
Wij kunnen ons óók op het standpunt stellen: die verhalen
zijn door de tradirie van waarde geworden en een hedendaagse
historicus moet dan maar bewijzen, dat de verhalen
ntel waar zijn. We staan hier voor een onoplosbare moeilijkheid.
Ik zou het de hedendaagse historicus niet al te
moeilijk maken: als hij ons geloof in de historiciteit van een
verhaal aan het wankelen weet te brengen, dan geloof ik
dat dit wel voldoende is. Maar strikte voorwaarde is dan
ook dat de aangevoerde argumenten inderdaad steekhoudend
zijn, dat zij inderdaad twijfel wekken aan de juistheid.
Nu blijkt het bij kritische lezing, dat hieraan nogal eens wat
ontbreekt. Een bijzonder uitvoerige studie over Kenau, die
moest dienen om haar te onttronen als de heldin van
Haarlem, bracht mij juist tot de stellige overtuiging, dar zij
wél een heldin geweest is!
geen druppel bloed ?
Voor ons ligt nu de al enige jaren geleden verschenen studie
van prof. Hugenholtz over de slag aan bet Manpad. Zijn

eindconclusie luidt: deze slag heeft nimmer plaats gevonden
en er is geen druppel bloed gevloeid. Als u mij nu vraagt:
wordt deze conclusie gerechtvaardigd door de argumenten
die de schrijver te berde brengt, dan luidt mijn antwoord:
neen! De schrijver blijft met teveel omstandigheden zitten,
waar hij geen verklaring voor weet of hij geeft een verklaring
die ook bestrijdbaar is.
Even een resumé van de feiten: de Vlamingen worden door
de koning van Frankrijk, die opperleenheer van Vlaanderen
Js, tot de orde geroepen. Toen zij niet wilden gehoorzamen,
zond hij een leger, dat in de Gulden Sporenslag in 1302.
door de Vlamingen verpletterend verslagen werd. Overmoedig
geworden door hun succes achtten de Vlamingen de tijd
gekomen om Zeeland te veroveren, dat volgens hen onrechtmatig
in het bezit was van de Hollandse graven. Het
beleg wordt geslagen voor Zierikzce. Toen deze stad niet
onmiddellijk veroverd kon worden, besloten zij tot een
blokkade, en om bevrijdingspogingen te verijdelen vielen zij
Holland binnen. Alleen Dordrecht hield stand, waarschijnlijk
door zijn geïsoleerde ligging.
Het werd voor de Vlamingen een militaire wandeling, zegt
prof. Hugenholtz, de ene stad na de andere viel zonder slag
of stoot in hun handen. Alle steden... behalve Haarlem.
Haarlem viel dus niet in handen van de Vlamingen. Hier
hebben we dan meteen een zwak punt in het betoog, want
de vraag hoe het kwam, dat Haarlem niet viel, blijft
onbeantwoord.
Tijdens het beleg van Zierikzee is Witte van Haemstede, een
onechte zoon van graaf Floris v, uit deze stad ontsnapt en
naar Zandvoort gevaren. Toen men in Haarlem van zijn
komst hoorde, trok een enthousiaste menigte hem tegemoet.
In triomf werd hij in Haarlem binnengehaald. Daar
ontrolde hij de Hollandse banier, en de Haarlemmers
huilden van vreugde, dat zij de zoon van hun geliefde graaf
Floris v in hun midden hadden. Het fatalisme was opeens
verdwenen. Uit wijde omgeving rukten hulptroepen aan.
En toen, wat gebeurde er toen ? Volgens prof. Hugenholtz:
niets. Het verhaal van de kroniekschrijver breekt hier plotseling
af, hij gaat op een ander onderwerp over: de bevrijding
van de srad Utrecht. Het bevreemdt de schrijver
wel, dat het verhaal zo abrupt afbreekt, maar toch concludeert
hij: er gebeurde dus niets; Witte van Haemstede
schijnwerper op de historie
deed niets, is van het toneel verdwenen en een tijd later als
een vergeten burger gestorven.
Er is echter een geheel andere gedachtengang mogelijk:
Witte van Haemstede is aan het hoofd van een bijeengeraapte
krijgsmacht de Vlamingen tegemoet getrokken,
heeft ze in de pan gehakt en zo was Haarlem gered. Maar
als het zo gegaan is, waarom zegl de kroniekschrijver er dan
niets van en breekt hij zijn verhaal plotseling af als hij de
heldendaden van Witte van Haemstede moet beschrijven?
Het antwoord is even eenvoudig als verrassend. Melis Stoke,
de kroniekschrijver, was verbonden aan het hof van de
Hollandse graaf, die, let wel, tot het Henegouwse huis
behoorde. Zou de Henegouwse graaf de vrees gekoesterd
hebben, dar Witte van Haemstede, 1 (zij het dan
niet legale) uit het oude Hollandse gra
lijke rivaal zou kunnen worden?
Het abrupte einde van de zegetocht v 1 Witte is te opval-
lend, dan dat we hieraan zonder n r voorbij kunnen
lopen. De kroniekschrijver mocht en/of wilde hie:
melding maken. Het verhaal van de slag is echter bij het
volk blijven leven en de kroniekschrijver Johannes à Leidis
stelt het in de 15e eeuw te boek. Hij is de eerste die zegt
dat er slag bij her Manpad geleverd werd.
Zie je nu wel, zegt prof. Hugenholtz, hij heeft het Manpad
verzonnen, want geen van de oudere schrijvers noemt deze
plaats. Ik kan dat niet zo tragisch vinden: het Manpad
stelde niets voor, het was een bospad, dat van de Heereweg
in de richting van Aerdenhout liep. Men moest plaatselijk
al goed bekend zijn om van het bestaan ervan te weten.
Men kan dus gaan /.eggen: in de volksmond werd de plek
van de slag nog steeds aangewezen en Johannes à Leidis
wil deze plek voor zijn lezers vastleggen, het was 'an 't
Manpad'.
bewijzen
We beschikken overigens over bewijzen, dat er van een
militaire wandeling geen sprake was, want we weten (oorkonden
van 2.9 en 30 december 1306} dat de Haarlemmers
21 doden in de strijd tegen de Vlamingen te betreuren
hadden en talrijke gewonden. Zij hadden ook voor 2.000
ponden schade geleden. Velsen, Beverwijk (5 doden), Oostzaan,
Wormer, Heemskerk (3 doden), Westzaan (16 doden),

Aalsmeer, Sparenwoude en 't Hofambacht (2. doden),
Sloten, Nieuwetkerk (1 dode), Rietwijk (1 dode) getuigen
behalve van hun doden ook van hun grote materiële verliezen.
Allemaal plaatsen in de omgeving van Haatlem.
Is het nu zo vreemd om verband te zoeken tussen deze verliezen
en de door Witte van Haemsrede ontketende aktie?
Ik hoor het verweer hiertegen al: deze verliezen zijn natuurlijk
geleden bij de verdediging van Zierikzee! Er zijn
echter vier akten, namelijk van Schieland, Bergen op Zoom,
Dordrecht en van de heer van Putren en Strijen, die nadrukkelijk
zeggen dat hun schade en verliezen geleden zijn
op Duiveland. Maar deze plaatsen liggen dan ook alle in
de onmiddellijke nabijheid van het strijdtoneel. Is het toeval
dat verder alleen de dorpen om Haarlem verliezen leden ?
Het komt mij voor dat deze verliezen een gevolg waren van
strijd in de onmiddellijke omgeving van Haarlem. Dat deze
gebeurtenis zich afspeelde bij het Manpad moeten we dan
maat op gezag van Johannes à Leidis geloven. Hij had geen
enkele teden om hier de geschiedenis te vervalsen. Zijn verhaal
was voor de Haarlemmers en Heemstedenaars veel te
gemakkelijk te controleren, want zo vetschrikkelijk lang was
het toch ook weer niet geleden en bovendien zal het wapenfeit
een grote indruk gemaakt hebben.
De eindconclusie uit dit alles is dus mijns inziens, dat de
aangevoerde argumenten onvoldoende zijn om de slag bij
het Manpad uit de geschiedenisboeken te schrappen. De
gedenknaald kan wat mij aangaat rustig op zijn historische
plek blijven staan, zonder de geschiedenis geweld aan te
doen. Of het Manpad zijn naam ontleend heeft aan de slag,
Iaat ik hierbij in het midden. Is er hier sprake van een
staaltje van Volksetymologie of is er sprake van een herinnering
aan het gebeurde? Of betekent 'Manpad' voetpad?
Nog even wil ik hier een misverstand uit de weg ruimen.
We moeten bij een veldslag bij het Manpad vooral niet
denken aan een goed geregeld, georganiseerd leger. Het
waren benden met een folkloristisch aandoende uitrusting
met en zonder helmen, harnassen, speren, stokken etc.
Zo moet men ook Kenau niet zien als een generalissima
aan het hoofd van een goed bewapende, in het gelid marcherende
vrouwencolonne. Dit zou allemaal veel te modern
gedacht zijn. Ook van de aantallen sttijdenden moet men
zich vooral geen al te ovetdreven voorstelling maken.
Dat is ook niet zo belangrijk. Belangrijk is dat de redding
van Haarlem het begin was van onze bevrijding. De slag
Heemstede in de historie
bij het Manpad was de vonk die Holland uit zijn lethargie
deed ontwaken en spoedig waren Holland en Zeeland weer
van de Vlamingen bevrijd. Het is en blijft een historisch
gebeuren van ver gaande strekking.
tweede veldslag
De gedenknaald houdt de herinnering vast aan een tweede
veldslag, die van 8 juli 1573. De uitslag hiervan besliste
over het lot van Haarlem, want een te elfder ure uitgerukt
bevrijdingsleger, dat deze stad had moeten ontzetten, werd
op die dag volledig in de pan gehakt. Toen de nood van
Haarlem steeds hoger steeg begon Prins Willem van Oranje
op 2 juni met het bijeenbrengen van troepen re Sassenheim.
Een legermacht van 4 à 5000 man werd daar op de been
gebracht en trok op 8 juli naar Noordwijkerhout, waar het
leger rust hield. Daarna trok het leget op 'om langs Hillegom
en het Mannepad' Haarlem te bereiken.
De prins voerde het leger niet zelf aan; de Staten verboden
hem dat, en de leiding van de expeditie was opgedragen
aan de heer van Batenburg. Er was echter verraad gepleegd,
zodat de Spanjaatden op de hoogte waten van de komst
van het leger. Zij trokken zich in de Hout terug en lieten
hun schans, die lag op de plaats waar nu de kraamkliniek
'Uit den Bosch' ligt, onbewaakt liggen. Batenburg meende
dat de Spanjaarden de wijk genomen hadden, trok onbezorgd
verder, tot hij onverhoeds door 5000 man vanuit
het Westen aangevallen werd en vanuit het Oosten doot
de troepen die zich in de Hout verborgen hielden.
Van een veldslag was nauwelijks sprake. Het bevrijdingsleger
werd gewoonweg afgeslacht. Johan van Oldenbarnevelt,
die als vtijwilliget meegegaan was, wist zich met vele
anderen doot de vlucht te redden, maar r 500 man aan
gesneuvelden bleven op het slagveld achter, volgens Alva
3000. Hierdoor was alle hoop om de stad te bevrijden
de bodem ingeslagen.
Dat was dus de tweede slag bij het Manpad. Het behoeft
nauwelijks gezegd te worden dat het dorp Heemstede wel
zwaar te lijden gehad zal hebben. Vast staat dat de kapel
vetwoest werd. Minder zeker is dit ten aanzien van het
slot van Heemstede en het huis Berkenrode. Heemstede
kwam ook deze zware beproevingen weer te boven en er
begon een nieuwe periode van bloei.

Aan Hccmsri.dc zelf gaan Je gebeulte nissen uit de 17c en
18e eeuw vrijwel spoorloos voorbij. Zelfs de Franse revolutie
vermocht niet veel ent hou si a s nie te wekken. U kimt
hierover le/en het boekje van de heer G. van Duinen, getiteld
'Heemstede in de Franse tijd'.
Het eerste spoor dat de heer Van Duinen van de nieuwe
tijd vond, was een vergadering die op 13 februari 1795 te
Haarlem gehouden werd. Deze was bijeengeroepen om een
afgevaardigde te benoemen, die de Vergadering der Provisionele
Representanten in Den Haag moest bijwonen.
Aangewezen werd hiervoor ds. Maximiliaan den Appel,
predikant te Bennebroek, De/.e wilde de benoeming wel
aannemen als zijn collega's in de omtrek zijn ambt in
Bennebroek wilden waarnemen.
Als vergoeding zou de dominee / 5 per dag ontvangen plus
vergoeding van de gemaakte onkosten. Die afvaardiging
van ds. Appel kostte in totaal f620, waarvan Heemstede
ƒ168 moest betalen. Daar kwam nog bij, dat de dominee
met geen enkel positief resultaat thuiskwam. Ik /ou de
woorden van de heer Van Duinen tot de mijne willen
maken: 'Het oude afbreken gaat vrij vlug, maar het nieuw
opbouwen kost veel tijd en veel moeite'.
belangrijke verandering
Toch was de verandering, die er plaatsgreep, wel een belangrijke.
De ambachtsheerlijkheden werden afgeschaft, dat
hield in dat de rechtspraak niet meer uitgeoefend mocht
worden door of namens de ambachtshecr en dat deze ook
niet meer de plaatselijke ambtenaren mocht aanstellen. Zo
werd op 2. juni een vootlopigc municipaliteit gekozen door
de burgerij /elf. Dit nieuwe college was in feite een voortzetting
van het oude college van schout en schepenen. Aan
de zaak werd niets veranderd, alleen een verandering in
personen vond plaats.
In december 1795 werd een definitieve municipaliteit gekozen.
De heer Van Duinen vertelt ons hoe dat toeging:
Alle stemgerechtigde burgers moesten in de kerk verschijnen
Zij kozen daar tien kiezers, die op hun beurt weer zeven
leden voor de municipaliteit kozen (tevens schepenen).
Verder werden er vier plaatsvervangers aangewezen en
bovendien werd een schout benoemd.
Zoals dat ook nu nog pleegt te gebeuren: ook toen werd
schijnwerper op de hist
een onderzoek ingesteld naar de politieke gezindheid van
de ambtenaren. Dat men weinig clementie had met^uidersdenkendeu
lag in de lijn van die tijd. Zelfs gebeurtenissen
van acht jaar geleden konden voor iemand noodlottig zijn.
De schoolmeester jan Terwogt wctd wegens zijn oranjegezindheid
ontslagen; ds. Rijnink, de predikant, werd voor
enige maanden geschorst. Hij overleefde dit niet lang, want
hij stierf in september 1796.
Dat Heemstede soldaten moest leveren voor de verdediging
van het vaderland was te verwachten. Hoewel er van
Heemstede slechts twee soldaten gevraagd werden, bood
zich niemand aan. Een ronselaar in Amsterdam wilde wel
twee soldaten leveten voor /160 per stuk. Her gemeenrebesruur
bood ƒ80 per sruk. Of de transaktie is doorgegaan,
vermelden de notulen niet.
De nieuwe orde was moeilijker te verwezenlijken dan men
gedacht had. Prof. Brugmans zegt: 'Men vindt dat het zo
niet langer kan; maar hoe het dan wel moet, daarvan hebben
de mecsten zo goed als geen voorstelling. Vandaar dan
ook, dat bijna iedere revolutie, na haar eerste voorspoedige
aanloop, zeer spoedig haar vaart begint te minderen'. De
Heemstedenaar Gerrit Munk Jr. had het goed gezien: er
was alweer een nieuwe groep elite-burgers aan het ontstaan.
Gtote steden, kleine steden en hef platteland bekeken elkander
met de grootste argwaan. De bevolking had de
macht in handen gekregen, maar als keerzijde van de medaille:
zij had nu ook de verplichting om te delen in alle
lasten die aan de gemeenten werden opgelegd. En... aan de
democratische gezindheid van de nieuwe machthebbers
ontbrak ook wel het een en ander.
Op xi maart 1798 verschenen er twee 'agenten van het
administratief bestuur van het voormalig gewest Holland'
in Heemstede, die eenvoudig alle leden van de municipaliteit,
met inbegrip van de schout, ontsloegen uit hun ambt.
Zij kozen met hun beiden een nieuw college, waarin slechts
enkele leden van de oude municipaliteit zitting kregen. Wel
werd de schout Jan Dolleman herbenoemd.
schoolmeester en vroedvrouw ontslagen
Het nieuwe college beschouwde blijkbaar een hernieuwd
onderzoek naar de politieke gezindheid van de gemeenteambtenaren
als haar voornaamste taak. Behalve de school-

:r, kreeg ook de dorps vroedvrouw ontslag. De overigen,
legden de verklaring van 'onveranderlijke afkeer van
het stadhouderlijk bestuur, het federalisme, de aristocratie
en de regeringloosheid', al dan niet onder dwang af.
De ambachtsvrouwe van Heemstede liet alles lakoniek over
zieh heen gaan. We horen niet van conflicten. Ei was ook
bij het nieuwe bewind nog een natuurlijk respect voor haar
bewaard gebleven. I lieraan is het ook te danken, dat de
graftombe van de familie Pauw in de kerk gespaard gebleven
is voor vernieling. Elders werden de wapens van de
grafzerken afgehakt, graftombes vernield en de wapenborden
uit de kerken verwijderd. Waarschijnlijk heeft de
vrouwe van Heemstede een grote invloed behouden, omdat
haar financiële rechten niet waren aangetast door de revolutie.
Iemand die dus huizen of land of blekerijen van haar
in huur, pacht of erfpacht had, moest als tevoren zijn financiële
verplichtingen blijven nakomen.
We naderen nu de eeuwwisseling. De 19e eeuw gaat zijn
intrede doen. Voordat de/c kwam moest Heemstede weer
negen man leveren voor de verdediging van het vaderland.
Er kwam wéér niemand vrijwillig opdagen. Toen een ronselaar
te veel vroeg: ƒ15 en 15 stuiver per soldaat, plaatste
het gemeentebestuur een advertentie in 'de oprechte Haarlemse
courant'. Dat leverde één man op. Deze antimilitaristischc
gezindheid belette de bevolking niet feest te
vieren ter ere van de overwinning op het Engels-Russische
leger. De voorzitter van de munieipaliteit, Gerrit Jacob Ris
van Haffen, hield daarbij (op 19 december 1799) een brallende
toespraak.
geschil met de ambachtsvrouwe
In 1800 horen wc voor het eerst van een verschil van mening
met de anibaehtsvrmiwe. Gelden die haar rechtens
toekwamen, waren in de dorpskas terecht gekomen. Dat
dit zo was, erkent bet gemeentebestuur met zoveel woorden
door het aanbieden van een vergoeding van ƒ300. Catharina
Dutry vorderde echter ƒ800. Als volleerde zakenlui werden de
partijen het na veel loven en bieden eens op het gemiddelde:
ƒ550. Juridisch advies werd ingewonnen bij een jurist te
Amsterdam, of dit nu wel aanvaardbaar was. De jurist
adviseerde om de ƒ550 maar te betalen en voor het vervolg
met vrouwe Dutry een overeenkomst te sluiten, die zou
Ih'Oiisicdv in du bhu.
gelden tot de zaak van hogerhand geregeld was.
Ondanks het feit dat er bij de nieuwe staatsregeling van
1798 bepaald was, dat deze niet binnen vijf jaar gewijzigd
mocht worden, kwam er in 1801 alweer een nieuwe constitutie
tot stand, die volgens goede democratische beginselen
door de kiezers moest worden goedgekeurd. Resultaat:
16500 stemden vóór de nieuwe grondwet, 51000 tegen. Door
de 347000 thuisblijvers als vóórstemmers te beschouwen
werd de concept-grondwet voor aangenomen verklaard.
De heer Van Duinen vertelt ons, dat er in Heemstede drie
kiezers opkwamen, die alle drie tegenstemden.
Toen et in 180z een reglement voor het bestuur van het
departement Holland ter goedkeuring aan de Heemsteedse
kiezers werd voorgelegd, verscheen er van de 496 kiezers
niemand! Het gemeentebestuur schreef daarop aan Den
Haag, dat niemand zich er tegen had verklaard.
ernstige beroering
Een ernstige beroering wekte het plotselinge ontslag van
Gerrit Jacob Ris van Haffen als voorzitter van de municipaliteit.
De heer Van Duinen meent dat zijn al te fel patriottisme
niet meer paste in de nieuwe verhoudingen, maar
mijns inziens speelden malversaties een rok
Even dreigde een nieuw conflict met de a m ba cht s vrouwe.
De toenmalige Heerenlaan (thans Kerklaan) was in 1646
door Adriaan Pauw op eigen kosten aangelegd. Tegen vergoeding
van ƒ50 per jaar, te betalen uit de dorpskas,
mochten de inwoners gebruik maken van deze weg. Dit
was altijd goedgegaan, maar in 1802. weigerde de municipaliteit
te betalen. Mevrouw Dutry liet toen een dam over
de weg aanleggen, zodat deze afgesloten werd voor alle
verkeer. De municipalitcit moest daarop voor de aandrang
van de ingezetenen zwichten en betaalde weer gedwee haar
f so.
Een nieuwe schrik veroorzaakte een brief die in 1806 van
mevrouw Dutry ontvangen werd, want daarin bevond zich
een rekening van ƒ5087, die het gemeentebestuur haar
schuldig was. Natuurlijk had zij begrip voor de leegte van
de dorpskas. Zij stelde dus voor ƒ87 contant te betalen en
voor de resterende ƒ5000 een schuldbekentenis op te maken,
met een rente van 5% en een aflossing van ƒ500 per jaar.
Het gemeentebestuur kon niet veel anders doen dan dit

voorstel maar te accepteren. Typisch is liet wel, dat juist
in deze jaren een aanvang werd gemaakt met het bcstraten
van verschillende wegen. Men zou zo denken, dat een lege
kas nu niet bepaald een aanmoediging is om tot wegenaanleg
over te gaan.
vreemde mentaliteit
Een eigenaardige kijk op de mentaliteit in die Franse tijd
krijgt men, als men nu eens een Raadsbesluit van 2.4 januari
1813 legt naast dat van 21 december van hetzelfde jaar.
Op 24 januari 1813 nam de Raad het navolgende besluit:
'De gemeente van Heemstede, van hart en gevoelens voor
altoos aan liet Rijk verecnigd, verlangt niets vuriger dan
hare verknochtheid aan den dag te leggen, teneinde tot de
groote oogmerken van den kcijzcr krachtdadig mede te
werken met andere gemeenten in het canton Heemstede,
verlangt te worden toegelaten, om twee wel uitgeruste manschappen
te mogen aanbieden'.
Op zi december 1813 neemt men het navolgende besluit:
'Het provisioneel bestuur der gemeente Heemstede heeft
de eer aan Zijne Koninklijke Hoogheid den Heere Prince
van Oranje en Nassau, Souverein Vorst der vcreenigde
schijnwerper op de htetorii
feit, dat ze onder hel koninkrijk weer geaccepteerd werden,
zou men kunnen afleiden, dat men het zo erg niet vond,
dat er op grote schaal gecollaboreerd was met een 'bevrijder'
die zich ontpopte als een absolute heerser (in de
persoon van Napoleon}, onder wie ons zellslaiidig bestaan
als natie geheel verloren was gegaan [inlijving bij Frankrijk}.
Gaarne geloven we dar velen uit idealisme gehandeld hebben.
Zij hoopten en verwachtten, dat het nieuwe bewind
aan allerlei wantoestanden een einde zou maken. Zij konden
ook niet voorzien dat onder ideële leuzen een keiharde
veroveringspolitiek schuil ging.
kritischer visie
In onze geschiedenisboekjes is men vroeger nogal eens
luchtig voorbijgelopen aan 'de samenwerking mer de vijand'.
Na de tweede wereldoorlog werd ons echter als het ware
een vergelijking opgedrongen van de toestand tussen 1795
tot 1813 en 1940 tot 1945. Als gevolg hiervan zijn wij thans
geneigd allerlei figuren uit de eerste periode kritischer te
bekijken dan we tot nu toe gedaan hebben.
We zijn intussen de 19e eeuw binnengegaan en zouden nu
feitelijk voort moeten gaan met het hoofdstuk geschiedenis.
Nederlanden, door deeze te verklaaren, dat de gemeente Aangezien de heerlijkheid Heemstede had opgehouden te
Heemstede opregtelijk en van harte deelt i: de wen sehen bestaan en de heren van Heemstede ook geen rol meer
en gevoelens door de steeden Amsterdam < 1 's Graven Hagt speelden in de nationale politiek, lijkt het ons beter om aan
openlijk aan den dag gelegd, en dat dezelv niet meerder verschillende onderwerpen afzonderlijk enige aandacht te
verlangt dan den Heere Prince ' :n Nassau te schenken.
huldigen en ZK H als souverein : der vereen igde Ik doe dat niet zonder aarzeling want de 19e eeuw en in
Nederlanden te erkennen en da alle ingezetenen dezer gc- nog sterkere mate de 20e eeuw gaat ons reeksen cijfers
meente geene andere begeerte e 1 voorneemens hebben, dan leveren. Cijfers zijn belangrijk en worden steeds belang­
om zich als hoogst Jes/elfs «etrun we onderdanen te gerijker. Zij registreren met een bijna leil!u/e zekerheid allerlei
dragen en voor het behoud der tegenwoordige zoo ge- feitenmateriaal en maken het ons mogelijk daaruit allerlei
wenschtc als onverwagte d.uitgestelde regecring al het conclusies trekken. Het zou wetenschappelijk gesproken
hunne bij te dragen'.
noodzakelijk zijn deze in statistieken vast te leggen. We
'Het kan verkeren' /.eggen we met de heer Van Duinen on: zouden dan precies kunnen zien hoeveel scholen, hoeveel
levenswijze Bredero na. Dezelfde mensen die de eed van onderwijzers, hoeveel leerlingen, en dan nog gesplitst naar
onoverwinnelijke afkeer van het stadhouderlijk bestuur etc verschillende geestelijke stromingen, er waren, en hoe enorm
hadden afgelegd, boden nu weer hun diensten aan ten de kosten van het onderwijs gestegen zijn. Persoonlijk vind
behoeve van de souvereine vorst.
ik cijfers onleesbaar, maar er is niet aan te ontkomen. Ik
Er zijn van die figuren in de krause rijd geweest die gran­ bepaal mij cttoc hier en daar een greep te doen.
dioos kans gezien hebben om met alle winden mee te Maar voordat ik hiermede begin eerst nog iets over het
waaien. Kunnen en moeten we hen dat verwijten ? Uit het wapen van Heemstede.

Wapen in de gevel van hei R;i;itilmis
foto van een officiële ontvangst op ifi april 1910
t.g.v. de Internation Lik: lîloomeiitentoonsrelling).
zeven rode mereltjes en
een vrij kwartier
Slaat men de officiële registers van de Hoge Raad van Adel
- gevestigd in Den Haag - op, dan vindt men het wapen
van Heemstede als volgt beschreven:
'Van goud au franc canton of quartier, beladen met zeven
canettes van keel geplaatst en orle, het schild gedekt met
een kroon en vastgehouden door twee terugziende griffioenen,
alles van goud'. Aldus werd het op %6 juni 1816
vastgesteld en in de registers ingeschreven.
Het is duidelijk dat de gemeente hiermee het wapen heeft
overgenomen zoals dat door het oude geslacht van Heemstede
gevoerd werd en dar door de grore heraldicus,
J.B.Rietstap, aldus beschreven wordt:
'In goud en zeven zoomsgewij/.e gerangschikte roode
mccrltjes, de plaats van het achtste ingenomen door cen
rooden schildhock (derhalve van boven twee mecrltjes, aan
elke schildzijdc één, en van onderen drie)'.
Behalve door de familie van Heemstede werd dit wapen
óók gevoerd door het geslacht van Hoylede (Holy), dat in
de omgeving van Vlaardingcn thuishoort. Op goede gronden
kunnen wij wel aannemen dat beide families aan elkaar
verwant waren. Men neemt tegenwoordig zelfs aan, dat een
jongere telg uit het geslacht Hoylede naar het hoge Noorden
trok, zich in Heemstede vestigde en daar een kasteel
bouwde. Misschien, heel misschien, was er toen al een
kasteel, dat hij geërfd of aangekocht had. Opgravingen op
het terrein van het oude slot zouden er evenwel op kunnen
wijzen, dat hij het bouwde.
Men vraagt natuurlijk direct: waarom is het rijtje mereltjes
langs de schildrand onderbroken door dat rode vierkantje
in de linker bovenhoek? Dat rode vierkantje is een zogenaamd
vrijkwartier, waaruit - met enige voorzichtigheid -
cen belangrijke conclusie te trekken zou zijn. Een vrijkwartier
wijst er namelijk vaak (altijd?) op, dar degene die zo'n
wapen voerde van onechte geboorte was. Voor ons geval
kan dir betekenen dat de stamvader van de Van Hoyledes
en dus ook van de Van Heemstedes een onechte telg was uit
een adellijk geslacht, waarvan de vader onbekend wenste
te blijven of als wapen een effen schild van rood voerde.
Deze onechte telg moet dan als moeder een dame gehad
hebben die de zeven mereltjes langs de schildrand als wapen
voerde. Dit gegeven kan dus weer een uitgangspunt vormen
voor een nieuw onderzoek naar de herkomst van de oudste
Van Heemstedes.

gastarbeiders in
de zeventiende eeuw
Vanzelfsprekend interesseert ons ook de vraag: hoeveel
mensen woonden er nu wel in Heemstede in de loop der
rijden? Voor de vroegste tijden ontbreekt elk gegeven. We
kunnen uit het ontbreken van een eigen kerk wel concluderen,
dat er maar weinig mensen woonden. Dat wordt
bevestigd door een enquête die de overheid in het jaar 1494
liet instellen. Er waren toen 65 haardsteden, waarvan er
7 leeg stonden. Hoewel 'haardstede' strikt genomen niet
vertaald mag worden met 'huis', mogen we in dit geval wel
aannemen dat er dus 58 bewoonde huizen waren. Gaat men
uit van een gemiddelde bewoning van vier personen, dan
zou Heemstede plus Bennebrock zo ongeveer 2.2.4 bewoners
gehad hebben. Zelfs als men het gemiddelde getal bewoners
per huis wat hoger stelt, dan komt men toch niet boven
een schatting van 300.
Toen in 1514 opnieuw
men 82, haardsteden,
van 75 bewoonde lu
>nderzock werd ingesteld, telde
i er 7 leeg stonden. Een aantal
dus volgens dezelfde maatstaf
eer 300 opleveren. In deze
toestand kwam in de volgende honderd jaren maar weinig
verandering, want in 1632 werd het aantal huizen gesteld
op 83, waarvan er ook wel enige leeg gestaan /uilen hebben.
Een eenvoudige berekening brengt dan ook het aantal inwoners
op tussen 300-400.
Uit verklaringen die in 1651 afgelegd zijn, kan men opmaken
dat er toen 330 huisgezinnen in Heemstede woonden
Dit zou neerkomen op een bevolking van 1300 à 1400 zielen.
Een stijging dus van ca. i oco personen in 2,0 jaar tijd.
Hoe is deze snelle toename te verklaren ? Op deze vraag
: gelukkig een antwoord geven: door de snelle
s van het aantal blekerijen. In de 12 grote lijnwaaden
camerixdoekblekerijen werkten 30 à 60 personen en in
de 28 kleerblekerijen 10 à 12 personen. Er was dus een
beroepsbevolking van 800 a 900 personen geïmporteerd.
Het aantal echte Heemstedenaren kan dan begroot worden
op 400 à 500.
Al deze cijfers /.ijn natuurlijk globaal, maar /ij geven toch
wel een indruk hoe het ongeveer geweest moet zijn. De
aanwezigheid van grote aantallen werkkrachten van buitenaf
en een groot aantal buitenplaatsen, waarvan we niet
precies weten of zij al dan niet permanent bewoond werden,
hetzij door eigenaars hetzij door huurders en/of personeelsleden,
maakt een schatting voor de 17e en 18e eeuw bijzonder
moeilijk. Toen er in 1731/32 dan ook 271 percelen
geteld werden, waren daar behalve de woonhuizen ook
blekerijen en buitenplaatsen, ja zelfs stalletjes en schuurtjes
bij inbegrepen.
Indien de stads- en dorpsbeschrijver L. van Ollefen in 1796
goed geteld heeft zouden er in 1796 ongeveer 400 huizen
met ca. 2200 ingezetenen in Heemstede geweest zijn.
Zelfs voor de 19e eeuw moeten we ons met globale cijfers
behelpen. De verschillen zijn wel niet zo groot, maar kloppen
doen de cijfers toch niet. We besebikken namelijk over
twee reeksen getallen: de opgaven die de gemeente jaarlijks
doet en de resultaten van de tienjaarlijkse volkstellingen.
Het volgende staatje-kan een en ander verduidelijken.
INWONERS VAN HEEMSTEDE
-
839 1332
849 2632
»Ï9 2744 - 3139
869 2870 2939
879 3165 3165
889 3748 3743
»99 4722 4722
909 7071 7095
910 10483 10481
930 14417 14386
947 2-3755 22128
960 25896 25886
wettige bevolking; feitelijke 1846
oorspronkelijk opgegeven 3178
oorspronkelijk opgegeven 3872
oorspronkelijk opgegeven 4931

De verklaring van de verschillen zal te vinden zijn in het
feit, dat bij de sterk fluctuerende personeelsbezetting van
de blekerijen de gemeente niet altijd op de hoogte gehouden
werd van aankomst en vertrek.
vrouwenoverschot
De ogenschijnlijk 20 droge cijfers geven aanleiding tot méér
interessante beschouwingen. Een van de meest opvallende
conclusies die men trekken kan, is wel bet permanente
verschijnsel van het 'vrouwenoverschot'. Met deze term is
niets denigrerends bedoeld, maar het is de technische term
om aan te duiden dat bet aantal vrouwelijke inwoners dat
der mannen overtreft.
Tot het jaar 1870 wonen er steeds ongeveer too vrouwen
méér in Heemstede dan mannen. In de volgende jaren begint
dit verschil af en toe tegen de zoo te lopen, om dan
weer te dalen tot ca. 100. Het getal blijft wisselen tussen de
100 en 200, en stijgt na de eeuwwisseling tot 300. In 1904
stijgt het zelfs tot boven de 400; in 1910 boven de 600!
15(12.; ca. 800; 1915; ca. 900; 1918 bijna rooo.
Merkwaardig is te zien dat Heemstede bij de annexatie
(192.7) het grootste deel van zijn vrouwen o verse hot aan
Haarlem overdoet. Op 1 januari 1917 woonden er in Heemstede
1239 méér vrouwen dan mannen, op 31 december
waren dat er nog maar 32.2! Dat klopt ook wel als we zien
dat er 2275 mannen en 3234 vrouwen van Heemstedenaars
tot Haarlemmers gemaakt werden.
Merkwaardig is het te zien, dat het vrouwenoverschot zich
dan weer opnieuw in stijgende lijn gaat bewegen: ca. 500
in 1928; ca. 600 in 1930, 685 in 1934, 843 in 1935, bijna
1000 in 1936, iets meer dai m 1940.
Om een verklaring te vinden \ r dit chronische vrouwen-
overschot zullen we vooral me n denken aan her grote
aantal vrouwelijke arbeidskrachtei 1 dat bij de blekerijen
werkzaam was. De cijfers geven e 1 vrij sterk vestigingsoverschot
van vrouwen te zien.
Het ligt in ieder geval niet in het feit dat er meer meisjes
dan jongens in Heemstede geboren werden, want in de
periode 1853 t/m 1900 werden er in Heemstede in totaal 145
méér jongens dan meisjes rer wereld gebracht.
Zo kan men verder nog constateren, dat het sterftecijfer
bijzonder laag ligt, vooral als men daarbij in aanmerking
: Kerkplein mer kerk o
i brug omstreeks 1900.
seks 1900. Onder: Bij de
trek in Heemstede genomen hebben. Ook merken wc op
dat het aantal vestigingen het aantal vertrekkenden voortdurend
in ruime mate overtreft.
De bevolkingstoename vertoont bijzonder grote schommelingen.
Het kleinst was deze in 1918, namelijk 0,42%, het
hoogst in 1923: 12,60%. Ook het daaraan voorafgaande
jaar, 1922, laat een bijzonder hoog percentage zien, namelijk
van 11,83
Zo kan men nog allerlei belangwekkende conclusies uit de
cijferopstellingen trekken, maar dat zou voor dit boek
veel te ver voeren. Wij hebben hier en daar wat cijfers uitgepikt,
zonder de behoefte te gevoelen om deze systematisch
te gaan verwerken.

wat kwam er uit de
(stem)bus ?
Een beetje vreemd onderwerp, zulc u misschien opmerken.
Bovendien niet erg interessant. Daarin vergist u zich toch
wel, want we kunnen het hierbij hebben over de vraag:
welke invloed konden de Heemsteden aten uitoefenen op
het plaatselijke, het provinciale en het landsbestuur?
Die invloed was vóór 1795 wel bijzonder gering. Het platteland
had op het landsbestuur vrijwel geen invloed. Ten
aanzien van het dorpsbestuur ligt de kwestie wat moeilijker.
We moeten hierbij onderscheid maken tussen theorie en
praktijk. In theorie kwamen aan de ambachtsheer verstrekkende
bevoegdheden toe. Hij stelde schout en schepenen
aan. In zoverre zou men dus kunnen zeggen, dat hij
het voor het zeggen had. In de praktijk viel dat allemaal
wel heel erg mee. Met de uitoefening van rechtspraak en
bestuur bemoeide de ambachtsheer zich nauwelijks. Het
college van schout en schepenen oefende zelfstandig rechtspraak
uit en ook keuren (dat wil zeggen politieverordeningen)
werden door hen vastgesteld en deze werden
hoogstens achteraf door de ambachtslied- goedgekeurd.
Zo was het niet overal; elders horen we soms van ernstige
conflicten tussen de dorpsregering en de ambachtsheer. De
heren van Heemstede hadden het ook te druk met hun
koopmansaffaires en in de nationale politiek, dan dat zij
tijd hadden om zich met allerlei kleinigheden te bemoeien.
Na 1795 kwam er geheel en al een einde aan de invloed
van de ambachtsheren op bestuur en rechtspraak. Maar
ook de verwachte vrijheid bleef uit; een strak gecentraliseerde
staatsbemoeiing bedolf de dorpsbesturen onder aan­
schrijvingen en voorschriften. De grondwetsherziening v;
1848 en de gemeentewet van 1851 legden de grondslag v
de moderne gemeenten.
kiezen bij aanslag van tien of twintig gulden
De kieswet van Thorbecke (1850) stelde het kiesrecht feitelijk
in handen van de welgestelde burgerij. Men moest ƒ2.0
belasting betalen, wilde men als kiezer voor de Tweede
Kamer kunnen optreden. Om aan de verkiezingen voor de
gemeentebesturen deel te kunnen nemen behoefde men
slechts ƒ 10 in de belastingen bij te dragen.
Bekijken we de cijfers van het aantal kiezers in Heemstede
dan moeten we wel tot de conclusie komen dat de gemeente
niet bijzonder welvarend was. Van de 1283 mannen,
waarbij dus ook gerekend zijn degenen die te jong waren
om aan de verkiezingen deel te nemen, mochten er in het
jaar 1853 slechts 72 aan de verkiezingen voor de Tweede
Kamer en voor de Provinciale Staten deelnemen. Voor de
gemeenteraad waren er 106 kiezers toegelaten.
Op een totale bevolking van 2,645 waren er dus maar
weinig kiesgerechtigden (de vrouwen hadden in het
geheel geen kiesrecht). Het aantal kiezers ging slechts
langzaam omhoog. Zo waren er op 1 januari 1887 bij een
totale bevolking van 3654 (waarvan 1790 mannen) nog
slechts 112 kiezers voor de Tweede Kamer, 110 voor de
Provinciale Staten en 165 voor de gemeenteraad.
De grondwetsherziening van 1887 gaf het kiesrecht aan alle
mannen, die voldeden aan 'door de kieswet te bepalen kentekenen
van geschiktheid en maatschappclijken welstand'.
Voor Heemstede hadden de nieuwe bepalingen tot gevolg
dat het aantal kiezers meer dan verdubbelde; de gemeente
kon nu (1888) 234 kiezers leveren voor de Tweede Kamer
en voor de Provinciale Staten. Voor de gemeenteraad waren
het er precies 233.
Maar de drang naar vergroting van de volksinvloed hield
aan. Op r januari 1897 trad een nieuwe kieswet in werking,
die het kiezer-zijn niet alken afhankelijk stelde van het
betalen van belasting. Er werden loon-, huur-, spaar- en
examenkiczers geschapen. Een en ander had tot gevolg dat
het aantal kiezers in 1897 steeg van 301 (in 1896) tot 538
voor de Tweede Kämet, 533 voor de Provinciale Staten en
471 voor de gemeenteraad.

algemeen kiesrecht
Ook Heemstede moest wachten tot 1917 voordat het algemeen
mannen kiesrecht ingevoerd werd waarna het
vrouwenkiesrecht in 1919 volgde.
Van de bijna 10000 inwoners was toen ruim de helft kiesgerechtigd
geworden.
Bij dit Hcemsteedse overzicht mag Berkenrode niet ontbreken.
Deze gemeente telde bij haar vereniging met Heemstede
(1857) 4 kiezers voor de Tweede Kamer en de Provinciale
Staten en 5 voor de gemeenteraad.
Interesseert u zich voor de verschillende soorten kiezers, die
er sedert 1897 waren? Ik geef u voor één jaar de cijfers,
om hiervan een indruk te kijgen: In 1911 telde de gemeente
3408 manlijke inwoners (minderjarigen inbegrepen).
Daarvan waren er 1119 kiesgerechtigd (voor de Tweede
Kamer). Men telde hieronder 1010 belasting kiezers, 81
loonkiezers, 12. woningkiezers, 9 examenkiezers en 7 spaarbankkiezers.
Op welke partijen stemden de kiezers ? Ook hier zullen we
moeten volstaan met een enkel voorbeeld. Zo werden bij
de gemeenteraadsverkiezingen in 1923 uitgebracht 4665
geldige stemmen. Bijna 16% van de kiezers was niet op
komen dagen. Van deze 4665 stemmen verkreeg de Rooms-
Katholieke Staatspartij er 1366, de Vrijheidsbond 815, de
Christelijk Historische Unie 596, de Rooms-Katholieke
Arbeiderspartij 519, de Vrijzinnig Democraten 440, de
Liberalen 245 en de Antirevolutionaire Partij 233.
Bij de gemeenteraadsverkiezingen in 1931 (er waren toen
6596 kiezers): de RK Staatspartij: 2256; de Vrijheidsbond:
994! de Sociaal Democratische Arbeiders Partij 748; de
CHU 591; de ARP 549 en de Vrijzinnigen 544.
Een merkwaardig resultaat als men deze cijfers vergelijkt
met die van de in hetzelfde jaar gehouden verkiezing voor
de Provinciale Staten. Bij deze verkiezing verwierf de RK
Staatspartij z35o stemmen (dat is dus bijna 100 meer dan
bij de gemeenteraadsverkiezing); de CHU 1048 (tegen 591!);
de Vrijheidsbond 992. (994); de SDAP 669 (tegen 748); de
A *P 533 (549) en de Communistische Partij Nederland 38.
Dat de Nationaal Socialistische Beweging in Heemstede
aanvankelijk weinig aanhangers telde bewijzen de Tweede
Kamerverkiezingen in 1933. De NSB verwierf hierbij 5
stemmen, en de Nederlandse Fascisten Unie 9. Het
stemmenaantal van de CPN steeg hierbij van 38 op 93.
De gemeenteraad in 1504. V.l.n.r. staande: J.H.M, van Houten,
H.H.Höcker, A.G. A. baron Collot d'Escury, secretaris A.H.
van Wickevoort Crommelin, J.Beelen sr., J.C. van de Eijkcn.
Zittend: M. J.Roozen, J. van den Berg, A. van de Weiden, A. van
de Horst, H.Peeperkorn Jr., jhr.J.B. van Merlen.
Van een oplaaiende sympathie voor de NSö getuigen de
Provinciale Statenverkiezingen van 1935. Van de 7S16
uitgebrachte geldige stemmen kwamen er in Heemstede
1013 ten goede aan de NSB (bijna 13% van het totaal).
Het enthousiasme voor het nationaal-socialisme daalde
echter weer even snel als het opgebloeid was. In 1937
stemden 706 Heemstedenaren op de NSB, maar in 1939
nog slechts Ó63. Het percentage was dus gedaald van 13%
tot 7,4% en 6,7%.
Nog een verkiezingsuitslag van het jaar vlak voor het uitbreken
van de tweede wereldoorlog. Bij de verkiezingen voor
de Provinciale Staten en de gemeenteraad werden bij een
totaal van 10982 kiezers (waarvan er minstens 10% niet
kwam opdagen) de navolgende s te m men aantallen
verkregen: De RK Staatspartij 3289 resp. 3236; de Vrijheidsbond
1648; de Vrijzinnig Democratische Partij 951 (beide
laatste partijen deden samen bij de gemeenteraadsverkiezingen:
2154 stemmen); de CHU 960 (1133); de ARP 878
(731); de SDAP 796 (1084); de NSB 663 (deed niet mee aan
de gemeenteraadsverkiezingen); de CPN 152 (130). De
cijfers russen haakjes geven het aantal stemmen voor de
gemeenteraadsverkiezingen aan.
Men ziet hieruit hoe in een en hetzelfde jaar de aantallen
stemmen op dezelfde partij kunnen verschillen. Vermoedelijk
spelen persoonlijke gevoelens ten opzichte van de
kandidaten hierin een vrij belangrijke rol. Wellicht ten
overvloede wijzen we erop dat alleen de stemmenaantallen
der grotere partijen vermeld zijn. Vanzelfsprekend namen
een aanral snipperpartijen aan de verkiezingen deel.

een buitenplaats als
tweede huis
Bij de behandeling van de geschiedenis van de gemeente
stellen we vanzelf sprekend ook de vraag aan de orde: hoe
is de groei van- het dorp geweest ? Hoe heelt her zich van
een minuscule buurtschap ontwikkeld rot de steedse
gemeente die het nu is ?
Wat Heemstede betreft zijn er gelukkig een aantal documenten
en oude kaarten bewaard gebleven, die ons daarover
kunnen inlichten. Het valt bij her bekijken daarvan
niet helemaal re vermijden, dar we ons ook op Haarlems
en Bennebroeks grondgebied moeten begeven, omdat
Heemstede een groor deel van zijn territoir aan Haarlem
geofferd heeft, en Bennebroek als zelfstandige gemeente
van Heemstede is afgesplitst.
We hebben al gezien, dat Heemstede vóór de stadwording
van Haarlem deel uitmaakte van her grondgebied van
Haarlem, en pas daarna een eigen leven is gaan leiden
(rwcede helft van de 13e eeuw). In die tijd zien we dan ook
kastelen op Heemsteed s grondgebied verschijnen. Het slot
te Heemstede, waarvan we de povere resten nu nog kunnen
zien. Het kasteeltje Berkenrode, waar niets meer van over
is (de restanten liggen in een vijvertje op het terrein van
het tegenwoordige huis Berkenrode). En in de derde plaats
het huis van de familie Scheven van Bennebroek, waaraan
de Gravinncsteeg (een zijstraat van de Kleine Houtstraat)
binnen Haarlem, en het Rozenprieel (een buurc binnen
Haarlem ten Zuiden van de Kampervest aan bet Spaame)
de herinnering nog bewaren. Dit laatste kasteel moet reeds
in de 14e eeuw verdwenen zijn.
Het voornaamste van de drie was wel het slot, waar het
bestuur over de heerlijkheid zetelde. Berkenrode ontwikkelde
zich pas veel later tot een heerlijkheid (15e eeuw).
Een eigenlijke dorpskern zal heel lang ontbroken hebben.
Toen in 1348 de kapel gesticht werd, zal deze wel gebouwd
zijn op de plaats waar de bebouwing dichter was dan elders.
De bebouwing in deze kern was echter niet zo dicht, dat
de kapel uitgroeide tot een parochiekerk en zo bleef Heemstede
tot de Hervorming kerkelijk onder Haarlem ressor-
verbindingen
De Hout drong oorspronkelijk veel verder naar het Noorden
op dan thans het geval is. Door de Hout liep eigenlijk
maar één grote weg, de Wagen- of Heerenweg. De tegenwoordige
(Haarlemse) Dreef was aanvankelijk slechts een
bospad, dat geen rechtstreekse verbinding met Heemstede
gaf. Ook de Kleine Houtweg was maar een onaanzienlijk
bospad, dat tenslotte op het eerstgenoemde bospad uitkwam.
Ook de vaarten, die wij nu kennen waren er toen
nog niet. Zij werden pas op het eind van de 16e en in het
begin van de 17e eeuw gegraven. Voor de aanleg van de
Lcidse Vaart werd gebruik gemaakt van delen van reeds
bestaande vaarten. De weg, die Heemstede met Bennebroek
verbindt, zal zijn ontstaan te danken hebben aan de turfwinning
in het gebied van Bennebroek. De Wagenweg liep
dus feitelijk een heel eind buiten de dorpskern van Heemstede
om.
Verbindingen met het Westen, met Aerdenhout en Vogelensang
en het verder gelegen Zandvoort, waren er ook maar
weinig. De venen van de beer van Brederode vormden een
natuurlijke barrière. De Zijlweg verbond Haarlem met
Overveen. De tegenwoordige Zandvoortsclaan bestond toen
nog niet. Er was wel een weg, Gasthuislaan geheten, maar
deze vormde slechts de toegang tot her gasthuis dat daar
in de 14e eeuw gesticht was. De verbinding met Aerdenhout
werd toen mogelijk gemaakt door de Aerdenhoutslaan,
die noordelijker lag. Deze raakte evenwel buiten gebruik
en werd vergraven in de buitenplaatsen.
De Manpadslaan was wel een doorgaande weg. Daarlangs
kwamen de troepen die van Noordwijkerhout oprukten om
het beleg van Haarlem door de Spanjaarden te dootbreken.
Het kan dan ook nauwelijks toeval zijn, dat deze laan twee-

i Croesbeek
i de Hartecamp*
3 Huis re Manpad*
5 Duin en Vaart
6 Berkenrode*
7 Knapenburg
8 Westerduin*
3 Oud Berkenrode*
Kcnnemerduin (PosthuisJ*
i Kcnnemeroord (Dorstige
Kuil)*
: Bosch en Hoven
I O'
14 de Meermin
15 Meeren berg*
16 Bosbeek*
17 Grocnendaal*
ï8 Meeren Eoseh*
19 Valkenburg
20 Meer en Dorp
2.1 het oude Slot*
ii Meermond
13 het Clooster (seminarie
Hageveld)
14 Lee uwen h o oft
25 Craycnest
2.6 Bronsree
* nog bestaand

Moderne plattegrond van Heemstede,
met aanduiding van de gevolgde route bij de beschrijving
van de buitenplaatsen.
lal ter sprake komt hij belegeringen van Haarlem. Mis­
schien zijn de Vlamingen hier ook wel langs getrokken in
1304, toen zij daar door Witte van Haemstede werden ver-
Een al te weidse voorstelling moet men zich echter ook
t van de/.e Manpadsla.m maken. De naam wijst er al op,
dat er oorspronkelijk niet veel meer dan een pad was, dat
zich bovendien niet voortzette door het duingebied van de
Vogelensang. Dar. was wel het geval met de Jan Lottelaan
die de zuidelijke grens vormde van Berkenrodc, maar ook
1 deze laan is geen spoor meer te vinden.
Al met al is het duidelijk dut Heemstede tamelijk geïsoleerd
lag. Ook de wegen binnen de heerlijkheid waren maar gering
in aantal, om een paar van de oudste te noemen: de
Camplaan, de Hoflaan, de Voorweg, de Achterweg. Het
dorp ontwikkelde zieh aanvankelijk ook niet om een eigenlijke
dorpskern, maar er groeiden verschillende buurtschappen.
In het Zuidoosten ontstond Bennebroek, waarvan de Glip
de kern vormde. Toen de Glip bij de vorming van de heerlijkheid
Bennebroek (ca. 163:,) voor Bennebroek verloren
ging (want deze buurt bleef bij I lecmstedc) ontstond een
nieuwe kern om de Reek heen (Schoolstraat etc). Aan de
Rijksstraatweg bij de grens met 1 lillegom vormde zich, in
i nog weer later stadium, de tegenwoordige dorpskern
n Bennebroek.
In het Noorden van Heemstede zien we een drietal van
deze buurtjes tot ontwikkeling komen. Om de stedelijke
accijnzen en het straffe gildewezen te ontlopen vestigden
zieh tal van neringdoenden juist buiten de grenzen van
Haarlem. Zij profiteerden dan wel van de lusten, maar
deelden niet in de lasten van de stad. Dat gebeurde overal
n de omgeving van de grotere steden. We zien dan ook de
redelijke overheden voortdurend in conflict met de 0111iggende
dorpen.
Binnen Heemstede zien wc een bewoningskeru ontstaan in
de omgeving van de Pijlslaan, langs de Meester Lottelaan
n een kleinere aan de Kleine Houtweg. Deze buurtschappen,
die in feite dus meer op Haarlem dan op Heemstede
georiënteerd waren, vormden een stevige prikkel voor de
annexatieneigingen van Haarlem.
Een structurele verandering vond plaats door de komst van
de blekerijen en het graven van de Zandvaarten. Aan de
Gasrhuiszandvaart (nu de Crayenestersingcl) ontstaat de
buurtschap het Crayenest. Door dir gehuchtje liep de enige
rechtstreekse verbinding met Haarlem. Dergelijke buurtschappen
ontwikkelden zich ook aan de Prineevaart en de
Heeren Zandvaart.
In een belastingkohier, opgemaakt in het jaar 1731 vinden
we Heemstede onderverdeeld in een vijftal districten: de
Princcbuurt (telde 67 percelen), het dorp (55 percelen), de
Heeren Zandvaart (69 percelen), het Crayenest (27 percelen)
en tenslotte de Hout (49 percelen). 'De Hout' vormt
hierbij een opsomming van alle percelen, die niet tot een
der andere buurtschappen behoorden. Men ziet hieruit dat
de eigenlijke dorpskern slechts 55 percelen telde, 212. percelen
lagen daarbuiten. Deze cijfers geven dus wel een
goede indruk van de eigenaardige structuur van Heemsrede.
buitenplaatsen
Van bijzondere invloed op deze structuur was ook het gtote
aantal buitenplaatsen. De eigenaars daarvan woonden
meestal elders, vooral in Amsterdam, maar ook in Haarlem.
Zij vertoefden maar enkele maanden in het jaar op
hun buitengoederen en onderhielden dan een levendig contact
met hun collega's-eigenaren van landgoederen.
Van een wezenlijke betekenis van deze tijdelijke inwoners
voor de dorpsgemeenschap kon geen sprake zijn. Wel kunnen
we zeggen, dat de buitenplaatsen een bron van welvaart
vormden voor de dorpsbewoners. Maar zelfs de
heren van het dorp, zoals de familie Pauw, zagen hun slot
meer als een buitengoed, waar zij alleen maar uit een oogpunt
van recreatie of représentai ie verhlijl hielden, dan als
het centrum van een leefgemeenschap.
Het contact met de bevolking werd dan ook hoofdzakelijk
door de rentmeesters onderhouden. Aan deze functionarissen
werden de renten, huren, pachten en recognities afgedragen.
De akten werden wel op naam van de heer gesteld, maar
in veel gevallen zal deze zich nauwelijks in de inhoud ervan
verdiept hebben. Wel is aannemelijk, dat de heren aan de
rentmeesters voorschriften gaven omtrent het financieel beheer.
De geraffineerde financiële politiek die Adriaan Pauw
voerde zal wel persoonlijk door hem ontworpen zijn.
Opvallend is het, dat in Heemstede al vroeg buitenplaatsen
voorkomen. In een artikel over Bennebroek ('Neerlands
Volksleven', nummer 4, 1965) wezen we op een aantal

m: NoUenburg, Hoppenburg, Swarczenburg.
al in de 16e eeuw buitengoederen geweest zijn.
Wij zouden daar nog bij kunnen voegen 'de rode Hel',
waaraan de Rooheller Zandvaart zijn naam ontleent. Maar
van deze 'burgen' is vrijwel niets bekend.
Hier ligt nog een terrein van onderzoek braak, dat zeket
wel de moeite van het bestuderen waard is. Om een enkel
voorbeeld te noemen: iets ten Zuidwesten van het huis te
Manpad, aan de overzijde van de Lcidse Vaart, lag het
huis 'Crocsbeek', ook wel 'Schapenbos' geheten. In het
boek van dr. Hoekstra over Bloemendaal vinden we dit
huis vermeld onder de buitenplaatsen die op het einde van
de 17e eeuw in Bloemendaal ontstonden.
Het een noch het ander is waar. Croesbeek lag in Heem­
stede, al liep de grens met Vogelensang er vlak langs en
lag een deel van de landerijen onder Vogelensang. Het meest
interessant is echter, dat dit buiten al uit het begin van de
de 16e eeuw moet dateren. Het eerste spoor dat we ervan
gevonden hebben is dat het huis in het bezit was van
Gerrit Dirksz. van den Anxter, die in 1476 schepen van
Amsterdam was en ca. 1513 ovetlecd. Hij was gehuwd met
Machteid Bicker, die eveneens tot een Amsterdams regentengeslacht
behoorde.
Een dochter van dit echtpaar - Ael Duijnen geheten - huwde
in 151a met Jacob Pietersz. Schaap, die geboren was in
14SÓ en in 1544 overleed. Ael Duijnen bracht het huis
Croesbeek in het bezit van de familie Schaap. Vandaar dat
het ook met de naam 'Schapenbos' aangeduid wordt.

Daar liet goed tot in de iSc eeuw steeds in de familie bleef
is er maar weinig van bekend. Feu versterkt huis of
kasteel is het waarschijnlijk nooit geweest.
•moeten dus wel aannemen, dat een Amsterdamse
regentenfamilie hier in ca. 1500 al een soort buitenverblijf
bezar. Waar de naam vandaan komt is duister. Zij wordt
altijd geschreven als 'Croesheek' of 'Kroesheek' en nooit
Groesbeek.
Dat er omtrent de lóe eeuwse buitenplaatsen nog 7.0 weinig
bekend is, zal wel een gevolg van de Ko-jarigc oorlog. Vele
zijn er toen verwoest en nooit meer herbouwd. Bovendien
zijn heel wat documenten verloren gegaan, waaruit wc
gegevens hadden kunnen putten.
Wc stellen ons voor het dorp eens wat nader in details te
bekijken, en zullen daartoe een soort rondwandeling door
de gemeente maken en tl een en ander vertellen omtrenr
letgeen er nog te zien is of wat soms helemaal verdwenen
s. We vangen deze tocht aan op de grens, die Heemstede van
Bcnnebroek scheidt.
de Hartekamp
Komend uit Bcnnebroek zien we dan allereerst aan onze
linkerzijde 'de Hartekamp', nog altijd indrukwekkend al
heeft het landgoed zijn oorspronkelijke bestemming verloren.
Het is voor het laatst door mejuffrouw Andreas besproken
het boekje 'Bennebroek-Vogelenzang', hoewel het in geen
van beide dorpen ligt, en er dus feitelijk niet in thuis hoort:
'de Hartekamp' maakt nog altijd deel uit van de gemeente
Heemstede. Een zeer klein deel van het grondbezit bevindt
zich in Bennebroek.
de schrijfster begint de geschiedenis van 'de Hartekamp'
laat. Zij noemt ons als eerste 'bewoner' de wolwever
Jan Hinlopen. Een jaartal wordt daarbij niet genoemd,
r deze Jan Hinlopen moet wel dezelfde zijn als de heer
Johan Hinlopen, postmeester te Amsterdam, die op 14
lari 1693 het goed kocht. Een buitenplaats was het toen
nog niet, het wordt omschreven als 'een huijsmanswoninge,
bestaande in huizingc, brede stallinge, weij- en tccllandcn,
it in het geheel iz morgen, 178 roeden'. De koopprijs
bedroeg / 5 000.
Het valt op, dat er in de akte staat dat het huis van ouds
'de Hattecamp' heette. Vóór het jaar 1693 heeft 'de Hartc-
;s als tweede buis
eamp' dan ook reeds een geschiedenis gehad, die we nu
over een tijdvak van bijna anderhalve eeuw kennen. Dat
was het resultaat van een nieuw onderzoek, dat door mij
werd ingesteld naar de oudste geschiedenis van 'de Hartecamp'.
Deze kunnen wc uu in grote trekken als volgt reconstrueren:
de gronden, waarop later de buitenplaats gebouwd
werd, behoorden vanouds aan de heren van het
nabijgelegen 'Berkenrode'.
In Duitsland en Engeland was het gewoonte, dat de oudste
zoon het familiegoed verkreeg en zijn broers en zusters daarvoor
op de een of andere manier moest schadeloosstellen.
Zo was het echter niet bij ons. Alle kinderen ontvingen hun
deel, ook van het onroerende goed. Dit gaf aanleiding tot
een steeds verdergaande versnippering van familie-eigendommen.
Dat gebeurde ook bij de Van Berkenrode's. Adriaan van
Berkenrode was het achtste kind uit een gezin en zou dus
menselijk gesproken nooit heer van Berkenrode worden.
Wel verkreeg hij een deel van hei Berkenrodese landbezit.
Hij werd geboren in 1543, bekleedde regeringsfuncties in
Haarlem en overleed daar in 1605. Een dochter van hem,
Catharina van Berkenrode geheten, was zijn zesde kind,
maar zij overleed vóór haar vader in 1599. Zij was
getrouwd met Franc van Th oren vliet, burgemeester te
Leiden, die in 1612 nog leefde. Hun zoon Cornells van
Thorenvlict was toen nog minderjarig.
Cornells trouwde daarna met Catharina van Khijn, die we ook
met de naam van haar man als Catharina van Thorenvliet
vermeld vinden (1631). Deze Catharina bezat 'de Hartccamp',
die dus afkomstig was uit de boedel van baar schoonvader.
Twee dochters van dit echtpaar (Cornelis van Thorenvliet
en Catharina van Rhijn), Johanna en Wcyduna geheten,
zouden dus na de dood van hun ouders 'de Hartecamp'
erven.
Maar hun stond nog een Berkenrodese erfenis te wachten.
Hun oudoom Hendrik van Berkenrode blcel ongehuwd en
maakte (afgezien van grote legaten aan zijn bastaardzoon)
zijn achternichtjes Johanna en Wcyduna tot zijn erfgenamen.
Johanna overleed echter vóór haar oudoom, zodat Weyduna
het van twee kanten gekomen Berkenrodese bezit - waaronder
'de Hartecamp' - erfde. Weyduna huwde met
Gillis van Heussen Steffensz., een lid van een bekende
Haarlemse familie. De erfgenamen van jonkvrouw Weyduna
van Thorenvlict verkochten op 3 april 1661 'de Hartecamp'

aan Heyndrick van de Camp, de bewoner van hec huis te
Manpad.
De 'Hartecamp' wordt omschreven als 'een wooninge, als
huijs, bargh, potinge ende plantinge, mer weij-, teel- en
hooyland, samen groot io morgen, 152 roeden.'
De koopprijs, ƒ8880, wijst erop dat het toen een buitenplaatsje
geweest moet zijn. Heyndrick van de Camp gaf het
buiten zijn naam 'de Hartecamp' waarbij 'Camp' dus
herinnerde aan zijn familienaam en tegelijk dienst deed om
een verblijfplaats voor herten aan te duiden. Of er een
echte 'Hertecamp' bij bet huis was weten we niet.
Hendrik woonde dus zelf op het huis te Manpad en ook
zijn zoon Gillis van de Camp bewoonde de Hartecamp niet.
Hij woonde eetst in Haarlem en later in Amsterdam. De
Hartecamp moet toen in verval geraakt zijn, misschien werd
het herenhuis zelf afgebrokcn.Ditmoeten we afleiden uit het
feit dat Gillis van de Camp 'de Hartecamp' als boerderij
verkoopt aan zijn zwager de heer Jacobus Heyblok, rector
van de Latijnse school te Amsterdam en wel op 7 december
1Ó80.
Zeven jaar lang schreef Heyblok in zijn vrije tijd gedichten
op zijn boerderij, maar vooral bezong hij het aan zijn zwager
toebehorende huis te Manpad. Maar daarna had hij
echter al weer genoeg van zijn buitenbezit, want hij droeg
dat op 4 december 1Ó87 over aan Arien Willemsz. van
Brelofsbcrgen, die schepen van Heemstede was. Rijk
was deze blijkbaar niet want hij kon maar 10% van de
koopsom van ƒ4000 contant betalen. Waarschijnlijk was de
gehele aankoop ver boven zijn macht gegaan, want drie
jaar later (10 maarr i6yo) draagt luj zijn bezit weer over
aan de gerechtsbode van Heemstede, Crijn Crijnsz. de Jongh
geheten. Hij had blijkbaar toen nog geen kans gezien om
ook maar iets van de hypotheek van ƒ3000 af te lossen.
De koper nam de hypotheek over en gaf de verkoper ƒ376
De gerechtsbode overleefde zijn aankoop helaas niet lang,
want het was Gcertruijd Vermerck die als zijn weduwe op
24 januari 1693 'de Hartecamp' overdeed aan de postmeester
Johan Hinlopen, met een winst van ƒ1000.
Met Johan Hinlopen waren we onze beschouwingen over
'de Hartecamp' begonnen. Met hem ging 'de Hartecamp'
een derde of vierde fase in zijn geschiedenis in. Die
geschiedenis was: van boerderij tot buitenplaats en van
buitenplaats weer tot boerderij. De postmeester maakte van
de boerderij weer een buitenplaats. Hij liet er een herenhuis
bouwen en stichtte er een 'orangehuys, een thuynmanshuys
en een speelhuys'. Ook is aan hem een nieuwe tuinaanleg
te danken, gezien de 'cingelen, lanen, vijvers en verdere
plantagie', die we er aantreffen.
Dat alles kreeg hierdoor een verkoopwaarde van ƒ2,1000.
Die prijs betaalde tenminste de heer George Clifford,
koopman te Amsterdam, toen hij het buiten op 5 mei 1709
van de erfgenamen van de postmeester overnam. De heer
Clifford is vooral in de geschiedenis van Heemstede blijven
voortleven als de grote beschermheer van de beroemde
botanicus Carolus Linnaeus, die van 1736 tot 1738 in het
huis verblijf hield.
Bijna tachtig jaar lang bleef 'de Hartecamp' in het bezit

I De Hartekamp. Steendruk van P.J.Lutgers, ca. 1840.
Afbedding nil zijn 'Gu/igrcn in de omstreken van Haarlem'.
van de familie Clifford, die het landbezit enorm uitgebreid
bad tot in Bennebrock toe. De 2.6 morgen werden er nu
42. en daar kwamen verder bij een smllmg voor 2.1 paarden
I en koets- en wagenhuizen. Bovendien vinden we er nog de
'thuynmanswoninge, knegtskamcr (klein buis), groot
orangehuis, speelhuis en diverse cabinettcn, broei- en andere
I kassen, en een menagerie'. Deze aanwinsten rechtvaardigen
\ toch'wel de prijs van ƒ34500 die de erfgenamen van mr.
Picter Clifford in 178S van de nieuwe eigenaar, de heer
Jan Clicquet te Amsterdam, bedongen. Voor ongeveer
dezelfde prijs werd Johan Christiaan Meijer er in 1803
eigenaar van, maar zes jaar later was deze reeds overleden
en verkocht zijn weduwe 'de Hartecamp' aan de heer
Christiaan Stumphius te Beverwijk.
Er zijn vele dingen die wij niet weten en een daarvan is de
reden van de aankoop in 1809, want nog geen jaar later
doet Stumphius de buitenplaats al weer van de hand, thans
voor een bedrag van /zSooo, terwijl hij et zelf ƒ41354 voor
betaald bad. Het ziet er dus naar uit dat bij een verlies
leed van ƒ14354. Dit behoeft echter niet zo te zijn als hij
een deel van het land afzonderlijk verkocht had.
De nieuwe eigenaar was de heer Daniel Ruijsch. We zijn
j nu echter gekomen in de 19e eeuw. De lotgevallen van de
bewoners uit die tijd zijn uitvoerig besproken in het alleraardigste
boekje van jonkheer F.J.E.van Lennep, getiteld
'Honderd jaar Hartekamp'. Een waarschijnlijk wel definitief
einde als buitenplaats beleefde lier landgoed toen het in
1951 werd aangekocht door een instelling, die et een
tehuis voor lichamelijk en geestelijk gehandicapten vestigde,
j dat zich, ten koste van het prachtige park, steeds verder
uitbreidt.
het huis te Manpad
Ofschoon we dit huis nog iedere dag kunnen zien en er
reeds heel veel over is geschreven, zijn de problemen er
omheen nog lang niet opgelost. In een ander hoofdstuk van
dit boek heb ik uiteengezet dat ik nog steeds geloof, dat
we ons bij het Manpad op historische grond bevinden,
namelijk op de plek waar de twee veldslagen werden geleverd.
De een, die van 1304, die de stoor gaf tot de bevrijding
van Holland, de andere die een tragische episode
in onze nationale geschiedenis inleidde: de val van Haarlem.
Dat de naam 'het Manpad' de herinnering zou zijn aan de
veldslag van 1304 lijkt onwaarschijnlijk. Het Manpad was
oorspronkelijk een gewoon pad, dat daar door het bos liep;
misschien is de naam identiek met 'voetpad'. Het pad is
dus al erg oud, het bestond reeds in 1304 en het wordt in
de tweede helft van de 14e eeuw al met de naam 'Manpad'
aangeduid. Men vindt het ook wel eens aangeduid als
'Mannepad', maar die naam werd er pas in de 16e eeuw
aan gegeven en hield geen stand. Het was niet meer dan
een krampachtige poging om aan de legendarische herkomst
van de naam als 'pad waar veel mannen gesneuveld waren'
een taalkundige achtergrond te geven.
Dat er bij het Manpad een kasteel gestaan zou hebben lijkt
eveneens onwaarschijnlijk. Er is nooit een spoor van een
middeleeuws kasteel gevonden. Minder zeker is het of er
al dan niet in de 16e eeuw een kasteelacbtig huis heeft gestaan.
Op gezag van Jacob van Lennep moeten we geloven
dat er een tekening van het huis bestaat met de titel: 'het
huis te Manpad in de 16e eeuw', waarop het huis voorkomt
als een ruim en statig kasteel met een /ware hoektoren
en enige kleine torens.
Er bestaan een paar akten waarin misschien sprake is van
het hier besproken 'huis te Manpad'. Op zó mei 1535
wordt 'het huis bij het Mannepad' genoemd als grens van
het gebied buiten Haarlem, waarvoor een tapverbod gold.
Dat er in dat huis wel getapt mocht worden, doet de vraag
rijzen of bier soms sprake is van een herberg. Op de oudste
kaart van Heemstede, die în verband met deze tapkwestie
gemaakt werd, Staat deze omgeving afgebeeld als een bosgebicd.
Een huis is er niet te zien. Van 'het huis te Manpad'
is sprake in een akte van 16 november 1558. Willem van
Lockhorst ontvangt verlof om een op dit huis rustende
rente af te lossen. Vermoedelijk is dit huis in de Spaanse
tijd verwoest, want in het testament van vrouwe Anna van
Atkel, vrouw van Vincent van Lockhorst wordt genoemd
'het etf van het huis aan bet Mannepad', Is dit nu hetzelfde
huis als het volgende? Jonkvrouw Maria de Groot, dochter
van Hugo de Groot te Delft, een familielid van de bekende
Hugo de Groot draagt namelijk als weduwe van Abtaham
van Almond e, haar bezitting aan de Manjiadslaan over aan
Pieter Woutersz. Vogelesanck te Haarlem. Dit moet wel
het huidige huis te Manpad zijn. De datum van deze verkoop
is niet bekend.

Wel weren wc dat Pieter Woutcrsz. Vogelesanck en zijn
zijn zoon Jan op zz februari 1Ê34 het gehele complex overdroegen
aan 'de eersame sinjeur Cornells Heuts, koopman
te Amsterdam'. Her wordt daarbij omschreven als 'seeckere
hofstede, als woninge, bouwhuys, schuur, erf, werff, boomgaerden
en landen, groot 6 morgen'. Verkopers bewoonden
het nier zelf, maar Cornel is Cornells/.. Landrman bewoonde
het huis als huurder. De koopsom, fj 500, is gezien het geringe
landbezit (6 morgen) zó hoog, dat men wel moet aannemen
dat het huis enige allure gehad moet hebben, hetgeen
ook wel blijkt uit een tekening vervaardigd door
A. van de Velde. De conclusie uit de naamrocvoeging
'landman' getrokken namelijk dar hier slechts van een
boerderij sprake was, is dus volkomen ongegrond. Landman
kan ook de familienaam van Cornells geweest zijn.
Ds. Ludolf Smids, die het hele land doortrok om zo veel
mogelijk bezienswaardigheden te bezichtigen, bracht er op
2,5 mei 1706 een bezoek. Hij zag een 'vernieuwd heerenlandhuis',
dat volgens hem leek op het kasteeltje 'Amaliastern'
bij Vianen. Hij zegt er uitdrukkelijk bij, dar het helemaal
niet leek op de afbeelding die jacobus Heyblok er in
het jaar 1660 van gaf.
Jacobus Heyblok, rector van de Latijnse school in Amsterdam,
die wij als eigenaar van 'de Hartecamp' ontmoetten,
en die tevens getrouwd was met de stiefdochter van de
eigenaar van het huis te Manpad, moet wel zeer goed met
de plaatselijke situatie bekend geweest zijn. Hij geeft een
afbeelding van een werkelijk kasteel met slotkapel en al,
Heemstede. In de his\
gelegen vlak aan het •
Leidse Trekvaart, die
', dat niet anders kan zijn dan de
vlak achter het landgoed langs
Er is echter aanleiding te veronderstellen dat de afbeelding
op fantasie berust. Op de voorgrond van de gravure zien
wc namelijk een ronde brug. Boven op de brug staat een
soort wachthuisje van waaruit de brug met een ketting
afgesloten kon worden. Een bruid en bruidegom met een
hond bestijgen vanal de linkeroever van het water de brug,
waarbij de bruidegom de bruid op hoofse wijze vóór laat
gaan. Aan de overzijde, dus bij het huis te Manpad zien we
een reusachtige heistelling. Een grote massa mensen is bezij
die heistelling te bedienen. Bij deze gravure bevindt zich
een gedicht, dar als titel draagt
Heij - Geschreeuw
over 't samen-rukken
van de
Eerw. Hooftman over Hondert
D.Jacob Heijblok
Bruydegom
Ende d' eer boa re joffrouw
Maria de Lange,
Bruydt
Gepleegt op den eersten dag van de Bloedt-Vlietende
Maend,
En daags dacmia neu de Gcnaoden itijtgegeven,
in het jaar 1650.
Als ondertitel staat er nog 'Aen de Campse Heijblok
Treckers', blijkbaar een toespeling op de naam van zijn
schoonvader (van de Camp) en die van hemzelf.
De gravure moest dus dienen als .symbool van zijn eigen
huwelijk, dat op het huis te Manpad gesloten en gevierd
werd. De brug, die daar nooir gelegen heeft, de heistelling,
alles wijst op een symbolische voorstelling. Dat kan dus ook
het geval zijn met de afbeelding van 'het huis te Manpad'.
Maar... die conclusie gaat misschien te ver, want op de
kaart van Rijnland, in 1647 vervaardigd door Cornelis
Danckert, komt het huis te Manpad voor als een aanzienlijk
huis met een oprijlaan.
Misschien kunnen we alle moeilijkheden oplossen door aan
te nemen dat er in de 16e eeuw een kasteclachtig landhuis

Het Huis re Manpad. Stotiulruk van P. j.Lutgers, ca. 184c
- *x-
5' " " TWSH
Links: Het Huis te Manpad naar een fantasie (?) van J.Hciblocq.
Afbeelding uit zijn boek 'Farrago l.ariiKi-lk'lgica', enz.
gestaan heeft, dat in de Spaanse tijd
vervallen toestand gelegen heeft, zodat kaartmakers het
niet de moeite waatd vonden het te vermelden en daarna
weet hersteld is, vermoedelijk door sinjeur Cocnelis Heuts,
die her in 1634 kocht. Cornells 1 ïcuts was gehuwd met
Hester du Pire, die na de dood van haar man hertrouwde
met Hendrik van de Camp, de schoonvader van onze rector
Heyblok.
Niet onvermeld mag blijven, dat Heyblok ook de 'Lof van
het huis te Manpad' dichtte, dat zelfs gezongen kon
worden op de wijs van 'O, Heilig, zaalig etc.'. Dit gedicht
had op ds. Ludolf Smids zo'n indruk gemaakt, dat hij er
enige coupletten van overneemt, namelijk het eerste en het
derde. Dit is door de heer van Duinen noch door mejuffrouw
:...'..'.• •••: ••',:
dr. Kurtz opgemerkt. Wa;
verzwegen? Dir luidt:
1 wordt het tweede couplet
'Voor zulke geevels wijken zelf
De plaatsen van bekende buuren:
De toppen reiken aan 't gewelf
Des Heemels, die de nijd verduwen'.
De reden is ons nu duidelijk. Ds. Smids wilde zijn andere
gastheren en opdrachtgevers niet voor het hoofd stoten
doot het opnemen van een gedicht, waarin het huis te
Manpad verheven wordt boven de andere buitenplaatsen
in de omgeving!
Toen Cornelis Heuts het huis kocht stond er op de hoek

van de Manpadslaan en de Heerenweg nog het huisje van
de duinmeier, Yeff Reyersz. geheten. De ondergrond van
het huisje had hij in erfpacht van de heer van Heemstede.
De heer Heuts kocht het huisje met zijn ondergrond en
voegde dat bij het huis te Manpad. Hij begon zijn bezit
door verdere aankopen te vergroten, maar of hij het huis
zelf is gaan bewonen weten we niet.
Toen hij gestorven was, hertrouwde, zoals reeds is gezegd,
zijn weduwe, Hester du Pire, met Hendrik van de Camp,
eveneens koopman te Amsterdam. Na haar dood blijkt ook
haar zuster Maria du Pire medegerechtigd te zijn, want de
erfgenamen van de beide zusters dragen het huis te Manpad
over aan de heer Daniel Lestevenon, ook al koopman te
Amsterdam (2,7 juli 1666). Op het landgoed was intussen
'het kleine huis te Manpad' gebouwd. Dat was niet bij de
koop inbegrepen, maar werd op dezelfde dag verkocht aan
een makelaar in Amsterdam.
Niet lang daarna overleed Daniel Lestevenon en zijn
weduwe, juffrouw Elisabeth l'Egillon, kocht 'het kleine
huis te Manpad' van de makelaar terug en verenigde het
weer met het huis te Manpad (19 februari 1668). Zij hield
beide huizen nog zeven jaar lang in haar bezit, maar verkocht
ze toen tezamen aan de heer Cornells van Goor, ook
een Amsterdammer (13 oktober 1675).
De nieuwe koper beijverde zich zijn bezit verder uit te
breiden. Van de regenten van het Sint Elisabcthsgasthuis
te Haarlem kocht hij een stuk land, 'Rouwkoop' geheten,
grenzend aan zijn bezit. Ook kocht hij het huis 'de Capel',
gelegen op de zuiderhoek van Leidse Vaart en de Manpadslaan.
Dit huis zou een tijdlang gediend hebben als schuilkerk
voor de Rooms-katholieken. Men leidt dit waarschijnlijk
af uit de naam.
In 1661 werd de grond waar later dit huis op gebouwd
werd door de heer van Heemstede in erfpacht gegeven aan
een zekere Dammis Pietersz. Vóór 1677 werd er een huis
gebouwd, dat in genoemd jaar eigendom was van zijn zoon
Gerrit Dammisz. Riethoorn. Diens weduwe is echter verplicht
het huis met een hypotheek van ƒ600 te belasten.
Die som leent zij van de eigenaar van het huis te Manpad
(2, april 1704). Blijkbaar was de schuldenlast te groot, want
vier jaar later moet zij het huis voor fSoo aan Cornells van
Goor overdoen.
Het huis te Manpad is 45 jaar lang in het bezit van de
familie van Goor gebleven. De kinderen van Cornells van
tlriTilStvdc Vi! lil' hifi
Goor verkopen het, samen met her huis 'de Capel', aan
mr. Wigbolt Slichcr Jr., schepen van Amsterdam. Merkwaardig
is het dat de koopsom van ƒ2.0000 volledig als
hypotheek gevestigd wordt. Maar hij genoot niet lang van
zijn bezit. Zijn weduwe, vrouwe Brcgitta Rendorp, hertrouwde
met Jan Reael, vrijheer van Vreeland, en deze verkocht
de hofstede op 2,8 oktober 1730 aan de heer Dirk
van der Meer, president-schepen van Amsterdam, voor
ƒ2.8 000. Diens weduwe, vrouwe Debora Elias, verkocht het
gehele complex, dat thans uitgegroeid is tot een bezitting
Lennep, in wiens familie het tot 1954 gebleven is.
Nu er aan deze periode al zoveel aandacht besteed is,
schijnt het weinig zinvol dat alles nog eens te herhalen. Nog
een enkel woord over de bouw van het huis. De heer Van
Duinen zegt op bladzijde 84 van zijn 'het huis te Manpad'
dat het in vijf bouwperioden tot stand is gekomen. 'In zijn
oudste vorm verroonde het de gedaante van een vermoedelijk
in het tweede kwartaal van de 17e eeuw onrsraan, uit
onregelmatig gegroepeerde vleugels bestaand complex'.
Dit zou na 1720 gemoderniseerd zijn door afbraak van de
uitstekende vleugels en opvijzeling van het overblijvende
vierkante hoofdgebouw. Indien dit juist is hoe kan ds.
Ludolf Smids dan in 1706 spreken van 'een vernieuwd
heerenlandhuis', dat er heel anders uitzag dan op de afbeelding
die de heer Heyblok ervan gaf?
Iepenrode
De gronden, die tot lepenrode behoren, hebben van ouds
gedeeltelijk onder de heerlijkheid Berkenrode gelegen. Zij
moeten dus tot het kasteel Berkenrode behoord hebben,
maar zijn daarvan al vroeg afgescheiden. De kern van het
latere iepenrode' wordt gevormd door de hofstede 'de
Voorkoekoek', die wel 5 morgen groot was, maar slechts
via een uitweg over Berkenrodes gebied de Heerenweg kon
bereiken.
Zo was de toestand toen Pieter Symonsz. Ruyter zijn hofstede
in 1608 overdeed aan Cors Cornelisz. van Pollcnburch.
Diens weduwe droeg in 1616 'de Voorkoekoek' over
aan Carharina van Gonbau (Goban), de weduwe van
Maximiliaan Laignier. Catharina zette hiermede de politiek
van haar overleden man voort, die zich eveneens met

grondaankopen in deze omgeving had beziggehouden. Hij
bezat ook reeds 'de Ach ter koekoek'.
Of 'de Voor- en Achterkoekoek' oorspronkelijk één geheel
gevormd hebben is niet zeker. 'De Voorkoekoek' lag aan
de oostzijde, 'de Achterkoekoek' aan de westzijde van de
Leidse Va; t, die echter pas later gegraven is.
Het is nogal il ingewikkeld met die Koekoeken. Of met de
overdracht v in 5 morgen 50 roeden land, op 13 maart 1606
door de erve a Fransen aan mr. Frans van Nesse reeds 'de
Voorkoekoek' bedoeld is, blijkt niet duidelijk, maar aangezien
de grootte precies overeenkomt mer die van 'de
Voorkoekoek' zou het mogelijk zijn. In dat geval ontbreekt
dan echter een akte waarbij mr. Frans van Nesse deze 5
morgen aan Pieter Symonsz. Ruyter transporteert, want
Pieter was in 1608 eigenaar van 'de Voorkoekoek'.
We zullen ons de zaak zo moeten voorstellen, dat er oorspronkelijk
één 'Koekoek' geweest is, die later in verschillende
delen gesplitst is: 'Voor- en Achrerkoekoek'. Ook is
er nog een gewone 'Koekoek' blijven bestaan, want in de
18e eeuw bestaat er ook nog een buitenplaats die de naam
'Koekoek' draagt.
Dit alles maakt het niet eenvoudig om de gang van zaken
te reconstrueren. Vast staat in ieder geval dat zowel 'de
Voor-' als 'de Achterkoekoek' toebehoord hebben aan het
echtpaar Laignier-Goban (Gonbau), dat beide hofsteden
tezamen in één koop op 4 april 1641 overdroeg aan Cornells
Fransz. van der Wiel, brouwer in her Fortuyn re Haarlem.
Door allerlei aankopen breidde van der Wiel zijn bezit
belangrijk uit. Toen de Edeie Franciscus van der Wiel,
doctor in de medicijnen en mr. Pieter van der Wiel, beiden
wonende re Haarlem, 'de Voorkoekoek' op 10 januari 165z
transporteerden aan de Edele Cornclis Ormea, luidde de
omschrijving precies als die van de 'de Hartecamp' en 'het
huis te Manpad' namelijk 'een hofstede als huysinge, schuur
etc'. Alleen de grootte verschilt. De 'Voorkoekoek' telt
17,5 morgen wei- en teelland. De koopsom bedraagt ƒ18000.
Dat er toen al een herenhuis stond is nier waarschijnlijk.
Noch de Laignicrs (ook l.ongicr genoemd) noch de Van
der Wiei's hebben er verblijf gehouden, want in 1641 was
'de Voorkoekoek' reeds verhuurd aan Mcyndert Elbertsz.
en deze had er in r652 nog een jaar huur aan.
Ormea beëindigde de huur en bouwde er 'een heerschapswoningc';
het oude huis bleef waarschijnlijk als boerenwoning
voortbestaan. De grootte bedroeg toen reeds 2.1
ii baïtfiijil.i.its ,ili t'.L'Ccdc huis
morgen 300 roeden. 'De Voorkoekoek' bleef in het bezit
van de familie Ormea tot 1688. De herenhuizinge en de
boerenwoning kwamen voor ƒ15000 in dat jaar in handen
van de heer Hendrik Honthom. Hij vergrootte het bezit
tot ruim 25 morgen, maar ook in zijn familie bleef het niet
zo heel lang.
Voor bijna ƒzIO0O ging het in 1716 over in handen van
mr. Abraham Guldewagen, die gehuwd was met Maria Dix,
die toen reeds weduwe genoemd wordt van Franchoys
Druyvesteyn. Haar enige zoon mr. François Aernoud
Druyvesteyn, raad en president schepen van Haarlem erfde
van zijn moeder het buiten, dat in hun tijd de naam iepenrode'
ontving. Zijn moeder en hijzelf breidden her landbezit
uit tot ruim 34 morgen. Toen mr. François het in
1738 aan Abraham Tarelinck, koopman te Amsterdam,
verkocht, bracht het een prijs van ƒ28000 op.
Met een verlies van ƒ2000 droeg diens zoon Jan het zes
jaar later al weer over aan mr. Constantijn Sautijn, secretaris
van Amsterdam. Diens weduwe, vrouwe Catharina
Jacoba Geelvinck, liet het buiten in 1759 na aan haar broer
mr. Nicolaes Geelvinck, die het (een maand na de boedelscheiding)
overdeed aan de heer Abraham Dedel, commissaris
der stad Amsterdam, die gehuwd was met Anna
Jacoba Geelvinck, dochter van de zoeven genoemde mr.
Nicolaes Geelvinck. De prijs die hij ervoor betaalde was
/iêooo.
Ook Abraham Dcdel breidde het grondgebied opnieuw
uir mer gronden die oorspronkelijk aan Leiduin behoord
hadden. Vermoedelijk heeft hij ook het huis vergroot met
een aanbouw aan de achterzijde. Uit zijn huwelijk met
Magdalena Antones Muyssart werden geen kinderen geboren.
Zij overleed in 1793 en Abraham op 11 december
1798, een vermogen van ƒ837400 nalatende. Bij zijn leven
had hij zijn neef, mr. Jan van de Poll, al in zijn zaken betrokken.
Aan deze neef vermaakte Abraham het huis Iepen-
Toen deze overleed werd het buiten toebedeeld aan zijn
weduwe Katharina Valckenier, die het bij haar dood in
1842. weer naliet aan haar dochter Sara Johanna van de
Poll, weduwe van jonkheer mr. J. W. Calkoen.
Haar dochter, gehuwd met baron van Boetzelaar, liet het
buiten weer na aan haar dochter die gehuwd was met een
graaf van Bijlandt. Zij verkoche het aan de heer H. van
Wickevoort Crommelin, die het huis niet zelf bewoonde

maar aan verschillende families verhuurde. Dat het huis
toen in verval raakte is bijna vanzelfsprekend.
Een periode van bloei begon weer voor het huis toen jonkheer
Deurz van Lennep het in 1890 kocht en tot 1906 bewoonde.
De daarop volgende eigenaar, mr.Johan Enschede,
heeft veel voor de verfraaiing gedaan. Heel lang heeft hij
van zijn nieuwe bezitting niet kunnen genieten, want hij
ovetleed reeds in 1911, waarna zijn weduwe het huis tot
haar dood in 192.1 bezat. Nadat haar oudste zoon, eveneens
mr.Johan Enschedé geheren, het tot zijn dood in 1938
bezeten had, kwam het in handen van zijn jongere broer,
mr.B.F.Enschedé. Nu, in 1970, is er weer een einde gekomen
aan de bewoning door de familie Enschedé. Iepenrode
is opnieuw in andere handen overgegaan.
Duin en Vaart
Tussen lepenrode en Berkenrode lag oorspronkelijk een
buirenplaats, die in latere tijd de naam 'Duin en Vaart'
droeg. Een lang leven is daaraan niet beschoren geweest;
zij heeft ongeveer 100 jaar bestaan. Als hofstede is zij
echter ouder. Wc weten hiervan dat er in her begin van de
17e eeuw een 'hofstede en woningc' stond die toebehoorde
aan een zekere Hendrik Outgersz. Karrcman, die reeds vóór
het jaar 1(132. overleed.
De hofstede was blijkbaar 12 morgen groot, en grensde aan
de noordzijde aan de Jan Lottelaan, die zoals wij zagen een
verbindingsweg vormde met Vogclcnsang. De erfge­
namen verkochten hun porties bij gedeelten aan Wendel
Feyntensdoehter, weduwe van Matheus Corsz. Heemskerk
en aan Cornelis Cornclisz. Denijt, maar in 1644/45
kocht de heer Andrics Stilte het geheel weer op. Hoewel
deze aankopen hem meer dan ƒ19000 kostten, had hij daarvoor
dan ook een huis met 12, morgen land verworven.
Aangezien de koopprijs bij/onder hoog zou zijn voor een
gewone hofstede, kunnen we vermoeden dat de Heemskcrk's
er reeds een herenhuis bezaten. In ieder geval ging Andries
Stilte zich op zijn nieuw verworven bezit vestigen, dat hij
omschrijft als 'zijn huysinge, hofstede, boomgaarden,
cingels, visscherijen, plantagic, landerijen, zo wey- als teelland,
groot 14 morgen'.
Maar het oude huis was hem niet fraai genoeg. Hij moest
zijn bezit wel met hypotheken belasten, maar zo kwam hij
dan ook in het bezit van 'een welgelegen woninge versien
met een schoon, nieuw, weldoortimmert huys, met een
welbeplantc boogert, manteling, peerdestal, wagenhuys,
woonhuys voor de stalknecht, schone vijver, weyland, met
twee lanen, waarvan de enen 'Jan Lottelaan' geheten, gelegen
onder Berkenrode'.
In 166z wordt al dit fraais echter verkocht voor ƒ2.0000
aan de heer Lcendert Marcelis. Zeven jaar later blijkt de
heer Marcelis reeds overleden te zijn, maar de buitenplaats
blijft in de familie, want zijn weduwe draagr die voor
ƒ20000 over aan de heer Frans van Marcelis, heer van
Kallenburg. Het bezit van een heerlijkheid rechtvaardigde
wel dat aan de eenvoudige voornaam Mareelis een 'van'
werd toegevoegd.

ca. 1840.
11 straatweg'. Steendruk v
Het grondbezit was toen al weer ingekrompen tot ruim
6 morgen. Een koopje had Frans er beslist niet aan, want
het bracht slechts ƒ13750 op toen hij het buiten in 1685
overdeed aan de heer Rogier van Waert {ook Van Weert
geheten) koopman in Amsterdam. Deze moet behept geweest
zijn met een bijzonder goed zakelijk inzieht, want nog
in hetzelfde jaar verkoopt hij alles met een winst van
ƒ1250 aan de heer Jeronimus de Haese de Giorgio, raad
en oud-schepen van Amsterdam.
Toch moeten we eerder aannemen dat de heer van Marcelis
een te lage koopsom bedongen had, dan dat we moeten
geloven dat de kopet de Haese de Giorgio te veel betaalde,
want toen deze laatste na twee maanden reeds spijt kreeg
van zijn aankoop, wist hij het herenhuis aan de heer Willem
Adriacn van der Stel, te Amsterdam, van de hand te doen
tegen dezelfde prijs die hij ervoor betaald had.
De prijs beweegt zich dan verder in opgaande lijn. De heer
van der Stel, die schepen van Amsterdam geweest is, verkoopt
het ruim elf jaar later (1697) voor ƒ17600 aan de
heer Daniel Kick, koopman in Amsterdam. Bijna een halve
eeuw blijft het in zijn bezit maar toen hij overleden was
verkocht zijn executeur testamentair op 2.4 april 1743 de
'hofstede genaamd Duin en Vaart, met deszelfs heeienhuis,
stalling voor 8 paarden, koets-, tuinmans- en orangehuis,
met vier staande uijlgehouwcn stenen beelden niet peedestallen,
een Triton en een Mercuriusbeeld van lood, groot
ruim 6 morgen', voor ƒ18100 aan de heer Matheus Lestevenon
heer van Berkenrode. Het deftige huis zo onmiddellijk
naast zijn buiten Berkenrode moet hem dusdanig gehinderd
hebben, dat hij het onmiddellijk liet afbreken.
Aan de overzijde van de Leidse Trekvaart lag een boerderij,
die de naam 'Duyn en Vaart' nog lang bleef dragen, maar
ondanks zijn grootte, bijna 30 morgen, niet meer waard
geacht werd dan ƒ3000 à ƒ3300. De boerderij scheen een
nieuwe toekomst tegemoet te gaan, toen hij op 2 mei 1781
voor het exorbitante bedrag van ƒ9018 werd aangekocht
door de heer Diederik Johan van Hogendorp.
Of hij het plan gekoesterd heeft hier een buitenplaats te
bouwen, weten we niet. Wel weten we dat hij alle belangstelling
voor 'Duin en Vaart' verloren had toen hij door
zijn gemachtigde de boerderij op 9 januari 1790 aan de
heer Johan Nicolaes van Eijs liet verkopen. Dat hij hierbij
een verlies leed van ƒ628 deerde hem blijkbaar niet. In de
akte wordt hij nu genoemd Diderik Johan grave van Ho­
gendorp van Horwegen, here van Tilburg. Bij zulk een
titulatuur past geen verdriet over financiële tegenslag. Ook
de boerderij is thans verdwenen. Zij bestond nog in de
vorige eeuw.
Berkenrode
De Jan Lottelaan scheidde het zoeven besproken 'Duin en
Vaart' van 'Berkenrode', hoewel later ook deze laan tot
'Duin en Vaart' ging behoren. Over 'Berkenrode' is heel wat
geschreven, zowel over het huis als over het geslacht van
die naam. We zullen de daarbij gerezen vragen laten rusten
en willen slechts constateren dat Jan van Hacrlem ver
(— vrouwe) Aleidenzone van Graaf Floris v een camp land
ontving die 'Berkenrode' geheten was.
Hij nam zelf nog niet de naam ervan aan, dat deed wel zijn
zoon Arend. Deze noemde zich Van Berkenrode, evenals
zijn nageslacht, dat zich op het einde van de ifie eeuw
terecht of ten onrechte 'Van Haarlem van Berkenrode' is
gaan noemen.
Over het slot sprak de heer Van Duinen in zijn boekje over
de geschiedenis van de heerlijkheid Berkenrode. Over de
Van Berkenrode's publiceerde mejuffrouw dr.G.Kurtz een
studie, die later aangevuld en verbeterd werd door de heer
Thierry de Bije Dolleman.
Het heeft dus weinig zin hier nog eens te herhalen wat er
reeds allemaal ge/.egd is. Anderzijds kunnen we de lezers
hier ook niet met een vacuüm laten zitten. Wc willen dus
toch een paar punten aanstippen. De Van Berkenrode's
verkregen wel van de graat de camp tand die 'Berkenrode'
heette, maar geen bestuursrechten, met andere woorden
'Berkenrode' werd geen heerlijkheid, en bleei dus onder
Heemstede ressorteren.
Op 18 augustus i_|rt6 droeg Jan van Heemstede zijn heerlijke
rechten op 'Berkenrode' over aan de toenmalige bezitter
van het huis 'Berkenrode', die er op 1 oktober 1466
mede beleend werd. Gerrit van Berkenrode Jans/., mocht
zich toen voortaan ambachtsheer van 'Berkenrode' noemen.
Of de Van Berkenrode's al spoedig een huis op hun terrein
gesticht hebben, is onzeker. Uitdrukkelijk wordt het huis
pas in 1451 vermeld, en dit zou kloppen met het resultaat
van de opgravingen op het terrein van 'Berkenrode', waarbij
geen oudere resten dan uit de 15e eeuw aangetroffen wer-

den. Bovendien is het wel zeker dat de Van Berkenrode's
hun hoofdverblijf binnen Haarlem hielden, waar zij allerlei
regeringsfuncties bekleedden.
Toch blijven wc het een vreemde zaak vinden dat een min
of meer aanzienlijke familie zich zou noemen naar een stuk
land dat 'Berkenrode' heette omdat de betken, die er oorspronkelijk
op stonden, gerooid waren, zonder dat er een
huis gestaan zou hebben. Dit is vrijwel onaanvaardbaar.
Aannemelijker lijkt het dat et reeds in het begin van de
14e eeuw een huis, al was het dan misschien geen kasteel,
gestaan beeft op een andere plaats.
Hoc het ook zij, het oudste huis, dat bij de opgravingen
is Teruggevonden, vertoont niet het beeld van een echt
kasteel, maar meer dat van een landhuis met een kasteelachtig
uiterlijk. Bij het beleg van Haarlem ging het in
vlammen op en het bleef als ruïne liggen. De Van Berkenrode's
hielden immers binnen Haarlem verblijf, de noodzaak
van een herstel van het oude sramhuis werd niet zo
gevoeld.
De omstandigheden waren intussen veranderd. De
Reformatie was zich gaan voltrekken, maar niet alle Van
Berkenrode's gingen met de nieuwe leer mee, zodat hun rol
in Haarlem uirgespeeld raakte. Dirk van Haerlem van
Berkenrode, de laatste mannelijke afstammeling uit het
oude geslacht, die zich nog heer van Berkenrode mocht
noemen, liet het voorgedeelte van het huis in bewoonbare
staat brengen en vestigde zich daar met een of twee ongetrouwde
zusters.
Een triest einde voor een aanzienlijke familie die een belangrijke
rol gespeeld heeft in de geschiedenis van Haarlem.
Er is geen enkele akte gevonden waaruit kan blijken dat
hij ooit gehuwd geweest is. Toch meldt een schrijver ons
dar hij op latere leeftijd nog gehuwd is met Anna Christina
barones Taets van Amerong.cn, maar bewezen is dit, voor
zover hekend, nog steeds niet.
Als laatste afstammeling van zijn geslacht werd hij op
29 november 1642. met schild en helm in de Sint Bavokerk
te Haarlem begraven. Zijn zuster Goedele, die getrouwd
was met haar achterneef Floris van Alckemade, was zijn
universele erfgename. Na de dood van zijn zoon Hcndrick
van Alckemade geraakte 'Kerken rod e' definitief in vreemde
handen.
Voor de som van fzçi 2.50 werd op 17 februari 1691 Benjamin
Poulie er eigenaar van. Hij was evenais bijna alle
i stede in de historù
kopers van landgoederen koopman van beroep. Door aankoop
van de ambaclushccrlijklicid van Berkcnrode, waarvoor
hij aan de Staten van Holland nog eens /ioooo betaalde,
was hij nu in de gelegenheid om zich heer van
Berkenrode re noemen, maar daarmede was hij nog niet in
de Hollandse adel opgenomen. In het buitenland echter
was alles wat men begeerde voor geld te koop. Vooral de
nieuwe rijken uir de 17e eeuw waren tuk op adellijke titels
en forse geldleningen of -schenkingen maakten vaak diepe
indruk op buitenlandse vorstenhuizen. Zo werd aan Benjamin
Poulie door de koningin van Engeland in 1701 de
riddcrtitcl verleend.
Zijn vrouw, I-'.lisabeth Tiellens, schonk hem echter geen
kindeten. Zij was zijn enige erfgename en troostte zich over
het verlies van haar man door een huwelijk met Jan Trip,
een aanzienlijk Amsterdammer. Zij liet ook bij hem geen
kinderen na. Haar bezittingen - ter waarde van ƒ1900000! -
kwamen aan neven en nichten.
Haar man kreeg voor zijn leven het vruchtgebruik van
'Berkenrode', dat zij in eigendom naliet aan haar neef Mattheus
Lestevenon. Benjamin Poulie had het huis 'Berkenrode'
geheel laten restaureren, zodat het gehele huis weer bewoonbaar
werd. De nog bestaande gebouwen op het voorplein
lier hij echter afbreken en door andere vervangen.
Ook brachr hij een geheel nieuwe tuinaanleg tot stand.
Maar ook aan het gcrestauteerde huis was geen lang leven
beschoren. Volgens de verhalen, die de een van de ander
overschrijft, btandde het in de nacht van 4 op 5 mei 1747
af. Het huis was geïllumineerd met kaarsen en vetpotjes,
waardoor op een of andere wijze brand ontstaan was.
Eigenaar van 'Berkcnrode' was toen Mattheus Lestevenon
de jonge. Hij liet het huis op de oude grondslagen herbouwen.
Maar ook dit nieuwe huis hield maat een halve eeuw stand.
De kinderen van Mattheus waren kennelijk patriottisch
gezind, want zijn dochter Maria Jacqueline was gehuwd
met Pierre Domonique 'prevost brigade-gen e ra ai ten dienste
van de Franse republiek, gcc'mployecrd in de noordelijke
armee in Holland', zoals blijkt uit een akte van 2.9 september
1797, waarin van haar broer Willem Anne Lestevenon
gezegd wordt 'thans uitlandig'. Hij was dus blijkbaar
gevlucht. De Franse gezindheid zullen zij wel van hun
vader geërfd hebben, want deze was van 1749 tot 1791
ambassadeur bij het Franse Hof.

lJiti^eeriQrae.jivkleâri,'tSwtBezlceni-oa&bcJ^n-,, '(t/oerivoona die Sixun. noch

Knapenburg. Steendruk van
na de aankoop van het huis 'Berkenrode' in 1797 dit tot
de grond toe heeft laten afbreken. Het stond er nog geen
50 jaar en de ruime beurs waaruit het gebouwd was, wettigt
toch wel het vermoeden dat het een solide bouwwerk
was. Zelfs het puin werd verkocht. Als woonhuis op zijn
bezitting benutte mr. Jan Picter voortaan het huis 'Westerduin',
aanvankelijk een afzonderlijke buitenplaats.
Het is wel opvallend dat 'Berkenrode' althans in latere tijd
in het geheel niet aan de Herenweg lag. Oorspronkelijk
moet dat wel zo geweest zijn, want van bet terrein, dat de
stamvader van de Van Berkcnrode's in 1284 ontving, wordt
uitdrukkelijk gezegd dat het door de Herenweg in het
Oosten belend werd. Op kaarten van omstreeks 162.0 ziet
men dan ook nog du la,u,c oprijlaan die hel huis 'Berkenrode'
met de Herenweg verbond. In 1670 is er sprake van 'de
oude laan na het huys Berkenrode'. Toen moet de 'nieuwe'
laan dus ook reeds bestaan hebben. De nieuwe laan iiep
niet rechtstreeks naar de Herenweg, maar eindigde bij de
Jan Lottelaan, die 'Berkenrode' voortaan met de Herenweg
verbond.
Knapenburg
"We bespraken onmiddellijk vóór 'Berkenrode' de hofstede
'Duin en Vaart' die op de zuidelijke hoek van de Jan
Lottelaan en de Herenweg lag. Bij deze hofstede behoorde
ook het land ten Noorden van genoemde laan. Vermoede-

lijk werd ecu duel hiervan weer verkocht aan de heer Dirk
Tulp, OLid-schepcn van Amsterdam en bewindhebber van
de Oost-Indische Compagnie. De heer Tulp gebruikte zijn
lankoop blijkbaar als buitenverblijf, want hij heeft er twee
'paviljocnc' aan de Herenweg (2,8 juli 1670).
Zijn drie dochters erfden het buiten van hem en zo zien we
het dan ook in 173z staan op naam van mevrouw Ester
Elisabeth Tulp, weduwe van mr. Jan van den Bempden, in
leven president-schepen en raad van Amsterdam.
Nog geen twee jaar later doet zij het over aan de heer
Guiljclmus Roel, doctor in de medicijnen en professor in de
e te Amsterdam. Hij betaalde er (10 september
1734) maar ƒ2,800 voor. Veel kan het zo op het oog dan
ook niet geweest zijn 'de hofstede Knapenburg met zijn
huysinge, spcelhuys. wagenhuys, groot 3Z0 roeden'.
Vijf jaar later doet hij zijn bezit voor precies hetzelfde berer
aan de heer Abraham Engelgraaf. Deze
nieuw huis gebouwd hebben. Zijn weduwe
verkocht het op 16 april 1781 als 'een welgelegen en vermakelijke
buitenplaats genaamd Knaapenburg, mer deszelfs
hegte, sterke en logeable hccrenhui/ingc. Mailing voor 7
, koets- en wagenhuis, tlminmanswomnge, grote
koepel'.
De prijs voor al dat fraais lag dan ook aanzienlijk hoger:
ƒ13100! De koper, Isaac de Neufville van der Hoop hield
het er nog geen tien jaar uit. Cornelis I [artsen bood er
ƒ18500 voor en de verkoop was een feit. Of de verkoper
winst maakte van bijna vijfeneenhalf mille is niet zeker,
t de 'extra plaisante en goed gesitueerde hofstede' was
itgebreid met een overturn 'zijnde nieuw plant-
1 en aangelegd tot slinger bossen, laanen, boomgaerden,
gaarden, goud vise lik om, bergjes, wandelingen en andere
aangename partijen en agrementen'.
Na een aantal wisselingen van eigenaars, onder andere de
familie van Eeghen, werd het in 1909 gesloopt. De 'overplaats'
maakte deel uit van 'Kenncmcrduin'. We zouden
hier dus weer de zo vaak misbruikte woorden 'Sic transit
gloria mundi' kunnen gebruiken.
Rooms-katholieke kerk en pastorie
Deze stonden ten Zuiden van Knapenburg. Het is hier nii
de plaats om iets te vertellen over de Rooms-katholieke
'i buitenplaats als tweede hui
parochie, dat gebeurt hierna. Het gaat dus hier slechts over
de gebouwen zelf. Het eerste spoor ervan vindt men in een
akte van 21 oktober 1695, waarin de heer Benjamin Poulie,
heer van Berkenrode, aan de heer Franciscus Basius, pastoor
van 'de Catholycque gemeente' in erfpacht geeft een 'croft
lants, waarop nu staat de huysinge en opstal van de voornoemde
Basius', ter grootte van 492 roeden 72 voeten.
De erfpacht bedroeg ƒ63 per jaar. Het huis stond er dus
reeds vóór die tijd, zonder dat er iets voor betaald werd.
Hoelang dat het geval geweesr is, weten we niet. De heer
Poulie stapte hiermede af van de patriarchale bescherming
die de vorige heren van Berkenrode aan de Rooms-katholieken
verleend hadden.
Er verrees ook een kerkje dat pas in 1817 vervangen werd;
het oude verkeerde toen in een vergaande staat van bouwvalligheid.
Drie jaar later moest het nieuwe kerkgebouw
al weer vergroot worden, en in 1851 kwam er een kerkhof
bij. Na een ruim 60-jarig bestaan werd ook dit kerkje weer
gesloopt (in 1880). Het werd vervangen door de nu nog
bestaande kerk aan de overzijde van de weg, op de boek
van de Kerklaan.
Westerduin
Zoals wij reeds gezien hebben werd 'Knapenburg' aan de
zuidzijde begrensd door kerk en pastorie. Aan de noordzijde
lag echter weer een buitenplaats 'Westerduin' genaamd.
Dit is de hofstede die thans, dus ten onrechte, de
naam 'Berkenrode' draagt.
De heer Van Duinen begint de historie Van 'Westerduin'
pas met het jaar 1700. De geschiedenis gaar echter vee!
verder terug. Reeds op 1 januari 1637 vinden we hier de
heer Cornelis Bol als grondbezitter. Hij stichtte er een buitenplaatsje,
voorlopig naamloos. Evenmin als 'Knapenburg'
had het een grote omvang, het was slechts 1740 Rijnlandse
roeden groot.
De prijs die de dochters van Cornelis Bol er op 12 augustus
1658 voor bedongen, namelijk ƒ8000, wijst er echter op
dat het huis enig aanzien gehad moet hebben. Ook de naam
van de koper staat hier garant voor. Dit was de Edele heer
Gerard Colterman, raad en vroedschap van Haarlem.
Behalve de 'hofstede ofte woninge' was er nog een huysmanswoning
en een wagenhuis en zelfs een boomgaard.

Het was een zo aantrekkelijk verblijf dat de heer Hans Aux
Brebis, te Amsterdam, het op 6 december 1663 aankocht
voor ƒ9500. Enigszins vreemd doet het aan dat er gezegd
wordt dat de heer Aux Brebis samen met zekere Christoffei
Jansen in 1654 een nieuw huis bouwde, terwijl wc zoeven
zagen dat de heer Aux Brebis pas in 1663 eigenaar van
'Westerduin' werd. Misschien bezaten beide genoemde
heren een huis, dat zij in 1663 vergrootten door de aankoop
van 'Westerduin'.
Hiertegen pleit echter dat dit buiten in 1658 groot was 1740
roeden, hetgeen in 1679 nog steeds het geval was. In dit
jaar was de heer Aux Brebis reeds overleden en verkochten
zijn erfgenamen de hofstede - nu voor ƒ12000! - aan de
heer Joan François Massis, wederom een koopman te
Amsterdam. Een koopman overigens die op dat moment
blijkbaar slecht bij kas was, want de volle koopsom moest
als hypotheek op bet huis gevestigd blijven.
Misschien was de koopsom veel te hoog geweest of misten
zijn kinderen bet zakeninstinct van vader, een feit is dat
zij er op 19 juni 1700 van Thomas Boddens slechts ƒ5500
als koopsom voor ontvingen. Vermoedelijk is de laatste
veronderstelling juist, want de weduwe van Thomas
Boddens, Johanna van Ghcscl, die intussen hertrouwd was
met mr. Willem van Ham, schepen van Amsterdam, beurde
er ƒ 102.50 voor (1709) van Cornelis de Hulter. Dezelfde
prijs die hij ervoor ontving toen hij het buiten drie jaar
later (1712.) overdeed aan zijn stadgenoten de heren Willem
en Hendrik van Uchclen.
Deze heren hebben voor het tot dusverre naamloze buiten
de naam 'Westerduin' bedacht. Die naam droeg het althans
toen mr. Cornelis Hop, schepen en raad van Amsterdam
het in 1728 voor ƒ13 500 kocht. De prijs was dus weer
hoger geworden, maar aankopen van gronden hadden de
grootte op drie morgen gebracht.
Mr. Cornelis Hop bewoonde het buiten zo uu en dan
evenals daarna zijn enige zoon Jacob Hop, die ook
regeringsfuncties te Amsterdam bekleedde. Toen liet echter
de beer van Berkenrode zijn oog op 'Westerduin' vallen.
Dit leek hem een geschiktere woonplaats dan het buis
'Berkenrode'. Het kostte hem echter (in 176z) ƒ11000 om
zich eigenaar van 'Westerduin' te kunnen noemen.
Zijn opvolger in bet bezit, mr. Jan Pieter van Wickevoort
Crommelin (1797) liet het huis 'Berkenrode' afbreken en
Heemstede in de historie
droeg de naam over op 'Westerdi:
draagt van het huis 'Berkenrode'.
het rechthuis
Aan weerszijden van de laan die van de Herenweg toegar
gaf tot het huis 'Berkenrode', stonden nog twee huisjes. Een
daarvan deed gedeeltelijk dienst als "het reehthnis' van de
heerlijkheid 'Berkenrode' - wij zouden het raadhuis genoemd
hebben - en gedeeltelijk werd het huis bewoond door de
chirurgijn. Het andere buis diende tot woning voor de
gerechtsbode. Veel meer is er niet van te vertellen, want
beide huizen waren eigendom van de heer van Berkenrode.
Oud Berkenrode
Ook dit buiten is gespaard gebleven (tot nu toe!). We
kunnen bet nog steeds zien liggen even voorbij het begin
van de Zandvoortsclaan, aan de westzijde van de Herenweg.
Het draagt zijn naam helemaal ten onrechte. Wel hebben
de gronden waarop het gebouwd is, oorspronkelijk deel
uitgemaakt van 'Berkenrode', maar het huis Berkenrode
heeft daar nooit gestaan. Honderd jaar lang is er door de
eigenaren van 'Berkenrode' geprocedeerd over het misbruiken
van de naam 'Oud Berkenrode'. Zonder succes
overigens, want het huis is de naam 'Oud Berkenrode'
blijven dragen.
De heer Van Duinen zegt: 'De eerste gegevens over de
eigenaren dateren uit 1637.' Dat is een beetje wonderlijke
uitspraak, wanr de heer Van Duinen noemt reeds ^bewoners'
in 1553. Zonder veel moeite is de lijsr van eigenaars reeds
100 jaar vóór 1637 te reconstrueren.
De geschiedenis leert ons dan dat de hofstede eigendom was
van mr. Gerrit Gerritsz. van Berkenrodc, die geboren moet
zijn ca. 1455 en op 13 juni 1533 overleed. Zijn dochter Haze
erfde de bezitting van hem. Deze trouwde in 1531 met
Engbrecht Willemsz. Ramp. In ca. 1630 was haar kleindochter
Catharina van Mate er eigenares van. De neef van
Catharina, Henrick van Alckemade heer van Berkenrode
zegr heel oneerbiedig van baar erfgenamen dat deze 'een
krul of worm in den bol of kop gekregen hebben' door hun
huis de naam 'Oud Berkenrode' te geven.

Aanvankelijk moert het een boerderij geweest zijn, doch
Philippus van Holten liet er kort na 1654 twee huizen onder
een dak bouwen, waarvan er één bewoond werd door
zekere Engel Cornelisz.
Philippus van Hülfen wordt in een kohier van 16(35 no 8 a l s
naar genoemd. Kort daarna moet hij echter overleden
wam toen 'de hofslecde., boogaert, mitsgaders thuynmanswoninge
en landerijen', tezamen groot 15 morgen,
op 7 juli 166H verkocht werden, trad als verkoper op
Francisais van Hulten, zoon en erfgenaam van Philippus
van Hulten. Als koper (voor de aanzienlijke som van
f16000) trad op de Edele I larmanus van den Nicupoort,
wiens vrouw de zoeven genoemde Engbrecht Ramp haar
bet-overgrootvader mocht noemen. I let goed was dus toen
nog steeds in handen van rechtstreekse afstammelingen van
de oude Van Berkenrode's.
Toch woog deze traditie bij hem blijkbaar niet zwaar. Toen
hij de hotstede voor de/.elfde prijs kon verkopen die hij ervoor
gegeven had, deed hij deze over aan de heer Jacob Backer,
een lid van de bekende Amsterdamse regeringsfamilie van
die naam (10 augustus 1679).
Bijna honderd jaar lang wordt het buiten niet meer in de
transportregisters genoemd. Dat was geen wonder, want
het vcrerfde steeds. Van Jacob Backer kwam het op zijn
zuster Elisabeth Backer, gehuwd met Matthews Lcstevcnon
de oude. Hun zoon, die zich Jacob Backer Lestevenon
noemde en bewindhebber van de Oost-Indische Compagnie
en ook schepen van Amsterdam, Üet het na aan zijn
dochter Sara Maria Lestevenon, die getrouwd was met
mt.Pieter de la Court, secretaris van Amsterdam.
We hebben hiermede de eeuw overbrugd die ons scheidt
de akte van zS oktober 1775, waarbij mt.Adriacn
Salomon van der Hoop, óók bewindhebber van de Oost-
Indische Compagnie, als erfgenaam van zijn vrouw Anna
de la Court, dochter van mr. Pierer, het buiten met zijn
overtuin overdroeg aan vrouwe Margaretha Elisabeth Loot,
vrouwe van Schoten etc, weduwe van de heer Pieter
Marrens. Zij telde er het enorme bedrag van ƒ52.000 voor
neer.
Het was blijkbaar een begeerde bezitting want toen jonkvrouw
Cornelia Catharina Hodshon haar op 9 november
1773 kocht, was de prijs gestegen tot ƒ75000. Haar broer
Izaak Hodshon maakt zij in 1818 tot eigenaar. Zijn twee
:hten, die het van hem erfden, verkochten het in iSSó
••Hfiliiiits als tivcsdr huis
aan mr. Jacob Pieter Crommelin, secretaris van het hoogheemraadschap
Amstelland.
Thans heeft ook dit huis zijn staat van buitenplaats verloren.
Het heeft ecu zakelijke bestemming gekregen, die
momenteel het uiterlijk nog niet hinderlijk beïnvloedt. Dat
deed wel de min of meer rommelige bebouwing op de hoek
van de Zandvoortselaan, die nu - in 1970 - gelukkig
het tolhuis
Achter op het terrein van 'Oud Berkenrode', aan de
Leidsc Vaart, bouwde de stad Haarlem in 1654 het tolhuis,
dat op naam van de heren commissarissen van 'de Leytse
Trekvaart' kwam te staan.
Tegenover de Posthuislaan verrees óók een tolhuis. De
grond hiervan werd door de directie van de Straatweg van
Haarlem op den Haag, van heer Jacob Scholting heer van
Heemstede in erfpacht genomen voor ƒ2,0 's jaars (7 maart
1810).
We zijn nu bij de Zandvoortselaan gekomen. Het zal u
daarbij opgevallen zijn, dat op onze wandeling alleen
aandacht besteed werd aan de buitenplaatsen, die westelijk
van de Herenweg liggen of gelegen waren: de Hartekamp,
het Manpad, lepenrode en Berkenrode. Historisch gezien
was er aan de oostzijde van de Herenweg niets te beleven.
Al de daar gelegen terreinen behoorden tot 'de wildernis'.
Een aarzelend begin van ontginning was het aanleggen van
overtuinen, die soms tot zelfstandige buitenplaatsen uitgroeiden.
'Eikenrode' op de hoek van de Prinsenlaan, 'DennenheuveP
daar tegenover gelegen, 'Kennemcroord' en 'Kennemerduin'
- beide tegenover 'Berkenrode' - zijn alle nieuwe creaties.
'Grocnendaal', 'Bosbeek' en 'Meer en Berg' zijn ouder,
maar die bespreken we liever bij de Glipperdreef.
het Posthuis
Een merkwaardige instelling aan de oostzijde van de
Herenweg willen we niet onvermeld laten en wel het oude
Posthuis. Iedere rechtgeaarde Heemstedenaar zal de oude
Posthuisstraat nog wel kennen. Deze loopt van de Herenweg

naar de Burgemeester van Lcnnepwcg. Geen lange straat,
maar wel het enige wat ons nog herinnert aan het Posthuis,
dat gestaan heeft op de noorderhoek van de Herenweg en
de oude Postluiislaan.
Wanneer dat Posthuis daar gesticht werd heeft nog niemand
precies nagegaan. Het stond er al op 3 juni 1672. en behoorde
toen aan sinjeur franco Bisdommer en zijn compagnons,
die 'beleijders en participanten van de postwagens
rijdende van den Hage op Amsterdam' genoemd worden.
Het Posthuis was wel eigendom van genoemde heren, maar
de ondergrond niet. Deze hadden zij in huur van de heer
van Heemstede. Zij wilden deze basis graag wat verstevigen
en verzochten aan Gerard Pauw, ridder, heer van Heemstede,
de 40 roeden grond waarop het Posthuis gebouwd was,
in erfpacht te mogen ontvangen. Aan dit verzoek gaf de
heer van Heemstede gevolg en de erfpachtscanon werd op
de reeds genoemde datum vastgesteld op ƒ6 per jaar.
De bedoeling waarmee het Posthuis gesticht was, is wei
duidelijk. Het moest de plaats zijn, waar de postkoetsen
van paarden wisselden. De verse paarden werden er voor
de koets gespannen en de vermoeide kregen er een plaatsje
in de stal. Of er ook een mogelijkheid tot recreatie voor
de inzittenden van de postwagens was, blijkt niet uit de
akten. Daarin wordt niet gesproken over een herberg of
bierstal. Of is de 'relaijsplaats voor de Haagschc postwagen'
zoals het Posthuis in T777 genoemd wordt, ook een
'relaijsplaats' voor personen? Pas in 1795 lezen we van een
'kleyn huysje op deselve grond, waarin thans de tapnering
van de passagiers van de postwagens' uitgeoefend wordt.
Oorspronkelijk /uilen er twaalf aandeelhouders geweest zijn,
die hun aandelen echter weer geheel of gedeeltelijk verkochten,
zodat de situatie tenslotte geheel veranderd was.
De waarde van zo'n twaalfde part laat zich berekenen op
ongeveer ƒ1100. Het erin gestoken kapitaal moet dan
ongeveer ƒ13000 bedragen hebben. Een van de aandeelhouders
noemden we reeds: Franco of Frans Bisdommer,
die 'commissaris van de uytheemse depechen van de Staten
Generaal' of ook wel 'commissaris van de uitbeemse
brieven te 's-Gravcnhage' genoemd wordt. Een andere aandeelhouder
was Hugo du Bois 'commis-fiscaal ter recherche
over de gemecne landsmiddclcn van Holland'. Een derde
aandeelhouder was mr. Jacob van der Hoeve heer van
Heeswijk en Dimer, oudburgemcester en pensionaris van
's-Gravenhage.
'Aan her Posthuis onder Berkenrode'
Tekenaar onbekend.
In 1695 was iets minder dan de helft van de aandelen in
handen gekomen van een makelaar te Amsterdam, sinjeur
Nicolaes Dtiijst geheten. Diens familie ging toen een
belangrijke rol in het postverkeer Amsterdam-Den Haag
spelen. De heer Gommarus Duijst 'postmeester van de
Hacgschc postwagen' wonende te Amsterdam, nam in 1725
nog meer grond van de heer van Heemstede in erfpacht.
In 1731 vinden we hem nog als eigenaar van het Posthuis,
maar daarna moet het oude Posthuis verdwenen zijn.
Dit blijkt uit een akte van 15 mei 1743 waarin de heer van
Heemstede aan D.Pannentier vergunt om een nieuw
Posthuis te mogen bouwen op de plaats van het oude
fundament.
De erfgenamen van Gommarus Duijst, waartoe vermoedelijk
ook de genoemde Parmentier behoord zal hebben,
breidden hun bezit nog verder uit door het aangaan van
nieuwe erfpachtcontracten. Zij kwamen ook in het bezit
van alle aandelen in het Posthuis, dat blijkbaar toch aan
waarde had ingeboet want de heer Johannes Scbastiaan
van Naamcn betaalde er op 2.2 november 1777 nog slechts
ƒ10050 voor, een bedrag dat hij geheel op tiet Posthuis als
hypotheek liet rusten.
Hij woonde te Amsterdam, maar toen hij als muntmeester
te Utrecht benoemd werd, moest hij zich daar gaan vestigen.
Gelegenheid om zich met de postdienst te blijven bemoeien
had hij niet meer, dus hij verkocht het 'hnys met dubbele
paardestallingc, koetshuis, bergen, koestal, wagenhuis, tuin
en lanen, groot 434^ roeden, thans gebruikt tot
buitenverblijf en tot relaisplaats van de postwagens'.
Bij de verkoop was ook inbegrepen het octrooi voot bet
rijden met postwagens tussen Amsterdam en den Haag.
Dat octrooi had hij op 4 december 1777 van de erven van
Gommarus Duijst overgenomen tegelijk met 40 postpaarden,
7 postwagens en 4 chaisen tot de posterij behorende. Als
koper trad op de heer Thcodorus Jan Baptist de Surmont
de Bas, woonachtig te Bodegraven, over wiens merkwaardige
levensloop wij lezen kunnen in een artikel, nog niet
zo lang geleden verschenen in 'Amstelodamum'.
De politieke veranderingen die zich rond 179s voltrokken
gaven waarschijnlijk de doodsteek aan het postbedrijf.
In maart 1795 compareert de heer de Surmont de Bas, thans
wonende te Haarlem, om het Posthuis te verkopen aan de
heer Jan Ledeboer. Het woord 'heer' mocht toen echter
al niet meer in akren gebruikt worden, het werd doorge-

ïaald en vervangen door 'burger'. Blijkbaar was de akte
-erder ook niet geheel correct, vandaar dat er op zo juni
daaraanvolgend een nieuwe gepasseerd werd.
De burger Jan Ledeboer en Gezina van Egmond kopen
iet geheel, echter zonder het octrooi voor het postvervoer,
/4000. Blijkbaar bezat Jan Ledeboer geen geld genoeg
en werd hem de koopprijs voorgeschoten door Gezina van
Egmond, zijn schoonmoeder. Een half jaar later was Jan
..edehoer echter iaillict verklaard. De beheerders van de
noedel verkochten dan ook op 13 januari 1796 'een huijs en
't buitenverblijf, 'l Posihuis in de wissel plaats van de
Haagse en Amsterdamse postwagens, drie paardestallingen
resamen voor öo paarden, schuur gebruikt als koestal en
wagenhuis, een hooiberg en nog een woonhuis waarin
tapnering wordt gedaan'. Koper was David Cornells van
l.enncp te Amsterdam, die er ƒ2.2.385 voor betaalde,
liet Posthuis had dus thans een dubbele functie gekregen:
Het was een buitenverblijf geworden, maar het oude
Posthuis met zijn consumptie-gelegcnheid was óók nog in
bedrijf. Later ging de tweede functie geheel verloren en
werd het oude Posthitis een landgoed onder de naam
Kcmienierduin'.
Kenncmeroord
Evenals het ten Zuiden van dit buiten gelegen Kcnnemeriin,
heeft dit oorspronkelijk een geheel andere bestemming
bad. We bevinden ons bier namelijk op het terrein van de
oude herberg 'de Dotstige Kuijl'. Kort vóór het jaar 1651
moet Dirck Huygen Woclinonl een herberg gebouwd hebben
aan de oostzijde van de Herenweg, even ten Zuiden
van de Koediefslaan. De grond waar hij zijn herberg op
gebouwd heeft was niet zijn eigendom, maar hij huurde deze
van Adriaan Pauw, de heer van Heemstede.
Daar gehuurde grond een wel wat al te wankele ondergrond
is voor een goed beklante herberg, zette bij deze huur om
in een erfpacht. Sedert 1 mei 1651 betaalde hij daarvoor
een erfpachtcanon van /io 's jaars. Op dezelfde dag nam
bij, behalve deze 100 roeden, ook nog ecu stuk grond in
erfpacht ter grootte van 50 roeden, gelegen ten Noorden
van 'de Dorstige Kuijl' en in eigendom toebehorende aan
het Sint Elisabcthsgasthuis te Haarlem.
Zijn kinderen waren nog minderjarig toen hij kort daarna
overleed. Hun voogden verkochten daarop de herberg voor
ƒ3980. Als kopers traden op een viertal inwoners van Haarlem,
waarvan Arent Arentsz. Coster de helft van de koop
voor zijn rekening nam (2.5 januari 1655). Zijn aandeel
kwam dus op bijna /2.000 te staan. Ruim 6 jaar later kocht
hij echter ook de andere helft, waarvoor hij slechts f 1 300
betaalde, of liever gezegd moest betalen, want de koopsom
bleef volledig als hypotheek op het perceel gevestigd.
De bedongen aflossing van de hypotheek moest hij
financieren door het vestigen van een nieuwe hypotheek.
Hij slaagde er echter in voor een bedrag van ƒ335 de op de
grond rustende erfpachten af te kopen (1681). Hij wordt
hospes in 'de Dorstige Kuijl' genoemd.
Zijn enige zoon, ook Arent Arentsz. Costcr geheten, had

'Oude Roomtn hnyrtn Haarlem'. Tekening v
D.A. Clemens, 1770.
geen zin om hot bedrijf van zijn vader voort te zetten en
toen Adam Hcndriksz. Schouten hem er ƒ1500 voor bood
verkocht hij hem op 15 mei 1687 'de vermaarde en
neringrijke herreberg genaamd "de Dorstige Kuijl", voorzien
met veel verschcydenen vertrecken, met twee welbeplante
tuynen aen beyde sijden van dese herberg gelegen,
met een vijver daer beneffens. Item nog een koestal en een
paardcnstal.' Van een kapitein rer zee, Johan de Jongh
geheten, leent hij ook nog eens ƒ2.500 als bedrijfskapitaal.
Vóór 1705 was Adam Schouten echter al weer overleden
en was zijn weduwe hertrouwd met Huybert Verstraet, die
het bedrijf wel wilde voortzetten. De koopsom, ƒ4000, moest
weer in zijn geheel op de herberg blijven rusten, bovendien
leende hij nog eens ƒ5000 als bedrijfskapitaal. Toch wist
hij zich financieel niet te redden, hij yjng failliet en de
beheerders van zijn boedel verkochten 'de Dorstige Kuijl'
op 2.5 mei 1719 voor ƒ1580 aan de heer Jacob Backer
Lestevenon, de eigenaar van 'Oud licrkenvode', wiens
vader een som van ƒ5000 aan de kastelein van 'de Dorstige
Kuijl' geleend had.
De opbrengst was dus bij lange na niet voldoende om de
hypotheken af te lossen. Jarenlang bleef de herberg eigendom
van de bezitters van 'Oud Berkenrode'. Deze exploiteerden
de herberg met zetba/en. Dat ging blijkbaar nogal
goed, want toen 'de Dorstige Kuijl' op 15 augustus 1771
door de erfgenamen van mr. Pieter de la Court verkocht
werd, betaalde Qimelis I lout, kastelein, er ƒ7100 voor
(waarvan ƒ6000 als hypotheek).

Hem trof hetzelfde lot als bijna alle kasteleins; hij ging te
gronde aan geldgebrek. Op i augustus 1793 wist hij nog
ƒ2.500 te lenen om schulden af re lossen, maar op 2.7 oktober
daaraanvolgend moet hij zijn bedrijf verkopen. Toch kon
hij met klagen over een slechte gang van zaken, want de
verkoop leverde hem ƒ9000 op.
De koper was Jan Baptist van Geulen te Amsterdam. Deze
hief de herberg op en transformeerde deze in de buitenplaats
'Kennemeroord'. Hij bouwde een nieuw herenhuis
en een biljartkamcr, koepet en menagerie en verder de
gebruikelijke andere gebouwen, koetshuis, stalling, tuinmanswoning
en loodsen.
Toen de heer Van Ceulcn deze hofstede, die hij 'Kennemeroord'
genoemd had, te koop zerte, werd zij voor
ƒ19750 gekocht door de heer Herman Rahuzen te
Amsterdam, uit wiens bezit 'Kennemeroord' op 11 februari
1835 voor ƒ2.8000 overging aan de beer Lodcwijk Raphael
Bisschoffsheim die er op "zijn beurt slechrs ƒ23000 voor
ving toen hij het op 16 december 1843 overdeed aan de
heer Gerrit Jan Dijk te Amsterdam.
Koediefslaan
Slechts één erf scheidde 'de Dorstige Kuijl' van de Koediefslaan.
Van deze laan is niet veel bekend. De naam zal wel
de herinnering bewaren aan het feit dat daar een koeiendief
woonde, maar wie dat was weten we niet. Ook nier hoe
oud de laan wel is. Op kaarten daterend uit het begin van
7e eeuw is er iets van een vaart of weg te zien. Op
5 april 1718 vinden we dat er een huis staat op de zuidelijke
hoek van 'het Koedief s vaart je' en de Herenlaan.
Dat huis behoorde toen toe aan Huybert van Meurs. Toen
Jacobus van Meurs het huis uit de boedel van zijn ouders
kocht, werd ervan gezegd dat het lag op de zuidelijke hoek
de Koediefslaan en de Herenweg. De ondergrond ervan
behoorde aan het Sint Elisabethsgasrhuis, waaraan de
eigenaars van het huis jaarlijks een erfpacht van n guldens, 13
stuivers en 8 penningen moesten betalen. Heel lang bleef dit
huis in het bezit van de familie van Meurs, want nog op
[5 oktober 1809 draagt mejuffrouw Elisabeth Crayevanger,
weduwe van Jacob van Meurs, het huis, met nog een klein
huisje, koepel en timmerloodsen over aan haar zoon
Jacobus Johannes van Meurs.
n hiaii-ujil.i.ili ,ils Iifi'cdf huis
We krijgen de indruk dar de gronden langs de Koediefslaar
pas laat in exploitatie genomen zijn. Erasmus Reckman
neemt 50 roeden in erfpacht op 8 maart 1784. Dit terrein
lag achter het zoeven genoemde huis van de familie van
Meurs. Erasmus Reckman en de zijnen verkochren het huis
dat hij erop gebouwd had aan de heer van Keulen, de
stichter van de buitenplaats 'Kennemeroord'.
Op de noordhoek van de Koediefslaan en de Binnenweg
vinden we pas in het jaar 177z melding gemaakt van een
huis. Op de zuidelijke hoek aan de oostzijde van de laan
liet de gemeente in 1857 een tolgaarderswoning bouwen.
Het huidige huis 'de Dorstige Kuil' dateert uit de ige eeuw.
Zandvoortseiaan
Deze laan heette reeds in 12.84 de Gasthuislaan en vormde
toen, evenals later, de noordelijke grens van Berkenrode.
Vanzelfsprekend vormde de laan tevens de zuidelijke grens
van het gasthuisland. Daar stond namelijk reeds in de 13e
eeuw een gasthuis.
Dat zou allemaal heel duidelijk zijn en geen moeilijkheden
opleveren, indien niet de heer van Berkenrode het nodig gevonden
had op 3t mei 162,9 (de heer Van Duinen dateert
deze akte ten onrechte op het jaar 162,0) enige inwoners
een verklaring te laten afleggen. Deze verklaring achtre hij
blijkbaar noodzakelijk voor het vaststellen van de noordelijke
grens van zijn heerlijkheid. In deze verklaring wordt
gesproken van een in het jaar i6z8 nieui 'j gemaakte
Gasthuislaan.
Betekent dit dat deze nieuwe Gasthuislaj t lag op de
plaats van de oude? Of is er alleen n r sprake van ver­
betering van de besraande toestand e kilde de heer van
Berkenrode slechts vastleggen dat er hie : geen sprake was
van een nieuwe laan, en dat de grens va 1 zijn heerlijkheid
voortaan door 'de nieuwe' laan aangegeven werd? Als 'de
nieuwe' laan nier op de plaats van 'de oude' laan gelegd
was, waar lag dan die oude laan? En waarom laar de heer
van Berkenrodc een nieuwe grenspaal (van eikenhout)
oprichten aan de oostzijde van de Herenweg?
We zijn geneigd te geloven dat de nieuwe laan lag op de
plaats van de oude, daar de nieuwe laan lag ten Noorden
van de 'woninge van Matius', waarmede 'Oud Berkenrode'
aangeduid wordt. Benoorden de laan lag een 'crochte ge-

nacmt het ou de Gasthuis'. Op de/.c 'crochtc' stond bet
oude Gasthuis. De personen die dit verklaren weten dat
precies, omdat één van hen 2,0 jaar en een ander 5 jaar lang
in dit oude Gasthuis gewoond hebben. Zij verklaren tevens
dar het oude Gasthuis thans is afgebroken en dat zelfs de
oude fundamenten zijn uirgebroken.
De precieze ligging wordt niet nader aangeduid. Toch kunnen
we die vrij nauwkeurig vaststellen, wane op 10 mei 1762,
transporteren de regenten van het Sint Elisabethsgasthuis te
Haarlem aan de heer Jan van Vollenhoven Jr. te Amsterdam
'een warmoestuin genaamd 'hel oude Cis/buis', waarvan
de opstal toebehoort aan Härmen Jansz.', groot 172,5
roeden. Bij de koop is inbegrepen de Raanlaan 'daarnevens
(dat wil zeggen naast de warmoestuin) gelegen, groot 56
roeden, met de boomen voor de tuyn op de Heereweg'.
De 'oude Gasrhuys'-tuin lag dus op de hoek van de Raanlaan
en de Wagenweg en er stond een huis op, dat toen
nog aan Hannen Jansz. toebehoorde. Dit is het huis dat
Härmen Jansz. op 4 december 1744 voor ƒ568 kocht van
de erfgenamen van Lccndert Pappers, bij de koop waren de
te velde staande kool, spinazie en sla inbegrepen. Deze
Leendert Pappers of Pappius was al in 1732. als eigenaar
van het huis te boek gesteld. Het lijkt dus niet gewaagd
hieruit te concluderen dat het oude Gasthuis gestaan heeft
op de hoek van de Wagenweg en de Raanlaan.
Dit wordt op een frappante manier bevestigd door de kaart
van Balthazar Florisz. van 1621 tot 1612.. Het enige huis,
dat op deze kaart is aangegeven, staat precies op de hoek
van de Wagenweg en de Raanlaan! Maar waar lag dan de
Raanlaan? De naam van de laan is ontstaan uit 'Radelaan'
en dit woord is identiek met 'Rodelaan'. Het is dus de laan
die toegang gaf tot de 'rode' waarop het Gasthuis gebouwd
werd. Deze laan moet dus heel oud zijn.
Op de zoeven genoemde kaart vinden we twee lanen. De
ene is 'de oude Aerdenhoutslaan' die de zuidgrens vormde
van de buitenplaats 'Vredenhof', die onmiddellijk aan
'Elndenhout' grensde. Die oude Aerdenhoutslaan moet dus
gelegen hebben ongeveer ter plaatse waar nu de grote
nieuwe verkeersweg gekomen is. I-,ven ten /uiden daarvan
vinden we 'de Raanlaan'. Deze moet gelegen hebben ongeveer
op de tegenwoordige grensscheiding met Haarlem,
op de hoek van de weg die vanaf de Wagenweg naar het
Coornhertlyceum leidt.
Bijna al het land, begrensd door Wagenweg, Zandvoortse-
Heemstede in de historie
laan, Leidse Vaart en Raanlaan, was in gebruik voor de
groenteteelt, het waren zogenaamde 'warmocsicrslandcr
bloemisterij Rozenburg
In tien jaar tijd (1760-1770) werden de/e 'warmoesierslanden'
echter voor het grootste deel opgekocht door de
heer Johannes Rosenkrans. Tenslotte mocht hij zieh eigenaat
noemen van alle gronden benoorden de Zandvoortselaan,
vanaf de Wagenweg tot aan de Leidse Vaart toe. Hij vestigde
er een bloemisterij, die lange tijd zelfs een internationale
faam genoot. In plaats van de kleurrijke bloemenvelden
zien we er nu 'de bloemcnbuurt' (Asterkade, Rhododendronplein,
Zandvoortse allee etc.). Wilde men in deze
namen nog de oude bestemming van de gronden in herinnering
houden?
Bosch en Hoven
Aan de overzijde van dit complex, dus aan de oostzijde van
de Wagenweg, lag de uitgestrekte buitenplaats 'Bosch en
Hoven'. Het was aanvankelijk 'een hofstede met huysinge
en boomgaard', gelegen op de grond die aan het Sint
Elisabethsgasthuis toebehoorde en door de bezitters van de
hofstede van dit gasthuis voor ƒ137 's jaars in erfpacht
werd gehouden.
De oudste geschiedenis van dit huis is nog niet helemaal
duidelijk. Op 2. april 1671 verkopen mejuffrouw Machteld
Bas, weduwe van Abraham de Vïsschet te Amsterdam en
haar kinderen de hofstede aan sinjeur Gillis van de Camp
(de eigenaar van het Manpad) voor ƒ3 400. Kocht sinjeur
Gillis de hofstede voor een te lage som van de genoemde
weduwe? Of verkocht hij die voor een te hoge som aan
een andere weduwe? In ieder geval staat het vast dat sinjeur
Gillis zijn hofstede met een winst van liefst ƒ600, op 1 juni
1674, vetkocht aan juffrouw Elisabeth Valck, weduwe van
sinjeur Thomas de Swaen, te Amsterdam.
Zes jaar later kon zij haar bezit weer voor dezelfde prijs
overdoen aan de heer Hendrik van Beinlingen (10 december
1680). Diens weduwe deed met een bescheiden winstje van
ƒ2.00 (il februari 1698) de hofstede over aan de heer
Benjamin Dutry, heer van Haeften en bewindhebbet van

de Oost-Indische Compagnie. Deze breidde zijn grondbezit
van 2. morgen tot 5 morgen uit.
Het is vrij zeker dat hij een nieuw huis bouwde, anders
valt het niet te verklaren dat zijn eigen zoon er ƒ8000 voot
moest betalen toen hij het buiten van zijn vader op 2.5 oktober
I7Î.Z overnam. Vermoedelijk is deze prijs zelfs aan
de lage kant geweest, want nog geen 4 jaar later verkoopt
r.Jan Dutry (de zoon van Benjamin) het buiten voor
ƒ15000 aan de heer Jacob Alewijn Ghijsen fiÊ mei 1716).
Een naam draagt het dan nog steeds niet. De naam 'Bosch
Hoven' troffen we voor de eerste maal aan in de akte
van 6 november 1793, toen de executeur testamentair van
jwe Maria Fcitsma, weduwe van Jan van Vollenhoven
Jr. 'de hofstede Bosch en Hoven' met alles wat erbij hoorde
:n dat was ook nog een overplaats, die zich uitstrekte tot
: Leidse Vaart - voor ƒ71000 overdeed aan de heer
Willem Willink te Amsterdam. Op de kaart van Nautz uit
het jaar 1856 is te lezen dat "Bosch en Hoven' toen nog
steeds eigendom was van de familie Willink.
de Princebuurt
Wc hebben nu een wandeling gemaakt vanaf Bennebroek
langs de Herenweg en de Wagenweg tot aan de grens met
Haarlem. Een zelfde wandeling maken we nu vanaf Bennebroek
langs de Glipperweg en de Glipperdreef. Wc been
ons hier in dat deel van Heemstede, dat aangeduid
werd met de naam van 'de Princebuurt'.
Vóór de afscheiding van Bennebroek van Heemstede heette
hele buurt aan de oostzijde van de Glipperweg en -dreef
: aan het oude slot toe 'Bennebroek'. Bij de scheiding
tussen Heemstede en Bennebroek werd geheel Bennebroek
Noorden van de Swartsenburgerlaan bij Heemstede
gevoegd, terwijl de buurt waar nu het raadhuis van Bennebroek
staat een vergroting van Bennebroek naar het Westen
betekende met gronden die nimmer tot lebroek be-
loord hadden. Dat blijkt trouwens al t
broek' worden de lage veengronden aa uid langs de
Haarlemmermeer.
De grens met Bennebroek werd aan deze zijde sedert 1632.
gevormd door de Swartsenburgerlaan. Was deze laan er
geweest, dan zou men de overgang van Bennebroek
r Heemstede in het geheel niet opgemerkt hebben. Er
'iil'ldciti als tweede huis
lag een bijna ononderbroken rij blekerijcn langs de oude
Binnenweg. Ter afwisseling bevond zich op de hoek van de
Swartsenburgerlaan en de Glipperweg een blamvselmakerij.
En verder zien we in noordelijke richting almaar blekerijen,
die in de loop van de eerste helft van de zeventiende
Hun bestaan is voor de economische ontwikkeling van
Heemstede van groot belang geweest. Veel bezienswaardigs
boden deze blekerijcn overigens niet, al kan men daar verschillend
over denken. Dichters hebben de bleekvelden
bezongen en men kan zich voorstellen, dat dergelijke velden,
bedekt met kleurige lappen textiel, deden denken aan de
huidige bloembollenvelden, maat de vergelijking lijkt ons
herberg 'de Pauw'
Aan de oostzijde van de Glipperweg zouden we in de 18e
eeuw - aan de Glipperweg - een van de vele herbergen
gezien hebben die Heemstede rijk was. Deze heette 'de
Pauw', maar veel bijzonders kan het niet geweest zijn,
want de koopsom bedroeg nooit veel meer dan föoo-fSoo.
Pas Jacob Abraham van Lennep bood er in 1793 ƒ1000
voor, maar dat deed hij waarschijnlijk om de herberg te
kunnen opheffen.
Op de hoek van de Princelaan lag in 1674 al een bakkerij,
die het beter deed dan de herberg, want de waatde was
toen ƒ1000, maar hij ging toch teniet of wetd misschien
verplaatst, want in 1693 vinden we even verderop een
bakkerij die in 1S10 nog besrond. Deze bakkerijen zijn
overigens niet bijzon«'
korenmolen de Nachtegaal
Al in het jaar 1535 is er sprake van een korenmolei
Heemstede, maar die viel ten offer aan het beleg va
lern in 1573. In 1596 verrees er een nieuwe op de n lolen-
werf. Ook hieraan was geen lang leven beschoren, v
verdween alweer in het jaat 1618. Sedert die:
v geen
korenmolen meer tot Cornells Pietersz. van der Kade,
molenaar te Rijnsaterwoude in 1650 aanbood een nieuwe
koren- en grut(=gort)molen aan de Glip te bouwen.

Hij wilde dit alleen doen, indien de inwoners van Heem-
Stede zich verbonden al hun koren bij hem te doen malen.
Dat beloofden zij bij akte van 5 januari 1651. Cornelia was
echter niet kapitaalkrachtig iienoeu. 0111 het bedrijf geheel
zelf re financieren, zodat hij geld moest lenen van de heer
van Heemstede. Bovendien moest hij elk jaar f6 aan deze
heer offeren voor het zogenaamde windrecht. Het gebruik
van de wind die over de heerlijkheid I leemstede woei kwam
alleen toe aan de heer van de heerlijkheid. Tenslotte moest
Cornells gratis voor de heer al het koren malen dat deze
nodig had.
Al deze lasten drukten zwaar op de nieuwe molen, zodat
Cornells in 1656 opnieuw geld moest lenen, thans van een
koopman in Leiderdorp. Nog dertien jaar lang wist hij het
bedrijf vol te houden, maar dan vertrekt hij opeens naar
Leiden. De molen doet hij (op 1 april 1669) voor ƒ3200 over
aan een Hecmstcdcnaar, Cornells Clacs/.. V.ilekooch geheren.
De gehele koopsom moet als hypotheek op de molen
gevestigd blijven.
Tussen 1669 en 1678 komt de/c molen in handen van
Benjamin Polamis, korenmolenaar, die het er ook niet redt,
en zijn molen aan de Glip tenslotte maar overdoet aan een
concurrent, Wit Pietersz. Vis geheten, die eigenaar was van
de korenmolen aan de Baan in 1 laarlem. Ook hij betaalt
de koopsom met een hypotheek van ƒ12.00, terwijl hij nog
eens ƒ1800 moet lenen voor bedrijfskapitaal.
Ondanks deze zware lasten wist hij het bedrijf tot bloei te
brengen, want toen hij de molen op 2 mei 1690 verkocht
aan een inwoner van Santpoort, Evert Cornclisz. Beeck,
kreeg hij er boven de bestaande hypotheek van /1800 nog
ƒ4100 voor. Precies een jaar hield Evert het vol. Met een
verlies van ƒ150 vond hij een koper in de persoon van
Cornell's Gangeloisz. Komcijn (7 mei 1691).
Een tijdlang zien we dan twee personen als eigenaars optreden,
tot Jan de Jongh beide delen weer in één hand
brengt. Voortdurend zien we hem dan echter in financiële
moeilijkheden. In 1733 moet hij zelfs ƒ6000 lenen van de
heer Abraham Tijier te Haarlem. Met een lening van ƒ429
in het jaar 1744 was zijn krediet waarschijnlijk uitgeput.
Het jaar daarop moet hij de molen verkopen.
Dat het bedrijf wel floreerde blijkt uit de koopsom,
ƒ10010,50, die de koper betaalde. Dat was een Cornells
Breek, die we ook weer steeds geld zien lenen. Op 24 maart
1760 ontvangt hij toestemming van de heer van Heemstede
Heemstede ia de historie
om de oude molen door een nieuwe van steen te vervangen.
Cornells bezat blijkbaar ook een korenmolen te Hillegom.
Beide molens werden na zijn dood toebedeeld aan zijn zoon
Pieter Breek. Zij waren samen getaxeerd op ƒ8400. Als wij
dan zien dat hij alleen al op zijn molen in Heemstede een
hypotheek van ƒ 12000 vestigt, krijgen wc het gevoel dat de
staar van zijn financiën niet bijzonder rooskleurig was.
Zo zouden we door kunnen gaan, maar dat heeft niet veel
zin. Laten we volstaan met het vermelden van het feit, dat
de windkracht in de 19e eeuw heeft afgedaan, zodat we in
1883 lezen van de stoomkorenmolen van de heer Hoeker
(Hoeker) die drie werklieden in diensr had. In 1901 wordt
het bedrijf nog korenmolen licnocmd, maar in 1906 is ook
het woord molen uit de naam verdwenen, het heet dan;
de meelfabriek H.H.Hoeker, die met 7 man werkt. Vanzelfsprekend
wisselt het aantal personeelsleden, maar in
1935 tellen we er weer zeven. Ook nu bestaat de stenen
romp van de molen nog; in i960 had deze zijn tweehonderd
jarig bestaan kunnen vieren.
Overmccr
Even voorbij de korenmolen (vanuit her Zuiden gerekend)
vonden wc vroeger de buitenplaats 'Overmeer'. Deze lag
aan de westzijde van de weg, op de noorderhock van de
Prince Zandvaart, tegenover de korenmolen.
De heer Overmeer vond het eerste spoor van dit buiten
pas in her jaar 1708. Het is echter veel ouder, want op
10 juni 1665 verkoopt Pieter van der Meulen, gehuwd met
Maria Patijn, die reeds weduwe was van Maximiliaan
Bardoel en te Haarlem woonde, 'een hofstede, huizinge,
boogaert etc., groot 535 roeden'. Koper was (voor ƒ4000)
Cornelis Clacsz. Valckooch, die wij reeds hebben ontmoet
als eigenaar van de korenmolen.
Waarschijnlijk moest hij zijn huis verkopen om de korenmolen
te kunnen betalen, want in april 1669 koopt hij de
molen en op 22 mei 1669 verkoopt hij zijn huis aan mr.
Engelbert van der Mijl, advocaat bij het Hof van Holland,
voor dezelfde prijs die hij ervoor heraaid had.
Drieëntwintig jaar lang genoot mr.Engelbert van zijn nieuw
bezit, dat intussen sterk in waarde gedaald was, want de
heer Philippus Muije die het op 21 oktober 1692 van mr.
Engelbert kocht, betaalde er slechts ƒ2.000 voor. De we-

'Aan de Glip tussen Heemstede
H.Tavenier, 178a.
1 Benncbroek'. Tekening v
ve van Philippus werd echter drie jaar later failliet verklaard
en haar aandeel weed bij executie (3 augustus 1695)
voor ƒ975 verkocht aan Cornelis van der Lacn.
Het volgend jaar kocht deze van ds. Wilhelmus Muije, de
vader van Philippus, diens helft voor ƒ1000 erbij, zodat
Cornelis voor bijna fzooo eigenaar van het geheel werd.
Echtelijke twisten brachten echter het huwelijk van Cornelis
tot ontbinding en beide echtelieden werden voor de
helft eigenaar, doch verkochten elk hun helft aan Herman
Hilbart, inwoner van Heemstede. Cornelis maakte fiooo
voor zijn helft, zijn gewezen vrouw slechts ƒ900.
Misschien speelde Herman slechts de rol van makelaar,
want ruim anderhalve maand later verkocht hij de hofstede
alweer - met een zeer beseheiden winst van ƒ75 - aan de
Haarlemse advocaat mr.Adriaen van der Sprongh. Daar
deze vanuit zijn hofstede uitzicht had op het Haarlemmer-
r, gaf hij de naam 'Overmeer' aan z'n buitentje. Toen
hij overleden was, werd zijn nalatenschap door twee curators
beheerd.
Zij verkochten samen met de executeurs testamentair van
mr.Adriaans vrouw, juffrouw Weyntje Bontemantel, die
ssen ook overleden was, 'de hofstede Overmeer met zijn
heerenhuys, koets- en tuynmanshuys, stalling, boomgaart en
tuinen' aan de heer Reynier Brant. Hoewel het een echte
buitenplaats was, betaalde hij er maar ƒ3 400 voor (29 oktober
1708).
Negen jaar later toonde een schepen van Amsterdam,
François de Vicq, er inreresse voor. Hij behoefde er maar
ƒ3000 voor neer te tellen (zé juni 1717). Met een winstje
van ƒ300 deed deze het drie jaar later (13 oktober 172,0)
over aan de kapitein ter zee Jan van der Waeyen.
Merkwaardigerwijs zien we François de Vicq op zo maart
172,4 het buiten weer voor dezelfde prijs terugkopen, om
het twee jaar later (23 april 172,6) nu met een verlies van
ƒ250 te verkopen aan juffrouw Janeton la Vange, de aanstaande
bruid van de heer Pieter Croonenburgh. Toen zij
geld nodig had leende zij ƒ 1000 van de heer Pieter Teyler
van der Hulst te Haarlem (23 mei 1738).
Een tijd lang horen wc nier meer van het buiten, dat intussen
vererfd was op Petrus van der Upwïch. Deze overleed
echter en zijn kinderen verkochten 'Chcrmccr' voor
slechts ƒ1955 aarl Whing van der Zee, broodbakker te
Heemstede. Deze liet het huis slopen, want op 2 juli 1794
verkocht hij 'een stuk weiland, zijnde van ottds geweest een
hofstede genaamd Overmeer' aan een klccrbleker geheten
Faas Lccnderrsz. Faas. Dit weiland bracht zelfs meer op dan
de herenhuizing de laatste maal waard gebleken was: er
werd ƒ2200 voor betaald!
Zo was er weer een Heemsteeds buiten verdwenen, zij het
dan ook niet een van de belangrijkste.
de Meermin
Belangrijker dan 'Overmeer' was het even verderop, nu
weer aan de oostzijde van de Glipperdreef gelegen buiten
'de Meermin'. Ds. Matheus Hooft, die toen reeds emeritus
predikant te Heemstede was, kocht van zijn medeërfgena-

men de helft van 'de Meermin' die toen (10 juli 1671)
ƒx0000 waard geweest moet zijn. Het bleet in zijn familie
toen mr. Jacob Hooft eenderde van het huis erfde en de
resterende tweederde parten er bij kocht (8 april 169z).
Zijn kinderen vervreemdden echter het familiebezit, dat toen
4 morgen 365 roeden groot was.
Koper (op 3 april 1711) was sinjeur Jan Laars, brouwer in
de Engel te Haarlem, voor ƒ4275. Hij herdoopte 'de Meermin'
ïn 'Engelrust'. Lang genoot hij niet van zijn rust, want
voor 18 augustus 1719 was hij reeds overleden en verkocht
zijn zoon Matheus Laars, eveneens brouwer in de Engel,
zijn buiten 'Engelrust' aan de heer Nicolaas van Strijen,
secretaris van Amsterdam, voor f6000.
Deze hergaf aan zijn aankoop de oude naam van 'de Meermin'.
Hij bracht tal van verbeteringen aan - onder andere
een nieuwe oprijlaan - misschien bouwde hij er zelfs een
nieuw herenhuis. Hij bezat ook de drie blekerijen aan de
overzijde van de weg gelegen. Hij had echter te hoog gegrepen
en zijn bezittingen en die van zijn vrouw werden
onder curatele gesteld.
De curators verkochten 'de Meermin' voor ƒ16000 aan de
heer Aarnout Diderick te Amsterdam (6 septembet 1734).
Het grondbezit was uitgebreid tor ruim 15,5 morgen. Diens
weduwe, vrouwe Sara Susanna Couck, liet het na aan
vrouwe Maria Barbara Didcricks, die het als weduwe van
mr. François Antonie Leyssius verkocht aan Frederik Kaal.
Weliswaar betaalde deze er ƒ14000 voor, maar als aartssloper
moet ook 'de Meermin' aan zijn sloopwoede ten
offer zijn gevallen, wanr het buiten verdwijnt sedert 2.6 april
M eer en berg
'Mccrenberg' is ontstaan uit de vereniging van twee buitenplaatsen,
waarvan de een de naam droeg van 'Meerenbergh'
en de andere die van 'Leeuwenbergh'. Van 'Leeuwenbergh',
het meest zuidelijk gelegen, weten wc niet veel meet
dan dat het op 12 novembet 172,9 door vrouwe Aletta
Sclkaert, weduwe van mr. Mattheus Geerraerts, in zijn
leven raad en burgemeester van Haarlem, verkocht werd
aan de heer Nicolaas van Strijen, secretaris van Amsterdam,
de eigenaar van 'de Meermin'. Hij behield 'Leeuwenbergh'
niet, want reeds een half jaar later verkocht hij het voor
De hofstede 'Meer e:
Tekening van H. Schouten, i8d
ƒ4000 aan de heer Dirk van Lennep te Amsterdam, die ook
eigenaar was van 'Meercnbcrgh' waarmede het verenigd
werd.
Van 'Mccrenbcrgh', ren Noorden van 'Leeuwenbergh' gelegen,
weten we iets meer. In de tweede helft van de 17e
eeuw bezat de heet Cornells Gijsbettsz. van Goor hier reeds
een 'hofstede' met zijn huysing, plantagie, laan, moestuin,
weiland, droochbereh of duin en nog de Santsloot streckende
van de Bennebroekerweg tot de Haarlemmermeer, met
nog een stukje weiland ten einde van deselve sloot tegen
Hij geeft dit alles als huwelijksgocd aan zijn dochter
juffrouw Maria van Goor, echtgenote van Nicolaas Nicolai,
secretaris van Haarlem. Het was getaxeerd op ƒ8000.
Het is niet helemaal duidelijk waarom de heer Van Goor
bijna drie jaar later (10 april 1677) de helft van deze hofstede
nog eens voor ƒ4000 verkoopt aan zijn schoonzoon,
die voor de helft eigenaar was. Hoe dit ook zij, de heer
Nicolacs Nicolai kon zich nu alleen eigenaar noemen. Hij
woonde echter te Amsterdam en had vermoedelijk met zijn
buiten in Heemstede niet veel op, want teeds drie jaar later
deed hij het van de hand. Of werd hij door een zoet winstje
van ƒ1623 t( 3t verkoop verleid ?
Kopers waren (1 april i68r) de heren Jacob en Louis Trip
te Amsterdam, die ook reeds de hofstede bezaten die ten
Zuiden van 'Leeuwenbergh' gelegen was. Maar ook Louis
Trip stelde niet veel belang in zijn buitenhuis, want nog
geen drie jaat later verkoopt hij zijn helft aan zijn broer
Jacob Trip (5 maart 1Ó84).
Het heeft dan nog steeds geen naam. Deze werd er aan gegeven
door Mathias Trip, de derde broer, die het huis van
Jacob erfde. Hij bedacht de naam 'Meetcnbcrg', maar -
het verhaal wordt haast eentonig - ook Mathias stierf. Zo
kwam 'Meerenberg' in het bezit van diens minderjarige
kinderen, die nog onder voogdij stonden. De voogden verkochten
de hui/.mge enz., groot ruim 6 morgen, mer nog
ruim 9 morgen aan de overzijde van de weg, aan sinjeur
David de Neuvile (Ncuffillc), koopman re Amsterdam, voor
De kinderen van vrouwe Catharina de Neuffille, die gehuwd
was met Dirk van Lennep brachten 'Meerenberg'
samen met 'Leeuwenberg' op 27 december 1732 in het bezit
van vrouwe Petronella de Neuffille weduwe van Jacob van
Lennep Aarnouts. Het blijft dan verder in handen van hun

iakomelingen, die allen de naam van Van Lennep vor.
De genoemde akte îs blijkbaar de enige omtrent 'Meei
berg' die de lieer Overmccr heeft kunnen vinden.
Na vele wisselingen van eigenaar werd 'Meerenberg' i
1948 door de gemeente I leem stede aangekocht. D<
langs de weg en aan de overzijde daarvan tot aan de ringet,
werden voor woningbouw bestemd. De Staatsheden
irt verrees er. Verreweg het grootste deel van de terlen
werd bij het wandelpark 'Grocncndaal' gevoegd.
Niet onvermeld mag blijven, dat de oorspronkelijke tuinnleg
gemaakt is door de beroemde tuinarchitect Daniel
Marot. In 1794 werd de tuin echter geheel opnieuw aangelegd
door jan David Zocher Sr.
Groenendaal
De ontstaansgeschiedenis ervan is bijzonder ingewikkeld,
want 'Groenendaal' is een combinatie van 'Groenendaal',
'Overthoorn', 'Bosbcek', 'Meervliet' en 'Pauwenbosch'.
Over de laatste vier buitens eerst een paar notities.
Overthoorn
'Overthoorn' lag aan de overzijde, dus de oostkant van de
Glipperwcg en bestond reeds in 1640, in welk jaar Jan
Lubbertsz. Busch, koopman te Haarlem 'seckere huysinge
] hofstede, genaamd 'Overthoorn" verkocht aan de heer
Daniel Godin. Uit de naam zou men kunnen afleiden, dat
het huis stond tegenover een toren. Deze toren zou dan
gestaan moeten hebben op het terrein van het latere 'Bosbeek',
maar verder weten we er niets van.
'Overthoorn' vererfde op jonkvrouw Catharina Godin, die
gehuwd was met mr. Cornelis Bors van Waveren, pensionaris
van Amsterdam. Veel te betekenen had het buitentje
niet, want mr. Benjamin Witheijn, advocaat te Amsterdam,
die het kocht van jonkvrouw Catharina, betaalde er slechts
ƒ2.500 voor. Hij breidde zijn bezitting uit door de aankoop
van ruim 3 morgen land, zodat het geheel ƒ3600 opbracht
toen hij het op 3 juni 1717 verkocht aan de heer Anthony
Turck te Amsterdam.
Deze was het blijkbaar alleen om winst te doen, want zeven
maanden later {2.5 december) verkocht hij het weer voor
ƒ4400. De 'nieuwe' eigenaar droeg de weidse naam van
mr. Cornelis Bors van Waveren, heer van Leusden, Hamersvcld
en Donkelaar, schepen en raad van Amsterdam. Hij
handhaafde 'Overthoorn' niet als buitenplaats, want toen
zijn dochter het tezamen met 'Bosbeek' en 'Meervliet 1 verkocht
heette bet 'een boerewoning, gelegen over de voors.
hofstede (Bosbeek), van outs geweest zijnde een hofstede'.
'Overthoorn' volgt dan de lotgevallen van 'Bosbeek'.
Meervliet
Tussen 'Meerenberg' en 'Bosbeek' bevond zich nog 't
hofstede met zijn landerijen genaamd 'Meervliet', mei

zijn liny singe, stallmge, boerewoning, groot i morgen 241
roeden'. Deze huizinge met al wat daar bij behoorde werd
door de executeur testamentair van Matheus Trip op 12
april 1696 verkocht aan mr. Cornells Bors van Wavercn, die
in 1717 ook 'Oveith00in' kocht. Het herenhuis was reeds
in 1731 afgebroken.
Bosbeek
Dit buiten heeft dezelfde afkomst als 'Ovcrthoorn', want
op 21 juli 1Ö31 wordt het door Jan Lubbertsz. Bus (Busch],
koopman te Haarlem, verkocht aan sinjeur Hendrick
Coijmans, koopman te Amsterdam. Het heet dan 'een
woningc en boomgaert mette huysingc en landerijen' en er
was een doolhof en ook nog een vijver, aantrekkelijkheden
die de heer Coijmans deden besluiten er ƒ9500 voor neer
te tellen.
Zijn zoon de Edele Caspar Coijmans, eveneens koopman
te Amsterdam, verkocht het aan de heer Coenraat Coijmans
ook al koopman van beroep, voor ƒ10000. Diens zoon
sinjeur Willem Coijmans verkocht het echter op 24 februari
1661 voor iets meer dan de helft (ƒ5460) aan de heer Edmont
Schardinel, ook al weer koopman te Amsterdam. Hij gaf
zijn buiten de naam van 'Rustmeer'.
Of Sevcrijn Schardinel, die 'Rustmeer' erfde, meer gerust
dan gewerkt heeft, weten we niet. Wel weten we dat zijn
boedel in staat van faillissement verklaard werd, en dat
'Rustmeer' door de curator op 12 november iSyo voor
ƒ4900 verkocht werd aan mr. Cornells Bors van Waveten,
die zes jaar later 'Meervliet' en nog later 'Ovcrthoorn' aankocht.
Hij of zijn dochter jonkvrouw Khsabeth Jacoba
herdoopte 'Rustmeer' in 'Bosbeek'.
Die naam droeg het buiten toen zij het op 29 december 1731
tezamen met 'Meervliet' verkocht aan de heer Hendrik
Hermans, koopman te Amsterdam. De omschrijving luidt
dan 'de hofstede Bosbeek of van outs genaamd Rustmeer,
met heerenhuysinge, st.illingc, koetshuis, orangerie, speelhuys
en tuynmanswoninge. Met de daarnaast gelegen
plaats 'Meervliet', met de stallingc, waarvan het huis is
verkoeht en afgebroken, en met 'Overthoorn' daar tegenover
gelegen, tezamen groot 2M morgen 308 roeden'.
Vijf jaar later (op 1 mei 1736) verkoopt de heer Hermans
'Bosbeek' e.s. aan mr.Gerrit Aarnoud Hasselaar. Deze be­
llrcniitctii' in de historie
taalt hem ƒ22500, maat bij de heerenhuizinge waren dan
ook inbegrepen 'de behangels in hetzelve huijs, spiegels en
schilderijen in de schoorstenen, beelden, borstbeelden,
vaasen, piëdestallen, zitbanken' en verder nog 'stalling,
koetshuis, speelhuis, tluiyiimanswonmg, ihuynmansgcrecdschap,
visnetten, vinkenenen en het vinkehuis'. De grootte
was gelijk gebleven, de hoge prijs /.ou dus kunnen wijzen
op een kostbare inventaris.
De weduwe < an mr. Gerrit AarnouJ I Lisselaar legateert
'Bosbeek' es aan vrouwe Anna Maria van de Poll, die als
weduwe van mr. Lieve Geelvinck het buiten op 12 juni 1784
verkoopt aan mr. Jan Hope, heer van Neder horst den Berg,
die reeds in 1 767 'Groenendaal' gekocht had. 'Bosbeek'
deelt dan de lotgevallen van 'Groenendaal', totdat het daarvan
afgescheiden werd en als klooster weer een zelfstandig
bestaan ging leiden.
Groenendaal
Het grote wandelbos was nog maar een heel bescheiden
buitentje toen sinjeur h'ranchois Tierens het op 20 april 1Ö44
voor ƒ4800 overdroeg aan sinjeur Abraham Wijs te Amsterdam.
Toen deze het verkocht aan Johannes Boots bracht
het nog ƒ5000 op (3 februari 1648). De financiën van Johan
Boots stonden er echter bij zijn dood niet rooskleurig voor,
zodat zijn kinderen de erfenis van hun vader slechts aanvaarden
konden onder 'beneficie van inventaris'. Zij verkochten
'Groenendaal' voor slechts ƒ2050 aan Margaretha
Goos weduwe van Daem ter Eijeke te Amsterdam (23 februari
1671).
Dat was een koopje geweest, want toen zij her buiten verkocht
(24 februari 1677) ontving zij er ƒ3000 voor. Het kan
ook zijn, dat onbekendheid met de plaatselijke omstandigheden
de kopers te veel deed betalen. Die kopers waren
namelijk inwoners van Dordrecht. Het waren de heren
Philip op de Beeck, lid van de regering te Dordrecht, en
Adriaau Hagoort, notaris aldaar. Laatstgenoemde was
gehuwd met juffrouw Anna Paradijs.
Groenendaal grensde toen noch aan de Herenweg noch aan
de Glipperdreef. Van de Berglaan was het gescheiden door
'Pauwenbos'. Het is niet duidelijk waarom die Dordrcchtcnaren
het buitentje aankochten, want zouden zij, toen zij
het op 24 februari 1677 voor ƒ1000 kochten, geweten

hebben dat zij het op 4 juli al weer zouden verkopen voor
nog geen ƒ2. 000 ?
Op genoemde darum werd mr.Mijndcrc Vyanen, raad en
id-schepen van Haarlem, er eigenaar van om her nog geen
:s jaar later weer voor ƒ2,650 over te doen aan de heer
Nicolaas Schuijt, koopman te Amsterdam (14 januari 1683).
De heer Schuijt kocht ook 'het Pauwenbosch', een stuk
land of wildernis mei eikenbomen beplant, waardoor
Grocnendaal aan de oostzijde een toegang kreeg tot de
Berglaan.
TOUW van Nicolaas Schuijt, Maria van Cuijk, gaf
'Groenendaal' en 'Pauwenbos' als huwelijksgeschenk aan haatdochter
Johanna Schuijt, die gehuwd was met mr. Reynier
Gerrit van Ruytenbergh, raad en pensionaris van Purmerid.
Mer een fors verlies, haar vader had voor het complex
ƒ3900 betaald, verkochten zij hun buiten voor ƒ1900 aan
juffrouw Catharina Straatman, weduwe van de heer Jacob
Denijs (3 mei 1701).
Precies dezelfde prijs betaalde de heer Johan d'Otville erop
3 november 1709. Dertig jaar later doet hij 'Groelaal',
met de daarbij behorende boerderij groot 12
morgen 371 roeden, over aan zijn zoon Jacobus Philippus
d'Orville (r; juli 1739)- Vóór 13 september 1752, was
Jacobus overleden, want op die datum verkocht diens
ecuteur testamentair alles aan mr. David van Lennep,
ad en schepen van Haarlem.
Vermoedelijk had Jacobus er een nieuw herenhuis laten
jouwen 'met behangen kamers, spiegel voor de schoorsteen
liet huis' en bovendien nog een 'tuinmanswoning, stallingen,
koets- en wagenhuizen, broeikassen, ananas- en
idere broeibakken met de glasen en andere ramen'. Bij de
koop waren ook de wagens en chaise inbegrepen en tevens
het beeld en pedestal aan het einde van de orangelaan.
Uitdrukkelijk uitgezonderd waren de marmeren beeldengroepen.
'Groenendaal' zelf was toen 17 morgen 250 roeden groot en
lag aan de westzijde van de Berglaan. Bij de koop waren
thans ook inbegtepen de 31 morgen 590 roeden erfpachtsland,
die 'Groenendaal' scheidden van de Herenweg. Dit land
was namelijk op 6 oktober 1750 door de heer Aarnoud van
Lennep voor ƒ2.41 en 18 stuivers aan de heer d'Orville in erfpacht
gegeven. Ook inbegrepen was de tegenover 'Groenendaal'
gelegen boerderij, groot 2. morgen 2,50 roeden, tussen
de Berglaan en de Glipperdreef. Tenslotte nog 2 morgen
••npLuits tils tweed? huis
450 roeden weiland, grenzend aan het Haarlemmermeer.
Dit alles rechtvaardigde wel de koopprijs van ƒ22.000, want
de heer Jan Hope, schepen van Amsterdam, betaalde et op
15 juli 1767 zelfs ƒ27000 voor toen hij 'Groenendaal' c.s.
van mr. David van Lennep kocht. 'Bosbeek' en 'Overthootn'
maakten deel uit van 'Groenendaal' toen een gemachtigde
van de heer Henry Philips Hope te Londen het
op 28 juni 1802. voot ƒ42500 verkocht aan de heer Adriaen
Elias Hope te Amsterdam, wiens familie 'Groenendaal' in
1854 nog in eigendom bezat,
Er is nog één buitentje, dat met 'Groenendaal' vetenigd
werd, niet genoemd en wel één dat de eigenaatdige naam
van 'bet Lam' droeg. Deze naam droeg het nog niet toen
de heer Lodewijk de Bas, brouwer te Amsterdam, het op
20 augustus 1643 kocht van de heer Jacob Reepmaker Jr.
te Amsterdam. Her buitentje kreeg de naam, en dat is ook
de reden dat wij et aandacht aan besteden, van Jan Meusz.
[ = Miense] Molenaar 'constschildet' of 'constrijk schilder'
te Haarlem. Deze schilder bezat geen geld, maat had wel
behoefte aan een buitenhuis. Hij kocht dan ook het buitentje
(op 24 november 1648) van Lodewijk de Bas. De koopsom
van ƒ8200 bleef er geheel als hypotheek op rusren. Onze
schilder was blijkbaar zo slecht bij kas, dat hij op 8 juli
1654 een rente op 'het Lam' moest vestigen. Kennelijk had
de schilder een veel te hoge prijs betaald, want toen zijn
erfgenamen op 3 juli 1670 'het Lam' verkochten, werd de
koopprijs gesteld op bijna ƒ4500.
Als koper trad op jonkheer Willem de Kies, die het negen
jaar later tegen een nog lagere prijs (ƒ3900) overdeed aan
sinjeur Jacob Denijs, koopman te Amsterdam (22 maart
1679). Zijn kleindochter Catharina Denijs trouwde met de
heer Johan d'Orville en zo werd 'het Lam' ook met 'Groenendaal'
verenigd. Intussen was de naam 'het Lam' vcranderd
in 'Wesrberglaan', een naam die herinnert aan de
ligging ten Westen van de Betglaan.
De Berglaan had een aaneengesloten bebouwing, want aan
de noordzijde van 'het Lam' lag weer een hofstede met 600
roeden land, die door ds. Petrus Reepmaker, predikant te
Heemstede, voor ƒ6000 verkocht werd aan juffrouw Margaretha
Gommers. Haar erfgenamen, waaronder ds. Jacobus
Reepmaker, die in eerste echt verbonden was geweest
met Matgaretha Gommers, verkochten de hofstede voor
ƒ5 100 aan de heer Pierer van de Venne te Amsterdam
(1 mei ié5i).

'^Jk'iï t: eBSSEit&ä
Het dorp Heemstede. Tekening v
Bc [ken rode, 19 januari 1617.
We zouden niet over de hofstede gesproken hebben, indien
deze niet evenals 'het Lam' door een schilder gekocht was.
Het naamloze huis werd namelijk op 4 februari 1653 eigendom
van de edele Gerrit bleeckcr, 'constnjek schilder' te
Amsterdam. Het behoeft nauwelijks gezegd te worden, dat
ook deze schilder de koopsom van ƒ4150 niet kon betalen
en dus een hypotheek moest nemen voor het volle bedrag
van de aankoopsom.
Zijn kinderen, Dirck BIccckcr, meester-schilder, Catharina
en Maria Bleecker, bewoonden de hofstede, die nu de naam
draagt van 'de Driesprong', permanent. Zij breidden hun
bezit door grondaankopen uit, maar de financiële basis
ontbrak feitelijk, zodat zij op 28 en 2.9 augustus 1658
ƒ5000 aan hypotheken op hun buitentje moesten vestigen.
Twee jaar later lenen /ij nog eens ƒ1000. Het verwondert
ons dan ook niet, dat zeven jaar later (op 4 maart 1667)
'de Driesprong' bij executie verkocht wordt en dan slechts
ƒ3700 opbrengt.
Koper was Mattheus Schatter, raad en oud-schepen van
Haarlem. Van hem vererfde het huis op Anna Schatter,
gehuwd met de heer Johan Christoffel l'retorius, die het
op 30 december 1709 verkocht aan de heer Johan d'Orville.
Het huis werd in 1741 afgebroken en het terrein bij 'Groenendaal'
gevoegd.
Aan de overkant, dus aan de oostzijde van de Berglaan,
lag ook een boerderijtje, dat in 1 -; 1 toebehoorde aan de
heer Adriaan van Rijn, advocaat te Haarlem, wiens erfgenamen
het op 13 juni 1736 verkochten aan de heer Jacob

Fruyt, koopman te Amsterdam, voor ƒ2600. Voor een
•ag van f5250 kwam het op 10 oktober 1739 in handen
mr. Jacob Philippns d'Orville.
Weer aan de westzijde van de Berglaan lag nog een boerderijtje,
dat van Barrel van Brienen, brouwer in 'het Haarner
Wapen' te Haarlem, de naam ontving van 'de drie
Corenaren'. Hij had er maar ƒ540 voor betaald toen hij het
op 3 maart 1644 van Govert Willemsz. van der Heyde
(Verheyde) kocht. De 'Corenaren' ook 'de Corencamp'
geheten, kwam reeds op 11 maart 1704 voor ƒ12.00 in
handen van de heer Johan d'Orville. Het blijkt dus wel
duidelijk dat de familie d'Orville de grondslag gelegd heeft
voor het uitgestrekte Crocncndaal-eomplcx. De Berglaan
is erin opgenomen en de bebouwing aan deze laan is geheel
ifgebroken.
Westermeer
Een deel van de weg die van Heemstede naar Bennebroek
toerde, droeg in het begin van de 17e eeuw nog de naam
«•an 'Heemsteder Houtweg'. Deze naam hield de herinnering
vast aan 'de Heemsteder Hout', die onmiddellijk grensde
aan de zuidzijde van 'de Cleyne Geest'. In deze Heemsteder
Hout bevond zich 'een schoone plaijsante hofstede, wel
icn van veelderhande weidragende boomen, rontsomme
een schoone maiitelmgc van abelen, olmen en andere
boomen. Met een welbetimmert huys en bocrewoning,
gaders een groote stolp, dorsvloer en stalling, met 663
roeden land'.
Wij kunnen ons begtijpen dat juffrouw Clara Hortensius
• deze aanlokkelijke aanbieding zwichtte en et f6900
neertelde in handen van Pietet Bon, brouwer in 't
Brantijser te Haarlem {2.5 augustus 1643). Als gewezen
huisvrouw van Claas Adriaansz. Roos hertrouwde zij met
de heer Fije Tiarcx Hcydcma, die aanvankelijk burgemeester
Leeuwarden was, maar later raad ter admiraliteit te
Amsterdam genoemd wordt. Op 10 juni 1650, toen haar
tweede echtgenoot nog burgemeester van Leeuwarden was,
rkochr zij 'Westermeer' aan Gerrit IJsbrantsz., koopman
te Amsterdam.
Blijkbaar ging deze koop niet door, of werd later ongedaan
gemaakt, want toen Clara overleed behoorde 'Westermeer'
3g tot haar nalatenschap. Haar erfgenamen verkochten
de hofstede echter voor ƒ3 670 aan sinjeur Isaack Delmonte,
koopman te Amsterdam. Nog geen zeven jaar later wordt
'Wcstcrmcer' door de curator over de insolvente geabandonneerde
boedel van Isaack Delmonte, alias Delsotto,
voor ƒ4730 overgedragen aan de heer Burchart van Aswede
te Amsterdam. Zijn weduwe verkocht het voor ongeveer
dezelfde prijs aan de heer Jan Nuijrs (3 februari 1684}, wiens
weduwe en kinderen er slechts ƒ42.00 voor ontvingen toen
zij 'Westermeer' verkochten aan de heer Daniel Fruijt te
Amsterdam.
Aan Jacob Fruijt is de bouw van het herenhuis te danken.
Ook de 'stallingen, koetshuis, thuynmanswoning, speelhuis,
volière, hoender- en duivenhokken, vinkenhuysen, schuytenhuys'
zullen wel aan hem re danken zijn.
Zijn erfgenamen verkochten dat alles voor ƒ92.00 aan de
heer Dirk Daam te Amsterdam. Bij de koop was ook inbegrepen
een huisje en schuur van ouds genaamd 'het
Ruijpenest', ook 'Rijpenest' genoemd, dat aan de overzijde
(westzijde) van de weg lag en zich uitstrekte tot de Berglaan.
De erfgenamen van de weduwe van Dirk Daam verkochten
op iz december 1759 zowel 'Westermeer' als 'het
Ruijpenest' voor ƒ1052.5 aan de heer Robbert Makreel, die
het op 19 mei 1762 weer overdeed aan de heer Leenden
Pieter de Neufvüle te Amsterdam, voor slechts ƒ8200.
Deze gaf aan 'het Ruijpenest' een niet alledaagse bestemming.
Hij vestigde er een 'zilverraffinaderij' in. Hij ging
echter failliet en zijn bezittingen werden door curatoren
verkocht. 'Westermeer' en 'het Ruijpenest' kocht de failliete
koopman uit zijn eigen boedel voor ƒ7450 weer terug.
Dit terugkopen bewijst, dat Lccndett wel enig koopmansinstinct
bezat, want op 30 augustus 1775 verkocht hij zijn
bezitting voor ƒ15475 aa n vrouwe Regina Martens, weduwe
van de heer Jan Elias Buys, schepen van Amsterdam. Toen
het buiten na haar dood verkocht werd (4 november 1786)
betaalde de heer Frederik Lodewijk Braunsberg, koopman
te Amsterdam, er ƒ17025 voor, met nog ƒ1500 voor de
aanwezige losse goederen. Dezelfde prijs ontving hij toen
hij 'Westermeer' op 5 november 1798 overdeed aan de heer
Jean Jacob Faesch te Amstetdam.
Nog 435 boerderijtjes treilen we aan weerszijden van de
Berglaan en de driesprong, maar we zullen die verder laten
rusten. De wandeling door de Princebuurt is hiermede ten

Meer en Bosch
Het oudste gegeven, waarover wij op het ogenblik omtrent
dit huis beschikken, vinden we in een akte van 7 maart
1643. Deze stelt ons ervan in kennis dat juffrouw Anne du
Pire, weduwe van Aertes de Cordes, wonende te Amsterdam,
verkoopt aan de heet Cornells de Vrij, bewindhebber
van de Oost-Indische Compagnie 'zeeckcre huysinge en
boomgaard genaamd 'het Paradijs', zoals zij dat bewoond
heeft'.
Uit de koopprijs, die f3150 bedroeg, kunnen we wel afleiden
dat het een buitentje van niet veel betekenis was.
'Het Paradijs' vererfde op zijn dochter Geertruyt de Vrij,
gehuwd met dr.Roetert Ernst. Deze kocht ook de ten zuiden
van 'het Paradijs' gelegen boerderij, die toebehoord bad aan
Hendrik Jansz. Langeveld (12 februari 1668). Hij betaalde
voor de boerderij ƒ1800.
Men zou dus denken dat zijn bezit nu een waarde had van
/ 3 1 5° + /1800 = ca Is 000, maar deze berekening blijkt onjuist
te zijn, want toen dr. Roetert Ernst op 2S januari 1685
overleden was, verkochten zijn erfgenamen de hofstede enz.
voor slechts ƒ1911 aan de heer Nicolaes van der Hage,
wonende te Amsterdam. Wellicht bouwde hij er een nieuw
buitenverblijf. Dit zou de prijs van ƒ8000 kunnen verklaren
die zijn erfgenamen er op 22 maart 1696 voor bedongen
van de heer Jan Jappin.
De koper genoot nog geen drie jaar lang van zijn 'Paradijs',
want juffrouw Agatha Temmingh, weduwe van de heer
Joan Engelbert Japijn (Jan Jappin), te Amsterdam verkocht
het op 7 maart 1699 voor ƒ8000 aan de heer Aarnoud van
Lennep, koopman re Amsterdam. Mogelijk lieten de Van
Lennep's er een nieuw huis bouwen, maar zeker is dat niet.
Wel zeker is dat zij het grondbezit uitbreidden tot 30 morgen,
waarop zij een koepel en een menagerie (voor de aanleg
van de menagerie waren vijf woonhuizen bezuiden de
kerk aangekocht en afgebroken), met de gebruikelijke tuinmanswoning,
koetshuis en stalling lieten bouwen. Bossen,
lanen en Engelse plantsoenen dienden tot verfraaiing van het
geheel. Moes- en broeijtuinen waren meer op nuttig effect
berekend.
De kleindochter van Aarnoud van Lennep, Jacoba geheten,
huwde in 1750 met de heer Daniel Bierens. Na diens dood
verkochten zijn zoons 'het Paradijs' voor ƒ11100 aan de heer
Hendrik Gabriel Certon (19 november 1798). Zeven jaar
Heemstede in de historie
later heeft 'Meer en Bosch' - want de heer Certon had die
naam eraan gegeven - al weer een nieuwe eigenaar. Mr.
Johan Valkenaar te Leiden kocht het op 2 oktober 1805
voor ƒ32000.
Hij verhuist daarna naar Amsterdam, waar hij een hypotheek
van ƒ20000 op 'Meer en Bosch' vestigt. Dat gebeurde
op 29 januari 1810, maar op 4 september 1810 bevindt hij
zich in Parijs, waar hij opdracht geeft om zijn 'Meer en
Bosch' voor ƒ11100 te verkopen aan de heer David du Bois
te Amsterdam. Op 19 november vertoeft hij nog steeds te
Parijs, waar hij aan de koper van 'Meer en Bosch' ook zijn
boerderij en landerijen te Heemstede verkoopr voor ƒ5000.
Van David du Bois gaat 'Meer en Bosch' in 1819 voor
ƒ26000 over aan de heer H.J.C.Koek te Amsterdam, die
het in 1830 voor ƒ18000 overdoet aan de heer J.D.N, van
der Trappen te Langbroek. Zo zien we een reeks eigenaren
komen en gaan, tot het buiten in 1855 wordt aangekocht
voor de verpleging van 'lijderessen aan vallende ziekten'.
Onder de naam 'Zoar' had deze verpleging in het jaar 1882
te Haarlem zijn begin gevonden. Eerst konden daar vijf,
later acht meisjes verpleegd worden. Twee jaar later werd
'Bcthe-sda' gesticht, ook nog te Haarlem. Hier konden
dertig meisjes verpleegd worden. Toen ook daar het ruimtegebrek
te nijpend werd, werd de verpleging in 1885 in
'Meer en Bosch' ter hand genomen.
Een snelle uitbreiding ging het instituut nu tegemoet. In
1889 werd het nieuwe huis 'Salem' ingewijd, in 1895 volgde
'Eben Haëzcr' en in 1905 werd 'Nieuw Zoar' gebouwd.
Intussen was er in juni 1901 ook een eigen kerkje aan het
complex toegevoegd. Deze bijzonderheden kan men vinden
in het gedenkboekje.
Vooral voor de geschiedenis van 'Meer en Bosch' in de 19e
eeuw leze men het boekje van de heer C.Peper: 'Historie
hofstede 'het Paradijs' later 'Meer en Bosch".
Valkenburg
De naam Valkenburgerplein bewaart de herinnering aan
de oude buitenplaats 'Valkenburg'. Sinjeur Jacob Brouwer
kocht op 3 januari 1623 en 27 maart 1624, dus in twee
partijen, 'een huysinge, hofstede en boomgaard'. Hij vestigde
zich op zijn nieuwe bezit, dat zeker enig aanzien genoten
moet hebben. Dit kunnen we opmaken uit de prijs

(ƒ13000) die juffrouw Johanna Va loken burgh, weduwe van
sinjeur Hans Vianen, ervoor betaalde toen zij het op iz mei
1640 van sinjeur Jacob Brouwer kocht.
Zij hertrouwde met de heer Charles Loten. Zowel zijzelf
als - na haar dood - haar man breidden 'Valkenburg' uit,
zodat het een groot deel van de terreinen op de hoek van
de Camplaan en de Voorweg tegenover de kerk besloeg.
Deze hoek heer in de akten 'het dorpsplein'.
Na de dood van Charles l.oten verkochten zijn kinderen
Je buitenplaats die toen 2, morgen 94 roeden groot was,
>r /Ï5000 aan de heer Pieter Trip. Diens weduwe verkocht
'Valkenburg' op 16 maart 1675 aan drie kopers, doch
de heer Pieter de Graeff, vrijheer van Zuid Polsbroek, kocht
op 8 juni 16S4 zijn mede-eigenaren uit en was toen alleen
eigenaar. Hij vergrootte 'Valkenburg' opnieuw door op
10 februari 1697 de ten Zuiden ervan gelegen 'wclbcplante
lioomgaart met zijn huysinge' aan te kopen, die de naam
van 'Duin en Dorp' dtoeg. Van ouds had het de naam van
Keyckenrodc' gedragen.
Toen de heer van Zuid Polsbroek overleden was, kocht zijn
dochter, vrouwe Agneta de Graeff, weduwe van mr. Jean
Raptista de Hochcpied, schepen van Amsterdam en bcwindhebber
van de West-Indische Compagnie, ook nog de
naastgelegen herberg 'het Wapen van Heemstede' aan voor
slechts ƒ800. Ook deze werd bij 'Valkenhur»' getrokken.
Na de dood van haar man deed zij echter zowel 'Valkenburg'
als 'Duin en Dorp' op 13 november 1714 voor
ƒ14000 over aan mr, Jacob Boudacn Coeurten, raad ter
admiraliteit te Amsterdam, die het op zijn beurr, - en wel
op ié november 1748 - verkocht aan de heer Daniel Hendrik
van Hamel - voor slechts ƒ5400.
We lezen van 'een heerenhuizinge, thuynmanswoning,
calling, koetshuis, menagerie, cabinetten en achtkante
koepel' met alle daarbij behorende landerijen, genaamd
^de Lage Weyde', en 'de Horst' in een akte van 18 januari
1771, waarbij de executeur testamentair van vrouwe
Catharina Buckingh, weduwe van de heer van Hamel,
haar bezit voor ƒ11050 verkocht aan jonkvrouw Sara
Wilhelmina Martens.
Haar erfgename, vrouwe Regina Martens, weduwe van de
lieer Jan Elias Buijs, verkoopt het weer op 1 juni 1780 voor
ƒ11000 aan Margaretha Sautijn, weduwe van de heer Jan
Cornelisz. Lampsins, die het op 20 mei 1788 voor ƒ15000
overdraagt aan de heer Gerard van Hogeveen. Nadat mr.
buitenplaats ais tweede huis
Gerard er twee jaar lang eigenaar van geweest was, deed
hij zijn bezit over aan de heer Christiaan Gotthelf Meijer,
voor het enorme bedrag van ƒ17500.
Zijn zoon, Johan Christiaan Meijer, liet beide huizen, zowel
'Valkenburg' als 'Duin en Dorp', afbreken en verkocht de
gronden waar ze op gestaan hadden. Ren deel ervan werd
door de eigenaar van 'Meer en Bosch' aangekocht. Thans
vindt men er het Valkenburgerplein, waarop de Valkcnburgcrlaan
en de Heemsteedse Dreef uitkomen.
het kerkgebouw
De kerk werd als kapel in de 14e eeuw gesticht, op grond
die aan de graven van Holland toebehoorde. Of er toen al
een school en een pastorie stonden is een moeilijk te beantwoorden
vraag. Het lijkt niet waarschijnlijk. De kapel
zal bediend zijn door een kapelaan die elders woonde en
aan een school zal nog weinig behoefte geweest zijn. Degenen
die onderwijs voor hun kinderen verlangden, stuurden
dc/.c naar Haarlem.
De kapel werd in 1573 verwoest en bleef lang als ruïne
liggen. De kerkdiensten werden gehouden in een huis, dat
'de stecnen earner' genoemd werd en daar vlak in de buurt
gelegen moet hebben.
Niet alleen de ketk stond op grond die van de graven van
Holland in leen gehouden werd, maar ook de huizen ter
weerszijden van de kerk. Twee van die percelen werden op
6 juli i6zs door schout, schepenen en kerkmeesters gekocht
van de grafelijke leenman Jan Jans/,. Oiatman. Op deze
grond werden ten Westen van de kerk een pastorie gebouwd
en een kosters won ing die tevens als school dienst
deed! De kerk hield deze percelen voottaan in leen van de
Staten van Holland.
Toen de pastorie zo bouwvallig gewotden was, dat er elders
een nieuwe gebouwd moesr worden, werden beide percelen
door de Sraren uit de leenband omslagen (1756) en door de
kerk verkocht. We weten zelfs nog doot wie en voor welk
bedrag de oude pastorie gebouwd was: dit was Jan
Allcrtsz., timmerman te Leiden, voor de som van ƒ1815.
Werden de gronden van de kerk en naaste omgeving in
leen gehouden van de graven van Holland, al de andere
percelen aan de oostzijde van de Voorweg stonden op 'de
leencrogt' van de heer van Heemstede. Deze 'Iccncrocht' is

'Heemstede, koomeiide van Haerlcm ti
H.Spilman, ca. 1750.
7.0 ongeveer tussen 1620-1S2.1 volgebouwd. Alle percelen
werden daartoe door de heer van Heemstede bij stukjes en
beetjes in erfpacht uitgegeven en vervolgens bebouwd.
Verdere bijzonderheden zijn vermeld onder het hoofdstuk
Meer en Dorp
Aan de rechterkant van de kerk, op de hoek van de Achterweg
en de tegenwoordige Laan van Insulinde lag oudtijds
zelfs nog een buitenplaatsje, 'Meer en Dorp' geheten, en het
zogenaamde 'Hofje van Panhuizcn'.
De oorsprong van het hofje kunnen we vinden in de akte
van 12 november 1667, waarbij Gerard Pauw, heer van
Heemstede, in erfpacht geeft aan jonkheer Servaes van
Panhuys, gehuwd niet Anna Cornelia Pauw, 56 roeden
waarop hun nieuw getimmerde huis staat op de hoek van
de Achterweg. Deze 56 roeden waren afgenomen van de
kwekerij van de heer van Heemstede. Mevrouw van Panhuys
stichtte hiet een hofje, dat naar haar vernoemd werd :
'het Hofje van Panhuys'.
Bezuiden dat hofje en grenzend aan de noordzijde van
'Meer en Bosch', bezat Hendrich van Loon reeds vóór 1639
een hofstede, die hij in dat jaar voor ƒ6635 verkocht. Deze
hofstede werd in 1673 eigendom van de heer Isaack Minuit
voor ƒ2.500. Hij kocht tien jaar later ook het hofje voor
ƒ710. Na enige wisselingen van eigenaar kocht de heer
Dirk van der Meer, president-schepen van Amsterdam, de
hofstede, het land en het hofje voor ƒ3000 (18 oktober
1712). Hij gaf er de naam 'Meer en Dorp' aan.
Met een zoet winstje van ƒ2 000 stond hij 'Meer en Dorp'
reeds in 1730 weer af aan de heer Carolus Georgius Serrius,
wonende te Amsterdam. Deze herdoopte het buitentje in
'Carelstust', een toespeling op zijn eigen voornaam. Toen
zijn weduwe, die intussen hertrouwd was, 'Carelsrust' verkocht
had (6 april 1737) kreeg het zijn oude naam weer
terug en behield deze tot vrouwe Susanna van Lennep
weduwe van de heer Abraham Sttaalman Jr. het huis aan
de kerk verkocht (19 septembet 1756). De koopsom bedroeg
ƒ5000. Het huis werd daarna als pastorie in gebruik
genomen.
herberg het Wapen van Heemstede
In veie dorpen vond men vlak bij de kerk een café, waar de
dorstigen onder de kerkbezoekers na afloop van de dienst
hun dorst konden lessen en de dorpsnieuwtjes bespreken.
Dergelijke café's werden vaak geëxploiteerd door de schout
van het dorp, die dan in zijn café tevens de zittingen van
het gerecht kon houden, hetgeen hem een extra verdienste
oplevetde.
Aan deze beide voorwaarden voldeed ook 'het Wapen van
Heemstede'. Deze hetberg lag - en ligt nog steeds - aan
het Wilhelminaplein, dat vroeger Dorpsplein heette, tussen
de Achterweg (waarvan dit deel ook wel Kerkweg genoemd
werd) en de Hoflaan.

van Asch, die van 1616 tot 1643 schout van Heemstede
was, had op deze plaats een huis, dat evenwel stond op
grond, die hij van de heer van Heemstede in pacht had.
I tnmiddellijk na zijn dood moest zijn weduwe geld lenen
n haar verplichtingen te kunnen nakomen. De heer van
! Icemstcde was wel zo vriendelijk haar ƒ1500 re lenen,
waarvoor zij hem een rente toezegde van ƒ100 per jaar.
Maat op gepachte grond een huis bezitten geeft weinig
zekerheid. Vandaat ook dat zij de grond van haar huis op
o december 1665 in erfpacht neemt, tegen betaling van
ƒ40 en iz stuivers per jaar. In de akten wordt niet met zoeel
woorden gezegd, dat de weduwe een herberg in het
buis hield, maar de prijs die zij ervoor ontving toen zij het
perceel op 7 mei 1667 verkocht, ƒ5010, wijst erop dar het
geen gewoon huis was.
De akte van 21 mei 1677 noemt het huis 'een vermaarde
herberg', maar dit verhinderde niet dat de helft van het
perceel op die dag wegens belastingschuld verkocht werd.
Als koper rrad op de gerechtsbode, Crijn Crijnsz. de Jongh
geheten. Op 1 februari 1688 kocht de gerechtsbode ook de
mdere helft erbij. Ondanks het feit dat ook hij steeds in
ticld verlegenheid verkeerde, wist hij zich tot zijn dood in
'iet bedrijf staande te houden.
Zijn weduwe voelde er echter niet voor de tapperij aan te
houden en verkocht deze op 25 april 1702 aan Cornelis
Pietersz. Helburgh. Bij de koop was inbegrepen het recht
om 'een visblock in het Spaarnc te mogen houden om vis
in leven te houden'. Hij telde er ƒ3800 voor neer in de vorm
van een hypotheek, maar vijl jaar later werd hij failliet
verklaard en werd de herberg bij executie verkocht voor
slechts ƒ1560. In deze verkoopakte van z maart 1707 treffen
we voor het eerst de naam 'het Wapen van Heemstede' aan.
[)c vijf personen, die her bedrij] gekocht hadden, hielden
maar vier jaar vol. Een kapitaalkrachtige koper was
noodzakelijk. Zij vonden die in de persoon van de heer
Ysaacq Clifford, koopman te Amsterdam, die bereid was
r ƒ1000 voor te betalen. Hij zal er wel een zetbaas in gehad
hebben, blijkbaar met weinig resultaat, want ruim elf jaar
r was hij de helft van zijn kapitaaltje al weer kwijt. De
heer Dirk van der Meer, pres id ent-schep en van Amsterdam,
gaf er op 18 oktober 1722 slechts frooo voor.
Het bedrijf schijnt dan een rijdperk van bloei tegemoet te
gaan, want Frcdcrik Adolff Vogelesang betaalt er op 9 juli
1771 zijn schoonmoeder ƒ4000 voor. Om ƒ2000
kunnen betalen, moest hij een lening sluiten voor dit bedrag.
Nog meer geld moesr hij lenen om het bedrijf gaande te
houden, maar ook hij kon her niet bolwerken. Voor ƒ8000
deed hij de herberg met kolfbaan op 9 september 1788 over
aan Pieter Stork.
Diens weduwe hertrouwde met Pieter van Keulen, die we
dan ook bij de eeuwwisseling als kastelein zien optreden.
Zijn weduwe zet tot 1837 bet bedrijf voort. Tot in
deze eeuw is 'het Wapen van Heemstede' zijn functie
blijven vervullen.
het oude slot
De archaeologen houden het er op, dar dit omstreeks het
jaar 1300 gebouwd zal zijn. Over de herhaalde verwoesringen
en latere herbouw zijn we tegenwoordig vrij aardig
ingelicht. We verwijzen hiervoor naar het hoofdstuk 'schijnwerper
op de historie' en vanzelfsprekend naar de bestaande
literatuur.
Na een 500-jarig bestaan viel het een roemloos einde te
beurt. Jacob Scholting, vroedschap te Haarlem, wilde als
president-leenman in de Hooge Vierschaar van Kennemerland,
niet zelf de slopershamer hanteren. Toen hij op i.S
juni 1809 de ambachtsheerlijkheid Heemstede kocht, was
daar ook het slot bij inbegrepen, maar op 30 oktober daaraan
volgend deed hij het slot over aan de heer Jan Dolleman,
schout en secretaris van Heemstede. Deze begon met het
slopen van het oude bouwwerk, maar voordat de sloping
geheel voltooid was stierf hij.
De poort was nog aanwezig, nier een woonhuis er boven
op, dat apart verhuurd werd. Verder waren er nog een
woonhuis, een schuur en land ter groorte van 11 morgen,
roen Elisabeth der Kinderen, weduwe van Jan Dolleman,
'de geweezene Hofsreede oft sloth van Heemstede' weet
overdeed aan de zoeven genoemde Jacob Scholting.
De verkoop vond plaats voor een bedrag van ƒ3500, onder
conditie dat de poort niet mocht worden afgebroken en dat
de koper tot uiterlijk 1 maart 1812 moest toestaan dat het
puin van het afgebroken slot op het voorplein werd gestort.
Bovendien moest hij een vrije uitgang toestaan over 'de
gewezen Hoflaan'. De Hoflaan liep van het slot rechtstreeks
naar het dorpsplein vóór de kerk. De naam is geheel verloren
gegaan, een deel ervan heet Javalaan en een deel Slotlaan.

Merkwaardig voor de eigendomsverhoudingen in de oude
tijd is het feit, dat de heer Johan van der Poel, schout en
secretaris van Nieuwer kerk, op het voorplein van het slot
een stal in eigendom bezat, die hij op 5 februari 1713 overdroeg
aan de heer Thamis de Jongh, schout en secretaris
van Heemstede. Voor de ondergrond werd jaarlijks ƒ13
huur betaald. Zijn weduwe schonk deze paai derailing op
17 mei 1732 aan haar zoon Cornelis de Jongh, eveneens
schout en secretaris van Heemstede.
Nu we toch dicht bij het Spaame zijn, willen we er nog
eens nadrukkelijk op wijzen, dat het Spaame oorspronkelijk
vlak langs het slot liep en zich even verderop naar het
Oosten boog om in het Haarlemmermeer uit te monden.
De tegenwoordige uitmonding in de ringvaarr is pas in de
15e eeuw door de Haarlemmers gegraven. Het eiland dat
tengevolge daarvan ontstaan was, vindt men op de kaarten
aangeduid als 'Voorburg'; het lag ook vóór de burcht. Op
de uiterste punt van de oude monding van het Spaame lag
'het oude kerkhof'. Later vinden we er 'de Tonnecamp',
die aan de stad Haarlem toebehoorde en diende voor de
bebakeniug van de ingang van her Spaarne.
Molenwerfslaan
Iets meer naar het Noorden liep vanaf de Cloosterlaan de
Molenwerfslaan in de richting van het Spaarne. Thans is
er nog een klein stukje van deze laan over, die verder vergraven
werd voor de Cruquiusweg. Aan het einde van deze
laan stond bij het Spaarne Heemstedcs oudste korenmolen.
Op 26 december 1535 erkent Gerrit Jansz., molenaar, f3
's jaars aan de heer van Heemstede schuldig te zijn voor
het gebruik van de wind voor een molen staande op het
Hoofd aan het Spaarne. De mout, gerst, tarwe en rogge,
die de heer van Heemstede en diens castelcin op het slot
voor hun persoonlijk gebruik nodig hebben, zal hij gratis
voor hen malen. Op 2 mei 1537 doet Gerrir Jansz. deze
molen over aan Claes Claesz.
Twintig jaar later zijn er drie eigenaars, waarvan er één,
Cornells Arijsz., poorter van Haarlem, zijn eenderde part
overdraagt aan Jacob Hermansz., molenaar te Heemstede
(6 april 1557). Tijdens het beleg van Haarlem wordt de
molen verwoest, en het duurt tot 159(1 voor er weer een
molenaar komt opdagen, die de molen wil herbouwen. Hij
Ili-rnntfd? in de bisltii
huurt een deel van de molen werf van de gemeente voor fz
's jaars, voor de termijn van 6 jaar en aan de vrouwe van
Heemstede belooft hij jaarlijks ƒ3 voor het windrecht te
betalen.
De nieuwe eigenaar was Dammas Dircsz., molenaar te
Noordwijkerhout (27 mei 1596). Een van zijn opvolgers,
Louris Gornelisz. Schipper, molenaar, komt in conflict met
het ambachts(—gemeente)bestuur en krijgt bevel om de
molen en molenwcrf te ontruimen. Hij voldoet echter niet
aan dit bevel, zodat er een proces ontstaat, dat op 17 oktober
1617 door het Hof van Holland in zijn nadeel wordt
beslist: de molen moet worden afgebroken. Her duurt dan
tot 1651 voor er elders een nieuwe korenmolen gebouwd
wordt.
Het terrein waar de oude molen gestaan heeft, 'de moienwerf'
genaamd, wordt gebruikt voor de opslag van mest
en van materialen. Het is intussen 1667 geworden.
In dat jaar valt de aandacht van Comelis Pietersz. Snap op
'de molenwerf'. Hij vond dat een geschikte plaats om een
herberg te bouwen. Van Gerrit Meinders, houtcoper tot
Saerdam, krijgt hij de benodigde materialen geleverd, ter
waarde van ƒ400, waarvoor een hypotheek gevestigd wordt
op het nieuwe huis. Nog eens f1600 worden elders geleend
(1668) en de leverantie van bier kan beginnen.
Er wordt bij Willem Keijser, brouwer te Haarlem, wel bier
gekocht maar niet betaald, zodat de rekening in twee jaar
tijd oploopt tot /iooo. Daar er geen geld is, wordt ook dit
bedrag als hypotheek op de herberg gevestigd. Dan gaat
het snel bergafwaarts. Het ene gat wordt met het andere
gestopt, totdat de zaak niet meer te redden is. Op 16 april
1675 doet Cornelis Snap zijn herberg voor ƒ3400 over aan
Philips Cornelisz. de Moor.
Toen diens weduwe de herberg tien jaar later overdeed
aan Härmen Emptinck ontving zij nog f3800, maar onder
zijn bewind gaat de waarde hard achteruit. Bij verkoop in
1699 krijgt hij er slechts /2.000 voor terug. Dit bedrag werd
ervoor gegeven door Pieter Jansz. Borst uit Limmen, maar
ook hij wist het verval niet meer te stuiten. De prijs, die
de weduwe Borst er in 1713 voor ontvangt, is ƒ1400.
De koper, Jan de Jeught, ziet de waarde in zeven jaar tijd
tot ƒ235 dalen en dat was dan de prijs voor het huis, want
de herberg 'de Molenwerf' was teniet gegaan (3 augustus
1729). Die ƒ235 was blijkbaar nog teveel geweest, want elf
jaar later is de prijs gezakt tot ƒ50 en nog weer drie jaar

'Gezigt tussen 't huys re Crajcnest en Bronsré'. Tekening v
! I.Spilman, ca. 1750.
later wordt het huis door de heer van Heemstede overgenomen
tegen de lasten die op het huis rusten: ƒ30 erfpachtscanon
en 16 stuivers voor het recht om een visblok
1 het Spaatnc te hebben.
Dat hier een drama heeft plaatsgevonden is wel duidelijk,
Hoe dat in zijn werk gegaan was blijkt uit het volgende.
r stond nog een ander huis op 'de molcnwcrf', waarin
:n zekere Jacob Pietersz. Molenwerf een herberg hield.
Deze herberg werd op 28 maart 1653 door Philips Cornelisz.
Je Moor, zijn schoonzoon, voor ƒ800 overgenomen. Op
19 april 1673 verkoopt Philips deze herberg voor /6ooo(!)
aan de weduwe van Jacob Jacobsz. van Sijp. In de verkoopakte
wordt het 'een neringrijke herberg, van outs genaamd
e Molenwerf' genoemd.
Dal Philips op 16 april 1675 de concurrerende herberg in
de buurt kocht, is begrijpelijk, maar een handig zakenman
was hij wel, toen hij die met ƒ400 winst wist te verkopen.
De 'Molenwerf' bracht aan de weduwe van Jacob Jacobsz.
van Sijp weinig geluk, want ook zij valt in handen van de
Haarlemse brouwer Willem Keijser, die het bedrijf ter voldoening
van haar schuld aan hem overneemt (10 december
1676).
Toen brouwer Willem Keijser overleden was verkochten
zijn kinderen het huis, dat belast was met een erfpacht van
ƒ33 en nog een recognitie van 2 stuivers 's jaars, voor ƒ25
aan Willem Tijssen, herbergier buiten de Grote Houtpoort
te Haarlem (2,5 januari 1693). Daarna horen we er niet

M eer mond
Dit buiten Inj; wel bijzonder excentrisch, namelijk op de
noordhock van de Molenwcrfslaan en het Spaarne. Al
vóór het jaar 1641 bezat Jan Lubbertsz. Bus, koopman te
Haarlem, op die hoek een hofstede met 3 morgen land en
nog 600 roeden in afzonderlijke stukjes. Dit waren allemaal
gronden die oorspronkelijk bij het Bernai ditenklooster
behoord hadden en door de stad 1 laarlem verkocht waren.
Het lijkt wel vreemd dat een Rotterdammer, Pieter Jansz.
Blanckcrt, 'schepen van Sehieland', zijn oog liet vallen op
deze afgelegen hofstede en er ƒ8000 voor over had om die
op 2 april 1641 van de heer Bus over te nemen. Dit is des
te onbegrijpelijker als wij zien dat hij een jaar later zijn
bezit weer overdoet aan de beer Matthens Hoeufft heer van
Buttingc, koopman te Amsterdam. Deze liet er 'een seboone
en treffelicke huysinge' bouwen en 'een welbepkmtc boomgaard'
aanleggen, die echter op 3 maart 16S7 door zijn
erfgenamen voor ƒ7 500 verkocht werden aan Geertruijd
Bedt, Caibarina .Muiic en Philippus Muije, allen wonende te
Amsterdam.
De buitenplaats was toen 5 morgen 2.6 3 roeden groot. Toen
l'hilippns Muije overleden was, werd zijn weduwe failliet
verklaard. Haar aandeel in bet buiten werd bij executoriale
verkoop voor ƒ1675 aal1 de heer Cornelis van der Laen,
wonende te Amsterdam, verkocht. Veertien dagen later
kocht hij van ds. Wilhelmus Muije, te Amsterdam, die voor
de helft erfgenaam was van zijn zoon PMippus, het resterende
deel voor ƒ1800, zodat Cornelis voor ƒ3475 eigenaar
van het geheel geworden was. Cornelis gaf er de naam
'Meermond' aan.
Zijn erfgenamen wisten er van de heer Pieter Grijspeert,
koopman te Amsterdam, op 7 juni 1718 een som van ƒ8000
voor los te krijgen, maar er was nu bij de koop inbegrepen
een huis aan de overzijde (zuidzijde) van de Molen werf slaan
gelegen, dat de heer van der Laan op 22 april 1698 voor
ƒ500 gekocht had. Juffrouw Sara Blok, de weduwe van de
heer Pieter Grijspeert, behield 'Meermond' tot haar dood
toe, maar daarna werd het door haar executeur testamentair
voor slechts ƒ2900 verkocht aan de heer Albertus
Adrianus Houwink te Amsterdam (2.9 oktober 1757).
Toen deze heer her buiten al gedurende 25 jaar bezeten
had, geraakte hij in financiële moeilijkheden. Hij leende van
de heer Willem Dolleman op 18 februari 1781 ƒ6000 met
Ui-emitcdt: in de bhtor
'Meetmond' als onderpand. Hiermede was de situatie
echter niet gered; er werd een sequester over zijn boedel
aangesteld, die op 22 april 1786 het buiten overdeed aan
de heren Willem Dolleman, schout van Heemstede, voor
tweederde deel en Jan Slcgbt en Cornelis van der Boon,
tezamen voor eenderde deel.
De drie eigenaars sloopten hef herenhuis. Alleen schuitenhuis,
vinkenhuis en koepel bleven intact. De afbraak was
nog vóór het einde van het jaar voltooid, want op oudejaarsdag
nam Willem Dolleman het eenderde part dat hem
nog niet toebehoorde van zijn mede-eigenaars over voor
fs-33-
Het geheel, bestaande uit 'twee stukken weiland, zijnde
weleer geweest een hofstede genaamd 'Meermond', en nog
een steenen gebouw aan de overzijde', verkocht Willem
Dolleman voor ƒ4700 aan de heet Abraham Gerarclus
Blasius te Amsterdam, uit wiens bezit het weiland weer
overging aan Cornelis Gerardus baron de Wijekerslooth
van Grevenmachern. Thans wordt het terrein in beslag
een buitenplaats ten Noorden van
Meer mond
Aan de noordzijde van 'Meermond' en eveneens aan het
Spaarne vinden we oudtijds nog een buitenpla;
de naam in de transportakten niet genoemd wordt. In 1667
wordt het bezit omschreven als 'een hofstede met 9 morgen
weij- en teelland, huismanswoning, boomgaert acn 't
Spaerne'. Het werd in dat jaar door mr. Pieter Bol, burgemeester
van Haarlem, gekocht van de erfgenamen van de
dames Anna en Johanna de Haen.
Dat het een tamelijk belangrijk bezit was, bewijst de koopsom
van ƒ6000 waarvoor vrouwe Magdalena Ruijl, weduwe
van de heer Pieter Bol, het overdeed aan vrouwe Aletta Bol,
weduwe van de heer Johan Ruijl (16 juni 1700). Het was
toen nog een boerderij, doch tussen 1700 en 173 t werd er
een herenhuis gebouwd, dar in laatstgenoemd jaar staat op
naam van julltouw Beatrix Ruijl.
Het werd op 2.1 februari 1753 door haar erfgenamen - en
door die van de weduwe van de heer Johan Ruijl - voor
ƒ1805 verkocht aan de heer Arnoldus Petrus Bleesen, de
eigenaar van de buitenplaats 'het Cloostcr'. Het naamloze

Het K.-J oojtcj*
F ORTA C O £1 1
of
H em el-s Poort
der I>fti*üiirditcji
tot Heemjtcde,
buiten werd in 1754 afgebroken en de gronden werden bij
'het Clooster' getrokken. Evenals 'Meermond' had dit
naamloze buiten gestaan op grond die oorspronkelijk aan
het Bernarditenklooster toebehoord had. Elders vonden wij
dat het 'Spaar en Burg' geheten heeft.
het klooster
De oorsprong van dit klooster, het zogenaamde 'Bernar-
-litcnklooster', ook wel 'Porta Coeli' of 'Hemelpoort' geheten,
is te vinden in het voornemen van Jan Claesz.,
is in de Sint Bavo te Haarlem, om 'tot de eere Gods ei
zijne gebenedijde moeder ende des heiligen vaders St. Ber-
nardc' een klooster te stichten. Dat voornemen legde hij
vast in een akte, die dateert van 14 april 1455. Hij stelt
hiertoe een aantal landerijen in handen van de prior van
het klooster van Warmond 'te hulpe (om) een cloostre
mede te maken in de ban van Heemstede op een hofstede
die geheten is 'Willegen Hom', welke hofstede mr.Huich
van Assendelft daertoe ghescict ende gegeven heeft'.
Deze landerijen worden door hem geschonken onder voorwaarde,
dat binnen twee jaar met de bouw begonnen moet
zijn. Er blijkt uit die akte tevens, dat heer Hugo van Assendelft
'de Willegen Horn' reeds vóór 14 april 1455 voor de
stichting van het klooster gegeven had. De akte waarbij hij
dat doet zou echter van 3 april 1456 dateren. Vermoedelijk
is deze datum dus fout en vond de schenking door mr.
Hugo plaats op 3 april 1455.
De bedoelde 'Willcgen Horn' bestond uit 'een huys met een
hofstede, metten boemgaert, met schuyr, barch hoijs, ende
een barch van 5 roeden'. Er behoorden 6 morgen weiland
en 13 achelen saetlands toe. De hofstede met land waren
tot nu toe verhuurd geweest voor 36 gouden Wilhelmusschilden
(munteenheid) 's jaars.
De stichting van het klooster moest echter goedgekeurd
worden door de bisschop van Utrecht, die dat op 30 maart
1457 deed en door hertog Philips, die zijn consent reeds op
TO oktober 1456 verleende.
Toen alles dus geregeld was en met de bouw een aanvang
was gemaakt, kwamen er onverwachte moeilijkheden. Het
bleek namelijk dat hier sprake was van een 'verduisterd'
leengoed, want 8 maden van de door mr . Hugo geschonken
landerijen waren afkomstig van heer Jan van Heemstede,
Deze hield ze met nog 4 maden in leen v an de graven van
Holland, doch had het land in 1408 stilletjes verkocht.
Begrijpelijkerwijs was hertog Philips hierover zeer verbolgen,
maar de klok kon nier meer teruggedraaid worden. Hij had
toestemming tot de bouw gegeven en daar was mee begonnen.
Er bleef hem dus niet veel anders over dan 'uijt gratie'
de 8 maden maat aan het nieuwe klooster cadeau te doen.
Ook met de heer van Heemstede dreigden er moeilijkheden,
want deze had blijkbaar het oog geslagen op de landerijen,
die russen zijn kasteel en het klooster lagen, maar tot het
bezit behoorden van Claes Spaarmansz. en Jan Bouwensz. de
Prior en het convent des kloosters ter Hemelpoorte der ordo
Sancte Beernds leden de nederlaag in dit conflict, want op
25 juni 1458 moesten zij beloven de bedoelde landerijen

niet te zullen kopen of zelfs huren zonder roesremming van
de heer van Heemstede.
Uit al deze gegevens kunnen we afleiden, dat het klooster
in 1458 gereed gekomen is. Grote omvang kreeg her niet
en een rol van betekenis heeft het niet gespeeld.
Het klooster lag aan de oostzijde van de Grootc Geest. De
toegangsweg werd gevormd door 'de weg die gaet nae
Willigenhorn', waarmee waarschijnlijk de latere Munnekenlaan
bedoeld wordt, die nog weer later 'de Cloosterlaan'
genoemd wordt. Wellicht is 'Willigenhorn' niet afgebroken,
maar als boerderij bij lier klooster blijven bestaan.
conflict met de stad Haarle:
Toen de bezittingen van het kloos r bij be­ ll de
Staten op 2.2 december 1581 aan d
n Leider
werden toegewezen, ontstond hierover een conflict met de
stad Haarlem, die deze goederen voor zich opeiste. Haarlem
kreeg zijn zin en de kloostergoederen kwamen onder
beheer van het 'geestelijk Comptoir van Haarlem', die ze
weer gedeeltelijk van de hand deed.
Zo kwam 'een hofstede, wonnige en binden, gecomen van
het Bernarditenconvent' ter grootte van 42 morgen, 3 hont
en 23 roeden, in handen van Boudewijn van Loo, rentmeester-generaal
van Vriesland, wiens erfgenamen de hofsrede
op ay april 1S13 verkochten aan sinjeur Hans Fabri,
koopman te Haarlem. Diens beide zoons, Johan en Arnoudt
Fabri, verkochten op 28 april 1653 aan de heer Balthasar
Coijmans, ridder, 'de helft van 5 percelen, ongescheyden,
op de caert getekent mette letter T, genaemt 'het Binnenclooster'
bestaende in huysinge, bouwhuys, stallingc,
voorpoort, huysinge omtrent de voorpoort, schuitenhuis,
lanen, munnickenvaart zo ver als het Binnenclooster strekt,
ende deselve vaert daarvandaan tot in 'tSpaerne toe. De
visschcrij in de vaart. Met alle goudleren en gestreepte of
diergelijke behangsels. Noch het horlogie met de koocker
daeromme, binnen de huysinge'.
Uir de akte blijkt niet duidelijk of de kloostergebouwen
verbouwd waren tot herenhuis, of dat er een geheel nieuw
gebouwd was. Ook de andere percelen, getekend met de
letters A r/m S, werden door de heer Balthasar Coijmans,
koopman-ridder, voor de helft gekocht. De andere helft
had hij reeds van zijn schoonvader de heer Johan Herre-
lleeimtcdc in de hist*
wijn verkregen. Hij betaalde voor de helft /zSyéi en 10
stuivers, een enorm bedrag voor die tijd, want het geheel
valt dan op bijna ƒ54000 te taxeren, een prijs die door geen
andere buitenplaats in Heemstede geëvenaard wordr.
Voor ƒ50000 deden de heren Balthasar Coijmans, heer van
Streefkerk, ridder, raad en schepen van Haarlem en mr.
Joan van Herrewijne (Johan Herrewijn), president-leenman
van Kcnnemerland, hun bezitting op 2.4 januari 1677 over
aan vrouwe Sophia Trip, weduwe van de heer Joan Coijmans,
en de heer Johan Burnarts, beide wollende te Am-
Sterdam. De omschrijving luidt nu 'een hofstede genaamr
het Bernardhenklooster met woonhuys, boomgaert, plantagien,
stallinge, boerenwoning, berg, schuren, en landen
daaraan gelegen, groot 4S morgen. Streckende van de ko lek
van de Santvaart (—de Crayenestersingel) ten Oosten langs
het Spaarne tot de Monnickenvaarr toe' enz.
Toen de erven Coijmans 'het Bernarditenklooster' op
2.5 november 1701 aan de heer Cornelis Biesen, koopman
te Amsterdam, verkochten, betaalde deze er slechts ƒ2.7533
en 7 stuivers voor. Het buiten wordr dan gedurende 150
jaar nier verkocht. Maria Biesen huwde in 1751 met mr.
Denis Adriaan Roest van Alkemade. Hun dochter Gccrcruida
Roest van Alkemadc trouwde in 1774 met Cornelis
Gerardus Josephns de Wijckerslooth de Grevcnmachern.
Hun dochter Maria Geertruida, die in 1832 te Amsterdam
overleed, huwde met Johannes Stephanus Schaep, overleden
21 oktober 1833.
De heer Binncwiertz, die in 1854 over Heemstede schreef,
meldt ons: 'De graaf van Westerholt heeft in 1850 dit goed
aan de heeren Dolleman verkocht, die reeds bezig zijn om
dit schoone en lustige landgoed in weiland te herscheppen'.
De prijs die de heren Dolleman ervoor betaalden was
ƒ70000. De kopers braken dus het herenhuis af. Er werd
echter in 1873 een nieuw huis gebouwd ren behoeve van
de heer J.Ph. Dolleman, burgemeester van Heemstede. Diens
weduwe verkocht het huis in 1903 aan de familie Aberson.
Tenslotte werd er in 192.0 het seminarie 1 lageveld gevestigd.
Crayenestersingel
De Crayenestervaarr, waaraan de singel zijn naam ontleent,
heeft niet altijd zo geheten. Deze vaart heette vanouds de
Gasthuis Zandvaart.

t was voor het Sint Elisa bethsgasthuis wel een bijzonder
fortuinlijke dag, die 5e april 1461, de dag waarop hertog
Philips van Bourgondie' aan het gasthuis in erfpacht gaf
11 vierkant stuk verwaaid zandduin, gelegen in de ban
11 Heemstede, begrensd aan de westzijde: de Heerenweg
(nu: Wagenweg); aan de oostzijde: de Heemstederwech
flater: Binnenweg en Bronsteewcg) ; aan de noordzijde: de
Voorhout (Haarlemmerhout); aan de zuidzijde: de Traprsberg,
'roijende aan de ijseren ctuijslaan toe'. Daar we
:ten dat deze gronden gestrekt hebben tot iets ten zuiden
n de huidige Koediefslaan, moet de 'Trappers-* of 'Trappenberg'
wel gezocht worden op het terrein van 'Kennemer-
De erfpachtscanon bedroeg 40 scellingen 's jaars. Wij noemden
dat een fortuinlijke transactie. Misschien waren de
regenten zich in 1461 hiervan niet zo erg bewust en bleek
dat pas later toen het gasthuis deze gronden in exploitatie
ging brengen. Het begon waarschijnlijk wel met het aanen
van de Gasthuis Zandvaart. Hiermede werd tweeërlei
doel beoogd: het verkopen van zand en anderzijds het
herscheppen van duingrond in teelgrond en later in bleekheiden.
De gronden werden door het gasthuis in kleine percelen in
erfpacht uitgegeven, maar het stichtte ook zelf een aantal
blekerijen (eind 16e, begin 17e eeuw) die verhuurd werden.
Zo vinden we op kaarten uit het begin van de 17e eeuw
:n buurtschap 'het Crayenest' geheten, gesticht op
gronden van het Sint F.Iisabethsgasthuis.
1 Haarlem uit kon men deze buurtschap langs de
Dreef bereiken, maar als men voetganger was, kon men
laf de Wagenweg tegenover 'het huis met de beelden'
voetpad volgen langs de tegenwoordige kraamkliniek
en men bereikte dan zonder moeilijkheden de Gasthuis
Zandvaart (Cray enester vaart). Dit voetpad droeg van
•uds de naam van Emauslaan. Voordat men de brug over
deze vaart passeerde, zag men dan aan zijn linkerhand een
buitenplaats.
Leeuwen h ooft
was een Haarlemse brouwer, Hugo van Oudenburch
geheten, die op die plaats 'een woonhuys, bouwhuys,
ichuren, boomgaert en plantagien' bezat, alles gelegen op
•i buiteujifojts tils tweede huis
grond die hij van het Sint Elisabethsgasthuis in erfpacht
hield. Het terrein was 310 roeden en een halve bont groot
en de erfpacht bedroeg ƒ41 en 10 stuivers 's jaars. Hugo
had er een hypotheek op genomen van ƒ2000. Dit had tot
gevolg, dat toen hij zijn bezit op 16 december 1661 overdroeg
aan sinjeur Pieter van de Rijp, koopman te Amsterdam,
hij slechts ƒ400 in handen kreeg.
Juffrouw Maria van de Rijp erfde het, maar zij gaf er opnieuw
een hypotheek op, nu van ƒ1500. Zij ontving deze
som van haar neef, sinjeur Johannes van de Rijp, koopman
te Haarlem. Belast met de f1500, die er reeds op gevestigd
was, bedroeg de totale hypotheek thans ƒ4000. Deze last
was blijkbaar voor Maria te zwaar, vandaar dat zij de hofstede
op zo mei 1685 voor maat ƒ1500 (boven de lasten)!
overdeed aan haar reeds genoemde neef.
Deze had blijkbaar niet de bedoeling de hofstede met 'een
bequacni woonhuys' in eigendom te houden, want anderhalf
jaar later verkocht hij deze aan sinjeur David Leeuw,
koopman te Amsterdam, die het perceel reeds enige jaren
in huur bezeten had. Hij betaalde er ƒ3000 voor, boven de
lasten (23 oktober 16S4). Als we nu bovendien nog weten
dat de vrouw van David Leeuw Cornelia Hooft heette, dan
behoeven we ons niet te verbazen over de naam 'Leeuwenhooft'
die het buiten van David Leeuw ontving.
Zijn docht« Wijntie Leeuw trouwde met de heer Aarnout
van Lennep. Zij verkochten de hofstede op 17 november 1725
voor ƒ1500 aan de heer Anthony van Waarden, gehuwd
met juffrouw Anna Cromhout. Na drie jaar had dit echtpaar
al weer genoeg van zijn bezit en droegen zij het over
aan ds. Johannes Noorbeek, predikant te Amsterdam, die
er ƒ3000 voor betaalde. Het buiten strekte zich toen uit tot
aan de Wagenweg toe.
Maar na zes jaar ontdeed ook onze dominee zich weer van
zijn hofstede, toen Samuel Gideon Wobina, koopman, hem
er ƒ2210 voor gaf {\6 april 1734), maar nog geen tien jaar
genoot Samuel van het buitenleven, want hij kwam te
overlijden, waarna vrouwe Petionella Sophia Bols, zijn
weduwe, de hofstede voor ƒ1125 overdroeg aan de heer
Diedcrik Smit, wonende te Amsterdam (2 februari 1744).
Een merkwaardige bestemming kreeg het buiren in zijn tijd,
er werd een 'campherstokerij' in of bij gevestigd. Lang hield
dit bedrijf geen stand, want toen de weduwe van Dicderik
Smit 'Leeuwenhooft' verkocht, werden van de verkoop
uitgezonderd 'de kopere ketels, tinne slange, loode bakken

en koopere helmen staande ten dage der verkoping in het
zogenaamde Lthortttoriitni', dat thans verwijderd is. Vermelding
verdient ook nog wel het feit, dat de eigenaar aan
de stad Haarlem f s 's jaars moest betalen voor 'een perspectief
in de Hout'.
Als koper trad op haar schoonzoon, de heer Nicolaes
Konauw, die er de vrij aanzienlijke som van ƒ11400 voor
over had (n juni 1774). Zakelijk gezien een goede transactie,
want zijn weduwe bedong van de lieer Jacob Abraham
van Lennep een koopsom van f12.1,00 (2.2. juli 1783).
Deze ontving er slechts ƒ8000 voor terug toen hij op 3 oktober
1798 de heer Pietcr Kops Goedschalksz. er eigenaar
van maakte.
Em aus
Wc kwamen langs de Emauslaan en passeerden aan de
linkerhand 'Lccuwcnhooft'. Passeren wc nu de brug over
de vaart die naar de Bronsteeweg leidt, dan zien we recht
tegenover de brug de huizen, die gebouwd zijn op de plaats
waar vroeger de herberg 'F.maus' stond. De Bronsteeweg
droeg toen de naam van 'Heemstederwagenweg'.
'Emaus' is niet steeds een herberg geweest, want toen de
advocaat Paulus van Bcrestcijn het bezat in 1633 was het
'een herehuyzinge genaamd P.matis'. Aanvankelijk stond er
aan de oostkant nog een huisje, maar dit werd door mr.
Paulus in 1631 voot /5K gekocht en bij 'limans' gevoegd. In
1633 verkocht mr.Paulus zijn herenhuizing aan Meyndert
Pietersz., brouwer in 'de Bril' te Haarlem.
Veel te betekenen had de herenbui/ing blijkbaar niet, want
hoewel er een hypotheek je van slechts ƒ300 op rustte, betaalde
Meijndert er maar ƒ900 voor. Er ontstond echter
verschil van mening tussen de verkoper en koper, zodat de
koop in 1638 geannuleerd werd, maar toch zien we later
(2.5 augustus 1650) Meyndert l'.maus, brouwer in 'de Bril',
het perceel verkopen. Wc moeten dus hieruit wel afleiden,
dat de ruzie bijgelegd werd en Meyndert opnieuw 'Emaus'
in eigendom verwierf, waarvan hij de naam zelfs als familienaam
ging dragen.
Zoals reeds gezegd, verkocht hij 'l'.maus' in 1650. Als kopers
rraden toen op Jan Jansz. van Aclst, schout van Berkenrode,
en Steven Schut, wonende te Amsterdam. De koop
e ook de ernaast gelegen herberg 'de Hollander',
Heemstede in de historie
waarover we nog iets zullen zeggen. Beide herbergen bleken
niet meer waard dan (tezamen!) ƒ 1.2.00. Steven Schut zou
'Emaus' exploiteren, zijn zwager Johan van Aelst 'de Hol-
Steven Schut moet er goed geboerd hebben, want na een
bijna 20-jarige exploitatie was de waarde van het perceel
vrijwel verdubbeld. Gerrit Jansz. Keijser betaalde er op
22 november 1669 ƒ1000 voor om daar ook eens zijn geluk
te proberen. Dit lukte echter niet bijzonder goed, want toen
hun vader overleden was maakten zijn kinderen er slechts
ƒ850 voor (2. mei 1703), terwijl bij de koop nog 6 andere
huisjes inbegrepen waren.
Koper was Dirk Dierkens, wonende in Berkenrode. Zijn
weduwe liet de herberg bij testament na aan juffrouw
Elisabeth Maria van der Kruijssen, die hem echter verkocht
aan Jan Claesz. van Kampen :'

Hollander* weer op 13 december 1639 aan Guillaume van
langera al.
Deze was echter niet in staat om de koopsom van ƒ300 te
betalen, zodat zijn enige dochter 'de Hollander' op 10 juli
1650 weer aan de verkoper moest teruggeven, die zich ruim
Kn maand later weer van zijn bezit ontdeed, want de
eigenaars van 'Emaus' telden hem ƒ1200 uit vooi het concurrerende
bedrijf.
Zoals wij zagen bleef Steven Schut 'Emaus' exploiteren,
terwijl zijn zwager Johan van Aelst het bedrijf 'de Hollander'
gaande moest houden. Dit lukte niet, want ook 'de
Hollander' ging als herberg al vóór het jaar 1663 teniet.
Het werd weer een particulier woonhuis, dat later weer in
kleinere huisjes gesplitst werd.
Curieus is het nog wel dat 'de Hollander' in 1633 tot zuidelijke
buurman had 'het huis en erf toebehoord hebbende (aan)
Adriaen de Martelaar'. Dit moet dus gestaan hebben ongeveer
op de hoek van de Bronsteewcg en Overboschsttaat
(noordzijde).
herberg Jerusalem
Aan de oostzijde van 'Emaus', recht tegenover de Zuidcrhoutlaan,
lag ook weer een herberg, die óók weer een bijbelse
naam droeg, namelijk 'Jerusalem'. Deze stond dus
ongeveer ter plaatse waar nu de Heemsteedse Dreef begint.
Dit was een strategisch punt, want al het rijdend verkeer

uit Haarlem, reed recht op 'Jerusalem' aan. De weg liep
daar niet verder. Men moest dan reclus.if slaan om langs
'Emaus', via de huidige Bronsteeweg, het dorp in te gaan.
'Jerusalem' is waarschijnlijk de oudste' van de drie naast
elkaar gelegen herbergen ('Jerusalem', 'Emaus' en 'de Hollander').
Hier hing tenminste reeds in 1631 'Jerusalem' uit.
Eigenaar was toen Willem Jansz. Jerusalem, die dus ook de
naam van zijn herberg als familienaam aangenomen had.
Behalve de oudste was 'Jerusalem' ook de belangrijkste
van de drie. Dat blijkt wel uit de koopsom van ƒ3970 die
de erfgenamen van Hillegond Willems, weduwe van Dirck
Eliasz. Probatum, er op 19 oktober 1671 voor bedongen
van Jan Brouwer.
Met geen cent aan kapitaal kocht bij de herberg, maar ging
dan ook failliet en op 4 juni 1673 werd 'Jerusalem' voor
ƒ3400 verkocht aan Huybert Lecndertsz. Ook hij was slecht
bij kas en moest ƒ1000 lenen. Hij deed dat notabene van
zijn concurrent, de eigenaar van 'Emaus'. Verbaast het u
dat ook Huybcrt failliet ging en dat daarop 'Jerusalem'
voor slechrs ƒ1805 verkocht werd (9 september 1675)?
Koper was Dirck van Venbergen, brouwer in 'de Klimmende
Leeuwen' te Haarlem, die ook wel een van de krediteuren
geweest zal zijn. Een bijzonder onvoordclige transactie.
Het is maar gelukkie,, dat hij nice geweren heeft, dat
zijn vrouw als weduwe de zaak voor slechts ƒ300 zou moeten
verkopen. Zij verkocht namelijk de herberg voor dat
bedrag op 13 juni 1689 aan Hendrik van Oostctzee. Ook
hem bracht 'Jerusalem' geen geluk. Hij vluchtte nog geen
jaar later het land uit.
Samuel Pietersz. nam het bedrijf over, maar wilde er niet
meer dan ƒ150 voor neettellen (7 mei 1691). Het dieptepunt
in de gang van zaken werd bereikt op 4 oktober 1702., toen
de weduwe van Samuel Pietersz. slechts ƒ100 ontving voor
de herberg. Voor dezelfde prijs werd het Sint Elisabethsgasthuis
er op 14 februari 1719 eigenaar van. Het bedrijf
was toen al teniet gegaan. Het pand werd in drie huisjes
gesplirst, die afzonderlijk verhuurd werden, totdat het in
1803 geheel werd gesloopt.
herberg Rome
Aan de oostzijde
zoeven dat 'Jerus
1 'Jerusalem' lag 'Rome'. We zeiden
11' de oudste en belangrijkste herberg
Heemstede in de historie
was, maar die wordt ongetwijfeld dicht op de voet gevolgd
doot 'Rome'. De oudste akte die we van 'Rome' kennen
dateert van T november 1628. Op die datum verkoopt Anna
Adriaensdr. weduwe van Baert Dircsz. 'de opstal van een
huysinge daer tegen wou rdig lioomen uyihangr' aan Bancraes
Vos, brouwer in 'bet Haarlemmer Wapen' te Haar-
Met een gerust hart kunnen we hieruit afleiden dat de herberg
bij de brouwerij in de schuld stond. Bancraes of ook
wel Paneras Vos zal er een zetbaas in gehad hebben. Het
bedrijf floreerde nogal en daarom bleef hij tot zijn dood
eigenaar. Zijn weduwe, Claertje Dircsdr., verkocht de
herberg echter op 9 mei 1640 voot ƒ1000 aan Jan Willemsz.
Pars, koopman te Amsterdam.
Tien jaar later betaalde Gijsbert Dirks/., ikiot aan de erfgenamen
van de heer Pats er ƒ1750 voor (1 december 1650).
Weer drie jaar later was de prijs gestegen tot ƒ1965. Deze
som bedong Gijsbert Boot ervoor van Andreas Akersloot,
regent van het Sint Elisabethsgasthuis (17 januari 1653).
Onder diens directie ging 'Rome' teniet. Het wctd herschapen
in 'een hofstede met zijn huysinge, stallinge, wagenhuis
en boomgaard', maar de/e bracht slechts ƒ750 op
toen Jan Huybertse Heemskerk er op 24 juni 1715 eigenaar
van werd.
Deze veranderde de hofstede in 'een herrebergh off huijsmanswoning
version met verscheidene vertreeken, wijn- en
stiijvclkclders, koe- en paerdesralling, twee hooijbargen,
wagenhuys en kanihuys met dessclls erf, kolfbaan, en
welbeplanre tuyn met sehoone vruchtdragende boomen,
aspergievacken, tcsamen groot 54K roeden, en genaamd
'de Verloore Koe". Het was dus een herberg annex
boerderij en tuinderij. 1 loewel de/.e omschrijving een goede
indruk maakt, was de werkelijkheid wat minder fraai,
want hoe is het anders te verklaren, dat het met deze aanbeveling
hij verkoop op 10 mei 1730 slechts ƒ630 en 7 stuivers
en 8 penningen opbracht, een prijs die in 1735 reeds
De kopet die de herberg op 9 maart 1735 voor dit lage
bedtag verkreeg, was Laurens van Schooten, maar toen hij
niet lang daarna overleed, werd zijn boedel in staat van
faillissement verklaard. De curator verkocht de herberg voor
ƒ635 aan de heer Jacob kek ra, koopman te Amsterdam.
Intussen was de naam van 'de Verloren Koe' weer vervangen
door 'Oud Rome'.

De heer Isekia bracht het bedrijf weer rot bloei en zal
met genoegen de fiooo geïnd hebbben, die Huijg Laugeveld
op 6 mei 1752 bereid was ervoor neer te tellen. De
weduwe van Huijg, Niesje Jans van Blijdesteyn geheten,
ging een nieuwe huwelijk aan en wel met Jan Gerrits/..
Kuijper. Aan hem en aan de kinderen uit haar eerste huwelijk
viel het geluk te beurt, dat de heer Jan Nicolaas van
Eijs, koopman te Amsterdam, als eigenaar van de recht
tegenover 'Oud Rome' gelegen buitenplaats 'Middellaan'
zijn oog op 'Oud Rome' liet vallen.
Voor /6ooo(!) deden zij 'Oud Rome' op 7 februari 1776
n de heer Van Eijs over. Het lot van de herberg was
hiermee bezegeld. De grond maakte voortaan deel uit van
'Middellaan', gelegen op de boek van de Zui der houtlaan
en de Crayenesterlaan.
de galg
'Oud Rome' moet dus gelegen hebben ongeveer aan de
huidige Jeroen Boschkadc. Zouden we onze weg van de
Jeroen Boschkade in oostelijke richting voortzetten tot het
punt waar de Crayenestetvaart in het Spaarne uitkomt, dan
den we daar de plaats vinden, waar reeds in 1529 de
j;alg stond. Ook op kaarten uit het begin van de 17e eeuw
staat deze plek als 'het gerecht' aangeduid. Nu dient het
terrein voor een heel wat vreedzamer doel : de huizen van
de Breirncr- en van de Weisscnbruchweg zijn er thans op
>ebouwd.
het jonge Gasthuis
Ongeveer op de plaats waar de J.C.van Oostzanenlaan bij
de Crayenesrervaart uitkomt lag oudtijds een huismanswoning,
die aan het Sint Elisabethsgasthuis toebehoorde. Dit
huis dtoeg de naam van 'het jonge Gasthuis', kennelijk
bedoeld als tegenhanger van 'het oude Gasthuis', dat ten
Noorden van de Zandvoortselaan gestaan had. Ook dit
perceel werd door de grootgrondbezitter mr. Jacob Hop,
een Amsterdammer, aangekocht en wel op 4 januari 1759
voor f5400.
Bij al de besproken percelen in de buurtschap moeten we
:nkcn - en dat geldt eveneens voor de nog te behandelen
't biihnijiliUili nis tweede buis
- dat deze zich bevonden op grond, die aan het Sint
Elisabethsgasthuis toebehoorde. De eigenaars van de opstallen
moesten dus allemaal een zekere ctfpachtscanon
aan genoemd gasthuis betalen. In enkele gevallen slechts
was de etfpacht afgekocht en behoorde de grond aan de
eigenaar van de opstallen.
We keren nu weer terug naar de plaats waar de Bronstecwcg
begint. Daar maakren we reeds kennis met 'Emaus',
dat aan de oostzijde geflankeerd werd door 'Jerusalem',
dar op zijn beurt weer als oostelijke buurman had 'Rome'
(later 'de Verloren Koe' en nog later 'Oud Rome'}. Aan
de zuidzijde werd 'Emaus' begrensd door 'de Hollander'.
Galgcroft
Slechts twee petcelen aan de Bronsteeweg scheidden oudtijds
'de Hollander' van 'de Galchcroft'. Deze naam wijst erop,
dat ook hier een tijdlang een galg gestaan moet hebben.
Als oudste eigenaar van dit land, waar toen reeds een huis
op stond, vinden we op 16 januaii i6zg een zekete Jacob
Pietersz. Altena.
Bij gedeelten wist Olivier Egbertsz. van Loon, wijnkoper
te Haarlem, het gehele terrein aan te kopen waar toen
reeds twee huizen stonden. Hij maakte et een herberg van
die de naam 'de Vtieseman' kreeg. Deze naam vinden
we voor het eerst in een akte van z8 juni 1661, waarin
Olivier de herberg voor ƒ 1100 overdroeg aan Willem
Jansz..
Vier jaar later echter koopt Olivier deze weer terug van
Willem Jansz., voor slechts ƒ300! Dat deze prijs niet
itreëel was, wordt wel bewezen door het feit dat de stiefzoon
van Olivier et na zijns moeders dood, ook niet meet
dan ƒ300 voot tetug kreeg van mr.Nicolaas Soutman,
advocaat te Haatlem. Vermoedelijk was het bedtijf dan ook
tceds eerder teniet gegaan.
Mr.Nicolaas Soutman vertoefde met zijn gedachten zeker
in de riddertijd; hij gaf namelijk aan zijn huis de naam van
'de Ridderlijcke hofstede'. Was het toen weet een herberg?
Zeker is, dat toen zijn kleinkinderen op iS januari 1694
het perceel verkochten aan dr.Isaack Gorsius, het omschreven
werd als 'een huys en erve waer althans uythangt
'het Ridderlycke Rusthof'. Dit doet toch wel sterk denken
aan een herberg met een uithangbord.

Dr.Gorsîus was eigenaar van 'het huis te Crayenest'. De
aankoop werd daarbij gevoegd en deelde dus verder het l<
het huis te Crayenest
Dat dit huis vanouds een kasteel geweest zou zijn, is volkomen
uitgesloten. Of de ondergrond oorspronkelijk aan
het Sint Elisabethsgasthuis toebehoorde is niet zeker. We!
staat vast, dat er van erfpacht geen melding wordt gemaakt
in de akten die wij op het ogenblik kennen. In 161.9 behoorde
het toe aan een zekere Alphert Jansz., terwijl in 1630
en in 1633 een Jacob Gerritsz. als eigenaar voorkomt. Het
blijkt dat het perceel in 1641 reeds in eigendom toebehoort
aan sinjeur Hendrïck Lernens die nog in 1657 als eigenaar
voorkomt, maar vóór of in het jaar 1662 overleden is,
waarna zijn weduwe, Mcynsje de Wolff, eigenaresse blijft.
Met haar beide zoons, Hendrik en Abraham Lernens geheten,
transporteert zij op 9 februari 1682. 'het huis te
Craijenest' voor ƒ4150 aan de heer Isaack Gorsius te
Amsterdam. De hofstede is dan slechts 1100 roeden groot.
Zoals wij reeds gezien hebben, kocht deze heer 'het Ridderlycke
Rusthoff', ten Noorden van zijn buitenplaats gelegen.
Ook de tegenover gelegen blckerij werd door hem gekocht.
De heer Gorsius, die als medicine doctor 'het huis te
Craijenest' bewoonde, deed echter reeds op 5 maart 1701
zijn hele bezit van de hand. Koper was de heer Hendrik
Meulcnaer, koopman te Amsterdam, voor ƒ7500.
Mr.Amoldus Elias, die - met Jacob Elias - de bezitting
kocht (27 januari 1725), verkocht op 2 december 172.7 zijn
helft voor /2 500 aan laatstgenoemde. Deze Jacob Elias, die
te Amsterdam woonde, bleef eigenaar tot 7 juni 1758, want
op die dag droeg hij 'het huis re Crayenest' en 'het Ridderlycke
Rusthof' voor ƒ7500 over aan de eigenaar van
'Bronstec', mr. Jacob Hop, oud-schepen der stad Amsterdam
en bewindhebber van de West-Indische Compagnie.
De laan die toegang gaf tot 'Bronstee', begrensde 'het hui;
te Crayenest' aan de zuidzijde. 'Bronstee' zelf werd aan de
zuidzijde begrensd door 'de IJzeren Cruyslaan', die al in
llct'iüsti'ilu in de biïtui
het jaar 1467 genoemd wordt en gelopen moet hebben ter
plaarse van de Oosterlaan, een zijstraat van de Binnenweg,
of misschien nog iets zuidelijker.
De terreinen waarop 'Bronstee' gebouwd werd, behoorden
aanvankelijk toe aan Jacob Gerritsz., dezelfde man als de
Jacob Gerritsz., die ook eigenaar werd van de terreinen van
'het huis te Crayenest'. Maar vóór het jaar 1668 is de heer
Johan Fonrcyn, ook Fontaine geheten, eigenaar geworden
want op 2 oktober 1668 wordt bij verloting van zijn nalatenschap
'Bronstec' toebedeeld aan zijn dochter juffrouw
Agneta Fontaine, gehuwd met de heer Jacob Schardinel,
koopman te Amsterdam.
Het was een grote bezitting, die zich met zijn 14 morgen
land uitstrekte van de Bronsteeweg tot aan het Spaarne. De
heer Luycas Schorer, hoofdingeland van de Beemster,
wonende te Amsterdam, moest dan ook diep in zijn buidel
tasten om er eigenaar van te worden. Dit gelukte hem op
18 november 1677 voor de som van ƒ28000.
Niet lang genoot hij van zijn nieuw bezit, want kort voor
zó april 1681 was hij reeds overleden en op genoemde
datum werd 'Bronsree' voor ƒ30000 door zijn erfgenamen
verkocht aan de heer Pieter Rendorp te Amsterdam. Welk
doel deze met zijn aankoop beoogde blijft in het duister.
Hij zal het buiten toch wel niet gekocht hebben met het
doel het een jaar later met ƒ3000 verlies te verkopen.
Zo is het tenminste gegaan; op 1 mei 1682 verkocht de heer
Pietet Rendorp 'Bronstec' voor ƒ27000 aan de heer Cornells
van Bambeek, schepen te Amsterdam. Laatstgenoemde
vergrootte de hofstede met nog 5 morgen, zodat deze bij
verkoop op 3 oktober 1713 ƒ13900 opbracht. Als koper
trad op mr. Joan de Graeff, heer van Zuid Polsbroek,
schepen en raad van Amsterdam.
Het blijft ons verborgen waarom de heet Tomas Perrin
bereid gevonden werd ƒ11683 a's koopsom aan de weduwe
van mr. Joan de Graeff te betalen (23 november 1720).
Maar het verwondert ons niet dat Tomas Perrin het volgende
jaar al failliet ging; wel verbaast het ons dat de
curator over de failliete boedel het buiten voor ƒ19100 wist
te verkopen en wel aan mr. Joan Fontaine, koopman te
Amsterdam f20 augustus 1721).
Mr. Jacob Hop, die zich vrijheer van de Lek, Lekkerkerk
en Zuidbrock mocht noemen en bovendien nog schepen en
raad van Amsterdam en tevens commissaris van de pilotage

we reeds enkele malen optreden als gvootgvondi
Heemstede. Hij verwierf ook 'Bronstee'. Toen
r testa men ra ir van vrouwe Cecrtruid Lesteenon,
weduwe van mr. Jacob Hop, tot liquidatie van de
alatenschap overging, bood hij te koop aan:
i de hofstede 'Bronstee', t herenhuizing, stalling, koets-
huis, tuinmanswoning en land.
i een boerenbruiker genaamd 'Oud Bramtee', ter zijde
van de voors, hofstede gelegen, met huisnianswoning, stal,
hooi- en wagenhuis, en land.
3 een boerenbruiker genaamd 'Nieuw Bronstee', naast de
:
oors. hofstede gelegen, met luiismanswoning etc.
Groot 70 morgen, gelegen in en tegen de Schouwbroekerpolder,
strekkende van (de Bronstee]weg tot het Spaarne.
Voor ƒ80800 mocht mr. Jacob Alewijn, commissaris der
stad Amsterdam, zich eigenaar noemen (2 mei 1783). Het
geheel was bovendien nog belast niet ƒ2.025 tegen vier pro-
.t toekomende aan Jan Maximiliaan Leopold, prins van
Rubempré. De tijdsomstandigheden werden slechter, dat
ondervond de weduwe van mr. Jacob Alewijn, die - toen
zij het gehele bezit op 5 november [798 overdeed aan de
heer Frederik Lodewijk Braunsberg te Amsterdam - er
slechts ƒ56000 voor ontving.
Je buurtschap Crayenest
Van de 28 percelen die het belastingkohic 1 1732 ii
e buurtschap kent, waren er slechts veertien als woonhuis
geregistreerd, drie deden als 'bouwhuis' (boerderijtje) dienst
en drie als warmoestuin (tuinderij). Een achttal blckerijen
completeerde het geheel. Hiervan werden er twee rechtstreeks
door het Sint Elisabethsgasthuis geëxploiteerd, vanzelfsprekend
via een zetbaas; in de zes andere werd het
bedrijf uitgeoefend voor particuliere rekening. Deze hadden
hun blekerijen echter gebouwd op grond die aan het gasts
bleef toebehoren en waarvoor zij dus erfp ach tsrecht
n betalen.
In de tweede helft van de i8e eeuw werden ook de beide
blekerijen van het gasthuis aan particulieren overgedaan.
Van de vijf herenhuizen uit 1732 hebben we er maar drie
••: hititoijtihiti als tweede buis
besproken: 'Crayencst', 'Leeuwenhooft' en 'Bronstee'.
De beide andere lagen op grondgebied dat nu tot Haarlet
behoort; dat waren 'Zuiderhout' en 'Middellaan'.
de buurtschap Heerenzandvaart
Hieronder werd in 1732. verstaan de buurtschap die zich
groepeert rond de huidige Blckersvaart. Het zou mogelijk
zijn precies aan te geven welke huizen tot een bepaalde
buurtschap behoorden, doch het komt mij voor dat dit
niet veel zin zou hebben.
We zijn hier in een buurtschap, die voor bijna de helft uit
blekerijen bestond. Van de 70 in 1732 geregistreerde percelen
waren er op dat moment 33 als blekerijcn in gebruik,
tegen 35 als gewone woonhuizen. 'Bouwhuizen' (boerderijtjes)
waren er in deze buurtschap slechts twee. Geen
enkele buitenplaats werd hier aangetroffen. Onder de woonhuizen
waren ook de herbergen begrepen, zoals 'de Nieuwe
gekroonde koe' en 'de FrisscJie roemer'.
In tegenstelling tot de buurtschap 'het Crayenest' waren
vrijwel alle gronden van 'de Heerenzandvaart' in handen
van de heren van Heemstede, die deze aanvankelijk verhuurden
en later in erfpacht uitgaven.
de Lanckhorst
Een van de twee boerderijtjes, die deze buurt rijk was,
droeg de naam 'de Lanckhorst'. Dit is al een heel oude
naam, die oorspronkelijk alleen maar door een stuk land
gedragen werd, dat aan de heer van Heemstede toebehoorde.
Immets Roeland Ie Fèvre, heer van Heemstede, droeg
op 3 februari 1502 'de Lanckhorst', zonder enige opstal, over
aan het Sint Elisabethsgasthuis. Later kwam het land in
handen van de familie van Heemskerk van Bekesteijn.
Er stond misschien nog geen boerderij toen jonkheer
Boudewijn van Heemskerk van Bekesteijn op 2 september
1653 van zijn bezit 52 roeden afstond aan zijn buurman de
heer Johan van Nes. Jonkheer Boudewijn droeg toen
namelijk over 'zeker stukje land groot 52 roeden, zijnde het
zuiderhoekske van een stuk weiland genaamd 'de Lanck-

Hoe het allemaal precies in 'zijn werk gegaan is, weten we
niet, maar vast staat Jar Je familie van Nes op een
gegeven moment in het bezit is van 'seeckere woninge en
hofstede genaamd 'Lanckhorst' en 'het Nieuwe lant' en
'Boelhoudersweïjde". Juffrouw Maria van Nes, wonende
te Haarlem, had de/e bezitting geërfd van vrouwe Anne
van Nes, weduwe van de heer van Puts.
Juffrouw Maria zou op haar beurt 'de Lanckhorst' bij haar
Jood nalaten aan mr. Matheus Steijn, ouJ-burgemeester,
raad en vroedschap van Haarlem. Zij bedacht zich echter
en droeg nog tijdens haar leven - en wel op 17 oktober 1671
- haar bezitting aan mr.Steijn over. Het landbezit van de
boerderij was toen meer dan 12, morgen groot.
Een vijftigtal jaren later mag vrouwe dementia Boeckhoven
weduwe van de heer Johan Suijst, in leven burgemeester
van Gouda, zich eigenares noemen. De boerderij is dan
ruim 11 morgen groot, en gaat voor ƒ2.000 over aan de heer
Aamout van Lennep, koopman te Amsterdam (19 juli
1717)-
De heer Van Lennep had nog geen jaar lang plezier van zijn
aankoop, want op 13 augustus 172.8 draagt zijn weduwe de
boerderij, met nog slechts 7 morgen land, voor ƒ1400 over
aan Jan Huybertsz. Heemskerk, inwoner van Heemstede.
Toen zijn vrouw was overleden, deed hij de boerderij op
10 mei 1730 voor ƒ1640 van de hand.
Cornelis Hout was op die datum koper van 'een boerewoningh
genaemt 'Lanckhorst' met zijn schoone verwulfde
suijvelkelJeis, koe- en paerdestalling, en appartc woningies
daer annex, hooyberg etc. Een hooge croght daeraen en
boomen daerop staande, groot 4 morgen 500 roeden, omtrent
de Heere Zandvaart, aan de Schouwbrockerpolder,
waardoor het voetpad van Heemstede naar Haarlem is
lopende, hetgeen de koper zal moeten gedogen."
Met dit voetpad naar Haarlem wordt bedoeld de weg die
thans deels Binnenweg, deels Bronsteeweg heet. Deze liep
dus door de landerijen die aan de eigenaar van 'de Lanckhorst'
toebehoorden.
Jan Hout die 'de Lanckhorst' in 1753 bezat, was gehuwd
met Huybertjc Heemskerk, die na de dood van haar man
hertrouwde met Hendrik van Roon. In deze periode wordt
de naam 'Lanckhorst' vervangen door 'Nazareth'. Hoewel
'Nazareth' slechts 1 morgen 2,50 roeden groot was, betaalde
de heer Jan Nicolaas van Eijs, te Amsterdam er op 7 december
1780 een bedrag van ƒ1475 voor. Deze breidde zijn
I li't'ii:.

twee openbare
rebouwen
het raadhuis
.et 'officiële' dorpsleven concentreerde /.ich oudtijds om
de kerk. In een huis, dat aan de kerk toebehootde en aan
Jü kerk grensde, was de school gevestigd. Hier woonden
ook de onderwijzer en zijn gezin. Eén kamer in het huis was
gereserveerd voor de vergaderingen van het dorps bestuur.
De heer van Heemstede bepaalde op i oktober 166&, dat
schout en schepenen op de eerste donderdag van iedere
uaand (behalve op Hemelvaartsdag, dan kwam men bijen
op de eerstvolgende donderdag; des middags om 12 uur
n het rechthuis 'rechtdach' moesten houden. Schout en
schepenen zouden bij niet verschijnen boete moeten betalen.
Nog in de 19e eeuw kwam her gemeentebestuur in een
gehuurd huis bijeen. Op 1 mei 1855 werd door de gemeente
ander pand gehuurd voor 10 jaar met een opzeggingstermijn
van 2 jaar. Dit was huize 'Overlaan' (Raadhuisplein
9). Alle vergaderingen werden daar gehouden en daar
s ook de secretarie gevestigd. Bij raadsbesluit van 14
oktober 1873 werd dit gebouw als raadhuis aangekocht van
jonkheer J.B.van Merlen. De prijs bedroeg ƒ5000.
tn 1905 kwam het voorstel ter tafel voor de bouw van een
iw raadhuis. Reeds in 1906 kwam het gereed en werd
het aangewezen 'als huis der gemeente'. Het oude raadhuis
werd verkocht.
het postkantoor
Over her postverkcer hebben we reeds een en ander meegedeeld
bij de bespreking van 'het oude Posthuis'. Het plat
om een eigen postkantoor te bezitten, kwam in de loop
van 18S8 in behandeling. In 1S89 werd aanbesteed 'de bouw
van een gebouw ingericht voor post- en telefoonkantoor
met directeurswoning voor de som van ƒ11245'.
Een 'telephoorjh ou der dreef de hele affaire voor een jaarwedde
van ƒ125, die echter in 1898 op ƒ 175 gebracht werd.
Het postkantoor \wix\ in 1899 verbouwd in verband met
de vervanging van het 'rijkstelephoonkantoor' door een
'njkstelegraafkantoor' in vereniging met de postdienst. Het
gebouw behoorde toe aan de gemeente, die het voor ƒ72.5
per jaar aan het rijk verhuurde. De opmars van de telefoon
verliep aanvankelijk traag: het duurde tot 1903 voordat
werd besloten om 'het raadhuis tclcplionisch te verbinden'.
Pas in 1921 werd begonnen met de bouw van een Post- en
Telegraafkantoor aan de Raadhuisstraat, volgens ontwerp
van de architecten J.T.J. Cuypcrs en P.Cuypers, voor de
som van ƒ72516. Twee jaar later werd het vroegere postkantoor
verbouwd tot politiebureau. Onmiddellijk voor de
tweede wereldoorlog werd het postkantoor door het rijk
van de gemeente gekocht. De telefoondienst zou erin gevcsiigd
blijven, doch het postkantoor /.on overgebracht
worden naar de villa 'Land en Spaarn/acht'.
Misschien is het een goed slot van dit hoofdstukje om te
vermelden, dat in 1931 het bovengrondse telefoonnet ondergronds
gemaakt werd. Interesseert bet u misschien ook nog,
dat op 2.6 februari 1929 aan de NV Heemsteedsche Radiocentrale
concessie werd verleend voor radiodistributie}
Later werd dit alles aan de PTT overgedaan. Spoedig zal
ook dat weer verleden tijd zijn.

naar zelfstandig
kerkelijk leven
Hcelï r over het o 'an kerken maar weinig
bekend. Moeizame archacologische opgravingen in en om
nog bestaande of geheel verdwenen bedehuizen moeten dan
meewerken om bij benadering de ouderdom ervan te bepalen.
Dat laatste lijkt op het eerste gezicht niet zo belangrijk,
want - zo zou men kunnen redeneren - wat doet
het er eigenlijk toe of een kerk nu bijvoorbeeld uit de
ne of uit de 13e eeuw stamt ? Als men zo spreekt,
dan ziet men over het hoofd, dat het bestaan van een kerk
een zeer belangrijk gegeven kan opleveren voor het ontstaan
van een stad of van een dorp. Immers wordt er meestal
pas een kerk gesticht als het getal inwoners van een plaats
zo groot geworden is, dat de stichting van een eigen kerk
noodzakelijk wordt.
Passen we deze stelling {die vanzelfsprekend ook vele uitzonderingen
kent) op Heemstede toe, dan bemerken we dat
hij voor deze gemeente opgaat. We zagen reeds, dat de bevolking
er uiterst klein was en dat er dan van een eigenlijke
dorpskern geen sprake is. De schaarse bevolking woonde
in verspreide buurtjes. Kerkelijk ressorteerde dit alles tot
aan de Hervorming toe onder de Sint Bavo of Grote Kerk
te Haarlem.
Hoewel de afstand van het uiterste zuidpunt van Bennebroek
tot de Bavo in Haarlem bijzonder groot was, scheen
dat nauwelijks problemen op te leveren. We spreken over
een tijd waarin het als normaal beschouwd werd, dat men,
als men niet een of ander vervoermiddel bezat, urenlang
moest lopen om zijn godsdicnstplichtcn te kunnen
vervullen.
Ih'i'iiiilcdc in île his,
Het is merkwaardig te zien hoe een politieke gebeurtenis
van invloed geweest is op de stichting van de kerk te
Heemstede.
Graaf Willem IV (1337 tot 1345) wilde namelijk het werk,
door zijn voorgangers begonnen, voltooien. De opgave
bestond in het volledig onderwerpen van Friesland aan zijn
gezag. Hij rustte daartoe een expeditie uit, die per schip
daarheen werd overgebracht. Met ongeveer 500 man landde
de graaf bij Warns en rukte naar het Noorden op. Zijn
legertje werd echter door de Friezen omsingeld en geheel
in de pan gehakt.
Het verhaal zegt dat de graaf door een bijlslag op zijn hoofd
gedood werd juist op de oude 'dingplaats', waar zijn voorvaders
recht plachten te spreken in Friesland. Pas tien dagen
later werd zijn lijk gevonden en in het Friese klooster
Bloemkamp begraven.
Deze nederlaag bad ontzettende gevolgen: een burgeroorlog
brak uit in het graafschap Holland. Maar we komen te veel
buiten het terrein van ons onderwerp. Wel willen we even
aanstippen, dat het graafschap in handen kwam van de
zuster van graaf Willem (daar deze laatste wel gehuwd was
doch geen kinderen naliet).
Deze zuster, Margaretha geheten, was getrouwd met keizer
Lodewijk. Het verwondert ons dan ook niet, dat dit echtpaar
in de machtsstrijd over de opvolging in het graafschap
Holland de overwinning behaalde. Zij lieten de regering
daar echter uitoefenen door hun zoon, de latere graaf
Willem v.
Deze rekende het tot zijn plicht om iets te doen voor het
zieleheil van zijn gesneuvelde oom. Zo wordt er in Heemstede
een kapel gebouwd voor diens nagedachtenis, waar
zielemissen werden opgedragen en verder alles plaatsvond
wat ten dienste van het beoogde doel was afgesproken.
Voor de stichting van deze kapel werd geld geschonken en
er moeten ook goederen aangewezen zijn, waaruit de aan
de kapel verbonden kapelaan onderhouden moest worden.
De nieuwe kapel voorzag blijkbaar in een behoefte en deed
zelfs de wens opkomen om geheel onafhankelijk te worden
van de Sint Bavo te Haarlem. Aan een kapel waren immers
slechts beperkte rechten verbonden : in het algemeen mochten
daar bijvoorbeeld de sacramenten niet bediend worden.
Graaf Willem v gaf aan de aandrang gehoor en verleende
op 14 april 1348 zijn toestemming om de kapel te Heemstede
tot een parochiekerk te verheffen.

i)c pastoor van 1 taarlcm, voor wie een reveling getroffen
ivertl daar hij een deel van zijn inkomsten verloor, ging er
nee akkoord en ook de bisschop van Utrecht gaf er reeds
up i mei zijn toestemming voor. Fn toch ging de verheffing
tot parochiekerk nier door, of liever gezegd: de verheffing
heeft geen enkel gevolg gehad. Hoe dal gekomen is, is niet
duidelijk.
We zouden ons eerst de vraag kunnen stellen: waarom is
.ie kapel juist te Heemstede gesticht? Voor zover wij weten
iieeft graaf 'Willem iv in geen enkele relatie tot Heemstede
gestaan. Vermoedelijk is de oorzaak geweest dat heer
. ierard van Heemstede - onmiddellijk na Willems 'troons­
bestijging' - een van de meest intieme raadslieden van de
iwe graaf geworden is.
Heel huiselijk zouden we ons voor kunnen stellen, dat graaf
Willem v, als zoon van keizer Lodewijk, in Holland vol-
• cimen onbekend was. Toen bij hem de wens opkwam om
î kapel te stichten ter ere van zijn gesneuvelde oom, aan
e hij tenslotte ook het begin van zijn carrière te danken
had, zou heer Gerard hem aangeraden kunnen hebben de
kapel te doen verrijzen in zijn bossen. Wie kan het hem
, ; alijk nemen, dat deze ridder trachtte het belang van zijn
dorp in te passen in de wensen van de graaf?
De gedachte is wel eens gerezen, dat heer Gerard de kapel
jesricht zou hebhen, om de gunst van de nieuwe landsheer
'innen. Dit is echter hoogst onwaarschijnlijk, daar heer
(ierard een eigen kapel had in zijn slot te I leemstede. Deze
slotkapel was reeds door de ouders van heer Gerard ge-
icht, dus vóór de gebeurtenissen van 1345 en volgende
iren. De heren van Heemstede hadden dus zelf geen be­
hoefte aan een nieuwe kapel.
.tiehting van een kapel was dan ook uitsluitend in het
belang van de dorpelingen en dat geldt ook voor de ver­
heffing van de kapel tot parochiekerk, een kerk die niet
afhankelijk zou zijn van de heer van Heemstede maar van
de graaf van Holland. Zou hierin de oorzaak gelegen zijn
tl het zonder gevolg blijven van de verheffing? Graaf
••'. illcm zegt uitdrukkelijk, dat hij deze verheffing stimu­
leert op aandringen van de inwoners van Heemstede, maar
de akte is mede ondertekend door heer Gerard als lid van
's graven Raad.
Men zou ook kunnen denken aan de mogelijkheid, dat de
nieuwe parochie i leemstede niet in staat was om zonder
vermeerdering van inkomsten een eigen pastoor te onder­
I zctlstuiiiiig kerkelijk Sen-
houden. Het blijft voorlopig een onopgelost raadsel.
Meer dan tweehonderd jaar lang komt er in de toestand
geen verandering. Het duurde tot 1558 voordat de Heem-
stedenaren de bestaande situatie als bezwaarlijk begonnen
te voelen. Zij wendden zich dan ook tot de proost van de
kerk te Haarlem met het verzoek aan hun kapelaan toe te
staan de sacramenten te bedienen en de doden in de kapel
te doen begraven. Dit verzoek werd niet toegestaan.
Begrijpelijk, want de kerk te Haarlem vreesde een derving
verwarring en onzekerheid
Opnieuw moest de hogere politiek de aanleiding zijn tot
een ingrijpende verandering. Bij het beleg van Haarlem was
de kapel in juni 1573 verwoest. Een tijd van verwarring en
onzekerheid volgt, I let blijkt niet duidelijk of de kapel
onmiddellijk weer herbouwd werd. Uit het feit dat er
geboekstaafd is, dat ds. Jacobus Campius, predikant te
Haarlem, zijn eerste preek te Heemstede op ia juni i6zz
hield 'binnen de ruïne van de kapel', zou men kunnen
afleiden dat de kapel niet herbouwd was.
Er zijn echter aanwijzingen voor het tegendeel. Door de
Reformatie was namelijk de scheiding tussen kerk en staat
een feit geworden. Bevestiging van huwelijken bijvoor­
beeld, die vroeger uitsluitend door de kerkelijke overheid
plaatsvond, moest nu door de wereldlijke of kerkelijke
overheid verricht worden.
De Heemstedenaren hadden deze bepaling zo uitgelegd, dat
zij voor de sluiting van een huwelijk niet meer naar
Haarlem behoefden te gaan. Zij gingen hun huwelijken in
Heemstede zelf voltrekken hetzij voor de magistraat, hetzij
voor een predikant. Dit was niet naar de zin van de
stadsregering van Haarlem. Dit college verbood op 4 juni
TOOI aan schout en schepenen van Heemstede de
huwclijksafkondigingen te Heemslede te doen en de
bruidsparen daar in het huwelijk te verbinden.
Nu kan men hieruit afleiden, dat er toen huwelijken gesloten
werden in de kerk (kapelj van Heemstede. Maar dan moet
deze dus in bruikbare staat verkeerd hebben, want huwe­
lijksbevestiging in een verwoeste kapel lijkt wel een wat
vreemde zaak. Deze opvatting dat de kerk niet volledig
verwoest of weer hersteld was, wordt gesteund door de akte

waarbij burgemeesters van Haarlem aan de Heemsteden a ren
toestaan hun doden in de kapel aldaar te begraven, want
ook liet houden van rouwdiensten in een verwoeste kerk
lijkt niet reëel (22 september 1601).
In Heemstede werd van deze vergunning om daar te begraven
direct een ruim gebruik gemaakt, zelfs een beetje
al te ruim naar de zin van Haarlem. Dit blijkt uit het feit,
dat schout en schepenen van Heemstede aan de kerkmeesters
van de dorpskapel gelasten (14 oktober 1614) niet
meer toe te laten dat de lijken van uitheemse, buitenlandse
of vreemde lieden in of voor de kapel begraven werden.
Daar Heemstede van dit verbod alleen maar derving van
inkomsten ondervond, zal het wel op aandringen van
Haarlem uitgevaardigd zijn. Tevens blijkt ook hier weer
uit dat de kcrk(kapcl) nog in 1614 normaal in gebruik
was, zij het dan ook niet meer voor de uitoefening van de
katholieke eredienst.
Toch waren er nog steeds mensen die vast geloofden in
herstel van de oude orde. Deze gedachte moet ook de beide
dochters van Jan Dircsz. Voechgen te Heemstede bezield
hebben, toen zij op 31 mei 1605 'uit affectie voor de kapel
te Heemstede' daaraan een stuk teelland van reo roeden
gelegen in de Kleine Geest legateerden, onder beding van
vruchtgebruik voor de langstlevende. Indien echter in de
kapel 'geen ceremoniën of godsdiensten werden gedaan gelijk
men in die kapel vóór 1572 deed' zal de rente van dit
land uitbetaald worden aan 'de scamele en miserabele
personen in de ban van Heemstede'.
Het land zal niet verkocht mogen worden, zo was in het
legaat bepaald, 'zonder consent van de pastoor in de
St. Bavokerk te Haarlem'. Daar er geen katholieke erediensten
meer in de kapel te Heemstede gehouden zijn, kwam
het beheer over het legaat aan de dorpsregering die het land
verhuurde ten bate van de armen.
kerkelijk zelfstandig
Ondanks het feit, dat de kerkelijke band met Haarlem wel
iets losser geworden was, was men in Heemstede niet
tevreden. Men wendde zich tot de Staten van Holland,
die op 20 december 162,1 beslisten dat te Heemstede 'de
Christelijke religie publiekelijk zal uitgeoefend worden en
een predikant beroepen op een traktement als andere
predikanten in de bijliggende dorpen genieten'.
Door dit besluit werd de grondslag gelegd voor de kerkelijke
zelfstandigheid van Heemstede. Daar het dorp klein was
en het aantal protestanten gering, wendden zich de heer
en de regering van Heemstede voor financiële bijstand tot
de Staten en de grote steden 'om ondersteuning tot de
opbouw van de kerk die in de laatste oorlog vernield was'
{zoals wij zagen was dit niet helemaal juist; er moet althans
een deel in gebruik gebleven zijn).
Van verschillende steden weten we wat zij bijdroegen.
De Staten van Holland begonnen met een gift van ƒ800,
Leiden gaf ƒ 1000, Haarlem ƒ1000, Amsterdam ƒ600,
Enkhuizen f300, Rotterdam ƒ2.00, Dordrecht ƒ150, Delft
ƒ100 en Gouda ƒ100.
We noteerden hier enige giften tot een bedrag van ƒ4250.
Dit is stellig niet het totaal bedrag, want ook de heer gaf
een belangrijke bijdrage. Dit bedrag was wei zo hoog, dat
de regering van Heemstede hem het recht vergunde om
predikanten aan te stellen. Bovendien staan zij hem het koor
van de kerk af voor de stichting van een familiegraf.
Zolang de kerk nog niet gebouwd was, werden de diensten
gehouden in het huis genaamd 'de Steenen camer'. De
eerste protestantse kerkdienst zou daar op 12 juni 1622
worden gehouden, maar her huis was niet groot genoeg
om alle belangstellenden re bevatten. Vandaar dat de dienst
gehouden werd 'binnen de ruïne van de kapel', in tegenwoordigheid
van de familie Pauw, de pensionaris van
Haarlem en vier professoren uit Leiden. Ds. Jacobus
Campius, predikant te Haarlem, leidde deze eerste dienst.
Nog voordat met de bouw van de kerk begonnen was, werd
ds. Martinus Bruno, predikant te Middelie, Kwadijk en
Hobrede, als predikant te Heemstede beroepen (13 juli
1Ó23). Op 20 augustus werd hij reeds in zijn ambt bevestigd
'onder den blauwen hemel wegens de grote toevloed van
mensen'. Kort daarna werd het uitbreken van oude fundamenten
en muren van de oude kapel aanbesteed benevens
het metselwerk voor de nieuwe kerk, spoedig gevolgd door
de aanbesteding van het houtwerk en binnenwerk.
blijvende bron nodig
Er waren nu wel fondsen genoeg om de kerk te bouwen,
maar er moest een blijvende bron van inkomsten aange-

oord worden. Deze werd gevonden door een verhoging
n de indirecte belastingen. De Staten van Holland geven
namelijk vergunning aan schout, schepenen en kerkmeesters
11 voor de bouw van kerk, predikantshuis en school te
mogen heffen: /i van elke ton bier door de tappers ingeslagen,
2. penningen of i duit van elke mand turf en de 8oe
penning op de verkoop van onroetend goed en van renten.
Dit tarief zou ingaan op i Januari 1625 en tien jaar lang
van kracht zijn. Maar op 12 april 1625 werd het octrooi
al weer gewijzigd. Er zouden voortaan 8 stuivers geheven
worden van elke ton bier door de tappers en 4 stuivers
elke ton bier door de ingezetenen ingeslagen en r. duit
voor elke mand turf. De 80e penning bleef gehandhaafd en de
Juur van het octrooi werd verlengd tot 15 jaat. Deze bron
fan inkomsten zou dus in 1640 gestopt worden. Tevergeefs
werd toen op verlenging van het octrooi aangedrongen.
De eerste predikant bleef ruim een jaar in Heemstede en
uitrok vandaar naar Alkmaar. Toen werd ds.Isaac
Plancius uir Amsterdam naar Heemstede beroepen en
tijdens zijn ambtsperiode werd de nieuwe kerk in de zomer
van 1Ô25 in gebruik genomen. Het daarop volgende jaar
schonk Adtiaan Pauw aan de kerk een tente van ƒ75 per
jaar om daarmede een theologisch student te onderhouden.
Het geld mocht echter ook gebruikt worden voot verbetering
van het traktement van de predikant, schoolmeester
of koster, of ook voor reparatie van de kerk en tenslotte
n de laatste plaats voot het onderhoud van de armen.
Adriaan Pauw had er intussen goed aan gedaan, dat hij zijn
recht op aanstelling van predikanten in een akte had laten
vastleggen, want de Classis Haarlem deed hem hierover een
proces aan, dat pas op 7 november 1715 voor de Hooge
Raad eindigde. Dit hoogste rechtscollege handhaafde de
rechten van de heer van Heemstede.
De kerk van Heemstede had dus geen enkele hand met
Haarlem meer. Maar wat het Haarlem had aangedaan vóór
het zover was, moest het zelf ondergaan toen Bennebroek
zich kerkelijk van Heemstede wilde afscheiden. Toen de
am bach ts heerlijkheid van Bennebroek werd afgesplitst van
die van Heemstede, kwamen beide ambachtsheren, Gerard
Pauw als heer van Heemstede en Adriaan Pauw als heer
van Bennebroek, overeen dat de helft van alle gelden die
in de kerk te Bennebroek gecollecteerd werden, elke zes
maanden zouden worden uitgekeerd AAI\ de diakenen van
Heemstede.
Dat die van Bennebroek daar weinig voor voelden spreekt
wel vanzelf en het verwondert ons dan ook niet dat het tot
1666 duurde voor het akkoord werd nagekomen.
kerk komt tot bloei
; de kerk tot bloei gekomen; het aantal lidmaten
nam dusdanig toe dat al in 1636 de kerk te klein
geworden was. Toch duurde het nog twintig jaat voordat
de vergroting haar beslag kreeg. 'In den jare XVI C LII (1652)
den vi (6e) April heeft jhr. Adriaen Reyniers Pauw den
eersten steen gelegd voor dit noorder Kruijspant tot vergrooting
deser kerk.'

De gebrandschilderde glazen die in de kerk aangebracht
werden in de loop der tijden, werden ook in diezelfde loop
dier tijden weer vernield, ondanks de keur (politieverordening)
die hiertegen op 2.8 juni 1671 werd uitgevaardigd.
De heer Van Lennep meent dat de kleinste klok, in 14S7
door Gobelinus Moer gegoten, waarschijnlijk nog in de
oude kapel gehangen heeft. Zekerheid hierover is niet te
krijgen, want het is mogelijk dat de klok elders gekocht en
naar Heemstede overgebracht is. Dit lijkt haast waarschijnlijker,
gezien de voorliefde van de heren Pauw voor
elders gekochte antiquiteiten. De heer Van Lennep vertelt
ons ook nog dat het orgel pas in 1818 geplaatst werd.
Dit klopt met wat de stads- en dorps beschrijver in 1796 van
het gebouw zegt. We lezen: 'de zolder is geheel marmer
geschilderd, aardig met fakken afgedeelt zijnde, in 't midden
plat tegen de zoldering aan, is een uurwijzer'. Verder zijn
er drie koperen kaarsenkronen, maar er is geen orgel.
Twintig jaar daarvoor had aan de kerk een belangrijke
reparatie plaatsgevonden en wel tot een bedrag van ƒ3700.
Daarvoor moest een obligatie, groot ƒ1500, verkocht
worden, de rest kwam ten laste van de kas van de diaconie.
onbesproken predikant
Toen het gemeentebestuur verplichr werd jaarlijks
zicht samen re stellen betreffende de toestand der gei
werd daarin ook een hoofdstuk 'kerkelijke zaken' opgenomen.
Het allereerste bewaard gebleven verslag, uit het
jaar 1836, meldt ons: 'Er geschiedt geene de allerminste
stoornis aan de uitoefening der verschillende eeredienste 11.
Op het gedrag van de predikant der Hervormde gemeente,
zijnde de eenige kerkelijke persoon alhier, valt geene de
minste aanmerking'. Dir gunstige getuigenis betrof ds.
Dionisius Hupkens, die reeds op 2.9 mei 1808 uit Oost- en
West-Blokker naar Heemstede gekomen was, waar hij op
15 september 1839 overleed. Tot zijn dood vinden we in de
gemeenteverslagen ieder jaar letterlijk hetzelfde getuigenis.
In het ambt werd hij op 1 oktober 1840 opgevolgd door
dr.Nicolaas Beets 'welke daarin ook bij voortduring tot
algemeen genoegen werkzaam is'. Dat men over de schrijver
van de 'Camera Obscura' ook als predikant tevreden was,
bewijst het verslag over 1840. Hierin lezen we: 'de predikant
der Hervormde gemeente doet door zijn gedrag en
kundigheden a;
bekleed, eer aa:
'De betrekking
hem met den ir
Nicolaas Bcets 1
gemeente om na
ruzie over opvolger
zijnen stand en de betrekking door hem
En nog in 1843 wordt van hem gezegd:
dezelve is geroepen, wordt door
Ijver en getrouwheid waargenomen'.
1 echter op 28 mei 1854 afscheid van de
Utrecht te vertrekken, waar hij later
Toen Beets' opvolger ds. Bernardus Gewin op 17 oktober
18Ó1 naar IJsselstein vertrok ontstonden er moeilijkheden
over het beroepen van zijn opvolger. Er werd namelijk
een commissie ingesteld die een nieuw beroep moest uitbrengen.
Dat was in het geheel niet naar de zin van de
heer W. A. Dolleman, de gemeenteontvanger.
Hij schrijft er namelijk over: 'Intusschen moet het bevreemding
baren, dat er door den consulent en door den collator
dusdanige dwaze handelingen, welke ook door zeer invloedrijke
personen binnen deze gemeente worden gewraakt
- van een college dat en door hun zeer beperkte
verstand en door hun maatschappelijke betrekkingen, ten
eenenmale onbevoegd is om over de kunde en geschiktheid
van een evangelieprediker te oordelen - zooal niet ten
stelligste te worden afgeraden, dan toch stilzwijgend
worden geduld - te meer nog daar in de nabijheid zeer
geschikte predikers aanwezig zijn.'
Dit alles verhinderde niet dat door de commissie ds.W.A.
Geselschap, uit Aalburg in Noord-Br a bant, de meest
geschikte kandidaat bevonden werd en op 2,9 juni 1862 te
Heemstede in het ambt werd bevestigd.
Vanzelfsprekend kan de heer Dolleman zich niet met dit
beroep verenigen. Hij schrijft hierover dan ook: 'Geen van
de bevoegde ledematen was daarbij gehoord, tengevolge
waarvan thans alhier is beroepen een predikant van de
orthodoxe rigting, die bij alle wei-denkende en verlichte
christenen reeds geruime tijd alle gezag en steun heeft
verloren, terwijl men in het algemeen op andere plaatsen
bijna overal predikanten beroept die bij de vooruitgang en
ontwikkeling der beschaving van de ware evangelische
kennis in verband met de wetenschap, zijn doordrongen'.
Ten bewijze van het feit dat de nieuwe predikant niet voldoet
aan de eisen, die de vooruitgang der beschaving aan

:t dorp Heemstede. Tekening van H.T.-n
hem stelt, haalt de heer Dolleman als voorbeeld aan:
: en bewijze daarvan kan strekken dar in die rede (= de
"itree-preek) bij herhaling /.ijn gehe/igd de woorden van
bel, verdoemenis en eeuwig verderf en andere dusdanige
1 naijighcden, terwijl de bevestigde zover is gegaan dat hij
lohzelf en zijn toehoorders als werktuigen voor de hel heeft
.!geschilderd.' Was het tiit teleurstelling voor dit gebrek
an begrip dat ds. Geselschap drie jaar later een beroep
r IJsselmuiden aannam?
Ook in vroeger tijden waren er wel eens strubbelingen
leweest. Gaf het bovenstaande verhaal een duidelijk beeld
an de 19e eeuwse mentaliteit, de echte regcntenmentaliteit
inden we terug in de gebeurtenis die op 26 september 1713
te Heemstede plaatsvond. Op die datum verstoutte ds.
Johannes Mancx zich door de koster aan de heer
van Heemstede te laten vragen of zij lidmaten van de kerk
waren en zo ja, of hij hen dan mocht uitnodigen aan het
Heilig Avondmaal deel te nemen.
De heet van Heemstede, Gerard Pauw geboren Hoeufft,
gaf aan de koster tot antwoord de dominee te zeggen,
dat hij het niet passend vond, dat de koster hem kwam uitnodigen
en dat de dominee dat /elf bad moeten doen!
De heer kreeg zijn zin en zo zien we dat hij op 26" maatt
1715 in een zeer beleefde en onderdanige btief, door de hele
kerkeraad ondertekend, ten Avondmaal genodigd werd!
Of de heer a.111 deze uitnodiging gevolg gaf weet ik niet.
Het is te hopen voor hem, dar hij dat maar niet gedaan
heeft, want de daarvoor noodzakelijke geestelijke gesteld-

Iicid was de heer Gerard Pai v geb. Hociifft blijkbaar geheel gek<
vreemd.
Maar we moeten verder en kunnen niet al te veel aandacht
aan de kerk besteden. Wel zullen we nog even vaststellen
dat bij de geschetste mentaliteit ook het grafmonument past,
dat tot nagedachtenis van Adriaan Pauw en zijn vrouw
in de kerk werd opgericht.
tweede luidklok
Aan de kerk zelf werd na 165z niet veel veranderd. In 1759
werd een tweede luidklok bijgeplaatst. Reeds is vermeld dat
er in 1818 een orgel geplaatst werd, dat in 1906 door een
nieuw vervangen werd. De verlichting werd aangepast
aan de vootuitgang van de techniek, olielampen vervingen
de koperen kaarsenkronen. Op hun beurt werden zij weer
verdrongen door de petroleum die op zijn beurt weer jn
1909 vervangen werd door gas.
Een vrij omvangrijke restauratie onderging de kerk tijdens
het predikantschap van Nieolaas Beets (1854). In 1934 werd
opnieuw de restauratie ter hand genomen. Hiermee was een
bedrag van ƒ12.000 gemoeid, waarin bet Rijk ƒ4800 bijdroeg,
de provincie ƒ1800 en de gemeente ƒ3000. Verder werd er
toen nog een bedrag besteed van ƒ2.8 000 aan allerlei verbeteringen.
Op ig oktober 1938 werd bet geheel gerestaureerde
kerkgebouw opnieuw in gebruik genomen.
Nog een paar cijfers? Het Aardrijkskundig Woordenboek
van van der Aa (midden van de 19e eeuw) vertelt ons dat
van een bevolking van 2 500 mensen in Heemstede er 650
Hervormd en 1700 Rooms-katholiek zijn. In 1863 bedragen
deze getallen op een bevolking van 182.3: 62.0 Hervormden
en bijna 2100 Katholieken. De andere godsdiensten vinden
er nauwelijks enige aanhang: ro Walen, 16 Anglicanen,
51 Evangelisch Luthersen, 2 Hersteld Luthersen, z Doopsgezinden,
1 Remonstrant en 8 Afgescheidenen. Geen enkele
Israëliet (in 1867:1) en 11 personen die tot geen enkele kerk
behoren.
de Rooms-katholieke eredienst
Met het verwoesten van de kapel te Heemstede, tijdens het
beleg van Haarlem door de Spanjaarden, was ook een eind
Ui'i'iiiftcdt: in de hiitoi
lan een kerkelijke traditie: bet gedurende ruim
100 jaar uitoefenen van de Rooms-katholieke eredienst in
deze kapel. Officieel moest toen eveneens een einde gemaakt
worden aan de overheersende positie van de kerk, ook in
het maatschappelijk leven. In de praktijk was er echter een
grote mate van verdraagzaamheid.
De oude kerken werden weliswaar ten behoeve van de
nieuwe eredienst in beslag genomen, maar de uitoefening
van de Rooms-katholieke religie bleef in feite toegestaan,
als men dat tenminste maar niet al te openlijk deed. De
Rooms-katholieke kerken moesten min of meer verscholen
liggen, vandaar de naam schuilkerken.
Dat men daar in het geheim bijeenkwam is een sprookje dal
lang opgeld gedaan heeft. Het Haarlemse kapittel was ook
na de Hervorming blijven voortbestaan; dat was iets wat
iedereen wist, maar niemand deed een serieuze poging om
bet te doen verdwijnen. Ook de namen van de priesters
waren algemeen bekend. Zo is het bekend, dat een priester,
Joannes Ban genaamd en lid van een bekende Haarlemse
familie, de zielszorg in Hillegom en Heemstede uitoefende
in het jaar 162.8.
Ook bij de Katholieken, waar de kerkelijke traditie nog
sterk voortleefde, was het moeilijk te verwezenlijken dat
Heemstede losgemaakt zou worden van Haarlem onder een
eigen pastoor. De Rooms-katholieke eredienst werd uitgeoefend
in de kapel op bet buis 'Berkenrode', maar ook in
de kapel verbonden aan her buiten 'Koekoeksduin'. Beide
huizen behoorden aan Rooms-katholieke families, die het
ook financieel mogelijk maakten de oude tradities voort te
Toen het buis 'Berkenrode' in Protestantse handen kwam,
moesten de Katholieken op eigen wieken gaan drijven. Zij
stichtten een eigen kerk met pastorie: de statie 'Berkenrode'
aan de Herenweg op grond die van de heer van Berkenrode
in erfpacht was verkregen. 13e nieuwe statie begon met
ruim 500 leden, welk getal in 172.6 reeds gestegen was tot
9Z0, zodat de kerk in 1746 al weer vergroot moest worden.
In 1807 wordt de kerk ons beschreven als een lang, bedompt
gebouw, waarvan de muren waren verzakt. Met een
belangrijke subsidie (ƒ2.000) van de regering werd op 1 juli
1817 de eerste steen gelegd voor de nieuwe kerk, waarna
reeds op 7 oktober de inwijding volgde. Twintig jaar later
blijkt het bedehuis al weer te klein en moest opnieuw tot

'' - v
' ic R.K. kerk St. Bavo te ISerkcnmde {gebouwd 1817, vergro
1 837 en gesloopt 1880).
vergroting worden overgegaan. Na het herstel van de bisehoppelijke
hiërarchie in Nederland, hij pauselijke breve
van 4 maart 1853, werd Heemstede een parochie in de
kerkrechtelijke zin van het woord (18 februari 1856).
De tijd schreed voort en begon ook weer te knagen aan het
-erkgebouw. De toren was bouwvallig en de pastorie bijna
! ui bewoonbaar. Reeds in juni 1875 was door pastoor Muré
e overplaats van het buiten 'Knapcnburg' gekocht.
De heer E.J.Margry werd als architect aangezocht een plan
voor een nieuwe kerk te ontwerpen. Op 4 april 1.878 werd de
eerste steen gelegd door de bisschop van Haarlem, die op
1 oktober Ï879 tot inwijding kon overgaan.
tien ramp trof de parochie toen er op 13 november 1944
Vi neerstortte in de tuin van de heer Jac.H. Kramer
' '*. .;• • Ç'
in de onmiddellijke n.-bijlkid van de kerk. Het projectiel
ontplofte niet en richtte dus geen schade aan. Doch de
militaire overheid beval dat het monster op 15 november
ter plaatse tot ontploffing gebracht moest worden. Dit
gebeurde dan ook met alle noodlottige gevolgen van dien.
'De pastorie was van binnen een ruïne, het dak van de
kerk was ontzet, de gewelven van de zuidelijke zijbeuk
ingestort, alle glas-in-loodramen aan de zuid-west- en aan
de oostzijde waren volkomen vernietigd. De in de omtrek
gelegen scholen en gebouwen, die bij de kerk behoorden,
ja zelfs het kerkhof waren allen min of meer beschadigd',
zo beschrijft de heer B.J.van Houten de toestand.
Op 2.8 maart 194J kon echter al weer voor het eerst de
Heilige mis in de kerk worden opgedragen.

welvaart door bleken
en wassen
Wat deden onze voorouders als hun dagelijks werk en waar
leefden zij van, de oudste bewoners van Heemstede?
We hebben daarbij nier het oog op de mensen, die omstreeks
de ie eeuw na Chrisms hier en daar hun nederzettingen
hadden, maar we kijken naar later tijden toen er
sprake begon ce zijn van een blijvende bewoning. Dat
tijdstip ligt voor Heemstede vrij laat. Misschien is dat wel
fout gezegd, want we moeten eigenlijk zeggen dat Heemstede
in de geschiedenis pas laat genoemd wordt (13e eeuw).
De bewoners zullen toen een vrij armoedig bestaan gehad
hebben. Zij woonden op de hoge zandgronden en die boden
nu eenmaal niet veel mogelijkheden. Een beetje akkerbouw,
een bqetje veeteelt en niet te vergeten: het turf delven. Dat
gebeurde op de lage veengronden langs het Haarlemmermeer.
Op grote schaal werd turf gewonnen om de behoefte
aan brandstof in de steden te dekken en zelfs voor export
naar het buitenland.
Deze turfwinning, die meer op roofbouw leek dan op een
planmatige exploitatie, kan mede verantwoordelijk gesteld
worden voor de enorme uitbreiding van het Haarlemmermeer.
De overheid trachtte dan ook zeer terecht het turf
delven te regelen en te beperken. In Heemstede was in het
laatst van de 15e eeuw al een einde gekomen aan deze tak
van bedrijf, daar de venen 'alsnu teniet zijn', zoals in een
officieel rapport uit het jaar 1494 wordt opgemerkr.
Dat rapport ging over de economische toestand in Heemstede.
We lezen daarin dat de welvaart onder het bestuur
van hertog Karel de Stoute sterk geleden had en dat de
economische achteruitgang nog lang daarna doorwerkte.
Heemstede in de historie
Verder waren de rijkste inwoners vertrokken. Bovendien
was veel grondbezit in handen gekomen van personen die
niet meebetaalden in de dorpslasten, waardoor de anderen
des te zwaarder belast waren. Ook de dure rijden en oorlogsschatting
die zij moesten betalen, hadden meegewerkt
aan verarming der inwoners.
Zoals wij zoeven al opmerkten, leefden zij van veeteelt en
enige akkerbouw. Eén soort bedrijf ontmoeten we hier, dat
we elders maar weinig tegenkomen: de vrachtrijderij. Deze
moet zijn ontstaan te danken hebben aan een zeer oude
verplichting, die op de inwoners van Heemstede rustte.
Zij moesten namelijk de graven van Holland 'dienen mitten
zweepe, ende moeten al "t wilt (ver)voeren, dat tusschen
Maese ende Zijp gevangen wert'. Dat betekent dus dat de
inwoners zowel de leden van het grafelijk huis en van de
hofhouding moesten vervoeren per wagen, als ook de
vrachten die te hunnen behoeve ten vervoer werden aangeboden.
Bovendien rustte op hen de taak al het gevangen
wild uit geheel Holland te transporteren.
Dat hield dus in dat zij voortdurend wagens en paarden
voor dat doel beschikbaar moesten houden. Wat ligt nu
meer voor de hand dan dat zij zich in het algemeen met
vrachtvervoer gingen bezighouden, ten einde de ongebruikte
man- en paardenkracht beter te kunnen benutten ?
Een nieuw rapport, in het jaar 1514 opgesteld, vertelt ons
iets meer over het grondgebruik. Heemstede was toen 838
morgen groot, waarvan 600 morgen land 'dat van den
besten gereeckend es' en wel 7z Rijns guldens de morgen
waard was en wat aan huur 4 Rijns guldens per jaar opbracht.
Land van iers mindere kwaliteit was direct de helft
minder waard. De overblijvende 138 morgen waren 'van
't quaetste ende verdolven lant', daaronder viel ook het
hoogland zoals bijvoorbeeld het Heemsteder veld. Daar kon
men wel 10 morgen kopen voor 40 groten ( = 1 gulden);
dit waren dan ook de onafgezande duingronden en het land
dat opgeofferd was aan het turfsteken.
Van de 838 morgen behoorden i8zi morgen toe aan geestelijke
instellingen en personen (het Bernarditenklooster te
Heemstede bezat er 46 morgen) en het ambacht bezat zelf
nog 46 morgen. De rest van de gronden behoorde aan
particuliere personen. Hieronder zal de heer van Heemstede
een belangrijke plaats ingenomen hebben.

:-!fkerijcn door den Houdt', Tckcniu«; van Cl. [snsz. Visschcr,
17de eeuw.
•Ickerijen
Me 80-3'arigc oorlog had ook voor Heemstede ernstige gevolgen.
Tijdens het beleg van Haarlem werden er veel verwoestingen
aangericht en ook zal er wel het een en ander
geplunderd zijn. Maar deze oorlog legde, hoe gek dat op
eerste gezicht ook mag klinken, de grondslag voor een
nieuwe economische opbloei.
Vele bewoners uit de Zuidelijke Nederlanden trokken naar
:t Noorden en vestigden zich in groten getale in en om
I laarlem. De zuiverheid van het water, de aanwezigheid van
wind en zon vormden ideale omstandigheden voor het
dichten van blekerijen. Was er vóór 1573 nog slechts één
linnenwever werkzaam (blekcrijen worden er dan nog helemaal
niet genoemd), in 1588 waren er in Heemstede-
Bennebroek tien lijnwaadblekerijen gevestigd. Hier kwamen
er nog twee bij, maar van deze twaalf waren er een eeuw
latet nog maar vijf over. Nog weer later, in 1816, hadden
Heemstede en Benncbrock elk nog maar één lijnwaadblek
er ij, die kort daarna ook teniet gingen, zodat er in het
geheel geen linnen meer gebleekt werd.
Van de aanwezigheid van garcnblekerijen weten we veel
minder. Volgens mevrouw Greup waren er hoogsrens drie.
De klccrblekerijen waren veel groter in aantal, in 1651 telde
men er z8. Anno 1800 waren er nog steeds 2.8 en in 1850:
24. Dit zijn de cijfers die mevrouw Greup vermeldt. Uit de
gemeenteverslagen weten we dat er in 1835 een dertigtal
k leer blek e rij en in Hcemsrede was. Er wordt van gezegd,
dat zij alle in goede staat verkeren, hoewel de belastingen
op zeep en brandstof als een al te drukkende last onder-

vonden werden, oorstel om deze bedrijven ge-
deeltelijkc vrijdoi i van de e lasten re verlenen werd geen
gevolg gegeven.
Vijf jaar later (1840) verkeren de blekerijen 'in vooruitgaande
staat': 'Op één derzelve heeft men getracht door
middel van een stoom werktuig de daaraan verbonden werkzaamheden
re doen uitvoeren. Hetzelve heeft in de uitvoering
echter zoovele bezwaren opgeleverd, dar de eigenaar
gemeend heeft het genoemde werktuig weder te moeten
wegnemen, en zijn werk thans weder op de vroeger gebruikelijke
wijze verrigt'.
Limburg leverden veel personeel voor de blekerijen. Na
enige jaren verblijf in Heemstede sloten zij daar een huwelijk,
moesten het bedrijf verlaten en vervielen tot armoede.
Ruim 16000 'wassen' werden uir Amsterdam aangevoerd,
maar de kwaliteit van het water ging achteruit rengevolge
van de droogmaking van het Haarlemmermeer. Het water
uit de Heeren Zandvaart stroomde niet meer door zoals
vroeger. Op sommige bedrijven werd reeds machinale
waterzuivering roegepast tet besparing van handenarbeid.
Uiteraard werkte deze methode ongunstig op de produktiekosten.
Vandaar dat de blekers zich rot de Provinciale
Her is jammer dat dit experiment zo slecht afliep, maar her Staten wendden met het verzoek om krachtige maatregelen
getuigt toch wel van grote voortvarendheid, dat men de te treffen voor verbetering van de zuiverheid van het water,
nieuwe mogelijkheden zo spoedig in praktijk trachtte te of om de getroffen bedrijven te steunen. Het Prov. Bestuur
brengen. Pas in 1853 deed 'een stoom werktuig' opnieuw wees echter beide oplossingen van de hand.
zijn intrede in de gemeente, maar nu bij de duinwater­ Het jaar daarop (1855) begon ook de duurte van de levensleiding.middelen
op de bedrijven te drukken. Daar vrijwel het gehele
personeel inwonend was en het zware werk 'krachtig
voedsel' vereiste, hadden de gestegen prijzen een ongunstige
zestienduizend 'wassen' uit Amsterdam invloed op de exploitatiekosten. Ook de lonen trokken iets
aan en bedroegen nu ƒ0,90 tot ƒ1,40 per dag.
De bloei van de kleerblekerijen blijft voortduren, al liep Weer rwee jaar laier {1S57} deed opnieuw een stoomwerk-
het aantal wat achteruit. De arbeidslonen in deze tak van tuig in een van de blekerijen zijn intree. Het was her bedrijf
bedrijf liepen van ƒ0,80 tot /r,zo pet dag. Het jaar 1854 van de heer M.Thorp, dar nu de primeur had. Het werk­
levert ons een iets uitvoeriger beeld van de toestand. In tuig werd met turf gestookt en leverde een vermogen van
genoemd jaat waren er in de gemeente 24 kleerblekerijen 3 PK. De eigenaar was over het resultaat bijzonder tevreden.
gevesrigd, die aan 80 mannen en 179 vrouwen werk ver­ Toch gaan de blekerijen langzaam maar zeker achteruit.
schaften. Het grootste deel van deze arbeidskrachten was 'Hoewel onze blekerijen nog als eerste in ons vaderland
'intern' en daarom ook ongehuwd. Vooral Brabant en aangemerkt kunnen worden en de concurrentie op een

De IJzeren brus onder 11 cc m.stede over de Zandvaart'.
fekening van Wij brand Hendriks, iSde eeuw.
waardige wijze weten vol te houden' schijnt 'deze tak van
nijverheid door de hooge prijzen van alle voor het bedrijf
.noodigde artikelen, niet zulke grootc voordeelen meer
als vroeger af te werpen'. Aldus het verslag over i86x.
De blekers gingen echter niet bij de pakken neerzitten en
o lezen we dan weer in 1864, dat de bedrijven zich over
het algemeen in bloeiende toestand bevinden. Maar de opleving
was tijdelijk, want tegen 1870 verdwenen er weer vier
a het toneel, zodat er in 1871 slechts 18 over waren.
Nog maar 65 mannen en 124 vrouwen konden hier werk
inden. Meer en meer kwam er ook een einde aan het in-
,'onen van personeel. De inwonende mannen ontvingen
f 1 tot ƒ 3 per week plus kost en inwoning, en de inwonende
rouwen ontvingen ƒ0,70 tot ƒ1,25 per week. De uitwonenc
wasvrouwen verdienden ƒ4 à ƒ5 en de uitwonende
n f6 à f-j per weck.
n de oudste nu nog bestaande blekerijen is die van de
familie Van Houten. Op 6 augustus 1783 kocht Anthony
n Houten een k leer blek e rij, die 6 jaar later al niet meer
bestond. Hendrik van Houten kocht 4 september 1793 een
lecrblekerij die stand hield.
De blekerij van H.Peeperkorn Jzn. wordt in 1871 genoemd
r de bedrijven die op stoom waren overgegaan. De
u had nu vaste voet gekregen en de 16 kleerblekerijcn
r in 1883 waren, werden alle met stoom aangedreven,
["oen de eerste wereldoorlog uitbrak waren er nog 14. Het
bedrijf van Peeperkorn werd in 1916 in een NV omgezet:
'NV Stoom-, wasch- en strijk in richting v/h J. Peeperkorn en
Zn'. Het wordt in 192.0 de grootste blekerij te Heemstede
genoemd, werkend met stoom en elektriciteit en met
4 personeelsleden (10 mannen en 44 vrouwen).
i ijdens de eerste wereldoorlog sneuvelden er weer vier
bedrijven, maar kort daarna klimt het aantal weer tot 14 à
15- Kort voor de tweede wereldoorlog telde Heemstede
: : kleerblekerijen en één was- en strij kinrichting. Deze tak
.111 bedrijf heeft zich tot vandaag aan de dag weten te
handhaven.
duinwaterleiding
De duinwaterleiding wordt in 1857 van groot belang voo
de gemeente genoemd. Dit bedrijf was in 1857 al in het
t van 'drie stoom werk tu igen van 70 PK ieder, met 6
ketels'. Een groot aantal ingezetenen vond daar werk.
Vooral in de winter, wanneer er elders werkloosheid dreigde,
had dit bedrijf arbeidskrachten nodig voor het ijsvrij
houden van de waterbassins. Het had 17 personen in
dienst, die van f6,60 tot ƒ35 per week verdienden, en nog
een aantal losse arbeiders. Het aantal personeelsleden was
in 189S rot 30 gestegen en nam voortdurend toe (in 1915:
54 en in 1918: 90).
Bijzonderheden geven de verslagen verder niet en het valt
buiten het kader van dit hoofdstuk om er meer van te
vertellen.
krachtcentrale
Het verslag over 1896, waarin de krachtcentrale v
ENET voor het eerst voorkomt, onthult ons niet v
letters betekenen. Evenmin lezen we hoeveel n
werkzaam waren. Dat vinden we voor het eers
dan lezen we dat de ENE Tram Maatschappij r
werkt. Dit aantal is in 1914 gestegen tot
t 8 man
5 vrouwen, waarvan er echter een deel werkzaam was bij
de ESM. In 192,1 had dit gecombineerde spoor- en trambedrijf
106 man in dienst; vier jaar later was dit al weer op
167 gekomen.
Uit het vorenstaande blijkt wel duidelijk, dat de blekerijen
vanouds een belangrijke tak van bedrijf in Heemstede geweest
zijn, maar dat er verder geen bedrijven van enige
omvang te vinden waren.
ambachten
Als wij de beroepenlijs ten uit de verschillende jaren bekijken,
dan valt het meest op het grote aantal tappers (z6 in 1864).
Het interessantste van de lijst uit genoemd jaar is wel de
vermelding van 9 zanders (personen die zich bezighielden
met het afzanden van gronden). Niet verbaasd zal men zijn
als er 19 bloemkwekers op de lijst van 1867 voorkomen.
Deze lijst onthult ons verder dat er - behalve 27 tappers -
nog 4 so ciëreirh ouders en 4 biljarthouders waren. Dat de
Heemstedenaars ook cultureel wensten bij te blijven, daarvan
getuigt de aanwezigheid van 2, boekverkopers. Een

'photograaf' verscheen er al in 1878. De 'zanders' ziet men
in dit jaar zelfs ten getale van n op de lijst voorkomen.
Een beroep, dat we nu niet meer veel aantreffen is dat van
zadelmaker. In 1891 waren er z beoefenaars van dir beroep,
die 5 knechrs in totaal in dienst hadden, terwijl de 3 wagenmakers
in totaal maar r knecht hadden, regen nog 3 in 1886.
In 1896 verzorgden 5 bakkers mer 14 knechts de broodvoorziening.
De stoomkorenmolen van H.A.Höcker maalde
zijn meel, met 3 man en 1 meisje als personeel. Verder
vinden we natuurlijk de smeden, timmerlieden, metselaars,
schilders, kopcrslagers en loodgieters.
De komst van het rijwiel bracht een nieuw beroep op de
(ijst, namelijk dat van rijwielhersteller. Hiervan waren er 8,
die samen 7 mannen en 3 jongens in dienst hadden (igir).
Na de komst van de anro doer pas in igzr 'een autogarage
voor herstel en stalling' haar intree. De benzinevoorraad
mocht ten hoogste 240 liter benzine bedragen.
verdere bedrijven
Zuivelfabriek NV Boerderij 'Bronstee' vinden we met 14
man personeel op de lijst van 1911. In 192.9 blijken er drie
zuivelfabrieken te zijn, waarvan 'Bronstee' met 13 man
personeel verreweg de groorste was; de beide andere
hadden respecrievelijk jeni man in dienst.
Sigarenfabriek van D.van Dam treffen we met 7 man en
1 vrouw als personeel aan in 1913. De fabriek die in 1918
nog 9 man in dienst had, komt in 1921 nog voor als sigaren-
Links: Molen van Höcker. Rechts: Rozenburg, het woonhuis
van de heer Joh. Rosenkrantz.
makerij met 4 man, maar verdwijnt niet la
onze gezichrkring.
Drukkerij A.M.C.Schellekens verschijnt ii
hetzelfde jaar
als de voorgaande sigarenfabriek en wel met s man en 1
vrouw als personeel. Met name wordt dit bedrijf nog in
192.5 genoemd; het verslag over 1918 vertelt ons slechts
dat er drie drukkerijen zijn en in 1935 zelfs vier.
Waterverf fabriek NV Handel Mij v/h A. Resink treffen we
voor het eerst aan in 1917. Er werken dan in dit bedrijf
6 man en 1 vrouw, maar op de lijst van 1918 wordt dit
bedrijf nier meer vermeld.
Een toiletzeepfabriek krijgt in 1923 vergunning om zich
re vestigen. Dit bedrijfje, in 1918 de zeepfabriek van E. van
Galen genoemd, had slechts één arbeidskracht in dienst.
De poetsdoekenfabriek van j.Walage vestigde zich met
5 man personeel in 1937 te Heemstede. En in hetzelfde jaar
zien we de gummiwarenfabriek van A.J.Balk met 14 man
personeel verschijnen.
Het volgende jaar (1938) zagen we twee nieuwe bedrijven
ontstaan: de metaalspuiterij NV Holmet (3 man personeel)
en de NV Hollands-Zweedse Zaad Mij met 18 man.
De vooroorlogse periode beëindigen we dan met de stichting
van de asbestfabriek van G.Haalebos, die met 6 man
startte in 1939.
Deze gegevens werden geput uit de gemeenteverslagen.
Vanzelfsprekend was het ondoenlijk deze summiere opgaven
te verifiëren en uit te breiden. Dat lag ook niet in de
bedoeling. We wilden u slechts een indruk geven van de
bedrijvigheid in Heemstede.

van bouwland, bossen
m bollen
: T .en groot deel van de beschikbare gronden was getrokken
bij de buitenplaatsen, die er in de loop van de eeuwen in
heemstede ontstonden. Ook de uitoefening van het blekersbcdrijf
vorderde veel grond. Verder was er - op de lager
gelegen gronden - weiland dat voor veeteelt in gebruik
ä en dan nog wat landbouwgronden. Ook de zeer
florerende bloembollenteelt eiste nogal wat grond voor zich
op, maar lang niet alle terreinen waren daarvoor geschikt,
in het jaar 1911 bedroeg de totale oppervlakte der gemeente
1157 ha en ói a. Hiervan waren 416 ha in gebruik als
grasland, 2.2.6 ha als bos en hakhout, 205 ha als bloembollen
grond, 54 ha voor tuinen en boomgaarden en 35 ha
als bouwland. Het gebruik als grasland verminderde echter
regelmatig. In 10 jaar tijd daalde dit tot 204 ha en kort
voor de annexatie (192.7) was er nog 170 ha grasland.
Grasland ging er door de annexatie nauwelijks verloren.
Er was na de annexatie nog 168 ha en bij het uitbreken van
e wereldoorlog 171 ha.
Als bouwland waren er in 1911 35 ha in gebruik. Gedurende
de eerste wereldoorlog daalde dit tot 31 ha in 1915,
: ha in 1917 en nog slechts 2 ha in 1918. Hiermede was
1 -• landbouw geheel teniet gegaan.
Tuinen en boomgaarden besloegen in 1911 54 ha, terwijl
r 205 ha voor de bloembollenteelt in gebruik waren. Ook
de bloembollenteelt zien we langzaam maar zeker achteruit
gaan. In 1940 waren er nog slechts in ha met bloemollen
bepoot. De tuingronden lieten aanvankelijk een
erke stijging zien. Een hoogtepunt vertoont het jaar 1921:
: was toen 366 ha tuingrond (waarvan 123 ha warmoezcrij
en 140 ha bloembollen). Kort voor de annexatie: 310 ha
tuingrond (99 ha voor de warmoezerij en 134 ha voor
bloembollen). Deze cijfers bleven na de annexatie ongeveer
gelijk, maar in 1940 was het als tuinbouwgrond benutte
oppervlak gedaald tot 131 ha (waarvan slechts 12 voor de
warmoezerij en in voor de bloembollen).
Met hout beplant waren er in 1881: 309 ha (opgaand hout
45 ha, eikenhout 90 ha, ander hakhout 172. ha en dennebossen
2 ha). In dertig jaar tijd was ook dit areaal verminderd
met 83 ha tot 22e ha (in het jaar 1911). Ook hier
zien we een aanvankelijk snelle achteruitgang; 166 ha in
^ïS. *59 ha in 1920 en dit cijfer zien we ook nog in 1927,
maar in 1928: 154 ha, in 1935: 150 ha. Dan vertoont zich
in 1938 een plotselinge stijging tot 196 ha (87 ha opgaand
loofhout, de rest hakhout). Hetzelfde cijfer treffen we in
1940 aan.
Het met huizen en gehouwen belegde oppervlak bedroeg in
1918 slechts 5Ö ha. Twintig jaar later wordt een bebouwd
oppervlak genoemd van 180 ha. Enige voorzichtigheid is bij
het gebruik van deze cijfers wel geboden omdat ook de
erven meegerekend zijn.
landbouw
Al eerder is opgemerkt, dat deze in Heemstede altijd van
weinig betekenis is geweest en dat was dus ook in de 19e
eeuw het geval. Maar in r853 wordt de opmerking gemaakt
dat de toestand in de landbouw is vooruit gegaan. Er is, zo
wordt gezegd, grote animo voor de landbouw; zelfs schatrijken
worden landbouwers of beleggen hun geld in grond.
Het is dan ook niet te verwonderen dat de grondprijzen
zich in stijgende lijn bewegen.
Ook de huurwaarde van grond ligt hoog. In 1853 bedroeg
de huur voor matig wei- of hooiland ƒ50 tot ƒ100 per
bunder. Voor teelland, bouwland en aardappelvelden werd
ƒ175 tot /200 aan huur per bunder betaald. Voor tuinland
tevens geschikt voor bloembollen ƒ280 en voor echt bloembollenland
f700 per bunder. In het jaar daarop werd een
stuk grond, dat dertig jaar tevoren aangekocht werd voor
ƒ1700, nu verkocht voor f14500. Twee jaar later waren
deze prijzen voor grasland ƒ60 tot ƒ80, teelland ƒ140 tot
ƒ175, bloembollenland ƒ700 en zelfs soms ƒ875 per bunder.
Weer vijf jaar later (1859) horen we nog steeds van stijgende

grondprijzen: één bunder werd toen verkocht voor ƒ3500
en vier bunders voor ƒ9000. De huurwaarde van bollenland
bedroeg toen echter ƒ400, maar het jaar daarop wordt hiervoor
weer een huurprijs genoemd van ƒ700.
Het jaar 1862 bracht nog steeds stijgende prijzen: vijf
bunders slecht weiland in de veenpoldcr brachten bij verkoop
ƒ10000 op. Maar dan is blijkbaar voorlopig een
plafond bereikt, vier jaar lang wordt gesproken van onveranderde
prijzen.
Twee ha en zo a weiland, geschikt voor bloembollenteelt
werd in 1870 verkocht voor ƒ11000. Dit perceel was belast
met een erfpacht van ƒ60 per jaar. De buitenplaats Iepenrodc,
groot 71 ha, 6 a en 96 ca bracht in 1874 de kapitale som op
van ƒ161 52.0. In de huurprijzen van de gronden kwam niet
veel verandering: in 1879 zien we de prijzen ongeveer op
het niveau van 1853. Jammer genoeg worden niet ieder jaar
prijzen genoemd. Pas in 1911 horen we dat bloembollengrond
ƒ4000 tot ƒ6000 per ha waard is, en ƒ2.50 tot ƒ600
per ha aan huur doet.
Wat het gebruik dur landbouwgronden aangaat, met haver
waren 5 bunders bebouwd en met aardappelen 23 (1853).
Het jaar daarop 36 bunders met haver en 32 met aardappelen.
De aardappeloogst leverde 2,00 mud per bunder,
die voor ƒ1,50 tot ƒ4 per mud verkocht werden. Veel hout
werd gekapt om er teelland van te maken. De opbrengsten
van aardappelen wisselden zeer. De lage gronden brachten
wel 350 mud, de hoge slechts 150 mud per bunder op. De
prijzen bedroegen toen (1857J: ƒ1,70 tot ƒ3,50 per mud.
Toen waren 52 bunders met aardappelen beteeld.
tabak en granen
Een proef met het telen van tabak leverde in 1858 zeer
gunstige resultaten op, zowel wat kwantiteit als kwaliteit
aangaat. Toch geloven we niet in dit succes, als we zien dat
het bij die ene vermelding blijft.
In 1858 leverden 6 bunders beteeld met winterrogge en 12.
met zomerrogge een goede opbrengst, maar een blijvend
succes bracht deze reelt voorlopig evenmin. Ook de teelt
van gerst bleek in Heemstede niet goed mogelijk. Een
probeersel in 1859 mislukte.
Vanzelfsprekend zien we grote schommelingen in de aardappelteelt;
zowel het bctcclde oppervlak als de opbrengsten
Heemstede in de historie
en niet te vergeten de prijzen, lopen sterk uiteen. Kenners
van aardappelen zegt het misschien iets, dat ten aanzien van
de vroege aardappelen de 'Srege hoe kers' en 'Noordwijkers'
in trek waren en voor de latere 'Westlanders' en 'Negenwekers'
genoemd worden.
Rogge en haver vinden we tegen 1870 weer in bescheiden
omvang terug; het hiermede bebouwde oppervlak komt per
soort echter zelden boven de 6 à 7 ha. De opbrengst van
rogge per bunder wisselt sterk met de weersomstandigheden,
wc lezen van 35 mud per bunder, maar ook van 15,
24, zo en 30 hl per ha. Voor haver worden opbrengsten van
30, 2,5, 20, 30, 20 en zelfs eenmaal 10 genoteerd (1881),
maar het jaar daarop een record van 40 hl. Tegen het eindt
van de 19c eeuw weten alleen de winterrogge en de aardappelen
zich te handhaven, maar de rogge verdwijnt bij het
begin van de eerste wereldoorlog (1.914) geheel van het
Een groot evenement was de tentoonstelling van landbouw-;
en veeteeltprodukten, die door de Hollandse Maatschappij
van Landbouw van n tot 16 september 1889 in onze gemeente
op een terrein in de Hout werd gehouden. De gemeente
had óók een prijs beschikbaar gesteld: een gouden
medaille ter waarde van ƒ50.
Een wellicht nog groter evenement was de 'Hora', gehouden
in 1935. De heer Van Duinen ontdekte dat deze 'Flora' een
voorganger gehad heeft, want reeds in 1798 werd er in
Heemstede eer. bloememnarkt gehouden, die de naam van
'Flora' droeg. Her gemeentebestuur vond die 'Flora' zo belangrijk,
dat de burger Jan Simons tot directeur ervan
benoemd wordt tegen een provisie van vijf procent van de
opbrengst van de verkochte ptoduktcn. Van deze oudste
'Flora' horen we echter later niet meer.
tuinbouw en boll en
De tuinbouw ondervond bij voortduring veel schade van het
wisselvallige weer en veel tuinbouwgrond werd dan ook
benut voor de teelt van aardappelen. Ook van de bloembollenteelt
wordt gezegd 'dat dit gewas bijna geen jaar
zonder rampen is'. Het grote aantal hlocmbollenkwekers
weet het verslag van 1S53 alleen te verklaren door aan te
nemen dat de geleden schade door de hogere prijzen vergoed
wordt.

^•nationale Blecinuiiicnt I Heemstede, 1925.
Vandaar ook dat het volgend jaar opgemerkt kon worden,
dat de bloembollencultu 11 r zich zeer uitbreidt. 'De bestellingen
waren overvloedig en werden tegen goede prijzen
geplaatst, hoe /.eer ook wegens de toestand in Europa de
vrees bestond, dat die weinig aftrek zouden vinden'.
'De afzet van bloembollen, niettegenstaande de oorlog in
het Oosten (we leven in 1855!), naar buitenslands is zeer
gewild. Zal dat in 1856 nog meer het geval zijn, nu de
zoozeer gewenste vrede tot stand gebracht is ? Deze cultuur
wordt meer en meer uitgebreid daar over het algemeen
degenen die zieh op de bloementeelt toelegden, een zekere
welvaart genieten'.
Er was toen ook een bloemisterij met een flinke export naar
het buitenland. Dat was de zaak van de heet Jacobus
Prcijde, die handelde onder de firma Joh.Rosenkrantz. Het
bedrijf besloeg het hele terrein van de noordzijde van de
tegenwoordige Zaudvoortsclaan, van de Wagenweg tot de
Leidse Vaatt toe. Het gemeentebestuur constateerde dat
dit bedrijf 'haar Europeischen roem op een waardige wijze
blijft handhaven' (i86r).
De bloembollencultuur stond er toen wat minder goed voor,
daar de prijzen daalden door ovcrprodtiktie. Er wordt hiervoor
ook nog een andere reden genoemd, namelijk dat 'vele
kweckers die gewoon waren hunne soorten van mindere
kwaliteit naar Ametica te verzenden, door de onlusten aldaar
hierin verhinderd zijn geworden'. Tot overmaat
van ramp ging door een ziekte bovendien nog een kwart
van de voorraad verloren.
Tegen 1870 trekken de prijzen weer iets aan. De verkoop
gaat dan wel zeer vlot, maar de grote voortaden legden een
druk op de prijzen. Ook animeerde de betere handel tot een
grotere produktie.
Zo leven we mee met de ups en downs van dit wisselvallig
bedrijf. Stijgende prijzen gaven weer aanleiding om meer
gronden met bollen te betelen en de hogere opbrengst
drukte dan weer de prijzen.
In 1882 doet een nieuwe ziekte in de bollen zijn intree: het
'nieuwziek'; twee jaar later wordt deze met de naam 'geelzick'
aangeduid.
In 1911 is er in de verslagen voor het eerst sprake van een
afdeling Heemstede van de Algemene Vereniging voor
Bloembolleneultuur en van een afdeling van het 'Hollandsehe
Bloembollenkweekersgenootsehap'.

Hccmsreedse bollenpradit.

oorlog een ramp
Het uitbreken van de eerste wereldoorlog was een ramp
voor de bloembollenenltuur. Vele werkelozen en degenen
die nog wel werk hadden, zagen hun loon soms wel met
25% verminderd. Een steuncomité werd opgericht en een
;9-tal personen werd in de werkverschaffing geplaatst.
Enigszins vreemd doet in dit verband aan een ontleding van
de handel in bollen en bloemen in hetzelfde jaar (1914) :
'vroege tulpen, gunstig, doch lage prijzen; late tulpen,
gunstig, doch niet zeer loonend; Darwintulpen, vraag
groot, zeer hooge prijzen; hyacinthen, redelijk, loonende
prijzen; handel in narcissen vlug, crocussen e.a. bevredigend;
heesters en gekweekte bloemen zeer goed'.
De vraag naar vroege en naar Darwintulpen bleet goed,
totdat ook Amerika in 1917 bij de wereldoorlog betrokken
werd. Toen verplaatste de vraag naar deze soort tulpen zich
echter naar de Scandinavische landen. Maar andere soorten
nilpen, hyacinthen en krokussen waren bijna onverkoopbaar
tengevolge van een in Engeland uitgevaardigd invoerverbod
en tengevolge van de grote moeilijkheden, die
transport naar Amerika en Rusland opleverde.
Indanks de hoge prijzen, die voor het produkt gemaakt
werden, was de teelt niet lonend door de sterk gestegen
ürbeidslonen en de hoge mestprijzen. AI deze moeilijkheden
ten spijt, overleefde de bloembollencultuur toch de oorlog.
Er werd zelfs in 192.0 geconstateerd dat deze 'het hoofd-
Indrijf in de gemeente was'.
Was de export naar Duitsland en Rusland in 192.1 geheel
weggevallen, drie jaar later zien we Duitsland op de markt
als afnemer terugkeren. De hyacint hen cultuur ging langzaam
maar voortdurend achteruit. Een tijdelijke opbloei beefde
de bloembollenhandcl in de jaren 192.4 t/m 192.9. Er
v.ordt dan steeds gerapporteerd, dat de vraag het aanbod
overtreft.
I iet laatste rapport van vóór het begin van de tweede
• creldoodog leert ons dat de produktie van krokussen en de
Iris Anglica bijzonder goed was, doch wegens de abnormaal
ïage prijzen niet lonend meer. De Hollandse Iris en de Iris
Hispanica en Gladiolus waren tamelijk verkoopbaar. Door
de voortgezette sanering is de hyacimhencultuur zover
1 1 'gekrompen, dat zij van geen belang meer is.
' ermindering van afzetgebieden, verhoging van invoerrechten
en andere export bel e m meringen nebben hun stempel
zwaar op deze cultuur gedrukt, aldus het rapport over 1939.
De prognose van 1937 dat 'de gedeeltelijke opleving van de
wereldmarkt de prijzen der bloembollen dusdanig heeft beïnvloed,
dat thans weer van een loonende cultuur sprake
kan zijn' werd dus wel ruw door de tweede wereldoorlog
teniet gedaan. De algemene malaise en het omzetten van
teelgrond in grond voor woningbouw hadden in de jaren
daarvoor al een stempel van achteruitgang op deze cultuur
in Heemstede gedrukt.
wortelen /i per mud
Ook van de eigenlijke tuinbouw zou men allerlei wetenswaardigs
kunnen vermelden: bijvoorbeeld dat wortelen fi
per mud, snijbonen f3 per mud, bruine bonen ƒ8 à ƒ10 per
mud en appelen ƒ1,50 à ƒ2,50 per mud opbrachten in het
jaar 1863. Sla en andijvie werden er blijkbaar ook geteeld,
want de oogst daarvan mislukte in 1864, maar in dat jaar
was er een overvloed aan appels en peren. Er werd ook
bloemkool geteeld, want we lezen dat de opbrengst ervan
in 1865 van nachtvorst had te lijden. Het jaar 1869 meldt
allerlei nieuwe initiatieven: op 'de Hartekamp' waren 2 ha
met wortelen bezaaid, die 1200 hl opleverden.
Op de hofstede 'het Manpad' was in het voorjaar van 1866
een nieuwe wijze van snoei- en ooftbomenteelr ingevoerd,
volgens de lessen van de heer J.J.Beuker te Antwerpen. Op
kleinere schaal werd de methode-Beuker toegepast op de
hofsteden 'Bosch en Hoven', 'Berkenrode' en 'Oud Berkenrode'.
Men wachtte drie jaar af, voordat men van deze
methode kon zeggen dat zij met succes was toegepast.
Maar er was te vroeg gejuicht, want reeds in 1871 moest
gezegd worden dat 'de volgens de methode J.J.Beuker behandelde
ooftboomen, evenals de andere boomgaarden een
opbrengst hadden beneden het middelmatige'. Maar op het
'Manpad' meldde men het volgende jaar al weer betere
resultaten. Op 'Bosch en Hoven' had men toen als nieuw
initiatief twee verwarmde druivenkassen aangelegd.
Ook in de tuinbouw ziet men duidelijk de wisselende weersomstandigheden
en de schommelingen in de conjunctuur.
De eerste wereldoorlog bracht langzamerhand schaarste
aan levensmiddelen. Op de buitenplaatsen van mevrouw
Enschedé en van de heer Aberson en ook op 'Groenendaal'
ging men £1917) bruine bonen en aardappelen verbouwen.

De oogst was wd niet groot: 404 kg bruine bonen en
8735 kg aardappelen, maar alles was welkom. De gemeen
tewerk lied en kregen volkstuintjes in huur voor de verbouw
van groenten. Verder werd er een centrale keuken
ingesteld, waarvan een druk gebruik gemaakt wetd, want
zij levetde 20000 porties at.
Ook in 1918 ziet men op de buitenplaats van mevrouw
Enschedé en op 'Groenendaal' weer bruine bonen telen. De
aardappeloogst was nu belangrijk beter: 2.1250 kg. Maar
nu was ook tertein van 'bet oude slot' voot dit belangrijke
doel in gebruik genomen. De oogst van bruine bonen was
ongeveer gelijk : 400 kg. Met het einde van de ootlog kwam
ook weer goeddeels een einde aan dit initiatie!.
Vermoedelijk werd de tuinbouw spoedig een t(
ïcn faktor in de gemeentelijke bedrijvigheid, •
rslagen vindt men die niet meer terug.
veeteelt
Er was in de 19e eeuw nog maar weinig veeteelt meer in
Heemstede. Een grote omvang, zoals bijvoorbeeld in Assendelft,
heeft zij ook nooit gehad. Zo zag de veestapel et in
1853 uit: bijna 400 runderen, 12,1 paarden, 144 schapen,
gy bokken, 73 geiten, 20 ezels en 145 varkens, i
echter 90 vroegtijdig geslacht moesten worden
et nog 14. De schapen hadden veel van sneeuw en votst ti
lijden.

In 1855 bracht het rundvlees ƒ0,70 per pond op (in 1853:
ƒ0,55), het kalfsvlees ƒ0,80 (in 1853: ƒ0,60) en het schapenvlees
ƒ0,50 (in 1853: ƒ0,50).
Ook brood-, boter- en kaasprijzen vonden we in 1855 genoteerd:
ongebuild tarwebrood ƒ0,24 P e r pond, gebuild
tarwebrood ƒ0,35 P er pond, roggebrood ƒ0,15 per pond,
boter ƒ1,10 tot ƒ1,30 per pond en Leidse kaas ƒ0,40 per
pond (per 100 pond: ƒ32).
De prijzen van vee waren in 1857: koeien ƒ90 tot ƒ150 per
stuk, vette koeien ƒ200, kalveren ƒ120 tot ƒ180, grask
ilveren ƒ25 tot ƒ45.
Opgemerkt moer worden dat het uit Haarlem ingevoerde
brood goedkoper was. Een Haarlems tarwebrood kostte
ƒ0,11 (tegen ƒ0,25 een Hcemsteeds) en roggebrood ƒ0,075
(regen een Heemstecds ƒ0,095). Voor roggebrood betekende
slat een flinke daling in prijs vergeleken met 1855: ƒ0,15.
Leidse kaas was in prijs gedaald van ƒ0,40 tot ƒ0,27 per
pond, terwijl zoete melkse kaas ƒ0,48 per pond kostte.
In de veestapel komen uiteraard sterke fluctuaties voor,
r raar er is wel een sterke stijging van her aantal koeien te
constateren: van bijna 400 in 1S53 tot 590 in 1854. Daarna
blijft dit aantal schommelen om de 500. De paardemoorid
blijft schommelen tussen de 150 en 200, met een
maximum van 241 in het jaar 1913. Er was toen veel vraag
naar paarden, vooral in Duitsland. Het aantal schapen
daalde geleidelijk en wel van 144 in 1853 tot 51 in 1915.
1 .irkens waren in een sterk wisselend aantal aanwezig: 2.45
l8 53, 115 in 1900, 203 in 1911 en 54 in 1914.
We zagen reeds dat er in 1853 in Heemstede 2.0 ezels rondlit
pen. Met grote schommelingen in dit kleine aantal
kunnen er in 1877 nog 17 worden geteld, maar het volgend
jaar is dit aantal gedaald tot 9, daarna vermindert het geleidelijk
tot er in 1898 nog slechts 2 over waren. Dit cijfer
daalde in 1899 tot o. Er keert er dan nog één terug om de
eeuwwisseling te vieren, maar na 1902 verdwijnt ook dit ene
•mplaar uit onze gezichtskring. Geiten en bokken weten
'••• h aardig te handhaven, maar voor de eerste wereldoorlog
da ilde hun aantal van 203 in 1911 tot 40 in 1914.
Dat er hoenders, kalkoenen, eenden, pauwen, ganzen en
vanen in Heemstede waren gelooft u wel met mij. Zij
werden echter niet voor uitsluitend commerciële doeleinden
gehouden, maar ook voor genoegen op de buitenplaatsen en
enkele boeren bedrijfjes.
Iets minder voor de hand ligt misschien wel dat er in 1894
nog 210 bijenkorven waren, die 15 kg honing per korf opleverden
(en iè kg was). De honing bracht echter slechts
ƒ1 en gezuiverde was ƒ1,60 per kg op. De bijenteelt kon dus
geen commercieel succes zijn, temeer niet toen de prijs van
honing in 1901 gedaald was tot ƒ0,50 per kg, de prijs van de
was ligt dan iets hoger: ƒ1,80 per kg. Maar het verwondert
ons niet, dat er in 1911 nog maar 20 bijenkorven zijn en
dat we er daarna niet meer van horen.
Trouwens de hele veeteelt verdwijnt na 1915 uit de belangstelling
van het gemeentebestuur. De verslagen spreken er
acht en visserij
Dat er op de buitenplaatsen en op particuliere terreinen
druk gejaagd werd en dat er in het Spaarne en in enkele
vaarten gevist werd, is wel duidelijk zonder dat we hierover
uit cijfers een indruk krijgen. Een grote omvang zullen noch
jacht noch visserij ooit gehad hebben. Het gemeentebestuur
weet in 1853 niet beter dan 'grof wild is hier niet; klein wild
We zouden dus aan dit onderwerp kunnen voorbijgaan, maar
dat doen we niet in alle opzichten, want we vonden wel
iets over zogenaamd 'schadelijk wild', dat wil zeggen dieren
op het vangen waarvan een premie was gesteld. Deze bedroeg
ƒ10,50 in de jaren 1855 en 1856, doch werd in r857
verhoogd tot ƒ20,70 om in de volgende jaren weer te dalen
tot ƒ10,30 (i860). Het toezicht werd uitgeoefend door één
bezoldigde jachtopziener en vijf onbezoldigde (1854).
Om een indruk te geven waaruit dit 'schadelijk wild' bestond,
volgt een overzichtje over de jaren 1853 tot i860: in de
laatste drie maanden van 1853 werden 4 bunzings en 6
sperwers gedood; 7 bunzings, 5 wezels, 51 sperwers en
1 wouw in 1854; 20 bunzings, 1 hermelijn, 5 wezels, 1 valk
en 8 sperwers in 1855; 13 bunzings, 4 hermelijnen, 1 wezel,
1 wouw, 20 sperwers en 1 havik in 1856; 10 bunzings,
5 hermelijnen, 12 wezels en 41 sperwers in 1857; 18 bunzings,
3 hermelijnen, 13 wezels en 27 sperwers in 1858;
13 bunzings, 1 hermelijn, 1 valk, 1 wouw en 28 sperwers in
1859; 2 valken en 39 sperwers in i860.
Verdere opgaven worden in de verslagen niet meer verstrekt.
Alleen het verslag over 1862 vermeldt nog, dar er
overvloedig waterwild is.

kijkje in de
gemeentelijke kas
De ogenschijnlijk vaak zo dorre cijfers kannen dikwijls een
verrassend inzicht geven in de gemeentelijke huishouding.
Moest de gemeente het in 1803 doen met ƒ3000, in 1811
was er bijna f4100 nodig om de begroting in evenwicht te
houden. In veertig jaar tijd kwam dit bedrag op ƒ7472,19
(anno 1853). Aan jaarwedden werd hiervan uitgegeven:
jaarwedde van de burgemeester ƒ300; van de wethouders
ƒ40; van de secretaris ƒ250; van de ontvanger ƒ260. De
postbode bad een gemeentetraktement van ƒ30 per jaar,
terwijl de gemcentcveldwachier zijn huishouden met ƒ230
per jaar draaiende moest houden.
De gemeente Berkenrode had geen eigen veldwachter, maar
deelde deze met Heemstede, tegen een jaarlijkse bijdrage
van ƒ8,25. Voor de Hcciiisiecdse onderwijzer betaalde
Berkenrode ƒ5 per jaar en voor de dito vroedvrouw ƒ4, zodat
Berkenrode, toen nog zelfstandig, ƒ17,15 per jaar bijdroeg
in de gemeentelijke huishouding van Heemstede.
Voor het onderhoud van het uurwerk en het traktement vai
de klokkenist was ƒ24 uitgetrokken, voor het onderhoud
van de brandspuiten ƒ45, terwijl de brandweerlieden een
gratificatie van ƒ25 genoten. I let onderhoud van de straatverlichting
vergde ƒ70. Alles per jaar berekend.
salaris ontvanger verhoogd
Er was een batig saldo in 1854 van ƒ38,815. Bepaald zorgwekkend
was, dat dit batig saldo het volgend jaar nog
slechts ƒ8,455 bedroeg, terwijl de bijdrage van Berkenrodc
Heemstede in de historie
nog wel van ƒ17,2.5 op ƒ2.1,25 gebracht was. Maar het
salaris van de ontvanger was dan ook met ƒ15 per jaar verhoogd.
Het jaar 1856 leverde een dieptepunt op, het batig
saldo was geslonken tot ƒ0,27, maar na de vereniging mee
Berkenrode kon het in het volgende jaar weer stijgen tot
ƒ1,995. Daartegenover stond dat de gemeentelijke schuld,
ten bedrage van ƒ925, geheel kon worden afgelost.
Het geringe batig saldo van 1857 kreeg de navolgende toe
lichting: de opbrengst van de tol aan de Koediefslaan was
in een snel tempo van ƒ1000 gedaald tot ƒ771,16. Men ontsloeg
toen op 17 juli de tolgaarder 'wegens ongeschiktheid'
waarna de opbrengst weer verdubbelde, zodat de tol uiteindelijk
toch nog ƒ1029,14 opbracht.
De begroting van 1858 had rekening te houden met het
feit, dat het traktement van de burgemeester van ƒ300 op
ƒ450 gebracht was, van de secretaris van ƒ250 op ƒ350 en
van de wethouders van ƒ40 op ƒ50. Daar bovendien nog de
bouw van een tolgaarderswoning aan de Binnenweg uit de
gewone middelen betaald moest worden, kwam men Op een
geraamd batig saldo van ƒ0,49.
In 1859 komt de begroting voor het eerst boven de ƒ8000.
Daarna treedt een vrij snelle stijging in. Een recordbedrag
was in 1861 nodig namelijk ƒ161(17,32, een bedrag dat pas
vijf jaar later weer bereikt werd (1S66). Over het algemeen
sloot de rekening met een batig saldo.
voor het eerst een nadelig saldo
Van een nadelig saldo horen we voor het eerst in 1864.
De gemeente kwam toen ƒ685,395 ce kort, maar pas
veertien jaar later herhaalde zich dit, want 1878 leverde
een tekort op van ƒ290,52. Tot het jaar 1900 kwam dit
nog éénmaal voor, maar toen was het dan ook goed raak :
het jaar 1885 werd afgesloten met een tekott van liefst
ƒ2800,25.
Het sptcekt vanzelf, dat de bedragen van de batige saldo'
sterk wisselden, maar meestal was er wel een overschot van
een paar duizend gulden. Vooral de jaren vlak vóór de eersti
wereldoorlog waren voor de gcnicentehnancién bij/.onder
gunstig. Over de jaren 1909 t/m 1913 worden er overschotten
genoteerd van respectievelijk/46424,935,
ƒ49706,17, ƒ36578,14, ƒ55513,275 en ƒ50907,54!
Het jaar 1914 leverde echter een tekort op van liefst

!' 'Vtii : Gtiiïiiliiriiu-ivil «i.v..v^. o|
Onder; Rust bij de Koedk'fiol.
kijkje in de gemeentelijke kas
ƒ182672,345. De twee volgende jaren laten nog weer een
overschot zien van ruim ƒ20000 en ƒ35000, maar dan
beginnen de tekorten ook in Heemstede min of meer
chronisch te worden. In 1919 zelfs liefst f346805,86, maar
dat was dan ook op een begroting van boven de
ƒ3000000.
Pas in 1915 overschreed de begroting voor het eerst een
bedrag van ƒ1000000 en is daarna niet meer beneden dit
bedrag gekomen. Van 1933 tot 1939 zien we dat de gewone
inkomsten en uitgaven sluiten met een batig saldo, doch de
buitengewone inkomsten en uitgaven voortdurend een
nadelig saldo opleveren. Voor 1939 kunnen we u het volgende
overzichtje geven:
gewone inkomsten ƒ1959 499,66
gewone uitgaven ƒ1833585,92
batig saldo
buitengewone inkomsi
buitengewone uitgavei
schuldenlast der gemeente
ƒ 125913,74
ƒ1446400,94
ƒ1887659,31
Het laagste bedag dat wij - sedert bet jaar 1885 - tot 1940
hieromtrent aantroffen was een schuld van ƒ3,65 per hoofd
van de bevolking, op 1 januari 1906. Het hoogst was de
schuld op 1 januari 1933, namelijk ƒ328 per hoofd.
belastingen
Tussen de jaren 1930 en 1940 waren 4500 à 5000 personen
in Heemstede aangeslagen in de inkomstenbelasting. Het
gemiddelde inkomen lag toen tussen de ƒ3244 en ƒ3803
per aangeslagene.
Het aantal aangeslagencn in de vermogensbelasting bedroeg
in dezelfde periode (1930 tot 1940) 1013 tot 1327 personen.
Het gemiddeld vermogen in jy;o bedraagt ƒ 113000 per
aangeslagene. Het daalt tot ƒ79000 in 1936 om daarna
opnieuw - na een stijging in 1937 - te dalen tot ƒ86000
in 1939/1940.

strijd voor gezondheid
Het zou mogelijk zijn een overzicht samen te stelle
de gezondheidstoestand van de Heemstedenaren. Aangezien
dit echter niet past in de opzet van dit boek, beperken we
ons ook hier weer tot een greep uit enkele in het oog
vallende gebeurtenissen.
Het eerste verslag waarover wij beschikken dateert uit 1835.
In dat jaar vertoonde zich geen van de gewone heersende
ziekten en het sterftecijfer was dan ook niet hoog. Het
verslag over 1841 vond de gezondheidstoestand der ingezetenen
wel voldoende, slechts 'één voorwerp' (!) is door de
kinderziekte aangetast. Over het algemeen zijn de geluiden
nogal optimistisch, behalve in 1847. Er wordt in dat jaar
wel gezegd dat de toestand voldoende was, maar daar volgt
dan op dat er meer koortsen waren dan het vorig jaar en
dat het getal van overledenen dat van vorige jaren verre
overtreft. Er waren veel sterfgevallen onder de kinderen.
Het verslag over 1849 vertelt ons: 'De gezondheid der
ingezetenen is dit jaar zeer voldoende geweest, behalve dat
slechts een tiental personen door de cholera zijn aangetast,
waatvan er 8 aan de wetken van de droogmaking van het
Haarlemmermeer behoorden.'
kosmische invloeden
Over het jaar 1853 brengt dr. Langelaan een zeer uitvoerig
verslag uit. We kunnen de verleiding niet weerstaan
om zijn beschouwingen over te nemen. Dr. Langelaan stelt
zich eerst de vraag welke maatstaf men bij zijn beoordeling
Heemstede in de h
van de gezondheidstoestand van de bevolking m
Hij antwoordt hierop: 'Men kan als maatstaf, als eenheid
van de mectdete of mindere gezondheid van een plaats,
volgens de overtuiging van vele artsen, voor alle landen
stellen de tusschenpozende koorts (febris intermittens) als
zijnde type van eenziektevorm,diezich naar de verschillende
klimaten wijzigt en zich onder verschillende vormen voordoet,
welke bij een nauwkeurige ontleding tot die grondvorm
kunnen worden teruggebracht.
De meeste epidemieën, die ons land en andere landen in
Europa in vorige eeuwen, en in de laatst verlopen jaren
geteistetd hebben, waren meestal ontaardingen van deze
type, en wezen allen op bloedvergiftiging. De oorzaken zijri
buitengewone warmte, volksevcneineuten, schadelijke uitwasemingen
van meeren, moerassen, stilstaande wateten en
bij bestaande dispositie, ondoelmatige woningen, ongeschil c
plaatsen van geheime gemakkeu, als andetsins en bij individuen
slecht voedsel, onmatigheid, onreinheid, wellust.'
Tot zover dr. Langelaan. Onze dokter gaat na deze algemene
inleiding over op Heemstede, wijst op de nabijheid van de
Haarlemmermeer en vervolgt dan: 'Vooral vestig ik hier de
aandacht, om van andere met te spreken, op de Molenwerf
en de Clip, waar vele van de bovengenoemde gelegenheidgevende
oorzaken in ruime mate aanwezig zijn.'
Dr. Langelaan ziet als remedie: 'Neem de mesthopen weg,
bevordert de afloop van water, houdt politie (dat wil zeggen
toezicht) op de arbeiderswoningen en het bouwen daarvan,
en ik geloof dat men de dispositie zelf zou wegnemen.'
Hij had alle reden tot klagen, want in 1853 waten et elf
cholcrapaticnten, waarvan er zeven stierven.
De dokter gelooft stellig in 'kosmische invloeden' op de
gezondheid, wantin r§55 merkt hij op dat deze gezondheidstoestand
gekenmerkt wordt door vier verschillende epidemieën,
'welke de uitdrukking waren van duidelijk waar te
nemen kosmische invloeden. De eerste rij epidemische
krankheden : de influenza of griep, waarvan het voor den
oppervlakkigen onderzoeker reeds dadelijk in het oog viel,
dat zij in een direct oorzakelijk verband stond met de lang
durige lage temperaturen der dampkring. Goedaardig in
haren aard, tastte zij een gtoot gedeelte van de bevolking
dezet plaats aan, en ontaardde soms in Pneumonien,
bronchitis en plcutitis. Waarna de ziekte in den zomer
standvastig bleef uitdrukken de atmosferische invloeden
die haar altijd beheersten'.

Ms tweede rij epidemische krankheden noemt dr.Langelaan:
'alicusc diarrheen, inticciiisc cholera, koortsen van een
bilieus synachaal karakter, welke zich eindelijk oplosten
in gewone herfst-intermitterende koortsen.' Dit jaar traden
. ien gevallen van cholera orientalis op, slechrs één patient
iverleefde deze ziekte.
Als derde noemt dr. I .angelaan de mazelen, waardoor
vijfzesde van alle kinderen aangetast worden en zelfs enkele
. olwassenen.
vrijwel geen long-tbc
Een belangrijk feit in de medische historie dezer gemeente
indt dr.Langelaan het vrijwel ontbreken van longtering.
a Engeland sterft eenderde van de bevolking aan deze
dekte, die in ons land speciaal in Gelderland voorkomt.
Maar vier jaar later (1857) heeft de longtering ook in
leemstede zijn intrede gedaan. Veel sterfgevallen, niet alleen
aan longtering, maar ook tengevolge van storingen
•an maag, lever en ingewanden en van vocht in de longen.
In zomer en herfst was tweederde van de schoolkinderen
wegens ziekte afwezig.
Het volgend jaar (1858) roont een nog slechter beeld.
Dr.Langelaan zegt hiervan: 'In beide afgelopen jaren was
de temperatuur hoog bij aanhoudende droogte, waardoor
Je ontwikkeling der miasmata of smetstoffen zeer bevorderd
werd'. Het sterftecijfer steeg tot 119 wat betekent drie
iirocent van de bevolking. Twee nieuwe ziekten worden
geconstateerd. 'Vele gevallen van vliesaehtigc keelontsteking
of croup, die meest dodelijk afliepen, en een pokkenepidemie.'
Dr.Langelaan bood kosteloze vaccinatie aan, waarvan
• ledits weinigen gebruik maakten.
Dr.Langelaan had tot nu toe de armenpraktijk alleen gedaan,
maar in 1859 werden hiervoor ook benoemd de
doktoren G. Hoffman en Th. W. van Luenen. De gezondheidstoestand
bleef ongunstig, weliswaar was er maar één
holerapatiënt, maar 'de gevolgen van het bovenmate
heersenen van intermitterende koortsen waren vooral
bloedarmoede, bleekzucht, waterzuchr en scheurbuik,
"cngevolge hiervan trad typhus op'. De drie doktoren
moesten op een jaarwedde van ƒ50 per dokter al deze
ickten bestrijden. Zij leverden daarbij voor ƒ659,63 aan
medicijnen voor de armenpraktijk. Een gemeentelijke
vroedvrouw was beschikbaar voor het opvoeren van het
inwoneraantal.
De verbetering van de gezondheidstoestand in het volgend
jaar (1860) werd toegeschreven aan veel regen en wind.
'Na de Pinksterstorm werden bijna geen kranken meer aangetroffen'.
Ook in 1861 heet het dat er veel minder zieken
zijn. 'De oorzaak is de groote en snelle afwisselingen in
te m pc nu uur en hei daardoor voorkomen van wind en
regen'. Wel trad er een epidemie van kinkhoest op. De beide
volgende jaren, 1862, en 1863, worden 'gunstig' genoemd.
Alleen trad in laatstgenoemd jaar een epidemie op van een
ziekte, die in geen 15 jaar voorgekomen was 'de dwalende
roosachtige oorspeeksclklicrontsteking'.
1864: noodlottig
Het begin van 1864 was noodlottig voor ouden van dagen
en kinderen. Typhus, hevige longontstekingen en een dreigende
pokkenepidemie. Ook mazelen, roodvonk en kinkhoest
traden veelvuldig op. Van cholera wordt in deze jaren
geen melding gemaakt. Deze ziekte teisterde de gemeente
weer in 1866. De kermis moest deswege afgelast worden.
Woningen werden met chloorkalk gezuiverd en mestvaalten
opgeruimd. Op negen plaatsen werd de choleradrank van
dr.BIccker, met gedrukte gebruiksaanwijzing, gratis beschikbaar
gesteld. Er werd zelfs f868,48 uitgetrokken voor
de inrichting van een ziekenhuis voor lijders aan cholera.
Twee cholerapatienten overleden.
Een kwaadaardige kinkhoest, angina diphtetitica en pokken
eisten hun tol. Een nieuwe cholera-epidemie teisterde het
land al weer in het volgende jaar (1867). Opnieuw werd de
kermis afgelast en de choleradrank van dr. Bleeker gratis
iiitgereikr. Ook werd carbolzuur beschikbaar gesteld voor
het desinfecteren. Vijf kinderen beneden de 5 jaar stierven
aan diphteritis, twee kinderen aan croup en één aan kinkhoest,
terwijl twee volwassenen aan typhus bezweken.
De doktoren slaakten de verzuchting: 'Het tegengaan van
(onder|verdeling van woningen en het verstrekken van
zuiver drinkwater zou veel ziekten kunnen vootkomen'.
Vijf personen stierven aan ryphus in 1869, terwijl deze
ziekte in 1870 bijna niet voorkwam; evenmin waren er gevallen
van pokken, roodvonk en kinkhoest. Maar de
'kwaadaardige keelziekte bepaalde zieh bij één gezin, waar-

Schadelijke uii wasem iniiet! ? 'Giippi.Twc;! aan de Glip'.
Tekening van P.van Loo, 1768.
in 7 leden werden aangei st, doch slechts (onderstreping
in mij!) drie kinderen die lei [gevolde overleden. Het huis
erd gedesinfecteerd'.
doktersrapporten
Die uitvoerige dokters rapporten geven y.u'n bij/onder goed
beeld van de stand van de wetenschap en van de gezondheidstoestand
der dorpelingen, dat wij niet konden nalaten
hier wat uitvoeriger op in te gaan. We zouden door kunnen
gaan, maar langzamerhand TOU dit eentonig worden.
Het jaar 1S75 bracht een reorganisatie van de armenpraktijk.
De gemeente werd ingedeeld in drie wijken. De armen-
doktecs van wijk 1 en 11 ontvingen een salaris van ƒ500, die
van wijk 111 ƒ300. Alle drie doktoren ontvingen bovendien
nog een toelage van ƒ50.
Aan de scheidende vroedvrouw wordt een gemeentelijk
pensioen van ƒ150 per jaar toegekend (1S79). In aktieve
dienst had zij een traktement van ƒ 12.5 per jaar genoten plut
een bedrag per verlossing.
In een eentonige regelmaat zien we mazelen, roodvonk,
diphteritis, pokken, kinkhoest en typhus optreden. Van
cholera horen we nog zelfs in 1883. Het woord 'malaria'
valt voor bet eerst in 1885; vier jaar later wordt er een geval
van 'Roode Hond' geconstateerd en in het laatste
kwartaal van dit jaar een influcnza-epidemie. Deze laatste
ziekte tastte in 1891 zelfs een kwart van de bevolking aan.

Dat diphtcritis-scruni gunstige resultaten oplevert, wordt in
i i95 vermeld en liet volgend jaar herhaald.
De in 1896 opgerichte afdeling van her Witte Kruis begint
met de aanpak van her drinkwaterprobleem. Nog steeds
wordt water uit vaarten en sloten en regenwater als drinker
gebruikt. Een typhus-epidemie in de Molen werf s buurt
tengevolge van het 'allerslechtste drinkwater' gaf de stoot
tot het slaan van een Nortonput, 'die niet alleen steeds goed
drinkwater levert, maar ook aan 't stormlopen en rameien
Jet wilde jeugd weerstaat'.
De kwalificatie 'goed drinkwater' was echter te optimistisch.
Het water bleek sterk ijzerhoudend en daardoor bijna
ondrinkbaar te zijn, zodat nieuwe voorzieningen getroffen
moesten worden: op de Nortonpomp werd een ontij/en ngsinstallatie
geplaatst. 11e gunstige resultaten brachten het
Witte Kruis er roe een pomp te slaan aan de Glip (1900).
Een jaar later werden, volgens overeenkomst met het
Amsterdamse Waterleidingbedrijf, vier standpijpen geplaatst.
Een adres van het Witte Kruis om een drinkwaterleiding te
verkrijgen (1905), had pas vier jaar later resultaat, want in
1909 sluit de gemeente een overeenkomst met de Amsterdamse
Waterleiding Maatschappij voor de levering van
drinkwater. Een gemcenrelijke du in waterleiding wordt gesticht
(1910), die een aanvang maakt met het aanleggen van
waterleidingen. Alles wat gedaan kon worden om de
haarden van epidemieën uit te roeien werd gedaan. Er kwam
• 11 straatvecgmachine en een sproeiwagen werd aange-
•••.haft om de reinheid van de wegen te verbeteren.
Merkwaardigerwijs werd tijdens de eerste wereldoorlog
dezelfde ervaring opgedaan als tijdens de oorlog 1940-1945
(afgezien van de hongerwinter). In beide oorlogen verwachtte
men een versleehrering van de algemene gezondheidstoestand.
Deze verwachting werd niet bewaarheid,
integendeel, er trad zelfs een verbetering op. Al in 1917
constateerden de doktoren: 'de wat schrale voeding werkt
r veel mensen gunstig'.
Spaanse griep
i 'e beruchte Spaanse gricp-cpidemie in 1918 maakte il
! leemstede 40 slachtoffers, dat wil zeggen er waren 4c
"erfgevallen, het aantal grieppatiënten lag veel hoger.
leide gemeente-artsen genoten toen een honorarium v
respectievelijk ƒ1030 en /iooo. Twee jaar later werden deze
op ƒ1750 en ƒ1700 gebracht. De gemeente vroed vrouw had
haar salaris tot ƒ550 zien stijgen plus ƒ5 voor elke verlossing.
Deze bedragen weiden in 192,1 op ƒ1100 en ƒ10 gebracht.
Met vreugde constateert het verslag, dat de wintermaanden
van 1911 vrij waren van influenza, hetgeen in geen dertig
jaar gebeurd was. Maar, zegt het verslag voorzichtig, 'het
ligt voor de hand dat de levensvoorwaarden van de muggen
talrijke zijn, en dat met het bestoken van een van zijn
vestingen de vijand niet op eenmaal verslagen b
juist gezien was, bewijst het volgende jaar al, te
influenza-epidemie optrad en zich 344 ni
malaria voordeden.
Dat dit
In 1915 horen we voo • het eersr van een onderzoek op de
scholen. De Openbare • en de Bosch en Hovenschool
krijgen een pluim voo de uitstekende toestand waarin zij
verkeren. De Nicolaas Bectsschooi komt er minder goed af.
De luchtverversing k t er te wensen over en er werd hoofd -
iheid geconstateerd. Ook de schooltandarts doet zijn
intrede. Hij verzucht in 192.6: 'De meer ontwikkelden en
beter gesitueerden hebben belangstelling voor mondhygiëne.
Degenen, die deze her meest nodig hebben blijven weg'.
Een gezondheidshuis wordt in 1933 aan de Lieven de Keylaan
gesticht. Daar worden de Wijkverpleging, her Consultatiebureau,
het Witte Kruis etc. gevestigd.
Het sterftecijfer was in dit jaar (1933) bijzonder laag: 76.
Ook toen was de kanker al een gevreesde vijand, wanr van
deze 76 stierven er 17 aan kanker. Verder stierven er 19
aan hartziekten, 9 aan hersenbloedingen, 6 aan longontsteking,
3 aan bronchitis, 4 aan nïerziekte en zelfs nog 3 aan
tbc. In Nederland srierven in die jaren 12 inwoners per 1000
aan kanker. Heemstede lag dus belangrijk boven het nationale
gemiddelde en het aantal kankergevallen nam nog steeds toe.
Ondanks het feit, dat Heemstede vele oudere personen onder
zijn ingezetenen telde, lag het sterftecijfer betrekkelijk
laag. Tussen de jaren 1840 en 1878 bedroeg het
landelijk sterftecijfer 23 per 1000. Daarna trad een voortdurende
daling op, tot 8,5 per 1000 in 1938 (in Heemstede:
7), terwijl de leeftijdsgroep boven de 54 jaar was gestegen
van 12,3% tot 14,6%.
Het jaar 1940 had voor Heemstede bij/onder slechte gevolgen.
Er stierven toen 220 personen, tegen her jaar daarvoor
140. En verder: 'door het oorlogsgeweld s
de gemeente'.

armenzorg
en werkverschaffing
Ook het armwezen vormt een afzonderiijk hoofdstuk in de
19C-CCUWSC gemeenteverslagen. De mededeling van het
eerste verslag, dat het armwezen in dezelfde staat blijft als
het vorig jaar, maakt ons niet veel wijzer. Toch vinden we
er nog enkele bijzonderheden in (1835). Er blijkt namelijk
een commissie te bestaan, die opzettelijk opgericht was om
armen te ondersteunen. Met behulp van particulieren
werden er zeer aanzienlijke uitdelingen van kleren, brandstoffen
en eetwaren gedurende de winter gedaan.
In het enige aanwezige 'Godshuis' waren 30 personen
ondergebracht, meestal oude en gebrekkige. Dit aantal
bleef vrijwel constant, terwijl het aantal 'thuiszittende
armen' steeds toenam. Het verslag over het volgend jaar
schrijft dit toe aan het feit, dat vele vreemdelingen op de
blekerijen komen werken, daar eerst in de kost zijn, maar
zich tenslotte in Heemstede vestigen.
Er is ook een toenemend gebrek aan werkgelegenheid
(1843). Door de overheid moest in 1848 een 60-tal gezinnen
gesteund worden. Twee jaar later komt er een reorganisatie
rot stand. Er komen drie regenten, d s bestuurders
zijn van de algemene (niët-kerkelijki
Hieraan zijn toegevoegd
n een penning-
Bovendien wordt overgegaan tot de instelling van
een fonds tot werkverschaffing 'ten einde de bedceling in
geld zoveel mogelijk te doen ophouden'. Deze zaak belooft
goede resultaten, zegt het verslag. Intussen probeert men
ook theoretisch de oorzaken van de armoede te analyseren.
Men komt tot de conclusie dat de hoofdoorzaken van de
toenemende armoede zijn:
Heemstede in tie historie
i Een aanzienlijk aantal Limburgers treedt, na vier jaar i
de blekerijen gewerkt te hebben, in het huwelijk en moet
dan de bleken] verlaten. Vooral de gebrekkiger) en de
weduwen blijven in Heemstede zonder inkomsten wonen
2. Het grote misbruik van sterke drank. In de gemeente
worden jaarlijks niet minder dan 54047 kannen binnenlands
gedestilleerd gebruikt.
3 Grote sommen moeten betaald worden voor personen dit;
hier armlastig zijn, doel) elders wonen.
De inkomsten van het wees- en armenhuis en die van het
Algemeen Armbestuur bedroegen ruim ƒ 3 000, terwijl de uitgaven
ruim ƒ3500 bedroegen. Uiteindelijk was er een tekort
van ƒ2,71,045. Objeklicf gezien was dit cijfer niet ongunstig.
sterke drank en onberaden huwelijken
Men is blijkbaar over de oorzaken van de armoede door
blijven denken. Een jaar later vertelt" het gemeentebestuur
ons dat de hoofdoorzaken gelegen zijn 'in sterke drank en
onberaden huwelijken. Aangelokt door de hoge lonen in de
Haarlemmermeer verlaat men de blekerijen, trouwt, en daar
het werk slechts lijdelijk is en zij geen spaarzaamheid
oefenen, vervallen zij spoedig tot de behoef tigen, tenminste
voor een deel van het jaar'. Krachtige beperking van de
verkoop van sterke drank zou de armoede, volgens de opvatting
van het gemeentebestuur, zeker doen verminderen.
Het enthousiaste geluid over de werkverschaffing is intussen
verstomd: 'werkvcrschniling is hier zeer moeilijk toe te
passen'. Hoewel de toestand ongunstig genoemd wordt,
valt dat niet zo direct uit de cijfers af te lezen. De inkomsten
van het Algemeen Armbestuur over 1854 bedroegen
ƒ6944,135, de uitgaven ƒ1193,89, terwijl voor het wees- en
armenhuis nog eens ƒ32,99,015 werd besteed. Het totaal aan
inkomsten bedroeg ƒ6944,135 en aan uitgaven ƒ6636,2.15,
zodat de armenzorg in de gemeente een batig saldo van
ƒ307,92, opleverde. De Hervormde diaconie deelde aan haar
armlastigen ƒ5819,305 uit, en de Vincendusvcrcniging
ƒ690,91, terwijl het fonds-werkverschaffing ƒ116 uitkeerde.
Het aantal bedeelden bedroeg over de verschillende instellingen
toen: het Algemeen Armbestuur 102,; het wees- en
armbestuur z6; de Hervormde diaeome 31; St. Vincentius
ïo en bet fonds voor werkverschaffing 17.
Het drankmisbruik was in 1854 belangrijk minder dan in

'Het armhuis bij Je ij/.crcn brug te Heemstede'. Tekening v.
P.vanLoo, 1768.
het vorig jaar: 34593 kannen gedestilleerd verdwenen in de
dorstige keelgaten, tegen 54047 kannen in het jaar daarvoor.
Op een bevolking van 2840 inwoners van bijna 19 kan
per persoon per jaar nu verminderd tot ruim 12, kan! Toch
geven deze cijfers geen reëel beeld van het drankgebruik
van de ingezetenen, want de cijfers betreffen de hoeveelheid
drank die in de gemeente geconsumeerd werd en daaronder
was begrepen de omzet van de talrijke herbergen, waarvan
de klandizie uitsluitend uit Haarlemmers bestond. Uit de
cijfers van het jaar 1766, toen 62000 liter wijn en brandewijn
omgezet werd, zou men op een bevolking (mannen,
vrouwen en kinderen) van circa 2200 personen komen op
een gemiddelde van ruim 20 liter per hoofd per jaar! In zoverre
was de toestand in 1854 ongunstig, dat er van de
2840 inwoners bijna ioo bedeeld werden, dus bijna zeven
procent van de bevolking.
Het volgend jaar, 1855, bracht weer iets nieuws: 'de wet op
het armbestuur (18 juni 1854} en het nieuwe algemeen
reglement voor de besturen der parochiale en andere
Katholieke instellingen van weldadigheid in het bisdom
Haarlem, in werking getreden 2.1 februari 1855' gaat, zo
meent het gemeentebestuur, goede resultaten opleveren
'daar de armen allengskens meer tot de kerkelijke weldadigheid
worden teruggevoerd'. De gemeente kon dan ook volstaan
met bet putten van ƒ1000 uit de gemeentekas ten behoeve
van het Algemeen Armbestuur.
In Berkenrode werd nog in hetzelfde jaar een Roomskatholiek
parochiaal armbestuur opgericht, dat zich vooral

Het Stoomgemaal de Cruquius (thans museum), dat
meewerkte aan de droogmaking van het Haarlemmermeer.
Steendruk naar W. Hckking, ca. 1845.
toelegde op de stichting van een soepkokerij. De deelneming
aan de soepuitreiking was in principe voor iedereen
opengesteld, doch geloofsgenoten kregen gedurende drie
maanden zesmaal per week soep, 'particulieren' echter
slechts tweemaal per week. 'Aan deze hoogst nuttige en
doeltreffende maatregel is boven verwachting deelgenomen,
en over het platteland is dit zeker een der beste maatregelen
tot leniging der armoede'.
De optimistische toon over de getroffen maatregelen ziet
men echter weer langzaam verdwijnen. De werkgelegenheid
vermindert nu de werkzaamheden aan de droogmaking van
het Haarlemmermeer en de werken van de Duinwaterleiding
voltooid zijn. Wordt in 1S58 nog gezegd dat het beeld van
de armoede geflatteerd is door het feit, dat de Nederlands
Hervormden < 1 de Rooms-katholieken hun armlastigen zo-
veel mogelijk • aor eigen rekening nemen, het volgend jaar
(1855) lezen w 1: 'Een groot deel van de Rooms-katholieken
armen komt v or rekening van de gemeente, terwijl de
Ned. Hcrv. di. rouie al haar armen zelf verzorgde'.
wees- en armenhuis opgeheven
Om de lasten te verminderen ging de gemeente over tot opheffing
van het wees- en armenhuis, waar toen nog maar
één man, vier vrouwen en elf kinderen verbleven. Die
werden bij particulieren ondergebracht, met een zeer gunstig
resultaat. De gemeente besteedde voor de kost van de

ouderen ƒ104 en voor de kinderen f60 per persoon per
jaar. Tegen de verwachting in kwam echter het uitbesteden
van wezen en armen duurder uit dan hun verblijf in het
wees- en armenhuis. De kosten lagen nu ƒ2.00 per jaar
'loger, maar het Burgerlijk Armbestuur constateert 'dat de
legen woo rdige wijze van verpleging gunstig werkt op de
-cdclijkc ontwikkeling van de kinderen'.
Een koude en langdurige winter teisterde Nederland in
1861, de aardappeloogst was vrijwel mislukt en de prijzen
i'an de meest noodzakelijke levensbehoeften stegen sterk.
Velen die in Haarlem gewerkt hadden, waren nu werkeloos,
liet volgend jaar levert opnieuw een mislukte aardappeloogst.
Ziekte onder de behoeftigen vergrootte de lasten.
'Eindelijk schijnt het, dat zij die eens hun tocvlugt tot de
nmenkassen hebben moeten nemen, voortdurend op liefdadige
ondersteuning blijven rekenen'.
Ren lichtpuntje vormde het feit dat de opheffing van het
wees- en armenhuis niet zo onvoordelig uitkwam als men
gedacht had. Dat de Rooms-katholieke armen grotendeels
ten laste van liet gemeentebestuur kwamen, zat dit college
»lijkbaar nogal hoog; het is een steeds herhaalde klacht.
Sedert 1865 kan het gemeentebestuur een wat optimistischer
geluid laten horen. Het begint met: 'toestand niet ongunstig,
geen meerdere armoede' tot 'enige verandering ten
goede' (187z) en twee jaar later: 'overvloedig werk in alle
vakken'. Dit nam niet w : eg, dat er toch nog 38 gezinnen
doorlopend en 148 incidenteel gesteund moesten worden en
nog 6 respectievelijk 13 loslopende personen.
Maar in 1S87 komt er weer een omkeer: 'De toestand
achteruitgaande wegens werkeloosheid'. Het verslag van
1891 voegt bieraan nog een nadere verklaring toe: 'groot
aantal weduwen en andere niet tot werken in staat zijnde
personen' en 'voortdurende vestiging van behoeftige gezinnen'.
Een totaal van 63 gezinnen en 15 loslopende personen
genoten toen voortdurend of incidenteel ondersteuning.
Bij de eeuwwisseling wordt het gesticht 'Sint Bavo', een
Rooms-katholiek wees- en armhuis aan de Kerklaan in georuik
genomen.
zorgelijk beeld
Het beeld over het jaar 1911 was bepaald zorgelijk. Ten
laste van het Burgerlijk Armbestuur kwamen toen 164 ge-
armenzorg en tverkverscbaj
ge/in-lcden en 41 zelfstandige personen. De
11 de Nederlands 1 lervurmde kerk steunde 2.6
. 12. personen, het Rooms-katholieke parochiaal
armbestuur 30 gezinnen en 14 personen, en de Sint Vincentiusvereniging
39 gezinnen. Dit brengt het totaal der
ondersteunde gezinnen op 285. Helemaal juist is dit cijfer
waarschijnlijk niet, want uit een nader onderzoek zou
moeten blijken hoeveel gezinnen uit meer dan één bron gesteund
werden.
Wat de aan de ondersteuning ten koste gelegde bedragen
betreft, gaven het Burgerlijk Armbestuur en de diaconie der
Nederlands Hervormde kerk meer uit dan zij ontvingen,
terwijl het Rooms-katholiek armbestuur de inkomsten en
uitgaven in evenwicht hield. Deze instelling boekte in 1911
een batig saldo van ƒ12.00 en in 192.1 een van ruim ƒ1000.
De eerste wereldoorlog ging aan 1 leemstede niet spoorloos
voorbij. Een steuncomité werd opgericht, dat aan 29 mensen
werk verschafte. Bovendien werd een groot aantal Belgische
vluchtelingen opgenomen: aanvankelijk 250, later zelfs 450.
Er zouden bladzijden te schrijven zijn over alle maatregelen
die toen getroffen werden: mobilisatie, distributie enz.
Lijkt in de eerste jaren na de oorlog de toestand niet erg
ongunstig, daarin begint tegen 1930 verandering te komen.
Op ï december 192.6 werd in de gemeente een steunregeling
vastgesteld, waaruit in 192.9 een bedrag werd uitgekeerd van
/4775>35- Maar cle/.c regeling moest in 1930 worden beëindigd,
want de uitkeringen moesten voortaan geschieden
volgens de Armenwet. Het Burgerlijk Armbestuur werd op
27 november 1930 opgeheven en vervangen door de gemeentelijke
dienst voor Maatschappelijk 1 lulpbetoon.
Het aantal ondersteunde gezinnen steeg van 202 in 1930 tot
485 in 1931. Meer dan 500 werkzoekenden waren er bij het
gewestelijk arbeidsbureau ingeschreven, waartegenover
maar weinig vraag stond. Een record werd in 1938 bereikt:
544 werkzoekenden. Het volgende jaar daalde dit aantal
echter weer tot 417.
In december 1940 bedroeg het aantal ingeschrevenen 298.
'De werkloosheid, die in de eerste zeven maanden nog
buitengewoon groot was, verminderde daarna belangrijk,
doordat ten behoeve van de Duitse wcetmacht door Hollandse
aannemers verschillende werken werden uitgevoerd
en door plaatsing van arbeiders in Duitsland in totaal
9Ê personen konden worden tewerkgesteld', aldus het verslag
over 1940.

hier onderwijst men
de jeugd
Over het onderwijs in Heemstede is zoveel te vertellen, dat
de heer Van Duinen twee boekjes hierover kon samenstellen.
Het kader van ons boek laat niet toe bijzonder diep
op dit onderwerp in te gaan. We zullen trachten een samenvattend
beeld te geven.
In de middeleeuwen was het onderwijs over het algemeen
een kerkelijke aangelegenheid. Het werd meestal gegeven
door een geestelijke, maar toch zien we ook al vrij vroeg de
combinatie koster-schoolmeester optreden. Later komen
daar nog in veel gevallen de ambten van secretaris en voorzanger
bij. Een combinatie, die geen hoge verwachtingen
wekt ten aanzien van de resultaten van het onderwijs.
Een school, althans die in Heemstede, was meestal een éénmansaangelcgenheid,
zodat in geval van ziekte het hele
onderwijs aan de jeugd stil kwam te liggen. Ook in geval
van vacatures had de jeugd vrijaf.
Het is altijd verkeerd om te generaliseren, maar wij krijgen
toch wel de indruk, dat veel van deze functionarissen slecht
voor hun taak berekend waren. Veel kerkeraadshandelingen
worden gevuld met misdragingen van schoolmeesters (vooral
dronkenschap!). Ook in de instructies voor de schoolmeesters-kosters
staat vaak te lezen wat zij niet mogen
doen. Daaruit kan men dan wel afleiden, dat dergelijke verboden
handelingen tevoren min of meer veelvuldig voorkwamen.
Als de instructie voor de schoolmeester, die in 1662. te
Heemstede vastgesteld werd, aan de schoolmeester verbiedt
om zich in de school door zijn vrouw of zoon te laten vervangen,
mogen wc daaruit wel afleiden, dat dit vóór 1662.
ll'.riiifteilc m de hisi
regelmatig voorgekomen moet zijn. Ook de bepaling dat hij
voor afwezigheid toestemming nodig heeft, wijst erop dat de
schoolmeester her niet zo nauw nam met zijn schooltijden.
Hij moest school houden van 's morgens acht rot elf uur
precies, en 's middags van één tot vier uur. Tijdens de
schooluren moest hij zich intensief bezighouden met het
leren lezen, schrijven, cijferen en zingen. De toevoeging 'en
andere gclijcke oeffeningen' laat nog enige speling voor het
ontwikkelen van eigen initiatieven. Maar er werd toch van
hem verwacht, dat zijn leerlingen in één à twee jaar de
kunst van lezen en schrijven machtig waren.
honger naar kennis
Blijkbaar was de honger naar kennis in Heemstede nogal
groot, want in 1637 heeft de schoolmeester al een ondermeester
in dienst, die hij voor het grootste deel uit eigen
zak moet betalen. Vaak vindt men in de litteratuur vermeld,
dat de schoolmeesters slecht betaald werden. Er
wordt dan gezegd : een schoolmeester verdiende soms maar
ƒ30 per jaar. Dat is misleidend voorgesteld. De schoolmeesters
hadden in het algemeen tal van nevenfuncties, die
ook de nodige emolumenten opleverden. Over het algemee:
hadden zij het dan ook niet zo slecht als wel eens gedacht
wordt.
Dat oude gewoonten een taai leven hebben, blijkt wel uit
het feit dat ook de kerkeraad bemoeienis had met de benoeming
van een schoolmeester. De kerkeraad draagt een
tweetal personen voor dit ambt voor, waaruit de heer er
dan één benoemt. Bijzonder lang beheerde Hendrik van
Schendel de dorpsschool; bijna 20 jaar (1653 tot 1671)!
Over het algemeen zijn de meesters maar vrij kon in
Heemstede.
Een ander bewijs voor het verband tussen dorpsschool en
kerk levert ook de plaats, waar dit nuttige instituut gevestigd
was: naast de kerk. Voor Heemstede was dit vóór
1630: achter de kerk. Maar dit oude gebouw was zo bouwvallig,
dat in 1630 de school gevestigd werd in een huis ten
westen van de kerk. Op deze plek is dus honderden jaren
aan de jeugd onderwijs gegeven, want later stond hier nog
steeds de Voorwcgschool.
Merkwaardig is het feit, dat Protestantse en Katholieke
kinderen gezamenlijk de (enige!) dorpsschool bezochten.

We lezen niet dat dit ooit moeilijkheden opgeleverd heeft.
• et lijkt wel aannemelijk, dat de Katholieke kinderen stilzwijgend
vrijgesteld waren van het leten van de Heidelbergse
catechismus.
wat de heel kleine kinderen betreft: Af ten toe horen we
in Heemstede van het bestaan van een kleinc-kinderenchooltje,
dat in de 19e eeuw met de naam van bewaarschool
wordt aangeduid.
oneervol ontslag
'oeilijkheden met de school meesters beeft Heemstede niet
.el gekend. Het is wel opvallend dat de beide eerste
.: hooi m e esters die wij bij name kennen, Aart Buijsclmans
en Paulus Pietersz., oneervol ontslagen werden. De eerste in
het jaar 1621, de tweede in 1630.
/.oals op elk terrein kwamen er in 1795 ook spanningen
t het onderwijs. De Heemsteedse schoolmeester, Jan
! erwogt (die in 1790 benoemd was) weigerde vooralsnog
c eed van trouw aan het nieuwe bewind af te leggen. Hij
.vas een oranjeklant en deswege werd hij dan ook geschorst.
Inmiddellijk werd het voorstel gedaan om een ander in
zijn plaats te benoemen. Maar Jan Terwogt had een gezin
1 vijf kinderen en kon zich de weelde niet permitteren
1 verzet vol te houden. Hij legde dus op 7 februari 179a
de eed af, maar deed geen afstand van zijn sympathie voor
het huis van Oranje, zodat hij op 21 maart 1798 toch ontslagen
werd.
Ook de dorpsvroedvrouw werd om dezelfde reden ontslagen.
Doch beiden protesteerden hiertegen bij de regering
in den Haag en werden zelfs in bet gelijk gesteld, maar het
gemeentebestuur van Heemstede weigert hen weer in dienst
nemen. Krachtige steun ontving meester Terwogt van
E Heemsteedse burgerij. Zeven burgers, waaronder dokter
Jacob Groos, verklaarden in een request, dat Terwogt 'een
mensch is van een stil, onbesproken en voorbeeldig gedrag,
die zijn ambt ruim 7 jaar tot genoegen van de inwoners
had vervuld'.
Het mocht niet baten, het ontslag bleef gehandhaafd. Tot
zijn opvolger werd benoemd een leerling van de Kweekschool
voor onderwijzers te Haarlem, de toen 18-jarige
Abraham Harrebomée. Hij moest 122. leerlingen onderwijs
geven in het spellen, lezen, schrijven, rekenen, de Neder­
landse taal, vaderlandse historie, geometrie, Italiaans
boekhouden en geografie voor een traktement van ƒ 100
's jaars uit de dotpskas, waaraan ƒ2.30 door de leerlingen
als schoolgeld gesuppleerd werd.
Gedurende 54 jaren onderrichtte Harrebomée de jeugd van
Heemstede. Hij maakte dus ook de onderwijsvernieuwing
in het begin van de 19e eeuw mee. De nieuwe schoolwet
van 1806 bracht voor het eerst de later zo bekende formulering,
dat de kinderen 'opgeleid worden tot alle maatschappelijke
en Christelijke deugden'. Ook waren er toen al
(sedert 1S01] schoolopzieners. Nieuwe voorschriften werden
door Gedeputeerde Staten in 1816 gegeven. Het traktement
van Harrebomée werd van /100 op ƒ175 gebracht, aangevuld
met circa ƒ225 aan schoolgelden.
schoolgebouw in verval
Het oude schoolgebouw - daterend van 1630! - was in
verval geraakt. Toen de huur in 1S1S eindigde en geen
overeenstemming met de ketkmeesters bereikt kon worden
over de wcderinhuring, keek de gemeente uit naar een
andere lokaliteit. Het oog viel op een-huis toebehorende
aan de wedtiwe Der Kinderen, gelegen aan de zuidoostzijde
van het kerkhof. Dit werd door de gemeente voor 25 jaar
gebuurd en school en raadkamer werden daarheen overgebracht.
Toen er klachten ovet meestet Harrebomée binnenkwamen
(vermoedelijk over het onderwijs aan behoeftige kinderen)
werd een soort schoolcommissie ingesteld, die toezicht
moest houden op de school en de onderwijzer. De gemeente
vond goed dat de leermiddelen van de behoeftige
kinderen voortaan niet meet ten laste van de ondetwijzer
zullen komen, maar uit de dotpskas betaald worden.
Er was nu echter wel een nieuw sehoollokaal (één lokaal
met ca. 150 leerlingen), maar de inrichting ervan was geheel
verouderd. Men had waarschijnlijk de meubilering van
het oude sehoollokaal gewoon overgeplaatst. Op aandringen
van de schoolopziener moest het sehoollokaal geheel
gemoderniseerd worden (1S2.2). Er kwam nu echter
zo'n toeloop van leerlingen, dat Harrebomée zijn 165
klantjes niet meer baas kon.
Hij had de bevoegdheid om uit eigen zak een
aan te stellen, maar hij meende dat dit onmogelijk v

erzocht een subsidie van f ioo uit de dorpskas. De zaak
werd toen zo geregeld dat hij ƒ50 uit de dorpskas en ƒ50
lit het fonds van do schoolcommissie ontving om een
mdermcester te betalen. Tegelijkertijd werd een
>i de onderwijzer vastgesteld.
te grote klas
Het aantal leerlingen nam zo snel toe, dat de Gouverneur
van Noord-Holland het schoollokaal in 1837 te klein vond.
Hij drong op uitbreiding aan. De gemeente had echter het
bestaande lokaal voor 25 jaar gehuurd en deze huur zou
pas in 1843 eindigen. De gemeenteraad vond dat de oude
toestand nog best tot dat jaat gehandhaafd kon blijven en
wees de gevraagde veranderingen dus af. Maar toen het
einde van de huurovereenkomst in het zicht was, begreep
de gemeente dat et toch iets gebeuren moest.
Het resultaat was dat het oude gebouw, waarin de school
van 1630 tot 1818 gevestigd was geweest, weer werd aangekocht
voor de som van ƒ750. Het werd blijkbaar niet
gesloopt, zoals aanvankelijk in de bedoeling had gelegen,
maar et wctd voor meer dan ƒ9000 aan vertimmerd. Er
moest een lening van ƒ7000 voor gesloren worden bij baron
van Westerholt, bewoner van de buitenplaats "t Clooster',
die een persoonlijke garantie voor deze lening van de
burgemeester eiste en verkreeg!
De school telde voottaan twee klaslokalen, een belangrijke
vooruitgang dus. Een doorbreking ook van her systeem
/ in-ilH-lt'tlc in de bis-toi
van het individuele onderwijs. Langzamerhand won de
gedachte aan klassikaal onderwijs terrein. De eeuwige
kringloop van de geschiedenis: tegenwoordig gaan er weer
stemmen op voor het individueel onderricht.
Van stands- en godsdienstverschillen merken wc in de
dorpen weinig of niets. Er was, evenals in Heemstede,
maar één school. Daarheen gingen de kinderen of ze nu
Protestant of Katholiek waren en de minvermogenden
kregen onderwijs op kosten van de onderwijzer of uit parriculierc
fondsen. Alleen in de allerhoogste kringen kende
men de particuliere onderwijzers, de zogenaamde gouverneurs,
die in dienst waren van een 'heer' en aan diens
kinderen thuis onderricht gaven.
ondermeester uit eigen zak betalen
Een nieuw school reglement kwam in 1851 tot stand. Dat
was ook wel nodig, want het vorige dateerde van r8z2..
Financieel belangrijk voor de onderwijzer was, dat hij geen
toelage meer zou ontvangen uit de dorpskas. De schoolgelden
werden verhoogd met ƒ0,40. Maar dit bedrag was
niet voldoende om het gederfde inkomen uit de dorpskas
goed te maken, zodat nogmaals een verhoging van schoolgelden
nodig was.
Vreemd doet het ons aan, dat de onderwijzet zijn ondermeesters
uit eigen zak moest betalen. Toen de heer Harreboméc
echter een tweede ondermeester nodig had, trok
de raad daarvoor toch weer ƒ 100 uit. Aangesteld wetd in

'ertelselplaat bij Hoogeveen's verbeterde Leesplank.
J.B. Wolters' Uitgeversmaatschappij .NV, Groningen-Djakac
:s: Zonder pet niet op de kiek! (Parochiale school).
deze functie de heer P. Vergers, die echter spoedig het vcr-
; oek indiende een particuliere school te mogen beginnen.
Intussen was er een nieuwe burgemeester gekomen, mr.
i.S.F.de Moraaz Imans. Nieuwe bezems vegen schoon
:n zo besloot de nieuwe magistraat de 72-jarige heer
[arrebomée, die liet onderwijs in Heemstede nu 50 jaar
gediend had, maar ontslag te geven. De burgemeester wilde
tem een pensioen van ƒ600 toekennen, doch de raad heloot
maar ƒ400 te geven. Gedeputeerde Staten stelden nog
oor om dit bedrag tot ƒ500 te verhogen, maar dat kon de
: emeentekas blijkbaar niet lijden, want er moest ook al
•' -9,50 uitgetrokken worden voor het examineren van de
5 kandidaten, die gesolliciteerd hadden naar de opengevallen
functie.
Een request om de heer Vergers te benoemen had geen
resultaat en de heer H.H.B.Binnewicrtz, een Katholiek
hoofdonderwijzer uit Delft, werd met zes van de zeven
stemmen door de raad benoemd. Het directe gevolg van
deze op 1 november 1851 gedane benoeming was de oprichting
van een Protestants Christelijke school.
De heer Binnewiertz stak het niet onder stoelen of banken
dat hij een goed Katholiek was, want na zijn indiensttreding
op 15 januari 1851 verzocht hij in maart reeds aan
de raad de school op Drie koningen, Onze Lieve-Vrouw-
Boodsehap, Heilige Sacramentsdag, Heilige Petrus en
Paulus en Aller Heiligendag te mogen sluiten. De raad was
echter van mening, dat senoemde daj;en jiecn algemeen
erkende feestdagen waren en stond het verzoek niet toe.

Alicen indien zich op die dagen geen zes leerlingen aanmeldden,
zou hij de school mogen sluiten.
Een aanmerkelijke verhoging van de schoolgelden moest het
onvoldoende traktement van de onderwijzer op peil
brengen. De school werd toen vrijwel uitsluitend door
Katholieke kinderen bezocht. Er waren toen (1853) gemiddeld
± 180 leerlingen, waarvan er 80 gratis onderwijs
genoten. De Protestants Christelijke school telde gemiddeld
75 leerlingen, waarvan 2.5 gratis. Van de ca. 260 leerlingen
genoten er dus 105 kosteloos onderwijs.
De Katholieken waren echter uitgesproken in her voordeel,
daar hun school geheel door de gemeente werd bekostigd,
terwijl de Protestantse school in het geheel geen toelage uit
de gemeentekas genoot. Het salaris van het hoofd der
openbare school werd in i860 sterk verbeterd. Het werd op
ƒ1000 gebracht plus vrij wonen. De ondermeester kreeg ƒ300.
Dit hoge traktement kon de heer Binnewiertz echter niet
aan Heemstede binden, want nog in i860 aanvaardde hij
een betrekking elders. Er moest dus een nieuw hoofd benoemd
worden. Het gemeentebestuur plaatst in 'de Tijd'
van 11 oktober i860 een advertentie: 'Katholieke hoofdonderwijzers'
worden uitgenodigd naar deze betrekking te
komen dingen, daar op één na alle 200 kinderen Katholiek
zijn. Het gemeentebestuur wijt de gang van zaken aan 'de
vroegere onverdraagzaamheid van de Protestanten, die
toen er een Katholiek tot hoofd der school benoemd was,
een Protestantse school hadden opgericht'.
De advertentie vermeldde bovendien nog, dat van de elf
raadsleden er zes Katholiek en vijf Protestant waren en dat
een Katholiek dus wel van een benoeming verzekerd was.
Ogenschijnlijk doet het een beetje vreemd aan, dat er in
dezelfde advertentie stond, dat viervijfde van de bevolking
Katholiek was.
Het komt mij voor dat de mededelingen in de advertentie
geheel in strijd waren met de juist bijzonder goede verstandhouding
tussen heide geloofsgemeenschappen in Heemstede.
Het is niet onmogelijk dat niet zozeer het feit dat meester
Binnewiertz Katholiek was, als wel zijn persoonlijkheid de
Protestanten gebracht heeft tot het stichten van een eigen
school.
Even kwam de tegenstelling Protestant-Katholiek nog om de
hoek kijken in 1868. Er moest een hulponderwijzer benoemd
worden, doch de burgemeester en de schoolopziener
hadden op advies van het schoolhoofd drie Protestantse
kandidaten op de voordracht geplaatst. De raad moest ti
tot een benoeming overgaan, maar de Katholieke raadsleden
gaven stembriefjes af die alle van onwaarde waren
Toen een herstemming hetzelfde resultaat opleverde, ver
klaarde de burgemeester dat de heer J.C.de Jager, die vi
verkreeg, benoemd was.
veel kosteloos onderwijs
Hoofd van de school was toen Jacob van Term (1861 tot
1879), een man die in Heemstede zeer gezien was. 'Hij legt
zich hoofdzakelijk toe op de zedelijke ontwikkeling der aan
zijn zorg toevertrouwde kinderen, terwijl hun grotere vrijmoedigheid,
meet beschaafde wijze van zieh uitdrukken en
verbeterd gedrag, zowel in als buiten de school reeds aanvankelijk
de goede door hem verkregen uitkomsten aantonen'.
Dat wordt reeds na afloop van het eerste jaar van
zijn benoeming van hem gezegd.
Opvallend blijft het groot aantal kinderen dat kosteloos
onderwijs geniet; zo bijvoorbeeld in 1861: 174 van de 214
leerlingen.
Een scbooSinvcnlaris vinden we in het jaar 1871. Er waren
toen 221 leerlingen (waarvan 100 kosteloos), die in twee(!)
lokalen gehuisvest waren. De leermiddelen waarover
zij beschikten bestonden uit: een schoolkaart van Europa,
een wereldkaart, een kaart over Nederlandse maten
en gewichten, een stel maten en gewichten, een stel
lichamen voor de vormleer, Natuurlijke Historiekaarten van
van Lummel!, een klok, 6 muzickborden, 4 borden, 1 lettermachine,
2 (later 3) boekenkasten.
Een tiental jaren later zien we een opmerkelijke verandering
in de leermiddelen (1881). Deze bestaan dan uit: 44
schoolbanken, 108 loden inktkokers, 1 schrij(lessenaar, 2
muzicklessenaars, een inktkruik, 2 gemeentelijke verordeningen
(!), 5 verschuifbare schoolborden, 6 muzickplankcn,
4 school landkaarten op linnen (namelijk de aardbol,
Europa, Nederland en Noord-Holland), 1 stel platen van
aanschouwingsoefeningen van Van Lummell, de platen der
leesmethode van Bouman, 1 verzameling plat
beddingen van dieren, 1 dito met die van die:
nuttig voor de landbouw, 1 stel gewichten, 1 meter,
lichamen voor de vormleer, 1 telraam, 1 schoolklok,
1 pennebak met 2.00 penhouders. Weer drie jaar later

uitgebreid met i stel natuurkundige
voorwerpen en benodigdheden bij de nuttige handwerken.
liet salaris van de eerste onderwijzer bedroeg in 18S2
f600, doch de tweede ontving f8oo(\) en dat omdat hij ook
1 loogduits gaf buken de schooluren. Dar liet de eerste
onderwijzer niet op zich zitren. Hij ging onderwijs geven in
de Franse taal en toucheerde daarvoor f2.40. Maar beide
cursussen voorzagen blijkbaar niet in een behoefte en
werden dan ook in 1887 al weer gestaakt.
Een sterk verloop was er onder de hulponderwijzers, zo
zelfs dat de schoolopziener bij zijn bezoek aan de school
in 1874 moest opmerken, dat er in één lokaal drie klassen
gehuisvest waren, met tezamen 150 leerlingen en slechts één
onderwijzer. In het andere lokaal waren JOO leerlingen met
één onderwijzer ondergebracht.
De heer Van Term moest op 1 juli 1879 wegens langdurige
ziekte ontslag nemen en ontving een pensioen van ƒ500.
I.)c nieuwe onderwijswet van 1878, waaraan de naam van
^appcyne van de Coppcllo verbonden is, betekende een
nieuwe verzwaring van lasten, vooral voor het bijzonder
onderwijs dat niet gesubsidieerd werd.
: 'at de toestand van de school steeds voldoende genoemd
werd, beaamde het nieuwe hoofd niet. Dat was de heer
I etrus Johannes Staal, die van 1879 tot 1915 aan het hoofd
van de school stond. Het aantal leerlingen was gestegen cot
154, waarvoor maar 3 leerkrachten (wettelijke eis: (,) en 2
lokalen beschikbaar waren.
Men kocht in 1881 grond om de school met 5 lokalen te
I kunnen uitbreiden. De nieuwe aanwinst, met overdekte
I speelplaats, kon op 1 juli 1882 in gebruik worden genomen.
I De grond kostte ƒ2700 en de aanbouw ƒ2898. Er moest
I tegelijkertijd een onderwijzeres voor de nuttige handwerken
benoemd worden. Hiervoor viel het oog op mevr. J.H.
1 • ogelesang-Maris, de vrouw van het hoofd van de
1 Christelijke school! Toen zij bedankte laaide de tegenstel-
: ng Protestant-Katholiek weer even op en pas na veel ge-
! arrewar werd in de vacature voorzien.
einde aan schoolverzuim
De leerplichtwet van 1900, voorgesteld do
Goeman Borgesius, maakte vrijwel een einde aan het enorme
choolverzuim. De openbare school beleefde een tijd van
grote bloei: in r886 waren er 326 leerlingen (waarvan 137
kosteloos), die onderwijs ontvingen van 1 hoofd, 5 onderwijzers
en 1 onderwijzeres. Een topjaar was 1895 met 455
kinderen (235 - ruim de helfr(!) - kosteloos). Nog in 1899
waren er 291 leerlingen.
Door de oprichting van een Rooms-katholieke meisjesschool
in 1899 daalde het leerlingenaantal tot 245 in 1901
om het volgend jaar al weer te stijgen tot 495. De oprichting
van een Rooms-katholieke jongensschool in 1904 deed bet
aantal leerlingen van de openbare school dalen tot 317 en
dit bleef dalen tot in 1916 een dieptepunt van 82 bereikt werd.
Intussen was de heer Staal, na 36 jaren de .school gediend
te hebben, gepensioneerd. Tot hoofd wordt nu benoemd de
heer J. de Jong.
De eerste wereldoorlog deed her onderwijs geen goed.
Soms werd wegens brand stofgebrek maar vier dagen per
week lesgegeven en het schoolverzuim nam onrustbarend
roe. De schoolcommissie maakt in 1921 de merkwaardige
opmerking: 'dar juist die leerlingen waarvan bekend is dat
zij rooken, in hun klas bij het lezen achterlijk of zeer
achterlijk zijn'.
De daling van het aantal leerlingen had tot gevolg gehad,
dat een deel van de school aan de Voorweg door de dienst
openbare werken in gebruik was genomen. In 1923 werd
dit weer ongedaan gemaakt. l:r werd in 1924 ook een eigen
gymnastieklokaal ingericht. Bovendien werd in dat jaar een
schoolartsen dienst ingesteld.
snelle ontwikkeling
; dus in 1924 zo, dat er één openbare school
was voor gewoon lager onderwijs met 190 leerlingen en nog
een ULO-afdeling met zz scholieren. De kosten van deze
school bedroegen ƒ80027,73. Verder was er een bijzondere
Protestantse school aan de Adriaan Pauwlaan, voor lager
onderwijs en ULO, met 273 leerlingen en aan de Voorweg
een bijzondere Protestantse MULO-school met 156 leerlingen.
De Rooms-katholieke jongensschool telde toen 185,
en de Rooms-katholieke meisjesschool 348 leerlingen.
Tenslotte was er dan nog een Montessorischool met 49
pupillen.
Met vervolgonderwijs hielden zich twee scholen bezig. De
kleuters werden opgevangen in drie bewaarscholen. Meisjes

Heemstede in de historic
Overzicht van het aantal leerlingen r-.m de oj/cnb.ac en bijzondere Si heden in de gemeente
**£££:%* Va ^47 1S3 ï*!« ï?" 468 69 VS •t« «« ;ï 44^6 "it
iSdeccmber 1917 1759 16.64 J« 17.4« 64,85
JS 69
lódcccrabcr ijnj "3S MS 11,76 83?' 5«" 41,87
67 Syo 76
lédecember 1933 1337' 1,7*
«08
63 E 164
31,64
W
4,3e
4^ «S
-6,84
11%
879
EJ3 749
169
4»!«7
-1,4s
16 december 1535 1469 2,7c fiOT 3,S8 BH ZO.Si -3>S6 185
léJcccmbtr 1936 1508 1,5s 1,65
,98
16september 1338 1697 ï^S
Iê september 1939 1770 1,70
7 X £«9 ïï 410
• I - : ; i j .
1
Opening Bosch en Hovenschool L „, TO M iaan Pa 1 scholen ,„ mi-.)
!
Opening St. Augustinusschool LO Mole werfsla
1
OtKüUiii'. Brunstftschou] 1.0, Broi L^hi.k'l
M
:i ; :
' iliranai: hitnhnschoo! [.0, Unci. m,lb
Heere
„Skluk k ••.,• 1, 1 klTilil
k llf^HH
cnion
* Verhoging tocUlinfilufligd lelkei maai»
' Verhoging toelatingsL-cftijd tdkui met J maand en.
konden de naaikunst maehtig trachten re worden aan een
naaischool. Een belangrijke instelling in de/.c gemeente was
ook het Rooms-katholieke Bisschoppelijke seminarie
Hageveld. Eén regent, één econoom en 19 professoren be­
hartigden daar het welzijn van 346 leerlingen.
Ik nam het jaar 1924 voor dit overzichtje, omdat dit het
jaar is, waarin een einde kwam aan de bestaande toestand,
dat er één openbare, één Protestantse en twee Rooms-
katholicke scholen waren. De stichting van de 'Bosch en
Hovenschool' in 15114 verstoorde deze status-quo. De ge­
meente meende toen ook tot uitbreiding van het aantal
openbare scholen te moeten overgaan. Zo werd op
5 september 192.7 'de ßronstcescliool', gebouwd onder
leiding van architect H. Korringa, officieel geopend. De
t
18,66
5
998
3°;
,6,16
47,58
derde openbare school, 'de Dreefschool', werd op 2,5
augustus lyio in gebruik genomen.
4^S8
3,46
Ook het Rooms-katholieke onderwijs maakte in die periode
een snelle ontwikkeling door. Zo had het Rooms-katholieke
Kerkbestuur /es scholen onder zijn beheer (waarvan twee
ULO) met bijna 900 leerlingen. Daar kwam nog bij de Sint
Aloysiusschool met 1. i.y leerlingen, onder het Rooms-
katholieke Kerkbestuur van Onze-Lieve-Vrouwe-Hemel-
De Vereniging Bijzondere Protestantse school beschikte in
dat jaat over drie scholen (waarvan één MULO) met 570
leerlingen. De vier openbare scholen (waarvan één MULO)
onderrichtten toen 703 jeugdigen. Het openbaar onderwijs
had /.ich in nog geen /.even jaar behoorlijk hersteld.

de zorg voor orde
en recht
In de 17e eeuw en nog later lezen we van het optreden van
'.Ie schone en zijn dienaren. Wc krijgen daaruit de indruk
dat de ordehandhaving door meer dan een politieman werd
bedreven. Of deze in vaste dienst waren is niet geheel
duidelijk. Het kan zijn dat er mensen waren die incidenteel
bijstand verleenden.
En de 19e eeuw is er echter slechts sprake van één politieman.
Toen de droogmaking van het Haarlemmermeer een
aanvang nam en veel vreemde arbeiders naat Heemstede en
Bennebroek trokken, was deze ene agent niet meer voldoende.
Er werd dus in dienst van beide gemeenten 'een
buitengewoon agent van justitie' gestationeerd (1841). Een
nachtwacht bestond er toen nog niet in Heemstede; wel in
ikrkcnrode. Maar vijf jaar later fungeerde er ook in
Heemstede een nachtwacht, die niet door de overheid maar
door particulieren werd betaald.
De toenemende bedelarij maakte het volgend jaar reeds een
"wcede veldwachter noodzakelijk, maar de gemeente kon
: bekostigen en deze functionaris bleef op het verin.
Uitkomst bracht de toezegging van de
rijksoverheid om een gedeelte van de cavalerie als marechaussee
in de gemeente te detacheren. Dit gebeurde dan
ook en de maatregel had een goede uitwerking. Ondanks
deze tevredenheid werd de detachering al drie jaar later
beëindigd (1853). De veldwachter kreeg er toen echter drie
'buitengewone' veldwachters bij.
De nachtwacht, die zoals reeds gezegd uit particuliere bijdragen
werd betaald, bestond toen uit zes man, die in drie
ploegen van 's avonds 10 uur tot des morgens 5 uur dienst
deden. Dit semi-politietoe/.ielu was een dringende noodzaak,
want de straatverlichting was uiterst gebrekkig. In de
hele gemeente waren maar drie straatlantaarns.
De opheffing van het corps marechaussee bleek echter niet
verantwoord te zijn, zodat het volgend jaar al weer gedurende
de winter ecu brigade hulp-marechaussee gestationeerd
werd. De veldwachter was intussen 60 jaar
geworden en de gemeente moest toen ook wel overgaan tot
de aanstelling van een tweede functionaris. Ook dit bleek
niet voldoende en daarom werden er in 1858 rijksveldwachters
gestationeerd, die een toelage uit de gemeentekas
ontvingen van ƒ 10 per jaar.
Maar, constateert het versla;.; van 1864: 'de grote uitgestrektheid
der gemeente en de talrijke toeloop van vreemdelingen
en de vele feesten en muziekuitvoeringen in de
Haarlemmerhout, maken de benoeming van nog een bezoldigde
veldwachter wenselijk'. Dit gebeurde dan ook,
maar een reële verbetering bracht dit niet want de enige
rijks veld wach ter werd toen naar Haarlem overgeplaatst.
De gemeentelijke veldwachter genoot een salaris van ƒ300
per jaar, de buitengewone veldwachter ontving in het geheel
geen bezoldiging. Bij de ƒ ;oo kwamen dan nog vrije
woning en vrije brandstoffen. De oude veldwachter had intussen
pensioen gekregen : ƒ 180 per jaar.
Vanzelfsprekend zouden we een volledige opsomming van
het wel en wee van het politiecorps kunnen samenstellen,
dat zou echter een te dorre opsomming worden. We doen
dus maar eens hier en daar een greep. Zo vonden we dat er
in 1879 door de veldwachters 36 processen verbaal werden
opgemaakt (iS wegens overtredingen en 18 wegens diefstal
en dergelijke). Het anrsi.imeiilokaal huisvestte ±6 personen
(9 wegens dronkenschap en 7 wegens gebrek aan nachtverblijf).
Dat de tweede veldwachter geen bc/.oldigmg kteeg, kon
natuurlijk geen blijvende toestand zijn. Zijn salaris werd in
1881 bepaald op f450 per jaar plus dienstkleding en
wapens. Dit stimuleerde blijkbaar aanvankelijk het aantal
processen verbaal, dat van 66 tot 133 steeg (1881) en het
volgend jaar een record bereikte: 194 (waarvan liefst 104
wegens openbare dronkenschap). Lange tijd zien we dan,
dat de helft van het aantal bekeuringen gemaakt wordt
wegens dronkenschap.

Aanrijding op 8 juli 1914 op de Binnenweg c<
üi- Kastanjclaan.
fietsen - een omwenteling
Een omwenteling moet wel de aanschaffing van rijwielen
voor de beide veldwachters in 1896 betekend hebben. Rond
de eeuwwisseling 1899/1901 werd ook hun salarispositie
verbeterd. Een tweetal verhogingen bracht het salaris van
de veldwachter op ƒ450 plus ƒ75 kleedgeld en nog vrije
woning en brandstof in het raadhuis. De tweede funcrionaris
ontving ƒ550 pet jaar plus ƒ75 kleedgeld. De openbare
dronkenschap was intussen verminderd. Negen van de 55
processen verbaal werden in 1904 wegens dat feit opgemaakt.
Het jaat 190Ê bracht het aantal veldwachters op drie en in
1911 wordt aangekondigd dat bet politiecorps uitgebreid
zou worden met een inspecteur en drie agenten, waar er
echter nog twee bij zouden komen. In 1914 waren er al
zeven, die een wedde genoten van ƒ900 tot ƒ975 plus ƒ75
kleedgeld. De inspecteur genoot ƒ152.5 plus ƒ100 kleedgeld
en ƒ200 voor huishuur. De enige veldwachter had een
traktement van ƒ102.5, ƒ12.5 voor huishuut en ƒ75 kleedgeld.
Met de uitbreiding van het politiecorps ging een stijging in
het aantal processen verbaal gepaard. Het waren er in 1911
liefst 221, waarvan 60 wegens overtreding van de motoren
rijwielverordening. Het was ook in genoemd jaar, dat de
politiehond door een dief werd doodgeschoten.
Verkeersonveiligheid gaf ook toen al de nodige drukte: 113
personen werden in 1913 bekeurd wegens rijden zonder
licht op de fiets. 2.6 aanrijdingen en 2 overrijdingen constateerde
de politie in dat/elfde jaar. Bij de 96 bekcutingen
voor rijden zonder licht per rijwiel, kwamen in 1915 nog
57 bekeuringen wegens overtreding van de motor- en rijwiclwct.
Ook met de woonwagens had de politie veel te
stellen. Zo werden er in 1913 liefst 101 van deze rijdende
woonhuizen over de (geineen re) g ren s gezet.
De eerste wereldoorlog eindigt in iyi

vuur en water
We weten allemaal, dat het met het blussen van branden
oudtijds nogal primitief toeging. Had men water in de buurt
dan werd een keten gevormd van personen, die de gevulde
emmers aan elkaar doorgaven. Emmertje na emmertje
water werd in de vuurhaard geledigd, meestal met weinig
succes. De algemeen toegepaste houtbouw met rieten daken
was er de oorzaak van, dat in de middeleeuwen hele stadswijken
in de as werden gelegd. Een belangrijke verbetering
bracht de door de bekende Jan van der Heijden ontwikkelde
brandspuit, die echter wel niet direct op het platteland
toepassing zal hebben gevonden.
Van een brandspuit in Heemstede horen we in het jaar
1:760. De heer van Heemstede had deze op eigen kosten
"doen in order brengen' en daar deze ook zou dienen voor
de gemeenre, werd er door schout en schepenen een keur
>p afgekondigd. De/e keuren noemde uien later verordeningen.
Een verordening op de dienst der brandspuiten
werd op 30 april 1855 vastgesteld, maar branden waren er
niet in dat jaar. In het algemeen kwamen trouwens in onze
gemeente maar weinig branden voor.
Er waren in 1868 twee brandspuiten, waarvan er één gestationeerd
was in het dorp bij de Hervormde ketk, en één
bij de tol op de Binnenweg. In .1885 werd er één vervangen
door een nieuwe zuig- en perspomp, die met slang en al
ƒ365 kostte. Het brandweercorps bestond toen uit een
kapitein, een eerste luitenant, een tweede luitenant, een
sergeant-majoor, vier sergeanten en zeventig manschappen.
Deze konden echter niet verhinderen dat in 1889 het huis
van de heer A.H.van W'iekevoort Crommelin afbrandde.
Onder: De Hecmstccdse Brandweer in de twintiger jaren.
Veel geld had men voor de brandweer nier over. Die kostte
in 1891 slechts f2.11,-2., terwijl de politie ƒ930, en de straatverlichting
ƒ540,495 uit de gemeentekas wisten te putten.
Een brand op de buiten]"!laats 'Demicnlieuvel' legde in 1901
het koetshuis en de koetsierswoning in de as. Af en toe lezen
we van brand in een der vele blekerijen. De brand van igoi
stimuleerde de stichting van een nieuw brandspuitenhuis bij
de tol en de aanschaffing van ecu nieuwe brandspuit.
In 1906 werd van de stad Enschede een vierde brandspuit
aangekocht. Op het terrein van de Elccirischc Spoorweg
Maatschappij werd een hrandspiiitliui^e geplaatst.
algehele reorganisatie
Een algehele reorganisatie van de brandweer vond in 1911
plaats. Zij werd geheel 'vrijwillig' gemaakt. In 1920 werd
de aanschaffing van een auto-motorbrundspiiir wenselijk
geacht, maar het duurde tot 1924 voordat deze er werkelijk
kwam. Het werd een Maginis antomobielbrandspuit, geleverd
door de firma J.Geesink en zoon te Weesp.
Ook verder was dit een voor de brandweer belangrijk jaar.
Gebroken werd met het oude systeem van vier brandspuiten
elk met twee brandmeesters, twee wekkers, veertien
spuitgasten en brandwachten, aan het hoofd waarvan een
opperbrandmeester en acht brandmeesters stonden. Voortaan
zouden er één opperhrandmee-rer en drie brandin
aan het hoofd van twintig spuitgasten, één
;h;iiilfeiif en twee reserve-chauffeurs.

lichtpunten in het
donker
Nog in het jaar 1853 waren er in de gehele gemeente slechts
drie straatlantaarns, één bij de tol, één bij de Glipperbrug
en één bij de ijzeren brug. Twee jaar later werden er nog
drie bijgeplaatst: één in de kom van het dorp, één voor het
Raadhuis en één aan de Heerelaan aan liet begin van de
Bleekcrsvaart. Nog een lantaarn erbij, die het totaal op
zeven bracht, belastte de gemeentebegroting met ƒ157 per
jaar voor de kosten van straatverlichting.
Het daarop volgende jaar vroeg en verkreeg de heer
F.B.Meijlink te Haarlem een concessie toe 'het daarstellen
van een gaz verlieh ting', maar wegens gebrek aan geld ging
de aanleg niet door. De opmars van de straatverlichting
was begonnen, de achtste lantaarn kwam in 1861, de
negende in 1864 en zo waren er in 1870 al twaalf.
: H« tolhuis n
mpaal (1907).
Zij werden 'gestookt' met patentolie, maar in 1868 verscheen
de eerste 'gazlantaarn', die geplaatst werd op de
grens met Haarlem in de Hout. Van de rest 'liepen' er acht
op patcntolie en één op petroleum. Toen het dozijn volgemaakt
werd in 1870, was daarbij nog steeds maar één
gazlantaarn, de andere elf hadden petroleum tot brandstof.
Toen er in 1883 geconstateerd werd dat er 29 lantaarns
waren, was de gazlantaarn daar niet meer bij, het procédé
voldeed blijkbaar niet. Petroleum was de ideale brandstof
voor straatverlichting.
In 1891 kostten de 43 petroleum lantaarns aan de gemeente
ƒ540,495. Een commissie van drie leden moest in 1905
onderzoeken of er een mogelijkheid bestond eentrale verlichting
te krijgen. De kosten van de straatverlichting waren
intussen verdubbeld. Bijna /i 100 moest de gemeente hiervoor
uittrekken.
een eigen gasfabriek
Het gas deed zijn intrede. Elke gemeente die zichzelf respecteerde
stichtte een gasfabriek. Dat deed dus ook Heemstede.
De bouwplannen werden in 1906 gemaakt en er
werd grond aangekocht. Als eerste directeur werd in 1908
benoemd de heer G.F.H.Houbcn. Het gasbedrijf werd gesticht
krachtens een raadsbesluit van 2, juli 1908. De firma
Carl Francke te Bremen werd belast met de bouw van een
steenkolengasfabriek met hoofd buizennet. Op 6 augustus
1908 werd reeds met de bouw begonnen en op 11 januari
1909 kon de eerste levering van gas plaats vinden. Nog in
hetzelfde jaar werd besloten tot de bouw van een tweede
gashouder.
In 1908 werd tevens een commissie van bijstand ingesteld
voor het beheer van de gasfabriek. Met Bennchrock werd
een overeenkomst gesloten tot levering van gas ook aan
de/e gemeente.
Een paar jaar later, in 1913, werd het gemeentelijke
elektriciteitsbedrijf gesticht, op grond van een daartoe op
30 april 1913 met de gemeente Haarlem gesloten overeenkomst.
In datzelfde jaar werd de laatste petroleumlantaarn
nog door een ga si an la a m vervangen. Doch ook
het gas hield niet lang stand. Elektrische verlichting deed
zijn intrede. Dat hierin weer tal van variaties mogelijk zijn,
daarvan kunt u zich tijdens een avondwandeling overtuigen.

Heemstede in,
Heemstede uit
We constateerden al het merkwaardige verschijnsel, dat in
oude tijden de inwoners van Heemstede - met die van
nkele andere dorpen in de omgeving - belast waren mer
het vervoer ten behoeve van het grafelijke huis. In de
grafelijke rekeningen vinden we dan ook betalingen voor
dit doel opgetekend. Waarom dit vervoer speciaal op
Heemstede en omgeving geconcentreerd was, is niet helemaal
duidelijk.
Dit zal vermoedelijk wel in verband staan met de aanwezigheid
van een uitgebreid grafelijk bezit in de omgeving
van Haarlem. "We denken daarbij speciaal aan het oude
huis Vogelenzang en het huis te Aalbcrtsberg, waar vooral
graaf Floris v gaarne verblijf hield. Ook binnen Haarlem
bezaten de graven een pied à terre, het tegenwoordige stadhuis.
Een concentratie dus van grafelijke landgoederen, die
behoefte hadden aan communicatiemiddelen met de grafelijke
verblijven in den Haag en omgeving.
Zelf zullen de graven zich meestal wel te paard verplaatst
hebben, maar zo nu en dan reisden zij met hun familie ook
per wagen. Ook die wagens werden door Heemstedenaren
ï hun partners geleverd. Maar hoofdzaak was toch het
vrachtvervoer.
alles had tot gevolg dat men voorrdurend een wagenpark
en de daarvoor benodigde paarden ïn staat van paraatheid
houden moest. Toen de gevorderde diensten in de
ngeving afnamen, begon men zich vanzelfsprekend op
particulier vrachtvervoer toe te leggen. Dit was zelfs nog in
de latere middeleeuwen een belangrijke bestaansbron.
Ook de komst van de blekerijen maakte veel vervoer nood-
zakelijk. Dit gebeurde natuurlijk niet alleen per wagen,
maar ook per schip. Vooral de verbinding met Amsterdam
werd door schepen onderhouden. Verder waren er veerdiensten
op Haarlem. De slechte toestand van de wegen
zal hieraan niet vreemd geweest zijn.
diligences
Heemstede zal ook geprofileerd hebben van de passerende
diligences, die de verbindingen van Amsterdam-Haarlemden
Haag onderhielden. In het oude Posthuis verwisselden
de diligences van paarden en konden ook de reizigers een
ogenblik pauzeren.
Men zou dan ook verwachten dat het postvervoer vanuit
dit oude Posthuis plaats vond. Misschien is dit oudtijds ook
wel zo geweest, maar in 1835 zien we de brieven bestemd
voor Heemstede door een bode te voet uit het postkantoor
te Haarlem afhalen. Op zijn heenreis bezorgde hij daar de
brieven die de Heem stedenaren hem hadden toevertrouwd.
Aanleiding tot klachten gaf dit blijkbaar niet. De service
werd in 1847 uitgebreid. De uit Haarlem meegebrachte
brieven werden 's zomers driemaal per dag thuisbezorgd.
Drie jaar later blijken er brievenbussen geplaatst te zijn,
die door de postbode (nog steeds te voet) geledigd worden.
Er werd bij bepaald dat voor het bezorgen van een brief
niet meer dan ii cent in rekening gebracht mocht worden.
Het personenvervoer gebeurde of per doorgaande diligence
of per schip, of per wagen (al dan niet in eigen beheer). De
doorgaande diligences boden maar een beperkte vervoersmogelijkheid.
In 1836 probeerde stalhouder van Koppen
een aparte diligeneedienst Heemstede-Amsterdam in het
leven te roepen, maar deze leidde een kwijnend bestaan en
moest in het najaar van 1842. weer gestaakt worden.
trein zonder nut
De komst van de trein scheen nieuwe perspectieven te
openen, maar 'de Hollandsche spoorwagen' snelde de gemeente
voorbij en bleef dus 'zonder nut, daar zich alhier
geen station bevindt' (1853). Met lede ogen moesten de
Hcemstedenaren aanzien dat dit produkt van het menselijk
vernuft wel in Vogelenzang stopte. Reizigers uit Heemstede

De tram op de IJzcre brug. s>d]a»keerd door
vrouwelijke charme.
dus naar Vogelenzang of naar Haarlem om van de
trein gebruik te maken. Nog in 1870 wordt geconstateerd
dat liet ontbreken van een station een groot ongerief is.
Maar er kwam onverwachts steun voor Heemstede opdagen
van niet verwachte zijde. De stroom van badgasten
naar Zandvoort begon langzaam op gang te komen. Als
gevolg daarvan lezen we in 1871: 'Van half juni tot medio
september was er een halte aan de Zantvoottselaan ten
gerieve van degenen die gebruik maakten van de baden te
Zantvoort, en daartoe van Amsterdam en van elders
kwamen'. Tevreden
'Zeer vele in- en opgc
mede van da: gerief gebi
Dnzc informatiebron:
n Heemstede hebben toen
nik gemaakt'.
Mensen van het vak begonnen hier iets in te zien en poogden
concessies te krijgen. Op een adres van de Haarlemse
Tramwegmaatschappij werd echter afwijzend beschikt.
Meer succes boekte de heer j.L.J.Jansen te Hillegom in
1879. Hij vroeg en verkreeg concessie voor het aanleggen
en exploiteren van een stoomtramweg, voor her vervoeren
van personen en goederen. Er werd echter nog niet direct
met de aanleg begonnen, want er moest eerst overeenstemming
komen over het tracé en de tarieven. Bovendien
moest er een 'strafverordening vastgesteld worden op het
rijden van de stoomtram binnen deze gemeente'.
Toen dat allemaal voot elkaar was kon nog in het jaar
1880 met de aanleg worden begonnen. Op 1 juli 1881 kon
de ttam officieel gaan rijden. Deze voorzag in een grote
behoefte, maar voor de exploitant was het blijkbaat geen
succesrijke onderneming. Hij vraagt vrijstelling van be­
taling van de overeengekomen recognitie, maar terstond
daarna vinden we dat - bij raadsbesluit van 11 december
1884 - de concessie tot exploitatie van een stoomtram
binnen de gemeente is overgedragen aan de heren Broekman
en Honders, makelaars te Amsterdam.
Uit hun makelaarschap kunnen we wel afleiden dat zij niet
van plan waren /.elf de exploitatie ter hand te nemen. Dat
wotdt bevestigd door het feit dat de concessie liet volgende
jaar (1885) al wordt overgedragen aan de Noord-Zuid
Hollandsche Stoomtrammaatschappij Haarlem-Leiden. De
ontwikkeling gaat dan snel voort, want nog geen vijf jaar
later wordt begonnen met de aanleg van de elektrische
tram Haarlem-Zand voort, waarvan Heemstede ook grote
verwachtingen koestctde.
Uiteindelijk bleek echter dat deze elektrische verbinding
alleen van belang was voor het noordwestelijk deel van de
gemeente. Ook de met zoveel gejuich ingehaalde stoomtramverbinding
begon reden tot klachten te geven. Zo gaat
het steeds: men hunkert naat een betete verbinding en als
die er eenmaal is komen de klachten.
Dan lezen we in 1907: 'De in 1881 in exploitatie gebrachte
stoomtram van Haarlem op Leiden laat niet genoeg treinen
rijden tussen Heemstede en Haarlem. Tusschcn iedere
opvolgende trein verloopt ca. 5 kwartier en zulks komt niet
overeen met de behoefte aan meer gelegenheid tot vervoer.
Ook de goederendienst laat te wenschen over. De overlading
van de Hollandsche IJzeren Spoor ie Haarlem geeft veel
tijdverlies'. Dit laatste punt gaf aanleiding om nogmaals
druk uit te oefenen om te komen tot liet stichten van een
station aan de Zandvoortseiaan.
Een tramcommissie, door de Raad benoemd, moest verbetering
zien te brengen in het tramvervoer. Deze commissie
boekte niet veel resultaat, omdat de NZH Tramweg
Maatschappij naar haar oordcel veel te zware eisen stelde
en bovendien, omdat het nog niet vaststond langs welke
weg de aansluiting zou plaatsvinden aan hei eindpunt te
Haarlem van de elektrische tram der NZH.
lokale tramverbinding
Of de commissie op haar credit kon boeken de verbetering
van de tramverbinding 1 lecmsvcde-1 laarlcm, die op 1 mei
1913 tot stand kwam in de vorm van een lokaaldienst

ussen beide plaatsen, is niet helemaal duidelijk, maar wel
waarschijnlijk. Ook hier echter weer een schaduwzijde: de
lokale dienst bracht 'GroenendaaP binnen het bereik van
de wandelaars uit Haarlem. Deze stomen zich nu allemaal
op de tram die hen naar Grocnendaal kon brengen, zodat
de tram niet in staat bleek deze stroom te verwerken.
Deze stagnatie gaf weer de stoot voor de oprichting van
«n NV Maatschappij tot exploitatie van een autobusdienst
Gi'oenendaal-Heernstedc-Haarlem en terug. De gemeente
nam 50 aandelen van elk /ioo in deze NV. Zo kon de dienst
op 30 juni 1914 met twee wagens geopend worden. In juli
moest er een derde autobus bij komen, want er werden in
•-'én maand 29000 passagiers vervoerd.
De wereldoorlog en het daaruit voortvloeiende gebrek aan
- waren oorzaak dat het bedrijf op 4 augustus tijdelijk
est worden. Op 15 augustus werd de dienst
hervat, maar het elan was er uit. De exploitatie leverde
verlies op en werd daarom op 2 november wederom gestaakt.
In april 1915 werd de dienst opnieuw hervat. Op
zondagen was het vervoer erg druk, maar in de week niet,
:odat geen lonende exploitatie mogelijk bleek. Het bedrijf
werd dan ook op 2.1 november 1915 failliet verklaard.
Het gemeentebestuur liet het er echter niet bij zitten en
zorgde voor een nieuwe verbinding. Op 29 maart 1916
verleende de Raad concessie tot de aanleg van een elektrische
tramweg van Haarlem naar de Camplaan re Heemstede.
In juli 1916 kon al met het elektrische vervoer een
begin gemaakt worden. Maar het was nog steeds oorlog:
het automobielverkeer kwam vrijwel stil te liggen en de
diensten van stoomtram en elektrische rr
gekrompen worden.
Pas in 1920 kon weer een van normale dienstverlening
sprake zijn. Zo bestonden de stoom- en de elektrische tram
nog enige jaren naast elkaar, terwijl ook autobusdiensten
opnieuw hun aandeel in het verkeer opeisten. De spoorwegen
zagen deze ontwikkeling met zorg aan en zo kon
op 7 oktober 1928 de spoorweghalte 1 lecmstede-AerdenluHit
officieel in gebruik gnomen worden.
Ook de elektrische tram van de NZH kreeg er concurrenten
bij, namelijk de ENET, die vanuit het oostelijk deel een vijfmintitcndicnst
op Haarlem onderhield, en de EMS niet zijn
vijftien-mimitendienst Amsterdam-Haarlem. Vcrdcr
exploiteerde de NZH een autobusdienst (sedert 15 juni 1932.)
van de Javalaan naar de Leidse Vaart. Het is duidelijk dat
de NZH niet stilzat en de concurrenten wist uit te schakelen.
Uit een opgave van het jaar 1934 blijkt dat het vervoer
toen verzorgd werd door:
1 Nederlandse Spoorwegen: station aan Zandvoortselaan.
2 NZHTM: elektrische tram (in oostelijk deel), met vijf à zesminutendienst
op Haarlem, vijftien-mi nu ten dienst op Leiden.
3 NZHTM: vijf-minutendienst op Amsterdam en Zandvoort.
4 NZHTM: tien à twaalf-minutendienst per autobus: station
Haarlem-Leidse Vaart-Heemstede (Javalaan).
5 busdiensten op Noordwijk aan Zee, Hoofddorp en Nieuw
Vennep en een autobusdienst Amstcrdam-Zandvoort.
Dat de tram de tweede wereldoorlog nog overleefde en pas
kortgeleden de concurrentie met de autobus definitief
moest staken, ligt ons allemaal nog vers in het geheugen.

• inks: Heemstede. Driesprong. Tekening v
i.Tave.nier, 1775.
Heemstede in de
iorpsbeschrijvingen
-Uermede bedoelen we niet, u iets te vertellen over de
manier waarop Heemstede in de literatuur bezongen en
.icschreven is, maar wij hebben speciaal liet oog op hetgeen
de voornaamste dorps beschrijvingen ons over Heemstede
•veten mede te delen.
iiijzonder veel aandacht worde er aan onze gemeente besteed
in de 'Tegenwoordige Staat der Verenigde Nederlanden'
(verschenen in 1750, deel 8, bladzijde 152). Het
verhaal vangt aldus aan : 'Heemstede is een zeer aanzienlijke
oude ambachtsheerlijkheid. Zij paalt ten Noorden rot
aan de vrijheid der stad Haarlem, en heeft hier het regtsgebied
van ambagtsheerlijkheid over een groot gedeelte van
Jen Haarlemmerhout, hoewel, gelijk wij voorheenen gezegd
hebben, de grond aan de stad Haarlem in erfpacht
ioebehoort'.
Dan volgt een beschrijving van de andere ons welbekende
grenzen, en daarna lezen we: 'De begrooting der landen
kunnen wij, volgens de quohieren der verponding niet net
bepaalen. In den jaare 163z, stondt het in een gemeenen
islag met Bennebroek en Berkenrode, voor welke drie
ambachten resamen 94z morgen 344 roeden lands waren
ïgetekend. Heemstede en Berkenrode (dus zonder Bennebroek!)
zijn tegenwoordig (1750) aangeslagen op 944
irgen 575 roeden en Bennebroek op 97 morgen. (De
cijfers kloppen dus niet!) Uit deeze drie gerechtsbannen
werden, in bovengemclden jaare (163z), in 't geheel 89
zen in de lijsten der verponding gebragt, en in 't jaar
1732, uit Heemstede alleen, behalve 1 koorenmolen, 2.70
ten, waaronder 56 huizen met blecken. Sommigen
zeggen, dat Heemstede al in de negende eeuw is bekend
geweest; hoewel men de hecren van dien naam eerst, met
volkomene zekerheid gemeld vindt in den jaate 1334' (de
schrijver twijfelt dus zelf terecht aan de vermelding in de
9e eeuw; met het Heemstede dat in die eeuw genoemd
wordt, is Heemstede onder Castricum bedoeld).
Nu vertelt de schrijver ons een en ander over de heren van
Heemstede en het slot aldaar. Na verteld te hebben dat
'het dorp Heemstede zeer vcrmaakclijk legt op een afstand
van 1177 roeden van Haarlem, en 190 van Bennebroek',
wijdt de schrijver aandacht aan de kerk 'misschien gestigt
nadat keizer Hendrik ïv, in den jare 1064, een stuk lands
in Heemstede aan de Utrechtsche kerke geschonken hadt'
(jammer, maar dit is Heemstede bij jutfaas).
'Het regtsgebied van Heemstede is zeet wijd uitgestrekt, en
heeft verscheidene buurten, die ieder in 't bijzonder de
gedaante van dotpen hebben. Van Haarlem afgaande, heeft
men de buurt van 't Kraaienest, die zijnen naam heeft van
het daar gelegen huis te Kraaienest, dat ook wel, en
moogelijk teregt Kntaienhorsi genaamd wordt, en eertijds
toebehoorde aan de edelen van dien naam' (geheel onjuist,
het huis te Kraaienest heette nimmer Kvaaienhorst en is pas
vrij laat als buitenplaats ontstaan). 'Het is thans een buitenplaats,
welke toekomt aan den Wel. Ed. Gestrengen heere
Jacob Elias, kollonel van de manhafte burgerij van Amsterdam.
De Heere-Zanduaart en -Laan wordt door verscheide
k leeren bleek ers bewoond. Ten Zuidoosten van het
dorp is de Prince Zandvaart-täan en -buurt, nu de Glip
genaamd'.
Nu begint de schrijver lyrisch te worden: 'In alle deeze
verdeelingcn van Heemstede wordt het oog door allerhande
verscheidenheid van gezigten verlustigd. Hetzij de
natuur haare bevalligheid ten toon stek in de graazige
weilanden, omringd van de nahegelegene heuvelen en
duinen en welig lommer; hetzij de kunst zig vertoont in
de aangenaamc lustplaatsen, welke wij niet in staat zijn
voor het kleinste gedeelte te noemen (wel wat overdreven :
er waren er toen ca. 35), en waar in de bekoorlijkheid der
beplantingen en de prägt in de bouwkunde der landhuizen
malkander naar de kroon steeken'.
Abrupt breekt de schrijver hier af om zijn beschrijving te
beëindigen met: 'Behalven het hooge rechtsgebied van 't
slot, behoort Heemstede voorts in het crimineel onder 't

Gezicht in de Hour. Tekening van Cl.Jansz. Visseher, 1607.
hoog baljuwschap van Kemicmerland en is aldus een
ambagtsheerlijkheid. De regeering bestaat er uit een schout,
die tevens secretaris is, en zeven schepenen'.
Hiermede acht de schrijver zijn plicht tegenover Heemstede
vervuld te hebben.
zes bladzijden over Heemstede
Bijna 50 jaar later, in 1796, besteedt L.van Ollefen in zijn
'de Nederlandsche Stad-Dorp besebrij ver' aandacht aan
Heemstede; in deel vier wijdt hij liefst zes gedrukte bladzijden
aan het dorp. Als zijn voornaamste bron valt het
artikel in de 'Tegenwoordige Staat' aan te wijzen. Hij neei
de lyrische beschrijving van zijn voorganger zelfs geheel
letterlijk over.
Aan eigen inspiratie ontleent hij: 'De weg van de stad
Haarlem derwaards is ongemeen aangenaam, en in den
hoogsten graad landlijk schoon, loopende gedeeltelijk door
de verrukkelijke Haarlemmerhout; voorts door het buurtjen
Kraajenest genaamd, en dat onder Heemstede behoort,
verder vervolgr hij langs de bovengemelde trotsche buitenplaatsen;
somtijds wordt het oog ook gestteeld door het
gezicht van ongemeen lagenend moesland, hoog weiland,
en zindelijke linnebleckcn - over het geheel is deeze weg
met ongemeen hoog opgaande boomen beplant: de wandelaar
vindt er ook eene uitlokkende verpoozingsplaats, in
de plaisant gelegene en ruime herberg "t laatste stuivertje',

vanwaar men eene wandeling naar het daartegenover, en
kort bij gelegene Berkenrode kan doen - de weg van
Haarlem naar Heemstede gaat verder even vermaaklijk
-.oord door de buurt de Heeren Zandvaart genoemd. Het
dorp Heemstede op /ikzelf ligt ongemeen aangenaam
groen, en is ruim in zijn bevang; doch de huizen, die echter
allen van steen zijn, met pannen daken gedekt, staan
enigszins verstrooid, en als blokken gebouwd - zij zijn zeer
in het dorp ligt een zeer breede en zeer sehoone laan, voor
welke op een sluitplank te leezen staat, het Clooster;
dezelve behoort tot een hofstede van dien naam aldaar;
uien gaat door deeze laan, en verder door het land, naar
Haarlem, zijnde dit wel de kortste weg'.
regenwater voor koffie en thee
Opmerking verdient hetgeen de schrijver zegt over het
drinkwater: 'Door geheel de heerelijkheid van Heemstede
heen, hebben de bewooners putten of pompen van zoet
water; niettegenstaande, op het dorp zelf vooral, van de
stcenen daken zorgvuldig regenwater gevangen wordt,
want men geeft hetzelve de voorkeur, boven het grondwater,
voor het drinken van gerrokken koffy en thee'.
Bij de beschrijving van de kerk, waarbij hij constateert dat
deze 'niet veel aanzien heeft en geheel niet beantwoordt
lan de netheid en gestoffeerd h ei d waarmede het van binnen
pronkt', vermeldt hij dat er in de toren een luiklok hangt
'welke binnen in de kerk getrokken wordt; dit geschiedt
alle morgens ten elf uuren, wordende door middel van dat
gelui de vrouwen op het dorp en in den omtrek te kennen
.ecgeeven dat het tijd is om voor den maaltijd te zorgen,
opdat de mans, die in het veld, of op afgelegene buitenplaatsen
werken, ten twaalf uuren t'huis komende, het
.:etcn gereed vinden; want hun bekrompen schofttijd (lees:
schafttijd) laat niet toe, dat zij naar het gereed maaken nog
zouden moeten wachten: ter plaatse alwaar de mans
werken heeft men gemeenlijk mede groore [.lokken, door
't luiden van welken hem aangekondigd wordt dat het
twaalf uuren is, en zij naar huis moeten om te maaltijden -
deeze schikking vindt men op meer Hollandsche dorpen,
onder anderen in 't Gooiland'.
Schrijver vertelt ons ook allerlei over de kerkelijke en
Heemstede in de dorpsbeschrijvingen
wereldlijke gebouwen en regering. Bij zijn verhaal over de
regering vonden we een bijzonderheid, die wij elders niet
aantroffen: '...voorts is er naar gewoonte een schout, die
tevens secretaris is; beide amteu worden vooralsnog bekleed
door den burger Jan Dolleman, schout en secretaris
van Rictwijk en Rietwijkcroord, die ook de waardigheid
bekleedt van baljuw en register mees ter van de lecnen van
den huize van Heemstede. Door de tegenwoordige vrouwe
is hij van zijne posten ontzet geworden; hij woonde op 't
slot; doch begeerde bij zijne ontzetting geene sleutels te
gee ven, aangezien hij der vrouwe (van Heemstede) eenig
geld had geleend, dat zij hem nog niet gerestitueerd had;
hij dagvaardde haar, doch in plaats van te compareeren,
zond zij geld, waarna de schout gehoorzaamde en vertrok;
thans echter is hij door de Volksstem weder aangesteld'.
Blijkt hieruit reeds de politieke gezindheid van de heer Van
Ollefen, dat hij een vurig 'patriot' en anti-oranjegezind
was, blijkt uit de volgende regels: 'Door de gezegende
Revolutie staar het bewind alhier nu aan eene Municipalité«:'.
Even duidelijk laat hij zich kennen bij zijn beschrijving
van de geschiedenis van Heemstede. Hij schrijft op bladzijde
n : 'Bij de omsmijting van zaaken in den jaare 1787,
zijn in het ambacht Heemstede geene Pruissen, maar vóór
1787 Staatskrijgsvolk geweest, en die schandelijke gebeurtenis
is er, (trouwens er worden ook veele patriotten gevonden),
zonder eenige onrustige beweeging afgelopen;
gelijk ook bij de thands plaatshebbende gezegende revolutie
alles in rust is gebleven; er zijn slechts één week eenige
Franschcn geinquartierd geweest. Onder het gouvernement
van den ex-stadhouder was er eene soort van Exercitiegenootschap,
thans echter heeft men den nuttigen wapenhandel
in deeze heerelijkheid nog niet ter hand genomen;
doch de inwooners die de zaak des Vaderlands toegedaan
zijn, meenen grond van hoop te hebben, dat zulks welhaast
plaats zal vinden'. Na deze krijgslustige uitingen, eindigt
de geschiedenis met de mededeling: 'Onder Heemstede is
een leesgezelschap van bijna 200 leden'.
Onder het hoofdstuk 'Bijzonderheden' zegt de schrijver
nog eens: 'Het slot, waarvan wij reeds gesproken hebben,
is zekerlijk der bezichtiging waardig, en mag met een recht
eene bijzonderheid van Heemstede genoemd worden'. Wat
zou hij wel gezegd hebben indien hij geweten had, dat het
slot bijna zestien jaar later gesloopt zou worden en dat
nog wel door de 'door de volksstem gekozen schout?'

vuur machine
Interessant is verder hetgeen hij vermeldt over de bcvloeiing
van de buitenplaats van de heer Hope: 'Voords is
er ter bezieht]ginge, eene vuurmachine, aangelegd op order
en koste van eenen Hope, welke aldaar een aanzienlijk
buitengoed heeft; doch dat door deszelfs ligging somtijds
gebrek aan water had, want daar andere sulke machines
gebruikt worden om in eenen kleinen tijd eene ontzachlijke
hoeveelheid waters uir te loozen, is dit werktuig aangelegd
om het water in de doorsnijdingen van de hofstede in te
brengen - de machine, vinden wij aangetekend, is zeer
kunstig samengesteld door eenen Brouwer, een Fries van
geboorte, maar die jaaren lang in Amsteldam gewoond
lanÄUijk Jplioon çVlcpVn
)nt in ai aêlouilf i-ol -ran TLauds Gcltbäcüciiia
teleacL, tn tïtans beroemd om zijne licrfäteixi i>-
TfnnrKEBMSTEÊSici! zo grooljirï ilirlctc in niinFi
(«gfen.
dding uit 'De Nederland.' he Stad- en Dorp beschrijver',
L.van Ollcfen, 1796. Deel
heeft. - 'T is bijna ongeloovclijk met hoe weinig steenkolen
te stooken deeze machine het vereischrc effect doet - Het
stookhuis is beneden, en op de vuurplaats staat de met
water gevulde ketel, waarvan de uitwa asem ing de overige
gedeelten in werking brengt - Een groot plat bord, hangende
aan een langen stok, die boven aan een zwaaren,
net in het eveuwigt liegende balk is, gaat evenals een
brouwersputstoel op en neder, en dir bord voert slag over
slag eenige tonnen water op, die het in eene goot of bak
overstort, en langs canaalcn door alle de beekjens, vijvers
en andere waterplaatsen van dit landgoed rondvoert'.
Van Ollcfen noemt behalve de herberg in de Voorhout,
"t laatste stuivertje', ook "t Wapen van Heemstede',
"t Bonte Paard' en 'het Schouwtje'. 'Voords nog eenigen
van minderen rang'.
Reisgelegenheden zijn er volgens Van Ollcfen niet. Men moet
zich te voet of per as naar elders begeven, ook kan men
naar de Manpadsbrug gaan om daar de trekschuit naar
Haarlem te nemen 'doch men kan even spoedig naar
Haarlem gaan, om aldaar de reisgelegenheden waar te
nemen'.
Ook A. J.van der Aa wijdt in zijn 'Aardrijkskundig Woordenboek
der Nederlanden' (deel vijf, bladzijde z66), verschenen
in het jaar 1844, veel aandacht aan Heemstede. Zijn tekst
ontleent hij aan de reeds bespraken 'Tegenwoordige Staat',
met een aantal toevoegingen. Zo vermeldt hij dat Heemstede
doorsneden wordt door 'den spoorweg van Haarlem op
Leyden'.
Van de Aa telde er nog zi buitenplaatsen: de Harteneamp,
het huis te Manpad, Meer en Ben;, Bosbeek, Grocncndaal,
Meer en Bosch, het Klooster, Ypenrode, Land en
Spaarnzigt, Kennemeroord, Bosch en Hoven, Bronstee,
Leeuwenhooft, Zuiderhout, Oostcrhout, Sparenhout,
Wcstcrhout, Eindenhout, Vredenhoff, Gliphocve en Bosch
en Vaart !
Het is ook niet aan zijn aandacht ontsnapt dat er een
Departement der Maatschappij 'Tot nut van 't Algemeen'
bestaat, dat op 2.7 juni 1818 is opgericht en tien leden
telt. Na deze mededeling te hebben aangevuld met de
vermelding dat de kermis op de tweede zondag in
september valt, eindigt hij met: 'Heemstede is de
geboorteplaats van Jacob van IJIpendam, eene der
Teekenaars van het Verbond der Edelen, die den 2 3 Mei
1568 op last van Alfa te Brussel onthalsd werd'.

'Het Klooster bij Heemstede, van voor
de buitenplaats). Gravure H.Numan, :
Heemstede in de dorpsbeschrijvingen

lijst van geraadpleegde archivalia
s zijn aangegeven komen deze voor
in: P.N.van Doorninck 'Inventaris van het archief van de
heerlijkheid Heemstede', uitgave Haatiem 1911.
'No 453. 11 augustus 1633. Kohier van de verponding van
Heemstede, Bcnncbroek en Berkenrode opgemaakt door schout
en gerecht, ingevolge aanschrijving der staten van Holland en
Westvriesland van 19 juli 1632., tot redres generaal van de
Verponding volgens het placaat van 3 augustus 162.7.'
Met een bundel stukken.'
'No.465. Register, gemerkt: HoIIant van He
menten band, met het wapen Holland.
Inhoud: Afschriften van acten betrekking hebbende op Heemstede
van 1387-1614.
Daarna volgt een opgave der rechten, die betaald worden bij het
overgaan van leenen van de grafelijkheid van Holland.
Deze afschriften zijn voor het mccrendeel gewaarmerkte extracten
uit de grafelij kheid s registers van Holland'.
'No.466. Register, gemerkt: Lockhorst van Heemstede, in
perkamenten band, met het wapen Lockhorst.
Inhoud: Inventaris van alle brieven bevonden in het sterfhuis van
Vincent van Lockhorst, opgemaakt door Splinter van
Hamersfclt, notaris te Utrecht, begonnen zK augustus 159z.
van Heemstede, van Ovcrmaes, van Lockhorst, van Schuttershoef,
van Wi]ck en Werckhoven, van Bunnik, van Jutphaes,
van Vlueten, van Oegstgeest.
De meeste afschriften zijn gewaarmerkt door den genoemden
notaris. De akten betrekking hebbende op de bezittingen te
Heemstede zijn geheel afgeschreven en gewaarmerkt door den
notaris Hamersfelt. Van de akten regardeerendc de bezittingen
op de andere plaatsen is alleen de korte inhoud vermeld.'
'N0.467. Register, gemerkt: Hovin van Heemstede, in perkamenten
band, met het wapen Hovin.
Inhoud: Derde quoyicr, inhoudende afschriften, door een der
secretarissen van Amsterdam (in 162.6) gewaarmerkt, van alle
brieven betrekking hebbende op Heemstede (1607-162.0) ten tijde
van Hendrik d'Hovine en Cornelia van der Veeckc, zijn
douarière, gepasseerd en gegeven, en aan den tcgenwoordigen
heer van Heemstede Adriaan Pauw overgeleverd.
Op fol. 160 volgen afschriften van erfpachtsacren van 16 september
1674 - zz september 1679 en een afschrift van de overschrijvingsacte
van een graf in de Grote Kerk te 's-Gravenhage op
Gerard Pauw, geboren Hoeufft, 26 september 1710.
Deze laatste afschriften gewaarmerkt door een notaris.'
'No. 469. Registers Divers 1. Register van de leenen, boeten en
houtverkoop in« en, mi is« aders lijste van de beampten in
Heemslede. Inhoudende:
Een lijst der ontvangen leenrechten, 1564-1792.
Register op de leenactenboeken, 1546-1791.
Een register der bekeuringen in de duinen en wildernissen van
Heemstede, 165 4-1673.
Een register van hetgeen van tijd tot tijd door den baljuw van
Kennemcrland aan den heer van Heemstede is verantwootd, uit
hoofde van breuken in der heerlijkheid gevallen, 1653-179Z.
Register van houtverkoopingen, 1653-1791.
Lijst van de beeren van Heemstede.
Lijst van de bal ju wen, caslclcins en schouten.
Lijst van de secretarissen van den huize.
Lijst van de secretarissen van het dotp.
Lijst v
de houtvesters particulier van de duinen.
de pluimgraven.
de stadhouders van leenen.
de rentmeesters van den huize.
de ven du meesters.
de nol:]rissen, 1640-1768.
de schepenen, 162.1-1793.
de kerkmeesters.
de arm meesters.
de predicanten, 162.3-1794.
de secretarissen van de ge rechts rol Ie.
de schoolmeesters en kosters.
de boden en schutters.
de molcnmeesters van den Veenpolder.
de molenmeestcrs van den Nieuwen Westerh ou terp older.
de molenmecsteis van de Nieuwen Schon wbroeker-
Lijf
polder.
Lijst van de deken en vinders der buurt va den Hout e:
Heerenweg.
Lijst van de deken en vinders der buurt vj
Lottenlaan.
Lijst van de schouw meesters der greppeler
omtrent den Hout en Gr. Houtweg.
Lijst van de veerschippers op Amsterdam.
Lijst van de veerschippers op Haarlem.'

'No.471. Sm dictie en praeminentien tot Heemstede.
•t 162.1-1 november 1626.
B van 29 januari 1617-27 mei r63r. achterin een akte van 18
maart 1662.
c van 9 april 1631 - . . . van dit register alleen de ie bladzijde
aanwezig.
D van 2 mei 1662-... 1681.
E van 31 maart 1692-6 mei 1719.
F van 6 mei 1719-10 november 1730.
Zes registers.
De eerste twee registers bevatten mccrciKlccls akten omtrent de
grenzen der heerlijkheid en de visscherij in het Spaarne. De
volgende registers honden in consenten tot uitoefening van neringen
plaatsen van kramen en geven van vertooningen bij de
kermis, tot het daarstelleti van uitwegen, of uitbouwsels over
den weg.'
Gemeenteverslagen 1853-1926.
'Verhaal van al hetgeen merkwaardig is voorgevallen in en
omtrent de Heerlijkheid van Heemstede voor soo verre zulks
heeft kunnen nagespoort worden uyt de geschiedenissen en uyt
de charters, boeken, documenten, registers en papieren, op
't comptoir aan den Huyzc van I leemstede berustende van de
oudste tijden af', mer index. Aangelegd eind 18de eeuw en
voortgezet tot en met 1863. Handschrift, zondi
Notariële archieven, 1691-1842.; inventarisnummers 1740-1773,
voorkomend in 'inventarissen van Rijks- en andere Archieven
van Rijkswege uitgegeven, voorzover zij niet afzonderlijk zijn
gedrukt', in, uitgave 's-Gravenhage 1931.
Oud-rcchterlijke archieven, 1555-1811; inventarisnummers
535-635 (Heemstede) en 636-640 (Berkenrode), in het bijzonder
de transport registers, resp. 577-615 en 636-638, voorkomend
in : B. M. de Jonge van Ellcmeet. 'Inventaris der ou d- ree liter] ij keen
weeskamer-archieven', Uitgave 's-Gravcnhage 1932.
Nieuw-rechterlijke archieven, 1811-1838;
Inventaris getypt.
Archieven van de Gewestelijke besturen, 1799-1815;
Inventaris getypt.
Archieven van de Gouverneur en van het College van
Gedeputeerde Staten van Noord-Holland, 1814-1850 (in het
bijzonder de inventarisnummers 2.7-40: jaarverslagen van
gemeentebesturen, 1S35-1843, 1843-1844,1846-1850, voorkomend
in het Kabinetsarchief van de Gouverneur);
Inventaris getypt.
Verzameling aanwinsten (archivalia betreffende gemeenten,
kloosters, familie's, e.d.); in het bijzonder de "
31-182: afschriften van 17de en 18de eeuwse registers var
Leen- en Registerkamer van Holland (betreffen de periode
12.77-1ÓÓ4);
Inventaris getypt.
lijst van geraadpleegde literatuur
Aa,A.J.van der, Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden,
deel 1 (van Berkenrode) en deel 5 (van Heemstede). Uitgave
Gorinchem 1840, 1844.
Allan, F., Geschiedenis en beschrijving van i Iaarlem, deel 2.
Uitgave Haarlem 1877.
Arkcl,G.van, en A.W.Weissman, Noord-Hollandschc Oudheden,
tweede stuk, tweede gedeelte (Kennemerland). Uitgave
Kon. Olidheidk. Gem. Amsterdam, 1895.
Bergh.L.Ph.C. v.d., Oorkondenbock van Holland en Zeeland,
2 delen. Uitgave Amstcrdam-'s-Gi-avcnhage 1866 • 1S73, met
supplement, door J. de t-'remey, uitgave 's-Gravenhage 1901.
Bericht betreffende het opknappen van de Hecmstcedsche
slot-mine. In: Heemschut, 1947.
Bcttitik,G.J., Van een schilder en zijn buiten, ISleckcr
'constrijk' schilder op de Driesprong te Heemstede. In: jaarboek
Hacrlcm 1937.
Binncwicrtz.H.H.R., Heemstede. Uitgave Rotterdam 1854.
Bloys van Treslong Prins, P.C., en J.Bclonje, Genealogische en
heraldische gedeukwaardigheden in en uit de kerken der
provincie Noord-Holland, deel ut. Uitgave Utrecht 1929.
Boer.M.G.de, In het huis 'Naast de twee Moriaantjcs' te
Amsterdam (onder andere over het Huis te Manpad).
In: Vier en veertigste jaarboek van liet genootschap
Amstclodamum, 1950.
Craandijk,J., Het landgoed de I lartekamp onder Heemstede en
Bennebroek nabij Haarlem. Uitgave Amsterdam 1901.
Damme,A. van, De buitenplaatsen te Heemstede, Berkenrode
en Bennebroek 1618-1811. Uitgave Haarlem 1903.
Doorninck.P.N.van, Inventaris van het archief van de
heerlijkheid Heemstede. Uitgave l Iaarlem 1911.
Drielsma.H. A., Een leenreehladvies van Simon van Leeuwen en
de faculteit der rechtsgeleerdheid Ie Leiden betreifende Adriaan
Pauw en de heerlijkheid Heemstede (2.9 april/11 mei 1653).
In: Verslagen en mededeelingen van de Vereniging tot uitgaaf der
bronnen van het oud-vaderlandsche recht, deel xil, nrs. 1-3,
i960-1965.

Duinen,G.van, Het wees- en armhuis te Heemstede 1790-1861.
Uit de geschiedenis van de wezen-en armenzorg te Heemstede.
Uitgave Heemstede 1952 (Vereniging Oud-Heemstede-Bennebroek).
Duinen,G. van, Geschiedenis van het onderwijs in Heemstede;
deel 1 1600-1800, deel 11 1800-1954. Uitgave Heemstede 1953-
1954 (Vereniging Oud-Heemstcde-Bennebroek].
Duinen,G.van (en F.E. Rooscgaarde Bisschop], Het Manpad
en zijn bewoners. Uitgave Heemstede 1955 (Vereniging Oud-
Heemstede-Bennebroek).
Duinen,G.van, Heemstede in de Franse tijd. Uitgave Heemstede
195a (Vereniging Oud-Heemstede-liennebroek).
Duinen,G.van, De geschiedenis van de heerlijkheid Berkenrode.
Uitgave Heemstede 1957 (Vereniging Oud-Heemstede-Bennebroek).
Eeghen.P.van, Driehonderd jaar de stad uit. - Betreft onder
andere 'Uit den Bosch' en 'Knapenburg', alsmede 'Oud-Bcrkcnroede'.
In: Vier en vijftigste jaarboek van het genootschap
Amstelodamum, 1962.
Eidon, Modelboerderij 'Bronsree' (te Heemstede). In: Op de
Hoogte, 12 (1915).
Elias.Joh.E., De vroedschap van Amsterdam 1578-1795, z delen.
Uitgave Haarlem 1903-1905.
Enqueste ende informatie upt stuck van den reductie ende
reformatie van den schilpaden, voertijis getaxeert ende gestelt
geweest voer de landen van Hollant ende Vriesland gedaen in
den jaere MCCCcxcmi, Uitgave Leiden 187Ó.
Enschedé.A.J., Inventaris van het archief der stad Haarlem,
3 delen. Uitgave Haarlem 1866-1867; deel 3 bevat 3 platen
/cgclaf beddingen.
Fockema Andreae.S. J., Haarlemmerambacht. In: jaarboek
Hacrlem Ï932.
Fockema Andreae.S. J., De trekvaart Haarlem-Leiden driehonderd
jaar. In: jaarboek Haerlem 1957.
Gerstel,J.J., Een zeventiende-eeuw s monument voor de Vrede
van Munster (opgericht doot Adriaen Pauw te Heemstede).
In: Heemschui, jaargang 37, 1960.
Glazcma.P., De slotbrug te Heemstede. In: Historia, 1946.
Grijpink,P.M., Dat Klooster van de Bernardieten gelegen bij
Heemstede genoemt Porta Codi. In: Bijdragen voor de
geschiedenis van het bisdom van Haarlem, deel 30 (1906).
Grijpink.P.M., Cistcrcienser-klooster te Heemstede. In: Bijdragen
voor de geschiedenis van het bisdom van Haarlem,
deel 34 (1911).
Handvesten, privilegiën, octroyen, vrij-en gerechtigheden, aan de
stad Haerlem en haare burgers verleend... Uitgave Haarlem
1751.
HeiblocqJ., Farrago Latino-Belgica of Mengelmoes van
Latijnsche en Duytsche gedichten, gepast op allerhande gelcgentheden
en voorvallen. Uitgave Amsterdam 166z.
Hoeven, W. van der, Westermeer, lusthof van den heere Jacob
Fruyt, by Heemstee, buyten Haarlem, in vaerzen beschreeven.
Uitgave c. 172.1.
Holtkamp,C.P.M., Register op de patoehiën, altaren, vicatieën
en de bedienaars zooals die voorkomen in de middcleeuwsehe
rekeningen van den offieiaal des aartsdiakens van den Utreeht-
sehen Dom, ontworpen en bewerkt doi
Kennemaria. Uitgave Haarlem (1950).
Holtkamp Pr,C.P.M., De aristocratie op het voormalig
'.M.Grijpink, deel 3,
Bemardijnenklooster te Heemstede. In: Haarlemsehe Bijdragen.
(bouwstoffen van de geschiedenis van hei bisdom Haarlem),
deel 61 (1946) -feestbundel, opgedragen aan Mgr.J.C.van der
Houten,B.J.van, De 1
voor de gesehiedenis
(192.8), deel 46 (192.9).
2 lierken rode-Heemstede. In: Bijdragen
het bisdom van Haarlem, deel 45
Hugenholtz,F.W.N., Historie en historiografie van de si;.,
het
Manpad (1304). In: jaarboek Mij. Ned. Letterkunde Ï953-1955.
Informatie Lip den staet fatnlteyt ende gelegenthcyt van de
steden ende dorpen van Hollant ende Vricslant om daernae te
reguleren de njeuwe schilpaele gedaen 111 den jaere MDXIV.
Uitgave Leiden 1866.
Internationale liloementciiloonsielliiig l'ltua 1935, Heemstede,
onder bescherming van H.M.de Koningin. Offieiecle catalogus.
Uitgave Haarlem 1935.
Internationale gids van 1 Ieemstede. Geschiedenis van Heemstede
Uitgave Heemstede 1915.
Kalff,S., Adriaan Pauw en het slot Heemstede. In: Eigen Haard,
1905.
KokJ-, Vaderlandsch woordenboek, 38 delen in 19 banden.
Uitgave Amsrerdam 1785-1799.
Kurtz,G.H., Het huis te Manpad. In: jaarboek Haerlem 1954.
Kurtz, G. H., De straat, waarin wij in Haarlem wonen. Geschiedenis
en verklaring der Haarlemse straatnamen. Uitgave Haarlet
1965.
Lenncp.D.E.van, Schets der gesehiedenis van de kerk der
Nederdmtsche Hervormde Gemeente van Heemstede. Uitgave
Heemstede 1915.
Lenncp.F.J.E.van, Honderd jaar Hartekamp. Uitgave Haarlem
195Ó.
Lenncp,F.van, Appic en Ampie en hun nakomelingen.
Mr. Jan Pieter van Wiekevoort Crominelin en zijn echtgenote
Catharina van Lenncp. In: jaarboek Haerlem 1959.
Loosjes.A., De tolpoort aan de Leidsche vaan onder Heemstede
(afgebroken). In: Buiten 1926.
Mendels, J.I.H., Wij denken aan... Carl Linnaeus (onder
andere 'Hortus Cliffortianus', en het buiten de 'Hartecamp' te
Heemstede}. In; Kampioen, 1948.
Mieris,F. van, Groot charterboek der Graaven van Holland van
Zeeland en Heeren van Vriesland... delen 1, 3 en 4. Uitgave
Leiden 1754, 1755 en 1756.
M(oe)ns, (K.L.), Bij-inkomsten van Ridder Adriaan Pauw.
Raadpensionaris van Holland en West-Friesland. In: Speelwagen:
jaargang 3, 1948.
Muller Fz., S and A.C. Bonman, deel 1; K. Hecringa, deel nj
F.Kctner, deel in, Oorkondenboek van het Sticht
Utrecht tot 1301, delen I-ni. Uitgave Utrecht 1920, 1940, 1949.
Deel 1 Heemstede N.H.; deel 11 en III Utrecht.
OiIefen,L.van, De Nederlandsche stad- en dorpbeschrijver,
rland. Uitgave Amsterdam 1796.

Overmeer,W.P.J., Namen van regeeringspersonen, R.K. geestelijken,
predikanten, enz. in de dorpen van 'Kcnncmerland, in
lkederode en do Baljuwschap van den Landen van Bloys', tot
aan het begin der 19e eeuw. In: Algemeen Nederlands Familieblad,
jaargang xvi, 1903.
Overmeet.W.P.J-, en H.Korringa, Het oude slot te Heemstede,
in: jaarboek Haerlem 1941 (rectificatie in idem 1941).
P.(A. j.), Het huis 'Te Heemstede'. In: Katholieke Illustratie, jo
IJ9I6).
Peper,C, Historie hofstede het 'Paradijs' later 'Meer en Bosch'
ie Heemstede. Uitgave Heemstede 1960 ; Vereniging Oud-
Hcc msted e- B e n nc bro ck ).
Raadhuis, het, te Heemstede door Joseph Th.J.Cuypers en Jan
Stuyt. In: Jonge Kunst, 11)06/1907.
Raadhuis, het, van Heemstede, In: Geïllustreerd Gemeenteblad,
1919.
Rapport der Provinciale Commissie ter bestudering van de gemeentelijke
indeling van Noordholland, eerste deel. Algemene
beschouwingen. Uitgave 's-Gravcnhage 1949.
Regtdoorzee Grciip-Rolda[iiis,S. C., C.esebiedenis à\:r Haarlemmer
bleekerijen. Academisch proefschrift. Uitgave 's-Gravcnhage
1936.
Regtdoorzee Grcup-RoIdanus,S. C, Uit brieven van lijnwaaden
ga ren b leek e rs. In: jaarboek Haerlem 193(1.
Renaud,J.G.N., Het huis en de heren van Heemstede tijdens de
Middeleeuwen, 195a. Uitgave Vereniging Oud-Heemsrede-
Bcn neb rock te Heemstede.
RössingJ.H., Mr. Jacob van Lcnnep en zijn geslacht (Huis te
Manpad). In: Eigen Haard 1902..
Ruys, Joh., Heemstede. Namen der Heeren en Vrouwen (1198-
1902,) en van de leden der tegecring tot 1795. In: Wapenheraur,
XIX, 1915. De leden der regecring van 1795-185Z. In: Idem.
Rijk,F., Westermeer, lusthof van den beere Jacob Fruyt, bij
Heemstee buyten Haarlem. Uitgave Amsterdam 172,1.
Schepers,J.B., Het Hccnistcedse wandclbos. In: Buiten 1913.
Springer.L.A., De hofstede Meer en Berg te Heemstede. In:
Bouwkundig Weekblad, 190e.
Springer.L.A., Berckenrode te Heemstede bij Haarlem. Een
stukje tuinkunstgeschiedenis. Overdruk uit 'Op de Hoogte',
september 192.2..
Springer,L.A., Oude Nederlandsche tuinen. Buitens in Kennemerland.
't Huis te Manpad (gemeente Heemstede). In: Landhuis
Stcrck-ProotJ.M., De Haarlemsche Beek. In: jaarboek Haerler
1932.
Sterck-Proot,J. M., De verwarring met 'Duinen Vaart'. In:
laarboek Haerlem 1935.
Srerck-Proot,J.M., Leydu . In: jaarboek Haerlem 1939.
Srerck-Proot,J. M., De bu litenplaats Ipcnrodc. In: jaarboek Hacrlern
1943.
Sterck-Proot,J. M., Woestduin. In: jaarboek Haerlem 1944-1945.
Sterck-Proorj. M., Geschiedenis van Aerdenhout. Uitgave
Haarlem 1946 (tweede vermeerderde druk).
S[teynen),J., De ruïne van Heemstede. In: Buiten 1913.
Tegenwoordige staat der Vcrccnigde Nederlanden; agste deel,
zijnde het vervolg der beschrijving van Holland. Uitgave
Amsterdam (bij Isaak Tirion) 1750.
Voorlopige lijst der Nederlandsche monumenten van gegeschiedenis
en kunst, deel v, 1, de provincie Noordhollaiid
(Uitgezonderd Amsterdam). Uitgave Utrecht 192,1.
Vries, Jcro.de, Het kasteel van 1 hemstede, In: Pelgrim m ages
naar oude plekjes en oude tijden. Uitgave Haarlem 1901.
i- ]•: \ 1
IN 192.7:
Adviezen van den Raad der gemeente Heemstede en van de
Commissie uit de ingezetenen dier gemeente over het ontwerp
van wet tot wijziging van de grenzen der gemeenten Haarlem,
Vetsen, 15toemeiida.il, I leemstede, alsmede ! laarlemmcrlicde en
Spaarnwoudc en opheffing der gemeenten Schoten en Spaamdam,
welk ontwerp door Gedeputeerde Staten van Noord-Holland
is toegezonden den 23ste!! November 192,1. Uitgave Gemeentebestuur
van Heemstede 192,1.
Critisehe beschouwingen omtrent de memorie van prof. mr.dr.
J.van der Grinten inzake de voorgenomen toevoeging van een
gedeelte van I leemstede bij de gemeente Haarlem.
Uitgave Gemeentebestuur van I laarlem 1917.
Grinten, J. van der, Memorie omtrent de toevoeging van een
gedeelte der genieeiile I leemstede bij de gemeente 1 laarlem,
voorgesteld in het bij de Tweede Kamer der Staten-Generaal
aanhangige ontwerp van wet tot wijziging van de grenzen det
gemeenten Haarlem, Vetsen, ISlocmcndaal, I leemstede, alsmede
Haarlemmerliede en Spaarn wonde en opheffing der gemeenten
Schoren en Spaamdam. Uitgave Nijmegen 1916.
Grinten,J. van der. Beschouwingen van prof. mr. dr. J.van der
Grinten, Hoogleraar ie Nijmegen, over de heli.indeling van het
Haarlemsche anncsatic-ontwerp in de Tweede Kamer. Uitgave
Nijmegen 192.7.
Kort verweer tegen de critisehe bischou wingiii der gemeente
Haarlem omtrent de memorie van prof.mr.dr.J.van der Grinten
inzake de grensregeling. Uitgave Gemeentebestuur van
Heemstede J927.
Korte samenvatting der Hecmsteedsehe bezwaren tegen
annexatieplan Haarlem. Uitgave Gemeentebestuur van
Heemstede 192,7.
Verweer van Burgemeester en Wethouders van Heemstede
tegen de door 1 laarlem voorgestelde grenswijziging, met Vervolg-ver
weer. Uitgave Gemeentebestuur van Heemstede 1917-
1918, 2. deeltjes.
Verweer door de gemeente Heemstede tegen de memorie van
antwoord inzake grenswijziging. Uitgave Gemeentebestuur van
I leemstede 1916.
Verweerschrift tegen de Haarlemsche Anne\atieplannen. Uitgave
Gemeente Heemstede 192,5.
Waarom en in welken omvang grenswijziging van Haarlem?
Uitgave Gemeentebestuur, van Haarlem 1925.

lijst van bijschriften
i 4 Het raadhuis. Tekening van J.A. ten Hove. Verz. Heemstede
lo 'Gezicht in het Haarlemmerhout'. Gravure naar J. Arianessen
door J.de Wit, 1801. Verz. Prov. Atlas.
15 'Ongewoone Waterbeweging in het Haarlemmer Meer,
bespeurt op den 1 November 1755'. Gravure T.Houttuyn.
Verz. Prov. Atlas.
17 Afbeelding uit het Kaartbock van Rhijnland, door
M. Bolstra, 1687/1746. Verz. Prov. Atlas.
19 Heemstede in de eerste helft van de lede eeuw (de oudst
bekende afbeelding van het Slot en het Klooster). Fragment
van een kaart (zie ook omslag] uit archief Grote Raad van
Mechelen. Verz. Algemeen Rijksarchief Brussel (negatief
Gemeentearchief Amsterdam].
2.8 Wapen in de gevel van het Raadhuis (Fragment van foto
van een officiële ontvangst op 16 april 1910 t.g.v. de
Internationale Blocmententoonstelling). Verz. Prov. Atlas.
30 Boven: Kerkplein met kerk omstreeks 1900. Verz. Prov.
Atlas. Onder: Bij de IJzeren brug omstreeks 1900. Verz.
Prov. Atlas.
}L De gemeenteraad in 1304. Verz. Heemstede.
34 Moderne plattegrond van Heemstede, met aanduiding van
de gevolgde route bij de beschrijving van de buitenplaatsen.
Vetz. Heemstede.
}6 Het Slot te Heemstede omstreeks 1800. Tekening van
Wijbrand Hendriks. Verz. Gemeentearchief Haarlem.
58 De Hartekamp. Steendruk van P.J.Lutgers, ca. 1840.
Afbeelding uit zijn 'Gezigtcn in de omstreken van Haarlem'.
Verz. Prov. Atlas,
(o Het Huis te Manpad naar een fantasie ( ?) van J. HeJblocq.
Afbeelding uit zijn bock 'Farrago Latino-lklgica', em.
Verz. Stadsbibliotheek Haarlem.
11 Het Huis te Manpad. Steendruk van P.J.Lutgers, ca. 1840.
Verz. Prov. Atlas.
14 'Ipenrode aan de zijde van den straatweg'. Steendruk van
P.J.Lutgers, ca. 1840. Verz. Prov. Atlas.
17 Het Huis te Berkenrode. Gravure naar P.Zacnredam,
ca. 1630. Verz. Prov. Atlas.
48 Knapenburg. Steendruk van P.J.Lutgers, ca. 1840. Verz.
Prov. Atlas.
53 'Aan het Posthuis onder Bcckenrode'. Tekenaar onbekend.
Verz. G e mee 11 te archief Haarlem.
54 'Oudt Roomen buyten Haarlem'. Tekening van D.A.
Clemens, 1770. Verz. Gemeentearchief Haarlem.
59 'Aan de Glip tussen Heemstede en Bennebroek'. Tekening
van H.Tavenier, 1781. Verz. Gemeentearchief Haarlem.
61 De hofstede 'Meer en Berg'. Tekening van H. Schouten,
18de eeuw. Verz. Gemeentearchief Haarlem.
64 Het dorp Heemstede. Tekening van Balthazar Florisz. van
Berkenrode, 19 januari 1017. Verz. Heemstede.
68 Heemstede, koomende van Haerlem te zien'. Tekening van
H.Spilman, ca. 1750. Vetz. Gemeentearchief Haarlem.
71 'Gezigt tussen 't huys te Crajenest en Bronsté'. Tekening
van H.Spilman, ca. 1750. Verz. Gemeentearchief Haarlem.
73 Bibl. Sem Hagevcld Foto Verz. Prov. Atlas.
77 De Herberg Emaus. Tekenaar onbekend. Verz.
Gemeentearchief Haarlem.
83 Het postkantoor, later politiebureau. Verz. Prov. Atlas.
89 Het dorp Heemstede. Tekening van H.Tavenier, 18de eeuw.
Verz, Gemeentearchief Haarlem.
91 De R.K. kerk St. Bavo te Berkenrode (gebouwd 1817,
vergroot 1837 en gesloopt 1880). Verz. Heemstede.
93 'Blekerijcn door den Houdt'. Tekening van Cl.Jansz.
Visscher, 17de eeuw. Verz. Gemeentearchief Haarlem.
94 ' De IJzeren brug onder Heemstede over de Zandvaart'.
Tekening van Wijbrand Hendriks, 18de eeuw. Verz.
Gemeentearchief Haarlem.
96 Links: Molen van Hoeker. Verz. Heemstede.
Rechts: Rozenburg, het woonhuis van de heer Joh.
Rosenkrantz. Verz. Prov. Atlas.
95 Internationale BI o e menten to onstelling Heemstede, 1915.
Verz. Prov. Atlas.
too Heemsteedse bollenpracht. Verz. Prov. Atlas.
ioz Agrarische bedrijvigheid bij 'Bronstee'. Tekening van
H. Schouten, iSde eeuw. Verz. Gemeentearchief Haarlem.
105 Boven: Geüniformeerd gezag op de Ijzeren brug omstreeks
1900. Verz. Prov. Atlas.
105 Onder: Rust bij de Koedieftol. Verz. Prov. Atlas.
108 Schadelijke uitwasemingen? 'Glipperweg aan de Glip'.
Tekening van P.van Loo, 1768. Verz. Gemeentearchief
Haarlem,
in. 'Het armhuis bij de ijzeren brug te Heemstede'. Tekening
van P.van Loo. Verz. Gemeentearchief Haarlem.
111 Het Stoomgemaal de Cruquius (thans museum), dat meewerkte
aan de droogmaking van het Haarlemmermeer.
Steendruk naar W.Hekking, ca. 1845. Verz. Prov. Atlas.
11Ö Links: Zonder pet niet op de kiek! (Parochiale school).
Verz. Prov. Atlas.
117 Vertclselplaat bij Hoogevcen's verbeterde Leesplank. J.B.
Wolters' Uitgeversmaatschappij N.V., Groningen-Djakarta.
Platcncollectie Voorwcgschool Heemstede.

iz Aanrijding op 8 juli 1314 op de Binnenweg tegenover de
Kastanjelaan. Ver/. Heemstede.
[13 Onder: De Heemsuxdsi: l'.randweer in de twintiger jaren.
Verz. Heemstede.
[14 Onder: Het tolhuis met nog JAI'II sfeervolle ouwerwetse
lantaarnpaal (1907]. Verz. Heemstede.
1:2.6 De tram op de IJzeren brug geflankeerd door vrouwelijke
charme. Verz. Prov. Atlas.
1 vj 'k Heb m'n wagen vol geladen... (autobusdienst
Groenendaal-Hixnisiede-1 laarlem in 1914). Verz.
Heemstede.
.18 Links: Heemstede. Driesprong. 'Tekening van H.Tavenier,
1775. Verz. Gemeentearchief Haarlem.
L30 Gezicht in de Hout. Tekening van Cl. Jansz. Visschcr, r&>7.
Verz. GemceiUearohiei i laarlem.
13z Afbeelding uit 'De Ncdcrlandsche Stad- en
Dorpbeschrijver', door L.van Ollefen, 1796. Deel iv. Verz.
Prov. Atlas.
133 'Het Klooster bij Heemstede, van vooren te zien', (uiteraard
de buitenplaats). Gravure H.Numan, 1794. Verz. Prov.
Atlas.

index op de
persoonsnamen
K:uk(v.,l.l,
Camp [v. d.)
Kam;,,,, (v.;
Ecglicii(v.),49 Hcyblok, ;S,4'
l'Egilbn,« Heyde{v. d.),<
Egtnond, 53 Heydcma.Ss
Elias, 41, So, 11t, Hcvdcn (v. d.).
Fllvrnski.Tk,44,7S.Si
HftmsCL-Ji; (!-.;., Ï, ji, ij ;
H.xïma, TOT
Hogevee (V-).
][

Mijl {Y. d.), jB
Naamen(ï.),51
Poulie, 46, 4£
Pretorias,^
Rozenkrans (Ros.
Rubempri (de), Si
Ruijl,?!
'i'ulp
Iure ,61
Uchel en! .1,50
Upw ch( • d-).SS
Vak ,f«
,6é
,5 S, J-j
-, Janetor
Veld 0.40
we'f i{v.),7Ï
Venn d.),é3
Vianen,fi3,fi7.7fi
Vicq (de), 5»
Vis, 58
Vocchgen, 86
index op
de patronymica
ijk (keizer), 84,85
ijk Napoleon (koniii
Mem iv (graaf),84,85
II v (graai), 84, S3
Hem VI (graaf) iS

algemene index
den opgenomen. De index
(hi-lknds-hsj.w
Bloc.WIIcnculiuu, (Algemene
- Capel(de>,4!
- Carelsiust, 68
- KenneniCi, ,5 ,
Kt,i.i..o.:!,f6
- Deun en heuvel,;
- Drie Corenarcn !
Ho penburg, 36
m, 63,64
Lar KnSp-m/icht, 83,131
Lee iwcnberg.Éo
LM «•uil.oott, 75, 76,131
Ma p.Kl(lum,e), 38,39,4!, 43,
Ma |XiJ ih« kleint huis), 41
Me
Me n-nhc.sdi.lïlS-éS, 132
'OStkamoor, Si, 1:
•oslmeester, 37,38
aadhuis, 1.8,83,11
•uwenieo.e Malern: - Ruijpenest.fij - Rosendaal, 76,78
hetflrandMser.S; - Rijpenest.Sj - bet Schouwtje 1«
eE.tael',60,6, -Schapenbosch,,* - de Veile K0e,78,79 "
h«F..-U:..-'.4, ^ - Slot (het oude), S,s>, is, is-zi.n.jï, - de Vrieseman, 73 i^Mh^ (Heemstede) 8
^tedt.,..«..«*.«!.!» I vS 0t 0 ^ 4 ï horlogie,74 schiîd^kÙnV) 6, 64
•,,=,,..! WeMeidu^.4B.«. !,,*, , ^1*1,64,67,83,87,10;

- C.;r:.n:ii.j
::, Sd,Ti,3S,74,
- Crmiuiii WER 70
- ruinu-ki ,7«
- l..1l!.,L-,1(t(]:1].d),7?
- Cmhiii.
- CAMIHIL ,-.t Haarlem),?
telefoon,S3 - Güpperdreef,$9,&•,«3 - Voorburg, 70
telegraaf, 83
M M * !
- Clipperweg,i6,;7,6i - Voorhoul [Hurk
mttkT 1 liimîvôi.
- Hoflaan, 3S
- Horst (tin), dam
- Hoinpleill(Haa
Wam ,84
erl'ùhïtfc.
- Meester Lottclai
^""r ««rnhui;,
"•'"• (oude), sd
- Molen werf s laan
- Munnikenlaan,
Munniken vaart
- Nieuweland (hel)
• K'iLi.liKkvKli-^.lui, 16
7 ,'•1
Z (Haar
i.:lli:i. "
iL (sch
Kr .ld,!. 103
zerenB II 114 116

inhoud
inleiding
schijnwerper op de historie
zeven rode mereltjes en een vrijkwartiei
gastarbeiders in de zeventiende eeuw
war kwam er nie de (stem)bus
een buitenplaats als rweede huis
twee openbare gebouwen
naar zelfstandig kerkelijk leven
welvaart door bleken en wassen
van bouwland, bossen en bollen
kijkje in de gemeentelijke kas
strijd voor de gezondheid
armenzorg en werkverschaffing
hier onderwijst men de jeugd
do zorg voor arde en recht
lichtpunten in het donker
Heemstede in. Heemstede uit
Heemstede in de dorp s beschrijvingen
lijst van geraadpleegde archivalia
lijst van geraadpleegde lireratuur
lijst van illustraties
index op de persoonsnamen
index op de patronymica
algemene index
produktie Meijer Pers n.v., Amsterdam
grafische verzorging Joop de Nijs gvn
gedrukr bij Drukkerij Meijer n.v., Wormerveei

I
-
V ^i
KT?
? *&»> 4^i ••• '
" t 5C ft »V««„.,
5 ""'"> ~"
-Sf be*«L ^.t»t««
,-