Loodvrij solderen

December 2011 

Douwe Bakker 

Lerarenopleiding VO 2 e graad Techniek 

Loodvrij solderen

Douwe Klaas Bakker 

De Haar 5 7707PK Balkbrug 

06-27207494 

s1005171@student.windesheim.nl 

Studentennummer: S1005171 

Begeleidend docent: T. Last 

Datum afronding: 22-11-2011

Voorwoord 

Dit Meesterstuk geschreven door Douwe Bakker is het kader van de 

opleiding Techniek aan de Pedagogische Technische Hogeschool 

Windesheim te Zwolle. In 2005 heb ik de opleiding Sociaal Pedagogische 

Werker afgerond. Daaropvolgend ben ik gestart met de opleiding tot docent 

Techniek. Vanaf september 2010 ben ik werkzaam op praktijkschool “de 

Bolster” te Groningen. Met het succesvol afronden van mijn studie wordt 

mijn huidige, tijdelijke, aanstelling omgezet in vast dienstverband. 

Langs de weg van het Meesterstuk specialiseer ik mij in het loodvrij 

solderen. Een techniek die voor mijn vakgebied binnen het Voortgezet 

Onderwijs prima toepasbaar is. Dit vanwege de kennisbasis techniek 1 voor 

docenten en leerlingen , voorbereiding op de beroepspraktijk en de brede 

toepasbaarheid van loodvrij solderen . 

Sinds de start van mijn Meesterstuk is de interesse in l oodvrij solderen en 

het opdoen van kenni s steeds groter geworden. 

Ik hoop dat u na het lezen van dit verslag meer inzicht hebt gekregen in de 

mooie techniek van het loodvrij solderen en het solderen in het algemeen. 

Bovendien ga ik er vanuit dat mijn activiteiten van het Meesterstuk een 

bijdrage leveren aan bewustwording van de noodzaak tot invoering van 

loodvrij solderen in het VO. 

Tenslotte wil ik een aantal personen bedanken die een grote bijdrage 

hebben geleverd bij het tot stand komen van dit Meesterstuk. Dat is op de 

eerste plaats mijn vrouw, mijn ouders en zusjes, de begeleidende docenten, 

de leergemeenschap, respondenten van de enquête en geïnterviewde 

personen. 

Douwe Bakker 

1 Kennisbasis techniek VO 

htt p: //www.ke nnisbas i s.nl/i n dex.php?option=com_co nte nt &view=article&id=23 :ke 

nnisbasis-beta-techni ek&ca tid=6

Inhoudsopgave 

L o o d v r i j s o l d e r e n 

SAMENVAT TING .................................................................................... 5 

1. INLEIDING ........................................................................................ 6 

2. OPZET EN VERANTWO ORDING .............................................................. 7 

2.1 AANLEIDING VOOR HET O N D E R Z O E K ........................................................... 7 

2.2 DOE L G R O E P ....................................................................................... 7 

2.3 ONDERZOEKSTRATEGIE .......................................................................... 7 

2.4 ONDERZOEKSAFBAKENING ....................................................................... 8 

3 PLAN VAN AANPAK .............................................................................. 9 

3.1 UITGANGSSITUATIE .............................................................................. 9 

3.2 PROBLE E M S T E L L I N G ............................................................................ 10 

3.3 DOE L S T E L L I N G E N ............................................................................... 10 

3.4 OPDRACHT OMSCHRIJVING .................................................................... 10 

3.5 OP TE LE V E R E N S T U K K E N ...................................................................... 11 

3.6 PLANNING ....................................................................................... 11 

4 ANALYSE EN VERANT W OORDING VAN ONDERZOE KSGEGEVENS ................... 12 

4.1 ENQUÊTE LOO D V R I J S O L D E R E N ............................................................... 13 

4.2 LOODVRIJ SOLDEREN I N H E T W E R K V E L D . .................................................... 24 

4.3 LITERATUUR ONDERZOEK ...................................................................... 26 

4.3.4 BASIS PRINCIPE SOLDEREN.................................................................. 31 

4.3.5 ONDERWIJS EN SOLDEREN .................................................................. 51 

5 CONCLUSIE EN AANBE VELINGEN ........................................................... 59 

5.1 CONCL U S I E . ..................................................................................... 59 

5.2 AANBEVELING . ................................................................................. 60 

6 REFERENT IES .................................................................................... 61 

7 BIJLAGE .......................................................................................... 64 

7.1 BIJL A G E 1 FME O V E R R OHS II ............................................................... 64 

7.2 BIJL A G E 2 ARBO-W E T HANDVAA R D I G H E I D L O K A A L ........................................ 65 

7.3 BIJL A G E 3 ARBO-W E T MACHINEVEILIGHEID ................................................ 67 

7.4 BIJL A G E 4 SOL D E E R V E R B I N D I N G E N .......................................................... 70 

7.5 BIJL A G E 5 F E E D B A C K W O R K S H O P ............................................................. 75 

| 4

Samenvatting 


Loodvrij solderen is een techniek die toegepast wordt aan de hand van de 

wetgevingen die in juli 2006 zijn ingevoerd. Vanwege milieu- en 

gezondheidsredenen soldeert het bedrijfsleven al 5 jaar loodvrij. Maar hoe 

zit het met het onderwijs? Wat zijn de eisen die worden gesteld naar 

aanleiding van loodvrij solderen en wat is de toegevoegde waarde voor het 

schoolvak techniek? Gedurende het Meesterstuk staat deze vraag centraal. 

Om de resultaten te verzamelen is de onderzoekstrategie gevormd in 

literatuuronderzoek, interview en enquête . In de technische literatuur 

worden de theoretische basisbeginselen voor het schoolvak techniek in het 

VO beschreven. De enquête geeft antwoord op de vraag of er nog gesoldeerd 

wordt binnen het schoolvak techniek. Het interview geeft de 

randvoorwaarden aan die in het onderwijs gehanteerd moeten worden . 

Voor dit onderzoek heb ik een enquête uitgezet onder 2500 techniek 

docenten. Vanuit de enquête is de behoefte naar loodvrij solderen binnen 

het schoolvak techniek duidelijk geworden . Een interview met de 

technische commercieel directeur van het bedrijf Mat-tech heeft duidelijk 

gemaakt dat de technologie loodvrij solderen wat constant in ontwikkeling 

is niet juist aansluit op het onderwijs. 

De basis is gelegd door resultaten uit de praktijk. De literatuur die 

betrekking heeft op het solderen is in dit meesterstuk te vinden. Het 

loodvrij solderen wordt gedaan met andere legeringen, en bijbehorende 

eisen. De tin, zilver en koper legering en zijn geschikt voor zacht solderen 

in het onderwijs. Door de hogere smelttemperatuur van legeringen is meer 

vloeimiddel nodig wat meer damp en rook ontwikkeling met zich mee 

brengt. Het is niet per definitie dat loodvrij solderen beter is voor het 

milieu en de gezondheid. 

De belangrijkste conclusies uit dit onderzoek zijn da t het onderwijs t.a.v. 

loodvrij solderen niet aansluit op het bedrijfsleven. Er wordt gesoldeerd 

binnen het schoolvak techniek maar niet geheel loodvrij. E r is een behoefte 

aan informatie over loodvrij solderen. Voor loodvrij solderen binnen het 

VO, ligt de beslissing bij de docenten zelf om het belang van loodvrij 

solderen in te zien. 

S am en v att ing | 5

1. Inleiding 


In dit Meesterstuk onderzoek ik wat de toegevoegde waarde van loodvrij 

solderen voor het school vak techniek is. Ik richt mij op solderen en 

specifiek op het loodvrij solderen. Dit is een specifieke techniek die 

voortkomt uit de overgang naar loodvrij solderen en is bekrachtigd door 

wetgevingen. Wetgevingen die betrekking hebben op het soldeerproces . De 

RoHS 2 regelgeving beperkt het gebruik van bepaalde materialen zoals lood, 

kwik, cadmium en chroom. Volgens WEEE 3 en RoHS moet elektronische 

apparatuur dat geproduceerd is vanaf 1 juli 2006 vrij zijn van lood. En dus 

loodvrij gesoldeerd zijn. Hoe wordt dat in het onderwijs toegepast? Wat 

zijn de voor- en nadelen. Hoe toereikend is de informatievoorziening ? 

Welke wetgevingen zijn van toepassing en wat is loodvrij solderen? 

Met het uiteindelijke doel om een informatiebron te ontwikkelen over 

loodvrij solderen die toereikend is voor docenten, aankomende docenten en 

leerlingen met betrekking tot dit thema . Dit Meesterstuk is de basis voor de 

daarvoor bestemde en bijbehorende website. 

Dit Meesterstuk is verdeeld in zeven hoofdstukken, waarvan het eerste 

hoofdstuk de inleiding bevat. 

In hoofdstuk twee beschrijf ik de opzet en verantwoording. In aansluiting 

daarop wordt behandeld waarom en voor wie dit Meesterstuk geschreven is. 

Daarin staan de aanleiding, doelgroep, onderzoeksstrategie en de 

afbakening centraal. 

Hoofdstuk drie beschrijft het plan van aanpak. Beschreven worden de 

uitgangssituatie, probleemstelling, doelst ellingen, opdrachtomschrijving en 

op te leveren stukken voorzien van een planning. 

In hoofdstuk vier staan de onderzoeksgegevens beschreven die antwoord 

geven op de vraag wat de toegevoegde waarde van loodvrij solderen voor het 

schoolvak techniek is. Resultaten van de enquête en een interview komen 

als eerst aanbod. Aangetoond wordt dat loodvrij solderen een relevant 

onderwerp is. Het principe van sold eren, verschillende methodes, 

technieken en wetgevingen worden genoemd. 

In hoofdstuk vijf zijn de conclusies en aanbevelingen beschreven. 

In hoofdstuk zes de lit eratuurlijst en bronnen en het laatste hoofdstuk 

bevat de bijlagen. 

2 R o H S : R e s t r i c t i o n o f H a z a r d o u s S u b s t a n c e s . 

3 W E E E : W a s t e f r o m E l e c t r o n i c a n d E l e c t r i c a l E q u i p m e n t . 

1. Inl eiding | 6

2. Opzet en verantwoording 


Dit hoofdstuk geeft een toelichting op de vraag waarom en voor wie dit 

Meesterstuk is bedoeld. Daarbij wordt ook gedacht aan de aanleiding en de 

draagwijdte van het onderzoek, de doelgroep en de onderzoeksstrategie. 

2.1 Aanleiding voor het onderzoek 

Solderen is een techniek die voor verschil lende doeleinden gebruikt wordt. 

Bedrijven ontwikkelen, naar aanleiding van de RoHS wetgeving van 2006 

nieuwe oplossingen. Maar hoe zit het met scholen? Solderen ze in het 

onderwijs binnen het vak techniek met lood of wordt er ook loodvrij 

gesoldeerd? Word er nog wel gesoldeerd op scholen? En is er een website 

over loodvrij solderen die docenten en leerlingen van het benodigde 

informatie en lesmateriaal voorzie ? 

Door in dit Meesterstuk het loodvrij solderen te onderzoeken verwacht ik 

meer te weten te komen over dit onderwerp. Samenhangend met de daarbij 

behorende wetten, technieken, gebruikte legeringen en de huidige 

toegepaste lesmethoden in het onderwijs. Dit zal er toe leiden dat ik expert 

wordt op het gebied van solderen binnen het schoolvak techniek in het VO. 

Met de informatie in dit Meesterstuk wil ik docenten, aankomende 

docenten en studenten informeren over dit specifieke onderwerp. Ook wil 

ik loodvrij solderen toepassen binnen mijn vakgebied . Het is van belang dat 

docenten, aankomende docenten en leerlingen gebruik kunnen maken van 

de informatie en opdrachten die ik ontwikkeld heb. Dit om de aansluiting 

met het bedrijfsleven te optimaliseren . 

2.2 Doelgroep 

Het doel van het meesterstuk is om informatie over solderen die nodig is 

binnen het schoolvak techniek toereikend te maken voor docenten en 

aankomende docenten studenten. Waarbij de website als informatie bron zal 

dienen. De website zal bestaan uit twee delen. Het eerste deel is voor 

docenten en aankomende docenten, w aarbij deze groep voorzien za l worden 

van wetten, technische informatie en lesmateriaal. Het tweede deel is voor 

leerlingen waar opdrachten in verwerkt worden die aansluiten op de 

doelstellingen vanuit de kerndoelen voor het VO. 

2.3 Onderzoekstrategie 

De onderzoekstrategie die is gevolgd zal in het begin bestaan uit een 

oriënteerde fase waarin de hoofdvraag uitgewerkt zal worden. 

Langzamerhand zal dit over gaan in het ontwikkelen en houden van een 

enquête en interview. Van belang is de uitslag hiervan, zodat het onderwerp 

relevant is om dit nader te onderzoeken. Naast de enquête wordt een 

interview gehouden in het bedrijfsveld, zodat de eisen die in het 

bedrijfsleven worden gesteld meegenomen kunnen worden in het verdere 

onderzoek. De basis voor het literatuuronderzoek wordt gevormd door de 

enquête en het interview. 

2. Opzet e n ver ant woording | 7


Binnen het literatuur onderzoek naar loodvrij solderen zal de technische 

achtergrond worden weergeven. Dit dient tevens als basis voor de website , 

opdat er een goede basis ontstaat die toepasbaar is binnen het schoolvak 

techniek. Er zal een workshop ontwikkeld worden om de toepasbaarheid van 

het literatuuronderzoek in de werkelijkheid nader te kunnen bepalen. 

Noodzakelijk is het professionaliseren van het Meesterstuk. Na het 

zogenoemde amenderen zal de afronding p laats vinden waarbij 

evaluatiegegevens verwerkt worden. In de slotfase zullen de resultaten, 

conclusie en aanbevelingen van dit onderzoek gepresenteerd worden . 

2.4 Onderzoeksafbakening 

Voor docenten is er een kennisbasis (Doelke Terpstra, 2011) voor techniek 

waarin kerndoelen vastgesteld zijn om docenten meer houvast te bieden bij 

het inrichten van hun technieklessen. Kerndoelen voor docenten kunnen we 

refereren aan deze kennisbasis. 

Om de draagwijdte van mij onderzoek te kunnen bepe rken heb ik onder 

andere gekeken naar welke kennisbasis en kerndoel en bij loodvrij solderen 

passen: 

Kennisbasis techniek VO voor docenten 

Kennisbasis 1.5 Technieklokaal/werkplaats, gereed schappen en machines . 

Kennisbasis 2.4 Elektriciteit en elektronica . 

Kennisbasis 3.4 Techniek, milieu en duurzaamheid . 

Kennisbasis techniek VO voor leerlingen 

37. De leerling leert o.a. door praktisch werk kennis te verwerven over en 

inzicht te verkrijgen in processen uit de levende en niet -levende natuur en 

hun relatie met omgeving en milieu. 

38. De leerling leert te werken met theorieën en modellen door onderzoek 

te doen naar natuurkundige en scheikundige verschijnselen als elektriciteit, 

geluid, licht, beweging, energie en materie. 

Voor het afbakenen van de onderzoeksvr aag kijk ik kritisch naar mijn eigen 

keuzes en stel vragen over bepaalde fases in het onderzoek . Dit realiseer ik 

door contact met de begeleidende docent, de leergemeenschap en collega’s 

te onderhouden. Ik kan dan terug kijken op eigen werk en zo bepalen of ik 

op de goede weg ben. 

2. Opzet e n ver ant woording | 8

3 Plan van aanpak 


Het plan van aanpak beschrijft de werkzaamheden zoals die vooraf 

ingeschat zijn. Beschreven worden de uitgangssituatie, probleemstelling, 

doelstellingen, opdrachtomschrijving, op te leveren stukken en de planning. 

3.1 Uitgangssituatie 

Solderen is een techniek die niet meer weg te denken is uit onze 

samenleving. Het basisprincipe is metalen onderdelen met elkaar verbinden 

door middel van een metaallegering die een lager smeltpunt heeft dan de te 

verbinden delen. Solderen vergt enig inzicht en kennis van materialen. De 

materialen die gebruikt worden zullen bijvoorbeeld eerst schoon en op maat 

gemaakt moeten worden. En met welke materialen kun je solderen? Is dat 

koper, blik, draad, plaat, buis of andere materialen? Solderen gebeurt op 

verschillende manieren en plaatsen. Op scholen wordt vaak zacht en hard 

gesoldeerd. Bedrijven zullen gebruik maken van geavanceerde technieken 

zoals golfsolderen of ultrasoonsolderen. 

De techniek van solderen is al oud. De edelsm id soldeerde 5000 jaar 

geleden al. Hij gebruikte koperoxide als hoofdbestanddeel in combinatie 

met een stijfsel. Later werd ontdekt dat lood en tin een ideale legering is 

voor solderen. 

Tegenwoordig zijn de technieken erg 

geavanceerd en gaat het vooral o m een hoge 

productiviteit. De systemen worden in de 

toekomst alleen nog maar duurzamer, 

geavanceerder en beter voor het milieu. Figuur 

1 laat zien dat er een loodvrij logo is wat 

gebuikt wordt op loodvrij gesoldeerde 

producten. 

Door het gebruik van lood tijdens het 

soldeerproces is het de vraag hoe het met het 

milieu en de gezondheid is gesteld. Er wordt 

veel gesproken over lood vanwege de 

kankerverwekkende en giftige eigenschappen . 

Via afval komt lood terecht in het milieu waar 

het in aanraking komt met het grondwater en 

de voedselketen bereikt. 

F i g u u r 1 L o o d v r i j l o g o ( A f b e e l d i n g 

R o H S ) 

De wetgeving over loodvrij solderen in 2006 luidt dat er geen lood meer in 

producten gebruikt mag worden. In Europa betreft het de WEEE 

regelgeving. Deze beperkt de mogelijkheden voor het deponeren van 

elektronisch afval door recycling - en hergebruik technologieën. De RoHS 

regelgeving beperkt het gebruik van bepaalde materialen in vervaardigde 

producten, zoals metalen als lood, kwik, cadmium en chroom. Voor lood 

betekent dat minder dan 0,05-0,10 gewichtsprocenten aan lood. Volgens 

WEEE en RoHS moet elektronische apparatuur vanaf 1 juli 2006 vrij zijn van 

lood. (Bath, 2007) 

3 Plan van aa np ak | 9


"Loodvrij" betekend volgens het RoHS een maximale concentratie van 0,1 % 

van het gewicht in homogene materialen aan lood, kwik, CrVI, PBB en PBDE 

en een maximum van 0,01 % van het gewicht in specifieke materialen aan 

cadmium. 

Bron: Ministerie van Economiche zaken, Landbouw en Innovatie. 

http://www.twanetwerk.nl/default.ashx?DocumentID=4507 

3.2 Probleemstelling 

Er is een nieuwe wet over loodvrij solderen, z ijn scholen hiermee bekend? 

Wat is de toegevoegde waarde van loodvrij solderen binnen het schoolvak 

techniek. Er is wel informatie over loodvrij solderen beschikbaar m aar dit 

is onoverzichtelijk. Kan er een centraal punt ontwikkeld worden , voor 

docenten en leerlingen waar duidelijk en overzichtelijk informatie te vinden 

is over loodvrij solderen ? Loodvrij solderen is i n het bedrijfsleven erg 

bekend, wordt het niet tijd om loodvrij solderen in het onderwijs te 

integreren? Wat zijn dan de mogelijkheden voor het onderwijs? 

3.3 Doelstellingen 

Het doel van dit onderzoek is om: een informatiebron te ontwikkelen 

over loodvrij solderen. Deze bron moet geschikt zijn voor zowel docenten , 

aankomende docenten als leerlingen. 

Hoofdvraag 

Wat is de toegevoegde waarde van loodvri j solderen voor het 

schoolvak techniek. 

Deelvragen 

Wat is solderen? 

Hoe wordt solderen toegepast? 

Welke wetgevingen zijn er omtrent het solderen? 

Wordt er in het onderwijs gebruik gemaakt van loodvrij solderen? 

Wat zijn de mogelijkheden t.a.v loodvrij solderen in het onderwijs? 

Hoe wordt loodvrij solderen toegepast door docenten binnen het 

schoolvak techniek? 

Welke verschillen zijn er tussen solderen met loodhoudende en 

loodvrije soldeermiddelen 

Is de kwaliteit van loodvrij solderen gelijk aan solderen met lood? 

3.4 Opdracht omschrijving 

In dit onderzoek laat ik zien wat ik tot nu toe heb geleerd en gebruik te 

maken van de mogelijkheid er een eigen invulling aan te geven. Het 

afronden van het Meesterstuk geeft je de kans om onderzoek te doen naar 



een onderwerp dat je interesseert, hierover nieuwe inzichten op te doen en 

je te profileren voor toekomstige werkgeve rs als expert op het gebied van 

loodvrij solderen . 

3.5 Op te leveren stukken 

Het Meesterstuk bestaat uit drie fases . Bij elk van deze fase horen 

opdrachten wat het tezamen tot een eindproduct brengt. In onderstaande 

tabel (Tabel 1) staat schematisch weergegeven hoe het Meesterstuk er in 

grote lijnen uitziet. 

T a b e l 1 F a s e s M e e s t e r s t u k 

Fase 1 Oriëntatie 

1.a Verslag van oriëntatie op het onderzoeksonderwerp 

Onderzoeksopzet en onderzoeksvraag 

Plan van aanpak 

1.b Toets HTML/CSS 

Fase 2 Uitvoering 

2.a Technische verdieping 

2.b Workshop amenderen 

Fase 3 Openbaar 

3.e Website 

3.f Eindpresentatie 

3.6 Planning 

In de planning zijn de drie fases verwerkt. In de Tabel 2 hieronder staan de 

opdrachten per fase beschreven. Wie er verantwoordelijk wordt gehouden 

voor het afronden en de streefdatum staan beschrevenen in de planning. 

T a b e l 2 P l a n n i n g M e e s t e r s t u k 

Activiteit Verantwoordelijke Datum Status 

F a s e 1 Oriëntatie f a se 

K e u z e o n d e r we r p A f s t u d e e r d e r 12- 03- 2 0 1 1 Ok 

V e r k e n n e n d o n d e r z o e k A f s t u d e e r d e r 12- 03- 2 0 1 1 Ok 

O n d e r z o e k s o p z e t e n o n d e r z o e k s v r a a g A f s t u d e e r d e r 25- 03- 2 0 1 1 Ok 

E n q u ê t e u i t z e t t e n A f s t u d e e r d e r 6 - 09- 2 0 1 1 Ok 

I n t e r v i e w h o u d e n A f s t u d e e r d e r 2 - 5 - 2 0 1 1 Ok 

P l a n v a n a a n p a k 


O p l e v e r i n g P v A A f s t u d e e r d e r 6 - 5 - 2 0 1 1 Ok 

B e o o r d e l e n P v A D o c e n t P T H 9 - 5 - 2 0 1 1 Ok 

D e f i n i t i e v e P v A A f s t u d e e r d e r 12- 5 - 2 0 1 1 Ok 

T o e t s H TM L e n C S S 

A a n l e ve r e n b e n o d i g d e o n d e r s t e u n i n g D o c e n t P T H 14- 05- 2 0 1 1 Ok 

U i t v o e r e n t o e t s A f s t u d e e r d e r 9 - 06- 2 0 1 1 Ok 

B e o o r d e l e n t o e t s D o c e n t P T H 15- 06- 2 0 1 1 Ok 

G o f a s e 2 D o c e n t P T H 20- 06- 2 0 1 1 Ok 

F a s e 2 Uitvoering 

G o e d k e u r i n g l i t e r a t u u r D o c e n t P T H 1 - 06- 2 0 1 1 Ok 

1 e o p l e v e r i n g T e c h n i s c h e v e r d i e p i n g A f s t u d e e r d e r 15- 11- 2 0 1 1 O k 

2 e opl e v e r i n g T e c h n i s c h e v e r d i e p i n g A f s t u d e e r d e r 22- 11- 2 0 1 1 Ok 

B e o o r d e l e n T e c h n i s c h e ve r d i e p i n g D o c e n t P T H 

W o r k s h o p A f s t u d e e r d e r 14- 04- 2 0 1 1 O k 

A m e n d e r e n A f s t u d e e r d e r 26- 11- 2 0 1 1 O k 

F a s e 3 Openbaa r 

S t a r t o n t w i k k e l e n w e b s it e A f s t u d e e r d e r 10- 0 6 - 2 0 1 1 O k 

1 e o p l e v e r i n g / b e o o r d e l i n g w e b s i t e D o c e n t P T H 15- 11- 2 0 1 1 O k 

A a n l e ve r e n M e e s t e r s t u k A f s t u d e e r d e r 22- 11- 2 0 1 1 Ok 

E i n d p r e s e n t a t i e A f s t u d e e r d e r 05- 11- 2 0 1 1 

E i n d a s s e s m e n t A f s t u d e e r d e r 05- 11- 2 0 1 1 


4 Analyse en verantwoording van onderzoeksgegevens 

In dit hoofdstuk staan de onderzoeksgegevens beschreven op de vraag wat 

de toegevoegde waarde is van loodvrij solderen voor het school vak 

techniek. In het vooronderzoek heb ik een enquête en een interview 

gehouden. Deze resultaten komen als eerst aanbod, omdat ik ten eerste de 

relevantie van het Meesterstuk wil aantonen. 

Het principe van solderen, verschillende methodes en technieken worden 

verderop in dit hoofdstuk beschreven. Loodvrij solderen ten opzichte van 

loodhoudend solderen worden met elkaar vergeleken . Het loodvrij solderen 

| 12


wat betrekking heeft tot het onderwijs wordt in het laatste hoofdstuk 

beschreven. 

4.1 Enquête Loodvrij solderen 

Voordat ik ben begonnen met het maken van een enquête heb ik eerst 

onderzocht hoe je enquête maakt. Hierbij heb ik gebru ik gemaakt van het 

boek “Enquête research Ontwikkelen van vragenlijsten en steekproeven ” 

van (Markus & Oudemans, 2007) . Dit boek beschrijft op een praktische 

wijze hoe een enquête tot stand komt. Wanneer je alle stappen die in het 

boek beschreven staan doorneemt kom je tot een bruikbare enquête. 

Citaat uit Enquête research: 

“Dit boek is een ‘doeboek’. Het uitgangspunt is dat je met behulp van dit boek 

daadwerkelijk een enquête produceert. (Markus & Oudemans, 2007) ” 

4.1.1 Wat is de probleemstelling van de enquête? 

Wordt er binnen het schoolvak techniek wel gesoldeerd en is hier wel 

interesse voor? 

4.1.2 Onderzoekspopulatie 

De onderzoekspopulatie is het aantal mensen die de enquête toegestuurd 

krijgen. Ik heb de enquête naar 2500 leden van de Comunitie Techniek 

gestuurd. Een uitwisselingsplatform van Digischool, voor docenten 

techniek. 

De populatie bestaat uit: 

Docenten en studenten die werkzaam zijn in het HBO, MBO, VWO, Havo, 

VMBO, praktijkonderwijs en speciaal onderwijs. 

4.1.3 Steekproef 

De onderzoekspopulatie bedraagt 2500 leden. Maar eigenlijk wil ik dit 

weten van alle docenten in Nederland. Dat is onmogelijk en tijdrovend om 

te onderzoeken. Daarom doe ik een steekproef. Het gaat dus om een k lein 

gedeelte van de populatie. Om de betrouwbaarheid van de uitkomsten te 

kunnen waarborgen heb ik een betrouwbaarheid van 90% genomen Figuur 

2). Dit geeft aan in hoeverre ik erop kan ver trouwen dat de werkelijkheid 

ook echt binnen de marge zal vallen. Ik heb dus 10 % kans dat deze er buiten 

zal vallen. 

Voordat ik een steekproef heb ge trokken heb ik eerst onderzocht aan welke 

voorwaarden er voldaan moet worden. Daarbij gaat het om twee belangrijke 

onderwerpen; representativiteit en betrouwbaarheid. Zo wordt er een 

afspiegeling van de populatie weergegeven en de werkelijke situatie zo 

dicht mogelijk benaderd. 

4.1.4 Steekproefgrote 

De steekproefgrote kan bepaald worden met de volgende formule: 

n= Z 2 . p.q / marge 2 

4 An alyse e n ver ant woording van ond er zoeksgegeven s | 13

Waarbij: 

n= steekproefgrote 

Z= getal uit de Z-waarde tabel. (betrouwbaarheidpercentage uit de 

zogenoemde Z-waarden tabel) 


p=ps en q=qs dit zijn twee percentages die je wilt meten, bijvoorbeeld 

loodvrij of loodhoudend solderen, die samen altijd 100% zijn. Je schat 

vooraf deze p, bijvoorbeeld het aantal loodhoudende docenten . Als dat niet 

mogelijk is dan neem je voor de zekerheid p=50% (Figuur 2). Dat geeft een 

steekproefwaarde die altijd voldoende is, omdat de waarde van p sxqs dan 

het grootst is. 

De marge is de gewenste nauwkeurigheid uitgedrukt in een 

percentageafwijking van de gevonden p s. bijvoorbeeld je kiest voor een 

maximale marge van 5%, je berekent de steekproefgrote, uitkomst n=250 en 

je vindt in je steekproef P s=50% vrouw; dan zal het werkelijke (p p) in de 

populatie liggen tussen het minimum van 50%-5%=45% en het maximum van 

50%+5%=55%. 

4.1.5 Steekproefmarge en betrouwbaarheidspercentage 

De steekproefgrote Figuur 2) en betrouwbaarheidsmarge worden bepaald. 

Dit heb ik gedaan door gebruik t e maken van een steekproef calculator 

(Marktonderzoek, 2011). Deze geeft de uitkomst van de steekproefgrootte 

weer: de eerder beschreven steekproefmarge, betrouwbaarheidspercentage 

en populatie geven de uitkomst weer van 245 respondenten die de enquête 

moeten invullen. 

F i g u u r 2 S t e e k p r o e f g r o t e e n q u ê t e 

Er ontstaat een betrouwbaarheidsniveau van 90 % wat de marge van de 

werkelijkheid aangeeft. Bij het hanteren van een betrouwbaarheidniveau 

van 95% of 99% is de steekproefgrootte niet voldoende. Met een hogere 

steekproefgrootte kunnen de percentage ´s wel aangenomen worden. 

4.1.6 Welke enquête vorm? 

Internet en e-mail zijn goed bruikbaar als medium voor een enquête. Ik heb 

een online enquêteprogramma gebruikt voor het opzetten van mijn enquête. 



Via NetQ 4 is het mogelijk om gratis een enquête te versturen naar een 

onbeperkt aantal mensen. Het nadeel is dat er maar 500 de mogelijkheid 

hebben om te antwoorden. Ik heb gekozen voor deze vorm omdat de leden 

van de Communitie Techniek online aangemeld zijn e n daardoor eenvoudig 

te bereiken zijn, wat ten goede komt aan de tijdsbesteding van het 

onderzoek. 

4.1.7 Afronding enquête 

De antwoorden worden door NetQ weergegeven in schijfdiagrammen met 

het antwoordpercentage daaronder. Uit de enquête heb ik een conc lusie 

getrokken die ik hieronder nader toelicht. 

4.1.8 Verwerking enquête 

2500 leden hebben de enquête ontvangen waarvan 271 leden de enquête 

hebben ingevuld. Volgens de berekening moet d e steekproefgrote 245 zijn. 

Daar is aan voldaan met 271, dat is 10.84% van de onderzoekspopulatie. Ik 

hanteer volgens de steekproefcalculator een betrouwbaarheid spercentage 

van 90%. Wat wil zeggen dat de onderzoeksresultaten in 1 8 van de 20 

gevallen gelijk zullen zijn. 

F i g u u r 3 N i v e a u w e r k z a a m h e d e n i n h e t o n d e r w i j s r e s p o n d e n t e n 

Op verschillende niveaus wordt lesgegeven. 

Er staat vast dat respondenten werkzaam zijn binnen het VWO, HAVO, 

VMBO, Praktijkonderwijs, S peciaal onderwijs en MBO. Een feit is dat het 

grootste deel 48% Figuur 3) van de respondenten werkzaam is binnen het 

VMBO. 

4 N e t Q o n l i n e e n q u ê t e p r o g r a m m a , http://www.netq -enque te.n l/ 



Met deze gegevens kan de vraag of er gesoldeerd wordt binnen het VO 

beantwoord kunnen worden, tevens gee ft het de doelgroeppopulatie 

duidelijk weer. Deze informatie geeft weer welke verschillende niveaus er 

van de respondenten afkomstig waren, waardoor de volgende resultaten op 

diverse manieren geïnterpreteerd kunnen worden. 

F i g u u r 4 S o l d e r e n h o o r t i n h e t v a k t e c h n i e k 

Solderen hoort thuis in het schoolvak techniek 

In Figuur 4 laten 296 respondenten weten dat solderen een onderdeel moet 

zijn binnen het schoolvak techniek. Een belangrijk en doorslaggevend 

antwoord wat weergeeft dat solderen een techniek is die door docent en 

leerling beheerst moet worden. Door het woord “vindt” te gebruiken komt 

de mening van de respondenten naar boven en niet zo zeer naar wat er 

wettelijk geleerd moet worden binnen het schoolvak techniek. Het is 

relevant om de mening van de do cent vast te kunnen leggen omdat daarmee 

aangegeven wordt dat de interesse in solderen een rol speelt naar de 

invulling van lessen binnen het schoolvak techniek. 

Als solderen thuis hoort in het schoolvak techniek en de interesse voor deze 

techniek een rol speelt bij docenten, d an is het van belang dat de juiste 

techniek, voorlichting en regels nagestreefd worden. Het overbrengen van 

de juiste vaardigheden en informatie n aar leerlingen zal dan leiden tot het 

correct instromen in de arbeidsmarkt. 

Voor het onderzoek is deze vraag van groot belang. Wat de toegevoegde 

waarde van loodvrij solderen voor het school vak techniek zal zijn, is nog 

niet duidelijk. Dat het een waarde heeft is wel bewezen en kan gezien 

worden als een gedeelte van het antwoord op de hoofd vraag. 


F i g u u r 5 A a n t a l s o l d e e r l e s s e n p e r j a a r 



Grotendeels soldeert 5 keer per schooljaar 


Figuur 5 laat zien dat 94,5 % van de docenten met leerlingen binnen een 

schooljaar soldeert. Het aantal soldeerlessen dat gegeven wordt binne n het 

schoolvak techniek kan hieruit gelezen worden. Dat het varieert is duidelijk 

te zien. Maar 1 tot 5 keer per school jaar kan aangenomen worden. De 

respondenten geven aan dat de interesse voor solderen (wat duidelijk werd 

in figuur 3) ook daadwerkelijk toegepast wordt in de praktijk. 

F i g u u r 6 L e s m a t e r i a a l o v e r s o l d e r e n . 

Wel of geen lesmateriaal? 

Een duidelijke verdeling is in Figuur 6 goed te zien. Wat vastgesteld kan 

worden is dat er lesmateriaal is, m aar waar niet iedereen beschikking 



over heeft. Het zou dus gewenst kunnen zijn om lesmateriaal te 

ontwikkelen. Doorslaggevend is een centraal punt te genereren waar 

lesmateriaal beschikbaar is voor iedereen. Dit maakt de stap naar het 

gebruik van specifiek materiaal laagdrempelig. Een positief effect hierop 

kan zijn dat de percentage van 50,9 % terug dringt. 

F i g u u r 7 B e h o e f t e t h e o r e t i s c h l e s m a t e r i a a l 

Er is behoefte aan theoretisch lesmateriaal 

De schijfdiagram in Figuur 7 laat zien dat 53,1 % van de respondenten geen 

behoefte heeft aan theoretisch lesmateriaal. Daar entegen geeft 46,9 % aan 

wel behoefte te hebben aan theoretisch lesmateriaal. Er kan daarom 

aangenomen worden dat het ontwikkelen van theoretisch lesmateriaal een 

toegevoegde waarde zal zijn binnen het schoolvak techniek. 

F i g u u r 8 P r a k t i j k g e r i c h t l e s m a t e r i a a l 


Praktijk opdracht en te weinig 


In Figuur 8 is waarneembaar dat het merendeel (64,2 %) juist wel behoefte 

heeft aan praktisch lesmateriaal. Aangezien een groot gedeelte van de 

respondenten, werkzaam binnen het VMBO, behoefte heeft aan 

praktijkgericht lesmateriaal, geeft dit een toegevoegde waarde aan de 

ontwikkelingen hiervan. 

F i g u u r 9 M a t e v a n b e h e e r s i n g v a n s o l d e r e n 

Docenten beheersen de techniek van het solderen 

In Figuur 9 geven 85% van de respondenten aan, de techniek van het 

solderen voldoende tot goed te beheersen. Hoe loodvrij solderen toegepast 

zal worden en welke invloed dat heeft op de beheersing van de techniek zal 

in de praktijk door de docent ondervonden moeten worden. Met zekerheid 

kan geconcludeerd worden dat de techniek van loodvrij so lderen niet geheel 

overeenkomt met de traditionele manier (beschreven in hoofdstuk 4.3.4.5) . 


F i g u u r 10 L e e r l i n g e n e n s o l d e r e n 

Leerlingen hebben plezier in solderen 


Solderen hoort thuis binnen het schoolvak techniek zoals blijkt uit figuur 4, 

maar wat als leerlingen solderen niet als positief en leerzaam ervaren ? In 

Figuur 10 staat dat 93% van de respondenten van mening is dat leerlingen 

plezier hebben in solderen, wat een motivatiefactor is en het leerproces 

optimaliseert. Dit geeft een toegevoegde waarde aan het loodvrij solderen 

binnen het schoolvak techniek. 

F i g u u r 11 B e k e n d h e i d l o o d v r i j s o l d e r e n 

57,6 % is bekend met loodvrij solderen 

Het belang van loodvrij solderen staat hier centraal. In Figuur 11 is te zien 

dat 57,6% bekend is met loodvri j solderen. Ten opzichte van Figuur 12 is te 

zien dat 59,8% nooit loodvrij soldeert. Een tegenstrijdig contrast . Er is nog 

geen wet voor het onderwijs wat docenten verplicht om loodvrij te solderen. 

4 An alyse e n ver ant woording van ond er zoeksgeg e v en s | 21


Dat 42% niet bekend is met lood vrij solderen geeft aan dat er wat dat 

betrefd een verbetering nodig is in het onderwijs, wat zeker een 

toegevoegde waarde is voor het loodvrij solderen. 

F i g u u r 12 A a n t a l l o o d v r i j s o l d e e r l e s s e n 

F i g u u r 13 B e k e n d h e i d w e t g e v i n g e n l o o d v r i j s o l d e r e n 

Bekend met de wetten? 

In Figuur 13 is 57,6% niet bekend met de wetgevingen. Dat is goed te 

verklaren omdat er voor het onderwijs ook geen wet is die betrekkingen 

heeft op het loodvrij solderen. In het be drijfsleven is die er wel. Afgevraagd 

kan worden of docenten hiervan op de hoogte zijn. De bekendheid van 

loodvrij solderen binnen het onderwijs kan geoptimaliseerd worden door de 

respondenten te informeren over de bestaande regelgeving. 


F i g u u r 14 B e s c h i k k i n g v a n l e s m a t e r i a a l 

Beschikking en behoefte aan loodvrij e soldeer-lesmateriaal 


Slechts 15,5% van de respondenten heeft b eschikking over lesmateriaal voor 

loodvrij solderen. En 73 ,4% heeft behoefte aan lesmateriaal over loodvrij 

solderen. Deze percentage in Figuur 14 en Figuur 15 geven weer hoeveel 

vraag er naar lesmateria al is. Vaak zijn docenten opzoek naar lesmateriaal. 

Doordat de percentages zo hoog zijn zal de waarde van loodvrij solderen 

binnen het schoolvak techniek van toegevoegde waarde zijn. 

F i g u u r 15 B e h o e f t e a a n l e s m a t e r i a a l 


4.2 Loodvrij solderen in het werkveld. 


Hoe wordt loodvri j solderen toegepast binnen een bedrijf. Ik heb een 

interview met de heer E.Blom van het bedrijf Mat-tech gehouden op 27 mei 

2011. Mat-tech is een bedrijf wat andere bedrijven helpt met de 

omschakeling naar loodvrij solderen. Consultensie en ontwikkeling s taan 

voorop. Ontwikkeling van legeringen, soldeerprocessen en het onderzoeken 

daarvan behoren tot de werkzaamheden van Mat -tech. 

De heer E.Blom is technische commer cieel directeur van het bedrijf e n is 

gespecialiseerd in loodvrij solderen in het bedrijfsle ven. Ik heb het bedrijf 

benaderd en heb een afspraak gemaakt met de heer E.Blom. 

Beschrijving interview 

Waar houdt het bedrijf Mat -tech zich mee bezig? 

Mat-tech is een relatief jong bedrijf wat oorspronkelijk begonnen is bij de 

TU Delft. Wat uitgegroeid is tot een commercieel bedrijf wat zich bezig 

houdt met consultensie en ontwikkeling. Ontwikkeling van legeringen, 

soldeerprocessen en het onderzoeken daarvan behoren tot de 

werkzaamheden. Mat-tech is specialist in de begeleiding van en naar de 

omschakeling van bedrijven naar loodvrij solderen. 

Waarom wordt er loodvrij gesoldeerd? 

De ommekeer is gekomen sinds de invoer van nieuwe wetgevingen. De 

RoHs en de WEEE geven weer dat er bij het produceren van producten geen 

lood meer verwerkt mag worden. Wat in vloed heeft op de soldeerprocessen. 

Bij de afvalstoom van elektrische apparatuur komt lood in het milieu 

terecht. Door het ontwikkelen van nieuwe legeringen , de zogenaamde 

loodvrij legering, wordt de belasting op het milieu minder. Hoewel dit om 

een klein percentage gaat. 

Welke loodvrije legeringen worden er gebruikt? 

De nieuwe trend is tin, zilver en koper legering. De zogenaamde SAC 

legeringen zijn er in verschillende samenstellingen . Het nadeel van een SAC 

legering ten opzichte van een loodhoudende is d at ze veel brosser, doffer en 

het smeltpunt hoger is. Vanwege de betrouwbaarheid en mechanische 

eigenschappen worden de legeringen aangepast. Betrouwbaarheid is waar 

het uiteindelijk om gaat. 

Wat voor effec t heeft loodvrij solderen op milieu en gezondheid ? 

Loodvrij solderen gebeurd met een hogere temperatuur. Waardoor meer 

energie nodig is. Men kan zich afvragen of dit afweegt tegen de wetgevingen 

omtrent afvalregulatie . Bij loodvrij solderen is meer vloeimiddel nodig. De 

grootste dampontwikkeling bij het solderen ontstaat bij het gebruiken van 

vloeimiddelen. Door de rook en damp ontwikkeling is het niet zeker of het 

er voor de gebruiker gezonder op wordt. Het advies is om altijd afzuiging te 

gebruiken. 


Welke soldeerprocessen zijn binnen bedrijven het meest gangbaar? 


Het golf en reflow solderen. Bij reflow solderen gaan de SMD 5 componenten 

op een PCB 6 door een oven en wordt er als het ware een temperatuurcurve 

meegegeven. De legering komt op smelttemperatuur. Aan het eind koelt 

alles en komt het vi a een lopende band uit de machine. Golf solderen is een 

proces waarbij er in een legeringsbad een golf gecreëerd word en de PCB 

erdoorheen gesleept worden. Waarbij de pootje door het PCB steken en er 

door de capillaire werking een verbinding ontstaat. 

Wat zou er op scholen geleerd moeten worden over solderen? 

Ten eerste valt het op dat er veel mensen te weinig weten over solderen. 

Het is een technologie die snel veranderd. Bedrijven weten vaak ook niet 

wat hun primaire taken zijn. Solderen is overal om ons heen en in 

Nederland moeten wij het hebben van de betrouwbaarheid. Studenten 

zouden wat van de betrouwbaarheid van soldeerverbindingen moeten weten. 

Omdat er de laatste tijd veel veranderingen zijn binnen de 

soldeertechnologie is het essentieel dat scholen aansluiten met het 

bedrijfsleven. Je gaat toch geen oude technieken leren als die bij de wet 

verboden zijn. 

Conclusie 

Loodvrij solderen is geen keuze het heeft te maken met wetgevingen. 

Wetgeving die niet zo zeer betrekking hebben op de gezondheid ma ar op 

het milieu. Er zijn nieuw e legeringen ontwikkeld de SAC legeringen zijn in 

opkomst. Fysische moeilijk te beoordelen op betrouwbaarheid. Loodvrij 

solderen gebeurd onder een hogere temperatuur. Waaroor meer energie en 

flux (beschreven in 4.3.4.7) nodig zijn. Damp en rookontwikkeling zorgen 

ervoor dat er bij loodvrij solderen afzuiging noodzakelijk is. Het 

bedrijfsleven kent verschil lende soldeerprocessen (beschreven in 4.3.4.4) 

het golf solderen en reflow solderen zijn de meest b ruikbare. De 

betrouwbaarheid van de soldeerverbinding is waar het om draait en moet in 

het onderwijs rekening mee worden gehouden. Bekendheid over solderen en 

de bijbehorende processen valt bij veel mensen tegen en moet verbeterd 

worden. Er moeten geen oude vaardigheden aangele erd worden in het 

onderijs als die tegenstrijdig zijn met de wet. 

5 S M D : htt p: // nl .wikipe dia.org/wiki/Surface -mounted_device 

6 P C B : http://en.wikipe dia.org/wiki/Printe d_circuit_board 


4.3 Literatuur onderzoek 


In de enquête van hoofdstuk 4.1 en in de interview van hoofdstuk 4.2 

omschrijf ik de waarden van het loodvrij solderen. Om van deze 

toegevoegde waarde een beeld te vormen voer ik een literatuur onderzoek 

uit naar het loodvrij solderen binnen het VO. 

Allereerst breng ik de verschillende wetgevingen en invloeden omtrent 

loodvrij solderen van vele landen ter sprake. De verschillende wetten 

hangen samen met een aantal productgroepen waar onderscheid gemaakt 

wordt tussen menselijke en economische belangen. Aansluitend behandel ik 

solderen in het algemeen en als laatste onderwijs een solderen. 

4.3.1 Wetgevingen 

4.3.1.1 Europa 

Vanaf 1 juli 2011 is de nieuwe Ro HS II 7 regeling in werking getreden. De 

Europese wet heeft als doel het terugdringen van gevaarlijke stof fen in 

elektrische apparaten en Europa is daarmee de voorloper en speelt een 

belangrijke rol, wereldwijd. RoHS staat voor de 'Restriction on Hazard ous 

Substances'. De originele Ro HS regeling uit 2006 was erop gericht om de 

metalen lood, kwik, cadmium, zes -waardig chroom en twee 

brandvertragende stoffen terug te dringen uit huishoudelijke apparaten. 

De nieuwe RoHS II breidt de regeling uit naar alle elektrische en 

elektronische apparaten. Medische app araten, monitoring - en controleinstrumenten 

gaan binnen drie tot vijf onder R oHS II vallen. Voor alle 

overige apparaten geldt een langere periode v an acht jaar voordat ze onder 

RoHS II gaan vallen. Vaste installaties, a pparaten voor militair gebruik, 

onderzoeksapparatuur en andere productgroepen blijven uitgezonderd. 

De gehele wet is te lezen in bijlage 1 . 

Milieuwinst 

Na een periode van onderhandelingen is het Europees Parlement en de 27 

lidstaten tot een akkoord gekomen. Het Europees Parlement heeft als 

ambitie om RoHS II uit te breiden met extra stoffen. Dit is niet gebeurd. De 

milieuwinst zit vooral in het feit dat er meer apparaten onder de R oHS II 

gaan vallen. De industrie moet de schadelijke stoffen vervangen door 

minder schadelijke waarbij de kwalite it van producten gelijk blijft. 

Arbo-wet over solderen binnen het Voortgezet Onderwijs 

“Bij het bewerken van metaal zoals lassen, gutsen, solderen, plasmasnijden en 

solderen kunnen aanzienlijke concentraties toxische stoffen vrijkomen in de 

vorm van rook ("lasrook") en damp. Dit kan tot gevolg hebben dat de betrokken 

werknemer(s) wordt(en) blootgesteld aan concentraties van deze stoffen die 

schadelijk zijn voor de gezondheid, dan wel hinder veroorzaken. Op grond van 

7 R o H S I I w e t g e v i n g : http://e ur - 

lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri =OJ:L:2011 :174 :0 088:0110:EN: PDF 

4 An alyse e n ver ant woording van ond er zoek sgegeven s | 26


artikel 4.9, eerste lid, van het Arbo-besluit dienen in zo'n geval doeltreffende 

beschermende maatregelen te worden getroffen” De gehele wet is te lezen in 

via onderstaande link te vinden Arbo-wet 8 

REACH 

De Europese REACH 9 heeft als doel het verminderen van gevaarlijke 

chemische stoffen en mengsels in alle producten. De RoHS II en REACH 

liggen alleen niet op één l ijn. Normen voor maximale concentraties van 

gevaarlijke stoffen gelden in ROHS II op materiaalniveau en in REACH op 

artikelniveau. De FME 10 schrijft dat Europa een grote kans heeft gemist om 

een regeling te treffen voor alle gevaarlijke stoffen. 

Bron: http://www.fme.nl/Actueel/Content/Nieuws/2011/ROHS_II_Directive_ 

in_werking_getreden 

Waarom veranderen? 

Volgens Lead-Free Soldering (Bath, 2007) is er sinds het invoeren van de 

RoHS is er een nieuwe focus ontwikkeld omtrent het productiebeleid. Deze 

is voornamelijk gedreven door E uropese wetgevers. Zij hebben als doel om 

de productie op loodvrije producten te verhogen of uit te bereiden. En 

de verantwoordelijkheid van de producenten (vaak aangeduid als EPR, 

of Extended Producer Responsibility) die producten op de markt plaatsen 

voor consumenten en industriële eindgebruikers te stimuleren . 

Hoewel de wetgeving, zoals de beperking van gevaarlijke stoffen in de 

Europese Unie een wereldwijde markt omtreed. En dat de technische eisen 

voor een bedrijf veel gevolgen hebben voor andere markten is het voor 

producenten onrendabel om een RoHS producten te produceren voor de EUmarkt 

en tegelijkertijd aan niet RoHS producten produceren voor de rest 

van de wereldmarkten. Het is voor producenten dus van groot belang dat er 

wereldwijd een omslag gaande is. 

4.3.1.2 Verengde Staten en Amerika 

Met de intrede van de RoHS wet in de EU zijn andere landen begonnen met 

het starten soortgelijke ontwikkelingen . Een van de landen is de VS en daar 

was tot 2007 geen wetgeving die gelijk is als de RoHS, m aar door de druk 

uit Japan en Europa wordt in California de Senate Bill 50 opgesteld. 

California is in de VS de voorloper en in 2011 is er een lijst opgesteld die 

gelijk is aan die van de RoHS en de WEEE. 

De California Code of Regulations 11 genoemd. Deze wet beperkt de verkoop 

van elektronische apparaten na 1 januari 2007, en worden verkocht onder de 

8 A r b o - W e t htt p://www.arbovo.nl /assets/Arbo beleidsregels%20ar bo wet%20 

i ntegrale%20versie%20januari%20 2007.pdf 

9 R E A C H : R e g i s t r a t i o n , E v a l u a t i o n a n d A u t h o r i s a t i o n o f C H e m i c a l s 

10 F M E i s e e n w e r k g e v e r s o r g a n i s a t i e v o o r d e t e c h n o l o g i s c h e i n d u s t r i e i n N e d e r l a n d 

11 B r o n : http://ccr.oal.ca.gov/linkedslice/default.asp?SP=CCR - 

1000&Action=Welcome 



EU RoHS-richtlijn, en het beperken van dergelijke bevat en dekt alleen de 

vier zware metalen door RoHS. 

Andere Amerikaanse staten en steden debatteren nog steeds om soortgelijke 

wetten goed te keuren en er zijn verschillende voorstellen gedaan om 

ervoor te zogen dat de VS aansluit bij de rest van de wereld. Er is dan ook 

veel gaande in de VS omdat de druk vanuit de EU en Azië steeds verder 

toeneemt. Je ziet dat bedrijven eigen oplossingen vinden om de wet voor te 

kunnen zijn en om de concurrentie niet te groot te laten worden. 

4.3.1.3 Azië 

In Azie, is een gelijksoortige wet als de RoHS ontwikkeld door het 

ministerie van Information Industry (MII) en heet officieel "Management 

Methoden op de beheersing van verontreiniging door Electronic 

Information Products ". Deze wet werd officieel afgekondigd in februari van 

2006 met 1 maart 2007 aangekondigd als de effectieve invoeringsdatum. De 

Aziatische markt is van toenemend belang voor de meeste elektronicaproducenten. 

En daarom heeft het niet lang geduurd voordat er een w et 

aangenomen werd (Bath, 2007). 

4.3.2 Productgroepen en industrien 

Het ontwikkelen van een optimale eutectisch loodvrije legering is voor 

onderzoekers een uitdaging geweest. Beschreven worden de eisen, 

productgroepen en uitzo nderingen daarop. 

4.3.2.1 Zoektocht naar een l oodvrije soldeer legering 

In 1999 hebben de WEEE en de RoHS een kwalitatieve en restricti eve set 

van criteria opgesteld. De criteria zijn opgesteld aan de hand van 12 jaar 

ervaring en zoeken naar de juiste o plossingen. Rekening houdend met 

betrouwbaarheid, productie, presentatie, soldeerlegering, printplaat, 

constructie en de design van het product met de daarbij horende 

materialen. Bedrijven, bedrijfs consortia en hoogleraren hebben tijdens deze 

zoektocht een grote rol gespeeld. Dit geeft aan hoe complex de zoektocht is 

geweest en nog steeds is naar geschikte oplossingen (Bath, 2007). 

De legering moet: 

Een smeltpunt hebben die dicht bij Sn -Pb legering ligt 

Een eutecticum 12 zijn 

Niet meer dan drie elementen bevatten 

Indien mogelijk het verm ijden van bestaande patenten 

Gelijkwaardige of betere betrouwbaarheid dan Sn -Pb 

De onderzoekteams kwamen tot de conclusie dat er een legering van deze 

criteria heeft geleid tot de keuze van Sn -Ag-Cu-systeem, in de Sn -Ag-Cu 

12 Eutecticum een m e n g s e l v a n m e e r d e r e s t o f f e n d i e s a m e n e e n l a g e r s m e l t p u n t h e b b e n d a n d e 

c o m p o n e n t e n w a a r h e t m e n g s e l u i t b e s t a a t . B i j s t o l l i n g w o r d t e e n v l o e i b a r e i n e e n s o m g e z e t 

i n e e n s a m e n s t e l l i n g v a n t w e e ( o f m e e r ) v a s t e s t o f f e n a l s o f h e t e e n z u i v e r e s t o f i s e n g e e n 

m e n g s e l . B ron : h t t p : / / n l . w i k i p e d i a . o r g / w i k i / E u t e c t i c u m 



(SAC) familie van legeringen als de meest veelbelovende legering . In Figuur 

16 een voorstelling van loodvrij en loodhoudende verbinding. Waar de 

verschillen in structuur goed te zien zijn. V erschillende samenstelling zijn 

mogelijk binnen deze tin -zilver-coper legering. Maar waar is men nu 

verplicht een loodvrije legering toe te passen (Bath, 2007)? 

F i g u u r 16 L o o d v r i j e n l o o d h o u d e n d e v e r b i n d i n g ( B a t h , 2 0 0 7 ) 

4.3.2.2 Productgroepen die loodvrij moeten zijn 

De RoHS-richtlijn is van toepassing op negen van de elf categorieën, zoals 

hieronder gedefinieerd . De categorieën 8 en 9 zijn vrijgesteld van RoHS, en 

vallen onder de WEEE. De negen groepen waaraan de RoHS -richtlijn (Bath, 

2007) van toepassing is worden hieronder weergegeven: 

1. Grote huishoudelijke apparaten . 

2. Kleine huishoudelijke apparaten . 

3. IT-en telecommunicatieapparatuur . 

4. Consumentenapparatuur. 

5. Verlichtingsapparatuur. 

6. Elektrisch en elektronisch gereedschap . 

7. Speelgoed, vrijetijds-en sportuitrusting. 

8. Medische apparaten. 

9. Meet-en regelapparatuur met inbegrip van industriële meet-en 

regelapparatuur. 

10. Automaten. 

11. Andere EEE 13 niet onder een van de bovenstaande categorieën . 

Beperkt toegelaten stoffen en maximale concentraties getolereerd 

gewichtspercentage in homogene materialen : 

Lood (0,1%) 

Kwik (0,1%) 

Cadmium (0,01%) 

Zeswaardig chroom (0,1%) 

Polybroombifenylen (PBB's) (0,1%) 

Polybroomdifenylethers (PBDE's) (0,1%) 

13 E E E ( E l e c t r i c a l a n d E l e c t r o n i c E q u i p m e n t ) 


4.3.2.3 Vrijgestelde groepen (Bath, 2007) 


8. Medische hulpmiddelen (met uitzondering van alle geïmplanteerde en 

geïnfecteerde producten) 

9. Meet-en regelapparatuur 

4.3.3 Theoretische grondbeginselen 

Bij solderen kunnen we concluderen dat solderen een handeling is waarbij 

metaaldelen onder verhitting met elkaar worden verbonden doo r middel van 

een toevoegmateriaal met een lager smeltpunt dan het basismateriaal. De 

verschillende principes en metalen worden in dit hoofdstuk nader 

beschreven. 

4.3.3.1 Wat is solderen ? 

Dat er verschillende principes en metalen gebruikt worden bij het 

soldeerproces is duidelijk. Welke soldeerprocessen en hoe solderen 

gedefinieerd kan worden is in de volgende hoofdstukken beschreven. 

Geschiedenis van het solderen 

Solderen is al eeuwen oud. In Mesopotamia kende men reeds 5000 jaar 

geleden de techniek van het solderen. En ca. 1500 v. Chr. zijn in Egypte 

afbeeldingen van solderen gevonden op een graftombe in Thebe. 

Gesoldeerde wapens en sieraden van duizenden jaren oud (Figuur 19) zijn 

gevonden en onderzocht. Men weet niet exact wanneer de oorsprong van 

solderen is ontstaan. Maar we kunnen concluderen dat het 2500 jaar voor 

Christus is geweest. 

Al sinds de bronstijdbeschaving beschaving wordt een 

speciale soldeertechniek toegepast, genaamd 

"eutectisch 14 solderen". Men gebruikte het eutectisch 

punt van goud en koper. Het voornaamste bestanddeel 

hierbij is koperoxide. Dit werd met een organische 

korrels gemengd en op de ondergrond aangebracht. 

Waarna werd gedroogd en het werkstuk vervolgens in 

zijn geheel voorzichtig werd verhit. De koolstof in de 

korrels werkte als een reductor en het koperoxide werd 

omgezet in koper. Door het directe contact met het 

goud met een lager smeltpunt dan dat van de 

samenstellende delen smolten de korrels aan het 

oppervlak vast zonder verder hun vorm te verliezen. 

De Vikingen gebruikte soldeertechnieken en Leonardo da Vinci schreef in 

zijn boeken over solderen. De doorbraak van solderen kwam pas echt in 

opgang toen de elektronische inst ructie componenten en printplaten met 

elkaar wilde verbinden. Daaruit volgende de uitvinding van de printplaat 

(printed circuit board (PCB)). Automatisering in auto, radio’s en ander 

apparatuur maakte de pintplaat toepasbaar voor allerlei doeleinden. De 

14 E u t e c t i s c h , e e n m e n g s e l v a n s t o f f e n w a a r v a n h e t s m e l t p u n t ( v e e l ) l a g e r l i g t d a n d a t v a n d e 

s m e l t p u n t e n v a n d e b e s t a n d d e l e n . 

F i g u u r 17 Etr u s k i s c h e o o r b e l 

( 5 3 0 - 4 8 0 V O O R C H R . ) 



printplaat werd steeds gecompliceerder en verschillende methodes werden 

ontwikkeld. Golf en dompel solderen werden ontwikkeld in Groot Brittannië 

en brachten de industrie op gang. Vele methodes zoals oven - en 

hogetetemperatuursolderen, ultrasoonsolderen e n inductiesolderen werden 

ontwikkeld. 

Vandaag de dag vragen verschillende toepassingen om verschillende 

soldeertechnieken. De ontwikkeling rondom deze technologie lijken dan 

ook eindeloos. 

4.3.4 Basis principe solderen 

Volgens het boek Roloff/Matek Maschine Onderdelen (Roloff, 2002) is de 

optimale manier van solderen op een metallisch schone en op 

werktemperatuur gebrachte metalen . Het basismateriaal genoemd, de 

soldeerdruppel bereid zich uit, vergroot zijn oppervlak en bevochtigt het 

basismateriaal. Na het uitharden hecht het aan het basismateriaal. Daarbij 

kan aangetoond worden dat er zich in de solde erlaag bestandsdelen van het 

basismateriaal bevinden en omgekeerd. De soldeerlegering en 

basismateriaal worden in het bevochtigde gebied gelegeerd, hoewel het 

basismateriaal in de vaste toestand bleef. Dit proces word diffusie genoemd 

(Figuur 18 Diffusie van soldeer en basismateriaal (Afbeelding FME)). 

Vormingen van de diffusiezone is van doorslaggevende betekenis voor de 

soldeerverbinding. 

F i g u u r 18 D i f f u s i e v a n s o l d e e r e n b a s i s m a t e r i a a l (Af b e e l d i n g FME) 

Capillaire vuldruk 

Soldeer in vloeibaar stadium breidt zich uit op metallische schone en op 

werktemperatuur gebrachte basismaterialen en stroomt in aanwezige nauwe 

spleten. De capillaire werking treedt op in alle richtingen zowel horizontaal 

als verticaal. Hoe nauwer de spleet hoe eenvoudiger de capillaire werking 

optreedt (Figuur 19). De zwaartekracht speelt hier geen rol. Verschillende 

soldeervormen maken het mogelijk oom solderen te optimaliseren. Proeven 

hebben aangetoond dat bij nauwe spleten tot circa 0.3 mm de stijghoogte 

ongeveer omgekeerd evenredig is me de spleetbreedte. 


F i g u u r 19 C a p i l l a i r e o p s t i j g h o o g t e ( A f b e e l d i n g FME) 

Vloeimiddelen 


Om het oppervlak vrij te maken van oxiden ge bruikt men tijdens het 

soldeerproces niet metallische stoffen zoals pasta’s, poeders of vloeistoffen. 

Deze vloeimiddelen hebben als do el het basismateriaal te ontdoen van 

oxiden en daarvan vrij te houden. 

Het smeltpunt van vloeimiddelen moet ongeveer 50 0 C onder het smeltpunt 

van het soldeer liggen. Waarbij als ze die temperatuur bereikt hebben maar 

een geringe tijd werkzaam zullen zijn. 

De nabehandeling van het gesoldeerde product kan verschillend zijn. Vele 

vloeimiddelen bevatten een boriumverbindinge n, chloriden, fluoriden en 

fosfaten. Hierdoor ontstaan na het niet voltooien van de juiste nabewerking 

corrosie. Het afwassen of beitsen van verbindingen voorkomt corrosie. In 

het hoofdstuk 4.3.4.7 wordt hier verder op ing egaan. 

4.3.4.2 Basis metalen en legeringen 

Wanneer we experimenteren met verschillende metalen leren we dat ze zich 

anders gedragen wanneer we er mee gaan solderen. We beperken onszelf 

hier even tot de nu nog standaard tin-lood legering. Onder dezelfde 

condities lijken ze anders te solder en. Zelfs het zelfde metaal kan 

veranderen in het gedrag als het verouderd. We kunnen concluderen dat 

bepaalde eigenschappen van metalen de soldeerbaarheid beïnvloeden . Dit 

heeft invloed op de vorming van een soldeerverbinding. 

Als we een geoxideerd koper en plaatje nemen en die proberen te solderen 

dan is het onmogelijk om een goed verbinding te realiseren. Maar als we het 

koper plaatje oxide vrij maken door gebruik te maken van een chemische 



reactie krijgen we een glimmend en glanzend plaatje die gemakkel ijker te 

solderen is. Dus de betrouwbaarheid van de soldeerverbinding hangt af van 

de oxidelaag op het basismateriaal. Wat we niet kunnen zien is de 

chemische reactie tussen de legering en het basismateriaal in co mbinatie 

met het vloeimiddel. Onder een microscoop is het mogelijk om de 

verbinding te beoordelen. Het is dus van belang welk basismateriaal en 

welke legering gebruikt wordt om een betrouwbare verbinding te realiseren. 

In Tabel 3 staat de soldeerbaarheid van basismateriale n weergegeven. 

T a b e l 3 S o l d e e r b a a r h e i d v a n e e n a a n t a l b a s i s m a t e r i a l e n 

Soldeerlegeringen 

We kunnen onderscheid maken tussen zacht- en hardsolderen 15 . Dit heeft te 

maken met verschil in de smeltpunten tussen legeringen die worden 

gebruikt bij zachtsolderen en bij hardsolderen. In hoofdstuk 4.3.4 

verschillende soorten solderen ga ik hier uitgebreider op in. 

15 B r o n : W e r k b o e k m i l i e u m a a t r e g e l e n m e t a l e k t r o i n d u s t r i e . http://www.foindustrie.nl/aspx/get.aspx?xdl=/views/fo 

-industrie2007/xdl/ 

page&ItmIdt=00000168&SitIdt=00000002&VarIdt=00000001 


Legeringen voor het zacht solderen 


Vroeger was het meest gebruikte soldeer bij zachtsolderen een tin/lood 

legering. Een tin legering kan bestaan uit koper, zilver of andere metalen. 

Tin/zilversoldeer wordt bijvoorbeeld toegepast bij het solderen van 

roestvast staal. Met de intrede van loodvrij solderen zijn er tal van andere 

legeringen mogelijk. Waar tin/zilver/(koper) een veel voorkomende is. 

Voorkomende legeringen bij zachtsolderen zijn: 

– tin/zilver; 

– tin/zilver/koper; 

– tin/koper/bismunt; 

– tin/koper/stibium; 

– tin/lood/zilver; 

– lood/zilver; 

– zink/cadmium; 

– tin/lood legeringen met indium, bismut of antimoon. 

Legeringen voor het hardsolderen 

Voor het hardsolderen van staal wordt meestal koper - en messingsoldeer 

gebruikt. Op roestvrij staal wordt, naast kopersoldeer, meestal zilversoldeer 

aangewend. Voor het hardsolderen van aluminium z ijn hoofdzakelijk de 

aluminium/siliciumsoldeer soorten geschikt. Het solderen van verzinkt 

staalplaat kan worden uitgevoerd met zilversoldeer. 

Voorkomende legeringen bij hardsolderen zijn: 

– koper/zink; 

– koper/zink/nikkel; 

– koper/zink/zilver; 

– koper/zink/zilver/tin; 

– koper/zink/zilver/cadm ium; 

– koper/zilver/fosfor; 

– aluminium/silicium. 

Legeringen voor het hoogtemperatuursolderen 

Bij hoogtemperatuursolderen zijn de meest gebruikte soldeersoorten 

legeringen op basis van nikkel en/of edelmetaal. Voor het 

hoogtemperatuursolderen van staal wor dt vooral kopersoldeer toegepast. 

Ook soldeersoorten op basis van zilver en palladium kunnen worden 

gebruikt. Voor roestvast staal dient de soldeerkeuze te worden afg estemd 

op het type staal (ferri tisch, martensitisch, austenitisch of 

precipitatiehardend). 

Veel voorkomende legeringen bij het hoogtemperatuursolderen zijn: 

– solderen op basis van koper; 


– solderen op basis van zilver; 

– solderen op basis van goud; 

– solderen op basis van nikkel; 

– solderen op basis van palladium. 

4.3.4.2 Definities solderen 


Er zijn verschillende definities te vinden in de literatuur. Elk van deze 

hieronder beschreven definities bevatten het basisprincipe van solderen. De 

definities verschillen van elkaar. Hoewel de grote lijnen zichtbaar zijn. De 

toepasbaarheid van solderen is afhankelijk hoe een definitie wor dt 

gedefinieerd. Om een beeld te geven van de verschillen in definities heb ik 

hieronder een aantal beschreven. Om als laatste mijn eigen definitie van 

solderen weer te kunnen geven. 

Definitie solderen, Roloff/Matek Machine onderdelen (Roloff, 2002) . 

“Solderen is een thermische procedure voor het materiaal verbindend 

samenvoegen of bekleden van materialen, waarbij er een vloeibare fase door 

het smelten van soldeer of door diffusie aan de grensvlakken ontstaat. De 

smelttemperatuur van het basismateriaal wordt daarbij niet bereikt.” 

Definitie solderen, Solderen (Dijk, 1984). 

“Het verbinden van al of niet verschillende soorten van metalen, door 

middel van een gesmolten metaal of legering met een lager smeltpunt, 

noemt men solderen.” 

Definitie solderen , The basics of soldering (Rahn, 1993) . 

“Solderen is een kunst, nog een tamelijk recentelijk wetenschap. Sommigen 

zeggen het is de meest populaire methode om twee metalen met e lkaar te 

verbinden.” 

Definitie solderen , The basics of soldering (Rahn, 1993). 

“Solderen in een proces waarbij twee metalen, met elk een vrij hoog 

smeltpunt aan elkaar te verbinden met een derde metaal met een relatief 

lager smeltpunt.” 

Definitie solderen, ABC voor solderen (B.V. Chemische Fabriek, 1985) 

“Het verbinden van metalen, doormiddel van een gesmolten metaal of 

legering met een lager smeltpunt” 

Definitie solderen, M icroverbinden, lassen, solderen, lijmen en bon den. 

(Voormans, Bosch, NIL, & CME, 1994) 

“Een soldering is een verbinding die ontstaat na het stollen van een 

gesmolten verbindingsmateriaal met een lager smeltpunt dan elk der te 

verbinden materiaal” 

Definitie solderen, Solft Soldering, Hard Soldering and Brazing (Cain, 2002). 

Solderen is een zeer eigenaardige, maar zeer vaak voorkomende, 

werking, waarbij twee metalen, of gelijksoortige of ongelijksoortige, worden 

verenigd door een derde metaal door middel van warmte. 


Eigen definitie 


Solderen is een handeling waarbij metaaldelen onder verhitting met elkaar 

worden verbonden doo r middel van een toevoegmateriaal met een lager 

smeltpunt dan het basismateriaal. 

4.3.4.3 Verschillen de soorten solderen 

Soldeerprocessen voldoen aan bepaalde eisen. Alle eisen zijn bepalend voor 

de smelttemperatuur van de soldeerlegering en de manier van verhitten van 

zowel het basismateriaal, legeringen en de componenten . Temperatuur is 

een belangrijke factor om goed te kunnen solderen. De voor en na 

behandeling van het te solderen product is van groot belang. Er kan 

onderscheid gemaakt worden rekening houdend met de smelttemperatuur 

van het soldeer in de volgende drie p rocessen. 

– zachtsolderen; 

– hardsolderen; 

– hoogtemperatuursolderen. 

Zachtsolderen 

Het smeltpunt van de legering die geb ruikt wordt bij het zachtsolderen is 

lager dan 450 °C. De legering ook wel toevoegmateriaal genoemd heeft een 

lager smeltpunt dat het basismateriaal. Anders zou het basismateriaal en 

het toevoegmateriaal in elkaar overvloeien. Met als gevolg een te grote 

diffusiezone. 

Hardsolderen 

Bij hardsolderen gebruik je een temperatuur boven de 450 °C. Het 

basismateriaal heeft over het algemeen een langer smeltpunt dan het 

toevoegmateriaal. Na het verhitten van het basismateriaal en het 

toevoegmateriaal treedt door de capillaire werking de spleet vol met het 

gesmolten toevoegmateriaal. 

Hoogtemperatuursolderen 

Het hoogtemperatuursolderen lijkt op het hardsolderen maar een groot 

verschil is dat er gebruik gemaakt wordt van een omgeving stemperatuur die 

gecontroleerd geregeld kan worden. De smelttemperatuur van de legering 

bij hoogtemperatuursolderen ligt hoger dan 900 °C. In Tabel 4 staan 

verschillende processen weergegeven. 

4 An alyse e n ver ant woording van o nd er zoeksgegeven s | 36


T a b e l 4 S o l d e e r p r o c e s s e n 

Zachtsolderen solderen met vaste kolfsolderen (soldeerbout) 

verhittingselementen bloksolderen 

rolsolderen 

solderen door vloeistof soldeerbad solderen 

golfsolderen 

sleepsolderen 

ultrasoon solderen 

hersmeltsolderen 

solderen door gas vlamsolderen 

heetgas solderen 

solderen in gasoven 

solderen door straling lichtstraal solderen 

solderen door elektrische stroom inductiesolderen (oxiderend) 

weerstandsolderen 

ovensolderen (oxiderend) 

Hardsolderen solderen door vloeistof soldeerbad solderen 

zoutbad solderen 

solderen door gas vlamsolderen 

solderen door elektrische gasontlading lichtboogsolderen 

solderen door straling lichtstraal solderen 

laserstraal solderen 

elektronenbundel solderen 

solderen door elektrische stroom inductiesolderen (oxiderend) 

weerstandsolderen 

ovensolderen (oxiderend) 

ovensolderen (reducerend) 

ovensolderen (inert) 

ovensolderen (vacuüm) 

Hoogtemperatuur solderen door straling laserstraal solderen 

solderen elektronenbundel solderen 

solderen door elektrische stroom inductiesolderen (reducerend) 

inductiesolderen (inert) 

inductiesolderen (vacuüm) 

ovensolderen (reducerend) 

ovensolderen (inert) 

ovensolderen (vacuüm) 


Verhittingsbronnen en omgevingscondities voor solderen 


Het toevoegmateriaal wordt boven de smelttemperatuur gebracht. Nadat het 

gesmolten is, zal dit over de te verbinden onderdelen vloeien en door 

gebruik te maken van een vloeimiddel zal er een chemische reacties 

ontstaan in de diffusiezone. Er ontstaat een goede verbinding. 

Hoe het toevoegmateriaal kan uitvloeien over het basismateriaal is 

bepalend voor de kwaliteit van de ve rbinding. Het blijft een combinatie van 

de procestemperatuur, de temperatuur van de component en en de reactie in 

de diffusiezone om tot een betrouwbare verbinding te komen. Voor elk te 

solderen component kan een ander soldeerproces gekozen worden. 

4.3.4.4 Verschillende soldeerprocessen 

Om een indruk te geven hoeveel en welke soldeerprocessen er zijn heb ik in 

de volgende drie hoofdstukken de in tabel 2 weergegeven soldeerprocessen 

verder beschreven. Er zijn vele vormen van soldeerprocessen. In de tabel 2 

staan de meest voorkomende. De technologie rondom solderen in constant 

in ontwikkeling en het is mogelijk dat er daarom een aantal processen 

ontbreken. 

Kolfsolderen 

Bij kolfsolderen wordt gebruik gemaakt van een soldeerbout. Die contact 

maakt met het de te solderen componenten. De soldeertemperatuur wordt 

door geleiding overgebracht in naar de componenten. Het toevoegmateriaal 

kan tegen de op temperatuur gehouden componenten gehouden worden 

waardoor het toevoegmateriaal smelt en vloeit. 

Soldeerbad solderen 

Door het onderdompelen (dompelsolderen) en het van tevoren aanbrengen 

van vloeimiddel op de componenten wordt een soldeerverbinding gemaakt. 

Het aanbrengen van vloeimiddel kan door componenten te be sproeien, 

kwasten of door 

onderdompeling in een 

fluxbad. Een andere 

mogelijkheid is dat de flux en 

soldeerlegering zich in 

hetzelfde soldeerbad 

bevinden. 

Dit proces kan zowel 

toegepast worden in 

geavanceerde productielijnen 

als handmatige dompeling. 

In Figuur 20 een weergave van 

een soldeerbad. 

F i g u u r 20 P r i n c i p e v a n h e t d o m p e l s o l d e r e n ( A f b e e l d i n g FME) 


Golfsolderen 

Golfsolderen is vergelijkbaar met dompelsolderen. In 

Figuur 21 een voorstelling van golfsolderen waarbij 

duidelijk een golf gecreëerd wordt. Bij dit proces is 

er ook een soldeerbad aanwezig maar dan met een 

controleerbare golf. D e componenten worden door 

gebruik te maken van een rails door de golf 

getrokken. Vooraf wordt een flux aangebracht. Dit 

proces is geschikt voor soldeerverbindingen waarbij 

de componenten met de pootjes door de printpl aat 

heen steken. Door verlijming of ombuigen van de 

pootjes blijven de componenten op hun plek. 

Sleepsolderen 

Het woord in sleep in sleepsolderen komt van het slepen van de 

componenten door een soldeerbad en is dan ook 

vergelijkbaar met het dompelsolderen. Figuur 22 

geeft twee manieren van slepen weer. 

Componenten worden door een soldeerbad heen 

en weer gesleept. Om een soldeerverbinding te 

maken is het ook hier van belang dat de 

componenten vooraf vast gezet worden. 

Ultrasoon solderen 

De trillingen die b ij het ultrasoonsolderen 

worden opgewekt zorgen ervoor dat de oxide laag 

verwijderd wordt. Het gebruik van flux is vaak 

niet meer nodig. Na dit proces worden 


componenten in een soldeerbad ondergedompeld. Dit proces biedt ve el 

mogelijkheden voor zachtsolderen van zeer dunne constructies. 

Hersmeltsolderen 

Het principe van hersmeltsolderen is dat de componenten verwarmt worden 

door een chemische inerte vloeistof die op kook temperatuur gebracht 

wordt en gaat dampen. En daar gaa t het om de damp zorgt voor de 

warmteoverdracht en laat de legering smelten . Deze vloeistof laat geen 

corrosie achter op de componenten en heeft een zeer stabiel kookpunt (200 

°C en 215 °C). Als de vloeistof kookt, vormt zich boven de kokende vloeistof 

een verzadigde damplaag, waarin zich geen zuurstof of andere gassen 

bevinden. Een beschermende dampomgeving. 

Vlamsolderen 

F i g u u r 21 P r i n c i p e v a n 

g o l f s o l d e r e n ( A f b e e l d i n g F M E ) 

F i g u u r 22 P r i n c i p e v a n 

s l e e p s o l d e r e n ( A f b e e l d i n g F M E ) 

Bij het vlamsolderen wordt de warmte die nodig is voor dit proces met een 

brander gegenereerd. Door gebruik te maken van een regelbare brander kan 

een brandbaar gas (acetyleen, propaan of aardgas) in combinatie met 

zuurstof zal verbrand worden en zorgen voor de warmteaanvoer. En een 

temperatuur boven 450 °C kan dan bereikt worden. Waardoor er 


hardegsoldeerd kan worden met een legering v an messing, zilver of 

aluminium. Als vloeimiddel kan een poeder gebruikt worden. 

Heetgas solderen 


Bij het heetgassolderen wordt een elektrisch verwarmde luchtstroom als 

warmte aanvoer gebruikt. De legering zal door de verhitte luchtstroom 

vloeien. 

Lichtstraal solderen 

Lichtpunten die verkregen kunnen worden door lampen worden tot een 

punt/brandstraal op één punt gebracht. De smelttemperatuur kan dan 

bereikt worden. 

Inductiesolderen 

Een hoog hoogfrequente stroom van 10.000 Hz of 

hoger dan 50.000 Hz zorgt voor de benodigde 

temperatuur. Een magneetveld wat door de geleider 

ook wel werkspoel genoemd gaat een wisselstroom. 

De geleider is ringvormig of zo gevormd dat de 

componenten er tussen zitten. Zodat er een 

wisselend magneetveld ontstaat. In Figuur 23 

weergegeven. Het metaal wat in de ringvorm zit en 

dus ook in het magneetveld zorg voor 

inductiestroom. Hierd oor kan het componenten 

verhit worden. Hoe effectiever de frequentie is hoe 

beter de indringdiepte is. Ook de weerstand van het 

basismateriaal en de geleidbaarheid hebben invloed 

op de warmte overdacht. 

Weerstandsolderen 

Door het opwekken van de benodigde warmte wordt 

de overgangsweerstand tussen twee of meer op 

elkaar geklemde platen een elektrische stroom gestuurd. Waardoo r er een 

gecontroleerde stroom ontstaat waarbij het basismateriaal vloeibaar wordt 

en door druk van de elektroden samen vloeit. Een uitvoering van een 

handzaam apparaat maakt dit proces tot een mobiele proces. 

Ovensolderen 

F i g u u r 23 P r o d u c t e n v o r m v a n 

d e w e r k s p o e l ( A f b e e l d i n g F M E ) 

Bij het ovensolderen worden de t e solderen componenten door een oven 

gevoerd. De ovens zijn elektrisch of door gas verwarmd. Soldeerprocessen 

kunnen plaatsvinden onder atmosferische condities, met behulp van 

vloeimiddelen, of een andere beschermende omgeving. Ovens worden 

gebruikt om soldeer dat reeds in een eerder stadium is aangebracht, te laten 

smelten en een verbinding te laten vormen. Een veel gebruikte 

soldeertechniek voor toepassing in ovens is de reflow -techniek. 



In een reflow-machine wordt het soldeer als koude substantie op het 

moedermateriaal aangebracht. Daarna wordt de te verbinden component 

opgebracht en wordt het geheel verhit in een oven. 

Infraroodsolderen 

Straling zorgt voor de temperatuur. Het gehele werkstuk wordt verwarmt de 

componenten zijn bestand tegen de warmte. De legering zal wel vloeien. 

Een elektrisch verhittingselement dat bijvoorbeeld bestaat uit een wolfraam 

of nichroom draad zorgt voor de straling. Door gecontroleerd de ontstane 

warmtestraling te focussen op de soldeerplaats van het werkstuk, waardoor 

deze wordt verwarmd tot de juiste soldeertemperatuur. Dit is het geval in 

zogenoemde infraroodsoldeerovens weergegeven in Figuur 24. 

F i g u u r 24 I n f r a r o o d s o l d e r e n i n o v e n ( A f b e e l d i n g F M E ) 

Laserstraal solderen 

De warmte die vrijkomt bij de straling van een laser wordt gebruikt om te 

solderen. Een goede lichtbron in één frequentie zorgt voor de juiste straling 

van lasers. Door de laserstraal te focussen kunnen de componenten 

verwarmd worden. Voor microsolderen is dit principe uiterst geschikt. Er 

worden twee typen lasers toegepast de CO2-gaslaser en de vaste stof laser. 

4 An alyse e n ver ant woording v a n ond er zoeksgegeven s | 41

4.3.4.5 Loodvrij solderen. 


Om loodvrij solderen toe te kunnen passen binnen het schoolvak techniek 

is het van belang om te weten wat loodvrij solderen precies is en wat de 

mogelijkheden zijn t.a.v. loodvrije legering en. De wetgeving beschreven in 

hoofdstuk 4.3.1. is een gegeven. Wat het belang zal zijn om de wetgeving na 

te steven in het onderwijs staat beschreven in hoofdstuk 4.3.5 en zal ik nu 

niet op in gaan. Om loodvrij solderen in het onderwijs toe te passen heb ik 

mij eerst beperkt tot het zachtsolderen. 

Loodvrij solderen is het solderen zonder gebruik te maken van 

loodhoudende legering en componenten. Er kan loodvrij gesoldeerd worden 

met vijf verschillende legeringen allemaal in combinatie met tin. Dit kan 

door een tinkoper-, tinzilver-, tinantimoon -, tinbismut- en tinzinksoldeer 

of een combinatie daarvan te gebruiken . Loodvrij legeringen verschillen ten 

opzicht van de loodhoudende. Loodhoudend solderen is veelvoorkomend 

proces waar gebruiksgemak en brede toepassing een grote rol speelt. 

Bij loodvrij solderen zal er rekening gehouden moeten worden met een 

aantal factoren; 

- hoger smelttemperatuur ; 

- slechter vloeigedrag; 

- doffer uiterlijk; 

- brossere verbindingen; 

- snellere gereedschap slijtage (bouttips ) 

Een veel voorkomende legering is de SAC legering waarbij de S voor Sn(tin), 

A voor Ag(zilver) en C voor Cu (koper) staan. Een veel gebruikte legering is 

bijvoorbeeld de SAC305 (Sn96,5Ag3,0Cu0,5) wat een smeltpunt van 217 0 C 

heeft. Bij massaproductie worden vaak SnZn legeringen toegepast. SnZn 

legeringen hebben een lager smeltpunt en een lagere kostprijs. Nadeel is de 

oxidatiebestandheid. De verschillende legeringen en hoe ze te gebruiken zal 

ik verder beschrijven in het volgende hoofdstuk . 

4.3.4.6 loodvrije legeringen? 

Zoals eerder beschreven kan er loodvrij gesoldeerd worden met vijf 

verschillende legeringen allemaal in combinatie met tin. Tabel 5 is een 

overzicht van deze verschillende legeringen. Verschillende legeringen voor 

verschillende doeleinden. De verschillende loodvrij legeringen worden 

verder uitgediept. Voor en nadelen worden tegen elkaar afgewogen en er 

wordt beschreven wat voor legeringen het zijn. 


T a b e l 5 C h e m i s c h e s a m e n s t e l l i n g v a n l o o d v r i j e t i n z a c h t s o l d e r e n ( t a b e l F M E ) 


smelt- of soli- chemische samenstelling in gewichtsprocenten 

legerings- legeringsaanduiding d),e) 

nummer a) volgens ISO 3677 b) peratuur [ºC] c) Sn Pb f) Sb Bi Cd Cu Au In Ag Al As Fe Ni Zn 

tin-antimoon 201 S-Sn95Sb5 235/240 rest 0,10 4,5 tot 5,5 0,10 0,002 0,05 0,05 0,10 0,10 0,001 0,03 0,02 0,01 0,001 

bismuth-tin 301 S-Bi58Sn42 139 41 tot 43 0,10 0,10 rest 0,002 0,05 0,05 0,10 0,10 0,001 0,03 0,02 0,01 0,001 

tin-koper 

tin-koper-zilver 

401 

S-Sn99Cu1 

(Sn99,3Cu0,7) 

227 

rest 

0,10 

0,10 

0,10 

0,002 

0,5 tot 0,9 

402 S-Sn97Cu3 227/310 rest 0,10 0,10 0,10 0,002 2,5 tot 3,5 0,05 0,10 0,10 0,001 0,03 0,02 0,01 0,001 

501 

S-Sn98Cu1Ag 

(Sn99Cu0,7Ag0,3) 

217/227 

rest 

0,10 

0,10 

0,06 

0,002 

0,5 tot 0,9 

0,05 

0,05 

0,10 

0,10 

4 An alyse e n ver ant woording van ond er zoeksgegeven s | 43 

0,10 

0,2 tot 0,4 

502 S-Sn95Cu4Ag1 217/353 rest 0,10 0,10 0,08 0,002 3,5 tot 4,5 0,05 0,10 0,8 tot 1,2 0,001 0,03 0,02 0,01 0,001 

503 S-Sn92Cu6Ag2 217/380 rest 0,10 0,10 0,08 0,002 5,5 tot 6,5 0,05 0,10 1,8 tot 2,2 0,001 0,03 0,02 0,01 0,001 

indium-tin 601 S-In52Sn48 118 47,5 tot 48,5 0,10 0,10 0,10 0,002 0,05 0,05 rest 0,10 0,001 0,03 0,02 0,01 0,001 

tin-koper-zilver-bismuth 

tin-zilver 

tin-zilver-koper 

tin-zilver-bismuth-koper 

611 

612 

701 

S-Sn87In8Ag4Bi1 h) 

(Sn88In8Ag3,5Bi0,5) 

S-Sn91In4Ag4Bi1 h) 

(Sn92In4Ag3,5Bi0,5) 

S-Sn96Ag4 

(Sn96,3Ag3,7) 

197/208 

210/215 

221/228 

rest 

rest 

rest 

0,10 

0,10 

0,10 

0,10 

0,10 

0,10 

0,3 tot 0,7 0,002 

0,3 tot 0,7 0,002 

0,10 

0,002 

0,05 

0,05 

0,05 

0,001 

0,001 

0,03 

0,03 

0,05 7,5 tot 8,5 3,2 tot 3,8 0,001 0,03 

0,05 3,5 tot 4,5 3,2 tot 3,8 0,001 0,03 

0,05 

0,10 

3,5 tot 3,9 

702 S-Sn97Ag3 221/224 rest 0,10 0,10 0,10 0,002 0,05 0,05 0,10 2,8 tot 3,2 0,001 0,03 0,02 0,01 0,001 

703 

S-Sn96Ag4 

(Sn96,5Ag3,5) 

221 

rest 

0,10 

0,10 

0,10 

0,002 

0,05 

0,05 

0,10 

3,3 tot 3,7 

704 S-Sn95Ag5 221/240 rest 0,10 0,10 0,10 0,002 0,05 0,05 0,10 4,8 tot 5,2 0,001 0,03 0,02 0,01 0,001 

711 

712 

713 

714 

721 

S-Sn96Ag3Cu1 h) 

(Sn96,5Ag3Cu0,5) 


(Sn95,8Ag3,5Cu0,7) 

h) 

(Sn95,5Ag3,8Cu0,7) 


(Sn95,5Ag4 Cu0,5) 

217/220 

217/218 

217/229 

213/218 

(Sn96Ag2,5Bi1Cu0,5) 

h) 

i) 

rest 

rest 

rest 

rest 

rest 

0,10 

0,10 

0,10 

0,10 

0,10 

0,10 

0,10 

0,10 

0,10 

0,10 

0,10 

0,10 

0,10 

0,10 

0,002 

0,002 

0,002 

0,002 

0,3 tot 0,7 

0,5 tot 0,9 

0,5 tot 0,9 

0,3 tot 0,7 

0,05 

0,05 

0,05 

0,05 

0,8 tot 1,2 0,002 0,3 tot 0,7 0,05 

0,10 

0,10 

0,10 

0,10 

0,10 

2,8 tot 3,2 

3,3 tot 3,7 

3,6 tot 4,0 

3,8 tot 4,2 

2,3 tot 2,7 

tin-zink 801 S-Sn91Zn9 199 rest 0,10 0,10 0,10 0,002 0,05 0,05 0,10 0,10 0,001 0,03 0,02 0,01 8,5 tot 9,5 

tin-zink-bismuth 811 S-Sn89Zn8Bi3 190/197 rest 0,10 0,10 2,8 tot 3,2 0,002 0,05 0,05 0,10 0,10 0,001 0,03 0,02 0,01 7,5 tot 8,5 

a) Voor informatie over lEC afkortingen, zie tabel 3.1. 

b) In de voorgestelde revisie van 1SO 3677 moet "S-" weggelaten worden van de legeringsaanduiding en deze dan nauwkeuriger gespecificeerd. Zie ook de legeringsaanduiding tussen haakjes. 

c) De temperaturen zijn ter informatie en zijn geen gespecificeerde eisen voor de legering. 

d) Alle enkelvoudige opgegeven cijfers zijn maximum waarden als verontreinigingen. Gebieden zijn opgegeven voor de legeringen 

e) Elementen weergegeven als "rest" (bijv. restant) zijn berekende waarden als verschil van 100 %. 

f) Loodcijfers opgegeven tot 0,20 % kunnen in toepassingen worden gebruikt die niet onder bestaande wetgeving vallen waarin lagere loodniveaus zijn vereist, en daar waar overeengekomen door koper en leverancier. 

g) Het nikkelgehalte als verontreiniging wordt niet gespecificeerd; echter er dient op het feit gelet te worden dat patenten zijn verleend voor legeringen die Sn, Cu en Ni bevatten. 

h) Legering onderworpen aan patentrechten, zie ook de inleiding voor patenthouders in ISO 9453:2006(E). 

i) Waarden bepaald met Differential Scanning Calorimetry (DSC). Als andere mogelijkheid kan een eutectische temperatuur van 217 ºC worden gemeten met de thermokoppel meetmethode. 

0,001 

0,001 

0,001 

0,001 

0,001 

0,001 

0,001 

0,03 

0,03 

0,03 

0,03 

0,03 

0,03 

0,03 

0,02 

0,02 

0,02 

0,02 

0,02 

0,02 

0,02 

0,02 

0,02 

0,02 

0,02 

0,01 

0,01 

0,01 

0,01 

0,01 

0,01 

0,01 

0,01 

0,01 

0,01 

0,01 

0,001 

0,001 

0,001 

0,001 

0,001 

0,001 

0,001 

0,001 

0,001 

0,001 

0,001

Tinkoperlegering (SnCu) (zie Tabel 5) 


Tinkoper is een relatief goedkope legering. De smelttemperatuur ligt wat 

hoger dan bij de tinlood legering ongeveer rond de 230 0 C. Vaak gebruik je 

tinkoper soldeer als vervanger van het wat duurder tinzilversoldeer. De 

toelaatbare bedrijfstemperatuur van 100 0 C (Figuur 25) wordt veroorzaakt 

door ongunstiger microstructurele soldeemaadeigenschappen. De 

legeringring zorgt voor dichte en 

schone naden waar nabewerking 

niet noodzakelijk is. En een sterke 

corrosiebestendige 

soldeerverbindingen. Figuur 26 een 

overzicht van de vloeimiddelen. 

Soldeermethode: vlamsolderen, 

boutsolderen en inductie. 

F i g u u r 25 Sn- C u f a s e d i a g r a m ( B a t h , 2 0 0 7 ) F i g u u r 26 V l o e i m i d d e l e n 

Tinzilverlegering (SnAg) (zie Tabel 5) 

Van de tinzilverlegering zijn vele legeringen mogelijk. De 96,5/3,5 

tinzilverlegering heeft een eutectisch smeltpunt van 221 0 C (Figuur 28). De 

maximale bedrijfstemperatuur kan voor dit soldeer oplopen tot 175 0 C. De 

sterkte van tinzilver legering is hoger dan van tinloodlegering. 

Tinzilverlegering is geschikt voor gebruik i n de voedingsmiddelenindustrie 

het is namelijk lood- en cadmiumvrij. Ook prima bruikbaar voor 

drinkwaterleidingen omdat er geen 

corrosie plaats vindt. Het soldeer 

vindt dan ook toepassing in 

warmwaterleidingen, cv -ketels, 

boilers en dergelijke. Figuur 27 een 

overzicht van de vloeimiddelen. 

Soldeermethode: vlamsolderen, 

boutsolderen en inductie. 

F i g u u r 28 Sn- Ag f a s e d i a g r a m ( B a t h , 2 0 0 7 ) F i g u u r 27 V l o e i m i d d e l e n 


Tinantimoonlegering (SnSb) (zie Tabel 5) 


Tinantimoonlegering ook wel stibiumlegering genoemd bestaat uit 95% tin 

en 5% antimoon heeft een smelttemperatuur tussen 235-240 0 C (Figuur 

29). De mechanische ste rkte van 

dit soldeer is ver gelijkbaar met die 

van tinzilverlegering. Met een 

hoger smeltpunt dan 

tinzilverlegering is de 

soldeertemperatuur ca. 60 0 C 

hoger. Het vloeigedrag op 

koperlegerin gen is geringer. Deze 

legering is goed toepassing in de 

elektrotechniek. 

F i g u u r 29 Sn- Sb f a s e d i a g r a m ( B a t h , 2 0 0 7 ) 

Tinbismutlegering (SnBi) (zie Tabel 5) 

De tinbismutlegeringen hebben een lagere smelttemperatuur. Met een 

eutectische samenstelling van 58% bismut en 42% tin ligt het smeltpunt op 

139 0 C (Figuur 30). Dit is lager dan 

het eutectisch smeltpunt van 

tinloodlegering met 183 0 C. De 

tinbismutlegering is met name 

geschikt voor het solderen van 

koper en koperlegeringen. 

Vertinnen of te verzinken is van te 

voren aan te raden . Bij 

toenemende temperatuur en 

belastingduur neemt de sterkte 

van de verbin ding snel af. 

F i g u u r 30 Sn- Bi f a s e d i a g r a m ( B a t h , 2 0 0 7 ) 


Tinzinksoldeer (SnZn) (zie Tabel 5) 


De tinzinklegering in de samenstelling van 91% tin en 9% zink met een 

laag smeltpunt van 199 0 C (Figuur 

31) is interessant als alternatief 

voor de dure SAC -legeringen. Voor 

het zachtsolderen van aluminium 

wordt tinzinksoldeer vaak 

toegepast. Voor solderen met de 

bout is dit prima toepasbaar . De 

legering is niet corrosiebestendig. 

F i g u u r 31 Sn- Zn f a s e d i a g r a m ( B a t h , 2 0 0 7 ) 

Loodvrij solderen is over het algemeen wat complexer dan de 

loodhoudende legeringen . De nieuwe samenstelling van legeringen, hogere 

temperatuur en soldeerbaarheid komen de bevochtiging niet ten goede. De 

bevochtiging is het uitvloeien van de legering op het basismateriaal. Om 

een goede bevochtiging te realiser en is het gebruiken van actievere flux 

noodzakelijk. Het soldeerproces is gevoelig voor oxidatie door het 

zuurstofgehalte van 21% wat zich in de lucht bevindt. Een optimale 

soldeerverbinding zou in een atmosfeervrije en met een minimale 

hoeveelheid flux m oeten zijn. 

4.3.4.7 Vloeimiddelen 

Er zijn verschillende vloeimiddelen te gebruiken in verschillende vormen. 

Om een keuze te maken welk vloeimiddel er gebruikt kan worden moet er 

rekening gehouden worden met: 

- het te solderen materiaal; 

- de soldeermethode; 

- bijzondere eisen: i.v.m. corrosieve aantasting, geleidbaarheid van het 

residu, e.d. 

Een vloeimiddel is een middel wat een reinigende werking heeft op het 

basismateriaal. Als het basismateriaal geoxideerd is zullen deze door het 

aanbergen en het daarna v erhitten van vloeimiddelen, door de chemische 

reactie het oppervlakte reinigen. Tijdens het aanbrengen van een legering 

zal het basismateriaal beschermt blijven. Ook de oppervlakte spanning 

neemt niet verder toe. Het vooraf verwijderen van oxiden en schoo n 

houden van het basismateriaal zal de verbinding bevorderlijken. 

Een vloeimiddel zal dan ook aan een aantal eisen moeten voldoen: 

- Wanneer bevochtiging plaats vindt zal het vloeimiddel tegen die 

temperatuur moeten kunnen. 

- Lager dan de soldeertemperatuur zal het vloeimiddel opgelost moeten 

zijn. Zodat de legering in plaats van het vloeimiddel kan komen. 



- Het vloeimiddel moet stabiel zijn onder verschillende tempraturen tot 

de soldeertemperatuur is bereikt. 

- Het vloeimiddel moet niet agressief reageren 

- Het vloeimiddel zal lang genoeg moeten werken. 

- En gemakkelijk schoon te maken zijn. 

Bij het loodvrij solderen is een hogere temperatuur noodzakelijk. Dit heeft 

een nadelig effect op de vloeimiddelen. Door deze hogere temperatuur zal 

er meer vloeimiddel verd ampen en er meer rookontwikkeling plaats 

vinden. 

Zuinig en zo duurzaam mogelijk met een vloeimiddel omgaan is zeker van 

belang. Sommige vloeimiddelen hebben een residu wat corrosie 

veroorzaakt. Er zijn verschillende vloeistoffen op de markt. En er wordt 

onderscheid gemaakt tussen vloeimiddelen in de vorm van vloeistoffen, 

poeders en pasta's. Vloeimiddel worden in combinatie met een legering 

gebruikt. Dit kan door de legering te bekleden of in de kern te verwerken. 

Er zijn poeders en pasta's waarin zowel de legering als het vloeimiddel zijn 

verwerkt. Vloeimiddelen kunnen irriterend werken op de huid en 

verwondingen. Bij het werken in afgesloten ruimten moet er goed 

geventileerd worden. In Tabel 6 een overzicht van de verschillend e 

vloeimiddelen. 

4 An alyse e n ver ant wo ording van ond er zoeksgegeven s | 47

T a b e l 6 O v e r z i c h t v l o e i m i d d e l e n ( A f b e e l d i n g F M E ) 

Vloeimiddel 

Type Basis Activering Vorm 

1 

Hars 

2 

Organisch 

3 

Anorganisch 

1 

op colofonium 

basis (rosin) 

2 

op non-colofonium 

basis (resin) 

1 wateroplosbaar 

2 wateronoplosbaar 

1 zouten 

2 zuren 

3 alkalisch 

1) Andere activatoren kunnen aanwezig zijn. 

1 geen activator 

toegevoegd 

2 halogeen geactiveerd 1) 

3 

niet-halogeen 

geactiveerd 

1 

met ammonium- 

chloride 

2 

zonder ammo- 

niumchloride 

1 fosforzuur 

2 

andere zuren 

1 

amines en/of 

ammonia 

A vloeibaar 


Vloeimiddelen bevatten niet altijd een stof die de oxidatie veroorzaakt 

zoals bijvoorbeeld fosfor. Harsvloeimiddelen zijn beperkt oxidere nd en 

veroorzaken een licht reactie op het basismateriaal . Waardoor ze alleen 

toepasbaar zijn voor oppervlakten die redelijk schoon zijn. Voor 

elektronica is harsvloeimiddel uiterst geschikt. Vloeimiddelen die een 

actievere reactie veroorzaken hebben een bredere toepasbaarheid. 

Koper is te solderen met bijna elk van de in Tabel 6 weergegeven 

vloeimiddelen. Het solderen van koper met ammoniumchloridehoudende 

vloeimiddelen is niet aan te raden i.v.m. corrosie aanslag. 

Vlam solderen wordt gedaan met een vloeimiddel wat stabiel en goed tegen 

langdurige verhitting kan. Door gebruik te maken van een vlam is de 

temperatuur niet stabiel en kan er het best een matig corroderend 

vloeimiddel toegepast worden. 

Voor staal en ongelegeerd s taal verbindingen kan het best gesoldeerd 

worden met corroderend vloeimiddel van zinkchloride/ ammoniumchloride. 

Zoutzuur in het vloeimiddel zorgt voor de chemische reactie met roestvast 

staal omdat de oxiden van roestvast staal erg stabiel zijn is een agre ssiever 

vloeimiddel nodig . 

B vast 

C pasta 

Bij aluminium wordt een vloeimiddel met chloriden van zink of tin 

gebruikt. Door chemische reactie die op treedt bij aluminium in 



combinatie zink ontstaat er een tinlaag waarop goed gesoldeerd kan 

worden. 

Vloeimiddelen verschil len in stabiliteit en de reactie met oxiden op het 

basismateriaal. Doordat er veel verschillende eisen aan vloeimiddelen 

worden gesteld zijn er veel verschillende vloeimiddelen. In de tabellen 7 

en 8 een beschrijving en de kenmerken met toepassing. 

Tabel 7 V l o e i m i d d e l e n v o o r z a c h t s o l d e r e n v a n z w a r e m e t a l e n . ( t a b e l F M E ) 

type-aanduiding beschrijving en kenmerken aanwijzingen voor de toepassing eigenschappen i.v.m. corrosie 

F-SW 11 

3.2.2 

F-SW 12 

3.1.1 

F-SW 13 

3.2.1 

F-SW 21 

3.1.1 

F-SW 22 

3.1.2 

F-SW 23 

2.1.3/2.2.1/2.2.3 

F-SW 24 

2.1.1/2.1.3/2.2.3 

F-SW 25 

2.1.2/2.2.2 

F-SW 26 

1.1.2 

F-SW 27 

1.1.3 

F-SW 28 

1.1.2 

F-SW 31 

1.1.1 

F-SW 32 

1.1.3 

F-SW 33 

1.2.3 

F-SW 34 

2.2.3 

Op basis van zink- en eventueel andere 

metaal- chloriden en/of 

ammoniumchloride in een waterige 

oplossing en aanwezigheid van vrij 

HCI, H 2S0 4, HNO of HF. 


metaal- chloriden en/of 

ammoniumchloride. 

Voor sterk geoxideerde opper- 

vlakken (bijv. dakgoten van zink). 

Afdekken van tinbaden, vertinnen, 

met lap, blikindustrie en 

dompelvertinnen. 

Op basis van fosforzuur of fosfaten. Als vloeistof toepassen op koper, 

koperlegeringen en RVS. 


metaal- chloriden en ammoniumchloride 

in organische toebereiding (bijv. in 

(hogere) alcoholen, vetten of minerale 

olieproducten, organische oplos- 

middelen en emulsies). 

Gelijk aan F-SW 21, echter zonder 

ammoniumchloride. 

Op basis van organische zuren (b.v. 

citroen-,olie-, stearine-en benzoëzuur) 

en hebben een mildere werking dan 

F-SW 

Op basis 

21 

van 

en F-SW 

aminen, 

22. 

diaminen en 

ureum. 

Koper en koperlegeringen, blik- 

industrie, dompelsolderen. 

Koper en koperlegeringen, 

koperbuis installatietechniek. 

Lood en loodlegeringen, metaalwaren, 

fijnwerk. 

Fijnwerk, elektrotechniek (voor 

vlamsoldeerverbindingen zonder 

vloeimiddelresten). 

Op basis van organische Fijnwerk, elektrotechniek (voor 

zoutverbindingen 

anilinehydrochloride, 

(bijv. vlamsoldeerverbindingen zonder 

cetylpyridinium vloeimiddelresten). 

bromide en hydrazinehydrochloride. 

Op basis van natuurlijke harsen met 

toevoeging van organische 

zouthoudende activeringsmiddelen 

(bijv. glutaminezuur-hydrochloride). 

Op basis van natuurlijke of 

gemodificeerde harsen colofonium 

zonder toevoegingen. 

Voor inductiefsolderen, elektro- 

apparatenbouw, metaalwaren. 

Elektrotechniek, elektronische 

apparatuur. 

Afdekking van soldeerbaden. 

De resten van deze vloei- 

middelen zijn hygroscopisch 

en veroorzaken corrosie; 

resten moeten worden 

verwijderd. 


middelen kunnen matige 

corrosie veroorzaken. 

De resten van deze vloeimiddelen 

veroorzaken geen 

of zeer weinig corrosie. Voor 

o.a. elektrische meet- 

Op basis van natuurlijke harsen met Elektronische apparatuur, miniatoevoeging 

van organische zoutvrije tuurtechniek (SMD) en gedrukte 

apparatuur zijn de elektrische 

activeringsmiddelen (bijv. stearine-, schakelingen. 

en mechanische eigenschapsalicylpen 

twijfelachtig; daarom is 

Op basis 

of 

van 

adipinezuur). 

synthetische harsen met Elektronische apparatuur, minia- het aan te bevelen harsresten 

organische, halogeenvrije tuurtechniek (SMD) en gedrukte te verwijderen. Als oplosmidactiveringsmiddelen, 

echter zonder schakelingen. 

del kan alcohol of perchlooraminen, 

Op basis 

diaminen 

van organische, 

of ureum. 

halogeenvrije Elektronische apparatuur, minia- ethyleen worden gebruikt. 

zuren en natuurlijke hars colofonium, 

zonder aminen, diaminen of ureum. 

tuurtechniek (SMD) 

schakelingen. 

en gedrukte 



T a b e l 8 V l o e i m i d d e l e n v o o r h a r d - e n z a c h t s o l d e r e n v a n l i c h t e m e t a l e n ( t a b e l F M E ) 


F-LH 1 

FL10 

F-LH 2 

FL20 

Hygroscopisch vloeimiddel op basis 

van chloriden en fluoriden. 

Niet hygroscopisch vloeimiddel op basis 

van fluoriden. 

F-LW 1 * ) Soldeervormend vloeimiddel op basis van 

F-LW 2 * 

zink- en/of tinchloride en ammoniumchloride 

of organische stoffen. 

) Op basis van zuiver organische 

verbindingen bijv. aminen. 

soldeertemperatuur >550 ºC. De resten van deze vloeimiddelen 

veroorzaken corrosie; 

resten verwijderen door wassen 

of beitsen. 

De resten van deze vloeimid- Minder agressief dan F-LH 1 

delen zijn lastig te 

verwijderen. 

Vertinnen van lichtmetaal. De resten van deze 

vloeimiddelen veroorzaken 

corrosie. 

Wrijvend of ultrasoon zachtsolderen 

soldeertemperatuur 200 à 300 ºC 

F-LW 3 * ) Op basis van organische zoutverbindingen. t.b.v. zachtsolderen 


*) De type-aanduiding voor zachtsoldeervloeimiddelen voor aluminium is niet opgenomen in NEN-EN 1045 noch in (NEN)ISO 9454-1. 

4.3.4.8 Soldeerverbindingen 

De soldeerverbinding is waar het uiteindelijk allemaal om draait. De 

loodhoudende verbind had veel voordelen. Maar de loodvri je is onder lage 

mechanische belasting sterker . Bij een hoge mechanische belasting is het 

omgekeerd. De schokbestendigheid voor de SAC soldeerverbinding is 

minder en heeft als oorzaak dat de legering minder flexibel is waardoor 

minder goed vibraties opgevangen worden . 

De loodvrije soldeerverbindingen zien er over 

het algemeen wat korreliger en doffer uit 

waardoor het niet eenvoudig is om een 

controle uit te voeren. Of de betrouwbaarheid 

van de verbinding met het oog te kunnen 

waarderen. 

Door de grote hoeveelheid van ongeveer 95% 

aan tin in de legeringen wordt de 

soldeerverbinding dof. Tijdens het afkoelen 

vormen er tindendrieten waarvan de vorming 

niet zal stoppen maar in een relatief 

langzamer tempo in ontwikkeling blijven. 

Als er aan werkstukken wordt gesoldeerd zal er rekening gehouden moeten 

worden hoe soldeerverbindingen toegepast worden. de functies, de 

constructiematerialen, verbindingsmethoden en spleetvormen. 

Let daarbij op de: 

- de mechanische eigenschappen ; 

- de bedrijfstemperatuur 

- de oxidatie- en/of corrosievastheid; 

- het elektrisch- en warmtegeleidingsvermogen; 

- de druk- en vacuümdichtheid; 

- de bewerkbaarheid; 

- de vormgeving. 

F i g u u r 32 V o r m i n g v a n t i n d e n d r i e t e n 

( R a h n , 1 9 9 3 ) 


De kwaliteit kan beoordeeld worden op: 

- de aard van de beide te solderen werkstukdelen; 

- de aard van het soldeer; 

- de aard van de binding tussen soldeer en werkstuk materiaal; 

- de keuze van de spleetconstructie; 

- de afmetingen van de spleet; 

- de gesteldheid van de te solderen oppervlakken. 

4.3.5 Onderwijs en solderen 

4.3.5.1 Waarom solderen in het onderwijs? 


In de enquête is aangegeven dat er in het onderijs weinig loodvrij 

gesoldeerd wordt. De behoefte om loodvrij te solderen is er zeker. De 

middelen voor het loodvrij solderen in het onderwijs zijn nog niet 

optimaal ontwikkeld. 

Aansluiting op het bedrijfsleven in noodzakelijk . Leerlingen zullen 

uiteindelijk aan het werk gaan en loodvrij solderen tegenkomen. De 

techniek van solderen is redelijk bekend en leerlingen ervaren solderen als 

leuk. 

Solderen is te leren en is toereikend voor leerlingen die interesse in 

techniek hebben . Solderen is een techniek waarbij het leren van een 

vaardigheid vooropstaat. Het behandelen van alleen theorie is niet 

voldoende. Loodvrij solderen zorgt ervoor dat leerlingen in aanraking 

komen met techniek. Dit kan op een leerzame en bruikbare manier. 

Verschillende processen zijn mogelijk binnen het schoolvak techniek. 

Processen die wel op de juiste manier aangeleerd moeten worden. 

Waardoor er aangesloten kan worden op het bedrijfsleven. 

De wetgevingen in het bedrijfsleven zijn veranderd en houden rek ening 

met het milieu. Door goede aansluiting te vinden met het bedrijfsleven 

sluit het onderwijs aan bij de nieuwe richtlijnen. 

Het bedrijfsleven verwacht dat leerlingen als ze uitstromen naar de 

arbeidsmarkt wat van loodvrij solderen afweten. In de kenn isbasis voor 

zowel de docenten als leerling is vastgelegd dat er rekening gehouden 

moet worden met het milieu. 

4.3.5.2 Toepasbaarheid in het onderwijs ? 

In het onderwijs wordt gesoldeerd. Dit kan op verschillende manieren. Dit 

is afhankelijk met welk oplei dingsniveau je te maken hebt. In het 

praktijkonderwijs kan er bij elektrotechniek, instantietechniek en 

mechanische techniek gesoldeerd worden. En worden de vormen van 

zacht- en hardsolderen toegepast. In het VMBO zal er meer zacht 

gesoldeerd worden. In het MBO zal dit aangevuld worden met 

hardsolderen. 


Loodvrij zachtsolderen electronica 


Voor handsolderen zijn SAC legeringen het meest geschikt. De directe 

verschillen tussen loodvrij solderen t.o.v. loodhoudend solderen zijn 

hieronder aangegeven. 

Warmteoverdracht is waar het om gaat. De soldeerbout op temperatuur 

komt in contact met werkstuk waar het door warmte geleiding op 

temperatuur wordt gebracht. De wijze waarop de soldeerbout wordt 

verwarmt kan verschillen bv. vlam, elektrisch of oven. Het moet w el goed 

kunnen functioneren en er zijn een aantal eisen waaraan er voldaan moet 

worden; 

- de juiste vorm hebben om zodat er op een optimale manier contact met 

de soldeerplaats is; 

- om de soldeertemperatuur te bereiken is er genoeg warmtecapaciteit 

nodig; 

- bestaan uit corrosie bestendige materiaal; 

- een hoogwaardig geleidingsvermogen voor het overdragen van warmte; 

- eenvoudig gereinigd worden, 

- de bevochtiging moet mogelijk zijn de legering zal op de bout moeten 

blijven zitten. 

Een veel gebruikte manier is de elekt rische soldeerbout. Belangrijk is dat 

de soldeerbout de juiste waardeoverdracht heeft. Dit kan door koper te 

gebruiken. Het verhitten van de bout kan op verschillende manieren 

plaatsvinden. Tijdens het solderen met een niet elektrische verwarming 

van de bout wordt er telkens warmte afgevoerd. Daardoor zal er opnieuw 

verhit moeten worden met het gevolg dat er geen constante verwarming 

plaatst vind. 

Voor het continu solderen is er dus een bout met constante verwarming 

nodig. Geheel onbelangrijk voor het solderen zelf is de manier hiervan. 

Wat wel van belang zou kunnen zijn is comfort en de eisen die daaraan 

gesteld worden. De mogelijke beperkingen die 

worden gesteld ten aanzien van het gebruik van een 

open vlam in verband met brandgevaar. 

De bout met elektrische verhitting wordt 

hoofdzakelijk gebruikt in de elektrotechnische 

industrie, maar ook voor sieraden, rekening 

houdend met de gewenste capaciteit . De vorm en 

afmetingen van de kop van de soldeerbout 

beïnvloeden de snelheid waarmede het werkstuk op 

soldeertemperatuur kan worden gebracht. 

Sommige soldeerbouten zijn uitgevoerd met een 

verwisselbare kop (stiften), zodat de bout kan 

worden aangepast (Figuur 23 )Voor loodvrij 

solderen zijn speciale stiften te verkrijgen. 

F i g u u r 33 S o l d e e r s t i f t e n 

Solderen in het onderwijs blijft handwerk. En is van veel factoren 

afhankelijk en kan er ook veel fout gaan. Er zijn een aantal punten waar 

rekening mee gehouden moet worden. 

4 An alyse e n v er ant woording van ond er zoeksgegeven s | 52

Er kan rekening gehouden worden met ; 


- reiniging van het basismateriaal voor he t soldeerproces plaats vindt is 

belangrijk; 

- er moet rekening gehouden worden met de capaciteit en vorm van de 

soldeerbout; 

- de warmteoverdracht moet op de juiste manier gebeuren. Het vlakke 

gedeelte van de boutkop gebruiken voor optimale opwarming. Hoe 

groter het contactoppervlak is, hoe meer warmte overdracht er plaats 

vindt; 

- vertinnen en onderhouden van de boutkop; 

- juiste bouttemperatuur instellen; 

- de loodvrije legering moet tot smelten worden gebracht door het 

verwarmede werkstuk. E n niet door het soldeer tegen de bout te houden 

en zo tot smelten te brengen; 

- verwijdering van vloeimiddelen . 

Loodvrij zachtsolderen i nstallatietechniek . 

Koperleidingen kunnen door knelkoppelingen of door koppelstukken 

(Figuur 34) met elkaar verbonden worden. 

Het solderen van koperen leidingwerk kan 

bij water, gas en cv installaties. En word 

in het onderwijs ook toegepast. De 

verbindingen kunnen door middel van 

zacht solderen gemaakt worden. 

Proces 

De legeringen en vloeimiddelen zijn 

anders. Ook soldeer je bij dit proces met 

een vlam dit kan met een butaan brander. 

Bij het soleren van koper is ook de 

voorbereiding erg belangrijk. Dit kan 

doormiddel van schuren. Schuur de buis 

en de hulpstukken die elkaar raken. Gebruik altijd vloeimiddel en breng 

dit aan op de hulpstukken en de delen van de buis waar de hulpstukken 

komen. Monteer de opstelling op een veilige stabiele manier. Met de 

brander verwarm je koppelingen en buis gelijkmatig. Het vloeimiddel 

verdamt en de chemische reactie heeft plaats gevonden. Verwarm het 

geheel nog iet langer. De loodvrije legering moet in de naad tussen de 

buis en het koppelstuk vloeien. Alleen de legering smelt het koper niet. 

Laat het geheel rustig afkoelen en spoel het af onder de kraan. Controleer 

of de koppelin g goed afgesloten is. 

De volgende factoren zijn belangrijk; 

F i g u u r 34 K o p e r s o l d e r e n m e t k o p p e l s t u k 

( a f b e e l d i n g T u t o r i a l O p l e i d i n g e n & 

A d v i e s B V ) 

- wees voorzichtig met vloeimiddel. Het kan irritatie op je huid of ogen 

veroorzaken; 

- gebruik een veiligheidsbril en w as altijd je han den; 

- gebruik altijd afzuiging helemaal omdat loodvrij solderen meer flux 

nodig heeft; 


- wees waakzaam met open vuur; 

- zorg voor een overzichtelijke werkplek; 

- je werkt met hoge temperaturen. 

Hardsolderen 


Hardsolderen word toegepast in het onderwijs. Maar het is niet het meest 

voorkomende proces in het onderwijs . Toch zie je om je heen dat er veel 

producten hard gesoldeerd worden. Het frame werk van een fiets, sieraden, 

leidingwerk, koelinstallaties, vliegtuigtechniek, motoren, flenzen of 

uitlaatkleppen zijn tal van voorbeelden waar hard gesoldeerd wordt . En het 

is tevens een techniek waar we leerlingen in aanraking mee kunnen laten 

komen. 

Bij hardsoderen ligt de temperatuur hoger boven de 450 0 C. Hardsolderen 

kan gebruikt worden als er hoge belastingen op werkstuk worden verwacht. 

Hardsolderen kan met messing -, koperen zilverlegering. Waarbij de te 

verbinden delen kunnen bestaan uit messing, koper, zilver, tombak of 

staal bestaan. Voor kleine onderdelen soldeer je met 40% zilver(23 -S) 

legering met een smelttemperatuur van 620 0 C. 

De mogelijkheden om te kunnen hardso lderen en verschillen natuurlijk per 

school. Soldeer materialen zijn in de aanschaf ook niet goedkoop. Een 

zilver legering fluctueert van prijs en worden dan ook tegen dagprijzen 

gekocht. 

Proces 

Ook weer belangrijk bij het hardsolderen is de voorbereidi ng van de te 

solderen materialen. Deze moeten door vijlen, schuren of slijpen schoon 

en vetvrij gemaakt worden. Het aanetsen behoort ook tot de 

mogelijkheden. De delen kunnen gedemonteerd worden in een 

soldeerstand. Het aanbrengen van vloeimiddel op de n og koude 

soldeerplaats zorgt ervoor dat erg geen zuurstof bij kan, voorkomt 

oxydatie en heeft een reinigende werking. Zorg voor juiste vloeimiddelen 

er zijn verschillende vloeimiddelen. Vloeimiddelen voorlichte en zware 

metalen. Een vloeimiddel voor lichte metalen (Tabel 9) zijn op basis van 

fluoriden, chloriden of op basis van organische verbindingen waardoor 

deze minder agressief reageren. 

T a b e l 9 V l o e i m i d d e l e n v o o r h a r d - e n z a c h t s o l d e r e n v a n l i c h t e m e t a l e n ( t a b e l F M E ) 


F-LH 1 

FL10 

F-LH 2 

FL20 

Hygroscopisch vloeimiddel op basis van 

chloriden en fluoriden. 

Niet hygroscopisch vloeimiddel op basis van 

fluoriden. 

F-LW 1 * ) Soldeervormend vloeimiddel op basis van zink- 

en/of tinchloride en ammoniumchloride of 

organische stoffen. 

F-LW 2 * ) Op basis van zuiver organische verbindingen 

bijv. aminen. 

soldeertemperatuur >550 ºC. De resten van deze vloeimid- 

delen veroorzaken corrosie; 

resten verwijderen door was- 

sen of beitsen. 

De resten van deze vloeimid- 

delen zijn lastig te verwijderen. 

Minder agressief dan F-LH 1 

Vertinnen van lichtmetaal. De resten van deze 

vloeimiddelen veroorzaken 

corrosie. 

Wrijvend of ultrasoon zachtsol- 

deren 


F-LW 3 * ) Op basis van organische zoutverbindingen. t.b.v. zachtsolderen 


*) De type-aanduiding voor zachtsoldeervloeimiddelen voor aluminium is niet opgenomen. 



Vloeimiddelen voor zware metalen (Tabel 10) reageren agressiever wat ook 

noodzakelijk is maar bevatten borium verbindingen waar oplettendheid 

geacht word. Het is toxisch voor het zenuwstelsel, de nieren en 

de lever van de mens. Borex is oplosbaar in ethanol en matig in water. 

T a b e l 10 V l o e i m i d d e l e n vo o r h a r d s o l d e r e n v a n z w a r e m e t a l e n ( t a b e l F M E ) 


F-SH 1 

FH10 

F-SH 1a 

FH11 

Bevat boriumverbindingen, eenvoudige 

en complexe fluoriden. 

Bevat boriumverbindingen, 

complexe fluoriden, chloriden. 

FH12 Bevat boriumverbindingen, element 

borium, eenvoudige en complexe 

F-SH 2 

FH20 

fluoriden. 

Werkzaam tussen 550 en 800 ºC; 

soldeertemperatuur >600 ºC 

Bevat boriumverbindingen en fluoruden. Werkzaam tussen 750 en 1100 ºC; 



middelen veroorzaken cor- 

rosie; resten verwijderen 

door wassen of beitsen. 

Resten verwijderen door 

wassen of beitsen. 

FH21 Bevat boriumverbindingen. Resten mechanisch ver- 

wijderen of door beitsen. 

F-SH 3 

FH30 

F-SH 4 

FH40 

Bevat o.a. boriumverbindingen, fosfaten 

en silicaten, bestemd voor solderen met 

hoge smelttemperatuur bijv. koperen 

nikkelsolderen. 

Bevat o.a. chloriden en fluoriden; 

echter boriumvrij 

Soldeertemperatuur >1000 ºC Resten mechanisch ver- 

wijderen of door beitsen. 

Werkzaam tussen 600 en 1000 ºC; 


Resten verwijderen door 

wassen of beitsen. 

Het ontsteken van de brander kan nu gebeuren. Zorg voor een vlam met 

een blauwe kegel in het midden. Met de blauwe zachte vlam kunnen de 

delen verhit worden. Verhit niet te veel de soldeervlakken worden poreus. 

Bij de verhitting verdampt het zuurstof en het vloeimiddel verkleurt en 

wordt korstig. Als het vloeimiddel uitvloeit en helder wordt dan bereikt 

het daarnaar de benodigde temperatuur. De vlam mag nu iets van het 

werkstuk af maar zorg ervoor dat de soldeertemperatuur gehandhaafd 

blijft. De soldeerstaaf toevoegen in de naad en het verhitte materiaal zijn 

werk laten doen. Laat de soldeerstaaf vloeien door gebruik te maken van 

de warmte in het materiaal. Dit zorgt voor de juiste verbinding dan is de 

sterkte van de gelegeerde soldeerverbinding hoger dan de sterkte van de 

legring zelf. Soldeernaden met weinig soldeer zijn het sterkst. Kleine 

soldeernaden (tussen 0,03 - 0,20 mm) bevorderen door de capillaire 

werking het goed vloeien en indringen van het soldeer in de soldeernaad. 

Factoren voor goede hardsoldeerverbinding zijn; 

- de soldeerplaats moet metallisch schoon zijn; 

- gebruik het juiste vloeimiddel; 

- de soldeerplaats moet de juiste soldeertemperatuur bereikt hebben; 

- de soldeernaad moet de optimale spleetbreedte hebben. 

Reiniging van de verbinding 

Als het werkstuk afgekoeld is zijn verkleuringen, vloeimiddelresidu nog 

zichtbaar. Reiniging is noodzakelijk tegen corrosie. Het reinigen kan door 

schuren, vijlen, stralen en afspoelen met water of in combinatie met 10% 

zwavelzuur. Bij het nabewerken met een zuurbad is goed naspoelen met 

water zeer belangrijk, zodat alle zuurresten goed verwijderd worden. 


4.3.5.3 Wat is veilig werken in het onderwijs? 


In de Arbo-wet 16 staat beschreven dat de gereedschappen en machines die 

gebruikt worden een veiligheidsrisi co met zich meebrengen. Ze moeten 

deugdelijk zijn uitgevoerd en op een juiste wijze zijn opgesteld. 

Normen; 

- vast op het elektriciteitsnet aangesloten machines die gevaar opleveren 

wanneer ze onverwacht in werking komen (bijvoorbeeld bij herstel van 

stroomuitval) zijn voorzien van nulspanningbeveiliging ; 

- ter voorkoming van verwonding door spatten, wegspringende deeltjes, 

hitte etc. worden persoonlijke beschermingsmiddelen gebruikt; 

- elektrisch handgereedschap is dubbel geïsoleerd uitgevoerd ; 

- bij elektrisch solderen geldt; 

stekkers van soldeerbouten op veilige spanning (24 Volt) passen 

niet in 220 Volt; 

soldeerbouten op 220 Volt zijn geaard of dubbel geïsoleerd ; 

de aansluiting van de aarddraad in de bout wordt jaarlijks 

gecontroleerd; 

de contactdozen zijn zo ge plaatst dat de snoeren niet over het 

werkblad gaan; 

het werkblad is van isolerend, onbrandbaar of slecht brandbaar 

materiaal (geen asbest, geen metaal) ; 

de groep waarop de soldeerbouten zijn aangesloten is extra 

beveiligd met een aardlekschakelaar ; 

afzuiging van lasdampen toepassen ; 

- alle machines en gereedschappen zijn in goede staat en worden jaarlijks 

gekeurd. 

- Apparatuur, machines en processen waarbij schadelijke gassen, dampen 

en stof vrijkomen worden afgezogen. Voorbeelden zijn: solderen, 

bewerken van kunststof, scheikundeproeven, afbijten, afzuigkap bij 

frituren, houtbewerkingmachines, lassen, etsen (bijvoorbeeld van 

printen) en uitlaatgassen bij verbrandingsmotoren 

Vanuit het oogpunt van gezond en veilig werken 

Schadelijke gassen en stoffen zullen zo goed mogelijk voorkomen moeten 

worden. Kan dit niet gebruik dan afzuiging of ventilatie. Bij het solderen 

waar gas als verwarmingsbron wordt gebruikt, kunnen schadelijke gassen 

als koolmonoxide en stikstofoxiden ontstaan . Het ventileren van ruimte 

voor zuurstof toevoer is altijd goed. Door het gebruiken van persoonlijke 

beschermmiddelen zal de veiligheid verhoogd worden. 

Zorg voor overzicht en verwijder a lle brandbare en ontvlambare materialen 

vooraf van de werkplek . En voorzie de werkplek en vloer van onbrandbaar 

en vuurbestendig materiaal. Bij het solderen altijd hete delen correct 

wegleggen in verband met schroei- of brandplekken. 

16 B r o n : http: //www.arbocatalo gus -vo.nl / 



Elektrische soldeerbouten moeten van randaarde zijn voorzien of dubbel 

geïsoleerd zijn om elektrocutie te vermijden. Bij het solderen met de vlam 

dient te worden gewaakt voor lekkages van aansluitingen met de brander, 

slangen en gascilinders. 

Gebruik voor het langer werken dan een uur de z.g. wegwerpmaskers. Voor 

handmatig solderen met een cadmiumvrij hardsoldeer en voor het werken 

met loodhoudende soldeer - materialen kunnen soortgelijke maatregelen 

worden genomen. 

Bij het gebruik van agressieve vloeimiddelen die zuren of zouten bevatten 

is Gezicht en huidbescherming nodig. Bij het bepruik van cadmium, 

zwavel of zoutzuur he t afvalwater scheiden. Bij het kiezen voor 

cadmiumvrije soldeerlegeringen, wordt dit probleem voorkomen. 

4.3.5.4 Amenderen workshop 

Tot het meesterstuk behoord ook het geven van een workshop. Ik heb een 

workshop op de VeDo-Tech (vereniging van docenten tec hniek) conferentie 

gegeven. Dit is conferentie voor techniekdocenten die eenmaal in het jaar 

bij elkaar komen voor een conferentie. Tijdens de conferentie zijn er 

sprekers en worden er workshops uitgevoerd. 

Het geven van de workshop is goed gegaan in de context van loodvrij 

solderen (hiervan een weergave in bijlage 7.5) . Ik was erg enthousiast over 

mijn workshop, vanwege het goed peilen van de beginsituatie kwam naar 

voren dat de meeste cursisten weinig van solderen afwisten e n loodvrij 

solderen niet kenn en of kunnen toepassen. De praktische invulling van de 

workshop werd dan ook als zeer zinvol beschouwd. 

Uit de feedbackformulieren uit bijlage 5 blijkt dat er een praktische 

invulling in workshop - en lesmateriaal ten goede komt aan de 

praktijkbehoeften van docenten en aankomende docenten. 

Het nog meer laten beleven wat loodvrij solderen inhoud heb ik 

meegenomen in het verder ontwikkelen van het Meesterstuk. 


4.3.5.5 Website 


Een website maken is een onderdeel van dit Meesterstuk. Vroegere 

afstudeer methodes leerde dat er niks met de Meesterstuk gedaan werd na 

afronding ervan. In dit digitale tijdperk moeten docenten weten hoe een 

website gemaakt moet worden. Door een website openbaar te maken draag 

je bij aan het ontwikkel van lesmateriaal. En krijgt een Meesterstuk een 

geheel andere wending. De website die ik ontwikkeld heb is te vinden op 

www.loodvrijsolderen.nl (Figuur 35). En bestaat uit een docenten deel en 

een leerlingen deel. 

1. Docenten in het voortgezet onderwijs. 

Voor docenten in het VO biedt de website een brede theoretische 

achtergrond over het thema loodvrij solderen. Daarnaast bevat de website 

enkele praktische opdrachten voor docenten die de mogelijkheid bieden de 

theorie en praktijk in het klaslokaal toe te passen. Door gebruik te maken 

van de leerlingwebsite is er de mogelijkheid leerlingen kennis laten maken 

met loodvrij solderen. 

2. Leerlingen in het voortgezet onderwijs. 

Voor de leerlingen is een aparte websit e opgezet. Ook voorzien van 

theoretische achtergrond en bijbehorende leerling -opdrachten. De 

leerling-website geeft de leerling op een meer speelse wijze toegang tot 

kennis op hun niveau. 

F i g u u r 35 W e b s i t e L o o d v r i j s o l d e r e n 


5 Conclusie en aanbevelingen 


Uit de hoofdstuk 4 analyse en ver antwoording van onderzoeksgegevens kan 

ik goed onderbouwde conclusie trekken. Vanuit de conclusies doe ik 

aanbevelingen vanuit het oogpunt wat de toegevoegde waarde van loodvrij 

solderen voor het schoolvak techniek is? 

5.1 Conclusie. 

Uit de enquête is gebleken dat solderen een techniek is die nog steeds 

gebuikt wordt binnen het schoolvak techniek binnen het VO. Docenten en 

leerlingen willen de techniek van solderen tot zich nemen en in de praktijk 

uitvoeren. Docenten solderen nog niet allemaal loodvrij. E r is nog weinig 

lesmateriaal, maar de behoefte is daar zeer zeker. 

Uit onderzoek is gebleken dat er een wet voor loodvrij solderen is, waarin 

de RoHs een verbod doet op het solderen met lood. De wet geld overigens 

alleen voor het bedrijfsleven en niet zo zeer voor het onderwijs. De milieu - 

en gezondheidsaspecten geven daarin de doorslag. Men kan zich afvragen 

wat de waarde van het aanleren van loodhoudend solderen in het onderwijs 

voor het bedrijfsleven inhoud. 

Een belangrijk punt is dat loodvrij solderen aan andere eisen voldoet dan 

het oude loodhoudende solderen met name met het temperatuursverschil 

en andere legeringen. 

Gangbare loodvrije legeringen of een combinatie daarvan zijn: 

- Tin Koper (SnCu) 230 0 C 

- Tin Zilver (SnAg) 221 0 C 

- Tin Antimoon (SnSb) 238 0 C 

- Tin Bismuth (SnBi) 139 0 C 

- Tin Zink (SnZn) 199 0 C 

Door het gebruik van loodvrije legeringen is een hogere temperatuur 

vereist. Door met een hogere temperatuur te solderen is e r meer 

vloeimiddel nodig met als gevolg meer rook en dampontwikkeling . Men 

kan zich afvragen wat dat met de gezondheidsr isico in de werkomgeving 

doet. Gebruik bij loodvrij solderen altijd een afzuigingsysteem. 

Docenten en leerlingen hebben behoefte aan de juiste voorbereiding op de 

arbeidsmarkt. Dit maakt het noodzakelijk een informatiebron centraal te 

stellen in de vorm van praktisch en gedeeltelijk theoretisch lesmateriaal te 

ontwikkelen. 

5 Conclusi e en aa nb e veling e n | 59

5.2 Aanbeveling. 


In het vorige hoofdstuk heb ik een aantal conclusie s getrokken. Deze 

verwerk ik in dit hoofdstuk. Ik geef een praktische weergave van 

voorbeelden om loodvrij solderen toe te passen binnen het schoolvak 

techniek. 

Omdat loodvrij solderen aan andere eisen voldoet dan het oude 

loodhoudende geef ik weer waar aangedacht moet worden bij de 

omschakeling naar loodvrij solderen; 

- Loodvrij solderen wordt uitgevoerd met een hogere temperatuur. 

- Kan het werkstuk tegen de hogere temperatuur? 

- Soldeerapparatuur controleren op voldoende temperatuur vermogen. 

- Oefen loodvrij solderen eerst zelf . 

- Afzuiging aanschaffen/controleren. 

- Overzicht over de werkplek. 

- Soldeerlegering aanschaffen waarvan je zelf vertrouwen in hebt 

gekregen. 

- Vloeimiddel gebruiken die bij de legering past. 

- Aangezien er geen wetgeving is voor loodvrij solderen binnen het VO, 

ligt de beslissing bij de docenten zelf om het belang van loodvrij 

solderen toe te passen . 

Wat zijn de voorwaarden van loodvrij solderen voor het schoolvak 

techniek? 

Docenten en studenten behoren te weten wat solderen is en wat dit 

inhoud. Op de website die is ontwikkeld kunnen docenten en aankomende 

docenten de informatie vinden die nodig is om loodvrij te kunnen 

solderen. Docenten en aankomende docenten kunnen lesmateriaal vanaf 

de website gebruiken als basis voor technieklessen en kunnen bovendien 

zelfstandig oefenen door middel van praktijkopdr achten. 

5 Conclusi e en aa nb e veling e n | 60

6 Referenties 

Literatuur 


In deze literatuur lijst is te zien dat er weinig literatuur is gebruikt van 

deze tijd vanwege het niet voor handen hebben van de juiste aangereikte 

literatuur. 

Boeken 

B.V. Chemische Fabriek, B. C. (1985). ABC voor solderen. Schiedam: Van 

eyle & Rygers. 

Bath, J. (2007). Lead-Free Solderding. Milpitas: Springer. 

Cain, T. (2002). Soldering and Brazing. Poole: Special Interest Model Books 

LTD. 

Dijk, M. v. (1984). Solderen. Schiedam: Kluwer Technische Boeken b.v. 

Markus, K., & Oudemans, A. M. (2007). Enquête research, ontwikkelen van 

vragenlijsten en steekproeven. Amsterdam: Wolters-Noordhoff bv 

Groningen/Houten, te Nederland. 

Rahn, A. (1993). The Basics Of Soldering. New York : John Wily & Sons, Inc. 

Roloff. (2002). Rolof/Matek Machine Onderdelen. Wiesbaden: Friedr. 

Vierweg & Sohn. 

Voormans, H., Bosch, I. H., NIL, & CME. (1994). Microverbindingen. Den 

Haag: Nederlands instituut voor lastechniek/Stichting Centrum voor 

Micro-Elektronica. 

Internet 

Doelke Terpstra, v. H. (2011, juli). leraar24. Opgehaald van 

www.leraar24.nl: 

http://www.google.nl/url?sa=t&rct=j&q=kennisbasis%20van%20techniek&s 

ource=web&cd=2&ved=0CCQQFjAB&url=http%3A%2F%2Fwww.leraar24.nl% 

2Fleraar24portlets%2Fservlet%2Fdossier%2Fattachment%3FdocumentId%3Db1d58bda 

- 

7cb8-4ea4-9b6d-62e837c7019e&ei=eqPWTs6SJsuWOtXao 

Marktonderzoek, R. (2011, juli). allesovermarktonderzoek . Opgeroepen op 

2011, van www.allesovermarktonderzoek.nl: 

http://www.allesovermark tonderzoek.nl/Extra/Steekproef.aspx 

6 Ref er ent ies | 61

Afbeeldingen 


Figuur 1 Loodvrij logo (Afbeelding RoHS) ............................................... 9 

Figuur 2 Steekproefgrote enquête .......................................................... 14 

Figuur 3 Niveau werkz aamheden in het onderwijs respondenten ............. 15 

Figuur 4 Solderen hoort in het vak techniek ........................................... 16 

Figuur 5 Aantal soldeerlessen per jaar ................................................... 17 

Figuur 6 Lesmateriaal over solderen. ..................................................... 18 

Figuur 7 Behoefte theoret isch lesmateriaal ............................................ 19 

Figuur 8 Praktijk gericht lesmateriaal .................................................... 19 

Figuur 9 Mate van beheersing van solderen ........................................... 20 

Figuur 10 Leerlingen en solderen ........................................................... 21 

Figuur 11 Bekendheid loodvrij solderen .................................................. 21 

Figuur 12 Aantal loodvrij soldeer lessen ................................................ 22 

Figuur 13 Bekendheid wetgevingen loodvrij solderen .............................. 22 

Figuur 14 Beschikking van lesmateriaal ................................................. 23 

Figuur 15 Behoefte aan lesmateriaal ...................................................... 23 

Figuur 16 Loodvrij en loodhoudende verbinding (Ba th, 2007) ................. 29 

Figuur 19 Etruskische oorbel ................................................................ 30 

Figuur 17 Diffusie van soldeer en basismateriaal (Afbeelding FME) .......... 31 

Figuur 18 Capillaire opstijghoogte (Afbeelding FME) ............................. 32 

Figuur 20 Principe van het dompelsolderen (Afbeelding FME) ................ 38 

Figuur 21 Principe van golfsolderen (Afbeelding FME) ........................... 39 

Figuur 22 Principe van sleepsolderen (Afbeelding FME) ......................... 39 

Figuur 23 Product en vorm van de werkspoel (Afbeelding FME) ............. 40 

Figuur 24 Infraroodsolderen in oven (Afbeelding FME) ........................... 41 

Figuur 25 Sn-Cu fasediagram (Bath, 2007) ............................................. 44 

Figuur 26 Vloeimiddelen ..................................................................... 44 

Figuur 27 Vloeimiddelen ...................................................................... 44 

Figuur 28 Sn-Ag fasediagram (Bath, 2007) ............................................. 44 

Figuur 29 Sn-Sb fasediagram (Bath, 2007) ............................................. 45 

Figuur 30 Sn-Bi fasediagram ( Bath, 2007) .............................................. 45 

Figuur 31 Sn-Zn fasediagram (Bath, 2007) ............................................. 46 

Figuur 32 Vorming van tindendrieten (Rahn, 1993) ................................ 50 

Figuur 33 Soldeerstiften ...................................................................... 52 

Figuur 34 Kopersolderen met koppelstuk (afbeelding Tutorial Opleidingen 

& Advies BV) .......................................................................................53 

Figuur 35 Website Loodvrij solderen .................................................... 58 

Tabellen 


Tabel 1 Fases Meesterstuk ..................................................................... 11 

Tabel 2 Planning Meesterstuk ............................................................... 11 

Tabel 3 Soldeerbaarheid v an een aantal basismaterialen .......................... 33 

Tabel 4 Soldeerprocessen .................................................................... 37 

Tabel 5 Chemische samenstelling van loodvrije tin zachtsolderen (tabel 

FME).................................................................................................. 43 

Tabel 6 Overzicht vloeimiddelen (Afbeelding FME) ............................... 48 

Tabel 7Vloeimiddelen voor zachtsolderen van zware metalen. (tabel FME) 

......................................................................................................... 49 

Tabel 8 Vloeimiddelen voor hard - en zachtsolderen van lichte metalen 

(tabel FME) ........................................................................................ 50 

Tabel 9 Vloeimiddelen voor ha rden zachtsolderen van lichte metalen 

(tabel FME) ........................................................................................ 54 

Tabel 10 Vloeimiddelen voor hardsolderen van zware metalen (tabel FME) 

......................................................................................................... 55 

7 Bijlage 

7.1 Bijlage 1 FME over RoHS II 


Vanaf 1 juli is de nieuwe ROHS II Directive in werking getreden. De Europese wet heeft als 

doel het terugdringen van gevaarlijke stoffen in elektrische apparaten. ROHS staat voor de 

'Restriction on Hazardous Substances'. De originele ROHS directive uit 2006 was erop gericht 

om de metalen lood, kwik, cadmium, zes-waardig chroom en twee brandvertragende stoffen 

terug te dringen uit huishoudelijke apparaten. 

De nieu we ROHS II b reidt de scop e uit naa r all e elek tris c he en e lek tronis c he 

appar aten . Me dis c he appar aten , m onitorin g - en controle - instrum enten ga an 

bin nen drie tot v ij f onder ROHS II va lle n. V oor alle o verig e appa raten geld t een 

lan gere perio de va n acht jaar vo ordat ze on der ROHS II gaan vallen. Vaste 

installa ties, app araten voor m ilitair ge bruik , ond er zo ek s apparatuur en and ere 

productgroepe n blij ve n uitge zo nderd. 

Milieuwinst 

Het com prom is tussen het Par lem ent en d e 27 li d s taten is na een perio de van 

twee en een half jaar moeizam e onderha nd eli nge n bereik t. Het E urope es 

Parlem ent had als am bit ie om ROHS II f ors uit t e breid en m et extra stof f en. Dit 

is niet gebe urd. D e mil ieu winst zi t vooral in het f eit dat er m eer apparat en 

onder de ROHS II ga an valle n. Of de indu s trie vold oe nde tij d heef t om de 

s c hadelij k e stoff en te ver van gen do or m inder schade lij k e wa arbij de k wa lit eit 

van prod ucten ge lij k blij f t, zal in de pr ak tijk nog m oeten blij k en. 

Standpunt FME 

FME blij f t ervoor ple it en dat nieu we voorstell en vo or het uitba nn en van 

gevaarlij k e stoff en uitsluit end via de wetenschappe lij k e procedur e van R EA CH 

worden go edg ek eurd. De Europ ese R EACH Directive he ef t als doel het 

verm inderen va n gevaarlij k e chem is c he stof f en en m engels in a lle prod ucten. 

De ge brekkige consis tent ie t ussen ROHS II en R EA CH is vo or FME een groot 

zorgp unt. Norm en vo or m axim ale concentr aties va n ge va arlij k e s toff en ge lde n 

in ROHS II op m ateriaalnivea u en in R EAC H op artik elnive au. E uropa heef t een 

k ans gem is t om het in één k eer go ed t e doe n en te k om en consis t ente 

wetge v ing vo or alle geva arlij k e stoff en. 

De of f ic iële tek s t van Directive 201 1/65/EU ROHS II hier worden gedo wnloa d: 

http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2011:174:0088 

:0110: EN:PDF 

7 Bijl ag e | 64

7.2 Bijlage 2 ARBO-Wet Handvaardigheidlokaal 

Handvaardigheidlokaal - Machines en gereedschappen 

Goedgekeurde norm 

W ordt gehant eerd do or 

de Ar beidsinspectie . 

Inleiding 

Norm 


In he t ha nd vaar dig he i dlok aal worde n ger ee dschappe n en m achines 

gebruik t die een ve il i ghe idsris ic o m et zic h m eebrengen. 

G ereedschap pen en m ac hines m oeten deu gde lij k zij n uitge vo erd en op 

een juis te wij ze zij n opgesteld. 

M inimumeisen 

Vast op he t elek tric iteitsne t aa nges loten m ac hines die ge vaar 

opleveren wann eer ze on ver wacht in werk ing k om en (bij voorbee l d bij 

herstel va n stroom uit va l) zij n voor zie n van nuls p ann in gbe ve il ig i ng 

Machines m et draaien de dele n die ge vaar k unne n ople ve r en, zij n 

voor zi en va n ee n duidelij k herk enbare, goed zic ht bare en sne l 

bereik bare noodstop. 

Instab iele m achines zij n verank erd aan de vl oer 

Aan drij v ing en en draaien de delen va n m achines zij n af gescherm d 

Bij ge va arlij k e elek tris c h aang edreven ap p aratuur zi j n op goe d 

zic ht bare en bereik ba re pla atsen (twee teg eno verlig gen de wand en op 

± 1,2 m ) noodstopschak elaars aan wezig 

T egen het schade lij k la wa ai va n m achines zij n de vo lge nde 

m aatregelen ge nom en: 

Bij m eer dan 80 dB(A) wor dt geho orbesche rm ing beschik baar 

gesteld 

Bij m eer dan 85 dB(A) wor dt geho orbesche rm ing verplic ht gesteld 

Bij m eer dan 85 dB(A) wor dt lawa ai bestreden door (in gege ve n 

vo lgorde): 

o Een and ere m achine of andere t echn iek toe te passen 

o Om k asting, af s c herm ing, ontdreun ing va n lawaa ibronne n 

o Bep erk te tij dsduur va n blootstell in g aan la waai 

T er voork om ing van verwond in g do or spatt en, wegspringe nde 

dee ltjes, hitte etc. wo rden persoon lij k e bescherm ingsm iddele n 

gebruik t 

De vast op gestelde boorm achine voldoet aan de volgen de eis en : 

Voor werpen worden i ngek le md 

7 Bijl ag e | 65

Boortjes wor den na g ebruik ver wij derd 

De vast op gestelde slij pm achine vold oet aa n de eis e n: 


Vonk enscherm van veil igh eidsglas is aa n wezig en in goed e staa t 

De leunspane n staa n horizont aa l en m axim aal 3 mm van de steen 

De zij k anten en om trek van de steen zij n vo or zi en va n ee n 

beschermkop 

De sten en zij n rege lm atig af geslet en en in balans 

Elek tris c h han dger ee dschap is dub be l ge ïsole erd uitgevoerd 

Bij elek tris c h solderen ge ldt: 

Stekkers van soldeer bout en op veili ge spanning (24 Volt) passen 

niet in 22 0 Volt 

Solde erbout en op 220 Vo lt zij n gea ard of dubbe l geïsoleerd 

De aa nslu iting va n de aarddraad in de bout wordt jaar lij k s 

gecontrole erd 

De cont actdo zen zij n zo gep laa tst dat de s noeren niet over het 

werk blad ga an 

Het werk blad is van i s oleren d, onbrandb aa r of sl echt bran dba ar 

m ateriaal (ge en asbe s t, gee n m etaal) 

De groe p waarop de s old eerbo uten zij n aan geslot en is extra 

beveili gd m et een aar dlek s c hak elaar 

Af zuigin g van lasdam pen t oep assen 

Alle m achines en gereedschap pen zij n in goede staat en worde n 

j aarlij k s gek eurd 

Kle ding, haar en sieraden le ver en geen ge vaar op tij dens het ge bruik 

van m achine 

7 Bijl ag e | 66

7.3 Bijlage 3 ARBO-Wet Machineveiligheid 

Machineveiligheid - Algemene eisen 

Inleiding 

Norm 


Als leerlin gen en/ of werk nem ers (huis houd elij k e)apparat en en machin es 

gebruik en, k unnen ongevallen ontstaan als de ze niet veilig zij n of niet 

ve il ig gebruik t worden. 

Bij de aa nschaf van apparat en en m achine s m oet rek ening worden 

geho ude n m et de veiligh eid . Belangr ij k zij n ook de plaatsing (ruim te 

erom heen), on derho ud/k euring en vo orlic htin g/instructie over het 

gebruik . 

M inimumeisen 

Bij de aa nschaf van m ac hines wordt rek ening geh oud en m et CE - 

m ark ering. De CE-m ark ering is echter geen garant ie dat aa n alle 

ve il igh eids eis en is vo lda an. Let bij de aa nschaf van 

f reesgereedschap en rond e za agb la den vo or hout be werk ing op dat 

de ze m oet vo ld oen aa n de norm NEN -EN 847-1:1997 'Gereedschap 

voor hout be werk ing – Ve il igh eidseis en . Deel 1: Freesger eedschap, 

ronde za agb la den', in c lusief correctieb la d C1:19 97 

Verder m oet bij aanschaf rek ening geho ud e n worde n m et: la waa i en 

trill in gen , dam pen en s tof , onderho ud, en ergie verbruik 

Bij t we ed eha nds m achin es m oet de veili gh eid vo or de aa nschaf 

gecontrole erd worden . Dit ge ldt ook voor reeds aa n we zi ge m achines 

(zie Machine ve i lig he i d - bed ie ningsm iddelen) 

Het onderhoud van m achin es en install aties is gereg eld. Een du i delij k 

onder hou dsschem a is hierbij van belang . D e le verancier k an goe de 

inf orm atie geven over k ritis c he punt en en f reque nties va n onder houd 

Machines en installat i es worde n per iod iek gecontrole erd o p ee n 

aant al ve il igh eidsaspecten 

App araten en m achines die ee n verplic hte keuring m oeten on der gaan , 

(bij v. dr uk vaten, gascil ind ers, lif ten , k ranen, hij s - en hef m iddele n) 

worden op tij d gek eurd. De k euren de instantie ge ef t m et een 

(k eur)m erk aan dat d e k eur ing heef t plaats gevond en 

Rond om m achines en install aties is voldoe nde ruim te. Er is gee n 

hin der voor loo p - en t ransportrout es 

Om oogver wond in g door bij voorbee ld spatt en en we gsprin gen de 

dee ltjes te voork om en, is het gebruik van een ve il igh eidsbril verplic h t 

gesteld 

7 Bijl ag e | 67


Machines, gereedschappe n en hu lpm ateria al worden uitslu iten d 

gebruik t voor het doe l waar ze voor bestem d zij n. Ze zij n geschik t 

voor het uit te voer en werk of daartoe be ho orlij k aange past 

Het bij de m achine ho rende ond erho udsbo e k wordt go ed bij ge ho uden . 

Machines en gereeds c happe n wor den alle e n ge bruik t door de 

vak docent, t echn is c h onder wij s assis tent en leer li nge n die daartoe 

geïnstrue erd zij n 

Leerlin gen werk en alleen dan m et m achine s of gereedschap pen als er 

toe zic ht is (bij voork eur ond er toe zic ht van de vak docent of technis c h 

onder wij s assis tent) 

De alge hele onderhou dstoestan d van vo or zi eninge n is goe d: scho on, 

er is ge en roest, er zi j n geen k apotte of ver boge n onderdelen en de 

beveili gin ge n en af s cherm ingen zij n aan wezi g 

Lekkages van m achin es word e n voork om en want lek k ages k unne n 

onno dig hu idcontact en sm erige en gla dd e vl oeren tot ge vo lg he bben 

Be werk ingsplaa tsen die gevaar opleveren v oor k nelle n, plet ten, 

s nij den, vo nk en en spatten zij n voldoe nde beveili gd. D e beste 

beveili gin g is een voo rzie ning die het onm ogelij k m aak t om m et 

hand en of ledem aten bek neld t e rak en 

Be veiliginge n m ogen noo it 'overbrugd' worden. Dat is straf baar 

Be we ge nde, scherpe, uitstek ende en span nin gvoeren de, ze er hete of 

k oude ond erde len va n m achines en install aties zij n af gesc hermd do or 

om k as tinge n, schermplat en of hek werk en (ged wong en af s tan d tot 

gevaar) 

Instab iele m achines ( hoge m achines m et een relatief k leine voe t ) zij n 

verank erd aa n de vlo er 

App aratuur, m achines en processen wa arbij schadelij k e gassen, 

dam pen en stof vr ij k om en worde n af ge zog e n. Voorbe elden 

zij n: sold eren, be werk en van k unststof , scheik unde proe ven , af b ij ten, 

af zuigk ap bij f rituren, hout be werk ingm achines, lassen, etsen 

(bij vo orbee ld va n printen) en uitlaatgassen bij verbrand in gsm otoren 

Aansluitk abe ls , invoe rp unten en snoeren zi j n in deug de lij k e staat 

Perm anent opgesteld e m achines m oeten een vaste elek tris c he 

aansluit ing he bbe n 

Voor ond erhou d en reparatie m oet de m achine spann in gslo os 

gem aak t k unnen worden door een (bij vo ork eur vergrend elb are) 

s c hak elaar of ee n steker 

Voor snoeren ge ldt d at de ze niet over de v loer li gge n en teg en t rek 

zij n ont last 

Moge l ij k e statis c he elek tric iteit wor dt af ge v oerd door m iddel van 

aarding 

7 Bijl ag e | 68

De aardin g m oet rege lm atig gecontroleerd worden 


Elek tris c he ap parat uu r in vocht ige r uim tes h eef t de juis te uit wen dig e 

bescherm ing tege n vo c ht. Op het apparaat i s de m ate van 

bescherm ing herk enbaar do or de s ym bolen regen waterdic ht (IP X 3); 

s pat wat erdic ht (IP X4) 

Vast aang eslot en m achines zij n vo or zien v an een 

nuls p ann in gsbe veili ging. D e ze voork om t dat een m achine of 

installa tie na ee n stroom s toring weer in beweging k om t als de storing 

is opg ehe ve n. D e m achine m oet door ee n be wuste ha nde li ng weer 

worden in geschak eld. 

7 Bijl ag e | 69

7.4 Bijlage 4 Soldeer verb indingen 

Soldeerconstructies (Bron FME) 

In hoofdzaak bestaan er slechts twee soldeernaadtypen n.l.: 

de stompe verbinding; 

de overlapverbinding. 

In beide gevallen kan de spleet zowel parallel - als V-vormig zijn. 

Voorbeelden hiervan zijn: 

stompe verbinding (capillair, figuren 7.4.1t/m 7.4.3); 

stompe verbinding (V-vormig, figuur 7.4.4); 

overlapverbinding (capillair, figuren 7.4.5 t/m 7.4.7); 

overlapverbinding (V -vormig, figuren 7.4.8 en 7.4.9). 

figuur 7.4.1 Stompe verbinding plaat-plaat (capillair) 


figuur 7.4.2 Stompe verbinding pijp-pijp (capillair) figuur 7.4.3 Stompe verbinding pijp-plaat (capillair) 

7 Bijl ag e | 70

figuur 7.4.4 Stompe verbinding plaat-plaat (V-vormig) 

figuur 7.4.5 Overlapverbinding plaat-plaat (capillair) 

figuur 7.4.6 Overlapverbinding pijp-pijp (capillair) 

figuur 7.4.7 Overlapverbinding pijp-plaat (capillair) 

figuur 7.4.8 Overlapverbinding pijp-pijp (V-vormig) 


7 Bijl ag e | 71

Figuur 7.4.8 Pijp plaatverbinding 

figuur 7.4.10 Combinaties van verbindingsvormen 


7 Bijl ag e | 72

figuur 7.4.11 Onjuist geconstrueerde verbindingen 

figuur 7.4.12 Verbindingen van dunne plaat 

figuur 7.4.13 Verbindingen van draad 


7 Bijl ag e | 73

figuur 7.4.14 Juist geconstrueerde verbindingen 

bij voorkeur niet op 

onderstaande wijze uitvoeren 

a) 

b) 

c) 

d) 

e) 

onderstaande constructie 

verdient de voorkeur 

tabel 7.4.1 Voorbeelden van soldeerverbindingen 


7 Bijl ag e | 74

7.5 Bijlage 5 Feedback workshop 


7 Bijl ag e | 75

Notities 


7 Bijl ag e | 76

Loodvrij solderen

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?