Download als PDF: Gratis - exfam.nl

het zondebokmechanIsme
volgens boszormenyi-nagy is het zondebokproces een vorm van parentificatie.
“De zondebok wordt op oneerlijke wijze gedwongen om verantwoordelijkheid op zich te nemen voor de
lasten of de vergrijpen van een ander” (Nagy & Krasner, 1994). Een zondebok ontstaat binnen een gezin
waar grote spanningen heersen, meestal tussen de ouders. Angst dat één van de ouders het gezin zou
verlaten, leidt tot een escalatie van spanning in het gezin. Het kind zorgt ervoor dat deze toenemende
spanning via hem wordt afgeleid, zodat hij er nog enige controle over heeft.
Van der Pas (1992) onderscheidt een combinatie van een viertal factoren die het ontstaan van het zondebokproces
beïnvloeden:
- Hardnekkige afleidingsmanoeuvres naar één kind;
- Bijna dwangmatig volhouden dat er geen ouderlijke conflicten zijn;
- Verwijten van beide ouders aan het adres van eerdergenoemd kind;
- Meedoen van het kind aan dit patroon.
De zorg van de zondebok voor het gezin houdt in dat het kind de schuld van de spanningen op zich
neemt. Het offert zichzelf op en wordt geofferd ten voordele van het gezin. Voor ouders is dit gedrag
van het kind moeilijk als zorg te herkennen, omdat het in eerste instantie als ‘lastig’ wordt ervaren.
Hierdoor is het gevaar voor destructieve parentificatie groot. De zondebok helpt het gezin en krijgt
bovendien nog de schuld. De voortdurende schuldinductie die de zondebok ondergaat, leidt tot een gekwetst
zelfbeeld, minderwaardigheidsgevoelens en wantrouwen jegens anderen. Binnen het gezin heeft
de zondebok een ‘outsider’positie, wat zich vaak later in zijn levensgeschiedenis herhaalt. Erbij horen,
samenwerken in een groep of een team blijven dikwijls moeilijke thema’s in hun leven. Ze gaan zich,
vanuit hun grote angst voor afwijzing, zodanig tot anderen verhouden dat zij steeds meer het doelwit
worden van pesterijen. Zondebokken krijgen zelden erkenning voor wat ze investeren in het gezin. Jaloezie
naar broers en zussen die wel erkenning krijgen (vooral de perfecte en zorgende kinderen), kan
het destructief recht -het recht dat blijft bestaan om te ontvangen wat niet gegeven is- en het gekwetste
zelfbeeld nog versterken bij deze jongeren. De ontwikkeling van allerlei persoonlijkheidsstoornissen
is volgens Van Mierlo, e.a. (1999), ook nooit veraf.
Psychologen hebben ontdekt dat het zondebokmechanisme ook een verschijnsel is binnen groepen,
kleine (zoals gezinnen), maar ook in veel grotere verbanden. Binnen groepen is het voorkomen van een
zondebok, die de ziektes en frustraties van het gezin (of de groep) op zich krijgt geprojecteerd, geen
ongewoon fenomeen. De ‘rol’ van zondebok komt dan vaak toe aan de zwakkere in de groep. De kern
van het zondebokmechanisme is echter dat, zelfs indien deze zwakkere uiteindelijk uit de groep zou
worden gestoten, het groepsmechanisme vervolgens een nieuwe zondebok zal ‘aanwijzen’ en wel omdat
het groepsmechanisme dit feitelijk vraagt/nodig heeft om de in het systeem aanwezige spanning af
te voeren. Het betreffende systeem heeft geen andere, meer volwassen mechanismen ontwikkeld om
deze spanningen af te voeren. Het begrip zondebok staat hierbij dan dichter tegen de oorspronkelijke
14 Artikelen bij ‘De kunst van het ontmoeten’