Xylotheek - Historisch Centrum Overijssel

De xylotheek in de vitrine van het Natuurmuseum Enschede.
(foto: Onno Meeter, beschikbaar gesteld door Enkzicht restaurateurs te Eefde)
'32 Franz van Stuivenberg

Franz van Stuivenberg
De xylotheek in het Natuurmuseum Enschede
In Nederland bevinden zich, voor zover bekend, drie xylotheken, die zijn
ondergebracht in Kasteel Groeneveld te Baarn, het Coopmanshus te Franeker
en het Natuurmuseum Enschede. Alledrie zijn ze begin negentiende eeuw vervaardigd
door Ferdinand Alexander van Schlümbach uit Neurenberg.
De xylotheek in het Natuurmuseum Enschede werd de afgelopen jaren in het
kader van het Deltaplan Cultuurbehoud geheel geconserveerd. Deze xylotheek,
eigendom van de Vereeniging tot beoefening van Overijsselsch Regt en
Geschiedenis is sinds 1955, via het toenmalig ProvinciaalOverijssels Museum,
voor onbepaalde tijd in bruikleen aan het Natuurmuseum Enschede afgestaan.
Het ontstaan van de xylotheken
In de tweede helft van de I8e eeuw bereikte de belangstelling voor de natuurwetenschappen,
die in de loop van de I7e en I8e eeuw geleidelijk toenam, een
hoogtepunt.
Onder invloed van vooral Carl van Linné (Linnaeus) vierde de systematiek
hoogtij. Naturaliënkabinetten verrezen als paddestoelen uit de grond en onder
de gegoede burgerij behoorde het tot de 'bon ton', dat men een colleetie schelpdieren,
opgeprikte insecten, schedels of ten minste een salonmicro-scoop of
-sterrenkijker bezat, die men vol trots aan derden toonde.
Uiteraard waren er lieden die op deze ontwikkeling inspeelden. Dat waren niet
alleen handelaren in naturaliën, maar bijvoorbeeld ook houtvesters en boswachters.
Met name door toedoen van deze laatsten ontstonden in die tijd ook
de xylotheken. Het woord xylotheek (Xylon= Crieks = hout) is gevormd naar
analogie van bibliotheek, cartotheek, enz. en stamt uit later tijd. In de tijd van
hun ontstaan sprak men van 'Houtverzameling' of 'Herbarium vivum in boekformaat'.
De xylotheken waren verzamelingen van houten kistjes in boekvorm, die naast
de beschrijving van een bepaalde plant, ook kenmerkende delen als blad,
bloem, vrucht, kiemplant, wortel, zaad, stuifmeel, hars, enz. bevatten. Soms
werden ook insecten toegevoegd die op of in de betreffende planten afbomen
leven. Bovendien waren de kistjes, als ze betrekking hadden op een boomsoort,
vervaardigd van het hout daarvan. De rug werd gemaakt van een deel van een
dikke tak met de natuurlijke bast en daarop soms korstmossen of takjes van
klimop. .
Dergelijke colleeties kunnen soms een geweldige omvang hebben (meer dan
duizend delen) en zullen uiteraard vrij kostbaar zijn geweest. Lange tijd waren
er maar relatief weinig xylotheken bekend in openbare verzamelingen. Door
recent speurwerk zijn er de afgelopen jaren veel nieuwe ontdekt, waarvan sommige
meer dan een eeuw lang onopgemerkt op zolders of in kisten en kasten
hebben gelegen, vergeten en zonder belangstelling ervoor.
OHB 115e stuk 2000 De xylotheek in het Natuurmuseum Enschede 133

De Nederlandse xylotheken
In Nederland zijn tenminste vijfxylotheken geweest, alle in academische colleeties.
Drie daarvan hebben de tijd overleefd. Dat zijn de drie xylotheken die
koning Lodewijk Napoleon tussen 1809 en I8n schonk aan de Hogeschool van
Franeker, de Hogeschool van Harderwijk en de Universiteit van Leiden.
Er zijn ook xylotheken geweest in Groningen en Wageningen. De laatste ging
helaas in de Tweede Wereldoorlog verloren.
De xylotheek van Franeker (die thans is ondergebracht in het Coopmanshus te
Franeker) is met 158 delen de grootste. Die van Leiden (thans ondergebracht in
kasteel Groeneveld te Baarn) telt 154delen en die van Harderwijk (sinds 1955 in
het Natuurmuseum Enschede) heeft er 146. In vergelijking met die in Franeker
ontbreken er in de xylotheek van Harderwijk 13delen. Eén deel in de xylotheek
van Harderwijk bleek dubbel. Dit dubbele exemplaar is in bruikleen gegeven
aan het Veluws Museum te Harderwijk.
Het verschil in omvang van de xylotheken van Harderwijk en Franeker is wellicht
te verklaren door het feit dat de xylotheken in verschillende zendingen werden
geleverd, waarvan Franeker er drie ontving en Harderwijk slechts twee.
De herkomst van de Nederlandse xylotheken
Gezien de overeenstemming in nummering, tekst en uitvoering zou men al
kunnen vaststellen dat de maker van de xylotheken van Leiden, Harderwijk en
Franeker dezelfde moet zijn geweest, namelijk Ferdinand Alexander van
Schlümbach uit Neurenberg.
Van Schlümbach (in diverse stukken die betrekking hebben op de drie Nederlandse
xylotheken ook wel Slembach, Dr. Schlaumbach, Schlumbach en Van
Schlumbach genoemd) werd op 23 december 1772 te Erlangen geboren. Hij
schijnt aanvankelijk ritmeester te zijn geweest in het Beierse leger. Als zijn zoon
Carl Lebrecht in 1798 te Neurenberg wordt geboren, wordt hij als 'pensionierter
königlich-bayerischer Ritmeister' in de registers vermeld. Nadien wijdde hij
zich aan de bosbouwen publiceerde daarover in zijn woonplaats Neurenberg.
In I8ro publiceerde Van Schlümbach in twee delen zijn 'Abbildungen der
hauptsächlichsten in- und ausländischen Nadelhölzer, die besonders in Baiern wild
gefunden werden, nebst denen dabei sich aufhaltenden Insekten', verlucht met 18
kopergravures. Naar de prijs van 4 7/8 Reichstaler te oordelen was het een vrij
kostbaar werk!
Van ca. I8n tot r822 was hij 'Revierförster' te Theta en van r823 tot 1831 te
Röttenbach, waar hij op IS maart r835 overleed. Voor zover we weten, vervaardigde
hij in zijn leven alleen de drie, in Nederlands bezit zijnde xylotheken.
Een bevestiging van het feit dat de Nederlandse xylotheken van hem afkomstig
zijn, is te vinden in de 'Handelingen van den Senaat der Bataafse Akademie te
Harderwijk', deel XI, waarin wordt vermeld dat op de vergadering van r juni
r809 door de senaat werd besloten dat een commissie, bestaande uit de hoogleraren
Ten Brink, Van Enschut en Pareau, de publieke audiëntie bij de koning
op Het Loo zou bezoeken om de moeilijkheden te bespreken, waarmee de
academie toen te kampen had. Verder lezen we in deze notulen: 'Voorts brengt
'34 Franz van Stuivenberg

I .
! ...~ •
• .., f ........... '~'" IJ .. : ~
/ l t. P. '. l. .'
-) I,
.• , - .•. ,,,. ;,,11 ..'
- .
1'. ,. I
"I••
. j
I.,
\
..".. I;
... 1.,. ..... ~(
"
.,,\
• c"
Een geopend deel uit de xylotheek met nog zichtbaar de Duitse tekst. (foto: Onno Meeter)
de rector Magnificus ter tafel eene Missive van den Directeur Generaal van
Kunsten en Wetenschappen, dienende ten geleide van een Botanisch Werk van
den Heer Schlumbach te Neurenberg, door Zijne Majesteit aan deze Academie
ten geschenke gezonden, en op heden door hem, R.M., in vier kisten ontvangen'.
Hierop werd besloten dat bovengenoemde commissie aan Zijne Majesteit de
erkentenis van de Akademische Senaat zou betuigen voor dit prachtige en nuttige
geschenk. Tevens werd de secretaris verzocht om de eerder genoemde
Directeur Generaal in kennis te stellen van de ontvangst van dit Werk, onder
dankzegging voor de bezorging.
Ook het 'Verbaal van de Heeren Curatoren van's Lands Hoogeschool te Harderwijk,
beginnend met 21 juli 1808', geeft een, zij het wat karig bericht van de
zending: 'De Hortus geïnspecteert en in orde bevonden zijnde, hebben de Heeren
Curatoren hunne werkzaamheden hervat. Prof. A. Spey heeft in Qualiteit
als Bibliothecaris aan de Heeren Curatoren gecommuniceerd, dat hij in deze
De "l'lotheek i" het Natuurmuseum £"schede '35

Enige banden uit de xylotheek. (foto: On no Meeter)
zijne qualiteit in het verloopen Akademiejaar voor de Bibliotheek der Akademie
heeft ontvangen de navolgende present Exemplaren: I. Van Zijne Majesteit
den Koning van Holland, het Botanisch Werk van den Heer Slembach'.
Later, in het verslag van de zitting van de senaat op 26 mei 1810, lezen we: '".
Voorts communiceert de Rector nog, van den voornoemden Heer Directeur
ontvangen te hebben de laatste bezending van het werk van Schlumbach,
berigtende dat hetzelve door hem aan den tijdelijken Bibliothecaris was ter
hand gesteld. Wordende de Secretaris verzocht den ontvangst met dankzegging
te accuseeren' .
De data van ontvangst van de zendingen komen overeen met die van Franeker,
waar de eerste zending op 24 mei 1809 was ontvangen, de tweede in april iSro
en de derde op ro juli 18n. Van een derde zending aan Harderwijk is echter
niets te vinden. In geen enkel verslag van de senaatszittingen in 18ro wordt er
iets over gezegd. Wellicht kan hieruit het verschil in omvang van de drie xylotheken
worden verklaard.
De xylotheek van Harderwijk
Zo werd dus het lot van één van de door koning Ladewijk Napoleon geschonken
xylotheken verbonden aan dat van de Harderwijkse Akademie en dat was
1}6 Franz van Stuivenberg

zeer tragisch. Waarschijnlijk had Harderwijk al sinds 1372 een Latijnse kloosterschool.
Toen de stad in 1580 de Spaanse zijde verliet, gingen alle bezittingen
van de kloosters over aan de stad en besloot men om in het voormalige St.
Catharinaklooster een 'Doorluchtige Quartierscholle' voor het kwartier Veluwe
te stichten. In 1599 werd de eerste hoogleraar benoemd.
Aanvankelijk scheen deze nieuwe school in een behoefte te voorzien en op 21
april 1648 werd ze dan ook bevorderd tot 'Hoogeschool van Gelderland'.
Beroemde wetenschappers promoveerden er, zoals Herman Boerhaave in 1693
en de al eerder genoemde Carl van Linné in 1735.
Daarna ging het echter bergafwaarts met de hogeschool. Het aantal studenten
liep van jaar tot jaar terug en toen de Fransen eind I8e eeuwons land binnentrokken
vreesde men het ergste. Deze vrees leek echter ongegrond, want op
12 maart 1795 werd bij besluit van de landdag bepaald dat de Akademie 'bij
voorraad in denzelfden toestand gehandhaafd zal worden' en dat de diploma's
'in den naam des vrijen Volks van Gelderland' zouden worden uitgereikt.
Toch voelde men zich voortdurend bedreigd. Toen koning Ladewijk Napoleon
in 1806 het bestuur in handen kreeg, begaf de curator van de hogeschool,
T.F.W. baron Spaen tot Biljoen, zich naar Den Haag om de koning namens de
curatoren de titels van 'Curator primarius' en 'Rector Magneficentissimus' aan
te bieden en tevens de goede rechten van de Harderwijkse Akademie te bepleiten.
Op 4 april 1807 bepaalde Ladewijk Napoleon dat aan de hogescholen van Franeker,
Groningen en Harderwijk de verzekering zou worden gegeven dat zij
'voortdurend zouden blijven bestaan'. Op 28 en 29 juni 1808 bezocht Ladewijk
Napoleon Harderwijk. Op 29 juni werd hij ontvangen door een commissie van
hoogleraren. Tegenover hen verklaarde hij 'dat bij de aanstaande reorganisatie
der Akademiën de Koninklijke Universiteit van Leyden wel bijzondere voorregten
zal verkrijgen, doch dat de overige Akademiën ook eene verbetering van
haar lot zullen ondervinden'. Het vertrek van Ladewijk Napoleon op I juli 1810
betekende uiteindelijk ook het einde van de Harderwijkse Akademie. Ondanks
het feit dat adviseurs van Napoleon zich gunstig over de Gelderse Hogeschool
uitlieten, werd ze toch bij keizerlijk decreet van 22 oktober I8n opgeheven. Na
de bevrijding van de Franse overheersing werd bij Koninklijk Besluit van 2
augustus 1815 bepaald, dat te Harderwijk een Athenaeum zou worden geopend.
Dit gebeurde op 23 januari 1816, doch slechts twee jaar later werd het
instituut - en nu voorgoed - gesloten.
Direct na de sluiting werd de vraag gesteld wat er met de bezittingen en in het
bijzonder met de bibliotheek, die ca. 3-300 boeken omvatte, moest gebeuren.
Na de opheffing meldden zich een aantal gegadigden: de gemeenten Harderwijk,
Deventer en Arnhem, het Koninklijk Instituut te Amsterdam en de universiteiten
van Leiden en Utrecht. Bij Koninklijk Besluit van 13juni 1818 werd
bepaald dat de bibliotheek over Deventer en Arnhem zou worden verdeeld.
Zodra de oud-curator rF.W. van Spaen tot Biljoen hiervan hoorde, wendde hij
zich tot de overheid waarbij hij erop aandrong alleen de theologische werken
aan Deventer af te staan. De rest hoorde zijns inziens in Arnhem thuis. Mocht
Arnhem geen complete verzameling willen hebben, dan moest het zich vol-
De xylotheek i" het Natuurml+sel+m E"schede I37

gens hem in ieder geval verzekeren van een aantal werken, zoals een encyclopedie
(die hij zelf had geschonken), een atlas van Blaauw, een 'Herculanum'
(geschenk van de graaf van Lynden tot de Voorst) en 'Een verzameling in de
farm van eene bibliotheek van allerlei houtsoorten, zeer interessant, zynde een
geschenk van Koning Lodewijk' .
Arnhem bepaalde zich tot de keus van enkele tientallen werken. Het overgrote
deel van de boeken ging naar de Athenaeumbibliotheek van Deventer. Daar
was de xylotheek echter niet bij. Harderwijk hoopte nog steeds op een eventuele
mogelijkheid, dat er een medische hogeschool zou worden gesticht. Met het
oog hierop had men de verzameling voorwerpen en boeken op het gebied van
biologie en geneeskunde bewaard.
Toen in 1840 duidelijk werd, dat de plannen voor een medische hogeschool
niet doorgingen, werd ook het laatste deel van de bibliotheek naar Deventer
overgebracht. De natuurhistorische verzameling, waaronder de xylotheek,
bleef achter op de zolder van het stadhuis.
Verhuizing van de xylotheek naar Zwolle
Op 7 april 1841 werd de 'Overijsselsche Vereeniging tot Ontwikkeling van Provinciale
Welvaart' opgericht, met als eerste voorzitter mr. B.W.A.E. baron Sloet
tot Oldhuis. Deze vereniging besloot al spoedig om een natuurhistorische verzameling
aan te leggen. In het Reventer te Zwolle werd een museum ingericht,
dat in 1846 ter gelegenheid van het eerste Landhuishoudkundig Congres te
Zwolle werd geopend. Daarbij kwam al spoedig de verzameling in Harderwijk
ter sprake. Omdat het hier in feite om rijkseigendom ging, wendde de vereniging
zich op 7 februari 1846 tot de Minister van Binnenlandse Zaken met het
verzoek de Harderwijkse verzameling aan hen toe te wijzen. Op 23 november
schreef de minister, dat hij aan de vereniging vergunning verleende om 'de
bedoelde voorwerpen van Natuurlijke Historie' naar Zwolle over te brengen.
Dat de toestand van de verzameling niet rooskleurig was, blijkt uit een brief
van G.A. de Meester, stadsecretaris, van 29 december 1846 waarin hij o.a.
schrijft '". doch de tijd heeft ook veel, vooral vogelen, enz. tot stof doen wederkeren'.
In eerste instantie zou de verzameling op 18 januari 1847 worden overgedragen,
maar de lokaliteiten van het Zwolse museum waren zo koud en tochtig,
dat de overdracht werd uitgesteld en pas op IO mei 1847 plaatsvond. Hierbij
was echter nog niet de xylotheek. Blijkbaar wilde men die in Harderwijk niet
afgeven!
In een brief aan baron Sloettot Oldhuis schreefG.A. de Meester op II juni 1847
dat er problemen waren ten aanzien van het eigendom van de xylotheek. De
vraag was of de xylotheek toebehoorde aan de stad Harderwijk of aan de staat.
Een aantal raadsleden huldigde de mening dat ze eigendom was van Harderwijk
en daar dan ook moest blijven. De Meester gaf de raad om een brief naar
de minister te schrijven met het verzoek om aan te geven dat de xylotheek
inderdaad staatseigendom was en aan de vereniging diende te worden overgedragen.
Dat De Meester het niet zo hoog op had met bepaalde leden van de
Harderwijkse gemeenteraad blijkt wel uit de volgende passage uit zijn brief:
138 Franz van Stuivenberg

'Het ras toch van wezens die iets liever laten verrotten dan dat een ander er nut
mee doet, zal zo spoedig niet uitsterven; maar dergelijken moet de magt over
het goed ontnomen worden'.
Sloet liet er geen gras over groeien. Reeds op 5 juli 1847 berichte de waarnemend
gouverneur van Gelderland aan de gouverneur van Overijssel, dat de
minister hem gemachtigd had 'om zeker Herbarium Vivae in boekformaat' af
te geven aan de Overijsselse Vereeniging, hetgeen vóór I september 1847
geschiedde.
Zolang baron Sloet tot Oldhuis de Overijsselse Vereeniging leidde, bleef het
museum en ook de xylotheek in een goede toestand. Maar na zijn dood in 1884
raakte het museum (en ook de vereniging) snel in verval.
In 1904 werd de vereniging ontbonden en het museum verenigd met dat van
de Vereeniging tot beoefening van Overijsselsch Regt en Geschiedenis. Het
geheel werd ondergebracht in huize Helmich, tegenwoordig het Drostenhuis
genoemd, aan de Melkmarkt te Zwolle. De belangstelling voor natuurhistorische
voorwerpen in dit museum bleek echter gering. Successievelijk werden de
natuurhistorische colleeties afgestoten. Dat was ook het geval met de bibliotheek,
waarvan de natuurhistorische boeken werden geveild.
De plantencollectie, waaronder het herbarium van David de Gorter, ging in
1922 naar het Rijksherbarium te Leiden en het grootste deel van de natuurhistorische
collectie, waaronder de laatste bever van Nederland, die in 1825 bij
Zalk werd geschoten, ging in 1925 naar Natura Docet te Denekamp.
De conserveringstoestand van de xylotheek was er in de loop van de tijd niet
beter op geworden. De tand des tijds had door vocht en houtworm duidelijke
sporen achtergelaten. Vooral tijdens de laatste Wereldoorlog had ze ernstig
door vocht te lijden gehad. In 1948 werd ze toevertrouwd aan prof. dr. H.J.
Venema te Wageningen die in zijn laboratorium veel moeite en zorg besteedde
om de xylotheek op te knappen. Helaas waren de ideeën omtrent het restaureren
en eonserveren in die tijd duidelijk anders dan heden ten dage en terecht
kan de vraag gesteld worden of deze 'restauratie' de xylotheek wel ten goede is
gekomen. Veelonderdelen die in de loop van de tijd waren losgeraakt, werden
met moderne lijmen en spijkers weer min of meer op hun plaats gebracht,
waarbij veelonderdelen in de verkeerde delen of op de verkeerde plaats werden
bevestigd. Over deze opknapbeurt schreef de heer Geesink, directeur van het
Provinciaal Museum van Oudheden te Zwolle (het museum van de Vereeniging),
aan prof. Venema in een brief van 20 januari 1949 o.a. het volgende:
'Hooggeachte Prof, U ten zeerste dankend voor de terugzending van de delen
van de xylotheek en de daaraan verrichte goede zorgen heb ik de eer U mede te
delen dat ik heden aan uw adres doe verzenden een nieuwe zending, dan blijven
er hier nog 20 delen achter, die een zeer gehavend aanzien hebben en
waarvan de kistjes gedeeltelijk los in elkaar zitten. Is het daarom mogelijk dat
ik deze voorafhier doe in elkander lijmen?'.
De heer Venema schreef terug: ' Zeer geachte Heer, In antwoord op Uw vraag
wat er gedaan moet worden met de nog resterende kistjes, deel ik u mede dat
deze het best elk afzonderlijk stevig in papier gepakt moet worden. Wij zullen
dan hier wel zien wat er nog te krabben en te lijmen valt'.
De xylotheek in het Natl.umluseum Emchede 139

De xylotheek als bruikleen naar Enschede
In 1953 werden de laatste natuurhistorische colleeties uit Zwolle verwijderd. De
schelpen- en koralencollecties werden aan Natura Docet geschonken. De geologisehe
colleetie (één der oudste streekcollecties van ons land) werd geschonken
aan het Natuurhistorisch museum te Enschede, het huidige Natuurmuseum
Enschede. Dit museum kreeg als sluitstuk in 1955 de xylotheek in bruikleen.
Na ontvangst in Enschede werd de xylotheek enige tijd opgeslagen en na het
gereedkomen van de vleugel aan de M.H.Tromplaan in 1958 tentoongesteld in
een vitrine in het trappenhuis. In feite geen ideale plaats om een dergelijke,
kostbare verzameling onder te brengen, temeer daar geklimatiseerde vitrines
in die tijd nog onbekend waren.
Na een aantal jaren werd het duidelijk dat ook in die situatie het verval van de
xylotheek doorging. In de jaren '80 werd hera aIde malen gezocht naar moge-
Een geopend deel uit de xylotheek. (foto: On no Meeter)
'40 Franz van Stuivenberg

lijkheden om de xylotheek uitgebreid te laten onderzoeken, te restaureren en te
conserveren. Helaas werden geen middelen gevonden om de werkzaamheden
te bekostigen.
De conservering van de xylotheek
In 199I veranderde deze situatie door het in werking treden van het Deltaplan
Cultuurbehoud. Dit plan bood nu wel de mogelijkheid om de xylotheek te laten
behandelen.
In I995 werd aan Enkzicht Restaurateurs te Eefde de opdracht gegeven voor
het opstellen van een conditierapport van de xylotheek. Uitgangspunt hierbij
was om in zeer gedetailleerde vorm de conditie van elk deel weer te geven, om
zodoende een beeld te krijgen van de totale omvang van de eonservering en de
daaruit voortvloeiende kosten.
Het Natuurmuseum Enschede was niet de enige die van deze mogelijk gebruik
wilde maken. Kasteel Groeneveld te Baarn, waar de xylotheek van de universiteit
van Leiden uiteindelijk terecht was gekomen, was de eerste die hun xylotheek
via het Deltaplan liet behandelen. Deze werd, evenals die van het Natuurmuseum
Enschede, toevertrouwd aan de zorgen van de restaurateurs te Eefde.
De ervaringen die werden opgedaan met de conservering en reconstructie van
de Baarnse xylotheek werden leidraad voor de plannen om tot eonservering van
de Enschedese xylotheek te komen.
Bij de xylotheek van kasteel Groeneveld was er destijds voor gekozen om deze
zowel te eonserveren als te restaureren en missende inhoudsdelen aan te vullen,
om daardoor de leesbaarheid van de colleetie te herstellen. Dit leidde tot
een discussie over de vraag in hoeverre het verantwoord zou zijn om nieuwe
onderdelen aan de inhoud toe te voegen.
In gesprekken tussen Enkzicht, de Mondriaanstichting, het Nationaal Natuurhistorisch
Museum 'Naturalis' te Leiden en het Natuurmuseum Enschede
begin 1996, werden de minimale eisen, mogelijkheden en wenselijkheden van
het conserveringsplan vastgelegd. Hierbij werd ervoor gekozen, de xylotheek
qua inhoud te laten zoals hij was en geen ontbrekende onderdelen aan te vullen.
Wel zou worden getracht onderdelen die in de loop van de tijd waren verplaatst,
terug te plaatsen op de originele plaats.
Na goedkeuring van subsidieaanvragen bij de Mondriaanstichting, de provincie
Overijssel, de Enschedese Natuurhistorische Museumvereniging en het
Vriendenfonds van het Natuurmuseum Enschede, kon de xylotheek in juni
1997 worden overgebracht naar Eefde.
De totale conservering liep echter vertraging op, omdat al snel bleek, dat door
een onbekend bestrijdingsmiddel uit het verleden de hele collectie een schadelijke
damp verspreidde, die het werken eraan vrijwelonmogelijk maakte. Met
behulp van het Instituut Colleetie Nederland werden maatregelen ontwikkeld
die het uiteindelijk mogelijk maakten verder te gaan met de werkzaamheden.
In september I999 was de eonservering van de xylotheek bijna gereed en kon
worden begonnen met de laatste fase: het bestrijden van houtworm. Hierbij
werd gebruik gemaakt van een geheelonschadelijke methode waarbij de delen
voor een langere tijd geheel zuurstofvrij worden opgeslagen. Deze methode
De xylotheek il< het Na.tuurmusetim Enschede 141

leek uitermate succesvol en eind november was de xylotheek gereed om weer
naar Enschede vervoerd te worden.
Bij de toekenning van subsidies voor de eonservering was de voorwaarde
gesteld dat de xylotheek, eenmaal terug in Enschede, zou worden tentoongesteld
in een klimaatgeregelde vitrine. Deze is inmiddels in het museum
geplaatst en bij het verschijnen van dit nummer van de OHB zal het publiek
waarschijnlijk weer volop kunnen genieten van de xylotheek, door sommigen
wel eens de 'Nachtwacht van het Natuurmuseum' genoemd!
Literatuur
F.G.B. van Bleek van Rijsewijk. De stichting van het Nassau-Veluwsch Gymnasium te Harderwijk,
Harderwijk 1872.
W. Engelmann, Verzeichnis der Bücher über Naturgeschichte welche in Deutschland, Scandinavien,
Holland, England, Frankreich, Italien und Spanien in den Jahren 1700-1846 erschienen sind. Band
I. Leipzig 1846.
A.J. Gevers en A.J. Mensema, Drostenhuis. Het ProvinciaalOverijssels Museum, Zwolle 1987.
A.e. Gischler, 'Xylotheken in Nederland', in: Origine, 5 (19**), nr. 4,50-55.
O.e.D. Idenburg-Siegenbeek van Heukelom, 'De laatste jaren der Hoogeschool van Harderwijk', in:
Bijdragen en Mededeelingen van 'Gelte', 37 (1934), 253-265.
J.A. Jolies, 'De openbare bibliotheek te Arnhem', in: Bijdragen en Mededeelingen van 'Gelte', 41
(1938), 25-153.
T. Miedema, 'Europese xylotheken uit de vergetelheid', in: NatuurMUSEUM-Jannink, 3 (2000), nr. 1,
22-25.
* Museum 't Coopmanshus, Het Botanisch Kabinet, Herbaria, Houtverzamelingen, Aquarellen & Boeken
uit Vier Eeuwen. Franeker 1980.
G.M. Roding, 'Een merkwaardige houtverzameling', in: Natuuren Museum, 1 (1956), nr. 1,4-7.
G.M. Roding, 'De xylotheek van de hogeschool van Harderwijk', in: Jaarboek der Nederlandse Dendrologische
Vereniging 20 (1957), 161-169.
G.M. Roding, 'Een merkwaardige houtverzameling', in: De Levende Natuur, 61 (1958), 46-47.
M. Steemers, 'De conservering van de Enschedese xylotheek', in: Natuur-museum Jannink, 3 (2000),
nr.l,26-29.
H.J. Venema, 'De xylotheek van het Landbouwmuseum te Wageningen', in: Mededelingen van het
Arboretum van de Landbouwhogeschool Wageningen, 3 (1937),10-16.
H.J. Venema, 'De xylotheken van de voormalige Hoogeschool en het Rijksathenaeum te Franeker', in:
Jaarboek der Nederlandse Dendrologische Vereniging, 14 (1939), 82-105.
H.J. Venema, 'De xylotheek van Schlumbach', in: Frysk Jierboek 4 (1942), 100-115.
P. Venema, 'De xylotheek van Friedrich of Ferdinand', in: Natuur en Museum, 37 (1993), nr. 3, 55.57.
142 Franz van Stuivenberg