Toelichting op archeologische waarden- en ... - Belvedere

RAAP-RAPPORT 1688
Archeologische monumentenzorg in de
gemeente Lingewaal
Archeologische sporen in een groene parel
Deel 2: Toelichting op de archeologische waardenen
verwachtingskaart

Colofon
Opdrachtgever: Gemeente Lingewaal
Titel: Archeologische monumentenzorg in de gemeente Lingewaal: archeologische sporen
in een groene parel; Deel 1: beleidsnota archeologische monumentenzorg; Deel 2:
toelichting op de archeologische waarden- en verwachtingskaart
Status: eindversie
Datum: 15 oktober 2008
Auteurs: drs. F. de Roode (deel 1) & E. Goossens MA (deel 2)
Projectcode: LIAB
Bestandsnaam: RA1688-LIAB.indd
Projectleiders: E. Goossens MA & drs. F. de Roode
Projectmedewerkers: niet van toepassing
ARCHIS-vondstmeldingsnummer: niet van toepassing
ARCHIS-waarnemingsnummer: niet van toepassing
ARCHIS-onderzoeksmeldingsnummer/CIS-code: niet van toepassing
Autorisatie: drs. H.F.A. Haarhuis & drs. E. Heunks
ISSN: 0925-6229
RAAP Archeologisch Adviesbureau B.V.
Leeuwenveldseweg 5b
1382 LV Weesp
Postbus 5069
1380 GB Weesp
© RAAP Archeologisch Adviesbureau B.V., 2008
telefoon: 0294-491 500
telefax: 0294-491 519
E-mail: raap@raap.nl
RAAP Archeologisch Adviesbureau B.V. aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade
voortvloeiend uit het gebruik van de resultaten van dit onderzoek of de toepassing van de adviezen.

RAAP-RAPPORT 1688
SAMENVATTING
Ter ondersteuning van het gemeentelijk beleid ten aanzien van de archeologische
monumentenzorg heeft RAAP voor de gemeente Lingewaal een archeologische
waarden- en verwachtingskaart vervaardigd (kaartbijlage 1): een kaart die op perceelsniveau
inzichtelijk maakt waar bekende archeologische waarden zich bevinden en
wat de kans is deze aan te treffen. De waarden- en verwachtingskaart is, voor toepassing
op beleidsmatig, gemeentelijk niveau, vertaald naar een beleidskaart (kaartbijlage
2). Met behulp van deze kaarten kunnen op gemeentelijk niveau werkbare
en aanvaardbare keuzes gemaakt worden ter bevordering van behoud, beheer en
ontwikkeling van het bodemarchief van Lingewaal.
De archeologische waarden- en verwachtingskaart is gebaseerd op een landschappelijk
verwachtingsmodel: de verspreiding van vindplaatsen, met name nederzettingsterreinen,
is niet willekeurig, maar sterk gerelateerd aan de opbouw van het landschap.
Aan de hand van een landschappelijke analyse en een inventarisatie en analyse van
bekende archeologische vindplaatsen is een gemeentespecifiek verwachtingsmodel
geformuleerd, op grond waarvan de archeologische waarden- en verwachtingskaart
is vervaardigd. De verwachte relatieve dichtheid aan archeologische resten is hierop
vlakdekkend weergegeven. In hoeverre de verwachte archeologische waarden nog
aanwezig zijn, is mede afhankelijk van de intactheid van het landschap.
Het natuurlijke landschap van de gemeente Lingewaal wordt gekenmerkt door een
complex stelsel van voormalige actieve rivierlopen van de Rijn die hier gedurende
duizenden jaren actief waren. Pas vanaf het begin van de jaartelling concentreerde de
Rijn zich in deze omgeving in twee hoofdstromen (Linge en Waal). Het landschap van
Lingewaal is ontstaan onder invloed van zich verplaatsende holocene prehistorische
riviersystemen. Deze riviersystemen hadden voornamelijk een meanderend of anastomoserend
karakter, waarbij over korte afstand sprake was van een sterke differentiatie
in afzettingsmilieus: meandergordels, oeverzones en komgebieden. De fossiele
meandergordels waren over het algemeen gunstige locaties voor bewoning. Ook de
direct aan meandergordels grenzende oeverzones hadden gunstige fysische eigenschappen
wat betreft de bewoningsmogelijkheden, in tegenstelling tot de verder weg
gelegen oeverzones en de komgronden.
Op basis van de landschappelijke analyse en de verspreiding van archeologische
vindplaatsen is het landschap van de gemeente Lingewaal onderverdeeld in zones
met een lage, middelmatige of hoge archeologische verwachting. Aan de hand van
75

RAAP-RAPPORT 1688
de specifieke dateringen van landschappelijke eenheden is daarbij de verwachting gespecificeerd
naar archeologische perioden. Waar de ligging van bekende vindplaatsen niet (geheel) correleert
met de verwachte geologische opbouw, is vermoedelijk sprake van een complexe geologische situatie,
zoals het voorkomen van niet eerder gekarteerde crevassen in zones met oever- en komafzettingen.
Er is getracht het vindplaatsenbestand van de gemeente Lingewaal zo compleet mogelijk
te maken. Een vindplaats vormt immers een speciaal aandachtspunt op de kaart als het gaat om
ruimtelijke ontwikkelingen en de zorgvuldige omgang hierbij met het archeologisch bodemarchief.
De vastgestelde archeologische verwachtingen en waarden zijn in overeenstemming met het te
voeren AMZ-beleid van de gemeente (zoals beschreven in deel 1 van dit rapport). In hoofdstuk 7
(van dit deel) worden de vastgestelde archeologische waarden en verwachtingen vertaald naar
een concreet beleid in het kader van de realisering van een realistisch en duurzame gemeentelijke
AMZ.
76

RAAP-RAPPORT 1688
INHOUD
75 Samenvatting
79 1 Inleiding
79 1.1 Achtergrond, kader en doelstelling
79 1.2 Wat zijn archeologische waarden en verwachtingen?
81 1.3 Opzet van het onderzoek
81 1.4 Leeswijzer
85 2 Methoden en bronnen
85 2.1 Inleiding
85 2.2 Toelichting op de landschappelijke inventarisatie
87 2.3 Toelichting op de archeologische inventarisatie
89 2.4 Beperkingen en onzekerheden van het bronnenmateriaal
91 3 Landschap
91 3.1 Weichselien (120.000-8.800 jaar geleden)
92 3.2 Holoceen (8800 voor Chr. tot heden)
95 3.3 Holocene meandergordels en restgeulen
99 3.4 Afzettingen buiten de meandergordels
103 4 Archeologie
103 4.1 Algemene bewoningsgeschiedenis van het midden-rivierengebied
103 4.1.1 Prehistorie
106 4.1.2 Romeinse tijd
107 4.1.3 (Vroege en Late) Middeleeuwen
109 4.2 Archeologische inventarisatie gemeente Lingewaal
109 4.2.1 Vindplaatsen/vindplaatskenmerken algemeen
110 4.2.2 Vindplaatscategorieën
119 4.3 Archeologische karakteristiek gemeente Lingewaal
121 5 Toelichting op de archeo logische waarden- en verwach tings kaart
121 5.1 Principes en nauwkeurigheid
122 5.2 Vestigingsfactoren en locatie keuze
122 5.2.1 Jager-verzamelaars (Paleolithicum-Mesolithicum-Neolithicum)
123 5.2.2 Landbouwers (Neolithicum-Late Middeleeuwen)
124 5.3 Het archeologisch verwach tings model voor de gemeente Lingewaal
77

RAAP-RAPPORT 1688
124 5.3.1 Meandergordels
127 5.3.2 Restgeulen
127 5.3.3 Oeverafzettingen (ongefundeerd)
128 5.3.4 crevassen
128 5.3.5 Komgebieden
128 5.3.6 Middeleeuwse dorpskernen
130 5.3.7 Oude woongronden
130 5.4 Beperkingen van het onderzoek
133 6 Bedreiging en bescherming van archeo logische waarden
133 6.1 Kwetsbaarheid van archeo logische waarden (algemeen)
136 6.2 Bodemverstoringen in de gemeente Lingewaal
138 6.3 Actuele ruimtelijke ontwikke lingen
138 6.4 Fysieke bescherming en inrich ting van archeologische terreinen
141 7 AMZ: Verwachting en beleid
141 7.1 Archeologische beleidskaart
144 7.2 Vrijstellingen
147 7.3 Onderzoeksverplichting (per categorie)
152 7.4 Aanzet tot de onderzoeks agenda gemeente Lingewaal: invulling van kennislacunes
152 7.4.1 Kennislacunes per archeologische periode
154 7.4.2 Kennislacunes per landschapstype
157 7.4.3 Overige kennislacunes/ontbrekende punten
158 7.4.4 Synthese aanbevelingen onderzoeks agenda
159 Literatuur
162 Gebruikte afkortingen
162 Verklarende woordenlijst
165 Overzicht van figuren, tabellen en bijlagen
167 Bijlage 1 Catalogus van vindplaatsen
178 Bijlage 2 Catalogus van archeologische monumenten
78

RAAP-RAPPORT 1688
1 INLEIDING
1.1 Achtergrond, kader en doelstelling
Ter ondersteuning van het gemeentelijk beleid ten aanzien van de archeologische
monumentenzorg (AMZ) heeft RAAP in opdracht van de gemeente Lingewaal
(figuur 1) een archeologische waarden- en verwachtingskaart (kaartbijlage 1) en een
archeologische beleidskaart (kaartbijlage 2) vervaardigd. De kaarten zijn mede tot
stand gekomen door subsidiëring van de provincie Gelderland. De archeologische
waarden- en verwachtingskaart maakt op perceelsniveau inzichtelijk waar bekende
archeologische waarden zich bevinden en wat de kans is deze aan te treffen, zowel
in de bebouwde kom als in het landelijk gebied. De daaruit afgeleide beleidskaart
vormt een belangrijk beleidsinstrument waarmee op gemeentelijk niveau werkbare en
aanvaardbare keuzes gemaakt kunnen worden ter bevordering van behoud, beheer
en ontwikkeling van het bodemarchief van Lingewaal. Meer dan een indicatieve
kaart zoals de landelijke Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden (IKAW) kan
de gemeentelijke beleidskaart als bindend beleidsdocument gehanteerd worden op
grond waarvan planontwikkelingen kunnen worden getoetst en vormgegeven. Het
doel van het archeologisch onderzoek in de gemeente Lingewaal is dan ook het
verschaffen van inzicht in de verspreiding en het karakter van archeologische resten,
zodat archeologie een volwaardige rol kan gaan spelen in het ruimtelijk beleid.
1.2 Wat zijn archeologische waarden en verwachtingen?
Het begrip ‘archeologische waarden’ is lastig te omkaderen. Ten eerste is de scheidslijn
tussen archeologische en bouwhistorische waarden onduidelijk. Over het algemeen
geldt voor archeologische waarden dat het reeds bekende fysieke resten en
artefacten van menselijke bewoning of aanwezigheid in het verleden betreft die niet
meer boven het huidige maaiveld aanwezig zijn. Bouwhistorische waarden zijn juist
wel zichtbaar boven het maaiveld. Waar deze scheidslijn niet duidelijk is, zoals bij
bijvoorbeeld de nog zichtbaar aanwezige omwalling van verdwenen kastelen, worden
deze wel bij de archeologische waarden gerekend. Ten tweede is de tijdsperiode
een punt van discussie. Waar in het ene geval archeologische resten uit de Nieuwe
tijd juist gezien worden als verstoring, wordt dit in het andere geval juist opgevat als
archeologisch belangrijk. Een en ander is mede afhankelijk van het type vindplaats en
de doelstelling van het archeologisch onderzoek. Om een zo compleet mogelijk beeld
te schetsen van de archeologische identiteit van de gemeente Lingewaal worden op
de waarden- en verwachtingskaart de archeologische resten uit alle archeologische
perioden (vanaf het Paleolithicum tot en met de Nieuwe tijd) opgenomen.
79

RAAP-RAPPORT 1688
Figuur 1. Ligging van het onderzoeksgebied (rood omlijnd); inzet: ligging in Nederland (ster).
De archeologische waarden- en verwachtingskaart
is gebaseerd op een analyse van zowel
archeologische als landschappelijke gegevens.
De relatie tussen het landschap (bodem, morfo-
80
logie en waterhuishouding) en archeologische
waarden hangt samen met de voorkeur voor
vestigingslocaties in een bepaalde periode en
binnen bepaalde landschapstypen. Op basis

RAAP-RAPPORT 1688
van kennis over deze relatie tussen landschap
en de archeologische vindplaatsen kan een
verwachtingsmodel worden opgesteld, op grond
waarvan binnen de gemeente Lingewaal zones
kunnen worden onderscheiden met een hoge,
middelmatige en lage kans op het aantreffen
van archeologische resten.
1.3 Opzet van het onderzoek
De inventarisatie van bekende vindplaatsen
omvat zowel de in archieven geregistreerde
vindplaatsen als nog niet eerder gemelde
vindplaatsen. Landschappelijke gegevens zijn
ontleend aan bodemkundige, geologische en
geomorfologische kaarten, alsmede andere
publicaties, hoogtegegevens en historisch
kaartmateriaal (zie literatuurlijst). Het door de
gemeente verworven Actueel Hoogtebestand
Nederland (AHN) was daarnaast een belangrijk
hulpmiddel bij het detailleren van de geologische
opbouw van het gebied. Door landschappelijke
eenheden te vertalen naar zones met
een hoge, middelmatige en lage archeologische
verwachting is de archeologische waarden- en
verwachtingskaart vervaardigd. De beslissingsregels
die ten grondslag liggen aan deze kaart
zijn in de vorm van een verwachtingsmodel
opgenomen in dit rapport. Daarnaast is door
inventarisatie van bodemverstoringsgegevens
en het AHN een globale indruk verkregen van
de kwaliteit (gaafheid en conservering) van de
verwachte archeologische resten. De vastgestelde
archeologische waarden en verwachtingen
zijn direct gekoppeld aan een te voeren
beleid in het kader van de AMZ. Deze adviezen
maken deel uit van het geheel van selectieafwegingen
zoals deze in de beleidsnota zijn
vastgelegd.
81
1.4 Leeswijzer
Dit rapport vormt een methodische en inhoudelijke
toelichting op de archeologische waardenen
verwachtingskaart van de gemeente Lingewaal
(kaartbijlage 1) en de daaruit afgeleide
archeologische beleidskaart (kaartbijlage 2).
Hoofdstuk 2 geeft een toelichting op de gehanteerde
bronnen en de werkwijze. Hoofdstuk 3
betreft een analyse van de landschappelijke
opbouw van de gemeente Lingewaal. Op grond
van ontstaansgeschiedenis, geomorfologie
en bodemkenmerken wordt het landschap
ingedeeld in eenheden die de basis vormen
voor de kaarten. Hoofdstuk 4 bevat een algemene
schets van de bewoningsgeschiedenis,
gevolgd door een inventarisatie van de bekende
archeologische vindplaatsen in de gemeente
Lingewaal. Aan de hand van deze inventarisatie
worden de archeologische karakteristieken van
Lingewaal beschreven. Hoofdstuk 5 vormt een
toelichting op de archeologische waarden- en
verwachtingkaart. Aan de hand van een gespecificeerd
archeologisch verwachtingsmodel
wordt aan de landschappelijke eenheden
een archeologische verwachting toegekend.
In hoofdstuk 6 wordt ingegaan op de bedreiging
van archeologische waarden binnen de
gemeentegrenzen van Lingewaal. Daarnaast
wordt in dit hoofdstuk enkele algemene maatregelen
voor beheer voor wat betreft de beheeren
behoudsopgaven gegeven. In het afsluitende
hoofdstuk 7 worden de vastgestelde archeologische
waarden en verwachtingen vertaald naar
een concreet beleid in het kader van de realisering
van een realistisch en duurzame gemeentelijke
AMZ.
Een overzicht van alle archeologische vindplaatsen,
monumenten, onderzoeken en de
bijhorende achtergrondinformatie uit de archeologische
database ARCHIS is te vinden in

RAAP-RAPPORT 1688
Chronostratigrafie
Tijd(vak)
Pleistoceen Holoceen
Weichselien
Laat
Glaciaal
Pleniglaciaal
Vroeg Glaciaal
Eemien
Saalien
Holsteinien
Elsterien
Cromerien
Biostratigrafie
Pollenzone
Subatlanticum
Subboreaal
Atlanticum
Boreaal
Preboreaal
Late Dryas
Allerød
Vroege Dryas
Bølling
Denekamp
Hengelo
Moershoofd
Odderade
Brørup
Amersfoort
Prehistorie
Steentijd
Tabel 1. Geologische en archeologische tijdschaal.
Middeleeuwen
Romeinse tijd
IJzertijd
Bronstijd
82
Archeologische perioden
Nieuwste tijd
Nieuwe tijd
Neolithicum
Mesolithicum
Paleolithicum
Vol
Laat
Vroeg
Laat
Midden
Vroeg
Laat
Midden
Vroeg
Laat
Midden
Vroeg
Laat
Midden
Vroeg
Laat
Midden
Vroeg
Laat
Midden
C
B
A
B
A
D
C
B
A
tabel1 standaard
Gecalibreerd
1850
1650
1500
1250
1050
900
725
525
450
270
70 na Chr.
12 voor Chr.
250
500
800
1100
1800
2000
2850
4200
4900/5300
6450
7100
8800
35.000
300.000

RAAP-RAPPORT 1688
de bijlagen 1 t/m 4. Bijlage 1 is de catalogus
van vindplaatsen; deze biedt een zo volledig
mogelijk overzicht van de archeologische
waarnemingen die in het verleden binnen de
gemeente Lingewaal zijn gedaan. Veel van
deze waarnemingen zijn direct uit ARCHIS
verworven. Bijlage 2 betreft een catalogus van
in de gemeente voorkomende archeologische
monumenten (AMK-terreinen). In de catalogi
in de bijlagen 3 en 4 worden respectievelijk de
waarnemingen en onderzoeksmeldingen uit
ARCHIS weergegeven. Deze bijlagen zijn allen
te vinden op de bijgeleverde cd-rom. Bijlage 1
en 2 staan ook in dit rapport afgedrukt. De losse
bijlage 5 betreft een beknopte samenvatting van
de informatie uit deel 1 van dit rapport.
Zie tabel 1 voor de dateringen van de in dit
rapport genoemde geologische en archeologische
perioden. Enkele vaktermen worden achter
in dit rapport beschreven (zie verklarende woordenlijst).
83

2 METHODEN
RAAP-RAPPORT 1688
EN BRONNEN
2.1 Inleiding
De ruimtelijke verspreiding van archeologische vindplaatsen, met name nederzettingsterreinen,
is niet willekeurig, maar sterk gerelateerd aan de opbouw van het
landschap. Aan de hand van een analyse van de bewoningsmogelijkheden van
het landschap door de tijd, kan een verwachtingsmodel worden geformuleerd. Dit
verwachtingsmodel vormt de basis van een zogenaamde archeologische (waardenen)
verwachtingskaart: een kaart waarop de verwachte relatieve dichtheid aan archeologische
resten vlakdekkend is weergegeven. De verwachtingszones kunnen direct
worden vertaald naar beleidsadviezen.
Aan de basis van een archeologische waarden- en verwachtingskaart staan een
analyse van het landschap en een inventarisatie en analyse van bekende archeologische
vindplaatsen. Beide componenten geven inzicht in de archeologische potentie
van het plangebied. Een derde component, de intactheid (ook wel gaafheid) van het
landschap, bepaalt uiteindelijk in hoeverre verwachte archeologische waarden nog
aanwezig zijn.
2.2 Toelichting op de landschappelijke inventarisatie
Voor een goede indruk van de archeologische verwachtingen en de verspreiding van
archeologische vindplaatsen is een gedetailleerde analyse van de ontstaansgeschiedenis
(geomorfogenese) en opbouw van het landschap noodzakelijk. Het grondgebied
van de gemeente Lingewaal maakt in zijn geheel deel uit van het middenstroomse
gedeelte van de Rijndelta. De geschiedenis van de Rijn is dan ook in hoge mate
bepalend voor de landschappelijke opbouw en vormt een belangrijke basis voor het
begrijpen van de archeologische betekenis van het landschap. Ten behoeve van een
landschapsanalyse zijn de volgende bronnen gebruikt:
- Geological-Geomorphological map of the Rhine-Meuse delta in the Netherlands
(Berendsen & Stouthamer, 2001);
- zanddiepte-kaarten van het Gelders rivierengebied, schaal 1:25.000 (Berendsen
e.a., 2001);
- de bodemkaart van Nederland, schaal 1:50.000 (Stiboka, 1981);
- verscheidene historische topografische kaarten (o.a. Robas Producties, 1989;
Wolters-Noordhoff Atlasprodukties, 1990);
- overige lokale geologische, bodemkundige en/of archeologische studies;
- het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN).
85

RAAP-RAPPORT 1688
86
Figuur 2. Hoogtekaart van de gemeente Lingewaal op basis van het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN).

RAAP-RAPPORT 1688
Het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN)
vormt een belangrijke aanvullende informatiebron
voor de landschapsanalyse. Dit met
behulp van laser-altimetrie verkregen digitale
hoogtebestand vormt een uiterst gedetailleerde
kaart van het huidige reliëf in het onderzoeksgebied
(figuur 2). Het AHN is met name gebruikt
bij het in kaart brengen van restgeulen, het
bijstellen van de begrenzing van meandergordels
en oeverzones, en het in kaart brengen
van ontgrondingen of afgravingen. Voor de
gemeente Lingewaal wordt dit plaatselijk
bemoeilijkt door de verschillende overstromingen
en inundaties van het gebied tussen de
Linge en de Waal ten oosten van de Zeiving.
Door sedimentafzetting in een groot deel van de
gemeente zijn de hoogteverschillen plaatselijk
sterk genivelleerd en landschapsanalyse nagenoeg
onmogelijk.
Door combinatie van de informatie op de
geraadpleegde kaarten, het AHN en aanvullende
bodemkundige bronnen met archeologische
gegevens is het landschap van de
gemeente Lingewaal onderverdeeld in landschappelijke
eenheden. De kenmerken van
deze eenheden worden beschreven in hoofdstuk
3, terwijl in hoofdstuk 5 de archeologische
verwachting per eenheid wordt toegelicht.
Gegevens over bodemverstoringen zijn onder
andere verkregen aan de hand van de bodemkaarten
en geomorfologische kaarten. Hierop
staan afgegraven, geëgaliseerde, opgeworpen
en vergraven zones aangegeven. Het AHN heeft
echter enkele relevante aanvullingen aan deze
kaartbeelden kunnen toevoegen.
87
2.3 Toelichting op de
archeologische inventarisatie
De archeologische inventarisatie heeft als
primaire doelstelling een zo actueel en compleet
mogelijk beeld te geven van de bekende
archeologische waarden (vindplaatsen) in de
gemeente Lingewaal. Bekende vindplaatsen
vormen de meest directe verwijzingen naar
menselijke activiteiten in het verleden en
hebben daarmee een duidelijke signaalfunctie
voor te verwachten archeologische resten in
situ. Daarnaast biedt een zo compleet mogelijk
overzicht van bekende archeologische vindplaatsen
de beste mogelijkheid om tot een zo
gedetailleerd mogelijk verwachtingsmodel te
komen. Belangrijk zijn daarvoor het type vindplaatsen
en de datering (een precieze beschrijving
van afzonderlijke vondsten is in dit kader
van minder belang). De geïnventariseerde
archeologische vindplaatsen zijn opgenomen in
een catalogus (bijlage 1; zie ook § 4.2). Tijdens
de archeologische inventarisatie (bureauonderzoek)
zijn de volgende bronnen geraadpleegd:
- het ARCHeologisch Informatie Systeem
(ARCHIS) en de Archeologische Monumentenkaart
(AMK) van de Rijksdienst Archeologie
Cultuurlandschap en Monumenten
(RACM) te Amersfoort;
- literatuur en historische topografische
kaarten (zie literatuurlijst);
- gebiedsspecialisten (o.a. dhr E. Heunks en
dhr E. Verhelst);
- gegevens uit eerder archeologisch onderzoek
(zie literatuurlijst);
- gegevens van amateur-archeologen (o.a.
AWN afdeling 15, dhr. C van Drenth, dhr. M.
van Maaren en dhr. J. Wakker).

RAAP-RAPPORT 1688
Opgemerkt moet worden dat gezien het relatief
beperkte tijdsbestek van onderhavig onderzoek
niet de opzet was een uitputtende inventarisatie
en studie te doen van alle (schriftelijke) bronnen
betreffende archeologische informatie over de
gemeente Lingewaal. Daarvoor zijn er te veel
bronnen die te zeer verspreid zijn over verschillende
instituten en bedrijven. Binnen het kader
van een archeologische waarden- en verwachtingskaart
is deze informatie in veel gevallen
ook te gedetailleerd en alleen relevant als er
een duidelijk verband wordt gelegd tussen wat
beschreven wordt (archeologische informatie)
en de ruimtelijke verspreiding ervan (landschappelijke
context, stratigrafische ligging). In veel
gevallen hebben artikelen betrekking op een
beschrijving van hetgeen gevonden is op een
bepaalde locatie: informatie die bij eventuele
planontwikkelingen op die specifieke locatie
wel relevant is, maar voor de archeologische
waarden- en verwachtingskaart op gemeentelijk
niveau van beperkte betekenis is.
ARCHIS-waarnemingen
De basis van de inventarisatie van bekende
archeologische vindplaatsen wordt gevormd
door het zeer omvangrijke vindplaatsenbestand
in ARCHIS. In ARCHIS staan slechts 29
waarnemingen geregistreerd in de gemeente
Lingewaal (situatie januari 2008). De waarnemingen
zijn gecontroleerd op het voorkomen
van onvolkomenheden (met name locatie en
complextype) en doublures. Op enkele plaatsen
zijn meerdere ARCHIS-waarnemingen op
grond van complextype, datering of andere
kenmerken samengevoegd onder één uniek
catalogusnummer. Hierbij is uitgegaan van de
clustering van ARCHIS-gegevens zoals deze is
toegepast voor de Cultuurhistorische Waardenkaart
(CHW) Gelderland (Provincie Gelderland,
2004). De ARCHIS-nummering is toegevoegd
in de vindplaatsencatalogus (bijlage 1). Indien
88
binnen eenzelfde complex ARCHIS-waarnemingen
voorkomen met verschillende perioden
en/of complextypen, dan zijn deze als afzonderlijke
waarnemingen in de vindplaatsencatalogus
opgenomen. De originele ARCHIS-waarnemingen
met alle informatie zijn als bijlage 4 op
cd-rom bijgeleverd (pdf-bestand).
AMK-terreinen
Op de archeologische monumentenkaart van de
provincie Gelderland (AMK-Gelderland) staan
zeven terreinen geregistreerd in de gemeente
Lingewaal (bijlage 2). Het betreft terreinen/vindplaatsen
waaraan de rijksoverheid (op grond
van onderzoek) een archeologische status
heeft toegekend. Voor deze terreinen geldt
dat in principe gestreefd dient te worden naar
duurzaam behoud. In de gemeente Lingewaal
komen drie typen monumenten voor:
- terrein van archeologische waarde (1x,
monumentnr. 12631);
- terrein van hoge archeologische waarde (2x,
monumentnrs. 3256 en 3257);
- terrein van zeer hoge archeologische waarde
(4x, monumentnrs. 867, 868, 869 en 870).
Overige vindplaatswaarnemingen
Een aanvulling op het vindplaatsenbestand is
verkregen aan de hand van literatuuronderzoek
(o.a. historische kaarten) en inventarisatie van
gegevens van amateur-archeologen en andere
(lokale) deskundigen. Hiervoor is onder andere
overleg gevoerd met de Archeologische Werkgemeenschap
Nederland (AWN) afdeling 15
en enkele (ex-)medewerkers van de gemeente
Lingewaal.
Tevens opgenomen in de catalogus is een
aan tal omgrachte terreinen (meestal versterkte
woon plaatsen), versterkte huizen, buitenplaatsen/boerderijen
en (al dan niet meer
be staande) molens, waarvan de bewonings-

RAAP-RAPPORT 1688
geschiedenis (vermoedelijk) teruggaat tot in de
Nieuwe tijd of vroeger. Niet al deze terreinen
zijn geregistreerd in ARCHIS; de locaties zijn
met name ontleend aan informatie van lokale
deskundigen en historische kaarten. Middeleeuwse
kerkterreinen zijn eveneens aan de
vindplaatsencatalogus toegevoegd.
Opgemerkt moet worden dat ten aanzien van
met name de (mogelijk) middeleeuwse boerderijlocaties
het vindplaatsenbestand verre van
compleet is. Mogelijk gaat op enkele historische
en in veel gevallen monumentale boerderijlocaties
de bewoningsgeschiedenis vermoedelijk
terug tot in de 16e eeuw of zelfs vroeger. Per
locatie zal dit echter aan de hand van historisch
onderzoek nader dienen te worden onderzocht.
Oude woongronden en middeleeuwse
dorpskernen
Op de archeologische waarden- en verwachtingskaart
worden ook de oude woongronden
aangegeven. Deze informatie is voornamelijk
afkomstig van bodemkarteringen en archeologisch
onderzoek. Aan de oude woongronden
van de bodemkarteringen hoeft niet per definitie
een middeleeuwse of oudere datering gekoppeld
te worden. Wel zijn de oude woongronden
vaak sterk gecorreleerd met archeologische
vindplaatsen (met name uit de Romeinse tijd
en Middeleeuwen) en hebben ze in die zin
een archeologische betekenis. Hetzelfde geldt
voor de middeleeuwse dorpskernen waarvoor
specifiek kan worden uitgegaan van een hoge
verwachting ten aanzien van het voorkomen van
bewoningssporen uit de Late Middeleeuwen.
Deze oude woongronden en historische dorpskernen
zijn als zodanig niet opgenomen in de
catalogus.
89
2.4 Beperkingen en onzekerheden
van het bronnenmateriaal
De archeologische waarden- en verwachtingskaart
voor de gemeente Lingewaal is hoofdzakelijk
gebaseerd op bureauonderzoek. In principe
is daarbij uitgegaan van de meest gedetailleerde
informatie. Met betrekking tot bodemkundige/geologische
gegevens is gebleken dat voor
de gemeente Lingewaal de zanddiepte-kaarten
van het Gelders rivierengebied, schaal 1:25.000
(Berendsen e.a., 2001), veruit het beste
uitgangsmateriaal vormen. Behalve dat deze
kaarten het gehele oppervlak van de gemeente
Lingewaal beslaan, zijn ze gebaseerd op grootschalige
veldonderzoeken die specifiek gericht
zijn op het in kaart brengen van de genese van
het landschap. Aan de hand van het AHN is een
verdere detaillering in de begrenzing van de
verschillende in het onderzoeksgebied voorkomende
meandergordels en crevassesystemen
aangebracht. Naast de herbegrenzing van
bekende meandergordels konden aan de hand
van het AHN tevens een vooralsnog onbekende
meandergordel en enkele crevassecomplexen
in kaart gebracht worden. Het is echter niet uit
te sluiten dat er meerdere onbekende diepgelegen
crevassecomplexen en meandergordels
voorkomen. Diepgelegen afzettingen zijn aan de
hand van het AHN echter niet altijd zichtbaar en
de al eerder genoemde nivellering van de hoogteverschillen
in het (zuid)oosten van Lingewaal
bemoeilijkt het gebruik van de AHN.
Aan de hand van gedetailleerde bodemkundige
studies (o.a. gerelateerd aan grootschalig
geofysisch onderzoek) moet worden geconcludeerd
dat de geologische opbouw op perceelsniveau
soms vele malen complexer is dan
de globalere kaartbeelden doen vermoeden.
Specifiek in de omvangrijke oeverzones dient
rekening te worden gehouden met een verfijnd

RAAP-RAPPORT 1688
afwateringsstelsel van crevassen, komafwateringsgeulen
en belendende oeverzones die met
de huidige stand van kennis niet zonder gedetailleerd
booronderzoek vlakdekkend in kaart
kunnen worden gebracht. Ten zuiden van de
Nieuwe Lingedijk bijvoorbeeld komt een groot
crevassecomplex met geulen en oeverzones
voor. Waar deze geulen exact voorkwamen is
echter niet bekend.
De informatie over geregistreerde vindplaatsen
is grotendeels gebaseerd op gegevens van
derden. De nauwkeurigheid van deze vindplaatsgegevens
loopt hierdoor sterk uiteen en
zal bij hantering van de archeologische beleidskaart
van geval tot geval nader moeten worden
bepaald. Hoewel tijdens onderhavig onderzoek
is gestreefd naar een ‘volledig’ overzicht van
bekende archeologische vindplaatsen in de
gemeente Lingewaal, moet worden opgemerkt
dat hierbij met name gebruik is gemaakt van
geregistreerde (= officieel gemelde) vindplaatsen
en vondsten. Deze zijn aangevuld
met (goed onderbouwde) waarnemingen van
amateur-archeologen.
Een belangrijke beperking is daarnaast dat
hoofdzakelijk is uitgegaan van vindplaatsen
met een begindatering uit de Middeleeuwen
en oudere perioden. Als gevolg hiervan komen
onder andere de historische boerderijlocaties
uit de Nieuwe tijd niet overal goed in beeld. In
het algemeen geldt dat historisch-geografische
en bouwhistorische elementen en structuren
niet zijn meegenomen in het onderzoek. Een
bredere cultuurhistorische inventarisatie zal
hierin moeten voorzien.
90

RAAP-RAPPORT 1688
3 LANDSCHAP
De ligging van archeologische vindplaatsen is sterk gerelateerd aan de opbouw van
het landschap. Om uitspraken te kunnen doen over de archeologische verwachting
voor een gebied, is een gedetailleerde analyse van het landschap noodzakelijk.
Belangrijke variabelen van het landschap zijn geomorfologie, bodem en hydrologie.
Aan deze sterk aan elkaar gerelateerde variabelen liggen geologische processen ten
grondslag die hebben geleid tot het huidige landschap. In dit hoofdstuk worden de
geologische processen beschreven, voorzover deze van betekenis zijn voor de bewoningsgeschiedenis
van de gemeente Lingewaal.
3.1 Weichselien (120.000-8.800 jaar geleden)
Belangrijk voor de ontwikkeling van het huidige landschap in de gemeente Lingewaal
zijn de geologische ontwikkelingen vanaf het Weichselien, een relatief
koude periode (ijstijd) aan het eind van het Pleistoceen (2.500.000 tot 10.750 jaar
geleden). De huidige Rijndelta maakte gedurende het Midden Weichselien (ook wel
Pleniglaciaal) deel uit van een omvangrijke riviervlakte met vlechtende rivieren.
Deze brede riviervlakte lag tussen de eerder gevormde gestuwde afzettingen in
het noorden(Heuvelrugmassief en Veluwemassief) en het Brabants massief en de
gestuwde afzettingen van het Rijk van Nijmegen in het zuiden. De grofzandige en
grindrijke rivierafzettingen worden gerekend tot de Afzettingen van Kreftenheye-5
(Verbraeck, 1984).
Het Allerød-Bølling interstadiaal (14.900-13.000 jaar geleden) betrof een relatief
warme periode volgend op het Pleniglaciaal. Door afname van de sediment- en waterafvoer
onder invloed van een tijdelijke opwarming van het klimaat, veranderde het
riviersysteem van een vlechtend en accumulerend in een meanderend en insnijdend
systeem (Berendsen, 1998). Door de insnijding werd het zogenaamde Laagterras
gevormd dat alleen nog bij hoge waterstanden overstroomde (vloedvlakte). Het
Laagterras fungeerde vanaf dat moment alleen nog als oever- en komgebied van de
Kreftenheye-6 riviersystemen, waarbij een afdekkende (stugge en lemige) kleilaag is
gevormd. Deze wordt tot de Afzettingen van Wijchen gerekend. De insnijdende Kreftenheye-6
riviersystemen hebben grote delen van het Laagterras opgeruimd.
Na het Allerød-Bølling interstadiaal trad er een tijdelijke afkoeling van het klimaat op
gedurende het Late Dryas-stadiaal. Door toenemende piekafvoeren veranderden de
meanderende rivieren weer in meer vlechtende rivieren, waarbij zich brede dalvlakten
91

RAAP-RAPPORT 1688
ontwikkelden. De afzettingen van deze rivieren
uit de Jonge Dryas worden gerekend tot de
Kreftenheye-6 afzettingen. In het Jonge Dryas
stoven uit de zandige riviervlakte op grote
schaal rivierduinen op. Deze konden ontstaan
doordat de brede riviervlakten ‘s winters droog
lagen. Door de overheersende zuidwestenwinden
zijn de rivierduinen in Nederland voornamelijk
ontstaan op de noordoostelijke oevers
van de Kreftenheye-6 riviersystemen.
Hoewel de pleistocene fluviatiele afzettingen
op geruime diepte beneden het maaiveld voorkomen
(circa 7 tot 9 m -Mv), zijn deze door
hun ouderdom van bijzondere archeologische
betekenis. Gedurende duizenden jaren (Paleolithicum-Mesolithicum)
vormde de top van deze
afzettingen het bewoningsvlak van het rivierengebied.
Bijvoorbeeld op locaties met kleine
reliëfverschillen in het pleistocene oppervlak of
op de oevers van toenmalige geultjes is daarom
de kans op het aantreffen van bewoningssporen
uit deze perioden groot. In het bijzonder
vormden de eolische rivierduinopduikingen
gedurende de Prehistorie en de tegenwoordig
nog dagzomende rivierduinopduikingen tot in
recente tijden interessante locaties voor bewoning.
Deze worden dan ook gekenmerkt door
een hoge dichtheid van archeologische resten
uit uiteenlopende perioden. Binnen de gemeentegrenzen
van Lingewaal komen dergelijke
rivierduinen echter niet voor. Het is onbekend
in hoeverre er structurele bewoning in het Laat
Pleistoceen heeft plaatsgevonden.
3.2 Holoceen (8800 voor Chr. tot
heden)
Omstreeks 8800 voor Chr. zette de ‘definitieve’
klimaatsverandering in die het begin van het
Holoceen markeert. Het riviersysteem van
de Rijn veranderde opnieuw van vlechtend
92
in meanderend, waarbij de rivierafvoer zich
concentreerde in één insnijdende hoofdgeul.
Overige (vlechtende) geulen fungeerden als
kom- en oevergebieden van deze hoofdgeul en
verlandden geleidelijk. Door het warmer worden
van het klimaat vanaf het Holoceen raakte het
onderzoeksgebied langzaam begroeid: eerst
met een typische toendravegetatie zoals dwergberk,
alsem en dwergwilg, later gevolgd door
de den. Vanaf het Boreaal (9000-8000 jaar
geleden) ontwikkelden zich een voor een de
eerste warmteminnende boomsoorten (zoals
de hazelaar), gevolgd door eik en andere loofboomsoorten.
Vanaf het begin van het Holoceen werd het
Nederlandse Rijngebied opgebouwd als gevolg
van accumulatie van riviersediment. Vanaf circa
7000 voor Chr. (begin Atlanticum) maakte ook
de omgeving van de gemeente Lingewaal deel
uit van deze delta en gaat het riviersysteem
over van een insnijdend en erosief systeem
naar een accumulerend systeem. Tot dan lag
het onderzoeksgebied namelijk stroomopwaarts
van de terraskruising: het punt waar
netto erosie stroomopwaarts overgaat in netto
accumulatie en deltavorming stroomafwaarts.
Vanaf dat moment kwamen de eerste stroomgordels
tot ontwikkeling en begon het pleistocene
landschap geleidelijk te vernatten. Na het
passeren van de terraskruising traden door de
eeuwen heen verschillende stroomgordelverleggingen
op, waarbij nieuwe stroomgordels tot
ontwikkeling kwamen en oude inactief werden.
Deze riviersystemen hadden voornamelijk een
zogenaamd anastomoserend of meanderend
karakter, waarbij over korte afstand sprake is
van een sterke differentiatie in afzettingsmilieus
(figuur 3). Binnen de invloedssfeer van
de actieve rivierbedding ontwikkelde zich een
zandige meandergordel, geflankeerd door
zones met (relatief zandige) oeverafzettingen.

RAAP-RAPPORT 1688
Figuur 3. Schematische doorsnede door een deel van de Betuwe.
De oeverwallen worden samen met de meandergordel
tot de stroomgordel gerekend. Op
grotere afstand van de actieve rivierloop werden
alleen de allerfijnste deeltjes (de lutumfractie)
afgezet. Hier wordt het landschap gekenmerkt
door komgebieden met afzettingen van (zware)
klei.
Anastomoserende systemen: Anastomoserende
systemen worden gekenmerkt door meerdere
onderling verbonden geulen, die komgebieden
omsluiten. De individuele geulen kunnen
recht, meanderend of vlechtend zijn. Veelal
bestaan anastomoserende systemen uit rechte
geulen, die over het algemeen smal en diep
zijn. In tegenstelling tot meanderende geulen
verplaatsen de bochten in rechte geulen zich
nauwelijks zijwaarts. Vorming van brede kronkelwaarden
komt dan ook niet voor bij anastomoserende
systemen. De beddingafzettingen
zijn scherp begrensd en de aangrenzende
oeverwallen beperkt van omvang. In enkele
gevallen komen er zelf helemaal geen oeverwallen
voor. In een anastomoserend systeem
treden regelmatig stroomgordelverleggingen op
en komen crevasseafzettingen veelvuldig voor.
93
Vooral in het Atlanticum en Subboreaal kwamen
onder invloed van een snelle zeespiegelstijging
in het westelijke en centrale rivierengebied
bijna uitsluitend rechte rivieren voor. Binnen de
gemeente Lingewaal is het stroomgordelcomplex
van Enspijk, Mert, Spijk en Gellicum een
mooi voorbeeld van een anastomoserend riviercomplex.
Meanderende systemen: Een meanderend
systeem heeft slechts één kronkelende rivierbedding.
De geul van een meanderende rivier
verplaatst zich in een bocht naar buiten en
stroomafwaarts door erosie van de oevers in
de buitenbocht. Meer dan bij anastomoserende
systemen treedt er een differentiatie op in
oever- en komafzettingen. Kenmerkend voor
meanderende rivieren zijn de vorming van brede
kronkelwaarden en meanderhalsafsnijdingen.
De Linge is een fraai voorbeeld van een meanderende
rivier binnen de gemeente Lingewaal.
Landschappelijke kenmerken (breedte, diepteligging
en zandigheid) verschillen sterk per
stroomgordel. Door zeespiegelstijging en
accumulerend sediment langs de rivieren en in

RAAP-RAPPORT 1688
de komgebieden is het holocene pakket rivierafzettingen
langzaam dikker geworden. Ter
hoogte van de gemeente Lingewaal is dit pakket
circa 7 tot 9 m dik. De relatieve diepte waarop
oeverafzettingen en beddingzand in de ondergrond
voorkomen, is indicatief voor de periode
in het verleden waarin deze systemen actief
waren (ter illustratie: in figuur 3 is de afgedekte
stroomgordel ouder dan de ‘dagzomende’
stroomgordel).
Over het algemeen is er geen informatie voorhanden
over de omvang van de aangrenzende
oeverzones. Aan de hand van de onderzoeksresultaten
van de universiteit van Utrecht kan
echter gesteld worden dat de diepgelegen
stroomgordels gemiddeld circa 200 m in doorsnee
zijn. De hooggelegen stroomgordels zijn
over het algemeen circa 300 m in doorsnee.
Deze aanname is in de kaart verwerkt. Waar
echter aan de hand van het AHN wel duidelijke
oeverzones te herkennen waren zijn deze
aangepast.
De periode waarin de stroomgordelafzettingen
ontstonden, wordt aangegeven met een beginfase-
en eindfasedatering (Berendsen & Stouthamer,
2001). Voor het gebied van de gemeente
Lingewaal geldt dat zowel in de beginfasedateringen
(aanvang van rivieractiviteit) als de eindfase
een grote spreiding is te onderscheiden
(de dateringen zijn in de meeste gevallen
gebaseerd op 14C-dateringen van monsters uit
restgeulen of de basis van oeverpakketten,
evenals op archeologische waarnemingen en
zanddiepten).
In volgorde van eindfasedatering worden binnen
het gemeentegebied van Lingewaal dertien
meandergordels onderscheiden (naamtoekenning
gebaseerd op Berendsen & Stouthamer,
2001; zie ook kaartbijlage 1). De meander-
94
gordels worden in § 3.3 nader besproken.
Omdat verschillende meandergordels feitelijk
gedurende een bepaalde periode één geheel
vormen, zijn deze in voorkomende gevallen als
één systeem opgevat. De volgende meandergordels
worden onderscheiden:
Vroeg Neolithiucm
- meandergordel van Gorkum-Arkel (5437-
4409 voor Chr.)
- meandergordel van Kedichem (5437-4409
voor Chr.)
- meandergordel van Deil (4649-4176 voor
Chr.)
- meandergordel van Vuren (4649-4176 voor
Chr.)
Midden Neolithicum
- meandergordel van Herwijnen (4292-3636
voor Chr.)
Laat Neolithicum
- meandergordel van Zeek (3636-2801 voor
Chr.)
- meandergordel van Eigenblok (3636-2487
voor Chr.)
Late IJzertijd
- meandergordel van Enspijk (662-272 voor
Chr.)
- meandergordel van Mert (652-272 voor Chr.)
- meandergordel van Spijk (613-272 voor
Chr.)
- meandergordel van Gellicum (612-272 voor
Chr.)
Late Middeleeuwen
- meandergordel van de Linge (190 voor Chr.-
1307 na Chr.)
- meandergordel van de Waal (425 voor Chr.heden)
Door de vele stroomgordelverleggingen zijn
delen van oude fossiele stroomgordels geërodeerd
door jongere fasen. Met name de jonge
stroomgordels van de Linge en de Waal hebben

RAAP-RAPPORT 1688
over een groot oppervlak de oudere fasen opgeruimd.
Daar staat tegenover dat in de omvangrijke
tussenliggende komgebieden over grote
oppervlakken het stelsel van prehistorische
meandergordels gevrijwaard is gebleven van
erosie als gevolg van latere rivieractiviteiten.
Vanaf de systematische bedijkingen van de
Linge en de Waal in de 12e en 13e eeuw,
beperkten de actieve rivierprocessen zich
hoofdzakelijk tot de uiterwaarden van de Waal
en de Linge. Met de afdamming van de Linge
bij Tiel in 1307 beperkten de actieve rivierprocessen
zich tot de uiterwaarden van de Waal.
Wel traden er tot in de 19e eeuw nog regelmatig
dijkdoorbraken op (zowel langs de Linge als
langs de Waal), feitelijk de meest actuele min
of meer natuurlijke geologische processen die
van invloed zijn geweest op het huidige karakter
van het rivierenlandschap (wielen, overslaggronden).
3.3 Holocene meandergordels en
restgeulen
Meandergordel van Gorkum-Arkel / Meandergordel
van Ke di chem (5437-4409 voor Chr.)
Het meandergordelcomplex van de meandergordels
van Gorkum-Arkel en Kedichem is de
oudst bekende in de gemeente Lingewaal. De
meandergordel van Gorkum-Arkel ligt in het
meest noordelijke en westelijke deel van de
gemeente. De meandergordel van Kedichem
stroomde oost-west door het centrale gedeelte
van de gemeente en mondde benedenstrooms
uit op de meandergordel van Gorkum-Arkel.
Beide meandergordels worden gekenmerkt
door een anastomoserend systeem en de diepe
ligging van de top van het beddingzand (> 3
m -Mv). Hierdoor zijn ze niet zichtbaar in het
oppervlaktereliëf. Met een breedte van circa 300
m is de meandergordel van Gorkum-Arkel na de
95
Linge en de Waal de breedste meandergordel.
Restgeulen zijn niet bekend.
Meandergordel van Deil / Meander gordel van
Vuren (4649-4176 voor Chr.)
De meandergordels van Deil en Vuren vormen
samen een vertakt stelsel van relatief smalle
anastomoserende meandergordels in de kom
van de gemeente Lingewaal. In overeenstemming
met de hoge ouderdom worden de meandergordels
gekenmerkt door een diepe ligging
van de top van het beddingzand (> 3 m -Mv). Ze
zijn niet duidelijk zichtbaar in het oppervlaktereliëf.
Restgeulen zijn niet bekend.
Meandergordel van Herwijnen (4292-3636
voor Chr.)
De anastomoserende meandergordel van
Herwijnen stroomt in de zuidoosthoek van de
gemeente Lingewaal en is gedeeltelijk bedekt
door oeverafzettingen van de Waal. De meandergordel
wordt gekenmerkt door een diepe
ligging van het beddingzand (>3 m -Mv) en is
niet zichtbaar in het oppervlakte reliëf.
Meandergordel van Eigenblok / Meandergordel
van Zeek (3636-2487 voor Chr.)
De meandergordels van Eigenblok en Zeek
liggen in de zuidoostelijke kom van Lingewaal
en zijn op de meeste plaatsen goed herkenbaar
aan een hogere ligging in het landschap. De
meandergordel van Eigenblok sluit benedenstrooms
aan op de meandergordel van Zeek.
De meandergordel van Zeek is waarschijnlijk
weer opgenomen in de latere meandergordel
van Enspijk, waardoor deze niet zichtbaar is op
het kaartblad. De top van het zand vangt aan
tussen 2,0 en 3,0 m -Mv.

RAAP-RAPPORT 1688
Meandergordel van Enspijk (662-272 voor
Chr.) / Meandergordel van Mert (652-272 voor
Chr.) / Meandergordel van Gellicum (612-272
voor Chr.) / Meandergordel van Spijk (613-
272 voor Chr.)
Het kaartbeeld van de oostelijke kom wordt
gedomineerd door een complex van zich vertakkende
en weer bijeenkomende relatief smalle
anastomoserende meandergordels. Deze zijn
op de paleogeografische kaart onderscheiden in
vier deel-meandergordels, maar feitelijk vormen
ze één systeem dat gedurende dezelfde periode
actief is geweest. Het meandergordelcomplex
is in het oppervlaktereliëf goed herkenbaar aan
een hogere ligging, waardoor ook de verschillende
oeverzones herkenbaar zijn. In het oostelijke
gedeelte wordt het beeld sterk vertroebeld
door de nivellering van het oppervlakteverschil;
de oeverzones zijn hier nauwelijks herkenbaar.
Naast de bekende meandergordels van
dit complex is aan de hand van het AHN een
vooralsnog onbekende meandergordel gekarteerd.
Op basis van het begin- en eindpunt en
de hoogteligging van de meandergordel wordt
deze tot bovenstaand complex gerekend. De
gordel stroomt oost-west centraal in Lingewaal
en mondt uit op de meandergordel van Spijk.
Waar deze ontspringt, is aan de hand van het
kaartmateriaal niet exact te bepalen, maar
dit zal hoogstwaarschijnlijk in het oosten van
Lingewaal zijn. Aan de hand van het AHN zijn
tevens de belendende oeverzones te traceren.
Tevens zijn op verschillende plaatsen crevassesystemen
herkenbaar. In sommige gevallen
zijn deze niet zichtbaar in het oppervlaktereliëf
en gebaseerd op bodemkundige gegevens. In
andere gevallen vertoont het oppervlaktereliëf
opvallende hoogteverschillen die alleen lijken te
kunnen worden toegeschreven aan niet eerder
gekarteerde crevassen. De ligging van de
meandergordels is hier hoofdzakelijk gebaseerd
96
op de resultaten van bodemkundige karteringen.
De top van het beddingzand vangt aan
op gemiddeld circa 1,0 tot 2,0 m -Mv.
Meandergordel van de Linge (190 voor Chr.-
1304 na Chr.)
De Linge betreft een zeer jong riviersysteem
dat na de ontwikkeling vanaf circa 190 voor Chr.
een korte maar intensieve actieve fase kent.
De Linge vormde gedurende enkele eeuwen dé
zuidelijke hoofdafvoer van de Rijn als tegenhanger
van de Nederrijn-Lek noordelijker. Met
de ontwikkeling van een zuidwestelijke tak van
de Waalstroomgordel stroomafwaarts van Tiel
in de Laat Romeinse tijd (ca. 425 na Chr.) was
het gedaan met de functie van de Linge als
hoofdafvoer van de zuidelijke Rijnloop. Vanaf
dat moment raakte de Linge geleidelijk buiten
werking, wat uiteindelijk in 1307 werd bezegeld
met de afdamming van de rivier en de bedijking
van het winterbed (al vanaf de 12e eeuw
vonden eerste aanzetten hiertoe plaats). De
ligging van de dijken komt op veel plaatsen
overeen met de overgang van de meandergordelafzettingen
naar de oever- en komafzettingen.
De dijken liggen op de stabielere oeveren
komafzettingen (figuur 4).
De meandergordel van de Linge heeft een
gemiddelde breedte van circa 800 m, wat indicatief
is voor de kracht waarmee dit systeem
enkele eeuwen actief was. Als een van de
weinige restgeulen in het rivierengebied is de
restgeul van de Linge nog steeds watervoerend
en bevaarbaar, hoewel deze daarvoor wel actief
wordt opengehouden. Deze ligt als een brede,
diepe depressie in het landschap, waarbij
het open water slechts een gedeelte van de
oorspronkelijke breedte van de rivier weergeeft
(figuur 5).

RAAP-RAPPORT 1688
Figuur 4. Uitzicht van af de Lingedijk met het aangrenzende oeverwallandschap.
Figuur 5. De restgeul van de Linge betreft tegenwoordig slechts een nauwe watergang.
97

RAAP-RAPPORT 1688
Figuur 6. De brede uiterwaarden van de Waal, die grotendeels gekenmerkt worden door laat-middeleeuwse en
jongere gronden.
Meandergordel van de Waal (425 voor Chr.heden)
Vanaf circa 190 voor Chr. verlegde de Rijn in
het bovenstroomse deel van de Rijndelta zijn
hoofdafvoer geleidelijk van meerdere kleine
meandergordels naar één hoofdafvoer: de
Waalstroomgordel. In het midden-rivierengebied
volgde de Waal daarbij in eerste instantie een
westelijke koers in de vorm van de Lingestroomgordel.
De afvoercapaciteit van de Waal nam
vanaf de Laat Romeinse tijd in korte tijd snel
in betekenis toe, mogelijk samenhangend met
een tijdelijke vernatting van het klimaat. In de
loop van de Middeleeuwen en Nieuwe tijd nam
de betekenis van de Waal als hoofdafvoer van
de Rijn nog verder in betekenis toe, waarbij ook
de noordelijke takken van de Rijndelta (Nederrijn
en IJssel) het moesten ontgelden. Alleen
dankzij menselijk ingrijpen, onder andere door
de aanleg van het Pannerdensch kanaal in
1707, bleven deze noordelijke Rijntakken nog
98
enigszins watervoerend. Tot op de dag van
vandaag vormt de Waal feitelijk de enige actieve
afvoer van de Rijn; de overige afvoeren (Nederrijn
en IJssel) fungeren alleen als zodanig door
menselijke ingrepen (Van de Ven, 1993).
Het actieve karakter van de Waal gaat samen
met een snelle verplaatsing van de hoofdgeul
en grootschalige erosie- en sedimentatieprocessen.
Vanaf de systematische bedijkingen
van de grote rivieren in de 12e en 13e eeuw,
werden deze processen geconcentreerd
binnen het gebied tussen de winterdijken, de
uiterwaarden, wat tot gevolg heeft dat in de
uiterwaarden van de Waal vrijwel al het oude
land is geërodeerd (figuur 6). Uitzonderingen
vormen enkele smalle zones direct tegen de
winterdijken en zogenaamde luwtezones (zones
die door een afwijkende topografische ligging
buiten de activiteiten van de riviergeul blijven;
Heunks & Odé, 1998).

RAAP-RAPPORT 1688
3.4 Afzettingen buiten de
meandergordels
Oeverafzettingen
De meandergordels worden geflankeerd door
zones met relatief zandige oeverafzettingen
(zie figuur 3). Oeverafzettingen worden veelal
gekenmerkt door een wigvormige opbouw.
Terwijl dicht tegen de meandergordels dikke
pakketten oeverafzettingen zijn afgezet, neemt
de dikte van het oeverpakket op grotere afstand
geleidelijk af. De oeverafzettingen representeren
de bloeifase van een stroomgordel; de
rivier was in die fase zo actief dat deze ook op
grotere afstand van de actieve bedding zandig
materiaal afzette. In het algemeen liggen
oeverafzettingen op komkleiafzettingen waarin
de meandergordel zich heeft ingesneden. Het
oever-op-komprofiel is dan ook kenmerkend
voor de zones aan weerszijden van de meandergordels.
De oeverzones liggen op veel
plaatsen hoger dan de aangrenzende zones met
meandergordelafzettingen en vormen daarmee
zeer geschikte locaties voor bewoning.
Overigens worden meandergordels niet altijd
vergezeld door aangrenzende zones met oeverafzettingen.
Bij het ontstaan van een meandergordel
vindt er in eerste instantie voornamelijk
insnijding plaats in de bestaande holocene
afzettingen (bijvoorbeeld komafzettingen) waar
de nieuwe rivierloop zich een weg door baant.
Ook de onderliggende pleistocene afzettingen
worden daarbij meestal ingesneden. Indien de
meandergordel weinig actief is of als de ontwikkeling
plotseling stagneert, kan het zijn dat
de verticale opbouw niet boven de top van de
bestaande afzettingen uit komt. De activiteiten
van de rivier blijven in dat geval beperkt tot de
meandergordel en oeverwallen worden niet of
nauwelijks gevormd.
99
Binnen de gemeente Lingewaal is de verspreiding
van oeverafzettingen langs de anastomoserende
riviersystemen erg grillig. Langs
veel meandergordels van dit type, en dan
voornamelijk in de westelijke helft, zijn op
grond van bodemkundige gegevens en/of in het
oppervlaktereliëf helemaal geen oeverzones
te onderscheiden. De meandergordels zijn
diep ingesneden in het veen- en komkleipakket
zonder vorming van een meer zandige oeverzone.
Wel moet daarbij worden opgemerkt dat
mogelijk hoger gelegen oeverzones in het kaartbeeld
zijn opgenomen in de meandergordel. Uit
onderzoek van de Universiteit van Utrecht kan
worden opgemaakt dat de diepgelegen stroomgordels
gemiddeld circa 200 m in doorsnee
zijn. De hooggelegen stroomgordels zijn over
het algemeen circa 300 m in doorsnee. Deze
aanname is in de kaart verwerkt. De grenzen
van de meandergordels zijn op enkele plaatsen
op basis van het AHN bijgesteld, waarbij mogelijk
belendende ongefundeerde hoger gelegen
oeverzones zijn meegenomen.
Crevassen
Crevassen, ook wel oeverwaldoorbraakafzettingen
genoemd, liggen in dezelfde landschappelijke
context als de oeverafzettingen. Evenals
oeverafzettingen zijn de crevasseafzettingen
relatief zandig. Crevassen zijn ontstaan in de
lagere delen van de oeverzones, vaak in de
buitenbocht van een actieve geul. Behalve door
hun ontstaanswijze onderscheiden crevassen
zich van de oeverafzettingen op grond van
geomorfologische kenmerken (langgerekte vorm
dwars op de ligging van de meandergordel)
en (in veel gevallen) de aanwezigheid van een
crevassegeul. Hoewel crevassen vaak op korte
afstand van de meandergordel doodlopen, zijn
er ook voorbeelden waarbij de crevasse doorloopt
tot ver in een komgebied en in sommige

RAAP-RAPPORT 1688
Figuur 7. Het Vurense wiel ontstaan in het einde van de 16e eeuw. De overslaggronden zorgen voor een goede
conservatie van de onderliggende archeologische resten.
Figuur 8. Het kommenlandschap vormt het laagst gelegen deel van de gemeente Lingewaal. Vanwege de lage
ligging is het landschap gedurende de eeuwen meerdere malen overstroomd.
100

RAAP-RAPPORT 1688
gevallen als een miniatuurstroomgordel blijft
fungeren. Dergelijke crevassen kunnen zich
verder ontwikkelen tot nieuwe hoofdstromen.
Op enkele plaatsen in de kom- en oeverzones
van Lingewaal zijn in het verleden crevassesystemen
gekarteerd. Sommige crevassen
zijn zeer eenduidig met een opvallend hogere
ligging en een zeer zandige opbouw en zijn
over lange afstand in het oppervlaktereliëf
(AHN) te volgen. Aan de hand van uitgebreid
geofysisch onderzoek blijkt ten zuiden van de
Nieuwe Lingedijk een omvangrijk gebied met
prehistorische crevassecomplexen aanwezig te
zijn. Hoe diep de top van deze complexen onder
het maaiveld ligt, is niet bekend. Het is aan de
hand van de beschikbare informatie tevens niet
eenduidig te bepalen tot welke riviercomplexen
de crevassen behoren.
Ook elders in de omvangrijke zones met
oeverafzettingen dient rekening te worden
gehouden met niet eerder gekarteerde zones
met crevassen. De crevassen in het middenrivierengebied
worden gekenmerkt door een
hoge dichtheid aan prehistorische en Romeinse
bewoningslocaties. Aan crevassecomplexen
wordt dan ook een hoge archeologische waarde
toegekend.
Overslaggronden
Een bijzonder type oeverafzettingen wordt
gevormd door de dijkdoorbraakafzettingen of
overslaggronden. Op verschillende plaatsen zijn
de winterdijken van de Linge en de Waal in de
afgelopen eeuwen doorgebroken, waarbij diepe
kolken (zgn. wielen) zijn ontstaan (figuur 7).
Het grofzandige en grindrijke materiaal uit die
kolken is daarbij als een waaier over het achterliggende
land afgezet. De overslaggronden
hebben een beperkte omvang en geen invloed
op de archeologische verwachting. Wel is het
101
bodemarchief ter hoogte van overslaggronden
door de afdekking beter bewaard gebleven.
Komgebieden
De komafzettingen zijn ontstaan op relatief
grote afstand van de actieve meandergordel
(zie figuur 3). Het zijn de gebieden die bij hoog
water onder zeer rustige omstandigheden (lage
stroomsnelheid) onder water liepen en waar
alleen het allerfijnste materiaal (hoofdzakelijk
kleideeltjes) sedimenteerde. De komgebieden
worden dan ook gekenmerkt door dikke
pakketten kleiige afzettingen. Door de natte
omstandigheden en geringe sedimentatie kan in
komgebieden daarnaast op grote schaal veenvorming
zijn opgetreden. Mede als gevolg van
klink vormen de komgebieden tegenwoordig de
laagst gelegen gebieden van het rivierenlandschap
(figuur 8).
Het rustige afzettingsmilieu van de komgebieden
heeft tot gevolg dat juist hier het onderliggende
pleistocene rivierenlandschap goed
bewaard is gebleven. De opbouw van de ondergrond
wordt dan ook gekenmerkt door het voorkomen
van (niet verspoelde) laat-pleistocene
afzettingen van de Kreftenheye-rivieren. Het
komkleipakket (inclusief hierin voorkomende
oeverafzettingen) heeft in de komgebieden in de
gemeente Lingewaal een dikte van circa 7 tot 9
m. Ter hoogte van diepe pleistocene geulinsnijdingen
kan dit pakket kom- en oeverafzettingen
veel dikker zijn. Gedetailleerde gegevens over
het precieze verloop van het pleistocene reliëf
ontbreken. Meest nauwkeurig zijn de gegevens
van de zanddiepte-kaarten van het Gelders
rivierengebied (Berendsen e.a., 2001).
Uiterwaardafzettingen
De geologische opbouw van de uiterwaarden
wijkt in hoge mate af van de stroomgordels die
vóór de bedijking zijn ontstaan. Terwijl de Waal

RAAP-RAPPORT 1688
voor de bedijking werd gekenmerkt door één
hoofdgeul, werd de rivier vanaf het moment van
bedijking gekenmerkt door het voorkomen van
zandbanken, eilanden en meerdere geulen. De
natuurlijke aan- en opwassen van zandbanken
en eilanden werden door de mens gestimuleerd,
onder andere door de aanleg van wilgenbossen
en kribben. Als gevolg hiervan konden
geulen geïsoleerd en buiten werking raken en
langzaam dichtslibben. In veel gevallen werd
een van de actieve rivierloop geïsoleerde geul
(strang) bovenstrooms afgedamd. Door herhaling
van dit proces van gestimuleerde eilandvorming,
leidend tot het geïsoleerd raken van
voormalige actieve geulen, konden de uiterwaarden
in fasen aangroeien (Hesselink, 2002).
Deze groeifasen zijn te onderscheiden door een
kenmerkend patroon van parallelle strangen.
Dit patroon kan beschouwd worden als een
duidelijke aanwijzing voor gronden die ontstaan
zijn na de systematische bedijkingen in de Late
Middeleeuwen. Door voortdurende erosie- en
sedimentatieprocessen werden de resterende
delen van oudere stroomgordelfasen in de
uiterwaarden van de gemeente Lingewaal bijna
geheel opgeruimd. De buitendijkse gebieden
van de Waal worden dan ook over het algemeen
gekenmerkt door laat-middeleeuwse en jongere
gronden. Enkele uitzonderingen hierop betreffen
een deel van de Bovenwaard en de Benedenwaard
nabij Herwijnen en de uiterwaarden bij
Vuren.
102

RAAP-RAPPORT 1688
4 ARCHEOLOGIE
4.1 Algemene bewoningsgeschiedenis van het middenrivierengebied
Om de tot op heden bekende archeologische vindplaatsen en de in hoofdstuk 5
beschreven archeologische verwachtingen voor de gemeente Lingewaal in een ruimer
kader te kunnen plaatsen, is een korte schets van de bekende bewoningsgeschiedenis
van de regio op zijn plaats. Al duizenden jaren zijn mensen op het grondgebied
van de gemeente Lingewaal actief en door de eeuwen heen kunnen algemene ontwikkelingen
worden onderscheiden in leefgewoonten en leefomgeving. Het dynamische
en voortdurend veranderende rivierenlandschap is hierin een belangrijke sturende
factor.
4.1.1 Prehistorie
Paleolithicum en Mesolithicum
In tegenstelling tot wat nog in de eerste helft van de 20e eeuw werd verondersteld,
werd het rivierengebied al vele duizenden jaren voor ‘de komst van de Bataven’ door
mensen bewoond. Er zijn zelfs vondsten aangetroffen die erop wijzen dat er al in
het Midden Paleolithicum (ca. 300.000-35.000 jaar geleden) mensen in het gebied
aanwezig waren. Dit is nog maar relatief kort bekend omdat vondsten uit die periode
op zeer grote diepte liggen en veelal moeilijk te herkennen zijn. In het Midden Paleolithicum
heeft zich een aantal relatief warme perioden voorgedaan waarin de huidige
Betuwe bewoond is geweest. Mogelijk stammen de meeste midden-paleolithische
vondsten uit het warme Eemien, een periode die werd beëindigd door de laatste ijstijd
(het Weichselien).
Het grootste deel van het Weichselien was Nederland onbewoond. Tegen het eind
van deze ijstijd (Laat Paleolithicum) werd het gebied periodiek bewoond door jagers
die het voornamelijk gemunt hadden op rendierkudden. Uit deze periode zijn echter
nauwelijks vondsten in het rivierengebied aangetroffen, voornamelijk vanwege de
diepte van de geologische niveaus waarin resten uit het Laat Paleolithicum kunnen
voorkomen. Veel vindplaatsen uit deze vroege periode zijn in de loop der eeuwen
waarschijnlijk verspoeld door latere erosie- en sedimentatieprocessen.
Een belangrijk kenmerk van het Paleolithicum en het daaropvolgende Mesolithicum is
dat de voedselvoorziening van de mens uitsluitend door middel van jagen en verza-
103

RAAP-RAPPORT 1688
melen geschiedde. In het grootste deel van
Nederland, waaronder het rivierengebied, is
deze levenswijze tot in het begin of midden van
de Late Steentijd (Vroeg-Midden Neolithicum)
gehandhaafd.
In de warmere en vochtigere periode van het
Holoceen (vanaf ca. 9500 voor Chr.) veranderde
de vegetatie geleidelijk en nam de diversiteit
aan wild en vis toe. Daarvan maakte de mens
dankbaar gebruik bij zijn pogingen om zoveel
mogelijk bronnen in de natuurlijke omgeving te
benutten. De jager-verzamelaars trokken door
het landschap en verbleven slechts tijdelijk op
een bepaalde plaats. Waarschijnlijk lieten ze
zich met name leiden door (jaarlijkse) migratiepatronen
van wild (en vissen) en de oogstperiode
van verschillende wilde planten in specifieke
landschappen. Ze maakten gebruik van
vuurstenen werktuigen en bewapening, waarvan
bewerkte vuurstenen spitsen en klingen een
belangrijk onderdeel vormden. Bij de kampvuren
op de pleisterplaatsen verwerkte men de jachtbuit
en herstelde men de schade aan de uitrusting.
Sporen van dergelijke jagerskampen, met
resten van kampvuren (houtskool en verbrande
aarde en leem), gereedschap en vuursteenafval
zijn binnen de gemeente Lingewaal niet bekend.
Dit is niet verwonderlijk, aangezien het hiermee
corresponderende landschap zich circa 7 tot 9
m beneden het huidige maaiveld bevindt.
Neolithicum
In het uiterste zuiden van Nederland (het
Limburgse lössgebied) vestigden zich al vanaf
5300 voor Chr. de eerste boeren. Verder naar
het noorden trokken nog lang kleine groepen
mensen in het ritme van de seizoenen rond op
zoek naar voedsel. In de loop van het Midden
Neolithicum (ca. 4900 voor Chr.) begon men
ook in het rivierengebied over te gaan op een
sedentaire leefwijze met veeteelt en land-
104
bouw als voornaamste voedselbronnen. Er
ontstonden verspreid over de bewoonbare
gronden (stroomgordels, crevassen, zandopduikingen)
kleine agrarische nederzettingen
(waarschijnlijk vaak slechts één boerderij). Men
hield met name runderen en varkens, die beter
dan schapen in de relatief natte komgebieden
geweid konden worden. Het nieuwe gebruik
van uit klei gebakken vaatwerk wordt eveneens
als een kenmerk van deze tijd beschouwd. In
het rivierengebied woonden vanaf het Midden
Neolithicum de mensen van de Vlaardingencultuur
(ca. 3500-2500 voor Chr.). Op de overwegend
beboste oeverwallen langs de rivieren
woonden deze boeren in sedentaire nederzettingen.
Naast akkerbouw en veeteelt bleef ook
de jacht nog lange tijd van betekenis in de voedselvoorziening.
De opbouw van het landschap wijst op een
rustig en gevarieerd milieu met gunstige
bewoningsmogelijkheden. Indien neolithische
vindplaatsen op de meandergordels liggen,
correspondeert de einddatering van deze meandergordels
over het algemeen met de neolithische
bewoningsfase. Dit komt overeen met
het uitgangspunt dat een meandergordel zeer
aantrekkelijk wordt voor bewoning indien deze
over zijn bloeifase heen is en nog wel open
water bevat in de vorm van (rest)geulen.
Al eerder is opgemerkt dat de diepteligging van
neolithische en prehistorische vindplaatsen
sterk kan variëren. De diepteligging is sterk
afhankelijk van de lokale situatie. In het algemeen
kan gesteld worden dat op de dagzomende
hooggelegen prehistorische meandergordels
de vindplaatsen (vrijwel) aan het
maaiveld liggen (bijv. Eigenblok), terwijl deze
in diepgelegen prehistorische meandergordels
en complexen van oeverzones met crevassesystemen
en komafzettingen zijn afgedekt.

RAAP-RAPPORT 1688
De meeste vindplaatsen in het rivierengebied
uit het Neolithicum hebben een einddatering in
de Bronstijd. In sommige gevallen is continuiteit
van bewoning gedurende beide perioden
daadwerkelijk aangetoond (o.a. bij grootschalig
archeologisch onderzoek ten behoeve van de
aanleg van de Betuweroute). In een aantal
gevallen is de datering Neolithicum-Bronstijd
echter toegepast in verband met het ontbreken
van goed dateerbaar vondstmateriaal. De
verspreiding van bronstijdnederzettingen komt
sterk overeen met de verspreiding van neolithische
vindplaatsen, maar het huidige beeld
hiervan wordt sterk bepaald door de mate
waarin onderzoek heeft plaatsgevonden.
Binnen de gemeente Lingewaal komen slechts
twee vondsten voor uit het Neolithicum. Het
gaat om een hamerbijl uit het Vroeg Neolithicum
die op 14 m diepte is aangetroffen tijdens het
zandzuigen en om vuursteenvondsten gedaan
in de omgeving van Vuren (cat.nrs. 3 en 42).
Bronstijd
Terwijl de bewoningsdichtheid van het rivierengebied
in de Vroege Bronstijd (2100-1800 voor
Chr.) nog gering is, neemt deze in de Midden
Bronstijd (1800-1200 voor Chr.) geleidelijk toe.
Het aantal kleine nederzettingen dat vooral de
laatste jaren in het kader van grote bouwprojecten
in het rivierengebied in kaart is gebracht,
is aanzienlijk (o.a. woningbouwlocaties, Betuweroute
en bedrijvenparken). Veel van de
neolithische nederzettingsterreinen zijn vermoedelijk
tot in de Bronstijd in gebruik geweest. De
boerderijen hadden in deze tijd veelal zeer forse
afmetingen van meer dan 20 m lengte. Kenmerkend
is het gebruik van bronzen gebruiksvoorwerpen
(o.a. bijlen en sikkels) die door middel
van ‘internationale’ handelsrelaties in het rivierengebied
zijn terechtgekomen.
105
Door een tijdelijke vernatting van het klimaat
gedurende de Late Bronstijd en Vroege IJzertijd
(1200-600 voor Chr.) had het rivierengebied in
toenemende mate last van overstromingen. Als
gevolg hiervan was er in die periode een sterke
afname van de bevolking. In de gemeente
Lingewaal zijn geen vindplaatsen uit de Bronstijd
bekend.
IJzertijd
De IJzertijd (800 tot 12 voor Chr.) wordt in het
rivierengebied gekenmerkt door een stijging van
het aantal bewoners. In de loop van de IJzertijd
nam de gemiddelde omvang van de nederzettingen
toe. Met name in de Late IJzertijd, op
een moment dat ook de bevolkingsaanwas
het sterkst was, bevonden zich her en der
nederzettingen die bestonden uit een aantal
boerenerven op terreinen met een omvang van
meerdere hectaren. De grootste prehistorische
nederzettingen in het rivierengebied stammen
uit de periode 50 tot 12 voor Chr., toen de
Bataven zich in dit gebied vestigden.
Vanaf de IJzertijd wordt het gebruik van ijzer
voor de vervaardiging van wapens en gebruiksvoorwerpen
gemeengoed. Het bezit van ijzeren
gebruiksvoorwerpen onderstreept vanaf dat
moment de verdergaande sociale differentiatie
in de lokale en regionale gemeenschappen.
Na de ruilhandel was de daaropvolgende stap
de introductie en ontwikkeling van smelt- en
smeedtechnieken in de gemeenschappen zelf.
Nu konden de ijzeren voorwerpen ter plaatse
vervaardigd worden door (veelal rondreizende)
smeden. Brons werd nog gebruikt voor onder
andere sieraden, mantelspelden en lederbeslag.
In de 1e eeuw voor Chr. had men in het
rivierengebied ook de beschikking over glas,
zij het hoofdzakelijk voor armbanden en kralen.
Vermeldenswaardig is het gebruik van de eerste

RAAP-RAPPORT 1688
munten, dat min of meer samenviel met de
komst van de Bataven.
De hogere bevolkingsdichtheid, gecombineerd
met de grotere trefkans (vindplaatsen uit de
IJzertijd zijn groter, liggen vaak vrijwel aan het
huidige maaiveld en worden gekenmerkt door
veel nederzettingsafval), heeft ertoe geleid dat
het rivierengebied een relatief hoge dichtheid
aan vindplaatsen uit de IJzertijd kent. In veel
gevallen gaat het om sporen van nederzettingsterreinen,
vaak geconcentreerd langs de toen
actieve meandergordels met aangrenzende
oeverzones. Langs de Linge, een rivier die pas
in de loop van de Late IJzertijd tot ontwikkeling
kwam, zijn tot op heden weinig eenduidige
sporen van bewoning in de IJzertijd.
Veel nederzettingsterreinen uit de IJzertijd
liggen in zones met oude woongronden met een
langdurige bewoningscontinuïteit (Romeinse
tijd-Middeleeuwen). Deze kunnen als gevolg
van intensieve en langdurige bewoning soms tot
meer dan een meter hoger liggen dan de omgeving.
De woerdgronden worden gekenmerkt
door een zwarte humusrijke bodem met veel
archeologische vondsten (nederzettingsafval).
Net als vindplaatsen uit de Bronstijd ontbreken
tot op heden in de gemeente Lingewaal vindplaatsen
uit de IJzertijd. In de aangrenzende
gemeente Geldermalsen zijn echter meerdere
vindplaatsen ter hoogte van het meandergordelcomplex
Enspijk, Gellicum, Hooiblok
(datering 662-272 voor Chr.) bekend. Ook de
ruimer omliggende oeverzones blijken hier in
de IJzertijd te zijn benut als woon- en akkergrond.
Omdat dit meandergordelcomplex ook
door grote delen van de gemeente Lingewaal
stroomt, is het aannemelijk dat ook hier ijzertijdvindplaatsen
voorkomen.
106
4.1.2 Romeinse tijd
Formeel eindigt de IJzertijd met de komst van
de Romeinen in onze streken, circa 12 voor Chr.
In deze periode werd de noordelijke Rijntak,
de Nederrijn, tot rijksgrens aangewezen. Een
stelsel van grensforten (castella) moest deze
grens bewaken. Op de befaamde Tabula Peutingeriana,
een middeleeuwse kopie van een
Romeinse wegenkaart, staan de belangrijkste
legioenplaatsen (castra, zoals Noviomagi ofwel
Nijmegen), forten (castella) en bijbehorende vici
(burgerlijke nederzettingen bij een castellum)
vermeld. Er bestonden ook niet-militaire vici.
Langs het Gelderse deel van de limes lagen
in de Midden Romeinse tijd (ca. 70-270 na
Chr.) naast de enige Nederlandse castra (in
Nijmegen) circa tien castella (Willems, 1986;
Bechert & Willems, 1995). Veel vermoedelijke
castellumlocaties langs de Gelderse limes zijn
als gevolg van de voortdurende activiteit van de
Rijn in deze zone verspoeld. Lingewaal lag op
circa 15km ten zuidwesten van de limes in een
streek die werd gedomineerd door de Bataafse
cultuur.
In de 1e en 2e eeuw na Chr. nam de bevolking
sterk toe. Na de Batavenopstand in 69 na Chr.
trad een langdurig relatief vreedzame periode
in. Mede hierdoor ontstond in met name de 2e
eeuw na Chr. welvaart in het rivierengebied. Als
gevolg van de aanwezigheid van de Romeinse
militaire organisatie in het gebied ontstond er
een grote afzetmarkt voor agrarische producten.
Hierbij werd vermoedelijk het grootste deel
van de voor landbouw geschikte bodems in
het rivierengebied benut. De archeologische
vondsten uit deze periode bestaan voor een
groot deel uit typisch Romeinse producten
(zoals gedraaid aardewerk). De bevolking nam
veel van de Romeinse levenswijze over, ook in
religieus opzicht. Tevens leverden de Bataven
troepen aan het Romeinse leger en zelfs aan

RAAP-RAPPORT 1688
de keizerlijke lijfwacht. Waarschijnlijk als onderdeel
van de bezettings- en pacificatiestrategie
namen de Romeinen ook inheemse elementen
over. Er vond ten dele een versmelting plaats
van inheemse en Romeinse godheden, zoals
blijkt uit de aanwezigheid van Gallo-Romeinse
tempels in het rivierengebied (o.a. te Elst,
Wamel en Empel). Tegen het eind van de 2e
eeuw na Chr. kwam aan de relatief rustige en
voorspoedige periode een eind door herhaaldelijke
invallen van Germaanse stammen.
Vanaf die periode vertoonde de Romeinse
macht in het gebied tekenen van instabiliteit.
Voor het eerst sinds eeuwen daalde het
bevolkingsaantal. De twee daaropvolgende
eeuwen werden gekenmerkt door een afwisseling
van perioden met invallen en herstel van
de Romeinse grensverdediging. De Romeinse
overheersing in Nederland eindigde definitief
met een grootschalige inval van Germanen
in 406 na Chr. Dit gaat samen met een sterke
terugval van de bevolkingsdichtheid en een
afname van het areaal landbouwgrond.
In de gemeente Lingewaal zijn, in tegenstelling
tot de rest van het rivierengebied, vindplaatsen
uit de Romeinse tijd schaars. Er zijn drie vindplaatsen
bekend langs de stroomgordel van de
Linge (cat.nrs. 4, 9 en 25) en één vindplaats op
de meandergordel van Spijk (cat.nr. 33). Deze
laatste vindplaats is aangetroffen tijdens de
aanleg van het Lingebos. De vindplaatsen met
cat.nrs. 9 en 25 liggen op de oever- en meandergordelafzettingen
van de Linge op een oude
woongrond. De oude woongrond ter hoogte van
cat.nr. 9 wordt als terrein van hoge archeologische
waarde aangeduid (ARCHIS-monumentnr.
3256). De Romeinse bewoning lijkt zich voornamelijk
te hebben geconcentreerd op de Lingestroomgordel
en mogelijk op de smallere, relatief
jonge prehistorische stroomgordels die toen
buiten werking waren, maar vermoedelijk nog
107
wel via open restgeulen in verbinding stonden
met de Linge.
4.1.3 (Vroege en Late) Middeleeuwen
De Vroege Middeleeuwen laten een voortzetting
zien van de roerige tijden waarmee de
Romeinse tijd eindigde. Vanaf de 5e eeuw
maakten de uit verschillende Germaanse
stammen voortgekomen Franken in het rivierengebied
de dienst uit. In de 6e eeuw stichtte het
Frankische geslacht de Merovingen het Merovingische
rijk, waarbij de voormalige Romeinse
limes min of meer in ere werd hersteld als rijksgrens.
De Merovingische periode wordt gekenmerkt
door geheel eigen rijke culturele uitingen
met kenmerkende sieraden, wapenversieringen,
glas, en een levendige handel hierin.
In de 8e eeuw, een tijd waarin het christendom
in het rivierengebied definitief vaste voet kreeg,
werd het Karolingische rijk gesticht. In deze
periode nam ook de bevolking weer toe. Veel
huidige dorpen en steden in het rivierengebied
hebben hun oorsprong in de Karolingische
periode. Op basis van schriftelijke bronnen kan
dit ook worden gesteld voor de dorpskernen
Asperen, Heukelum, Herwijnen (cat.nr. 39),
Spijk en Vuren in de gemeente Lingewaal
(Stenvert e.a., 1999, Bijl, 1990). Deze ontwikkelden
zich in vrijwel alle gevallen langs de
levensaders van de regio, de Linge en de Waal.
Alleen de ligging van de voormalig buurtschap
Leuven, centraal gelegen in de gemeente
Lingewaal, wijkt af en is georiënteerd op een
hooggelegen fossiele meandergordel aan de
Leuvense Kweldijk. Deze bewoning bestaat uit
enkele middeleeuwse lintvormig gelegen terpen
(cat.nrs. 14, 19, 23, 26, 31 en 32). De meeste
kerken in de dorpen van Lingewaal hebben een
middeleeuwse voorganger, waarvan het bouwmateriaal
vaak is verwerkt in latere fasen (cat.
nrs. 11, 16, 34 en 38).

RAAP-RAPPORT 1688
Figuur 9. Terpbewoning bij Spijk. Door de steeds hogere waterstand en overstromingsfrequentie moest men de
huisplaatsen steeds verder ophogen en kropen deze steeds hoger tegen de dijk op.
Buiten de historische dorpskernen ontbreken
vooralsnog eenduidige aanwijzingen voor
vroeg-middeleeuwse bewoning. Dit is een weerspiegeling
van de concentratie van bewoning in
de dorpskernen. De grote komgebieden noordelijk
en zuidelijk van de Linge werden vermoedelijk
alleen voor specifieke activiteiten (jacht,
weidegrond) benut.
In de Late Middeleeuwen steeg het inwonersaantal
verder en groeiden diverse nederzettingen
in het rivierengebied uit tot kleine steden.
In Lingewaal is dit niet het geval, hoewel diverse
kleine steden in de directe omgeving ervan
liggen (Gorinchem en Leerdam). De bewoning
in de Late Middeleeuwen wordt gekenmerkt
door het voor het eerst in de geschiedenis op
grote schaal toepassen van steenbouw, al bleef
hout nog geruime tijd het belangrijkste bouwmateriaal.
108
Een ingrijpende verandering in het rivierengebied
was de grootschalige bedijking die het
in de loop van de 12e en 13e eeuw mogelijk
maakte om ook relatief lage delen van het
rivierengebied, met name de komgronden, te
ontginnen. De eerste kaden werden niet langs
de rivier, maar dwars daarop aangelegd, aan de
oostkant van het dorpsgebied. Een zijkade of
zijdwende liep door over de helling aan de landzijde
van de oeverwal en diende in de eerste
plaats om de toestroming van water uit de buurnederzetting
te houden. De Zeiving die dwars
door de gemeente Lingewaal loopt, is een voorbeeld
van een dergelijke zijkade. Ter bescherming
tegen het overstromingswater dat via de
kom zijn weg zocht werden de achterkades
aangelegd. In het begin van de Late Middeleeuwen
werden ook de dijken langs de Linge
en de Waal aangelegd. Hierdoor kon het water
echter niet meer door de kommen afvloeien en

RAAP-RAPPORT 1688
kwam het water steeds hoger tegen de dijken
te staan. Het gevolg was dat de dijken frequent
doorbraken. Dijkdoorbraken ontstonden vaak
waar deze een stroomrug kruiste. De zanderige
stroomrug zorgde voor een grote hoeveelheid
kwelwater waardoor de dijken verzwakt werden
en tijdens hoge waterdruk doorbraken. Op deze
plaatsen ontstonden kolkgaten, ook wel wielen
genoemd. Om de grote hoeveelheid kwelwater
tegen te gaan werd ook wel een kweldijk aangelegd.
Hierdoor kon het waterpeil in het wiel
worden verhoogd, zodat er tegendruk aan het
buitenwater werd gegeven.
Door de vele dijkdoorbraken concentreerde
de bewoning in de Late Middeleeuwen zich
nog steeds op de natuurlijke hoge gronden en
tegen de winterdijken. Deze bewoning tegen
de dijken uitte zich onder meer in de vorm van
terpbewoning, waaronder de terpbewoning
bij Spijk (figuur 9). Deze vorm van bewoning
was het gevolg van de steeds hogere waterstand
en overstromingsfrequentie van de
Linge, waardoor men de huisplaatsen moest
ophogen en deze steeds hoger tegen de
Lingedijk ‘opkropen’. Daarnaast zijn in de Late
Middeleeuwen op een groot aantal plaatsen
verspreid over de gemeente Lingewaal al dan
niet versterkte buitenplaatsen, zoals Engelenburg,
Leyenburg en Wadenstein, ontstaan
(cat.nrs. 6, 10, 13, 15, 17, 18, 28, 43, 44 en
45). De opkomst van deze versterkte, vaak
stenen huizen hangt samen de opkomst van de
feodale adel die er op uit is door vererving van
leengoederen en de eventueel daarbij behorende
ambten zijn macht en zelfstandigheid
te vergroten. Lokale heren werden door het
ontbreken van een sterk centraal gezag min of
meer gedwongen de verdediging van hun bezittingen
zelf ter hand te nemen. In de gemeente
Lingewaal waren er onder meer de heren van
Herwijnen, Vuren, Asperen en Leyenberg.
109
De overige laat-middeleeuwse vindplaatsen in
de gemeente Lingewaal bestaan hoofdzakelijk
uit kerkterreinen, enkele terreinen waar aardewerk
scherven zijn aangetroffen en een kloosterterrein.
4.2 Archeologische inventarisatie
gemeente Lingewaal
Door clustering van de verzamelde archeologische
gegevens zijn 46 vindplaatsen
gedefinieerd: plaatsen waar archeologische
vondsten zijn geregistreerd en/of waar op grond
van historische bronnen bewoning in de Late
Middeleeuwen of eerder mag worden verondersteld
(bijlage 1). De vindplaatsen zijn weergegeven
op de archeologische waarden- en
verwachtingskaart (kaartbijlage 1).
4.2.1 Vindplaatsen/vindplaatskenmerken
algemeen
Mede samenhangend met de beperkte ruimtelijke
ontwikkelingen in de afgelopen decennia
zijn in de gemeente Lingewaal slechts zo’n
dertig archeologische onderzoeken in ARCHIS
geregistreerd. Hiervan hebben slechts enkele
een archeologische vindplaats opgeleverd. De
meeste vindplaatsen zijn niet tijdens regulier
archeologisch onderzoek aangetroffen, maar
betreffen particuliere meldingen of archeologische
monumententerreinen (kastelenterreinen).
Een andere oorzaak van de lage vindplaatsdichtheid
is de grote diepte waarop de vindplaatsen
zich aandienen. Door de relatief dikke
komafzettingen en de daarmee gepaarde grote
diepteligging van de meeste stroomgordels en
archeologische belangrijke laag is het waarnemingseffect
van oppervlaktekarteringen gering.
De archeologische indicatoren zullen door regulier
bodemgebruik niet geraakt worden en niet
aan het oppervlak terecht komen. Alleen nederzettingen
met een relatief hoge vondstdichtheid

RAAP-RAPPORT 1688
en geringe diepteligging ten opzichte van het
maaiveld zullen door middel van oppervlakte
kartering herkend worden.
De huidige inventarisatie omvat 46 vindplaatsen
(peildatum: maart 2008). Hoewel vindplaatsen
verspreid over de gehele gemeente voorkomen,
zijn er duidelijke verschillen in dichtheid te
onderscheiden. Veel vindplaatsen hebben
betrekking op de historische dorpskernen en
de versterkte buitenplaatsen/kasteelterreinen.
De overige vindplaatsen betreffen onder meer
enkele nederzettingsterreinen. Dergelijke locaties
worden veelal gekenmerkt door een hoge
dichtheid aan vondsten van nederzettingsafval,
vooral aardewerk(fragmenten) die typerend zijn
voor activiteitsgebieden rondom huisplaatsen.
Andere typen vindplaatsen zoals grafvelden,
infrastructuur (wegen, afwateringssystemen) en
cultusplaatsen laten veel minder aan het oppervlak
zichtbare sporen na. Deze zijn dan voor de
meeste perioden niet vertegenwoordigd in het
vindplaatsenspectrum en worden over het algemeen
alleen tijdens (al dan niet archeologische)
graafwerkzaamheden ontdekt.
4.2.2 Vindplaatscategorieën
De geïnventariseerde vindplaatsen zijn verdeeld
in een aantal categorieën, die hieronder worden
toegelicht. Indien de functie of betekenis van
een archeologische waarneming niet duidelijk
is, valt deze onder de categorie onbekend.
Nederzettingen
De term nederzetting is gebruikt voor plaatsen
waar archeologische vondsten vermoedelijk
duiden op de aanwezigheid van bewoningsresten
uit de Prehistorie en/of de Romeinse
tijd en/of de Middeleeuwen. Het kan hierbij
zowel gaan om prehistorische woonlocaties
bestaand uit één of enkele boerderijen als
om een boerengehucht uit de Middeleeuwen
110
met resten van meerdere grote gebouwen.
De archeologische inventarisatie heeft meerdere
vindplaatsen opgeleverd die als nederzetting
kunnen worden geïnterpreteerd. Het
merendeel van deze vindplaatsen ligt op de
oeverwallen/oeverafzettingen van de holocene
stroomgordels, met name de stroomgordels
van de Linge en de Waal. Veelal zijn nederzettingsterreinen
in het rivierengebied langdurig
bewoond geweest. Mede als gevolg van
voortdurende ophoging zijn deze vaak als een
(lage) verheffing in het landschap herkenbaar.
Dergelijke verhoogde nederzettingsterreinen
staan bekend als woerdgronden, woonterpen
of oude woongronden. Deze tijdens bodemkarteringen
in kaart gebrachte oude woongronden
vormen een directe verwijzing naar bewoning
in het verleden. De in de gemeente Lingewaal
bekende woongronden liggen alle op de stroomgordels
van de Linge en de Waal in de buurt van
de huidige dorpskernen.
Verder zijn op de archeologische waarden- en
verwachtingskaart de middeleeuwse dorpskernen
opgenomen waarvan verondersteld
wordt dat de bewoning hiervan teruggaat tot
in de Late Middeleeuwen en mogelijk zelfs
Vroege Middeleeuwen. In en rond deze oude
dorpskernen is de kans op de aanwezigheid van
nederzettingsresten uit de Middeleeuwen groot.
Begravingen
Vondsten die (kunnen) duiden op de aanwezigheid
van een graf, grafveld of crematieresten
zijn ondergebracht in de categorie begravingen.
Eenduidige grafwaarnemingen zijn de
vindplaatsen waar menselijke resten (bot of
verbrand bot) en/of grafstructuren (bijv. kringgreppels)
zijn aangetroffen. In de gemeente
Lingewaal zijn geen begravingen anders dan
behorende tot de laat-middeleeuwse dorpskerken
bekend.

RAAP-RAPPORT 1688
Kastelen, buitenplaatsen en versterkte
huisplaatsen
In de gemeente Lingewaal kunnen op basis
van schriftelijke bronnen, historisch kaartmateriaal
en archeologische vondsten op een
aantal plaatsen versterkte huisplaatsen worden
onderscheiden. Het betreft veelal omgrachte
huisplaatsen en kastelen. Op de kadastrale
kaarten uit de eerste helft van de 19e eeuw
(Nationaal Archief, 2003) zijn de omgrachtingen
van op deze manier versterkte landhuizen/
boerderijen in de meeste gevallen nog duidelijk
aanwezig (figuur 10). Het is aannemelijk dat
de oorsprong van deze versterkte huisplaatsen
in veel gevallen in de Late Middeleeuwen ligt.
In de meeste gevallen wordt dit ondersteund
door historische bronnen en archeologische
vondsten.
De meeste kastelen in Lingewaal zijn in 1672
door Franse troepen verwoest. Het kasteel werd
later vaak herbouwd in de vorm van landhuizen
en buitenplaatsen. Bij landhuizen van na 1500
ligt de nadruk steeds meer of vrijwel geheel op
bewoonbaarheid en/of vermaak. Deze buitenplaatsen
kenmerken zich over het algemeen
door een meer of minder uitgebreide tuin- of
parkaanleg. In de vindplaatsencatalogus zijn
tien kastelen opgenomen waarvan de oorsprong
(vermoedelijk) teruggaat tot vóór 1500. Deze
liggen in de meeste gevallen in of in de nabije
omgeving van de middeleeuwse dorpskernen.
- Lingestein: Dit voormalige kasteel aan
de zuidkant van Asperen werd in 1329
gebouwd. Het kasteel heeft mogelijk eerder
al bekend gestaan onder de namen Bolwerk
en Gehufte. Lingestein is in 1672 door de
Franse troepen van Lodewijk de veertiende
verwoest (Maanen, 1995).
- Wadenborch: Het voormalige kasteel in
Asperen (ook wel Wadenstein genoemd)
dateert van voor 1300. Het kasteel is in 1672
111
Figuur 10. Op de kadastrale kaart van 1830 is de omgrachting
van kasteel Wayenstein nabij Herwijnen nog aanwezig.
door de Franse troepen vernietigd (Maanen,
1995). In het huidige gebouw is het gemeentehuis
van de gemeente Lingewaal gevestigd
(figuur 11). Het terrein is als beschermd
archeologisch monument aangeduid (monumentnr.
12631).
- Merckenburg: Kasteel Heukelum, ofwel
Kasteel Merckenburg dateert uit de 13e
eeuw (figuur 12). Het kasteel is in de loop
der eeuwen tweemaal verwoest en even zo
vaak weer opgebouwd. Het huidige kasteel
is in 1740 gebouwd op de restanten van
een oud middeleeuws kasteel dat nog uit
de 13e eeuw stamt (Absolute Facts, 2008).
De eerste verwoesting van het kasteel vond
plaats in de 14e eeuw. In de 17e eeuw werd
kasteel Merckenburg voor de tweede maal
tot de grond toe gelijk gemaakt. De Merckenburg
was van oorsprong een zwaar vierkant
gebouw, gericht op het westen. Het kasteel
was omringd door een brede gracht. Aan
de westzijde van het slot bevond zich een
grote zware poorttoren. Daarnaast was de

RAAP-RAPPORT 1688
Figuur 11. Het (omgebouwde) kasteel Wadenborch wordt tegenwoordig als gemeentehuis van Lingewaal
gebruikt.
Figuur 12. Kasteel Merckenburg nabij Heukelum. Het kasteel dateert oorspronkelijk uit de 13e eeuw. Het
huidige gebouw is in 1740 gebouwd.
112

RAAP-RAPPORT 1688
Figuur 13. Kasteel Wadenborch dateert uit het begin van de 15e eeuw. De funderingsresten zijn nog vlak onder
het maaiveld aanwezig.
voorburcht toegankelijk door middel van een
ophaalbrug. Het terrein is als beschermd
archeologisch monument aangeduid (monumentnr.
3257).
- Leyenburg: In 1329 werd Arnout van
Heukelum door de graaf van Holland
beleend met het huis Merenburg (Ebidat,
2008). Huis Merenburg lag nabij de terpen
aan de Leuvense Kweldijk. In 1374 kwam
het in bezit van het geslacht van Leyenberg,
waar het kasteel naar vernoemd werd.
Leyenburg verdween in de 17e eeuw. Over
het kasteel Leyenburg is alleen iets bekend
door de vondst van een stuk muur in 1961
en de opgraving in 1963/64. Het onderzoek
bracht toen een vierkante voorburcht en een
rechthoekig hoofdgebouw aan het licht. Het
kasteel, gelegen op een verhoging, bevatte
eerst aan de noordzijde een voorburcht.
Deze werd in het begin van de 15e eeuw
vervangen door een voorburcht aan de zuid-
113
zijde. De hoofdburcht had tenminste drie
bouwfasen. Zij was omgeven door een ringmuur
met weergang op spaarbogen, vermoedelijk
uit het eind van de 15e eeuw. Aan de
oostzijde bevond zich een zware toren uit
de derde bouwfase. De ingang was in de
noordgevel. Naast deze ingang bouwde men
al spoedig een ronde toren ter verdediging.
Na de verplaatsing van de voorburcht werd
de ingang verplaatst. Van de oudste fase
is bijna niets teruggevonden: deze fase is
afgebroken en het afkomend materiaal is
hergebruikt voor de funderingen van nieuw
bouwwerk.
- Wayenstein: Dit voormalig kasteel (ook wel
Wadestein genoemd) stond in Herwijnen
(figuur 13). Wayenstein is waarschijnlijk
rond het begin van de 14e eeuw gebouwd
door Gijsbert van Herwijnen. (Bierens de
Haan, 2000). De eerste vermelding van het
kasteel in een geschrift dateert uit 1402, als

RAAP-RAPPORT 1688
Figuur 14. Op het kasteelterrein van Drakenburg (1401) bevindt zich tegenwoordig een boerderijterp.
Figuur 15. Kasteel Frissestein is buitendijks gelegen en is, net als veel andere kastelen in Lingewaal, rond 1672
door Franse troepen verwoest.
114

RAAP-RAPPORT 1688
het omschreven wordt als een ‘alde hofstat’.
Het omgrachte kasteelterrein was circa
47 x 47 m. Op de noordelijke helft stonden
de gebouwen, waaronder een hoofdgebouw,
een vierkante toren in de gracht en
een ronde toren op de noordwesthoek. De
zuidelijke helft was in gebruik als tuin. Tot
het midden van de 19e eeuw was het kasteel
nog bewoond. In 1865 volgde echter de
sloop. Enkel de ronde toren en de aanzet
van het aangrenzende stalgebouw op de
voorburcht bleven bestaan tot in de Tweede
Wereldoorlog. De funderingen en funderingsresten
van het kasteel zijn nog vlak onder
het maaiveld aanwezig (Schiferli, 2005). De
binnenplaats is gebruikt als vuilstortplaats
en de buitengracht is nog aanwezig.
- Drakenburg: Drakenburg, Drakestein of De
(Blauwe) Toren is een voormalige versterkt
huis in Herwijnen (figuur 14). De eerste
vermelding van Drakenburg dateert uit
1401. Destijds was Arnt van Leyenburg
eigenaar van het huis. De afstammelingen
van Van Leyenburg namen later de naam
Van Drakenburg aan(Van Zee, 1999). In
1482 werd het huis verkocht (aan wie is niet
duidelijk). Nog voor de eeuwwisseling veranderde
Drakenburg weer van eigenaar. Nu
kwam het in bezit van Johan van Herwijnen.
Destijds had de familie alle vier kastelen
in Herwijnen in bezit. In 1672 werd huize
Drakenburg door enkele Franse troepen
vernietigd. Alleen de toren stond nog overeind.
Op het terrein bevindt zich nu een
boerderijterp uit de 18e eeuw. Tijdens werkzaamheden
in de 20e eeuw zijn de gewelven
van de kasteelkelder aangetroffen.
- Frissestein: Dit is een voormalig kasteel
in Herwijnen. Frissestein (ook wel Huis te
Herwijnen genoemd). Het hoorde in de 14e
eeuw toe aan het geslacht Van Herwijnen
en lag buitendijks. In 1609 kwam het kasteel
115
in het bezit van de familie Van Brederode.
Het kasteel werd rond die tijd voor het eerst
Frissestein genoemd. De middeleeuwse
burcht bestond uit een voorburcht van circa
40 x 28 m en een hoofdburcht van circa 37 x
37 m (Ebidat, 2008). Beide terreinen waren
met elkaar verbonden door een houten brug.
Volgens afbeeldingen uit 1672 bestond de
voorburcht uit een vierkant terrein, met op de
oosthoek een ronde toren met uitgebouwde
toilettoren en aan de noordwestzijde een
hoge vierkante poorttoren met uitgebouwde
traptoren. In 1672 is Frissestein door Franse
troepen verwoest. Het huis op de hoofdburcht
had een u-vormige plattegrond, die
bestond uit een rechthoekige zaalbouw en
twee torens of nagenoeg vierkante vleugels.
Deze u-vorm werd afgesloten door middel
van een uitgebouwde poorttoren. Uit opgravinggegevens
blijkt dat de funderingen van
de hoofdburcht 1,53 m dik waren. De resten
van het middeleeuwse Frissestein liggen
onder de grond in een weiland (figuur 15).
Het huidige huis werd in 1828 gebouwd.
- Engelenburg: In 1468 werd het voormalige
versterkte huis Engelenburg (figuur 16) voor
het eerst genoemd in het geschrift (Ebidat,
2008). Afgaande op de oudst bekende belening
lijkt het kasteel Engelenburg tussen
1430 en 1468 gebouwd. Engelenburg is in
1672 door Franse troepen verwoest. Hoe het
er toen voordien is niet bekend. De vroegste
afbeelding is gemaakt door Pronk en dateert
uit circa 1730. Het toont een hoofdburcht
en een klein deel van de voorburcht. De
hoofdburcht lijkt te bestaan uit een u-vormig
complex afgesloten met een keermuur
met poortgebouw. De woonvleugels tellen
twee bouwlagen boven een kelder, onder
zadeldaken tussen trapgevels. Het poortgebouw
heeft een tentdak. De noordwestelijke
vleugel bevat een lage uitbouw aan de

RAAP-RAPPORT 1688
Figuur 16. Kasteel Engelenburg dateert uit het begin van de 15e eeuw. Hoe het complex er precies heeft uitgezien
is niet bekend.
zuidwestzijde. Op de voorburcht staat een
bijgebouw met aanbouw onder een schilddak
en aan de zuidwestzijde een gebouw met
een trapgevel, mogelijk het poortgebouw.
Een niet gedateerde anonieme steendruk
en tekening tonen een geheel ander beeld
dat moeilijk te koppelen is aan de tekening
uit 1730 (Ebidat, 2008). Afgebeeld is de
westzijde, waarbij het poortgebouw op de
voorburcht is afgebeeld. De hoofdburcht op
de tekening bestaat uit twee evenwijdig aan
elkaar gelegen, noordoost-zuidwest gerichte
korte vleugels met zadeldaken tussen trapen
tuitgevels, met tegen de noordoosthoek
een achthoekig torentje; de ingang van de
hoofdburcht bevindt zich in de noordwestelijke
vleugel. Het kasteel werd in 1817 voor
afbraak verkocht en gesloopt. Tot 1834 werd
het poortgebouw van de voorburcht gehandhaafd.
In 1939 is een eerste opgraving
verricht en zijn stenen gevonden met een
116
maat van 25 x 12 x 5,5 cm. In 1981 werd een
bijna 2 m brede fundering op hout gevonden,
met een baksteenmaat van 28 x 13 x 6 cm.
Uit beide opgravingen zijn geen nadere
gegevens over de ligging en vormgeving van
de gebouwen naar voren gekomen.
- Tumelenburg: Dit voormalig kasteel te Vuren
is door de heren van Asperen in de 14e eeuw
gebouwd. In 1672 werd Tumelenburg door
de Fransen verwoest. (Heerlijkheid Vuren,
2008). Halverwege de 18e eeuw werd er
door de graaf van Bylandt een nieuw kasteel
in Engelse landhuistijl op de fundamenten
van het voormalige Tumelenburg geplaatst.
Aan het einde van de 18e eeuw kwam het
goed in handen van Gerard Meersman en
in 1822 werd het huis verkocht aan Jan
Viruly. Hij verbond hierbij zijn naam aan het
huis. Het geslacht Viruly vertrok echter in
1895 naar Gorinchem, waarna het huis werd
gesloopt.

RAAP-RAPPORT 1688
- Kasteel Spijk: Het kasteel van Spijk,
genaamd De Cloot, werd al in 1460 vermeld.
Karel de Stoute gaf het toen met de hoge en
lage jurisdictie, land en tienden in leen aan
Jan van Vuren. Het kasteel was buitendijks
gelegen en werd in 1814 op een openbare
veiling verkocht en vervolgens gesloopt
(Maanen, 1995).
Kerken
Bijna alle middeleeuwse dorpskernen van
Lingewaal worden gekenmerkt door een
markant kerkgebouw, waarvan de bestaande
fundering en toren in de meeste gevallen teruggaan
tot de Late Middeleeuwen. In de meeste
gevallen liggen de kerken op de oorspronkelijke
bouwlocatie, waarbij (mogelijk) sprake is
van een vroeg-middeleeuwse (Karolingische)
voorganger. Het bouwmateriaal van vroegere
bouwfasen is veelal verwerkt in latere fasen.
Als bestaande bouwkundige objecten staan
de kerken van Lingewaal wel geregistreerd op
de monumentenlijst; als archeologische vindplaats
staan ze echter sporadisch geregistreerd.
Met name vanwege de herkenbaarheid en de
betekenis voor de geschiedenis en historische
opbouw van de dorpskernen, zijn alle kerken op
de archeologische waarden- en verwachtingskaart
van Lingewaal weergegeven.
- Asperen: De Nederlands hervormde kerk te
Asperen (figuur 17) is halverwege de 15e
eeuw gebouwd. In de rooms-katholieke
tijd werd de Catharinakerk ook wel buurkerk
genoemd. De kerk is een ruime kruiskerk
met een pseudo-basilicaal schip. De
monumentale toren van baksteen, is van
Kempische bouwstijl. Op de zolder bevindt
zich een uit 1532 daterende klok. Vroeger
moeten er vijf klokken gehangen hebben. De
grote kerk is diverse malen getroffen door
stadsbranden. Voor het laatst gebeurde dat
in 1896. In 1978 is de kerk voor laatst gerestaureerd
(Harten, 1997).
117
Figuur 17. De Nederlands Hervormde kerk in Asperen.
- Vuren: De oorspronkelijke kerk dateert uit de
Vroege Middeleeuwen. De kerk stond buitendijks.
Mede door de vele overstromingen
werd de oude kerk in de 17e eeuw verplaatst
naar de binnenberm van de dijk. Het gebouw
werd in 1799 verwoest door de dijkdoorbraak
die vlakbij plaats vond. De kerk is in 1826
herbouwd (Harten, 1997).
- Herwijnen: De oorspronkelijke middeleeuwse
kerk stond midden in de Waal en is waarschijnlijk
na de het verleggen van de Waal
verloren gegaan. In de 15e eeuw heeft de
kerk op het huidige kerkhof van Herwijnen
gestaan. Dit is nu nog steeds met paaltjes
gemarkeerd. Tijdens de watersnood van
1809 is de kerk zwaar beschadigd geraakt.

RAAP-RAPPORT 1688
In 1823 werd de kerk vervangen. De huidige
kerk staats op 20 m van de vorige (Harten,
1997).
- Heukelum: In het jaar 996 schonk een
zekere Fretzhold zijn rechten op de kerk
aan de bisschop van Utrecht. Dit is eerste
vermelding van een kerk in Heukelum. De
middeleeuwse kerk is in 1699 door een grote
brand voor een groot deel verloren gegaan.
Na het herstel bestond de kerk enkel uit een
dwarspand en koor. In 1728 werd er een
schip aan toegevoegd. Bij de grote brand
van 1772 werd de toren opnieuw afgebrand.
De kerk bleef nog staan totdat de gemeente
hem in 1829 liet slopen (Harten, 1997).
Kloosters
In de gemeente Lingewaal komen enkele kloosterterreinen
voor. Twee liggen in Asperen, één
in Heukelum en één ten noorden van Herwijnen.
- Kruisbroeders(heren)klooster: In 1315
werd het kruisbroedersklooster in Asperen
gevestigd. De Kruisbroeders waren verwant
aan de Franciscanen en Dominicanen. Het
klooster heeft op de hoek van de huidige
Mistraat en Brugstraat gestaan. Het Kruisbroedersklooster
werd ten tijde van de Beeldenstorm
in 1566 verwoest, waarna het later
in de eeuw werd afgebroken. Een deel van
de stenen zijn nog terug te vinden in een
aantal huizen (Harten, 1997).
- Begijnenklooster van de heilige Anna in de
Gulden Poort: Sint Anna was een Begijnenklooster,
dat zich later bij de Dominicanessen
aansloot. Het klooster stond aan het
einde van de Minstraat in Asperen. Hoewel
de eerste vermelding van het klooster in
Asperen uit 1488 dateert, wordt aangenomen
dat het uit de 14e eeuw stamt. Ten
tijde van de Beeldenstorm is het klooster
vernield (Harten, 1997).
118
- Het Klooster: In Heukelum heeft mogelijk
een klooster gestaan. Het zou hier moeten
gaan om een niet meer bestaand huis aan
de Voorstraat, dat in de volksmond “Het
Klooster” genaamd werd. De naam van het
huis was “Jofferensteiger” (Harten, 1997).
- Karthuizerklooster van Herwijnen: Het
terrein, ook wel Het Heilige Land genoemd,
betreft het voormalig Karthuizerklooster, dat
dateert uit einde van de 15e eeuw. Tijdens
ruilverkavelkingswerkzaamheden in de jaren
60 van de vorige eeuw zijn puinresten van
het klooster aangetroffen. De aangrenzende
begraafplaats had de naam Quando of
Kwando.
Overige vindplaatstypen
In de gemeente Lingewaal is tot op heden
slechts een beperkt aantal typen vindplaatsen
geregistreerd. Zo ontbreken schat- en depotvondsten,
aanwijzingen voor voormalige
wegtracés of andere infrastructurele werken
en zijn er ook geen vindplaatsen bekend die
gerelateerd kunnen worden aan vroegere
economische activiteiten zoals metaalbewerking
en keramische industrie (pottenbakken). Deze
waardevolle, maar niet zichtbare relicten komen
vermoedelijk wel voor en dit geeft aanleiding om
dit archief met alle zorgvuldigheid te beheren.
Vooral de ontdekking van bijzondere vondsten
en vindplaatstypen kan leiden tot geheel nieuwe
zienswijzen over de vroegere bewoning van
het gebied. Tevens kunnen dergelijke vondsten
doorgaans rekenen op massale belangstelling
van een breed publiek en een versteviging van
het draagvlak.
Niet alle historische locaties staan op de archeologische
waarden- en verwachtingskaart
weergegeven. Onder andere ontbreekt een
volledig overzicht van historische woonlocaties,

RAAP-RAPPORT 1688
waarvan er veel tegenwoordig nog bebouwd
zijn met monumentale boerderijen. Op tal van
historische en in veel gevallen monumentale
boerderijlocaties gaat de bewoningsgeschiedenis
vermoedelijk terug tot in de 16e eeuw of
zelfs vroeger; per locatie zal dit echter aan de
hand van historisch onderzoek nader dienen te
worden onderzocht. De verschillende al dan niet
nog bestaande voor- en achtermolens nabij de
Linge en de Waal zijn wel aangegeven.
Losse vondsten/onbekend
Op meerdere plaatsen zijn archeologische
vondsten of waarnemingen geregistreerd
waarvan de archeologische context niet duidelijk
is. Dit zijn voorwerpen die voorzover bekend
buiten de context van een grotere archeologische
vindplaats zijn aangetroffen of die niet in
een van de andere categorieën ondergebracht
kunnen worden. Het kan gaan om fragmenten
aardewerk uit diverse perioden, metalen
gebruiksvoorwerpen, munten en bot die zijn
aangetroffen tijdens werkzaamheden of een
oppervlaktekartering.
4.3 Archeologische karakteristiek
gemeente Lingewaal
Uit de voorgaande paragrafen blijkt dat er in de
gemeente Lingewaal archeologisch gezien relatief
weinig bekend is. Tot en met de Romeinse
tijd zijn er slechts twee vindplaatsen bekend.
Beide betreffen toevalsvondsten uit het Neolithicum
en zijn tijdens grondwerkzaamheden
aangetroffen. Er zijn vier vindplaatsen uit de
Romeinse tijd geregistreerd. Drie daarvan zijn
op de stroomgordel van de Linge gelegen, één
op de stroomgordel van Spijk. Één Romeinse
vindplaats betreft een terrein van hoge archeologische
waarde ten oosten van Heukelum.
Hier zijn tijdens een bodemkartering aardewerk
scherven uit de Romeinse tijd en de Middel-
119
eeuwen aangetroffen. In hoeverre de omgrenzing
van het terrein juist is aangegeven is onbekend.
Uit de Vroege Middeleeuwen is slechts één
vindplaats bekend. Het betreft een oude woongrond
nabij Herwijnen. Op deze plek zou de
oudste vermelding van Herwijnen naar wijzen
(mondelinge mededeling M. van Maaren). Alle
dorpskernen van Lingewaal zijn ontstaan in de
laatste periode van de Vroege Middeleeuwen
(9e-10e eeuw). Ze zijn echter niet als losse
vindplaats in de catalogus opgenomen. De
legenda eenheid “historische dorpskernen” op
kaartbijlage 1 verwijst echter naar de vroegmiddeleeuwse
uitleg van de dorpen.
De meeste vindplaatsen in Lingewaal dateren
uit de Late Middeleeuwen. In deze tijd is de
bewoning hoofdzakelijk geconcentreerd op de
oeverwallen van de Linge en de Waal. Afwijkend
zijn de terpen aan de Leuvense Kweldijk. Deze
zijn centraal in Lingewaal op de prehistorische
stroomgordel gelegen. Naast vindplaatsen in
die verband staan met de verschillende dorpskernen
komen negen kasteelterreinen voor.
De originele kasteelgebouwen zijn echter bijna
allemaal in 1672 door Franse troepen gesloopt.
Enkele zijn later als landhuis herbouwd. Naast
kasteelterreinen zijn ook de middeleeuwse
kerken en kloosters in de kaart opgenomen.
In de gemeente Lingewaal staan ten slotte
zeven archeologische terreinen geregistreerd.
- 4 beschermde terreinen van hoge archeologische
waarde:
- Monumentnr. 867: verhoogd gelegen laatmiddeleeuws
kerkterrein te Herwijnen;
- Monumentnr. 868: kasteelterrein Wayenstein
te Herwijnen;
- Monumentnr. 869: kasteelterrein Engelenburg
te Herwijnen;

RAAP-RAPPORT 1688
- Monumentnr. 870: kasteelterrein Frissestein
te Herwijnen.
- 2 terreinen van hoge archeologische waarde:
- Monumentnr. 3256: oude woongrond met
fragmenten Romeins en middeleeuws
aardewerk te Heukelum;
- Monumentnr. 3257: kasteelterrein Merckenburg
te Heukelum.
- 1 terrein van archeologische waarde:
- Monumentnr. 12631: kasteelterrein Wadenstein
te Asperen.
120

5 TOELICHTING
RAAP-RAPPORT 1688
OP DE ARCHEO LOGISCHE
WAARDEN- EN VERWACH TINGS KAART
5.1 Principes en nauwkeurigheid
Een archeologische waarden- en verwachtingskaart is een kaart waarop de verwachte
dichtheid aan archeologische resten vlakdekkend is weergegeven. De kaart vormt
daarmee de grafische weergave van een voorspellingsmodel dat gebaseerd is op het
principe dat archeologische resten niet willekeurig over een gebied zijn verspreid,
maar gerelateerd zijn aan bepaalde landschappelijke kenmerken of eigenschappen.
Het vaststellen van de archeologische verwachting voor een gebied kan gebaseerd
zijn op kwantitatieve vindplaatsgegevens (een zogenaamde inductieve benadering),
maar er zijn ook verwachtingsmodellen die sterk leunen op een hypothetische benadering
(een zogenaamde deductieve benadering).
In het geval van een inductieve benadering worden de relaties tussen archeologische
vindplaatsen en landschappelijke kenmerken berekend door middel van een statistische
(GIS-)analyse. Voorwaarde voor een verantwoorde statistische onderbouwing
van een verwachtingsmodel is een voldoende grote archeologische dataset en een
evenredige onderzoeksdichtheid binnen de gehele gemeente. Idealiter zou dit betekenen
dat het grondgebied geheel onderzocht zou moeten worden. In de gemeente
Lingewaal zijn er echter te weinig vindplaatsen geregistreerd en onvoldoende archeologische
onderzoeken uitgevoerd om een statistische analyse uit te voeren.
Een deductieve benadering is echter wel mogelijk. Een voordeel van de deductieve
benadering van het verwachtingsmodel is dat het vindplaatsenbestand (met geregistreerde
vindplaatsen) als een onafhankelijk controlemiddel gebruikt kan worden
om de voorspellende waarde van het verwachtingsmodel te toetsen. Door algemene
kennis over de ligging en verspreiding van archeologische vindplaatsen in het
rivierengebied te combineren met landschappelijke gegevens (geologie, ouderdom
fossiele rivierlopen, bodemgesteldheid en geomorfologie), zijn de landschappelijke
eenheden in de gemeente Lingewaal voorzien van een archeologische verwachting.
Onder archeologische verwachting wordt de kans op het voorkomen van archeologische
resten verstaan. Archeologische verwachting zegt dus iets over de dichtheid
waarin archeologische terreinen binnen een landschappelijke eenheid voorkomen of
worden verwacht. Hoe hoger de archeologische verwachting, hoe groter de verwachte
dichtheid aan archeologische resten. Hoe groter de dichtheid aan archeologische
resten, hoe groter de (verwachte) archeologische waarde van een bepaalde landschappelijke
eenheid. Met de termen hoge, middelmatige en lage archeologische
121

RAAP-RAPPORT 1688
verwachting wordt de verwachte (relatieve)
dichtheid aan archeologische vindplaatsen tot
uitdrukking gebracht.
De archeologische verwachting van de landschappelijke
eenheden moet niet verward
worden met de waarde van individuele archeologische
vindplaatsen die binnen deze
eenheden voorkomen. Een archeologische vindplaats
in een gebied met een hoge archeologische
verwachting is niet per definitie waardevoller
dan een vindplaats in een gebied met een
lage archeologische verwachting. De waarde
van individuele vindplaatsen is namelijk afhankelijk
van de criteria gaafheid, zeldzaamheid en
de externe (landschappelijke) context en niet
van de ligging binnen een bepaalde verwachtingszone
(Groenewoudt, 1994).
5.2 Vestigingsfactoren en locatiekeuze
Tot op heden maken archeologische verwachtingsmodellen
in Nederland voornamelijk
gebruik van vestigingsfactoren en locatiekeuzen
die gebaseerd zijn op economische en landbouwkundige
motieven. Over andere motieven
(bijvoorbeeld van politieke, religieuze, sociale of
strategische aard) is tot dusverre nog zo weinig
bekend dat ze slechts bij hoge uitzondering
gebruikt worden bij het opstellen van verwachtingsmodellen.
Economische en landbouwkundige
motieven hebben in hoofdzaak betrekking
op de fysieke mogelijkheden en beperkingen
van het landschap waarin men leefde. Door
gebruik te maken van geologische en bodemkundige
gegevens kunnen deze op relatief
eenvoudige wijze worden herleid.
Aan bepaalde landschappelijke parameters
kan in alle archeologische perioden een vergelijkbare
verwachting worden gekoppeld. Voor
122
het rivierenlandschap geldt bijvoorbeeld: hoog
en droog = hoge archeologische verwachting,
laag en nat = lage archeologische verwachting.
Vooral de holocene stroomgordels waren hoge
en goed herkenbare elementen in het overwegend
moerasachtige en dichtbegroeide rivierenlandschap.
In het verleden werden zowel
oeverwallen als (rest)geulen gebruikt als verbindingsroute
tussen verschillende gebieden.
Toch zijn er in de loop van de tijd ook duidelijke
verschillen in locatiekeuze te onderscheiden.
Meest markant zijn deze verschillen tussen
jager-verzamelaars enerzijds en landbouwers
anderzijds.
5.2.1 Jager-verzamelaars (Paleolithicum-
Mesolithicum-Neolithicum)
Een belangrijk kenmerk van de Oude en Midden
Steentijd en ten dele ook de Nieuwe Steentijd is
dat de mens in zijn voedselvoorziening voorzag
door middel van jagen en verzamelen. Deze
zogenoemde jager-verzamelaars trokken door
het landschap en verbleven alleen tijdelijk op
een bepaalde plaats. Bij een analyse van de
verspreiding van steentijdvindplaatsen (van
jager-verzamelaars) in het rivierengebied blijkt
dat de ligging van vindplaatsen van jager-verzamelaars
sterk aan bepaalde landschappelijke
eenheden is gebonden. In vrijwel alle gevallen
zijn de vindplaatsen van jager-verzamelaars
te vinden op de overgang van nat naar droog.
Dit verband is sterker naarmate deze overgang
markanter is (bijvoorbeeld op hoge zandkoppen
in laaggelegen gebieden). Een verklaring voor
deze sterke relatie moet worden gezocht in de
volgende factoren:
- Landschappelijke overgangen worden
gekenmerkt door het op korte afstand van
elkaar voorkomen van een grote verscheidenheid
aan vegetatietypen. Dit brengt voor
jager-verzamelaars met zich mee dat er op
dergelijke locaties een grote verscheiden-

RAAP-RAPPORT 1688
heid aan voedselbronnen op korte afstand
voorhanden is in de vorm van planten en
dieren.
- Landschappelijke overgangsgebieden zijn
markante en goed herkenbare elementen
in het landschap. In het verleden kunnen
deze zijn gebruikt als migratieroute tussen
verschillende gebieden.
De sterke voorkeur voor landschappelijke overgangssituaties
is een van de weinige locatiekeuzefactoren
voor jager-verzamelaars op grond
waarvan een ruimtelijk voorspellingsmodel kan
worden geformuleerd. Gebieden met een hoge
archeologische verwachting zijn:
- oevers van (crevasse)geulen en andere
depressies;
- ruggen en koppen in natte, laaggelegen
terreinen.
5.2.2 Landbouwers (Neolithicum-Late
Middeleeuwen)
Met de introductie van de landbouw in de loop
van het Neolithicum stelde de mens geleidelijk
andere eisen aan zijn landschappelijke
omgeving. De locatiekeuze werd steeds meer
bepaald door de mate waarin gronden geschikt
waren voor de akkerbouw. De eerste landbouwers
hadden nagenoeg geen technische
middelen om de bodemstructuur en -vruchtbaarheid
te verbeteren (de oudst bekende zeer
primitieve ploeg dateert bijvoorbeeld uit de
IJzertijd). Oogstrisico’s werden direct bepaald
door de fysische eigenschappen van het landschap.
Belangrijke parameters waren grondwaterregime,
natuurlijke vruchtbaarheid, bewerkbaarheid
van de bodem en areaal geschikte
landbouwgrond.
Tot de gebieden met een hogere archeologische
verwachting moeten in de eerste plaats
de relatief hooggelegen fossiele meandergor-
123
dels worden gerekend. In het rivierengebied
worden de meandergordels over het algemeen
gekenmerkt door een hoge dichtheid aan
archeologische vindplaatsen uit de Prehistorie
en latere archeologische perioden. Over het
algemeen geldt tevens een hoge verwachting
voor gebieden met relatief hooggelegen ongefundeerde
oeverafzettingen en crevassesystemen
(de oeverwallen). In sommige delen
van het rivierengebied geldt ten aanzien van
de oeverzones een sterke relatie tussen bewoningsdichtheid
(en archeologische verwachting)
en afstand tot de corresponderende meandergordel.
Dit doet zich met name voor in gebieden
met grote kommen en een eenduidig patroon
van meandergordels met belendende oeverzones.
Door het geringe aantal vindplaatsen is
dit verband in de gemeente Lingewaal onduidelijk.
Naast reliëf en bodemkwaliteit kan de aanwezigheid
van voormalig open water in de vorm
van restgeulen worden genoemd als locatiekeuzefactor.
In het rivierengebied zijn resten
van bewoning uit de IJzertijd en Romeinse
tijd met name te vinden langs restgeulen, die
fungeerden als natuurlijke, bevaarbare verbindingen
tussen bewoningsconcentraties. Binnen
de gemeente Lingewaal is aan de hand van het
AHN de ligging van enkele delen van restgeulen
gereconstrueerd.
Komgebieden vormden vanaf de introductie
van de landbouw veel minder aantrekkelijke
locaties voor bewoning. In deze van oudsher
laaggelegen en natte gebieden is de dichtheid
aan (bekende) archeologische vindplaatsen
meestal veel geringer. Indien echter zandige
oeverafzettingen in de kom zijn gesedimenteerd,
neemt de geschiktheid voor bewoning
sterk toe. Een specifiek voorbeeld hiervan zijn
de crevasseafzettingen. Deze afzettingen zijn

RAAP-RAPPORT 1688
vaak diep in komgebieden doorgedrongen,
waarbij ze smalle, hoger gelegen en relatief
zandige ruggen kunnen vormen temidden van
kleiige komafzettingen. In sommige gevallen
zijn crevassen langere tijd watervoerend
geweest en kunnen ze worden beschouwd als
kleine stroomgordels. Door hun geringe omvang
zijn waarschijnlijk veel crevassen binnen de
gemeente Lingewaal nog niet in kaart gebracht.
5.3 Het archeologisch verwachtings
model voor de gemeente
Lingewaal
De archeologische waarden- en verwachtingskaart
is tot stand gekomen door kennis over
de opbouw van het landschap (beschreven in
hoofdstuk 3) te combineren met kennis over de
gebruiksmogelijkheden van dit landschap voor
de mens gedurende de verschillende archeologische
perioden (basisprincipes beschreven in
§ 5.1 en § 5.2). Samen met de reeds bekende
archeologische vindplaatsen (§ 4.2) geeft
deze kaart een zo compleet mogelijk overzicht
van de huidige archeologische kennis over de
gemeente Lingewaal.
Binnen de gemeente Lingewaal kan op basis
van de ouderdom van individuele stroomgordels,
de geologische ontstaansgeschiedenis,
geomorfologie en bodemgesteldheid, onderscheid
worden gemaakt in vier landschapstypen
met een eigen karakter en periodespecifieke
archeologische verwachting:
- diepgelegen meandergordels en restgeulen;
- hooggelegen meandergordels en restgeulen;
- gebieden met oeverafzettingen en
crevassen;
- komgebieden.
124
5.3.1 Meandergordels
Op basis van de gunstige geomorfologische en
bodemkundige kenmerken kan aan de verschillende
fossiele meandergordels van Lingewaal
in principe een middelmatige tot hoge archeologische
verwachting worden toegekend.
De fossiele meandergordels zijn relatief hoge
zones in het holocene rivierenlandschap met
een relatief lage overstromingsfrequentie. De
meandergordels vormen de droge delen in
het rivierenlandschap en fungeren als veilige
woonlocatie en natuurlijke verbindingsroute. De
relatief zandige afzettingen zijn gunstige landbouwgronden
met een hoge natuurlijke bodemvruchtbaarheid
en een goede bewerkbaarheid.
Een andere gunstige locatiekeuzefactor betreft
de aanwezigheid van restgeulen. Behalve het
belang van de nabijheid van open water (drinkwater,
waswater, etc.), kunnen de restgeulen
gezien worden als natuurlijke transport- en
verbindingsroutes in het rivierenlandschap. De
specifieke archeologische verwachting voor een
meandergordel is met name afhankelijk van de
ouderdom van de afzettingen en de mate waarin
die zijn afgedekt door jongere afzettingen.
Binnen de meandergordels wordt onderscheid
gemaakt tussen hooggelegen en diepgelegen
meandergordels. Bij hooggelegen meandergordels
vangt de top van het zand aan op minder
dan 3 m -Mv. Bij diepgelegen meandergordels
vangt dit op dieper dan 3 -Mv aan. Dit geeft
overigens geen indicatie over de dikte en de
top van de oeverwalafzettingen. Dit verschilt
per meandergordel en staat niet in relatie tot de
diepteligging van de meandergordel.
Diepgelegen meandergordels
Hoewel er voor de diepgelegen meandergordels
nauwelijks informatie betreffende bewoningsmogelijkheden
voorhanden is, wordt aangenomen
dat ze wel gedurende enige tijd geschikte

RAAP-RAPPORT 1688
nederzettingslocaties vormden. In de aangrenzende
gemeente Geldermalsen is gebleken dat
de hoogste delen van deze meandergordels met
name in de Bronstijd geschikt voor bewoning
waren. Hoe lang de diepgelegen meandergordels
exact geschikt voor bewoning waren is
niet bekend. In de nationale onderzoeksagenda
archeologie (NOAa) wordt in hoofdstuk 8 dit
expliciet als kennislacune genoemd (Deeben,
e.a., 2006). Omdat wordt aangenomen dat de
diepgelegen meandergordels gedurende enige
tijd bewoonbaar zijn geweest, wordt er een
middelmatige archeologische verwachting aan
toegekend.
- Meandergordels van Gorkum-Arkel, Deil,
Kedichem en Vuren (middelmatige archeologische
verwachting vanaf het Laat-Mesolithicum
tot en met het Neolithicum):
Van deze zeer oude meandergordels zijn
geen archeologische vindplaatsen bekend.
Indien archeologische sporen zich hier
voordoen, zullen deze betrekking hebben
op het Vroeg Neolithicum of mogelijk zelfs
Laat Mesolithicum: een periode waarvan
tot op heden in het rivierengebied relatief
weinig bekend is en waarvan het aantal
vindplaatsen op één hand te tellen is (voorzover
te relateren aan holocene fluviatiele
context). Mogelijk speelt de geringere bevolkingsdichtheid
hierbij een rol, hoewel vooral
de diepteligging goed gedocumenteerde
waarnemingen vrijwel onmogelijk maakt. De
meandergordels zijn vermoedelijk slechts
gedurende een korte periode aantrekkelijk
geweest voor bewoning en na vorming al
snel afgedekt door jongere sedimenten.
- Meandergordel van Herwijnen (middelmatige
archeologische verwachting vanaf het
Midden Neolithicum tot en met de Bronstijd):
Ook de meandergordel van Herwijnen is
diepgelegen en er zijn geen archeologische
vindplaatsen van bekend. Mogelijke vind-
125
plaatsen zullen betrekking hebben op het
Midden Neolithicum tot en met de Bronstijd.
De meandergordel is vermoedelijk slechts
gedurende een korte periode aantrekkelijk
geweest voor bewoning en na vorming al
snel afgedekt door jongere sedimenten.
- Meandergordel van Zeek (middelmatige
archeologische verwachting vanaf het Laat
Neolithicum tot en met de Bronstijd, lage
archeologische verwachting voor overige
perioden):
De meandergordel van Zeek is diepgelegen,
en grotendeels opgenomen in de meandergordel
van Enspijk. Er zijn geen archeologische
vondsten van bekend die gerelateerd
kunnen worden met de meandergordel van
Zeek. Als de afzettingen van Zeek nog intact
zijn, geldt een middelmatige verwachting
vanaf het Laat Neolithicum tot de Bronstijd.
Hooggelegen meandergordels
Binnen de gemeente Lingewaal komen meerdere
hooggelegen meandergordels voor. Bij
deze gordels vangt de top van het zand aan
op minder dan 3 m -Mv. Voor hooggelegen
meandergordels geldt een hoge archeologische
verwachting.
- Meandergordel van Eigenblok (hoge archeologische
verwachting Laat Neolithicum-IJzertijd,
middelmatige archeologische verwachting
Romeinse tijd-Late Middeleeuwen):
De meandergordel van Eigenblok is hooggelegen
(tussen 2,0 en 3,0 m -Mv). De meandergordel
raakte in het Laat Neolithicum
buiten werking en lag vanaf dan als hoog
opgeworpen zandige rug in het landschap.
De meandergordel was dan ook aantrekkelijk
voor bewoning vanaf het Laat Neolithicum,
wat bevestigd wordt door tijdens structureel
archeologisch onderzoek vastgestelde
archeologische vindplaatsen in de gemeente
Geldermalsen. In de gemeente Lingewaal

RAAP-RAPPORT 1688
zijn echter nog geen vondsten bekend. Het
is onduidelijk in hoeverre de meandergordel
in de Romeinse tijd en Middeleeuwen nog
aantrekkelijk waren voor bewoning.
- Meandergordelcomplexen van Enspijk, Mert,
Spijk en Gellicum (hoge archeologische
verwachting IJzertijd-Romeinse tijd, middelmatige
archeologische verwachting voor de
Middeleeuwen):
Een groot aantal hooggelegen meandergordels
was in de IJzertijd actief binnen de
gemeentegrenzen van Lingewaal. Hoewel ze
een variërende begindatering hebben, valt
de einddatering van deze meandergordels
rond 270 voor Chr. Uitgaande van optimale
bewoningsmogelijkheden vanaf het moment
dat een geul over zijn bloeifase heen is, zijn
deze meandergordels qua archeologische
verwachting daarom sterk vergelijkbaar.
In de naburige gemeente Geldermalsen is
op al deze meandergordels een relatief hoge
dichtheid aan vindplaatsen uit de periode
IJzertijd-Romeinse tijd vastgesteld. In de
gemeente Lingewaal is alleen een Romeinse
vondst bekend op de meandergordel van
Spijk (cat.nr. 33).
Hoewel het landbouwareaal beperkt was,
vormde de aanwezigheid van open water in
de vorm van restgeulen vermoedelijk een
doorslaggevende factor in de exploitatie van
de smalle meandergordels in de Romeinse
tijd. In de meandergordel van Spijk kon aan
de hand van het AHN een restgeul in kaart
worden gebracht.
In hoeverre de laat-prehistorische meandergordels
nog aantrekkelijk waren in de
Middeleeuwen, is niet met zekerheid te
zeggen. Het lijkt erop dat de bewoning
zich over het algemeen meer nadrukkelijk
concentreerde in dorpskernen langs de
Linge en de Waal. In het oosten van de
gemeente Lingewaal zijn twee mogelijke
126
nederzettingen uit de Late Middeleeuwen
bekend (cat.nrs. 20 en 27). Verder zijn er
langs de Leuvense Kweldijk enkele huisterpen
uit de Late Middeleeuwen bekend.
Deze zijn gelegen op een vooralsnog onbekende
hooggelegen meandergordel behorende
tot het complex.
- Meandergordel van de Linge (hoge archeologische
verwachting Middeleeuwen,
middelmatige archeologische verwachting
Romeinse tijd):
De Linge kende waarschijnlijk een bloeifase
in de Romeinse tijd en vormde toen een
actieve rivier met een snel lateraal opschuivende
stroomgeul en de vorming van brede
kronkelwaarden. De rivier overstroomde
regelmatig, waarbij behalve de verder weg
gelegen komgebieden ook de kronkelwaarden
via de kronkelwaardgeulen onder
water liepen en onbewoonbaar werden.
In die tijd moet de meandergordel weinig
aantrekkelijk zijn geweest voor sedentaire
bewoning. In de gemeente Lingewaal komt
één nederzettingsterrein op de meandergordel
voor. Daarnaast zijn er twee nederzettingsterreinen
op de aangrenzende
oeverwalafzettingen van de Linge bekend.
Delen van de meandergordel waren dus al in
de Romeinse tijd bewoonbaar. In de Vroege
Middeleeuwen kwam de Linge in rustiger
vaarwater en werden de hoger gelegen
zandige kronkelwaarden op korte afstand
van de Lingegeul aantrekkelijke zones voor
bewoning. De middeleeuwse dorpskernen
en ook de meer geïsoleerde boerderijen en
kasteelterreinen liggen voor een belangrijk
deel op de meandergordel van de Linge.
- Meandergordel van de Waal (lage archeologische
verwachting voor alle perioden, met
uitzondering van aangegeven zones):
Voor de meandergordel van de Waal (de
uiterwaarden) geldt over grote oppervlakken

RAAP-RAPPORT 1688
een lage archeologische verwachting voor
alle archeologische perioden, met uitzondering
van het voorkomen van boten,
kadewerken, beschoeiingen en andere
watergerelateerde archeologische objecten
(Romeinse tijd-Late Middeleeuwen). De
uiterwaarden zijn vanaf de Late Middeleeuwen
onderhevig geweest aan erosie- en
sedimentatieprocessen van de Waal, waarbij
het oude land is opgeruimd. De kans op het
aantreffen van losse (verspoelde) vondsten
is daarmee niet uit te sluiten. Afwijkend
zijn enkele buitendijkse zones waar de
Waalbandijk “landinwaarts” neigt. Hier lijkt
het oude middeleeuwse land gevrijwaard
gebleven van verspoeling en geldt middelmatige
archeologische verwachting vanaf de
Romeinse tijd.
- Onbekende meandergordel
Aan de hand het AHN is in de gemeente
Lingewaal één tot op heden ongekarteerde
meandergordels gekarteerd. Deze meandergordel
ligt ter hoogte van de Leuvense
Kweldijk en is gezien de hoogteligging
waarschijnlijk te plaatsen in het meandergordel
complex van Enspijk, Mert, Spijk en
Gellicum. Op basis hiervan kan de meandergordel
in de IJzertijd gedateerd worden en
krijgt hij een hoge archeologische verwachting
IJzertijd-Romeinse tijd, en een middelmatige
archeologische verwachting voor de
Middeleeuwen. Aan de hand van het AHN
zijn tevens de belendende oeverzones te
traceren.
5.3.2 Restgeulen
Restgeulen vormen binnen de meandergordels
een bijzondere landschappelijke eenheid met
een zeer specifieke archeologische verwachting.
Hoewel de kans op het voorkomen van
nederzettingssporen hier in principe laag is,
dient met name in de oeverzones rekening
127
te worden gehouden met de aanwezigheid
van zeer goed geconserveerde resten van
nabijgelegen nederzettingen (o.a. afvalzones,
kadewerken en beschoeiingen). Daarnaast is
er in restgeulen een relatief hoge kans op het
voorkomen van (resten van) vaartuigen. Deze
verwachting is van toepassing voor alle restgeulen,
onafhankelijk van de datering. Ook in
het brede dal van de Linge, dus niet alleen in
de huidige waterloop, kunnen belangrijke goed
geconserveerde resten uit de Romeinse tijd
en Middeleeuwen voorkomen. Dit is met name
het geval in de nabijheid van de middeleeuwse
dorpskernen en de vroegere nederzettingsterreinen.
5.3.3 Oeverafzettingen (ongefundeerd)
De oeverafzettingen buiten de meandergordels
vormen de overgangszones tussen de meandergordels
en de komgebieden. Vooral in de
oeverzones direct tegen de meandergordels van
de Linge en de Waal aan kunnen de oeverafzettingen
relatief hoog liggen ten opzichte van de
omgeving. Deze zones direct grenzend (gemiddeld
binnen 200 m) aan de meandergordels
hebben vergelijkbare (gunstige) geomorfologische
en bodemkundige eigenschappen met de
oeverafzettingen binnen de meandergordels;
hiervoor geldt in principe dan ook een hoge
archeologische verwachting. Voor oeverzones
buiten 200 m van een meandergordel geldt een
middelmatige archeologische verwachting. De
oeverzones van de overige (anastomoserende
systemen) meandergordels zijn over het algemeen
minder goed ontwikkeld. Hierdoor zijn ze
minder geschikt voor bewoning en geldt een
middelmatige archeologische verwachting. Bij
de kartering van de oeverafzettingen is gebruik
gemaakt van het AHN en bodemkarteringen van
de Universiteit van Utrecht.

RAAP-RAPPORT 1688
De periodespecifieke archeologische verwachting
voor oeverafzettingen wordt bepaald door
de ouderdom van de afzettingen en de afstand
tot de meandergordel. Daarnaast zijn op veel
plaatsen in de gemeente Lingewaal de oeverzones
opgebouwd uit meerdere fasen van
stroomgordels. Hierdoor is op veel plaatsen
geen eenduidig onderscheid te maken in
stroomgordelspecifieke oeverzones.
5.3.4 crevassen
Crevassen, ook wel oeverwaldoorbraakafzettingen
genoemd, liggen in dezelfde landschappelijke
context als de oeverafzettingen. Evenals
oeverafzettingen zijn de crevasseafzettingen
relatief zandig. Behalve door hun ontstaanswijze,
onderscheiden crevassen zich van de
oeverafzettingen op grond van geomorfologische
kenmerken (langgerekte vorm dwars op
de ligging van de meandergordel) en (in veel
gevallen) de aanwezigheid van een crevassegeul
van waaruit deze is opgebouwd. Mede door
de vaak iets hogere ligging en meer zandige
textuur vormen de crevassen binnen de zones
met oeverafzettingen de meest kansrijke zones
voor het voorkomen van bewoningssporen uit
het verleden. Voor reeds bekende crevassen
dient daarom te worden uitgegaan van een hoge
archeologische verwachting, waarbij de specifieke
datering afhankelijk is van de ouderdom
van de corresponderende meandergordel.
5.3.5 Komgebieden
De komgebieden zijn de laagst gelegen
delen van het rivierenlandschap met een van
oorsprong hoge grondwaterstand en een
kleiige profielopbouw. Binnen het holocene
rivierenlandschap vormden de komgebieden
ongeschikte locaties voor bewoning en andere
menselijke activiteiten. Aan komgebieden is
daarom in principe een lage archeologische
verwachting toegekend. Aan de hand van de
128
aangeleverde gegevens van de Universiteit
van Utrecht blijkt dat binnen het kommenlandschap
van Lingewaal een ingewikkeld patroon
van al dan niet diepgelegen crevassen stroomt.
Slechts een deel van deze crevassen kon in
kaart gebracht worden. In de komgebieden moet
echter overal rekening gehouden worden met
de mogelijke aanwezigheid van crevassen.
5.3.6 Middeleeuwse dorpskernen
De middeleeuwse dorpskernen worden gekenmerkt
door een hoge bewoningsdichtheid gedurende
vele eeuwen. De kans op het voorkomen
van bewoningssporen uit de Middeleeuwen
is hier dan ook zeer hoog. In het rivierengebied
komen twee hoofdtypen dorpsvormen
voor, namelijk compacte en gestrekte. In de
gemeente Lingewaal komt alleen het gestrekte
oeverwaltype type voor. De gestrekte vorm
duidt op een aanpassing aan geïsoleerde
smalle stroomruggronden met een regelmatig
reliëf, dan wel een concentratie van bewoning
langs de dijk. De huizen staan er langs twee
of drie parallelle wegen en de kernen worden
gekenmerkt door een Voorstraat ofwel Hoofdstraat,
die later in veel gevallen de Lingedijk
werd. Hier lagen behalve de boerderijen ook
winkels en ambachtsbedrijven aan. De andere
parallelle straten werden vaak de Midden- en/
of Achterstraat genoemd en hadden een agrarische
functie. Vaak gingen zij rechtstreeks in een
veedrift over. In Lingewaal heeft Asperen een
Voor- en Achterstraat en Middenweg. Heukelum
heeft een Voor- en Achterweg en Herwijnen
alleen een Achterweg. In Vuren heeft de Mildijk
de functie van de achterweg. In Spijk concentreerde
de bewoning zich langs de Zuiderlingedijk,
en fungeerde de Spijkse Kweldijk als
achterweg. Hier was echter geen bewoning aan
gelegen.

RAAP-RAPPORT 1688
Figuur 18. De wal van Asperen, aangelegd in het begin van de 14e eeuw, nadat stadsrechten aan Asperen
werden verleend.
Asperen
Asperen is een oude maar kleine stad, waarvan
de eerste schriftelijke vermelding stamt uit
het jaar 893. Het stadje is ontstaan op een
stroomrug. Na de verlening van de stadsrechten
in waarschijnlijk het begin van de 14e
eeuw, werd de nederzetting omwald en later
ommuurd (figuur 18). De stadsmuur had drie
stadspoorten, waarvan één waterpoort die over
de door de stad lopende Min lag. In het begin
van de 16e eeuw werd Asperen ingenomen door
huurtroepen van Gelre die de stad platbrandden
en honderden inwoners vermoorden. In 1896
richtte een stadsbrand grote schade aan. Na
de Tweede Wereldoorlog werd Asperen in noordelijke
en westelijke richting uitgebreid (Stenvert,
1999). Karakteristieke vindplaatsen voor
Asperen zijn de twee kasteelterreinen Wadenstein
en Lingestein, de diverse kloosters en de
stadsomwalling.
129
Heukelum
Heukelum is een kleine stad, waarvan de
historie mogelijk terug gaat tot voor 784, toen
het nog Herculim heette. Destijds trok Karel
de Groote naar Herculim om de Nedersaksen
te bevechten. Heukelum is ontstaan op een
oeverwal van de rivier de Linge. Sindsdien
heeft het zich uitgestrekt als een oeverwal
dorp, al heeft de stedelijke ontwikkeling zich
na de Middeleeuwen niet doorgezet (Stenvert,
1999). In ieder geval voor 1392 was aan de
bewoningskern, die ommuurd en omgracht
was, stadsrecht verleend. De stadsmuur had
vijf kleine steigerpoorten, waarvan er vier langs
de Linge lagen en één langs de stadsgracht.
Heukelum heeft in de loop der eeuwen vele
rampen overwonnen. Van overstromingen tot
een stadsbrand in 1772, waarbij een groot deel
van de huizen werd verwoest. Na de Tweede
Wereldoorlog is het dorp in zuidwestelijke richting
uitgebreid. Heukelum kenmerkt zich vooral

RAAP-RAPPORT 1688
door de van oorsprong 14e-eeuwse hervormde
kerk, het 18e-eeuwse kasteel Merkenburg, het
klooster, de stadsgracht en het omvangrijke
AMK-terrein ten oosten van de stad.
Herwijnen
Het dorp Herwijnen ontstond in de Vroege
Middeleeuwen tussen 650 en 750 op de
stroomrug van de Waal. Herwijnen heeft zich in
de loop der eeuwen gevormd als een langgerekt
dijkdorp (Stenvert, 1999). Kenmerkend voor
Herwijnen zijn de diverse kasteelterreinen en de
vluchtberg met de middeleeuwse kerk.
Spijk
Spijk is een klein dorp, ontstaan in de Vroege
Middeleeuwen op een oeverwal van de Linge.
In de loop der tijd is er een langgerekt dijkdorp
ontstaan. Na de Tweede Wereldoorlog is er bij
de kerk kernvorming ontstaan. Kenmerkend
voor het dorp is de hervormde kerk uit de 13e
eeuw (Stenvert, 1999). De belangrijkste vindplaatsen
tot nu toe zijn het kasteel Spijk en de
middeleeuwse kerk van Spijk.
Vuren
De nederzetting Vuurn ontstond tussen de jaren
850 tot 950 op de oeverwal van de Waal. Vuren
ontleent haar naam aan het woord “vooraangelegen”.
Als gevolg van de vele overstromingen
werd Vuren tussen de 10e en 13e eeuw bedijkt.
De Vurense bevolking groeide geleidelijk gedurende
de eeuwen, ondanks de vele overstromingen
en afwateringsproblemen. Halverwege
de 19e eeuw werd het fort bij Vuren aangelegd.
Dit maakte deel uit van de Nieuwe Hollandse
Waterlinie (De Heerlijkheid Vuren, 2008).
Andere belangrijke vindplaatsen zijn kasteel
Tumelenborg en de middeleeuwse kerk.
130
5.3.7 Oude woongronden
In het rivierengebied worden oude woongronden
op de meeste plaatsen gekenmerkt door het
voorkomen van archeologische vindplaatsen
uit zowel de Prehistorie als de Romeinse tijd en
de Middeleeuwen. De oude woongronden zijn
deels gekarteerd tijdens vroegere bodemkarteringen,
waarbij een donker gekleurde humeuze
laag is herkend. Deels betreft het archeologische
bodemkarteringen. Oude woongronden
kunnen als zones met een hoge archeologische
verwachting worden opgevat.
5.4 Beperkingen van het onderzoek
Een essentiële beperking van de archeologische
waarden- en verwachtingskaart is dat deze
voornamelijk betrekking heeft op nederzettingsterreinen
waarvan het verspreidingsbeeld door
een ruimtelijk (landschappelijk) verwachtingsmodel
verklaard kan worden. Aan de basis van
deze verwachtingsmodellen ligt de koppeling
tussen ruimtelijke variabelen enerzijds (terreingradiënten,
bodemgeschiktheid en waterhuishouding)
en de verwachte locatiekeuzefactoren
voor de verschillende cultuurgemeenschappen
anderzijds. Van andere typen vindplaatsen,
zoals depots en offerplaatsen, wegen en
grafvelden, is de ruimtelijke verspreiding niet
of slechts in geringe mate gekoppeld aan
landschappelijke variabelen, hoewel ze vaak
wel een duidelijke ruimtelijke relatie (ligging,
afstand) met nederzettingsterreinen vertonen.
Hoewel deze vindplaatsen een archeologische
verwachting vertegenwoordigen, blijven ze bij
het beschrijven van de verwachte archeologische
waarden, grotendeels buiten beschouwing.

RAAP-RAPPORT 1688
De aan landschappelijke eenheden toegekende
archeologische verwachting kent door de
kennislacunes en beperkingen van het bronnenmateriaal
verschillende maten van betrouwbaarheid.
In een sedimentatiegebied zijn de dieper
gelegen (oudere) geologische niveaus vanzelfsprekend
minder goed onderzocht dan afzettingen
die dichter aan het maaiveld voorkomen.
Dit geldt ook voor de daarbinnen voorkomende
archeologische resten. In het algemeen kan
worden gesteld: hoe verder terug in de tijd
hoe minder bekend is over de desbetreffende
culturen en hoe moeilijker een beeld te vormen
is van het corresponderende landschap. Hierdoor
is er een zekere scheefgroei in de waarnemingen
en kennis van resten van archeologische
perioden die in de diepere ondergrond
voorkomen.
Specifiek voor het diep afgedekte pleistocene
landschap in oever- en/of komgebieden geldt
dat de lokale ´landschappelijke´ karakteristieken
hiervan slechts zeer globaal bekend
zijn. Ook hier kunnen archeologische sporen
worden verwacht, waarbij onderscheid kan
worden gemaakt in zones met een hoge en een
lage archeologische verwachting. Er zijn in de
gemeente Lingewaal echter geen pleistocene
opduikingen bekend. Vooralsnog wordt voor
het gehele komgebied dan ook uit gegaan van
een lage archeologische verwachting voor alle
perioden.
Het verwachtingsmodel gaat uit van een intact
landschap met gave bodemprofielen. In werkelijkheid
zijn grote delen van het gebied in meer
of mindere mate verstoord door allerlei bodemtechnische
ingrepen in het verleden. De mate
van deze verstoringen en het effect ervan op
131
de archeologische waarden in het gebied zijn
slechts globaal bekend. Met name particuliere
initiatieven op perceelsniveau in het verleden
(bijvoorbeeld egaliseren) zijn vrijwel niet meer
te reconstrueren. De archeologische waardenen
verwachtingskaart doet dan ook slechts
globaal uitspraken over de mate van bodemverstoring.
Het verwachtingsmodel zegt niets over
de gaafheid van te verwachten archeologische
waarden.

6 BEDREIGING
RAAP-RAPPORT 1688
EN BESCHERMING VAN ARCHEO-
LOGISCHE WAARDEN
6.1 Kwetsbaarheid van archeo logische waarden (algemeen)
Archeologische waarden (of vindplaatsen) zijn zeer kwetsbaar voor allerlei ingrepen
in de bodem. Wanneer de bodem verstoord wordt, worden ook archeologische resten
verstoord en soms zelfs geheel vernietigd. Hoe kwetsbaar archeologische resten
zijn, is afhankelijk van enerzijds de aard, omvang en diepte van de bodemingreep en
anderzijds van de aard, omvang en diepteligging van de archeologische resten en
de geologische en waterhuishoudkundige situatie ter plaatse (Kars & Smit, 2003).
Bedreigend zijn:
- bouw- en sloopactiviteiten;
- werkzaamheden in het kader van natuurontwikkeling;
- de aanleg en het kappen van bos;
- diepe agrarische grondbewerking;
- ploegen;
- egaliseren;
- ontgrondingen;
- het graven en dempen van sloten;
- de aanleg van drainage;
- grondwaterpeilverlaging;
- het aanbrengen van ophogingslagen of oppervlakteverharding;
- het rijden met zwaar materieel.
De verstoring van archeologische waarden komt in veel gevallen neer op het
verdwijnen van grondsporen, verplaatsing van archeologisch materiaal en verstoring
van de ruimtelijke context. In enkele gevallen hebben de werkzaamheden (ook) na
de uitvoering een schadelijke uitwerking. Dit is bijvoorbeeld het geval wanneer haaks
op de hoogtelijnen wordt geploegd, wat erosie in de vorm van afspoeling van bodemmateriaal
in de hand werkt. Dit leidt er weer toe dat het archeologisch niveau steeds
dichter aan de oppervlakte komt te liggen en sneller geraakt wordt door de ploeg. De
genoemde werkzaamheden en hun gevolgen voor archeologische waarden worden
hieronder nader besproken.
Bouw- en sloopactiviteiten
Voor bouwactiviteiten zijn graafwerkzaamheden nodig die tot diep onder de basis
van de bouwvoor (dus dieper dan ca. 30-40 cm -Mv) kunnen reiken, bijvoorbeeld ten
behoeve van de aanleg van funderingen voor bedrijfsgebouwen (zoals een stal of
133

RAAP-RAPPORT 1688
schuur) of boerderijverplaatsingen in het kader
van land- of herinrichting. Ook sloopactiviteiten
kunnen archeologische waarden bedreigen, in
de eerste plaats doordat onder het te slopen
object archeologische waarden verborgen
kunnen zijn. Anderzijds kan het te slopen
object ook zelf belangrijke archeologische en/
of bouwhistorische resten bevatten. Binnen
stedelijke gebieden komen de bedreigingen
voor het bodemarchief voornamelijk voort uit
bouwactiviteiten die funderingen nodig hebben.
Vanzelfsprekend is de aanleg van (bijvoorbeeld)
een parkeergarage een zeer ingrijpende verstoring
van de bodem ter plaatse. Indien op die
plek archeologische resten aanwezig zijn of te
verwachten zijn (op basis van kaartbijlagen 1
en 2), dient grote terughoudendheid betracht te
worden bij de planning en uitvoering van dergelijke
projecten. De aanduiding van een historische
bewoningskern dient als begrenzing van
een mogelijk historische dorpskern en de aldaar
gelegen archeologische waarden.
Werkzaamheden in het kader van
natuurontwikkeling
Wanneer natuurontwikkeling gepaard gaat met
grondverzet (bijvoorbeeld de aanleg van natte
oevers, het uitdiepen van voormalige geul- of
beeklopen en de aanleg van poelen) vormt dat
een ernstige bedreiging voor archeologische
waarden. Natuurontwikkeling kan echter ook
bijdragen aan de bescherming van archeologische
waarden door planinpassing. Voorwaarde
is dat vroegtijdig rekening wordt gehouden met
archeologische waarden. Als voorbeeld van
een natuurontwikkeling waarbij tevens archeologische
waarden worden beschermd, geldt
bijvoorbeeld een verlande meanderende stroom
die opnieuw wordt uitgediept. De archeologisch
waardevolle terreinen aan weerszijden van
de voormalige stroom kunnen daarbij worden
gespaard en bovendien opgehoogd (dus extra
134
beschermd) met de grond die vrijkomt bij het
uitdiepen.
De aanleg en het kappen van bos
De aanleg van bos gaat gepaard met grondverzet.
Dit kan beperkt zijn tot het graven van
plantgaten, het ploegen van plantvoren en
het loskomen van kluiten bij stormschade. De
schade die deze werkzaamheden en gebeurtenissen
veroorzaken aan archeologische
waarden is mede afhankelijk van de diepteligging
van de archeologische resten ten opzichte
van het maaiveld. Hoe dieper de archeologische
resten liggen, hoe geringer de aantasting is.
Een ernstige bedreiging echter, ook voor archeologische
waarden die diep onder het maaiveld
liggen, is bosaanleg gepaard gaand met het
diep omzetten van de grond. Hetzelfde geldt
voor het kappen van bos: bij het kappen van
bos worden boomstronken verwijderd. Dit gaat
gepaard met veel grondverzet, waardoor archeologische
sporen ernstig verstoord worden. Het
laatste kan worden voorkomen door de stobben
in de grond te laten zitten.
Diepe agrarische grondbewerkingen
Diepe grondbewerkingen, zoals woelen, diepploegen,
mengwoelen, mengploegen en frezen,
worden tot onder de basis van de bouwvoor
uitgevoerd. Woelen is het losmaken van een
dichte ondergrond zonder dat de ondergrond
naar boven wordt gehaald of wordt vermengd
met de bouwvoor. Door woelen wordt de waterhuishouding
verbeterd. Woelen gebeurt met een
scherpe woeler of ondergrondbreker tot een
diepte van 1,5 m -Mv. Doel van diepploegen
(bijv. door gebruik te maken van een ‘bosploeg’)
is een goede ondergrond naar boven te halen,
waarbij de grond zowel gekeerd als gemengd
kan worden. Er kan tot op circa 2 m -Mv gewerkt
worden. Meermaals is gebleken dat hierdoor
archeologische waarden worden aangetast.

RAAP-RAPPORT 1688
Andere werktuigen voor diepe grondbewerkingen
zijn de mengploeg en diepspitfrees.
Mengploegen is een alternatief voor diepploegen.
Bij het mengploegen worden de
boven- en ondergrond losgemaakt en gemengd,
waarbij het dieptebereik van de mengploeg
ongeveer 2 m -Mv is. Bij het frezen worden de
boven- en ondergrond alleen gemengd. De
maximale werkdiepte van de diepspitfrees is 1,0
à 1,5 m -Mv.
Ploegen
Bij ploegen wordt de bouwvoor losgemaakt,
omgekeerd en in meer of mindere mate verkruimeld.
De diepte van ploegen is afhankelijk van
het gewas. In de regel wordt ongeveer tot een
diepte van 30 à 40 cm geploegd. Ploegen heeft
niet direct een nadelige uitwerking op archeologische
lagen of resten onder de bouwvoor.
Op termijn leidt ploegen echter wel degelijk tot
ernstige aantasting. Ten gevolge van verstuiving
van de top door harde wind en afspoeling
door regenwater (erosie) neemt de dikte van
de bouwvoor af, waardoor niet aangetaste
archeologische lagen binnen het bereik van de
ploeg komen te liggen. Artefacten worden uit
deze laag opgeploegd en geraken in secundaire
context in de bouwvoor. Daarmee verliezen ze
hun oorspronkelijke archeologische context.
Bij normale landbouwwerkzaamheden zal bij
bodems met een normale bouwvoor slechts
sporadisch schade optreden aan sporen in de
ondergrond.
Egaliseren
Egalisatie wordt toegepast om reliëfverschillen
binnen percelen te verkleinen, waarbij grond
wordt verplaatst van de hogere naar de lagere
delen. Doel van egalisatie is enerzijds de
wateroverlast in de lagere delen op te heffen
en verdroging van hoger gelegen delen tegen
te gaan. Anderzijds wordt door egalisatie een
135
vlakker terrein gecreëerd dat zich gemakkelijker
laat bewerken. Egalisatie vond voorheen
voornamelijk in akkerbouwgebieden plaats.
Tegenwoordig wordt ook grasland geëgaliseerd
vanwege de verplichte mestinjectie. Bij
egalisatie is de belangrijkste voorwaarde het
behoud van de bouwvoor. Om deze reden wordt
in akkerbouwgebied egalisatie gecombineerd
met diepploegen, zodat de bouwvoor uiteindelijk
over het gehele terrein weer bovenop ligt.
Ontgrondingen
Bij ontgronding (o.a. ten behoeve van zand- en
kleiwinning) wordt een gebied geheel of gedeeltelijk
afgegraven. De verlaging van een gebied
bij een ontgronding kan variëren van enkele
centimeters tot verscheidene meters. De grond
die bij een ontgronding vrijkomt, wordt afgevoerd
voor verwerking, verspreid over de omgeving
of tijdelijk opgeslagen om later te worden
teruggezet.
Het graven en dempen van sloten en
greppels
Het aanleggen van een sloot of greppel kan
gezien worden als een vorm van ontgronden.
Het dempen van sloten wordt toegepast om
percelen beter toegankelijk te maken voor de
huidige, grote landbouwmachines. Ook in het
kader van een land- of herinrichting vinden dit
soort werkzaamheden plaats.
Aanleg van drainage
Bij de aanleg van drainage worden sleuven
gemaakt waarin de drainagebuizen worden
gelegd. Tijdens de noodzakelijke graafwerkzaamheden
kunnen archeologische lagen
worden verstoord, grondsporen verdwijnen en
artefacten worden verplaatst. Het feit dat de
sleuf vaak met dezelfde grond wordt dichtgegooid,
betekent dat artefacten zich na deze
werkzaamheid in verplaatste positie bevinden.

RAAP-RAPPORT 1688
Archeologische waarden worden door deze
werkzaamheden veelal alleen plaatselijk aangetast.
Grondwaterpeilverlaging
Bij grondwaterpeilverlaging neemt de diepte
toe tot waarop zuurstof in de grond kan doordringen.
Dit leidt tot oxidatie, waardoor met
name de organische component vergaat van
archeologische resten die voorheen onder de
grondwaterspiegel lagen. Grondwaterpeilverlaging
betekent tevens dat plantenwortels en
bodemdieren dieper in de bodem kunnen doordringen
dan voorheen. Dit leidt tot het homogeniseren
van de bodem, waardoor archeologische
grondsporen verdwijnen en archeologisch
materiaal verplaatst wordt.
Ophogingslagen, oppervlakteverharding,
rijden met zwaar materieel
Het rijden met zwaar materieel, het aanbrengen
van oppervlakteverharding of een ophogingslaag
kan een nadelig effect hebben voor de
kwaliteit van archeologische resten omdat
zetting kan optreden. Hierdoor kan de ruimtelijke
context van de archeologische resten
worden verstoord.
6.2 Bodemverstoringen in de
gemeente Lingewaal
Om de toegekende archeologische verwachtingen
van landschappelijke eenheden te
kunnen vertalen naar een archeologische
waarde, moet inzicht worden verkregen in de
gaafheid (mate van intactheid) van de bodem.
In verstoorde bodems is ook in gebieden met
een hoge archeologische verwachting de kans
op het voorkomen van goed geconserveerde
archeologische resten immers gering.
136
Gegevens over bodemverstoringen zijn hoofdzakelijk
verkregen aan de hand van bodem- en
geomorfologische kaarten en het AHN. Op
verschillende kaarten staan afgegraven, geëgaliseerde,
opgeworpen en vergraven zones
aangegeven. Voorzover deze voldoende nauwkeurig
zijn en inzage geven in de mate van
bodemverstoring, zijn deze opgenomen in het
kaartbeeld (kaartbijlagen 1 en 2).
Het AHN geeft een goed beeld van het huidige
oppervlaktereliëf. De meeste verstoringen van
de bodemkaarten etc. zijn goed te herleiden,
maar ook zijn duidelijk een aantal niet eerder
gekarteerde ontgrondingen zichtbaar. Vooral
in het dal van de Linge en de Waal liggen een
aantal grote ontgronde percelen, ontstaan als
gevolg van de kleiwinning voor de baksteenindustrie.
Daarnaast zijn verspreid over de
gemeente kleinere ontgronde percelen op het
AHN herkenbaar, die vaak samenhangen met
infrastructurele werken (o.a. ook werken van de
Diefdijk) dan wel bouwactiviteiten. De verstoringen
zijn zo volledig mogelijk op de kaarten
weergegeven. Er dient echter opgemerkt te
worden dan de diepte van de verstoringen
onbekend is. In combinatie met de mogelijke
diepe ligging van de archeologische resten
betekent dit dat bodemverstoringen niet altijd
met de vernietiging van de eventuele aanwezige
archeologische resten gepaard gaat. Een
opvallend verschijnsel op het AHN is het drainagepatroon
dat zichtbaar is op een groot aantal
percelen, die zijn opgedeeld in circa 20 tot 30
m brede opgeworpen ruggen met tussenliggende
laagten. Dit duidt op een landbouwsysteem
dat ook wel wordt aangeduid met ‘het op
akkers zetten van een perceel’ en dat tot enkele
decennia terug gangbaar was en nu beeldbepalend
is voor het micro-oppervlaktereliëf van het
rivierengebied (figuur 19). De hoogteverschillen

RAAP-RAPPORT 1688
Figuur 19. Het 'op akker zetten' van een perceel is duidelijk in het AHN-beeld waar te nemen.
binnen een perceel bedragen circa 50 tot
75 cm, maar grotere hoogteverschillen zijn ook
mogelijk. In die gevallen zijn de lagere delen
(de drainagelaagten) dus mogelijk tot meer dan
50 cm afgegraven en is er sprake van een serieuze
bodemverstoring. Omdat deze slechts op
een deel van een dergelijk perceel betrekking
heeft en het niet overal duidelijk is wat de feitelijke
mate van bodemverstoring is als gevolg
van het op akkers zetten van het perceel, zijn
deze niet op kaart weergegeven. Wel vormt dit
verschijnsel een aandachtspunt bij archeologisch
onderzoek in verband met selectiebeoordeling
ten aanzien van onderzoeksmethoden en
waardering van vindplaatsen.
Bebouwde oppervlakken
Binnen de bebouwde kommen van Lingewaal
is de bodem over een groot oppervlak waarschijnlijk
diep verstoord en zijn archeologische
resten ten dele aangetast dan wel verdwenen,
onder andere op plaatsen waar huizen of
137
andere gebouwen met een diepere fundering
staan (of hebben gestaan) en ter plaatse van
wegen. Op basis van archeologisch onderzoek
in bebouwde gebieden kan echter worden
geconcludeerd dat verspreid in de bebouwde
kom tevens zones voorkomen waar de bodemverstoring
tot op heden gering is geweest en
waar de aanwezigheid van gave bodemprofielen
met daarin archeologische waarden niet mag
worden onderschat. Te denken valt aan groenzones,
sportterreinen, oppervlakkige bestratingen
en overige terreinen waar een diepe
bodemverstoring niet op voorhand vaststaat.
Tevens is bekend dat de historische dorpskernen
van ondermeer Heukelum en Asperen in
de Middeleeuwen enkele malen is opgehoogd.
Zo werd tijdens rioolwerkzaamheden nabij
de kerk in Asperen op circa 1 m -Mv een oud
loopoppervlak aangetroffen. Alleen door meer
gedetailleerd bureauonderzoek en/of aanvullend
veldonderzoek is de mate van verstoring

RAAP-RAPPORT 1688
tot op perceelsniveau te specificeren. Voor
de als water weergegeven oppervlakken is de
bodemverstoring natuurlijk evident, voor zover
het vergravingen betreft.
6.3 Actuele ruimtelijke ontwikkelingen
Binnen de gemeente Lingewaal staan in de
toekomst enkele grootschalige ontwikkelingen
gepland. Deze behelzen onder andere de
ruimtelijke ontwikkelingen in verband met de
Nieuw Hollandse Waterlinie (NHW) en het landschapsontwikkelingsplan
(LOP). In het Pact van
Rijnauwen zijn de eerste afspraken vastgelegd
omtrent de ontwikkeling van de NHW (Liniecommissie,
2008). In dit pact zijn zes kansrijke
gebieden aangeduid, waaronder het gebied
Liniekwartier/Diefdijk in de gemeente Lingewaal.
Centraal staan onder meer de versterking
van Fort Asperen en de Diefdijk. Concrete
plannen zijn echter nog niet uitgewerkt. In
hoeverre de ontwikkelingen omtrent de NHW
bedreiging van het archeologisch erfgoed met
zich meebrengen, is vooralsnog onduidelijk.
Het landschapsontwikkelingsplan biedt een
visie om enerzijds de landschappelijke eenheid
van de gemeenten Lingewaal, Geldermalsen
en Neerijnen te versterken en anderzijds ruimte
te bieden aan bestaande bedrijven en nieuwe
ontwikkelingen in de toekomst (Projectteam
LOP, 2007). De gemeenten zijn onderverdeeld
in zeven gebieden waarvan er twee het grootste
deel van de gemeente Lingewaal innemen.
Concrete ontwikkelingen zijn nog niet geformuleerd.
Op basis van de LOP kan al wel worden
gesteld dat vooral in het geval van waterberging
rekening gehouden dient te worden met een
grote bedreiging van het bodemarchief.
138
6.4 Fysieke bescherming en inrichting
van archeologische terreinen
Fysieke bescherming van terreinen met archeologische
waarden heeft als doel het (verdere)
verval van de archeologische informatie tegen
te gaan, en (zo mogelijk) aangerichte schade
te herstellen. Fysieke bescherming houdt in
dat er maatregelen worden getroffen op het
terrein met archeologische waarden zelf. Doel
daarvan is de meest gunstige randvoorwaarden
te scheppen voor duurzaam behoud, zonder de
aanwezige archeologische waarden te beschadigen.
Dit kan neerkomen op maatregelen die als doel
hebben:
- verdere aantasting van de archeologische
waarden te voorkomen;
- het terrein beter zichtbaar of herkenbaar en
toegankelijk te maken;
- beschadigingen te restaureren.
Fysieke bescherming kan gepaard gaan met
inpassing van terreinen met archeologische
waarden in ruimtelijke ontwikkelingen en kan al
dan niet worden gecombineerd met maatregelen
voor publieksgerichte doeleinden (zie bijvoorbeeld
Anema, 1997; Van Marrewijk e.a., 1998).
Voor nog maar weinig terreinen met archeologische
waarden zijn fysieke beschermingsmaatregelen
genomen. Hierdoor is nog slechts weinig
bekend over het effect dat deze maatregelen
kunnen hebben op archeologische resten.
Zeker is dat de specifieke kwetsbaarheid van
de te beschermen archeologische resten en de
geologische en waterhuishoudkundige situatie
ter plaatse daarbij een rol spelen (Kars & Smit,
2003). In de toekomst zullen door monitoring
meer gegevens beschikbaar komen over de
effecten van fysieke bescherming.

RAAP-RAPPORT 1688
Fysieke bescherming is in het kader van de
implementatie van het Verdrag van Malta
gekoppeld aan kwaliteitseisen. Wat betreft de
uitvoeringswerkzaamheden zijn deze eisen
vastgelegd in de KNA. Deze eisen betreffen
naast de inrichtingsmaatregelen ook het beheer
en de procedure die bij een inrichting doorlopen
moet worden. De beschermingsmaatregelen
zijn gekoppeld aan een Programma van Eisen
(PvE) dat het bevoegd gezag (gemeente Lingewaal,
dan wel provincie Gelderland dan wel de
RACM) moet goedkeuren. Het opstellen van
een PvE dient door een senior-archeoloog te
geschieden. Het ontwikkelen en de uitvoering
van de beschermingsmaatregelen moet door
deskundigen (ontwerper en senior-archeoloog)
gedaan worden.
Het proces voor fysieke inrichting zoals
beschreven in de KNA omvat achtereenvolgens:
- maken inrichtingsplan: er dient een PvE voor
de inrichting opgesteld te worden waarin
aanvullende randvoorwaarden zijn opgenomen
om de archeologische kwaliteit van
het in te richten terrein te waarborgen. Op
basis hiervan maakt een (civiel) ontwerper
een inrichtingsplan. De ontwerper dient het
inrichtingsplan in bij de opdrachtgever die
het voorlegt aan het bevoegd gezag;
- maken beheersplan: er dient een PvE voor
het beheer opgesteld te worden waarin
aanvullende randvoorwaarden zijn opgenomen
om de archeologische kwaliteit
te waarborgen. Op basis van het PvE en
(indien beschikbaar) het inrichtingsplan
ontwerpt een daartoe bevoegd archeoloog
een beheersplan. De archeoloog dient het
beheersplan in bij de opdrachtgever die het
voorlegt aan het bevoegd gezag;
- uitvoeren inrichting: de inrichting wordt op
basis van het vastgestelde inrichtingsplan
139
uitgevoerd, conform het PvE en aanvullende
randvoorwaarden;
- uitvoeren beheer: het beheer wordt uitgevoerd
op basis van het PvE. Eventueel
wordt het beheersplan op basis van nieuwe
inzichten, door bijvoorbeeld monitoring,
bijgesteld. Ook kan op basis van nieuwe
inzichten besloten worden tot extra beschermingsmaatregelen.
De huidige praktijk is dat in overleg met het
bevoegd gezag tot beschermingsmaatregelen
wordt besloten. Bij de uitwerking is
een ontwerper (ingenieursbureau, architect)
betrokken, evenals een deskundige op archeologisch
gebied. De kosten van de beschermingsmaatregelen
worden veelal opgenomen in
de projectkosten.
Het is van belang om bij fysieke bescherming
tevens te voorzien in het beheer en onderhoud
nadat de beschermingsmaatregelen gerealiseerd
zijn. Gemeenten kunnen besluiten het
beheer in eigen hand te nemen. Dit is goed
mogelijk als de terreinen met archeologische
waarden in gronden liggen waarvan het beheer
onder de verantwoordelijkheid van de gemeente
valt, zoals groenstroken en parkeerterreinen.
Een abonnement op de Archeologische Monumentenwacht
Nederland voorziet eveneens in
het beheer van terreinen met archeologische
waarden.

RAAP-RAPPORT 1688
Vindplaatsen en verwachtingenkaart Archeologische Beleidsadvieskaart
Bekende
archeologische
waarden
Onbekende
archeologische
waarden
AMZ terrein van zeer
hoge archeologische
waarde,
(beschermd)
AMZ terrein van hoge
archeologische waarde
AMZ terrein van
archeologische Waarde
Waarnemingen
Historische dorpskern/
molen
Oude woongrond
Hoge
verwachting
Middelhoge
verwachting,
(laaggelegen
meandergordel
Middelhoge
verwachting
lage
verwachting
onbekende
verwachting
Reeds
afdoende
onderzocht
gebied en
water
140
Archeologisch Waardevol Gebied.
(AWG Categorie 1).
Archeologisch Waardevol Gebied
(AWG Categorie 2).
Archeologisch Waardevol Gebied
(AWG Categorie 3)
Archeologisch Waardevol Gebied
(AWG Categorie 4)
Archeologisch Waardevol
Gebied
(AWG Categorie 5)
Archeologisch Waardevol
Verwachtingsgebied.
(AWV Categorie 6).
Archeologisch Waardevol
Verwachtingsgebied.
(AWV Categorie 7).
Archeologisch Waardevol
Verwachtingsgebied (AWV
Categorie 8).
Archeologisch Waardevol
Verwachtingsgebied (AWV
Categorie 9).
Archeologisch Waardevol
Verwachtingsgebied (AWV
Categorie 10).
Archeologisch
Waardevol
Verwachtingsgebied
(AWV Categorie 11)
Figuur 20. De vertaling van de waarden- en verwachtingskaart naar beleid.

7 AMZ:
RAAP-RAPPORT 1688
VERWACHTING EN BELEID
7.1 Archeologische beleidskaart
De archeologische waarden- en verwachtingskaart van de gemeente Lingewaal
(kaartbijlage 1) is voor de toepassing op beleidsmatig, gemeentelijk niveau vertaald
naar een beleidskaart (kaartbijlage 2). De archeologische beleidskaart dient te
worden gebruikt als de archeologische onderlegger bij het opstellen van een bestemmingsplankaart.
De kaart is van een zodanig gedetailleerd schaalniveau (1:10.000)
dat deze direct van toepassing is voor gebruik op perceelsniveau.
In figuur 20 is aangegeven hoe de vertaling van waarden- en verwachtingskaart
naar beleidskaart heeft plaatsgevonden. Er wordt op de archeologische beleidskaart
geen onderscheid meer gemaakt in archeologische perioden en de archeologische
verwachting is alleen met de termen hoog, middelmatig en laag (en onbekend) weergegeven.
Waar sprake was van overlappende kaarteenheden zijn deze vereffend en
is er sprake van één vlakdekkende eenheid. Op de archeologische beleidskaart staat
kort aangegeven wat het gewenste beleid is, hetgeen in § 7.3 verder is uitgewerkt.
Op de archeologische beleidskaart wordt onderscheid gemaakt in Archeologisch
Waardevolle Gebieden (AWG’s) en Archeologisch Waardevolle Verwachtingsgebieden
(AWV’s).
Archeologisch Waardevolle Gebieden
Het op de bestemmingsplankaart plaatsen van bekende en onbekende archeologische
waarden is een belangrijke stap om het belang van archeologie in de ruimtelijke
ordening aan te geven. Van deze gebieden weet men (globaal) wat er aanwezig is en
er is sprake van een duidelijke, vaak kadastrale, begrenzing. De bekende archeologische
vindplaatsen worden op de beleidskaart aangeduid als Archeologisch Waardevol
Gebied (AWG). Hierbij worden de volgende categorieën onderscheiden:
- AMK-terrein van zeer hoge archeologische waarde, beschermd (beschermd archeologisch
monument, AWG categorie 1);
- AMK-terrein van (hoge) archeologische waarde (archeologisch monument; AWG
categorie 2);
- terrein zonder status (vindplaats/puntlocatie met rondom een attentiezone van
50 m; AWG categorie 3);
- historische dorpskern/molen (AWG categorie 4);
- oude woongronden (AWG categorie 5).
141

RAAP-RAPPORT 1688
Archeologische Waardevolle Verwachtingsgebieden
De verwachtingsgebieden worden op de
beleidskaart aangeduid als Archeologisch Waardevol
Verwachtingsgebied (AWV) waarbij nog
wel een onderscheid in de mate van verwachting
(hoog, middelmatig en laag) wordt aangebracht.
De volgende categorieën Archeologisch
Waardevolle Verwachtingsgebieden worden
onderscheiden:
- gebieden met een hoge archeologische
verwachting (AWV categorie 6);
- gebieden met een middelmatige archeologische
verwachting, diepgelegen meandergordels
(AWV categorie 7);
- gebieden met een middelmatige archeologische
verwachting, overig (AWV categorie 8);
- gebieden met een lage archeologische
verwachting (AWV categorie 9);
- gebieden met een onbekende archeologische
verwachting (AWV categorie 10).
Overige vlakken:
- reeds archeologisch onderzochte gebieden
met status binnen AMZ-cyclus (AWV categorie
11);
- water (AWV categorie 11).
Al naar gelang de nauwkeurigheid en de schaal
van de beleidskaart kan men besluiten bepaalde
verwachtingsgebieden wel en andere niet op
de bestemmingsplankaart over te nemen. Doorgaans
worden de verwachtingsgebieden met
een hoge verwachting (AWV categorie 6) en
met een middelmatige verwachting (AWV categorieën
7 en 8) op de bestemmingsplankaart
gezet. De keuze hiervoor is te begrijpen, omdat
men immers in deze gebieden de hoogste
dichtheid aan archeologische waarden kan
verwachten en dus ook het grootste risico loopt
resten aan te treffen tijdens grondwerkzaamheden.
142
De gebieden met een lage verwachting (AWV
categorie 9) worden over het algemeen niet
op de bestemmingsplankaart gezet. Zoals al
eerder is aangegeven, wil dit niet zeggen dat er
in deze gebieden geen archeologische waarden
te verwachten zijn. De kans op het aantreffen
ervan is echter veel kleiner zodat men kan
besluiten het risico van archeologische resten
op de koop toe te nemen. Het uitsluiten van
deze gebieden voor toekomstig onderzoek zal
in theorie wel leiden tot een vicieuze cirkel.
Immers, door geen onderzoek uit te voeren,
zal niets worden gevonden en zal men ook in
de toekomst in deze gebieden sneller geneigd
zijn geen onderzoek meer uit te voeren. Het is
daarom aan te raden AWV categorie 9 wel op te
nemen in het bestemmingsplan zodat ook over
deze gebieden meer informatie beschikbaar
wordt. In deze gebieden kan men kiezen voor
een lichte en extensieve manier van onderzoek.
In gebieden met een onbekende verwachting is
niet genoeg informatie bekend om een uitspraak
te doen over de dichtheid aan en/of mate van
verstoring van de archeologische waarden. Het
zonder meer afschrijven van deze gebieden
voor archeologisch onderzoek kan in een aantal
gevallen tot onverwachte en ongewilde verrassingen
leiden. De gemeente kan er voor kiezen
deze gebieden eerst te laten onderzoeken om
duidelijkheid te krijgen over de archeologische
verwachting. Voor grote gebieden kan dit echter
veel tijd en geld kosten. De gemeente kan er
dan ook voor kiezen deze gebieden als aparte
categorie (AWV categorie 10) op de bestemmingsplankaart
op te nemen en pas te handelen
als er ook daadwerkelijke ruimtelijke ontwikkelingen
in deze gebieden op stapel staan.
Met name de verwachtingsgebieden leggen
een grote ruimtelijke claim op de grond. Tegelijkertijd
kan men de ligging en status van de

RAAP-RAPPORT 1688
Planontwikkeling met bodemingrepen
Geen archeologisch onderzoek,
wel meldingsplicht losse
vondsten
nee
Bodemingreep dieper
dan 30 cm -Mv:
Ja
Beschermd gebied. Bij
planvorming vooraf overleg
vereist met Rijk/RACM
Ja
AWG categorie 1, beschermd
gebied en/of gebouw
Vergunning ex. artikel 11
MW88
Figuur 21. Beslisboom archeologische onderzoeksverplichting gemeente Lingewaal.
nee
143
Inventariserend archeologisch
onderzoek noodzakelijk
Ja
AWG categorie 2, overige
monumenten
Nee
Inventariserend archeologisch
onderzoek noodzakelijk
Ja
plangebied > 100 m²
Ja
AWG categorie 3, vindplaatsen
zonder status
Geen archeologisch onderzoek,
wel meldingsplicht losse
vondsten
Nee
Nee
Bureauonderzoek (met
veldinspectie) noodzakelijk
t.b.v. inschatten verstoringsgraad
Ja
AWG categorie 4, historische
dorpskernen
Nee
Inventariserend archeologisch
onderzoek noodzakelijk
Ja
plangebied > 100 m²
Ja
AWG categorie 5, oude
woongronden
Geen archeologisch onderzoek,
wel meldingsplicht losse
vondsten
Nee
Nee
Inventariserend archeologisch
onderzoek noodzakelijk
Ja
plangebied > 100 m²
Ja
AWV categorie 6 (hoge
archeologische verwachting)
Geen archeologisch onderzoek,
wel meldingsplicht losse
vondsten
Nee
Nee
Inventariserend archeologisch
onderzoek noodzakelijk
Ja
plangebied > 500 m²
& bodemingreep
dieper dan 100 cm -
Mv
Ja
AWV categorie 7 (middelmatige
archeologische verwachting)
Geen archeologisch onderzoek,
wel meldingsplicht losse
vondsten
Nee
Nee
Inventariserend archeologisch
onderzoek noodzakelijk
Ja
plangebied > 500 m²
Ja
AWV categorie 8 (middelmatige
archeologische verwachting)
Geen archeologisch onderzoek,
wel meldingsplicht losse
vondsten
Nee
Nee
plangebied > 5000 m² Ja
Inventariserend archeologisch
onderzoek noodzakelijk
Ja
AWV categorie 9 (lage
archeologische verwachting)
Geen archeologisch onderzoek,
wel meldingsplicht losse
vondsten
Nee
Nee
Oppervlakte beperking
afhankelijk van onderliggende
eenheid. Bureauonderzoek met
veldinspectie om
verstoringsgraad te bepalen.
Ja
AWV categorie 10
(bodemverstoringen onbekende
archeologische verwachting )
Nee
Geen archeologisch onderzoek,
wel meldingsplicht losse
vondsten
Ja
AWV categorie 11 (AMZonderzoekstraject
afgerond, en
waterpartijen )

RAAP-RAPPORT 1688
verwachtingsgebieden juist gebruiken om
heel gericht ingrepen te plannen. Indien een
gemeente op zoek is naar een gebied voor de
ontwikkeling van een nieuwbouwwijk, de aanleg
van een weg of waterberging kan men op basis
van de verwachtingszones gebieden uitzoeken
waar de kans op het aantreffen van archeologische
resten het kleinst is. Hoewel bij deze
procedures archeologie maar een onderdeel
uitmaakt van het hele planproces biedt het al
wel in een vroeg stadium inzicht in waar vanuit
archeologisch oogpunt geen of weinig complicaties
zijn te verwachten.
Afwegingskader archeologische onderzoeksverplichting
In de legenda van de archeologische beleidskaart
staat omschreven welke voorschriften in
het bestemmingsplan van toepassing zijn. In
figuur 21 is deze legenda in de vorm van een
beslisboom weergegeven. Met behulp van deze
beslisboom kan worden bepaald of archeologisch
onderzoek noodzakelijk is. De onderzoeksverplichting
per categorie (AWG en AWV)
wordt besproken in § 7.3.
7.2 Vrijstellingen
Een veel gehoorde vraag is: Moet nu altijd en
overal archeologisch onderzoek worden uitgevoerd?
Het antwoord is simpel: Nee, niet altijd
en overal is archeologisch onderzoek noodzakelijk.
Het doel van de beleidsnota (deel 1
van dit rapport) en een goed onderbouwde en
gedetailleerde waarden- en verwachtingskaart
(vertaald naar een beleidskaart) is juist om het
nut en de noodzaak van archeologisch onderzoek
te kunnen bepalen. Het vaststellen van het
nut en de noodzaak van archeologisch onderzoek
is gebaseerd op een aantal factoren:
- de diepte van de ingreep;
- de aard en omvang van de ingreep;
144
- de status van bekende vindplaats;
- de archeologische verwachting;
- de archeologische kenmerken van een
gebied.
Diepte van de ingreep
Alle bodemingrepen die niet dieper gaan dan
30 cm -Mv zijn vrijgesteld van archeologisch
onderzoek. De diepte van deze vrijstelling is
gebaseerd op de gemiddelde diepte van een
bouwvoor. Hoewel in de bouwvoor archeologische
resten kunnen voorkomen bevinden deze
zich niet meer in hun oorspronkelijk context.
De waarde van deze resten is hiermee relatief
gering.
Ingrepen dieper dan 30 cm -Mv hoeven niet in
alle gevallen tot verstoring van archeologische
waarden te leiden, bijvoorbeeld omdat deze
archeologische waarden veel dieper liggen dan
de geplande ingrepen, zoals bij diepgelegen
meandergordels. Met uitzondering van deze
diepgelegen meandergordels dient dit echter
wel door middel van een archeologisch (bureau)
onderzoek zorgvuldig te worden onderzocht en
onderbouwd.
Men moet zich er overigens van bewust zijn
dat een voor de archeologie verstorende
bodemingreep niet altijd grondverzet met zich
meebrengt. Het verlagen van het grondwaterpeil
of het storten van grond zijn voorbeelden
van ingrepen waarbij niet direct wordt gegraven
maar die indirect zeer schadelijk kunnen zijn
voor archeologische waarden namelijk respectievelijk
verdroging en verdrukking van archeologische
lagen. In § 6.1 wordt hier dieper op in
gegaan.
Aard en omvang van de ingreep
Bepalen welke ingrepen wel en welke ingrepen
niet onderzoeksplichtig zijn, is een belangrijk

RAAP-RAPPORT 1688
punt van discussie binnen de archeologische
wereld. Uitgangspunt is dat alleen archeologisch
onderzoek hoeft te worden uitgevoerd
in de gebieden waar verstoring van mogelijke
archeologische resten plaatsvindt (bijvoorbeeld
door saneringen, ontgravingen, waterpeilverlagingen
etc.). Om te bepalen of een ingreep
daadwerkelijk een bedreiging vormt, is het
echter van belang dat men (bij voorkeur zo
nauwkeurig mogelijk) weet wat de diepteligging
is van de archeologische vondstlagen.
Als een archeologische vondstlaag op 3 m -Mv
verwacht wordt, zullen ingrepen tot 2 m -Mv
in veel gevallen geen bedreiging vormen. Ook
inzicht in de intactheid van het bodemprofiel is
van belang om de bedreiging van een geplande
ingreep te kunnen inschatten. Archeologische
waarden die aan of dicht onder het maaiveld
verwacht worden, vormen weliswaar een zeer
groot struikelblok voor geplande ingrepen, maar
door hun ondiepe ligging zijn deze waarden ook
zeer kwetsbaar voor natuurlijke en antropogene
verstoringsprocessen (verspoeling, regulier
grondgebruik etc.); er is dus een kans dat de
archeologische waarden al sterk zijn aangetast
door vroegere verstoringen, waardoor ze niet
langer behoudenswaardig zijn. Om te kunnen
bepalen of een bodemingreep schadelijk is,
dient men dus altijd nauwkeurige informatie te
hebben over de aard en diepte van de ingreep,
de aard en diepte van de archeologische lagen/
vindplaatsen en de mate van verstoring van de
bodem. Omdat dergelijke informatie op voorhand
vaak niet goed bekend is en sterk per
gebied kan verschillen, blijft het lastig om hier
algemene uitspraken over te doen. Op rijksniveau
wordt gewerkt met een vrijstelling van
onderzoek voor gebieden met een oppervlak
kleiner dan 100 m². Deze oppervlakte is gehanteerd
tijdens de totstandkoming van de herziening
van de Monumentenwet en is niet nader
onderbouwd.
145
Wat is nu voor Lingewaal vanuit maatschappelijke,
economische en archeologische afwegingen
de meest pragmatische oppervlakte?
Uitgangspunt moet zijn dat de minimale
oppervlakte waarbij archeologisch onderzoek
verplicht is, afhankelijk gesteld moet worden
van de kans op het voorkomen van archeologische
resten. Eén altijd geldende oppervlaktemaat
is dan ook niet van toepassing. Uitgangspunt
is dat de ondergrenzen een maatschappelijk
aanvaardbare balans vormen tussen de
ontwikkelingen in de ruimtelijke ordening en
het zorgvuldig beheren van het archeologisch
erfgoed. Daarnaast is er een praktische overweging
waarbij de gestelde oppervlakken zoveel
mogelijk aansluiten op de gehanteerde boordichtheid
bij verschillende vormen van archeologisch
vooronderzoek (zoals voorgesteld in de
KNA is dit gebaseerd op bewuste keuzes ten
aanzien van het minimaal te onderzoeken deel
van het bodemarchief):
- 100m²: stemt overeen met voorgesteld
oppervlak in aanstaande monumentenwet;
- 500 m²: sluit aan op het gehanteerde maximale
boorgrid conform de KNA versie 3.1
voor karterend booronderzoek in holocene
gebieden met een hoge archeologische
verwachting (20 x 25 m boorgrid);
- 2000 m²: sluit aan op het gehanteerde reguliere
boorgrid conform de KNA versie 3.1
voor karterend booronderzoek in holocene
gebieden met een middelmatige archeologische
verwachting (40 x 50 m boorgrid);
- 5000 m²: sluit aan op het reguliere boorgrid
voor verkennend booronderzoek (2 boringen
per ha).
Bodemverstoringen die binnen de gegeven
ondergrens blijven, zijn dus in principe vrijgesteld
van archeologisch onderzoek (vergunningverlening
ten aanzien van archeologie). De
ondergrenzen dienen in het bestemmingsplan te

RAAP-RAPPORT 1688
worden opgenomen onder de voorschriften voor
sloop-, bouw- en aanlegvergunningen.
Wat te doen met belangrijke toevalsvondsten?
Het stellen van ondergrenzen levert het risico
op dat belangrijke, nog niet bekende archeologische
waarden bij ruimtelijke ontwikkelingen
worden aangetroffen zonder dat archeologisch
vooronderzoek heeft plaatsgevonden. Vondsten
gedaan tijdens planuitvoering vallen onder de
informatieplicht. Het stopleggen van de graafwerkzaamheden
is na vergunningverlening op
juridische gronden niet meer mogelijk, tenzij
het om vondsten gaat van rijksbelang. Indien
het om behoudenswaardige vondsten gaat (ex
situ), zal in de meeste gevallen in goed overleg
met de ontwikkelaar een noodplan kunnen
worden geformuleerd om deze zo goed mogelijk
te documenteren en bergen. De kosten voor
dergelijk onderzoek zijn dan op kosten van de
gemeente, evenals de eventueel optredende
planschade.
Bekende vindplaatsen
De bekende vindplaatsen die op de archeologische
monumentenkaart binnen de gemeente
Lingewaal staan aangegeven, hebben een
status. Het betreft terreinen van archeologische
waarde, van hoge archeologische waarde
en van zeer hoge archeologische waarde,
beschermd (de zogenaamde rijksmonumenten).
De toekenning van een status wordt bepaald op
grond van door de RACM gehanteerde criteria
zoals kwaliteit, zeldzaamheid en contextwaarde.
Omdat van deze AMK-terreinen bekend is dat
ze archeologische waarden bevatten, is het
uitgangspunt dat op deze terreinen geen vrijstellingen
gelden voor ingrepen dieper dan
de bouwvoor. Toch is het niet zo dat het AMKterrein
heilig is. Soms is de begrenzing van een
AMK-terrein niet altijd goed onderbouwd en/
of is niet meer precies duidelijk waarom een
146
terrein als archeologisch waardevol is aangeduid.
Aanvullend archeologisch onderzoek kan
dan tot een beter inzicht in de begrenzing en
waarde van het terrein leiden. Soms zou dit
kunnen betekenen dat het terrein minder waardevol
is of dat het veel kleiner is dan gedacht.
Het omgekeerde is uiteraard ook mogelijk.
De AMK terreinen in de gemeente Lingewaal
betreffen bijna allemaal kasteel- of kerkterreinen;
het AMK-terrein met monumentnr. 3256
is een terrein met nederzettingssporen uit de
Romeinse tijd en de Late Middeleeuwen.
Archeologische verwachting
Zoals al eerder is aangegeven, wordt de archeologische
verwachting gedefinieerd als de
te verwachten dichtheid aan archeologische
waarden. In gebieden met een hoge archeologische
verwachting bevinden zich naar verwachting
meer vindplaatsen dan in gebieden met
een middelhoge en een lage archeologische
verwachting. De kans op het aantreffen van
archeologische waarden is dan ook het grootst
in gebieden met een hoge archeologische
verwachting. Voor deze gebieden geldt dan ook
dat ook bij relatief kleine ingrepen vindplaatsen
kunnen worden verstoord. Of vindplaatsen
ook daadwerkelijk worden aangetroffen en
verstoord, wordt sterk bepaald door bijvoorbeeld
de aard, omvang en diepteligging van de
vindplaatsen en de aard, omvang en diepte van
de geplande bodemingrepen.
Over het algemeen geldt dat hoe lager de
archeologische verwachting is, hoe ruimer de
regels zijn. In gebieden met een onbekende
archeologische verwachting geldt dat de
bodemverstoringen mogelijk de archeologisch
resten vernietigd hebben. Dit kan door onder
meer een veldcontrole uitgesloten worden.

RAAP-RAPPORT 1688
Archeologische kenmerken van een gebied
De keuze om ergens archeologisch onderzoek
te laten uitvoeren wordt soms ook bepaald door
wat men aan archeologie binnen een gebied
heeft. Wanneer men bijvoorbeeld de archeologische
kenmerken van de gemeente Lingewaal
bekijkt valt op dat de meeste vindplaatsen
dateren uit de Late Middeleeuwen en de Nieuwe
tijd. Het zijn deze fasen in de geschiedenis die
de meeste of grootste sporen hebben achtergelaten
en men zou dan ook kunnen stellen dat
deze perioden typisch zijn voor de gemeente
Lingewaal. Voor het opstellen van een archeologisch
beleid kan men dan ook uitgaan van
deze perioden. Door de Late Middeleeuwen en
de Nieuwe tijd bewust als speerpunten in het
archeologisch beleid neer te zetten, bouwt men
na verloop van tijd een grote schat aan informatie
op die de geschiedenis van de bewoning
van de gemeente Lingewaal aanzienlijk kan
completeren en verfijnen. De overige perioden
zoals de IJzertijd of de Vroege Middeleeuwen
hebben naar verwachting niet of veel minder
bijgedragen en kunnen dan als minder waardevol
worden gezien.
Een andere optie is echter dat men niet kijkt
naar de perioden waar men al veel informatie
over heeft, maar juist naar de perioden
waarover men nog vrijwel niks weet. Voor
de gemeente Lingewaal zou dit bijvoorbeeld
kunnen betekenen dat men binnen het archeologiebeleid
speciale aandacht vraagt voor
de bewoning uit het Vroeg Neolithicum tot
en met de Vroege Middeleeuwen. Deze perioden
zijn niet of nauwelijks goed onderzocht,
maar zouden een belangrijke bijdrage kunnen
leveren aan het invullen van de witte vlekken in
de bewoningsgeschiedenis van de gemeente
Lingewaal. Men zou er in dit geval dus voor
kunnen kiezen om het onderzoeksgeld te reserveren
voor onderzoeken naar het Vroeg Neoli-
147
thicum tot en met de Vroege Middeleeuwen en
of onderzoek naar deze perioden te stimuleren.
Een derde mogelijkheid is om te streven naar
behoud van een representatief deel van de
geschiedenis van de gemeente Lingewaal.
Belangrijke perioden krijgen verhoudingsgewijs
veel aandacht, maar ook aan de minder
bekende of belangrijke perioden moet serieus
aandacht worden besteed.
Hoewel een gemeente een grote vrijheid heeft
in het kiezen voor specifieke perioden als
onderdeel van het archeologisch beleid is het
in veel gevallen zeer lastig om de keuzes goed
te onderbouwen. Men moet immers een goed
beeld hebben van wat men aan archeologische
vindplaatsen heeft en wat men aan archeologische
vindplaatsen kan verwachten. Hoewel
een waarde- en verwachtingskaart hierbij een
belangrijk hulpmiddel is, is het archeologisch
kennisniveau op basis van de bekende vindplaatsen
in de gemeente Lingewaal nog zeer
gering (slechts 46). Een keuze maken voor
een of meer perioden als speerpunten van het
gemeentelijk archeologiebeleid kan dus feitelijk
alleen geschieden als men over een goed
onderbouwd en volledig overzicht van de archeologie
binnen de gemeente beschikt. Dit is voor
de gemeente Lingewaal dus nog niet aan de
orde.
7.3 Onderzoeksverplichting (per
categorie)
Terreinen met status (archeologische
monumenten)
Voor vindplaatsen met status geldt dat in
principe gestreefd dient te worden naar duurzaam
behoud. Terreinen die door het Rijk of
de Provincie zijn aangewezen als beschermd
archeologisch monument krijgen een speciale

RAAP-RAPPORT 1688
Archeologische onderzoeksverplichting per categorie
- AWG categorie 1: streven naar behoud in huidige staat; bodemingrepen dieper dan 30 cm
-Mv zijn vergunningsplichtig; eventuele onderzoeksstrategieën en selectiekeuzes dienen in
overleg met de RACM vastgesteld te worden;
- AWG categorie 2: streven naar behoud in huidige staat; bij bodemingrepen dieper dan 30 cm
-Mv is archeologisch inventariserend veldonderzoek verplicht;
- AWG categorie 3: streven naar behoud in huidige staat; archeologisch inventariserend veldonderzoek
verplicht als oppervlakte van de ingreep groter is dan 100 m² én de diepte van de
ingreep dieper reikt dan 30 cm -Mv;
- AWG categorie 4: streven naar behoud in huidige staat; bij bodemingrepen dieper dan 30 cm
-Mv is een archeologisch bureauonderzoek met eventueel karterend veldonderzoek verplicht;
- AWG categorie 5: streven naar behoud in huidige staat; archeologisch inventariserend veldonderzoek
verplicht als de oppervlakte van de ingreep groter is dan 100 m² én de diepte van
de ingreep dieper reikt dan 30 cm -Mv;
- AWV categorie 6: streven naar behoud in huidige staat; archeologisch inventariserend veldonderzoek
verplicht als oppervlakte van de ingreep groter is dan 100 m² én de diepte van de
ingreep dieper reikt dan 30 cm -Mv;
- AWV categorie 7: streven naar behoud in huidige staat; archeologisch inventariserend onderzoek
verplicht als de oppervlakte van de ingreep groter is dan 500 m² én de diepte van de
ingreep dieper reikt dan 100 cm -Mv;
- AWV categorie 8: streven naar behoud in huidige staat; archeologisch inventariserend veldonderzoek
verplicht als de oppervlakte van de ingreep groter is dan 500 m² én de diepte van
de ingreep dieper reikt dan 30 cm -Mv;
- AWV categorie 9: streven naar behoud in huidige staat niet vereist; archeologisch onderzoek
verplicht als de oppervlakte van de ingreep groter is dan 5000 m² én de diepte van de ingreep
dieper reikt dan 100 cm -Mv;
- AWV categorie 10: archeologisch onderzoeksverplichting afhankelijk van ondergrenzen van
de oppervlakteverstoring en de verstoringsdiepte van de onderliggende categorieën; voor
verstoorde gebieden in combinatie met AWV categorie 9 is geen archeologisch onderzoek bij
ruimtelijke ontwikkelingen noodzakelijk;
- AWV categorie 11: voor ingrepen in waterpartijen en wielen gelden geen beperkingen.
status op de bestemmingsplankaart en worden
aangeduid als AWG categorie 1. Omdat deze
terreinen via de Monumentenwet of een (provinciale)
monumentenverordening zijn beschermd,
vallen ze feitelijk buiten het archeologiebeleid
van de gemeente. Om misverstanden te voorkomen
is het echter wel van belang dat deze
terreinen op de bestemmingsplankaart staan
aangegeven.
148
Door het Rijk of Provincie aangewezen archeologische
monumentterreinen die niet wettelijk
zijn beschermd, worden aangeduid als
AWG categorie 2. Deze terreinen van (hoge)
archeologische waarde kennen feitelijk geen
specifieke beperkende richtlijnen ten aanzien
van gebruik of ontwikkelingsmogelijkheden;
voor deze terreinen geldt dat voorafgaande
aan bodemingrepen aanvullend veldonderzoek
noodzakelijk is om de exacte kwaliteit en

RAAP-RAPPORT 1688
omvang vast te stellen. In de gemeente Lingewaal
bevinden zich vier wettelijk beschermde
archeologische monumenten, twee terreinen
van hoge archeologische waarde en één terrein
van archeologische waarde.
Gemeentelijk beleid
Beschermd archeologisch monument, AWG
categorie 1: streven naar behoud in huidige
staat. Bodemingrepen dieper dan 30 cm -Mv
zijn vergunningsplichtig (vergunningsaanvraag
bij RACM). Tevens dienen eventuele onderzoeksstrategieën
en selectiekeuzes in overleg
met de RACM vastgesteld te worden.
Archeologisch monument; AWG categorie 2:
streven naar behoud in huidige staat. Bij
bodem ingrepen dieper dan 30 cm -Mv is
archeo logisch inventariserend veldonderzoek
ver plicht.
Terreinen zonder status (puntlocaties met
rondom een attentiezone van 50 m)
De meeste vindplaatsen binnen de gemeente
Lingewaal betreffen vindplaatsen zonder
status (AWG categorie 3). De meeste hiervan
staan weliswaar geregistreerd in ARCHIS (de
overige zullen te zijner tijd in ARCHIS dienen te
worden opgenomen), maar dit zegt niets over
de waarde ervan. Het kan gaan om een enkel
fragment laat-middeleeuws aardewerk dat met
bemesting op een akker is terechtgekomen,
maar ook intacte nederzettingsterreinen kunnen
als stip op de kaart staan. Bij het opstellen van
de archeologische beleidskaart zijn alleen die
vindplaatsen geselecteerd waarvan de waarneming
(vermoedelijk) duidt op de aanwezigheid
van archeologische resten in situ. In die
gevallen is behoud van de huidige situatie
wenselijk. Bij gebrek aan een begrenzing van
de vindplaats is een attentiezone van 50 m
rondom de centrumcoördinaat gehanteerd als
zone waarbinnen een verhoogde kans bestaat
149
op het aantreffen van archeologische resten.
Indien maatregelen (ingrepen) in deze zone
onvermijdelijk zijn en fysieke aantasting van
de vindplaats wordt verwacht, dient in een zo
vroeg mogelijk stadium van de planvorming
inventariserend veldonderzoek te worden uitgevoerd.
Op deze wijze kan de aard, datering en
omvang van de vindplaats worden bepaald. Aan
de hand hiervan kan een selectiebesluit worden
genomen.
Gemeentelijk beleid
Terrein zonder status (vindplaats/puntlocatie
met rondom een attentiezone van 50 m), AWG
categorie 3: streven naar behoud in huidige
staat. Archeologisch inventariserend veldonderzoek
verplicht als oppervlakte van de ingreep
groter is dan 100 m² én de diepte van de
ingreep dieper reikt dan 30 cm -Mv.
Historische dorpskernen/molens
Historische dorpskernen en historische molens
(AWG categorie 4) zijn zones met een zeer
hoge kans op het voorkomen van archeologische
sporen uit de Middeleeuwen en Nieuwe
tijd. In deze zones dienen bij voorkeur geen
werkzaamheden te worden uitgevoerd die tot
fysieke aantasting van de (verwachte) archeologische
waarden leiden. Het beleid is dus
gericht op behoud van de bestaande situatie.
Indien behoud niet mogelijk is, dient in geval
van planvorming en voorafgaand aan vergunningverlening
voor bodemingrepen vroegtijdig
inventariserend archeologisch onderzoek in
de vorm van een historisch bureauonderzoek
eventueel aangevuld met een karterend veldonderzoek
te worden uitgevoerd. Het veldonderzoek
is vooral gericht op het vaststellen van de
mate van bodemverstoring en het vaststellen
van eventuele bewonings- en ophogingslagen.
Is de bodemverstoring gering (ondiep of plaatselijk)
en kunnen archeologische resten worden

RAAP-RAPPORT 1688
verwacht dan dient vervolgonderzoek te worden
uitgevoerd door middel van proefsleuven of
begeleiding.
Gemeentelijk beleid
Historische dorpskern/molen, AWG categorie
4: streven naar behoud in huidige staat
Bij bodemingrepen dieper dan 30 cm -Mv is een
archeologisch bureauonderzoek met eventueel
karterend veldonderzoek verplicht.
Oude woongronden
Oude woongronden (AWG categorie 5) worden
op de meeste plaatsen gekenmerkt door het
voorkomen van archeologische vindplaatsen uit
zowel de Prehistorie als de Romeinse tijd en de
Middeleeuwen. De oude woongronden zijn sterk
gecorreleerd aan de ligging van bekende archeologische
vindplaatsen. Binnen de gemeente
Lingewaal bevinden de oude woongronden
zich alle op de stroomgordels van de Linge
en de Waal nabij de historische dorpskernen.
Indien maatregelen (ingrepen) in deze zone
onvermijdelijk zijn en fysieke aantasting van de
vindplaats wordt verwacht, dient in een zo vroeg
mogelijk stadium van de planvorming inventariserend
veldonderzoek te worden uitgevoerd.
Op deze wijze kan de aard, datering, omvang,
etc. van de vindplaats worden bepaald. Aan de
hand hiervan kan een selectiebesluit worden
genomen.
Gemeentelijk beleid
Oude woongronden, AWG categorie 5: streven
naar behoud in huidige staat, archeologisch
inventariserend veldonderzoek verplicht als de
oppervlakte van de ingreep groter is dan 100 m²
én de diepte van de ingreep dieper reikt dan
30 cm -Mv.
150
Gebieden met een hoge archeologische
verwachting
In gebieden met een hoge archeologische
verwachting wordt de hoogste dichtheid aan
archeologische vindplaatsen verwacht. In deze
zones dienen bij voorkeur geen werkzaamheden
te worden uitgevoerd die tot fysieke aantasting
van de (verwachte) archeologische waarden
leiden. Het beleid is dus gericht op behoud
van de bestaande situatie. Indien behoud niet
mogelijk is, moet met het oog op een zorgvuldige
belangenafweging, voorafgaand aan
bodemingrepen in de vroegste fase van planvorming
een inventariserend veldonderzoek
worden uitgevoerd.
Gemeentelijk beleid
Gebieden met een hoge archeologische
verwachting, AWV categorie 6: streven naar
behoud in huidige staat. Archeologisch inventariserend
veldonderzoek verplicht als oppervlakte
van de ingreep groter is dan 100 m²
én de diepte van de ingreep dieper reikt dan
30 cm -Mv.
Gebieden met een middelmatige archeologische
verwachting
De gebieden met middelmatige archeologische
verwachting worden in twee categorieën
gesplitst: diepgelegen stroomgordels (dus de
meandergordel en aangrenzende oeverwallen)
en overige gebieden (o.a. oeverzones buiten
200 m van de meandergordel van de Linge
en Waal en oeverzones overige hooggelegen
meandergordels). Het grootste verschil betreft
de diepte waarop de archeologische laag
verwacht kan worden. Deze ligt bij de diepgelegen
stroomgordels enkele meters diep onder
het maaiveld (minimaal 1,5 m -Mv). Dit brengt
met zich mee dat hier bodemingrepen bij diepgelegen
stroomgordels tot en met 100 cm -Mv

RAAP-RAPPORT 1688
zijn toegestaan zonder archeologische onderzoeksverplichting
(AWV categorie 7).
In gebieden met een middelmatige archeologische
verwachting wordt een lagere dichtheid
aan archeologische vindplaatsen verwacht
dan in gebieden met een hoge archeologische
verwachting. Daarom wordt bij planontwikkelingen
de voorkeur gegeven aan het ontwikkelen
(verstoren) van gebieden met een middelmatige
of lage archeologische verwachting
boven gebieden met een hoge archeologische
verwachting. Met het oog op een zorgvuldige
belangenafweging moet, voorafgaand aan
bodemingrepen, in de vroegste fase van planvorming
een inventariserend veldonderzoek
worden uitgevoerd.
Gemeentelijk beleid
Gebieden met een middelmatige archeologische
verwachting, diepgelegen meandergordels,
AWV categorie 7: archeologisch inventariserend
onderzoek verplicht als de oppervlakte van de
ingreep groter is dan 500 m² én de diepte van
de ingreep dieper reikt dan 100 cm -Mv.;
Gebieden met een middelmatige archeologische
verwachting, overig, AWV categorie 8: archeologisch
inventariserend veldonderzoek verplicht
als de oppervlakte van de ingreep groter is dan
500 m² én de diepte van de ingreep dieper reikt
dan 30 cm -Mv.
Gebieden met een lage archeologische
verwachting
In zones met een lage archeologische verwachting
wordt de kans op het voorkomen van
archeologische vindplaatsen klein geacht.
Wel kunnen hier toevalsvondsten aangetroffen
worden waarvoor een meldingsplicht
geldt. Vooral in de ter hoogte van de actieve
meandergordels kunnen watergerelateerde
objecten (zoals beschoeiingen en vaartuigen)
151
verwacht worden. Tevens is het mogelijk dat
binnen de komafzetting nabij meandergordels
nog onbekende diepgelegen stroomgordels
en/of crevassen voorkomen. Voorafgaand aan
grootschalige bodemingrepen moet derhalve
een inventariserend veldonderzoek uitgevoerd
worden.
Gemeentelijk beleid
Gebieden met een lage archeologische
verwachting, AWV categorie 9: archeologisch
onderzoek verplicht als de oppervlakte van de
ingreep groter is dan 5000 m² én de diepte van
de ingreep dieper reikt dan 100 cm -Mv.
Gebieden met een onbekende archeo logische
verwachting
Op een aantal locaties buiten bebouwde
gebieden is de bodem als gevolg van bijvoorbeeld
klei- en zandwinning tot grote diepte
verstoord. Dit is vooral in het buitendijkse
gebied het geval, waarvoor een lage verwachting
geldt. De kans op het voorkomen van
intacte archeologische resten is hier klein.
Indien sprake is van een vergraving in een
Archeologisch Waardevol Gebied, of in Archeologisch
Waardevolle Verwachtingsgebieden
categorieën 6,7 en/of 8, dan kan hier afhankelijk
van de diepte van de bodemverstoringen de
aanwezigheid van archeologische resten niet
uitgesloten worden. Met het oog op een zorgvuldige
belangenafweging moet, voorafgaand aan
bodemingrepen, in de vroegste fase van planvorming
een archeologisch bureauonderzoek
worden uitgevoerd, eventueel gevolgd door
een veldinspectie met als doel de diepte van de
bodemverstoring te bepalen.
Gemeentelijk beleid
Gebieden met een onbekende archeologische
verwachting, AWV categorie 10: archeologisch
onderzoeksverplichting afhankelijk van

RAAP-RAPPORT 1688
ondergrenzen van de oppervlakteverstoring en
verstoringsdiepte onderliggende categorieën.
Voor verstoorde gebieden in combinatie met
AWV categorie 9 is geen archeologisch onderzoek
bij ruimtelijke ontwikkelingen noodzakelijk.
Reeds archeologisch onderzochte gebieden
met status binnen AMZ-cyclus
Op de beleidskaart zijn niet automatisch alle
onderzoeksgebieden vrijgesteld van archeologisch
onderzoek. Alleen de zones waar
voldoende veldonderzoek is uitgevoerd, zijn
gevrijwaard van archeologische onderzoeksverplichting.
Daarom wordt er onderscheid
gemaakt tussen gebieden waarbij de AMZcyclus
nog niet beëindigd is (er dus nog
vervolgonderzoek moet plaatsvinden); gebieden
waarbij de AMZ-cyclus beëindigd is (er in principe
geen vervolgonderzoek meer nodig is); en
terreinen waarvan de status binnen de AMZcyclus
op grond van de gegevens in ARCHIS
niet bekend is. In de gemeente Lingewaal komt
echter geen onderzoeksmelding voor waarvan
de AMZ-cyclus nog niet beëindigd is. Wel is
één onderzoek vroegtijdig beëindigd (ARCHISonderzoeksnr.
7772); dit betreft een booronderzoek
waarna een vervolgonderzoek in de vorm
van proefsleuven is geadviseerd. Het bevoegd
gezag heeft echter besloten van het proefsleuven
onderzoek af te zien en de bouwvergunning
te verlenen.
Gemeentelijk beleid
Reeds archeologisch onderzochte gebieden met
status binnen AMZ-cyclus, AWV categorie 11:
voor afdoende onderzochte gebieden gelden
geen beperkingen.
Water
Waar er zich binnen de gemeente gegraven
waterpartijen of wielen bevinden, kan er vanuit
152
gegaan worden dat de archeologische resten
daar verdwenen zijn.
Gemeentelijk beleid
Water, AWV categorie 11: voor ingrepen in
waterpartijen en wielen gelden geen beperkingen.
7.4 Aanzet tot de onderzoeksagenda
gemeente Lingewaal:
invulling van kennislacunes
Archeologisch gezien is er in de gemeente
Lingewaal relatief weinig bekend. Door
het formuleren van kennislacunes is dit te
benoemen en door het formuleren van hoofdvragen
en aanbevelingen in te vullen. De
kennislacunes worden per archeologische
periode en landschapstype omschreven. Naast
kennislacunes en actiepunten per periode
worden tevens enkele algemene kennislacunes
en actiepunten omschreven. Deze zijn niet in
een periode of landschapstype in te delen.
7.4.1 Kennislacunes per archeologische
periode
Mesolithicum-Bronstijd, diepgelegen
meandergordels
In de gemeente Lingewaal zijn slechts twee
‘losse’ vindplaatsen uit de Prehistorie bekend.
Vanwege de diepgelegen stroomgordels was
bewoning in deze periode hoogstwaarschijnlijk
wel mogelijk. De bewoningsgeschiedenis en
bewoningsgeschiktheid van de diepgelegen
meandergordels dienen in toekomstig veldonderzoek
daarom punt van aandacht te zijn.
De geringe kennis over de diepgelegen meandergordels
is mede te wijten aan het feit dat
archeologische booronderzoeken doorgaans
niet dieper dan 3 m -Mv worden doorgezet. De
diepgelegen meandergordels liggen juist tussen

RAAP-RAPPORT 1688
de 3 en 6 m -Mv (Berendsen en Stouthamer,
2001). Om de bewoningsgeschiktheid van de
verschillende diepgelegen meandergordels te
onderzoeken dienen archeologische booronderzoeken
op plaatsen waar deze verwacht
worden daarom tot minimaal de meandergordelafzettingen
of maximaal 6 m -Mv doorgezet te
worden.
Voor de periode Mesolithicum-Bronstijd zijn de
volgende hoofdonderzoeksvragen geformuleerd:
- Was het toenmalige rivierenlandschap
geschikt voor bewoning?
- Op welke delen van de diepgelegen stroomgordels
concentreerde deze bewoning zich?
- Wat was de aard van deze bewoning?
Aanbeveling toekomstig onderzoek:
- Booronderzoeken doorzetten tot in de meandergordelafzettingen
of maximaal 6 m -Mv.
IJzertijd-Vroege Middeleeuwen B
In de gemeente Lingewaal zijn geen vindplaatsen
uit de IJzertijd bekend. De bekende
vindplaatsen uit de Romeinse tijd liggen voornamelijk
op de oeverwallen van de Linge. Wat
deze vindplaatsen precies inhouden, is echter
niet bekend. Daarom wordt aanbevolen om (in
ieder geval) monumentnr. 3256 nader te onderzoeken
door middel van een waarderend booronderzoek
en (bij voorkeur tevens) de overige
twee vindplaatsen door middel van een waarderend
booronderzoek. Catalogusnr. 4 betreft de
vondst van een onbekend aantal scherven uit
onder meer de Romeinse tijd. Catalogusnr. 25
betreft de vondst van vier Romeinse munten op
de meandergordel van de Linge. Op dit moment
is het echter onzeker in hoeverre de meandergordel
van de Linge bewoonbaar was in de
Romeinse tijd. Door deze vindplaats nader te
153
onderzoeken is hier mogelijk (deels) duidelijkheid
over te verkrijgen.
Van de overige meandergordels is weinig
bekend met betrekking tot de Romeinse tijd.
Alleen op de meandergordel van Spijk zijn
tijdens de aanleg van het Lingebos enkele
inheems-romeinse scherven aangetroffen.
Mocht hier een Romeinse nederzetting zijn
geweest, dan is deze waarschijnlijk compleet
verloren gegaan door de werkzaamheden. De
vondst geeft echter wel aan dat de hooggelegen
meandergordels geschikt waren voor bewoning.
Vondsten uit de Romeinse tijd op dezelfde
meandergordels in de gemeente Geldermalsen
bevestigen dit beeld. Hier zijn ook vindplaatsen
uit de IJzertijd aangetroffen! Met deze mogelijkheid
moet ook in Lingewaal rekening worden
gehouden.
In hoeverre de Romeinse bewoning zich heeft
doorgezet in de Vroege Middeleeuwen is onbekend.
De eerste vindplaatsen na de Romeinse
tijd in de gemeente Lingewaal betreffen de
dorpskernen uit de 8e en 9e eeuw.
Voor de periode IJzertijd tot en met de Vroege
Middeleeuwen zijn de volgende hoofdonderzoeksvragen
geformuleerd:
- Heeft er in de gemeente Lingewaal ook
bewoning plaatsgevonden in de IJzertijd?
- Wat is het karakter van de verschillende
vindplaatsen (met name monumentnr. 3256)
uit de Romeinse tijd?
- In hoeverre was het prehistorische meandergordelcomplex
van Enspijk, Mert, Spijk en
Gellicum geschikt voor bewoning in de IJzertijd
en Romeinse tijd?
Aanbeveling toekomstig onderzoek:
- Aard, omvang en datering onderzoeken van
monumentnr. 3256 en twee overige vind-

RAAP-RAPPORT 1688
plaatsen (cat.nrs. 4 en 25) uit de Romeinse
tijd door middel van karterend booronderzoek.
Vroege Middeleeuwen C-Nieuwe tijd
Alle dorpskernen in de gemeente Lingewaal
kennen hun oorsprong in de Vroege Middeleeuwen.
Waar daadwerkelijk de eerste kernen
ontstaan zijn en waar deze bewoning uit
bestond, is nagenoeg onbekend. Alleen van
Herwijnen is uit historische bronnen bekend
dat deze mogelijk gelegen heeft ter hoogte van
de oude woongrond aan de Achterweg/ Molenstraat
in Herwijnen. Het is niet bekend hoe de
dorpen zich precies hebben ontwikkeld. Dit
kan nader onderzocht worden aan de hand van
onderzoek in de historische dorpskernen. Of
er naast de dorpskernen ook elders bewoning
heeft plaatsgevonden, is onbekend. Wel komt
vanaf de Late Middeleeuwen terpbewoning voor
aan de Leuvense Kweldijk. De hier aanwezige
meandergordel is blijkbaar geschikt voor bewoning.
Naast bewoning aan de Leuvense Kweldijk
komen er enkele andere vindplaatsen in het
middengebied van Lingewaal voor. Het merendeel
van de bewoning concentreert zich echter
in de vroeg-middeleeuwse dorpskernen op de
oeverwallen van de Linge en de Waal.
Voor de periode Vroege Middeleeuwen C-
Nieuwe tijd zijn de volgende hoofdonderzoeksvragen
geformuleerd:
- Hoe hebben de verschillende dorpskernen
zich gedurende de eeuwen ontwikkeld?
- Wanneer is overgegaan van houtbouw naar
steenbouw?
- Zijn er zones te onderscheiden op functie,
zoals agrarisch landgebruik (boerderijen) en
ambachten (smidse, pottenbakkerij)?
- In hoeverre was het prehistorische meandergordelcomplex
van Enspijk, Mert, Enspijk en
154
Gellicum in de Middeleeuwen nog geschikt
voor bewoning?
- Wat is de daadwerkelijke aard van cat.nrs. 1,
20 en 27?
Aanbeveling toekomstig onderzoek:
- Aard, omvang en datering onderzoeken van
catalogusnrs. 1, 20 en 27 door middel van
karterend booronderzoek.
7.4.2 Kennislacunes per landschapstype
Stroomgordel van de Linge
De stroomgordel van de Linge is kenmerkend
voor de gemeente Lingewaal. Op de oeverwallen
van de Linge kwam vanaf de Romeinse
tijd bewoning voor en op meandergordel
vormden zich in de Vroege Middeleeuwen de
dorpskernen van Asperen, Heukelum en Spijk.
In hoeverre de meandergordel van de Linge in
de Romeinse tijd geschikt was voor bewoning
is op dit moment onderwerp van discussie. Op
de gehele meandergordel van de Linge zijn er
tot op heden niet of nauwelijks vindplaatsen
bekend. Op de meandergordel liggen tevens
vier oude woongronden en vier kasteelterreinen.
De stroomgordel van de Linge herbergt dus een
belangrijk deel van het cultuurhistorisch erfgoed
van Lingewaal. Het is noodzakelijk dat dit
erfgoed zo goed mogelijk bewaard wordt. Om
dit te bewerkstelligen dienen de AMK-terreinen
behouden te blijven en bodemingrepen
binnen de historische dorpskernen zich tot
een minimum te beperken. In principe dienen
ook de oude woongronden bij bodemingrepen
ontzien te worden. Van de oude woongronden is
echter de exacte omvang, aard en datering niet
bekend. Daarom wordt aanbevolen om dit eerst
te bepalen door middel van een archeologisch
karterend booronderzoek, alvorens te bepalen

RAAP-RAPPORT 1688
wat de beschermende maatregelen voor de
woongronden dienen te zijn.
Voor de stroomgordel van de Linge zijn de
volgende hoofdonderzoeksvragen geformuleerd:
- Vanaf wanneer was de meandergordel van
de Linge geschikt voor bewoning?
- Wat is de exacte aard, omvang en datering
van de oude woongronden op de stroomgordel
van de Linge?
Aanbeveling toekomstig onderzoek:
- Aard, omvang en datering onderzoeken van
de oude woongronden op de stroomgordel
van de Linge door middel van karterend
booronderzoek.
Stroomgordel van de Waal
Net als de Linge is de stroomgordel van de
Waal kenmerkend voor de gemeente Lingewaal.
De oeverwal van de Waal was waarschijnlijk pas
vanaf de Vroege Middeleeuwen bewoonbaar.
In de gemeente Lingewaal komt in elk geval
pas bewoning voor vanaf de Vroege Middeleeuwen;
ten zuiden van Lingewaal echter, ter
hoogte van Zuilichem, zijn nabij een restgeul
van de Waal de staanders van een brug aangetroffen
die waarschijnlijk uit de Romeinse tijd
dateert (Koppert, 1969). Mogelijk komen er op
de onverspoelde delen van de meandergordel
van de Waal nog resten van bewoning vanaf de
Romeinse tijd voor.
De bewoning in de Vroege Middeleeuwen
kenmerkt zich door de opkomst van de bewoningskernen
van Herwijnen en Vuren. Gedurende
de Middeleeuwen heeft deze bewoning
zich langs bijna de gehele Waaldijk verspreid.
Tevens komen er vijf kasteelterreinen en drie
oude woongronden voor. Van de oude woongronden
zijn de exacte aard, omvang en date-
155
ring van twee onbekend; de oude woongrond ter
hoogte van Wadestein betreft het kasteelterrein.
De oude woongrond ter hoogte van catalogusnr.
39 betreft mogelijk het oudste gedeelte van
Herwijnen en de grote woongrond ter hoogte
van monumentnrs. 867 en 869 betreft mogelijk
deze kasteelterreinen en de bewoning daaromheen.
Om de exacte aard, omvang en datering
van de twee onbekende oude woongronden te
achterhalen wordt aanbevolen deze te onderzoeken
door middel van een archeologisch
karterend booronderzoek.
De stroomgordel van de Waal herbergt dus
eveneens een groot deel van het cultuurhistorisch
erfgoed van de gemeente. Het is
noodzakelijk dat dit erfgoed zo goed mogelijk
bewaard wordt. Om dit te bewerkstelligen
dienen de AMK-terreinen behouden te blijven
en bodemingrepen binnen de historische dorpskernen
zich tot een minimum te beperken. Op
basis van de resultaten van het onderzoek naar
de oude woongronden kunnen de beschermende
maatregelen voor deze gebieden opgesteld
worden.
Voor de stroomgordel van de Waal zijn de
volgende hoofdonderzoeksvragen geformuleerd:
- Vanaf wanneer waren de oeverwallen en de
onverspoelde delen van de meandergordel
van de Waal geschikt voor bewoning?
- Wat is de exacte aard, omvang en datering
van de twee onbekende oude woongronden
op de stroomgordel van de Waal?
Aanbeveling toekomstig onderzoek:
- Aard, omvang en datering onderzoeken van
de twee oude woongronden (met uitzondering
van de twee beschermde monumenten
867 en 869) op de oeverwal van de Waal
door middel van karterend booronderzoek.

RAAP-RAPPORT 1688
Figuur 22. De Leuvense kweldijk is de enige zone tussen de Linge en de Waal met bewoning uit de Vroege
Middeleeuwen tot en met de Nieuwe tijd.
Leuvense Kweldijk
De Leuvense Kweldijk is bijzonder door de
terpen uit de Late Middeleeuwen (figuur 22).
Het is de enige zone tussen de stroomgordels
van de Linge en de Waal waarvan bekend is
dat deze vóór de Nieuwe tijd werd bewoond. De
Leuvense Kweldijk is gelegen aan het stroomgordelcomplex
van Enspijk, Mert, Gellicum en
Spijk. Ter hoogte van de terpen is onder meer
kogelpotaardewerk aangetroffen. Dit wijst op
bewoning in de laatste periode van de Vroege
Middeleeuwen.
Voor de terpbewoning langs de Leuvense Kweldijk
zijn de volgende hoofdonderzoeksvragen
geformuleerd:
- Waarom is men in de Middeleeuwen juist
aan de Leuvense Kweldijk gaan wonen?
- Vanaf waneer komt er bewoning voor aan de
Leuvense Kweldijk?
- Hoe heeft de bewoning zich ontwikkeld?
156
Komgebieden in centraal Lingewaal
De komgebieden in Lingewaal beslaan een
groot deel van de gemeente. Het gebied wordt
doorkruist door de verschillende stroomgordels
en bijbehorende crevassesystemen. Mogelijk
zijn niet alle stroomgordels en crevassesystemen
bekend (door de grote diepte waarop
ze liggen niet op het AHN waarneembaar).
Ondanks de lage verwachting van de komgebieden
is het noodzakelijk dat voorafgaand aan
grootschalige bodemingrepen archeologisch
(boor)onderzoek plaats vindt. Om er zeker van
te zijn dat er geen crevassesystemen in de
ondergrond aanwezig zijn, dienen de boringen
tot minimaal 4 m -Mv doorgezet te worden. Dit is
de gemiddelde grootste diepte waarop crevassesystemen
in Lingewaal voorkomen. Indien in
de komgebieden tot op heden ongekarteerde
crevassesystemen blijken voor te komen dient
deze informatie in een update van de waardenen
verwachtingskaart opgenomen te worden.

RAAP-RAPPORT 1688
Voor de komgebieden zijn de volgende hoofdonderzoeksvragen
geformuleerd:
- Komen er in de komgebieden tot 4 m -Mv
ongekarteerde stroomgordels en/of crevassesystemen
voor?
- Aan welke bekende stroomgordels zijn deze
te koppelen?
- Werden deze stroomgordels en crevassesystemen
bewoond? Zo ja, wat is de aard,
omvang en datering van de bewoning?
Aanbeveling toekomstig onderzoek:
- Bij grootschalige diepe bodemverstoringen
(> 0,5 ha en > 1m -Mv) verkennend booronderzoek;
terugkoppeling resultaten naar
waarden- en verwachtingskaart.
7.4.3 Overige kennislacunes/ontbrekende
punten
Vindplaatsen met onbekend complextype
Binnen de gemeente Lingewaal komen de
volgende vindplaatsen waarvan niet bekend is
welk type complex het betreft:
- Cat.nr. 1 betreft de losse vondst van enkele
aardewerkscherven uit de Late Middeleeuwen.
De vindplaats ligt ter hoogte van
een crevassesysteem. Aangezien crevassesystemen
aantrekkelijke bewoningslocaties
vormden, is het mogelijk dat het om een
nederzettingsterrein gaat.
- Cat.nr. 5 betreft grijsbakkend gedraaid
aardewerk en Siegburgscherven uit de Late
Middeleeuwen, gevonden in de buurt van het
kerkhof van Spijk. Mogelijk zijn de vondsten
afkomstig van een laat-middeleeuwse huisplaats.
- Cat.nr. 20 betreft de vondst van een aantal
aardewerk fragmenten en een brok tefriet
met bewerkingssporen uit de Late Middeleeuwen.
De vondsten zijn gedaan tijdens
157
een oppervlaktekartering in verband met de
aanleg van de Betuweroute. De vindplaats
ligt op de oeverzone van de stroomgordel
van Enspijk. Indien deze vindplaats een
nederzetting uit de Late Middeleeuwen
betreft, is dit het bewijs dat de hooggelegen
stroomgordels in de Middeleeuwen bewoonbaar
zijn geweest.
- Cat.nr. 27 betreft de vondst van meerdere
kogelpot- en Pingsdorfscherven. Mogelijk
betreft het een nederzettingsterrein uit de
Late of zelfs de Vroege Middeleeuwen.
Deze vindplaats ligt, net als cat.nr. 20, op de
oeverwal van de meandergordel van Enspijk.
Aanbeveling toekomstig onderzoek:
- Onderzoek de bovenstaande vindplaatsen
op aard, omvang en datering door middel
van karterend booronderzoek.
Kasteelterreinen zonder status
In de gemeente Lingewaal komen tien kasteelterreinen
voor. Vijf hiervan staan geregistreerd
als AMK-terrein. Om de overige vijf, onbeschermde
kasteelterreinen (Drakenstein, Tumelenborg,
Kasteel Spijk, Leyenburg en Lingestein)
voor verder verval te beschermen, dienen
ze op de gemeentelijke monumentenlijst geregistreerd
te worden. Tevens is het raadzaam,
indien dit nog onbekend is, per kasteelterrein
te onderzoeken in hoeverre de fundamenten en
grachtenstelsel nog in de ondergrond aanwezig
zijn.
Voor de kasteelterreinen zijn de volgende
hoofdonderzoeksvragen geformuleerd:
- In hoeverre zijn de fundamenten, grachten
en overige resten van de diverse kastelen
nog in de ondergrond bewaard gebleven?
- Hoe zagen de kasteelterreinen er in de
diverse fasen uit?

RAAP-RAPPORT 1688
Aanbeveling (korte termijn):
- de kasteelterreinen zonder AMK-status op
de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen,
teneinde het verval van de terreinen tegen
te gaan; de kasteelterreinen waarvan nog
niet bekend is in hoeverre de fundamenten,
grachten en overige resten nog in de ondergrond
aanwezig zijn hierop onderzoeken.
7.4.4 Synthese aanbevelingen onderzoeksagenda
Aan de hand van alle bovenstaande actiepunten
kan, los van de beleidskaart, een onderzoeksagenda
voor de korte termijn worden opgesteld.
Van diverse vindplaatsen blijkt de aard,
omvang en datering onduidelijk. Om deze te
onderzoeken, wordt aanbevolen één overkoepelend
project op te zetten. Door deze locaties
nader te bekijken wordt een duidelijker beeld
verkregen van de bewoningsgeschiedenis van
de gemeente Lingewaal en kan de waarden- en
verwachtingskaart gespecificeerd worden. Er
kan voor gekozen worden om al deze vindplaatsen
te onderzoeken, maar het is ook mogelijk
om bijvoorbeeld alleen de Romeinse vindplaatsen
of alleen de oude woongronden nader
te onderzoeken. Een en ander is afhankelijk van
de definitieve onderzoeksagenda en van het
beschikbare budget. Mogelijk nader te onderzoeken
gebieden zijn:
- De woongronden op de stroomgordel van de
Linge;
- De woongronden nabij cat.nr. 39 en monumentnrs.
867/869 op de oeverwal van de
Waal;
- Cat.nrs. 1, 4, 5, 20, 25 en 27;
- Monumentnr. 3256.
Naast de vindplaatsen wordt tevens aanbevolen
om de kasteelterreinen waarvan nog
niet bekend is in hoeverre de fundamenten,
grachten en overige resten nog in de onder-
158
grond aanwezig zijn nader te onderzoeken.
Tevens wordt aanbevolen de kasteelterreinen
die nog geen wettelijke bescherming genieten
op de gemeentelijke monumentenlijst te
plaatsen om te behoeden voor verder verval.
Daarnaast kunnen aan de hand van de opgesomde
kennislacunes diverse aanbevelingen
voor de lange termijn geformuleerd worden:
- Grootschalige, diepe bodemverstoringen (>
0,5hectare en > 1m -Mv) dienen voorafgegaan
te worden door een verkennend booronderzoek
die tot 4 m -Mv doorgezet moeten
worden. Hiermee kan worden bepaald of er
mogelijk ongekarteerde stroomgordels en/of
crevassesystemen in de diepere ondergrond
aanwezig zijn;
- Omdat de archeologische laag bij diepgelegen
meandergordels op grote diepte onder
het maaiveld aanwezig is, dienen boringen
te worden doorgezet tot in de meandergordelafzettingen
of tot maximaal 6 m -Mv;
- De resultaten dienen te worden teruggekoppeld
naar de waarden- en verwachtingskaart.

RAAP-RAPPORT 1688
LITERATUUR
Anema, K. 1997. Archeologisch erfgoed goed
beheerd: behoud, inrichting en beheer in het landelijk
gebied.
Asmussen, P.S.G., 1991. Archeologische begeleiding
Betuweroute: deel A: vaststellen minst schadelijke
tracé. RAAP-rapport 59. RAAP Archeologisch
Adviesbureau, Amsterdam.
Bente, D.A., 2000a. Plangebied Waaloever te Vuren,
gemeente Lingewaal: een aanvullende archeologische
inventarisatie. RAAP-verslagnummer 2000-1576/MW.
RAAP Archeologisch Adviesbureau, Amsterdam.
Bente, D.A., 2000b. Plangebied Tuincentrum
Haarweg te Vuren, gemeente Lingewaal : een
aanvullende archeologische inventarisatie. RAAPverslagnummer
2000-2425/MW. RAAP Archeologisch
Adviesbureau, Amsterdam.
Bente, D.A., 2000c. Plangebied Zeiving 2000 te
Vuren, gemeente Lingewaal: een aanvullende
archeologische inventarisatie. RAAP-verslagnummer
2000-2608/MW. RAAP Archeologisch Adviesbureau,
Amsterdam.
Berendsen, H.J.A., E.L.J.H. Faessen & H.F.J.
Kempen, 1994. Zand in banen: zanddiepteattentiekaarten
van het Gelders rivierengebied.
Provincie Gelderland, Arnhem.
Berendsen, H.J.A. & E. Stouthamer, 2001.
Palaeogeographic development of the Rhine-Meuse
Delta, The Netherlands. Van Gorcum, Assen.
159
Boer, G.H. de, & N.M.J.E. Boemaars., 2001.
Plangebied De Eng te Asperen, gemeente Lingewaal:
een aanvullende archeologische inventarisatie RAAPverslagnummer
2001-0473/AA. RAAP Archeologisch
Advies bureau, Amsterdam.
Bijl A., 1990. Vuren, een ärrem land? elf eeuwen
geschiedenis van een dorp aan de Waal. Romijn en
Van der Hoff b.v., Gorinchem.
Bijl A., 1992. Over heren, weiden en kastelen: een
geschiedenis van Herwijnen van prehistorie tot heden.
Schorel Drukkerij, Vuren.
Bierens de Haan, J.C. & J.R. Jas, 2000. Geldersche
kastelen: tot defensie en eene plaissante wooninge:
architectuur, interieur, tuinen. Waanders/ St. Vrienden
der Geldersche Kasteelen, Zwolle.
Bongers Architecten, 2005. Kasteel Spijk.
Architecten bv, Oud-Alblas.
Groot de, R., 2006. Bureauonderzoek locaties
Dorpsstraat en Industrieweg Vuren, gemeente
Lingewaal. Synthegra Archeologie Rapport 176019.
Synthegra Archeologie bv, Dordrecht.
Harten, J.D.H., 1997. Sporen in het landschap: kleine
historische landschaps elementen in de West-Betuwe
en de Vijfheerenlanden. Matrijs, Utrecht.
Heunks, E., 2001a. Plangebied Achterweg 56 (bouw
loods) te Herwijnen, gemeente Lingewaal: een
inventariserend archeologisch onderzoek. RAAPverslagnummer
2001-3124/RT. RAAP Archeologisch
Advies bureau B.V., Amsterdam.

RAAP-RAPPORT 1688
Heunks, E., 2001b. Woningbouwlocatie Herwijnen,
gemeente Lingewaal: een inventariserend
archeologisch onderzoek. RAAP-verslagnummer
2001-3125/RT. RAAP Archeologisch Adviesbureau
B.V., Amsterdam.
Heunks, E., 2006. Gemeente Geldermalsen:
beleidsnota archeologische monumentenzorg: naar
een realistische en duurzame omgang met het
archeologisch erfgoed. RAAP-rapport 1384. RAAP
Archeologisch Adviesbureau B.V., Amsterdam.
Heunks, E. , 2007. Adviesdocument: beoordeling
rapportages en PvE's voor de gemeente Lingewaal:
beoordeling bureauonderzoek Azewijnseweg te Vuren.
Synthegra Archeologie Rapport 176197. Synthegra
Archeologie bv, Dordrecht.
Hemmen, F. van, D. Bekius & E. Heunks, 2007.
Schone slaper: Hollands hoop in bange dagen:
cultuurhistorisch advies voor de verbetering van
de 'Diefdijklinie'. RAAP-rapport 1531. RAAP
Archeologisch Adviesbureau, Weesp.
Heunks, E. & O. Odé, 1998. Ruimte voor
Rijntakken: archeologische verwachtingskaart met
geomorfogenetische onderbouwing. RAAP-rapport
362. RAAP Archeologisch Adviesbureau, Amsterdam.
Jansen, S., 2005. Kastelen in rivierenland. Werkgroep
Rivierlandse Kastelen/SQZI Conceptstudio.
Kars, H. & A. Smit (red.), 2003. Handleiding fysiek
behoud archeologisch erfgoed. Geoarcheological
and bioarcheological studies 1. Instituut voor Geo- en
Bioarcheologie, Vrije Universiteit, Amsterdam.
Klaveren van, H.W., 2005. Poldersekade 16 te Vuren:
inventariserend veld onderzoek door middel van
boringen. Synthegra Archeologie Rapport 175140.
Synthegra Archeologie bv, Dordrecht.
160
Klij, P., 1999. AAO “Het Bolwerk” te Heukelum. ADCrapport
9. Amersfoort.
Koop, P.J.M., 2004. Asperen Zevenhuizenweg:
inventariserend archeologisch veldonderzoek
karterende fase. BAAC-rapport 04.220. BAAC,
Deventer.
Marrewijk, D. van, e.a. (red.), 1998: Ruimtelijk
ontwerpen en archeologie. Alphen a/d Rijn.
Raemaekers, D.C.M., 1999. Plangebied Vuren-West,
gemeente Lingewaal: een aanvullende archeologische
inventarisatie (AAI). RAAP-verslag nummer 1999-
1343/MW. RAAP Archeologisch Adviesbureau,
Amsterdam.
Roller de G.J., 2003. Een archeologisch
inventariserend veldonderzoek (IVO) door middel van
een bureauonderzoek en boringen aan de Brugstraat
te Asperen, gemeente Lingewaal (Gld.). ARC-rapport
2003-64. Archeological Research & Consultancy,
Groningen.
Schiferli, R., 2005. Kasteelterrein Wadenstein,
gemeente Lingewaal: archeo logisch vooronderzoek:
een bureau-, geofysisch- en booronderzoek. RAAPrapport
1181. RAAP Archeologisch Adviesbureau B.V.,
Amsterdam.
Schulte, A.G., 2000. Kerken in Gelderland. Walburg
Pers, Zutphen.
Stenvert. R. e.a., 1999. Monumenten in Nederland:
Gelderland. Waanders, Zwolle.
Stiboka, 1981. Bodemkaart van Nederland, schaal
1:50.000: kaartblad 38 Oost Gorinchem. Stichting
voor Bodemkartering, Wageningen.

RAAP-RAPPORT 1688
Stinner, J. & K.-H.Tekath, 2003. Het Hertogdom
Gelre: geschiedenis, kunst en cultuur tussen Maas,
Rijn en IJssel. Matrijs, Utrecht.
Vossen. I., 2006. Uitbreiding golfbaan De
Lingewaelsche: archeologisch bureauonderzoek.
Oranjewoud Projectnummer 1907-147987.
Oranjewoud bv, Heerenveen.
Vossen. I., 2006. Uitbreiding golfbaan De
Lingewaelsche: aanvullend archeologisch
veldonderzoek. Oranjewoud Projectnummer 1907-
147987. Oranjewoud bv, Heerenveen.
161

RAAP-RAPPORT 1688
GEBRUIKTE AFKORTINGEN
AHN Actueel Hoogtebestand Nederland
AMK Archeologische monumentenkaart
AMZ Archeologische monumentenzorg
ARCHIS Archeologisch informatiesysteem
AWG Archeologisch waardevolle gebied
AWN Archeologische Werkgemeenschap Nederland
AWV Archeologisch waardevolle verwachtingsgebied
CHW Cultuurhistorische waardenkaart
IKAW Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden
LOP Landschapsontwikkelingsplan
-Mv beneden maaiveld
RACM Rijksdienst voor Archeologie Cultuurlandschap en Monumenten
VERKLARENDE WOORDENLIJST
afzetting Neerslag of bezinking van materiaal.
Allerød tijd Korte, relatief warme periode uit het Laat-Glaciaal (Weichselien),
ca. 11.800-11.000 jaar geleden.
anastomoserende rivier (vlechtende) rivier die bestaat uit een stelsel van meerdere ondiepe
waterlopen die zich herhaaldelijk splitsen en samenvoegen. Deze
term wordt gebruikt naast dalvormende en meanderende rivieren
(zie aldaar).
bodemarchief Het geheel van overblijfselen dat informatie kan verschaffen over
menselijk handelen in het verleden (de materiële nalatenschap),
bewaard in en in bepaalde gevallen (bijvoorbeeld een grafheuvel)
op de bodem.
archeologische monumenten Aard, omvang en kwaliteit van deze vindplaatsen rechtvaardigen
blijvend behoud uit wetenschappelijke en/of cultuurhistorische
overwegingen. Al naar gelang de betekenis die aan deze aspecten
wordt toegekend, verdienen deze vindplaatsen te worden geplaatst
op het beschermingsprogramma van Rijk, provincie of gemeente.
Uit dien hoofde dient daarom te worden gestreefd naar een
ongestoord behoud van de daarin aanwezige archeologische
sporen. Werkzaamheden gericht op het behoud zijn uiteraard
toegestaan.
artefact Alle door de mens gemaakte of gebruikte voorwerpen.
162

RAAP-RAPPORT 1688
Atlanticum Onderafdeling van het Holoceen. Het Atlanticum (8800-5000 jaar
geleden) was warmer en vochtiger dan ons huidige klimaat.
Bølling tijd Korte, relatief warme periode uit het Laat-Glaciaal (Weichselien),
ca. 13.000-12.000 jaar geleden.
Boreaal Relatief koude periode van het Holoceen, ca. 9000-8000 jaar
geleden.
14 14 C-datering (ook wel C14- of C -datering) bepaling van gehalte aan radioactieve
koolstof 14C van organisch materiaal (hout, houtskool, veen,
schelpen e.d.) waaruit de 14C-ouderdom kan worden afgeleid. Deze
ouderdom wordt opgegeven in jaren vóór 1950 na Chr. (jaren BP)
met daaraan toegevoegd de aan de meting verbonden mogelijke
afwijking (standaarddeviatie).
castellum Romeins legerkamp.
complex Het totaal van bij één vindplaats behorend materiaal.
crevasse Doorbraakgeul door een oeverwal.
Dryas stadiaal Laatste gedeelte van het Pleistoceen (Laat Glaciaal), ca. 13.500
tot 8.000 voor Chr.; het Dryas stadiaal wordt onderverdeeld in het
Vroegste Dryas (13.500-13.000 voor Chr.), het Bølling interstadiaal
(13.000-12.000 voor Chr.), de Vroege Dryas (12.000-11.000 voor
Chr.), het Allerød interstadiaal (10.800-9.000 voor Chr.) en de Late
Dryas (9.000-8.000 voor Chr.).
Eemien Interglaciaal tussen Saalien en Weichselien (resp. voorlaatste en
laatste glaciaal), ca. 130.000-120.000 jaar geleden.
eolisch Door de wind gevormd, afgezet.
erosie Verzamelnaam voor processen die het aardoppervlak aantasten en
los materiaal afvoeren. Dit vindt voornamelijk plaats door wind, ijs
en stromend water.
fluviatiel Door rivieren gevormd, afgezet.
geomorfologie Verklarende beschrijving van de vormen van de aardoppervlakte in
verband met de wijze van hun ontstaan.
glaciaal A) ijstijd: koude periode uit het Pleistoceen; b) betrekking
hebbende op het landijs.
grondsporen Sporen van menselijke werkzaamheden in het verleden (kuilen,
greppels, paalgaten), herkenbaar als verkleuringen en verstoringen
van de bodemstructuur.
Holoceen Jongste geologisch tijdvak (vanaf de laatste ijstijd: ca. 8800 jaar
voor Chr. tot heden).
interstadiaal Een warmere periode tijdens een glaciaal.
komgronden Gronden achter de oeverwallen, waar na overstroming zware klei is
afgezet.
kronkelwaard Deel van een stroomgebied omgeven - en grotendeels opgebouwd
- door een meander.
163

RAAP-RAPPORT 1688
leem Grondsoort die wordt gekenmerkt door een hoog siltgehalte
(bodemdeeltjes tussen 0,002 en 0,05 mm).
limes Grens (meer in het bijzonder de noordgrens van het Romeinse rijk).
löss (Wind)afzetting van zeer fijnkorrelig materiaal.
lutum Minerale delen in de klei.
meanderende rivier Een kronkelende rivier met min of meer lusvormige bochten.
meandergordel Dat gedeelte van een stroomgordel waarbinnen de bedding van de
rivier zich heeft verplaatst.
nederzettingsterrein Woonplaats; de aard en samenstelling van het in het veld
aangetroffen sporen en materiaal wordt geïnterpreteerd als resten
van bewoning in het verleden.
oeverafzetting Rug langs een rivier, bestaande uit overwegend kleiafzettingen.
oeverwal Langgerekte rug langs een rivier of kreek, ontstaan doordat bij het
buiten de oevers treden van de stroom het grovere materiaal het
eerst bezinkt.
organisch Van plantaardige of dierlijke oorsprong.
oude woongrond Gronden met een 40 tot 80 cm dikke, zwarte humeuse bovenlaag,
gekenmerkt door de aanwezigheid van veel bewoningsresten
(houtskool, stenen, aardewerk), en een hoog fosfaatgehalte. Ze
zijn meestal hoog gelegen (stroomrug, donk) en daardoor goed
gedraineerd. Ze zijn bewoond geweest vanaf de IJzertijd tot en met
de Late Middeleeuwen.
overslag Sedimentatiewaaier welke is ontstaan bij doorbraak van een dijk in
het rivierengebied.
overslaggrond Het materiaal waaruit een overslag is opgebouwd (voornamelijk
zand en zavel).
oxidatie Reactie met zuurstof (roesten/corrosie bij metalen; 'verbranding' bij
veen).
Pleistoceen Geologisch tijdperk dat ca. 2,3 miljoen jaar geleden begon.
Gedurende deze periode waren er sterke klimaatswisselingen van
gematigd warm tot zeer koud (de vier bekende ijstijden). Na de
laatste ijstijd begint het Holoceen (ca. 8800 voor Chr.).
Pleniglaciaal Koudste periode van de laatste ijstijd, het Weichselien, ca. 70.000-
13.000 jaar geleden.
Prehistorie Dat deel van de geschiedenis waarvan geen geschreven bronnen
bewaard zijn gebleven.
relict Overblijfsel, rest.
reliëf 1. verhevenheid, het uitsteken of uitkomen boven iets anders; 2. de
natuurlijke oneffenheid van een oppervlak.
164

RAAP-RAPPORT 1688
restgeul Een door afsnijding, verlaten en daardoor inactief deel van
een rivier of geul, dat geen rol meer speelt bij de afvoer van
rivierwater. De afzettingen die hierin worden gevormd worden
restgeulafzettingen genoemd.
rivierduin Door uitstuiving uit een riviervlakte hierlangs ontstaan duin (in
Nederland meestal Weichselien of Vroeg Holoceen van ouderdom).
sedentair Op een vaste plaats gevestigd.
sediment Afzetting gevormd door het bijeenbrengen van losse
gesteentefragmentjes (zoals zand of klei) en eventueel delen van
organismen. Soms in iets te ruime zin ook gebruikt voor sedentaat.
sedimentatie Het afzetten van materiaal.
stadiaal Een relatief korte, koude periode binnen een glaciaal.
strang Met water gevulde, van de hoofdstroom afgesneden -'dode'meander.
stratigrafisch De ligging der lagen betreffend.
stroomgordel Het geheel van rivieroeverwal-, rivierbedding- en
kronkelwaardafzettingen, al dan niet met restgeul(en).
stroomrug Door relatieve hoogte in landschap zichtbare stroomgordel.
terp Door de mens opgeworpen woon- en vluchtheuvel.
uiterwaard Een strook land langs een rivier tussen zomerbedding en
rivier(winter)dijk die bij hoge waterstand onderloopt.
vlechtende rivier Een vlechtende rivier bestaat uit een stelsel van meerdere,
ondiepe waterlopen die zich herhaaldelijk splitsen en samenvoegen
(zie anastomoserende rivier).
wiel Kolkgat dat tijdens een dijkdoorbraak door het zich naar binnen
stortende water wordt uitgeschuurd in het land achter de dijk.
woerd Oude woongronden die doorgaans op de hogere delen van
stroomruggen liggen. Het zijn nederzettingsterreinen die veelal
reeds in de IJzertijd bewoond werden en waar als gevolg van
langdurige bewoning een onmiskenbare, donker gekleurde
afvallaag is gevormd.
OVERZICHT VAN FIGUREN, TABELLEN EN BIJLAGEN
Figuur 1. Ligging van het onderzoeksgebied (rood omlijnd); inzet: ligging in Nederland (ster).
Figuur 2. Hoogtekaart van de gemeente Lingewaal op basis van het Actueel Hoogtebestand
Nederland (AHN).
Figuur 3. Schematische doorsnede door een deel van de Betuwe.
Figuur 4. Uitzicht van af de Lingedijk met het aangrenzende oeverwallandschap.
Figuur 5. De restgeul van de Linge betreft tegenwoordig slechts een nauwe watergang.
165

RAAP-RAPPORT 1688
Figuur 6. De brede uiterwaarden van de Waal, die grotendeels gekenmerkt worden door laatmiddeleeuwse
en jongere gronden.
Figuur 7. Het Vurense wiel ontstaan in het einde van de 16e eeuw. De overslaggronden
zorgen voor een goede conservatie van de onderliggende archeologische resten
Figuur 8. Het kommenlandschap vormt het laagst gelegen deel van de gemeente Lingewaal.
Vanwege de lage ligging is het landschap gedurende de eeuwen meerdere malen
overstroomd.
Figuur 9. Terpbewoning bij Spijk. Door de steeds hogere waterstand en
overstromingsfrequentie moest men de huisplaatsen steeds verder ophogen en
kropen deze steeds hoger tegen de dijk op.
Figuur 10. Op de kadastrale kaart van 1830 is de omgrachting van kasteel Wayenstein nabij
Herwijnen nog aanwezig.
Figuur 11. Het (omgebouwde) kasteel Wadenborch wordt tegenwoordig als gemeentehuis van
Lingewaal gebruikt.
Figuur 12. Kasteel Merckenburg nabij Heukelum. Het kasteel dateert oorspronkelijk uit de 13e
eeuw. Het huidige gebouw is in 1740 gebouwd.
Figuur 13. Kasteel Wadenborch dateert uit het begin van de 15e eeuw. De funderingsresten
zijn nog vlak onder het maaiveld aanwezig.
Figuur 14. Op het kasteelterrein van Drakenburg (1401) bevindt zich tegenwoordig een
boerderijterp.
Figuur 15. Kasteel Frissestein is buitendijks gelegen en is, net als veel andere kastelen in
Lingewaal, rond 1672 door Franse troepen verwoest.
Figuur 16. Kasteel Engelenburg dateert uit het begin van de 15e eeuw. Hoe het complex er
precies heeft uitgezien is niet bekend.
Figuur 17. De Nederlands Hervormde kerk in Asperen.
Figuur 18 De wal van Asperen, aangelegd in het begin van de 14e eeuw, nadat stadsrechten
aan Asperen werden verleend.
Figuur 19. Het 'op akker zetten' van een perceel is duidelijk in het AHN-beeld waar te nemen.
Figuur 20. De vertaling van de waarden- en verwachtingskaart naar beleid.
Figuur 21. Beslisboom archeologische onderzoeksverplichting gemeente Lingewaal.
Figuur 22. De Leuvense kweldijk is de enige zone tussen de Linge en de Waal met bewoning
uit de Vroege Middeleeuwen tot en met de Nieuwe tijd.
Tabel 1. Geologische en archeologische tijdschaal.
Bijlage 1. Catalogus van vindplaatsen (ook op bijgeleverde cd-rom).
Bijlage 2. Catalogus van archeologische monumenten (ook op bijgeleverde cd-rom).
Bijlage 3. Catalogus van onderzoeksmeldingen (alleen op bijgeleverde cd-rom).
Bijlage 4. ARCHIS-waarnemingen (alleen op bijgeleverde cd-rom).
Bijlage 5. Bestuurlijke leidraad (losse bijlage).
Kaartbijlage 1. Archeo logische waarden- en verwachtingskaart.
Kaartbijlage 2. Archeologische beleidskaart.
166

RAAP-RAPPORT 1688
BIJLAGE 1 CATALOGUS VAN VINDPLAATSEN
Catalogusnummer 1
- ARCHIS-waarnemingsnummer: 38061; ROB-code: 38HZ-3
- Monumentnummer: n.v.t.
- Coördinaten (x/y coördinaten): 130950/427800
- Plaats: Vuren; Toponiem: Wegse Wetering; Gemeente: Lingewaal
- Archeologie
Complextype: Onbekend; Functie: Onbekend
Begindatering: Middeleeuwen Laat; Einddatering: Middeleeuwen Laat
- Bron: ARCHIS (ROB)
- Beschrijving: Losse vondst van enkele aardewerk fragmenten uit de Late
Middeleeuwen. De fragmenten zijn aangetroffen tijdens militaire werken.
Catalogusnummer 2
- ARCHIS-waarnemingsnummer: 24776; ROB-code: 38GZ-15
- Monumentnummer: n.v.t.
- Coördinaten (x/y coördinaten): 129010/429850
- Plaats: Spijk; Toponiem: Kasteel Leyenburg; Gemeente: Lingewaal
- Archeologie
Complextype: Kasteel; Functie: Versterking
Begindatering: Middeleeuwen Laat; Einddatering: Middeleeuwen Laat
- Bron: ARCHIS (ROB)
- Beschrijving: Archeologisch onderzoek van de Leyenburg bracht een vierkante
voorburcht en een rechthoekig hoofdgebouw aan het licht. Vooral de muren van het
hoofdgebouw zijn door uitbraak sterk beschadigd. Aan de oostzijde heeft een zware
donjon gestaan. Het complex was door een ringmuur uit waarschijnlijk het einde 15e
eeuw omgeven. Het grondplan van de Leyenburg heeft in ten minste 2 bouwfasen zijn
huidige vorm gekregen.
Catalogusnummer 3
- ARCHIS-waarnemingsnummer: 25116; ROB-code: 38GZ-7
- Monumentnummer: n.v.t.
- Coördinaten (x/y coördinaten): 129780/428680
- Plaats: Vuren; Toponiem: Spijksche Veld; Gemeente: Lingewaal
- Archeologie
Complextype: Onbekend; Functie: Onbekend
Begindatering: Neolithicum Vroeg B; Einddatering: Neolithicum Vroeg B
- Bron: ARCHIS (ROB)
- Beschrijving: De vondst bestaat uit een hamerbijl, gevonden op een diepte van circa 14
m -Mv tijdens het zandzuigen. De hamerbijl is doorboord, 95 mm lang, 52 mm breed en
38 mm hoog.
Catalogusnummer 4
- ARCHIS-waarnemingsnummer: 31031; ROB-code: 38GZ-47
- Monumentnummer: n.v.t.
- Coördinaten (x/y coördinaten): 129680/429780
- Plaats: Spijk; Toponiem: Spijkse Kweldijk; Gemeente: Lingewaal
- Archeologie
Complextype: Nederzetting, Onbepaald; Functie: Nederzetting
Begindatering: Romeinse tijd; Einddatering: Middeleeuwen Laat
- Bron: ARCHIS (ROB)
- Beschrijving: Losse vondsten van een onbekend aantal fragmenten aardewerk.
Datering Romeins en Late Middeleeuwen. De vondsten zijn aangetroffen tijdens het
167

RAAP-RAPPORT 1688
omzetten van een weiland naar natuurgebied. Jongere vondsten zijn wel waargenomen,
maar niet verzameld.
Catalogusnummer 5
- ARCHIS-waarnemingsnummer: 25115; ROB-code: 38GZ-6
- Monumentnummer: n.v.t.
- Coördinaten (x/y coördinaten): 128900/429700
- Plaats: Spijk; Toponiem: Notenhof; Gemeente: Lingewaal
- Archeologie
Complextype: Onbekend; Functie: Onbekend
Begindatering: Middeleeuwen Laat B; Einddatering: Middeleeuwen Laat B
- Bron: ARCHIS (ROB)
- Beschrijving: De vondst bestaat uit grijsbakkend gedraaid aardewerk en Siegburg
scherven uit de Late Middeleeuwen (14e-15e eeuw). Alle scherven zijn ten oosten van de
kerk van Spijk, naast het kerkhof aangetroffen.
Catalogusnummer 6
- ARCHIS-waarnemingsnummers: 7950, 32402; ROB-codes: 38HN-15, 38HN-15
- Monumentnummer: 3257; ROB-code: 38H-007; Waarde: Terrein van hoge
archeologische waarde
- Coördinaten (x/y coördinaten): 134560/432220
- Plaats: Heukelum; Toponiem: Kasteel Merckenburch; Gemeente: Lingewaal
- Archeologie
Complextype: Kasteel; Functie: Versterking
Begindatering: Middeleeuwen Laat A; Einddatering: Nieuwe tijd
- Bron: ARCHIS (ROB)
- Beschrijving: Terrein met de resten van het Kasteel Merckenburch uit waarschijnlijk de
12e eeuw. Kasteel Heukelum is in 1734 op de fundamenten van Merckenburch gebouwd.
De toren in het bestaande bouwwerk is echter nog middeleeuws.
Catalogusnummer 7
- ARCHIS-waarnemingsnummer: 17893; ROB-code: 38HN-22
- Monumentnummer: n.v.t.
- Coördinaten (x/y coördinaten): 133000/431600
- Plaats: Heukelum; Toponiem: Achterweg; Gemeente: Lingewaal
- Archeologie
Complextype: Kapel; Functie: Religie
Begindatering: Middeleeuwen Laat B; Einddatering: Middeleeuwen Laat B
- Bron: ARCHIS (ROB)
- Beschrijving: De vindplaats betreft de (Maria)-Kapel.
Catalogusnummer 8
- ARCHIS-waarnemingsnummers: 44546, 50735; ROB-codes: 38HN-27, 38HN-37
- Monumentnummer: n.v.t.
- Coördinaten (x/y coördinaten): 133450/431750
- Plaats: Heukelum; Toponiem: Het Bolwerk; Gemeente: Lingewaal
- Archeologie
Complextype: Molen; Functie: Economie
Begindatering: Middeleeuwen Laat B; Einddatering: Middeleeuwen Laat B
- Bron: Kleij, P., 1999. Archeologisch onderzoek in het kader van de bouw van een
appartementencomplex in Heukelum. ADC-rapport 9.
- Beschrijving: De vindplaats betreft de fundering van een Molen uit de 14e-15e eeuw.
Tijdens archeologisch onderzoek zijn ondermeer een omwalling, funderingsresten,
bouwmateriaal en proto-steengoed aangetroffen.
168

RAAP-RAPPORT 1688
Catalogusnummer 9
- ARCHIS-waarnemingsnummer: 24895; ROB-code: 38HN-7
- Monumentnummer: 3256; ROB-code: 38H-006; Waarde: Terrein van hoge
archeologische waarde
- Coördinaten (x/y coördinaten): 134100/431950
- Plaats: Kedichem; Toponiem: Heidense Weg; Gemeente: Lingewaal
- Archeologie
Complextype: Nederzetting ; Functie: Nederzetting
Begindatering: Middeleeuwen Laat B; Einddatering: Nieuwe tijd A
Complextype: Nederzetting; Functie: Nederzetting
Begindatering: Romeinse tijd Midden; Einddatering: Romeinse tijd Midden
- Bron: ARCHIS (ROB)
- Beschrijving: Losse vondst bestaande uit enkele scherven uit de Romeinse tijd en de
Late Middeleeuwen.
Catalogusnummer 10
- ARCHIS-waarnemingsnummers: 24893, 32400; ROB-codes: 38HN-5, 38HN-28
- Monumentnummer: 12631; ROB-code: 38H-A03; Waarde: Terrein van archeologische
betekenis
- Coördinaten (x/y coördinaten): 135915/432615
- Plaats: Asperen; Toponiem: kasteel Wadenstein; Gemeente: Lingewaal
- Archeologie
Complextype: Kasteel; Functie: Versterking
Begindatering: Middeleeuwen Laat; Einddatering: Nieuwe tijd B
- Bron: ARCHIS (ROB)
- Beschrijving: De vindplaats betreft de resten van kasteel Wadenstein (ook wel
Wadenborch geheten), welke in 1672 door de Fransen werd opgeblazen.
Catalogusnummer 11
- ARCHIS-waarnemingsnummer: 31535; ROB-code: 38HN-23
- Monumentnummer: n.v.t.
- Coördinaten (x/y coördinaten): 136020/432520
- Plaats: Asperen; Toponiem: Nh Kerk; Gemeente: Lingewaal
- Archeologie
Complextype: Kerk; Functie: Religie
Begindatering: Middeleeuwen Laat; Einddatering: Nieuwe tijd C
Complextype: Graf, Onbepaald; Functie: Begraving
Begindatering: Middeleeuwen Laat; Einddatering: Nieuwe tijd
- Bron: ARCHIS (ROB)
- Beschrijving: De vindplaats betreft de Middeleeuwse kerk van Asperen.
Catalogusnummer 12
- ARCHIS-waarnemingsnummers: 7922, 31525; ROB-codes: 38HN-13, 38HN-14
- Monumentnummer: n.v.t.
- Coördinaten (x/y coördinaten): 136440/432210
- Plaats: Asperen; Toponiem: Oranjewal; Gemeente: Lingewaal
- Archeologie
Complextype: Stad; Functie: Nederzetting
Begindatering: Middeleeuwen Laat B; Einddatering: Nieuwe tijd B
- Bron: Groningen, C.L. van, 1989. De Nederlandse monumenten van geschiedenis en
kunst. De Vijfherenlanden met Asperen, Heukelum en Spijk.
- Beschrijving: Tijdens het onderzoek in verband met de restauratie van de stadswallen
van Asperen zijn delen van de stadmuur aangetroffen. Het betreft ondermeer delen van
de muur, de torens en de houten vloer van de sluis in de Waterpoort.
169

RAAP-RAPPORT 1688
Catalogusnummer 13
- ARCHIS-waarnemingsnummer: 24942; ROB-code: 38HZ-1
- Monumentnummer: n.v.t.
- Coördinaten (x/y coördinaten): 135000/428250
- Plaats: Vuren; Toponiem: Kasteel Leyenburg; Gemeente: Lingewaal
- Archeologie
Complextype: Kasteel; Functie: Versterking
Begindatering: Middeleeuwen Laat B; Einddatering: Nieuwe tijd A
- Bron: Renaud, 1963 en 1964. Nieuwsbulletin van de Koninklijke Nederlandse
Oudheidkundige bond, 1963 en 1964.
- Beschrijving: De vindplaats betreft het kasteelterrein Leyenburg.
Catalogusnummer 14
- ARCHIS-waarnemingsnummer: 127661; ROB-code: 38HZ-15
- Monumentnummer: n.v.t.
- Coördinaten (x/y coördinaten): 134500/428450
- Plaats: Leuven; Toponiem: Leuvense Kweldijk; Gemeente: Lingewaal
- Archeologie
Complextype: Nederzetting, Onbepaald; Functie: Nederzetting
Begindatering: Middeleeuwen Laat B; Einddatering: Middeleeuwen Laat B
- Bron: Asmussen, 1996. Archeologische begeleiding Betuweroute. RAAP-Rapport 196.
- Beschrijving: Het betreft een geëgaliseerde vindplaats uit de Late Middeleeuwen.
Mogelijk onderdeel van de landerijen van kasteel Leyenburg. Diepere sporen zoals
waterputten zijn mogelijk bewaard gebleven.
Catalogusnummer 15
- ARCHIS-waarnemingsnummers: 14810, 400707; ROB-codes: 38HZ-8, 38HZ-23
- Monumentnummer: 868; ROB-code: 38H-002; Waarde: Terrein van zeer hoge
archeologische waarde, beschermd
- Coördinaten (x/y coördinaten): 136430/426580
- Plaats: Herwijnen; Toponiem: Wadestein; Gemeente: Lingewaal
- Archeologie
Complextype: Kasteel; Functie: Versterking
Begindatering: Middeleeuwen Laat B; Einddatering: Nieuwe tijd C
- Bron: Bijl, A., 1992. Over Heren, weiden en kastelen. Een geschiedenis van Herwijnen
van prehistorie tot heden. Schiferli, R., 2005. Kasteelterrein Wadestein, gemeente
Lingewaal. RAAP-Rapport 1181.
- Beschrijving: De vindplaats betreft het kasteelterrein Wadestein/Wayenstein uit de 14e
eeuw. Mogelijk dateert het kasteel al uit het begin van de 13e eeuw. In 1865 is het
kasteel grotendeels gesloopt. De fundamenten bevinden zich tegenwoordig direct onder
het maaiveld.
Catalogusnummer 16
- ARCHIS-waarnemingsnummer: 14809; ROB-code: 38HZ-7
- Monumentnummer: 867; ROB-code: 38H-001; Waarde: Terrein van zeer hoge
archeologische waarde, beschermd
- Coördinaten (x/y coördinaten): 137560/425740
- Plaats: Herwijnen; Toponiem: Schoutensteeg; Gemeente: Lingewaal
- Archeologie
Complextype: Kerk; Functie: Religie
Begindatering: Middeleeuwen Laat; Einddatering: Middeleeuwen Laat
- Bron: ARCHIS (ROB)
170

RAAP-RAPPORT 1688
- Beschrijving: Het monument betreft een verhoogd gelegen kerkterrein c.q. vluchtberg
uit de Late Middeleeuwen, met een diameter van circa 60 m en een hoogte van circa 2,5
m ten opzichte van het omringende maaiveld.
Catalogusnummer 17
- ARCHIS-waarnemingsnummers: 14811, 56787; ROB-codes: 38HZ-9, 38HZ-21
- Monumentnummer: 869; ROB-code: 38H-003; Waarde: Terrein van zeer hoge
archeologische waarde, beschermd
- Coördinaten (x/y coördinaten): 137730/425970
- Plaats: Herwijnen; Toponiem: Engelenburg; Gemeente: Lingewaal
- Archeologie
Complextype: Kasteel; Functie: Versterking
Begindatering: Middeleeuwen Laat B; Einddatering: Nieuwe tijd
- Bron: ARCHIS (ROB). AMR-project, 2003.
- Beschrijving: De vindplaats betreft voormalig kasteel Engelenburg uit de 15e eeuw.
Oorspronkelijk bestond het kasteel uit een voorburg en hoofdburg. Tevens was het
terrein omgracht.
Catalogusnummer 18
- ARCHIS-waarnemingsnummer: 14812; ROB-code: 38HZ-10
- Monumentnummer: 870; ROB-code: 38H-004; Waarde: Terrein van zeer hoge
archeologische waarde, beschermd
- Coördinaten (x/y coördinaten): 137810/425650
- Plaats: Herwijnen; Toponiem: Frissestijn; Gemeente: Lingewaal
- Archeologie
Complextype: Kasteel; Functie: Versterking
Begindatering: Middeleeuwen Laat B; Einddatering: Middeleeuwen Laat B
- Bron: Vermeulen, F.A.J. 1946: De Monumenten van geschiedenis en kunst in de
Provincie Gelderland, deel 3. Tielerwaard.
- Beschrijving: Het monument betreft een terrein met de resten van het kasteel
Frissestijn (Huis te Herwijnen) uit de 14e-15e eeuw. Het kasteel complex bestaat uit een
hoofdburcht en een voorburcht omgeven door grachten.
Catalogusnummer 19
- ARCHIS-waarnemingsnummer: 128091; ROB-code: 38HZ-16
- Monumentnummer: n.v.t.
- Coördinaten (x/y coördinaten): 134400/428400
- Plaats: Leuven; Toponiem: Leuvense Kweldijk; Gemeente: Lingewaal
- Archeologie
Complextype: Onbekend; Functie: Onbekend
Begindatering: Middeleeuwen Laat; Einddatering: Nieuwe tijd
- Bron: RAAP, 1997.
- Beschrijving: Vondst bestaande uit enkele scherven roodbakkend geglazuurd
aardewerk en steengoed uit de Late Middeleeuwen en/of Nieuwe tijd.
Catalogusnummer 20
- ARCHIS-waarnemingsnummer: 407215; ROB-code: 38HZ-26
- Monumentnummer: n.v.t.
- Coördinaten (x/y coördinaten): 137910/428000
- Plaats: Herwijnen; Toponiem: Broekgraaf; Gemeente: Lingewaal
- Archeologie
Complextype: Onbekend; Functie: Onbekend
Begindatering: Middeleeuwen Laat A; Einddatering: Middeleeuwen Laat B
171

RAAP-RAPPORT 1688
- Bron: Asmussen, P.S.G., 1991. Archeologische begeleiding deel A: Vaststellen minst
schadelijke tracé. RAAP-Rapport 59.
- Beschrijving: Tijdens een veldkartering zijn enkele aardewerk fragmenten uit de Late
Middeleeuwen gevonden. Tevens werd een brok tefriet met bewerkingssporen
aangetroffen. Het is niet duidelijk of het om een nederzettingsterrein gaat.
Catalogusnummer 21
- ARCHIS-waarnemingsnummer: 401916; ROB-code: 38HZ-24
- Monumentnummer: n.v.t.
- Coördinaten (x/y coördinaten): 131169/428048
- Plaats: Vuren; Toponiem: Veenbult; Gemeente: Lingewaal
- Archeologie
Complextype: Dijk; Functie: Infrastructuur
Begindatering: Nieuwe tijd A; Einddatering: Nieuwe tijd C
- Bron: ADC Archeoprojecten
- Beschrijving: Bij de tracébegeleiding Betuweroute is in de gemeente Lingewaal de dijk
en de daar voor gelegen gracht van de Hollandse Waterlinie ontdekt. Het dijklichaam en
gracht waren duidelijk herkenbaar in het vlak en profiel.
Catalogusnummer 22
- ARCHIS-waarnemingsnummer: 400360; ROB-code: 38HZ-22
- Monumentnummer: n.v.t.
- Coördinaten (x/y coördinaten): 131200/426200
- Plaats: Vuren; Toponiem: Poldersekade 16; Gemeente: Lingewaal
- Archeologie
Complextype: Onbekend; Functie: Onbekend
Begindatering: Paleolithicum; Einddatering: Nieuwe tijd C
- Bron: Klaven, van H.W., 2004. Inventariserend veldonderzoek Poldersekade 16 te
Vuren. Synthegra BV/Verhoeve Groep Rapportage 175140.
- Beschrijving: De vondst bestaat uit drie fragmenten bot.
Catalogusnummer 23
- ARCHIS-waarnemingsnummer: -; ROB-code: -
- Monumentnummer: n.v.t.
- Coördinaten (x/y coördinaten): 135135/428520
- Plaats: Leuven; Toponiem: De Wildheuvel; Gemeente: Lingewaal
- Archeologie
Complextype: Terp/wierde; Functie: Nederzetting
Begindatering: Middeleeuwen Laat B; Einddatering: Nieuwe tijd
- Bron: M. van Maren
- Beschrijving: Terp de Wildheuvel. De terp maakt onderdeel uit van het laatmiddeleeuwse
terpencluster aan de Leuvense Kweldijk
Catalogusnummer 24
- ARCHIS-waarnemingsnummer: 38062; ROB-code: 38HZ-4
- Monumentnummer: n.v.t.
- Coördinaten (x/y coördinaten): 130700/427650
- Plaats: Vuren; Toponiem: Wegse Wetering; Gemeente: Lingewaal
- Archeologie
Complextype: Schans; Functie: Versterking
Begindatering: Nieuwe tijd C; Einddatering: Nieuwe tijd C
- Bron: Rijksmuseum van oudheden.
- Beschrijving: Vondsten bij aanleg militaire werken. Geen verdere informatie bekend.
172

RAAP-RAPPORT 1688
Catalogusnummer 25
- ARCHIS-waarnemingsnummer: -; ROB-code: -
- Monumentnummer: n.v.t.
- Coördinaten (x/y coördinaten): 134910/433175
- Plaats: Asperen; Toponiem: Leerdamseweg; Gemeente: Lingewaal
- Archeologie
Complextype: Nederzetting, Onbepaald; Functie: Nederzetting
Begindatering: Romeinse tijd; Einddatering: Romeinse tijd
- Bron: Justin Wakker
- Beschrijving: Enkele oppervlakte vondsten waaronder vier Romeinse munten ( o.a. 1
Denarius). Vinder is de heer Van Ochten.
Catalogusnummer 26
- ARCHIS-waarnemingsnummer: -; ROB-code: -
- Monumentnummer: n.v.t.
- Coördinaten (x/y coördinaten): 133955/428325
- Plaats: Vuren; Toponiem: Leuvense Kweldijk; Gemeente: Lingewaal
- Archeologie
Complextype: Huisterp; Functie: Nederzetting
Begindatering: Middeleeuwen Laat; Einddatering: Nieuwe tijd C
- Bron: Justin Wakker
- Beschrijving: Langs de Leuvense Kweldijk liggen enkele huisterpen uit de Late
Middeleeuwen. De vondsten die hier zijn aangetroffen bestaan uit meerdere kogelpot
scherven, postmiddeleeuws aardewerk, zilveren en koperen munten (t/m 18e eeuw), en
veel dierlijk bot.
Catalogusnummer 27
- ARCHIS-waarnemingsnummer: -; ROB-code: -
- Monumentnummer: n.v.t.
- Coördinaten (x/y coördinaten): 137775/428905
- Plaats: Herwijnen; Toponiem: De Laar; Gemeente: Lingewaal
- Archeologie
Complextype: Nederzetting, Onbepaald; Functie: Nederzetting
Begindatering: Middeleeuwen Laat A; Einddatering: Middeleeuwen Laat B
- Bron: Justin Wakker
- Beschrijving: Vondst bestaande uit meerdere kogelpot en Pingsdorf scherven. Het is
niet zeker of het een nederzettingsterrein betreft.
Catalogusnummer 28
- ARCHIS-waarnemingsnummer: -; ROB-code: -
- Monumentnummer: n.v.t.
- Coördinaten (x/y coördinaten): 136885/426100
- Plaats: Herwijnen; Toponiem: Kasteel Drakenstein; Gemeente: Lingewaal
- Archeologie
Complextype: Kasteel; Functie: Versterking
Begindatering: Middeleeuwen Laat; Einddatering: Nieuwe tijd
- Bron: M. van Maaren
- Beschrijving: Kasteelterrein van voormalig kasteel Drakenburg uit het einde van de 13e
eeuw. Op het terrein bevindt nu een boerderijterp uit de 18e eeuw. Tijdens
werkzaamheden in de 20e eeuw zijn de gewelven van de kasteelkelder aangetroffen.
Catalogusnummer 29
- ARCHIS-waarnemingsnummer: -; ROB-code: -
- Monumentnummer: n.v.t.
173

RAAP-RAPPORT 1688
- Coördinaten (x/y coördinaten): 138400/426410
- Plaats: Herwijnen; Toponiem: Karthuizerklooster; Gemeente: Lingewaal
- Archeologie
Complextype: Klooster(complex); Functie: Religie
Begindatering: Middeleeuwen Laat B; Einddatering: Nieuwe tijd
- Beschrijving: Het terrein, ook wel Het Heilige Land genoemd, betreft het voormalig
Karthuizerklooster, welke dateert uit einde van de 15e eeuw. Tijdens
ruilverkavelkingswerkzaamheden in de jaren 60 van de vorige eeuw zijn puinresten van
het klooster aangetroffen. De aangrenzende begraafplaats had de naam Quando of
Kwando (catalogusnummer 30).
Catalogusnummer 30
- ARCHIS-waarnemingsnummer: -; ROB-code: -
- Monumentnummer: n.v.t.
- Coördinaten (x/y coördinaten): 138420/426350
- Plaats: Herwijnen; Toponiem: Kwando; Gemeente: Lingewaal
- Archeologie
Complextype: Grafveld, Inhumaties; Functie: Begraving
Begindatering: Middeleeuwen Laat B; Einddatering: Nieuwe tijd
- Bron: M. van Maaren
- Beschrijving: Dit terrein betreft de voormalige begraafplaats Quando/Kwando
behorende bij het Karthuizerklooster (catalogusnummer 29).
Catalogusnummer 31
- ARCHIS-waarnemingsnummer: -; ROB-code: -
- Monumentnummer: n.v.t.
- Coördinaten (x/y coördinaten): 133925/428248
- Plaats: Leuven; Toponiem: De Grote Heuvel; Gemeente: Lingewaal
- Archeologie
Complextype: Terp/wierde; Functie: Nederzetting
Begindatering: Middeleeuwen Laat B; Einddatering: Nieuwe tijd
- Bron: M. van Maaren
- Beschrijving: Terpterrein de Grote Heuvel. Het terrein maakt onderdeel uit van de terein
langs de Leuvense Kweldijk.
Catalogusnummer 32
- ARCHIS-waarnemingsnummer: -; ROB-code: -
- Monumentnummer: n.v.t.
- Coördinaten (x/y coördinaten): 133715/428240
- Plaats: Leuven; Toponiem: Leuvense Kweldijk; Gemeente: Lingewaal
- Archeologie
Complextype: Terp/wierde; Functie: Nederzetting
Begindatering: Middeleeuwen Laat B; Einddatering: Nieuwe tijd
- Bron: M. van Maaren
- Beschrijving: Terpenterrein genaamd De Heuvel voor de Kerkweg. Behoord tot het de
terpencluster aan de Leuvense Kweldijk.
Catalogusnummer 33
- ARCHIS-waarnemingsnummer: -; ROB-code: -
- Monumentnummer: n.v.t.
- Coördinaten (x/y coördinaten): 130755/428715
- Plaats: Spijk; Toponiem: Lingebos; Gemeente: Lingewaal
- Archeologie
Complextype: Onbekend; Functie: Onbekend
174

RAAP-RAPPORT 1688
Begindatering: Romeinse tijd; Einddatering: Romeinse tijd
- Bron: A. Bijl
- Beschrijving: Tijdens de aanleg van het Lingebos zijn enkele scherven uit de Romeinse
tijd aangetroffen. De exacte locatie is niet bekend. Mogelijk zijn de scherven afkomstig
van een op de meandergordel van Spijk gelegen nederzetting. Mogelijk compleet
vergraven.
Catalogusnummer 34
- ARCHIS-waarnemingsnummer: -; ROB-code: -
- Monumentnummer: n.v.t.
- Coördinaten (x/y coördinaten): 133745/431751
- Plaats: Heukelum; Toponiem: Kerk Heukelum; Gemeente: Lingewaal
- Archeologie
Complextype: Kerk; Functie: Religie
Begindatering: Middeleeuwen Laat; Einddatering: Nieuwe tijd
- Bron: M. van Maaren
- Beschrijving: De kerk van Heukelum. Deze zou via een ondergrondse tunnel in verband
staan met Kasteel Merckenburg (catalogusnummer 6). Van de vermoedelijke tunnel zijn
tijdens werkzaamheden overblijfselen aangetroffen. De kerk is oorspronkelijk geweid aan
Maria en is éénbeukig met een kort vijfzijdig gesloten schip. De huidige kerk verrees in
fasen ter plaatse van een voorganger uit circa 1250. De zuidelijke dwarsarm kwam rond
1350 tot stand, de kap en gevel dateren uit circa 1510. De voormalig sacristie is laat
14e-eeuws en het koor verrees rond circa 1400. Bij een brand in 1699 werden het
oorspronkelijke schip en de vroeg 16e-eeuwse toren verwoest. Het huidige schip dateert
uit 1728.
Catalogusnummer 35
- ARCHIS-waarnemingsnummer: -; ROB-code: -
- Monumentnummer: n.v.t.
- Coördinaten (x/y coördinaten): 133848/431838
- Plaats: Heukelum; Toponiem: Klooster Heukelum; Gemeente: Lingewaal
- Archeologie
Complextype: Klooster(complex); Functie: Religie
Begindatering: Middeleeuwen Laat; Einddatering: Nieuwe tijd
- Bron: M. van Maaren
- Beschrijving: Het klooster van Heukelum. Verder geen informatie bekend.
Catalogusnummer 36
- ARCHIS-waarnemingsnummer: -; ROB-code: -
- Monumentnummer: n.v.t.
- Coördinaten (x/y coördinaten): 136217/432545
- Plaats: Asperen; Toponiem: Asperen; Gemeente: Lingewaal
- Archeologie
Complextype: Stad; Functie: Nederzetting
Begindatering: Middeleeuwen Laat; Einddatering: Nieuwe tijd C
- Bron: M. van Maaren
- Beschrijving: De dorpskern van Asperen is in het verleden meerdere keren opgehoogd.
Zo werd tijdens rioolwerkzaamden op 1 m -MV bestrating aangetroffen.
Catalogusnummer 37
- ARCHIS-waarnemingsnummer: -; ROB-code: -
- Monumentnummer: n.v.t.
- Coördinaten (x/y coördinaten): 133665/431715
- Plaats: Heukelum; Toponiem: Heukelum; Gemeente: Lingewaal
175

RAAP-RAPPORT 1688
- Archeologie
Complextype: Stad; Functie: Nederzetting
Begindatering: Middeleeuwen Laat; Einddatering: Nieuwe tijd C
- Bron: M. van Maaren
- Beschrijving: De dorpskern van Heukelum is in het verleden waarschijnlijk meerdere
keren opgehoogd.
Catalogusnummer 38
- ARCHIS-waarnemingsnummer: -; ROB-code: -
- Monumentnummer: n.v.t.
- Coördinaten (x/y coördinaten): 128928/429860
- Plaats: Spijk; Toponiem: Hervormde Kerk; Gemeente: Lingewaal
- Archeologie
Complextype: Kerk; Functie: Religie
Begindatering: Middeleeuwen Laat; Einddatering: Nieuwe tijd C
- Beschrijving: De Hervormde Kerk van Spijk is een driebeukige pseodobasilicale kerk
met driezijdig gesloten koor uit circa 1250 en werd rond 1500 met een geleding
verhoogd. Het huidige schip en koor kwam in 1400 en 1500 tot stand.
Catalogusnummer 39
- ARCHIS-waarnemingsnummer: -; ROB-code: -
- Monumentnummer: n.v.t.
- Coördinaten (x/y coördinaten): 136925/426040
- Plaats: Herwijnen; Toponiem: Achterweg; Gemeente: Lingewaal
- Archeologie
Complextype: Stad; Functie: Nederzetting
Begindatering: Middeleeuwen Vroeg D; Einddatering: Nieuwe tijd C
- Bron: M. van Maaren
- Beschrijving: Volgens oude bronnen betreft de aangegeven woongrond het oudste
gedeelte (circa begin 9e eeuw) van Herwijnen.
Catalogusnummer 40
- ARCHIS-waarnemingsnummer: -; ROB-code: -
- Monumentnummer: n.v.t.
- Coördinaten (x/y coördinaten): 136/432
- Plaats: Asperen; Toponiem: Brugstraat; Gemeente: Lingewaal
- Archeologie
Complextype: Klooster; Functie: Religie
Begindatering: Middeleeuwen Laat; Einddatering: Middeleeuwen Laat
- Bron: M. van Maaren
- Beschrijving: Kluisbroederklooster te Asperen.
Catalogusnummer 41
- ARCHIS-waarnemingsnummer: -; ROB-code: -
- Monumentnummer: n.v.t.
- Coördinaten (x/y coördinaten): 136093/432581
- Plaats: Asperen; Toponiem: Minstraat; Gemeente: Lingewaal
- Archeologie
Complextype: Klooster; Functie: Religie
Begindatering: Middeleeuwen Laat; Einddatering: Middeleeuwen Laat
- Bron: M. van Maaren
- Beschrijving: Begijnenklooster van de heilige Anna.
176

RAAP-RAPPORT 1688
Catalogusnummer 42
- ARCHIS-waarnemingsnummer: -; ROB-code: -
- Monumentnummer: n.v.t.
- Coördinaten (x/y coördinaten): 131/425
- Plaats: Vuren; Toponiem: Steenfabriek; Gemeente: Lingewaal
- Archeologie
Complextype: Onbekend; Functie: Onbekend
Begindatering: Neolithicum; Einddatering: Neolithicum
- Bron: A. Bijl
- Beschrijving: Vondst van vuursteen nabij de steenfabriek van Vuren. Exacte plaats en
diepte is niet bekend.
Catalogusnummer 43
- ARCHIS-waarnemingsnummer: -; ROB-code: -
- Monumentnummer: n.v.t.
- Coördinaten (x/y coördinaten): 132/426
- Plaats: Vuren; Toponiem: Kasteel Tumelenborg; Gemeente: Lingewaal
- Archeologie
Complextype: Kasteel; Functie: Versterking
Begindatering: Middeleeuwen Laat; Einddatering: Middeleeuwen Laat
- Bron: A. Bijl
- Beschrijving: De vindplaats betreft kasteel Tumelenburg.
Catalogusnummer 44
- ARCHIS-waarnemingsnummer: -; ROB-code: -
- Monumentnummer: n.v.t.
- Coördinaten (x/y coördinaten): 136/432
- Plaats: Asperen; Toponiem: Kasteel Lingestein; Gemeente: Lingewaal
- Archeologie
Complextype: Kasteel; Functie: Versterking
Begindatering: Middeleeuwen Laat; Einddatering: Middeleeuwen Laat
- Bron: A. Bijl
- Beschrijving: Kasteel Lingestein te Asperen.
Catalogusnummer 45
- ARCHIS-waarnemingsnummer: -; ROB-code: -
- Monumentnummer: n.v.t.
- Coördinaten (x/y coördinaten): 128/429
- Plaats: Spijk; Toponiem: Kasteel Spijk; Gemeente: Lingewaal
- Archeologie
Complextype: Kasteel; Functie: Versterking
Begindatering: Middeleeuwen Laat; Einddatering: Middeleeuwen Laat
- Beschrijving: De vindplaats betreft het voormalig kasteel Spijk.
Catalogusnummer 46
- ARCHIS-waarnemingsnummer: -; ROB-code: -
- Monumentnummer: n.v.t.
- Coördinaten (x/y coördinaten): 132/426
- Plaats: Vuren; Toponiem: Kerk; Gemeente: Lingewaal
- Archeologie
Complextype: Kerk; Functie: Religie
Begindatering: Middeleeuwen Laat; Einddatering: Middeleeuwen Laat
- Beschrijving: De vindplaats betreft de voormalige kerk van Vuren.
177

RAAP-RAPPORT 1688
BIJLAGE 2 CATALOGUS VAN ARCHEOLOGISCHE
MONUMENTEN
Monumentnummer 867
- Waarde: Terrein van zeer hoge archeologische waarde, beschermd
- Plaats: Herwijnen; Toponiem: Schoutensteeg
- Complextype: Kerkterrein/vluchtheuvel
- Begindatering: Late Middeleeuwen; Einddatering: Late Middeleeuwen
Monumentnummer 868
- Waarde: Terrein van zeer hoge archeologische waarde, beschermd
- Plaats: Herwijnen; Toponiem: Wayenstein
- Complextype: Kasteel Wayenstein
- Begindatering: Late Middeleeuwen; Einddatering: Nieuwe tijd
Monumentnummer 869
- Waarde: Terrein van zeer hoge archeologische waarde, beschermd
- Plaats: Herwijnen; Toponiem: Engelenburg
- Complextype: Kasteel Engelenburg
- Begindatering: Late Middeleeuwen; Einddatering: Nieuwe tijd
Monumentnummer 870
- Waarde: Terrein van zeer hoge archeologische waarde, beschermd
- Plaats: Herwijnen; Toponiem: Frissestein
- Complextype: Kasteel Frissestein
- Begindatering: Late Middeleeuwen; Einddatering: Nieuwe tijd
Monumentnummer 3256
- Waarde: Terrein van hoge archeologische waarde
- Plaats: Heukelum; Toponiem: Hoenderwaard
- Complextype: Nederzetting
- Begindatering: Romeinse tijd; Einddatering: Late Middeleeuwen
Monumentnummer 3257
- Waarde: Terrein van hoge archeologische waarde
- Plaats: Heukelum; Toponiem: Merckenburg
- Complextype: Kasteel Merckenburg
- Begindatering: Late Middeleeuwen; Einddatering: Nieuwe tijd
Monumentnummer 12631
- Waarde: Terrein van archeologische waarde
- Plaats: Asperen; Toponiem: Wadenstein
- Complextype: Kasteel Wadenstein
- Begindatering: Late Middeleeuwen; Einddatering: Nieuwe tijd
178