Kennisnetwerken en ruimtelijke clustering - Rooilijn

Rooilijn Jg. 41 / Nr. 6 / 2008
Recensies
van gebouwen, bewoners en straten,
als één rechtsgebied met één bestuur.
Anderzijds het dynamische woord vloeibaar,
dat een beweging inhoudt waarbij
de afzonderlijke partikels bewegen en
hun relatieve positie veranderen zonder
dat de totale massa uit elkaar valt. De
stad vloeit met twee snelheden. Aan de
ene kant is er de bebouwde stad, die een
voortdurend proces van verandering,
maar ook een bepaalde traagheid kent.
Aan de andere kant is er het individu en
zijn verhouding tot die amorfe stad. Dit
herinnert aan de lagenbenadering met
de ondergrond (bodem), de netwerken
(transportassen) en de occupatie
(gebouwen), waaraan Hartman een
vierde laag lijkt toe te voegen, namelijk
de interactiepatronen van mensen,
iets wat onder planologen vaak buiten
beschouwing wordt gelaten.
De vloeibare stad ontstaat in een
context van economische groei en
vooruitgang. Daarbij legt de auteur de
nadruk op krachten van binnenuit en
niet op abstracte krachten zoals de
mondialisering. Immers, deze abstracte
krachten manifesteren zich uiteindelijk
op lokaal schaalniveau. In zijn verhaal
stelt Hartman drie aspecten centraal die
voor de dynamiek van de vloeiende stad
verantwoordelijk zijn: individualisering,
bouwlust en de mediastad.
De belangrijkste rol staat gereserveerd
voor het individu. Maar al gauw wordt
duidelijk dat het individu niet onafhankelijk
van maatschappelijke krachten
ageert. Hartman noemt dit de animo van
het individu. Als individuen worden wij
voortdurend beïnvloed door instituties
(al noemt Hartman dit begrip niet),
die vervolgens weer door individueel
handelen conform de sociale norm
bekrachtigd worden. Zo is het individu
slachtoffer en dader tegelijk. We zijn
ontvankelijk voor verleiding en geven
daardoor uiting aan een gesuggereerde
behoefte, die wij niet noodzakelijkerwijs
willen. Hier komt hij echter tot een elementaire
vraag van de sociologie terug,
namelijk of er een objectieve realiteit
bestaat en daarmee een objectief vaststelbare
behoefte van de maatschappij.
De bouwlust, het tweede aspect,
wordt als resultaat beschouwd van de
eensgezinde actie van overheid, projectontwikkelaars
annex bouwbedrijven
en kapitaalverschaffers; allen vanuit
een andere interesse. De overheid
streeft naar meer werkgelegenheid
en belastingsopbrengsten, voor de
bouwsector is de interesse intrinsiek en
kapitaalverschaffers zijn altijd op zoek
naar investeringen met een betrouwbaar
rendement. Zeker het laatste punt
lijkt geïnspireerd door David Harvey.
Verstedelijking is een economisch
proces dat ruimteproductie nodig heeft
en waarin ruimteproductie als doel op
zich beschouwd kan worden.
Het laatste aspect, de informatiemaatschappij,
werkt als versnellende
factor van verstedelijking. Daarbij is
een hoofdrol weggelegd voor de media
P. 452
bij de sturing of gelijkschakeling van
het individu door de productie van
verleidelijke ruimtes. De prominente
plek die gereserveerd is voor de informatie
en media in het bijzonder mag
verbazen. Anderzijds vervullen deze
een belangrijke rol in de vormgeving
van individuele voorkeuren door het
versterken en verbeelden van institutionele
praktijken. Bovendien wordt ook de
economische logica van groei door de
media uitvergroot.
Het conceptuele hoofdstuk van het boek
bestaat niet uit een streefbeeld, maar uit
een begrippenkader om de stad beter te
begrijpen. Dus wie er op een verlossend
antwoord op al zijn problemen gewacht
heeft, zal teleurgesteld worden. Maar dit
is tegelijk een centrale conclusie uit het
boek: er zijn geen grand plans meer. Dit
leidt tot een stadsbegrip waar dynamiek
centraal staat. Ten eerste zal de stad als
een proces opgevat moeten worden: “Hij
bestaat omdat hij ontstaat” (p. 168). Een
van de essentiële krachten van de stad
is haar aanpassingsvermogen. De stad
vormt daarbij een complex systeem
met een hoge mate van zelforganisatie.
Dit chaotische systeem dat wij stad
noemen, wordt niet door grote plannen
gestuurd maar door individuele stappen,
zo stelt Hartman. Dit zal menig planoloog
aan het twijfelen brengen over de
eigen positie. Voorts moeten wij volgens
Hartman naar een ander ruimtebegrip,
waarin ruimte niet als een container
wordt opgevat, maar meerdere ruimtes
naast elkaar kunnen bestaan. Vanwege
de veelheid aan ruimtes vraagt dit om
“een dynamisch ruimtebegrip zonder
dat schaarste het centrale vraagstuk is”
(p. 175). Ruimte kan daarbij beschouwd