Vermenigvuldig met desimale breuke - 24.com

More documents

Recommendations

Info

Skole, bestel Leer en Presteer en wen vakansies as pryse vir fondsinsameling Skakel: 011 713 9147 WEN! WEN! WEN! Die skool wat 2009 die beste aan Beeld in Onderwys programme deelneem, kan ‘n skootrekenaar van Dell ter waarde van R9 000 wen! Beeldskool 6-10 Julie Universiteit Pretoria Skakel 011 713 9147 Natuurwetenskappe Graad 7. Die sel as basiese eenheid van lewe • Robert Hooke, ‘n Britse wetenskaplike het die eerste selle in 1665 ontdek toe hy na ‘n stukkie kurk onder sy mikroskoop gekyk het. Die selle wat hy gesien het, was eintlik net die selwande, omdat kurkselle dood is. Hy was ook die eerste persoon wat die woord sel gebruik het, wat afgelei is van die Latynse woord cellula wat “kompartement” beteken. Soos wat mikroskope met die verloop van tyd verbeter het, het ons al hoe meer oor die bou en werking van die sel ontdek. • Die eenvoudigste lewende organismes bestaan uit slegs een sel. ‘n Voorbeeld van so ‘n eensellige organisme is die amoeba. Die woord amoeba is afgelei van ‘n Griekse woord wat “verander” beteken. Die amoeba kan gedurig sy liggaamsvorm verander deurdat dit skynpote uitstoot. Die foto langsaan wys hoe ‘n amoeba onder ‘n ligmikroskoop lyk. Die amoeba is kleurloos en die donker kol in die middel is die selkern. Die skynpote kan ook gesien word. Al bestaan die amoeba uit slegs een sel, kan dit self voedsel opneem, energie produseer tydens respirasie, afvalstowwe uitskei en voortplant net soos enige ingewikkelde meersellige organisme. • Alhoewel selle in ‘n groot verskeidenheid vorms en groottes voorkom, het elkeen al die komponente wat nodig is om te kan lewe. Die grootste enkele sel is so groot soos ‘n tennisbal! Dit is die eiersel van ‘n volstruis. Selle kan ook so klein wees dat duisende selle saam so groot is soos die punt aan die einde van hierdie sin. Selle word gewoonlik in mikrons gemeet. ‘n Mikron is ‘n miljoenste van ‘n meter. Die gemiddelde grootte van ‘n mens se selle is 10 mikron. • Hoe ‘n sel lyk, word bepaal deur watter funksie die sel moet verrig. Daarom sal rooibloedselle, spierselle en senuweeselle byvoorbeeld baie van mekaar verskil, omdat elkeen sy eie unieke funksie moet verrig. Al verskil selle so baie van mekaar, word dieselfde basiese funksies binne-in elkeen verrig. Ons gaan nou na die bou van ‘n algemene plant- en diersel kyk. Die algemene bou van ‘n sel. Alle selle bestaan uit protoplasma. Dit is die jellieagtige lewende selinhoud wat hoofsaaklik uit water, proteïene en ander molekules bestaan. Plantselle word ook deur ‘n nie-lewende selwand omring wat nie deel van die protoplasma is nie. Die protoplasma bestaan uit die sitoplasma en die selkern (nukleus). Die protoplasma word deur die selmembraan omring. Ons kan die samestelling van ‘n sel soos volg uiteensit: Selwand Selmembraan Sel Sitoplasma Protoplasma Grondplasma met organelle: Chloroplast Mitochondrion Vakuool Selkern of Nukleus met Kernmembraan DNS Nukleolus Die Selwand • Alle plantselle (ook die van alge en swamme) het selwande. • Die selwand bestaan uit sellulose wat lang kettings suikermolekules is en is nie-lewend. • Die selwand is baie stewig en dit beskerm die sel en gee aan die sel sy vorm. • Omdat plantselle met ‘n selwand omring is, het hulle ‘n bepaalde vorm wat nie verander nie. Dierselle het nie selwande nie en daarom kan baie dierselle se vorms verander. Die Selmembraan • Selle kan net oorleef as voedingstowwe die sel kan binnedring en afvalstowwe die sel kan verlaat. • Die selmembraan is selektief deurlaatbaar. Dit beteken dat slegs sekere stowwe die sel deur die selmembraan kan binnedring of kan verlaat. • Alle plant- en dierselle is deur ‘n selmembraan omring. Die Sitoplasma • Die sitoplasma is jellieagtig en bevat die organelle. • Die organelle is klein korrelrige stukture en elk het ‘n eie funksie in die sel. • Die sitoplasma vloei deurentyd. Hierdie vloeiing help om die voedingstowwe en suurstof deur die sel te versprei. Die organelle Alle selle het ‘n groot verskeidenheid organelle wat elk hul eie funksie verrig. Hieronder is drie van hierdie organelle waarvan jy behoort te weet. Die chloroplast • Dit is ovaalvormige organelle wat die groen pigment chlorofil bevat. • Chloroplaste kom slegs in fotosinterende groen plante voor en word deur ‘n dubbelmembraan omring. • Die chlorofil gebruik die stralingsenergie van die son om eenvoudige suikermolekules (glukose) uit water en koolstofdioksied te produseer. Hierdie proses word fotosintese genoem. • Ons kan die proses van fotosintese in plante soos volg voorstel: Koolstofdioksied Die mitochondrion • Hierdie organel word die “energiefabriek” van die sel genoem. • Dit is worsvormig en word deur ‘n dubbelmembraan omring. • Alle plant en dierselle het mitochondria. Die voedselmolekules wat deur die sitoplasma van die sel opgeneem is, beweeg in die mitochondrion in. Hier word die voedselmolekule met behulp van suurstof verbrand, sodat energie vrygestel word. • Die chloroplaste bind dus die stralingsenergie van die son in die vorm van voedselmolekules tydens fotosintese. Die mitochondrion stel weer hierdie energie vry tydens die proses van selrespirasie. • Ons kan die proses van selrespirasie in lewende organismes soos volg voorstel: Koolstofdioksied + water Suurstof Die vakuole • Vakuole dryf deur die sitoplasma en dra gewoonlik voedselmolekules wat in oplossing is. • Vakuole is vloeistofgevulde spasies en word deur ‘n enkelmembraan, die tonoplast, omring. • Vakuole beheer ook die waterbalans van sommige eensellige organismes soos die amoeba deurdat dit oortollige water uit die sel skei. • Vakuole is belangrik by die opneem van water deur plante se wortels. • By ouer plantselle word die grootste gedeelte van die inhoud van die sel deur een groot vakuool ingeneem. By dierselle is die vakuole baie klein of afwesig. Die selkern • Die selkern word ook die nukleus genoem. • Die selkern word deur ‘n dubbelmembraan omring wat die kernmembraan genoem word. • Die selkern beheer al die aktiwiteite van die sel deur die DNS-molekules. • Die DNS help ook met oorerwing in ‘n sel. Daarom sorg dit dat die twee nuwe selle wat vorm wanneer ‘n sel in twee deel, elk identiese inligting het. • Deur op hierdie manier in twee te deel, kan ‘n eensellige organisme soos die amoeba voortplant. • Die selkern bevat ook een of meer klein ovaal liggaampies wat die kernliggaampies of nukleolusse genoem word. 4 Leer en Presteer, graad 7 - 9, bylaag tot Beeld, Dinsdag 21 April 2009 Voedsel Water Glukose Suurstof Sonenergie + Koolstofdioksied + Water = Voedingstowwe (glukose) + Suurstof Energie Voedingstowwe (glukose) + Suurstof = Energie + Koolstofdioksied + Water Jy behoort sketse van die algemene bou van ‘n plantsel en ‘n diersel te kan teken en volledig te kan benoem. Onthou om die sketsreëls te volg wanneer jy jou sketse teken. Hier is ‘n kort opsomming van die reëls wat jy moet volg wanneer jy ‘n skets teken. 1. Alle sketse moet van ‘n volledige en beskrywende opskrif bo aan die skets voorsien word. 2. Gebruik altyd ‘n skerp, sagte (HB) potlood. 3. Hou ‘n uitveër en skerpmaker byderhand. 4. Moet nooit te klein teken nie. 5. Die vorm en verhoudings van jou skets moet ooreenstem met die oorspronklike skets wat afgeteken word. 6. Teken die buitelyn of vorm van die voorwerp so akkuraat as wat jy kan. 7. Teken altyd eers die buitelyne en daarna die besonderhede (detail). 8. Potloodlyne moet netjies, duidelik en aaneenlopend wees. Moet nie met gebroke sketslyne teken nie. 9. Sketse mag nie ingekleur of geskakeer word nie. 10. Byskrifte en byskriflyne word in pen getrek. 11. Byskrifte word in drukskrif geskryf. 12. Byskriflyne moet sover moontlik aan die regterkant van die skets getrek word. 13. Byskriflyne moet parallel aan mekaar getrek word en mag nie skuins wees nie. 14. Byskriflyne mag nie kruis nie. 15. Trek ‘n ligte gidslyn met potlood, sodat jou byskrifte onder mekaar eindig. 16. Vee die gidslyn uit, nadat jou skets voltooi is.
Natuurwetenskappe Graad 8 en 9. Die vaslegging en vrystelling van energie deur lewende organismes. • Alle lewende organismes (plante en diere) benodig energie om te lewe. • Die son is die bron van energie vir alle lewe op aarde. • Slegs fotosinterende plante kan die stralingsenergie van die son vaslê in die vorm van voedselmolekules soos glukose. Plante wat hul eie voedingstowwe kan produseer, is outotroof en word produsente genoem. • Hierdie voedselmolekules dien dan as bron van energie vir alle plante en diere. • Die energie word uit die voedselmolekules vrygestel tydens die proses van selrespirasie. • Organismes wat nie kan fotosinteer en so hul eie voedingstowwe kan produseer nie, is heterotroof en word verbruikers genoem. • Op hierdie manier word die produkte van selrespirasie tydens fotosintese gebruik. So ook word die produkte van fotosintese tydens selrespirasie gebruik. Ons kan hierdie twee prosesse soos volg in die voedselkringloop voorstel: Voedingstowwe word geproduseer Voedingstowwe word gebruik Suurstof (O 2) word vrygestel Suurstof (O 2) word opgeneem Voedselkringloop Produsente Verbruikers Koolstofdioksied (CO 2) word opgeneem Koolstofdioksied (CO 2) word vrygestel Water (H 2O) word opgeneem Water (H 2O) word geproduseer Kom ons bestudeer die prosesse van fotosintese en selrespirasie nou van nader. Fotosintese • Fotosintese is die proses waartydens fotosinterende plante die stralingsenergie van die son gebruik om voedselmolekules soos glukose (C2H12O6 ) uit koolstofdioksied (CO2) en water (H2O) te vervaardig. Suurstof (O2) word as afvalproduk geproduseer en word dan deur die plant in die atmosfeer vrygestel. • Die proses van fotosintese vind in die chloroplaste van groen plante plaas. Die chloroplast is ‘n selorganel wat slegs in fotosinterende groen plante voorkom. Dit is ‘n ovaalvormige organel wat die groen pigment chlorofil bevat. Die chlorofil kan die stralingsenergie van die son gebruik om voedselmolekules te produseer. Ons kan die chloroplast baie vereenvoudig soos volg voorstel: Selrespirasie • Noudat ons weet hoe voedingstowwe gevorm word, gaan ons kyk hoe die energie uit hierdie voedingstowwe vrygestel en deur lewende organismes gebruik word. • Selrespirasie is die proses waardeur lewende organismes energie verkry uit die voedsel wat hulle eet. Koolstofdioksied en water word tydens selrespirasie as afvalstowwe vervaardig. Suurstof word benodig tydens selrespirasie. Die proses van selrespirasie kan soos volg opgesom word: Voedselmolekules ( glukose) + Suurstof (O2) Koolstofdioksied (CO2) + Water (H2O) + Energie • Die proses van selrespirasie vind hoofsaaklik in die mitochondria van die selle plaas. Die mitochondrion (enkelvoud) is ‘n worsvormige organel wat in alle lewende selle voorkom. Hieronder is ‘n vereenvoudigde voorstelling van ‘n mitochondrion. Dwarssnit van ‘n mitochondrion Dubbele membraan Binnemembraan vorm voue na binne Matriks • Alle lewende organismes (plante en diere) het energie nodig vir hul metaboliese aktiwiteite soos groei, voortplanting en beweging. Hoe bereik voedselmolekules die liggaamselle? • Die voedsel wat mense en diere eet, is in die vorm van groot organiese molekules. • Voordat hierdie molekules deur die bloedstroom opgeneem en na die liggaamselle vervoer kan word, moet dit eers afgebreek word tot eenvoudige verbindings. Dit is die funksie van ons spysverteringstelsel. • Ons tande en maagspiere breek die voedsel meganies af tot kleiner stukkies. • Hierna is die verteringsappe in die mond, maag en dunderm verantwoordelik vir die chemiese afbreek van die voedingstowwe. In die volgende kolom is ‘n voorstelling van produkte van chemiese vertering van koolhidrate, vette en proteïene. Deursnit van ‘n chloroplast Stapels membrane met chlorofil Ons kan die proses van fotosintese soos volg voorstel: sonlig Koolstofdioksied (CO2) + Water (H2O) Voedselmolekule (bv. glukose) + Suurstof (O2) chlorofil Koolstofdioksied word uit die lug opgeneem deur die huidmondjies op die blaar. Leer en Presteer, graad 7 - 9, bylaag tot Beeld, Dinsdag 21 April 2009 5 } Sonlig word deur chlorofilmolekules geabsorbeer. Dubbele membraan Waterige stroma Suurstof word deur die huidmondjies op die blaar in die atmosfeer vrygestel. Voedselmolekules soos glukose word geproduseer. Water word uit die grond deur die wortels van die plant opgeneem. Van daar beweeg dit op in die stam tot in die blare van die plant. In die blare beweeg dit na die chloroplaste. Ons kan die belangrikheid van fotosintese soos volg opsom: 1 CO 2 word gebruik sodat die 2 Suurstof (O 2) word vrygestel konsentrasie CO 2 in die lug sodat die konsentrasie suurstof in die konstant bly. lug konstant bly. 3 4 Fotosintese Energieryke voedingstowwe word geproduseer wat as voedsel vir plante en diere dien. Proteïene, vitamiene, olies, vette word uit die voedingstowwe wat tydens fotosintese geproduseer is, gevorm. Wat is “aardverwarming”? Kan jy nou sien waarom die oormatige afkap van bome lei tot ‘n verhoging in die konsentrasie koolstofdioksied in die atmosfeer? Hierdie verhoogde konsentrasie koolstofdioksied in die atmosfeer veroorsaak dat die hitte van die son nie die atmosfeer kan verlaat nie en dit lei tot aardverwarming. CO 2 styg Proteïene Word verteer tot Aminosure Koolhidrate Word verteer tot Eenvoudige suikers soos glukose Vette Word verteer tot Vetsure en gliserol • Die aminosure, glukose, vetsure en gliserol word nou deur die bloedstroom na die liggaamselle vervoer, sodat die enerie daaruit vrygestel kan word. • Indien ‘n persoon meer voedingstowwe opneem as wat sy liggaam deur selrespirasie verbrand, word die oortollige voedingstowwe as vette in vetselle gestoor. Plante stoor oortollige voedingstowwe as styselkorrels in hul selle. Hoe bereik suurstof die liggaamselle? • Vir selrespirasie om te kan plaasvind, het die sel ook suurstof nodig. Die suurstof word deur lewende organismes uit hul omgewing opgeneem. • Diere neem dit deur hul asemhalingsorgane soos longe in. Plante neem suurstof uit die lug op deur klein openinge op die blare wat huidmondjies genoem word. • In die mens se liggaam word suurstofmolekules (O 2) deur klein bloedvaatjies rondom die longe in die bloed opgeneem. Die bloedstroom vervoer dan die suurstof na al die liggaamselle toe. • Die suurstofmolekules beweeg dan na die mitochondria, sodat selrespirasie kan plaasvind. Al die liggaamselle is nou van suurstof en voedselmolekules voorsien. Nou kan energie vrygestel word! Plante respireer ook! Plante is die produsente van ‘n ekosisteem. ‘n Gedeelte van die voedselmolekules wat plante produseer, gebruik hulle self ook vir hul eie selrespirasie. Gelukkig produseer plante soveel voedingstowwe, dat daar genoeg vir die diere (die verbruikers) ook beskikbaar is! Plante kan net in die dag fotosinteer wanneer stralingsenergie van die son beskikbaar is. Plante respireer egter gedurende die dag en die nag. Skole, bestel Leer en Presteer en wen vakansies as pryse vir fondsinsameling Skakel: 011 713 9147 WEN! WEN! WEN! Die skool wat 2009 die beste aan Beeld in Onderwys programme deelneem, kan ‘n skootrekenaar van Dell ter waarde van R9 000 wen!
Page 2 and 3: Kantoor - Lizelle 011 713 9147 Eliz
Page 6 and 7: Skole, bestel Leer en Presteer en w

Vermenigvuldig met desimale breuke - 24.com

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?