Die Kerkblad Junie 2011.indd - CJBF

Dr. JM (Kobus) van Tonder (emeritus) (Krugersdorp)
Dit was my voorreg om hierdie jaar die Gerhard Moerdijk-gedenklesing by die Voortrekkermonument te
lewer, met as onderwerp die argitektoniese erfenis van die Gereformeerde Kerke, na aanleiding van die
publikasie Van Seringboom tot Kerkgebou.
Inleidend
Die boustyl van die Europese
katedrale, met hulle hoë
lyne wat mens tot ootmoed
en selfs aanbidding stem en hulle
soms oordrewe dekoratiewe, het
nie ’n invloed op die Protestantse
kerk argitektuur in Suid-Afrika gehad
nie. Die Calvinis gee nie ui ting
aan sy geloofsoortuiging in monumente
soos katedrale en ba si likas
nie. Die invloed van die Europese
Protestantse kerke, veral in
Ne derland en Engeland, het egter
duidelik die kerkargitektuur in die
Kaap beïnvloed en dit word ook
later in die ander provinsies gevind.
Om die kerkgebou net te beoordeel
as religieuse strukture sou ’n
mis leiding wees. Om hulle egter te
beoordeel in hulle historiese konteks
sou die invloed van die gemeente
daarop en die invloed van
die gebou op die gemeente duidelik
maak. Nie net die boustyl van die
be paalde tyd het ’n invloed op
die argitektuur gehad nie, maar
ook die dogma van die gemeente.
Ecclesiastical buildings embody religious
meanings, and we can assume
that the architectural manifestations
of Calvinist communities will refl ect
their theology.
Die Calviniste se geboue is normaal
weg meer sober as die Roomse
geskiedenis
en Lutherse geboue. Dis gerig op die prediking, daarom het die preekstoel
verskuif na die sentrale punt voor, waar dit die altaar vervang. Die sitplekke
is ook só geplaas dat die lidmaat kan toekyk op al die liturgiese handelinge en
daaraan deelneem. Meestal ontstaan ’n kerkgebou in die midde van ’n groep
lidmate, soos by afstigting. Daar is egter enkele gevalle waar die kerkgebou die
omringende verblyf voorafgegaan het, soos Pretoria en Reddersburg.
Vir die Hervormde Kerk, die staatskerk van die ZAR, was daar in 1859
vier kerkgeboue, naamlik Potchefstroom, Rustenburg, Pretoria en Lydenburg.
Lydenburg het egter verkies om by die Kaapse Sinode aan te sluit en het so ’n
Kaapse kerk (NG) geword.
Stigting
Op 11 Februarie 1859 kom ’n groep van meer as 300 manne en vroue byeen
op Rustenburg vir die stigting van ’n Vrye Gereformeerde Kerk. ’n Maand
tevore in Pretoria, by die Algemene Kerkvergadering van die Hervormde
Kerk, het 15 manne uit die vergadering gestap en besluit om hulle los te maak
van die Hervormde Kerk om ’n Vrye Gereformeerde Kerk te stig.
Hulle vra die volgende dag aan die Algemene Vergadering of hulle in Februarie
die kerkgebou van Rustenburg mag gebruik vir die stigtingsvergadering. Die
Vergadering antwoord dat die besluit by die kerkraad van Rustenburg berus.
Al was die lede van die kerkraad daar teenwoordig, word geen besluit geneem
nie.
Die oggend van 11 Februarie 1859 op Rustenburg, dus die oggend van die
stigtingsvergadering, gee die kerkraad van Rustenburg kennis dat die gebou
nie gebruik mag word nie. Daar moes inderhaas ’n ander plan gemaak word.
Onder die groot seringboom voor die onderwyser, mnr. Hanne, se erf, word
enkele waens in ’n blok getrek om ’n vergaderruimte te vorm. Onder die boom
is ’n tent opgeslaan vir die oudstes en as preekstoel word vir ds. Postma ’n tafel
voorsien. ’n Beesklok wat Dauw Kruger in Pietermaritzburg gekoop het, dien
as kerkklok. Die “kerkgebou” van die stigtingsdag was onder ’n seringboom
tussen enkele waens, met die bewolkte lug as dak. Verder af in die straat is die
Hervormde Kerk se gebou.
Riet- of paalkerke
Die eerste “kerkgeboue” wat hierna opgerig is, was eenvoudige paalstrukture,
Junie 2011 DIE KERKBLAD 29