klik hier voor de bijlage bij dit bericht - de Aardespiegel

edactioneel 

Het is de tijd van Michael. Elke ochtend 

wordt het later licht, elke 

avond vroeger donker. Grijze onstuimige 

natte dagen worden afgewisseld 

met rustige zonnige herfstdagen. 

Overal zijn spinnen en spinnenwebben. 

Herfstdraden. De bomen 

zitten nog vol in de bladeren, 

die geel, rood en bruin kleuren. Er 

is maar een stormpje nodig om ze 

van de takken te rukken. En die 

storm die komt. Ik maak me klaar 

voor de storm, de wind en de regen, 

ik maak me klaar voor de winter, 

de koude en de duisternis. 

Wie in deze weken naar de Mensenwijdingsdiensten 

gaat, hoort 

achtereenvolgens het verhaal van 

de koninklijke bruiloft, de wapenrusting 

Gods, de vrouw, het kind en 

de draak, de witte ruiter en de 

mensenzoon. Voornamelijk beelden 

uit de openbaring van Johannes. 

Met deze verhalen worden we innerlijk 

voorbereid op storm, wind en 

regen en op koude en duisternis. 

Het zwaard van de geest, dat is de 

goddelijke woordmacht, de strijd 

tegen de draak, een wit paard en 

die daarop gezeten is, hij die de 

roeping heeft om geloof en ware 

kennis te verenen. Het zijn grote 

machtige beelden die me oproepen 

om zelf het zwaard van de geest te 

leren hanteren, het witte paard te 

berijden en de strijd met de draak 

aan te gaan. 

De artikelen in dit nummer van 

De Aardespiegel zijn wat mij betreft 

stuk voor stuk voorbeelden van 

teksten van mensen, die ieder op 

hun eigen manier essentiële vragen 

stellen, het wilskrachtige levende 

zuivere denken oefenen en onwaarachtigheid, 

ongerechtigheid en gemakzucht 

bestrijden. 

Mocht een lezer draken van teksten 

lezen, laat hij of zij het ons 

weten. Jac Hielema 

Het Steiner/Libet fenomeen (deel 2) door Stephan Geuljans 

Is het zogenoemde Libet-experiment de doodsteek voor de vrije wil? Victor Lamme denkt van wel. Uiterst nauw- 

gezet verklaart hij het fenomeen op een mechanisch materialistische manier inclusief tijdsprongen van het brein 

naar het verleden en de toekomst toe. Stephan Geuljans ontdekte dat Rudolf Steiner het Libet-fenomeen al hon- 

derd jaar eerder beschreef in zijn Filosofie van de Vrijheid. Dezelfde feiten op een geesteswetenschappelijke ma- 

nier bekeken, maken de vrije wil juist mogelijk. In dit tweede deel legt Stephan Geuljans uit hoe. 

Het nucleaire verhaal door Werner Govaerts 

Het is algemeen bekend dat radio-activiteit niet zichtbaar, ruikbaar, voelbaar, kortom zintuiglijk niet waarneem- 

baar is. Dat maakt ze ook zo gevaarlijk! Op 14 augustus 2012 verschenen drie verschillende berichten in ver- 

schillende kranten over ‘het nucleaire verhaal’. Werner Govaerts streeft naar het noodzakelijke bewustzijn om dat 

verhaal te kunnen vertellen. 

Kunstspiegel - Who’s afraid of red, yellow and 

blue door Evelien Nijeboer 

Wat doen de rode, gele en blauwe colourfields van Barnett Newman met een mens die zich er open voor stelt? 

Evelien Nijeboer onderzoekt de vraag. Het rood roept op tot creativiteit, zegt ze, doe je dat niet dan word je de- 

structief. 

www.aardespiegel.nu - donderdag 18 oktober 2012 - tweede jaargang Nr. 27 

Visie en gesprek: horizontale geld-circulatie en 

verticale waarde-circulatie 

Jan Saal begint zijn artikel met de bewering: “Wanneer we de maatschappij als één geheel beschouwen, zonder 

geledingen, kunnen we nooit tot een goed begrip van de economie, waarde en geld komen.” Daartegenover zou 

Jac Hielema zijn artikel over dit onderwerp beginnen met de bewering: “Om tot een goed begrip van de economie, 

waarde en geld te komen, moeten we de wereldwijde samenleving, dat wil zeggen de hele aarde en alle 

mensen, als één zich van binnenuit ontwikkelend levend geheel beschouwen.” Spreken deze beweringen elkaar 

tegen of zijn ze kentheoretisch gefundeerd in dezelfde wereldbeschouwing? 

antroposofie, kunst en actualiteit 

En verder: 

In Kunstspiegel bekijkt Evelien 

Nijeboer het rood van Barnett 

Newman 

In de Column van Werner Govaerts 

toont hij hoe de politiek in 

België poogt in een wezenlijke behoefte 

te voorzien door middel van 

het onwezenlijke? 

In vraag van een lezer vraagt 

Monique Verhoeven naar een voorbeeld 

van een tip van Rudolf Steiner 

uit ‘de weg tot inzicht in hogere 

werelden’. Auke van der Meij 

geeft een antwoord. 

De Aardespiegel in cijfers 

colofon 

www.aardespiegel.nu 

donderdag 18 oktober 2012 

tweede jaargang Nr. 27 

“Natuur! Wij zijn door haar omringd 

en omstrengeld; niet in 

staat ons aan haar te ontworstelen 

en niet bij machte dieper in 

haar door te dringen. Ze neemt 

ons ongevraagd en ongewaarschuwd 

op in de kringloop van 

haar levensdans en voert ons 

mee, totdat we moe geworden 

ons uit haar omhelzing losmaken. 

(...) Gedacht heeft zij en zij denkt 

voortdurend na, echter niet als 

mens maar als natuur. (...) Ze 

kent taal noch rede, maar ze 

creëert tongen en harten, door 

middel waarvan ze voelt en 

spreekt. (...) Niet ik heb over 

haar gesproken. Neen, zij heeft 

gesproken over alles wat waar en 

verkeerd is. Alles is haar schuld, 

alles is haar verdienste!" 

Johann Wolfgang von Goethe, 

de volgende De Aardespiegel 

1 terug naar boven

Rudolf Steiner (1861 - 1925) 

Het Steiner/Libet fenomeen (deel 2) 

door Stephan Geuljans 

In De Aardespiegel van 20 september 

hebben we gekeken naar het experi- 

ment van Benjamin Libet dat in de 

gangbare neurologie doorgaans wordt 

aangehaald als het sterkste bewijs dat 

vrije wil niet bestaat. De neuroloog 

Victor Lamme noemde dit experiment 

zelfs de 'ultieme doodsteek' van de 

vrije wil. Hij meent dat de meetbare 

hersenactiviteit die aan onze daden 

vooraf gaat de oorzaak is van alle be- 

sluiten die we nemen. De hersenim- 

puls – het zogenaamde “Bereitschaft- 

potentiaal” – gaat in de tijd aan ons 

besluit vooraf, dús is het ook de oor- 

zaak van ons bewuste besluit, aldus 

Lamme. Van ons autonome “ik” blijft in deze visie niet veel meer over dan een kwebbeldoos, een “Mart Smeets” 

zoals Victor Lamme dat in een interview van HP/De Tijd noemt. 

Als we het Libet-experiment vanuit het Objectief Idealisme of het ideeën-realisme proberen te begrijpen, ont- 

staat er wel ruimte voor de vrije wil. We hebben de betekenis van het wezenlijk denken besproken dat aan de 

fysieke hersenimpuls vooraf gaat. Dit wezenlijke denken is een ideële kracht, een vormende kracht die een schaal 

creëert voor het kennende denken. De rol van onze hersenen is dan eerder passief en te vergelijken met een 

spiegel. Ik heb dit geheel toegelicht vanuit de mythologie waar de vernietigende kracht van Medusa wordt weer- 

kaatst door het schild van Perseus. Als Perseus vervolgens het slangenhoofd van Medusa afslaat ontstaat hieruit 

het gevleugelde paard Pegasus, de gave van het kennende of bewuste denken. 

We kwamen tot drie momenten: 

1. het wezenlijke denken (Medusa) 

2. de spiegelfunctie (gereedheidspotentiaal, het schild van Perseus) 

3. het verschijnen van het bewuste besluit (Pegasus) 

zintuigen 


We hebben gezien dat de hersenen ongeveer een halve seconde actief zijn, onbewust vóóruitlopend op het be- 

wuste besluit. Bij onze zintuigen vindt iets soortgelijks plaats. Victor Lamme laat zien dat er ook een verschil in 

tijd ontstaat bij ons gevoel, de beleving van de buitenwereld. We kunnen een warme kachel aanraken met onze 

Benjamin Libet (1916 - 2007) 

2 terug naar boven

colofon 

De volgende Aardespiegel verschijnt 

donderdag 15 november 

2012 rond het middaguur. 

De deadline voor kopij is de 

maandagmiddag ervoor om 13 

uur. 

De Aardespiegel is een initiatief 

van Jac Hielema en wordt uitgegeven 

door Stephan Geuljans, 

Evelien Nijeboer en Jac Hielema. 

De Aardespiegel wordt geleid 

door de kernredactie bestaande 

uit Stephan Geuljans, Evelien 

Nijeboer en Jac Hielema. 

Aan dit nummer van De Aardespiegel 

werkten mee: 

• Stephan Geuljans 

• Jac Hielema 

• Evelien Nijeboer 

• Jan Saal 

• Werner Govaerts 

• Monique Verhoeven 

• Auke van der Meij 

• en vele vele anderen. 

Wilt u voortaan ook De Aardespiegel 

ontvangen? Op 

www.aardespiegel.nu kunt u zich 

aanmelden. 

De Aardespiegel is geheel afhankelijk 

van donaties. 

Schenkingen kunt u storten op 

rekeningnummer: 

1985.64.546 

ter attentie van Stichting ter bevordering 

van GeesteswetenschappelijkeOnderzoeksjournalistiek 

te Zwolle 

hand en de warmte voelen. Maar als we dit voelen, de warmtesensatie technisch analyseren, moeten we erkennen 

dat we ons van de zintuigprikkel pas bewust worden in onze hersenen. Ook hier holt ons bewustzijn achter de 

feiten aan. Hoe ziet dat er uit? We raken de kachel aan waarna de zogenaamde sensorische zenuwen de zintuig- 

prikkel als een soort telefoondraad door geleiden naar het centrale zenuwgestel in ons hoofd. Dat duurt ongeveer 

0,3 seconden. Zo ontstaat er een verschil tussen de onbewuste sensatie van de warmte in mijn hand en de latere 

bewustwording in mijn hersenschors. Victor Lamme noemt dit laatste het sensorische bewustzijn. 

de tijd 

In de “De vrije wil bestaat niet” zegt hij: “Libet kwam tot de slotsom dat het vrij lang duurt voordat een bewuste 

sensatie ontstaat en dat het brein daarom gebruik maakt van een soort terugplaatsen in de tijd”. Het bewustzijn 

lijkt immers metéén samen te vallen met het gevoel. Wij beleven daar géén 0,3 seconden tussen. We zien bij een 

beleving door een zintuig het omgekeerde van wat we zien in het eerder genoemde Bereitschaft-potentiaal, het 

ontstaan van het motorische bewustzijn. Dáár ontstond een illusie, aldus Lamme, dat ons ik zich inbeeldt een vrij 

besluit te nemen; een besluit nádat het 'echte besluit' eerder al door ons brein is genomen. Daar zien we een 

verplaatsen van de tijd naar de toekomst. Eérst de objectief meetbare hersenimpuls en op een later tijdstip in de 

toekomst het bewuste (maar niet autonome) besluit. Maar ook hier beleven wij geen verschil van 0,5 seconden. 

Het lijkt alsof wij nú een bewust besluit nemen en niet ná de aanzet in de hersenen. 

Verleden Toekomst 

Warmtebeleving ← terug in de tijd [ BREIN ] vooruit in de tijd. → Besluit 

Kortom: onze sensatie van de warme kachel ligt 0,3 seconde vóór de bewustwording in het brein; het bewuste 

besluit komt 0,5 seconde ná de onbewuste hersenactiviteit 

synchronie 

In het aanraken van de warme kachel zien we een 'terugplaatsen in de tijd' naar het verleden. Victor Lamme gaat 

verder: “Op het moment dat de hersenen het bewustzijn over een gebeurtenis opwekken, is die gebeurtenis al- 

weer een halve seconde geschiedenis. Om toch het gevoel van hier en nu te bewaren plaatst het brein die sensa- 

tie terug in de tijd naar het moment dat die informatie binnenkwam. Op die manier kan ook een gevoel van syn- 

chronie blijven bestaan tussen sensorische gebeurtenissen en acties die door het individu worden geïnitieerd.” 

De hersenen hebben het maar druk. Ons brein is volgens Lamme een soort toverdoos die twee illusies veroor- 

zaakt; in de toekomst ontstaat een illusie die meent zelf een besluit te nemen. Maar er is ook een projectie naar 

het verleden. Zo ontstaat in de synchronie de illusie van het moment waar wij menen dat wij de warmte van de 

kachel meteen bewust voelen. In werkelijkheid ontstaat het bewustzijn pas 0,3 seconde ná het voelen. 

oorzaak en gevolg? 


Victor Lamme beschrijft hier twee projecties in de tijd. Daarbij analyseert hij ons menselijk handelen alsof wij een 

soort machines zijn. Is dat terecht? Het maakt nogal wat uit als we ons gedrag, onze gevoelens en besluiten op- 

vatten als een aflopende mechaniek of als een organisch proces. In een locomotief heeft het zin de eerdere druk- 

3 terug naar boven

De Aardespiegel in cijfers 

Woensdag 17 oktober meldden zich 

de 499ste en 500ste lezer aan. Er 

zijn nu dus 500 email-adressen die 

De Aardespiegel ontvangen. 

Er zijn nu vier mensen die maandelijks 

een bedrag overmaken aan 

ons om ons tegemoet te komen in 

de kosten. Deze mensen zijn we 

heel dankbaar. 

Van de ruim honderd mensen die 

zich de afgelopen zes weken hebben 

aangemeld, hebben welgeteld vijf 

mensen een kwartaal- of jaarbijdrage 

geleverd. Ook hen danken wij 

van harte. 

Tegelijkertijd zijn er heel veel 

mensen die De Aardespiegel ontvangen 

en het misschien lezen en 

het misschien inhoudelijk meer of 

minder kunnen waarderen, maar 

die waardering niet omzetten in een 

schenking, al is het maar tien euro 

per jaar. Dat vind ik jammer. 

Ik hoorde dat er tijdens ledenavonden 

van de Antroposofische Vereniging 

in de verschillende plaatsen 

mensen elkaar attent maken op De 

Aardespiegel, dat is fijn om te horen. 

Tegelijkertijd hoorde ik dat De 

Aardespiegel kosteloos zou zijn. Dat 

is niet waar. Alles heeft zijn prijs op 

aarde. Ik bedoel: ik houd ervan om 

onderzoek te doen, om teksten te 

schrijven, om andere mensen te 

helpen bij het schrijven van hun 

teksten, kortom: ik houd er van om 

aardespiegels te produceren, maar 

ik heb ook een fysiek lichaam dat 

verzorgd moet worden en kinderen 

die verzorgd moeten worden. 

We begrijpen dat 500 mensen ons 

nog niet in ons levensonderhoud 

kunnen voorzien. Maar die 500 

mensen begrijpen toch wel dat we 

niet kosteloos aardespiegels kunnen 

blijven produceren? 

Dus mensen: geef als je de verdere 

ontwikkeling van De Aardespiegel 

mogelijk wilt maken. Hartelijk 

dank. Jac Hielema 

opbouw in de stoomketel als oorzaak aan te wijzen voor het latere bewegen van een wiel. De stoom is de mecha- 

nische oorzaak van de daaropvolgende beweging. Zien wij hetzelfde als we naar leven kijken? Is het groeien van 

een plant en het verschijnen van een bloemkelk te begrijpen vanuit een star opvolgen van oorzaak en gevolg? Als 

we een plant met een bloem voor ons hebben weten we dat het blad en de stengel in de tijd aan de bloemkelk 

voorafgaat. Als we vanuit de visie van Goethe naar een plant kijken mogen we niet zeggen dat het blad of de 

stengel de oorzaak is van de bloem. De oerplant, het wezen of type, treedt in verschijning en vormt in de fysieke 

wereld een geheel. We zien met onze ogen de afzonderlijke “delen”, wortel, blad, stengel, bloemkelk, meeldraad 

en stamper die in de tijd ná elkaar ontstaan maar toch een geheel vormen. Leven is een geheel in de tijd. Het 

wezen heeft soms een heel jaar nodig heeft om in verschijning te treden. Een plant is zo bezien een tijdgestalte. 

Victor Lamme kijkt naar het menselijk lichaam met al haar gevoelens en besluiten alsof het een soort locomotief 

is, een machine waarbij een elektrische impuls een bewuste beleving of een bewust besluit veroorzaakt. 

nieuw tijdbegrip 

Rudolf Steiner stelt een revisie van het tijdbegrip voor als we met levende wezens te maken hebben. In relatie tot 

het Darwinisme en het ontstaan van nieuwe diersoorten zegt hij: Dit nieuwe tijdbegrip “...moet laten zien dat het 

herleiden van een latere gebeurtenis uit een vroegere gebeurtenis geen verklaring is, dat het in-de-tijd-eerste 

geen principieel-eerste is.” Het gaat hier om de manier hoe een levend wezen in verschijning treedt. Rudolf Stei- 

ner: “De wetmatigheid beheerst de verschijning als iets dat boven haar staat; het type vloeit in het afzonderlijke 

organisme; het identificeert zich ermee”. 

Wat is een levende wetmatigheid? 


Iemand zou kunnen vragen: “Stammen wij af van de apen?”. Of ook: “De aap was er het éérst. Zijn wij daarom 

rechtop lopende apen?”. We kunnen zonder meer toegeven dat, zoals de archeologie laat zien, in de tijdspanne 

van miljoenen jaren er eerst de planten, later de dieren en pas op het allerlaatst de huidige mensen op het we- 

reldtoneel verschenen. Je zou daaruit kunnen concluderen dat de mens zich 'uit de aap' heeft ontwikkeld en dus 

'eigenlijk' een aap is. Maar we kunnen de mens ook zien als een geestelijk wezen, een ideëel wezen die miljoe- 

nen jaren nodig heeft om te verschijnen. Rudolf Steiner kwam tot die conclusie door naar de intrinsieke wetma- 

tigheden in de fysiologie van plant, dier en mens te kijken. Volgens hem was de mens er eerst als 'plant', later 

als 'dier' en pas op het laatst in de huidige menselijke verschijningsvorm. Deze ideële mens is een levende wet- 

matigheid en deze wetmatigheid was er volgens Steiner 'het eerst'. Maar: deze wetmatigheid ontwikkelde, evolu- 

eerde zich door de natuurrijken van planten en dieren en tenslotte tot haar moderne gestalte – als gestalte was 

de mens er dus het laatst. Volgen Steiner was het een noodzakelijkheid – een wetmatigheid – dat vroeg of laat 

de mens op het toneel zou verschijnen. Maar HOE hij zou verschijnen, staat aan het begin van het evolutieproces 

nog niet vast. Anders gezegd: de ideële wetmatigheid evolueert en incarneert in haar verschijningsvorm en krijgt 

in dat proces een gestalte die miljoenen jaren geleden nog niet voorspeld kon worden. Dat laatste inzicht hebben 

we overigens aan Charles Darwin te danken. In die onvoorspelbaarheid ligt de kiem voor onze vrijheid besloten. 

Voor fysische wetten, bijvoorbeeld de zwaartekracht, geldt dit evolutieprincipe niet: een vallende steen onder- 

werpt zich gewoon aan een wetmatigheid (de valwet). Deze wet van de zwaartekracht komt in het vallen niet tot 

ontwikkeling, hij is er gewoon. 

4 terug naar boven

Ook in ons levende denken hebben we niet alleen met een wezen te maken dat een fysiek proces in gang zet. De 

wetmatigheid (wezen) drukt zich er ook in uit, ontwikkelt en verandert zich door de tijd heen en komt tot leven in 

haar verschijningsvorm. Het lijkt op een slak (wezen) die eerst een huisje bouwt (verschijning) en vervolgens er 

zelf in kruipt (wezen in de verschijning). 

Oliver Sacks 

Op zichzelf is het een prachtige ontwikkeling dat neurologen zich steeds meer verdiepen in dit soort tijdbewegin- 

gen. Oliver Sacks, professor in de neurologie en de psychiatrie, gaat hierin veel verder dan Victor Lamme. Hij laat 

zien dat de tijd voor ons meer is dan een illusie. De juiste tijd maakt het verschil uit tussen gezondheid en ziekte. 

Hij laat in het boekje “De snelheid van de tijd” zien dat wij meer toegang krijgen in het begrijpen van bepaalde 

neurologische aandoeningen als we de tijd er in betrekken. Hij vergeleek de bewegingen van twee patiënten met 

elkaar. De eerste patiënt Miron V. leed aan de ziekte van Parkinson en zat meestal verstard op een bankje. Soms 

hield hij zijn zakdoek voor zijn knie, dan weer een uur later bij zijn gezicht. Toen Miron vertelde dat hij gewoon 

zijn neus veegde heeft Sacks dat gecontroleerd door verspreid over enkele uren meerdere foto's te nemen. Als 

Sacks de foto's als een soort flipboekje versneld bekijkt, ziet hij dat Miron inderdaad zijn neus veegt. Hij deed er 

alleen duizend keer zo lang over. In de beroemde film “Awakenings” zien we hoe bewegingloze patiënten van 

Sacks door het toedienen van dopamine (L-dopa) tijdelijk de normale menselijke tijd – en daarmee hun vrijheid – 

terugkrijgen. Zijn ander patiënt Ray lijdt aan het Tourette syndroom. Deze man is explosief snel en wint ieder 

balspelletje van zijn tegenstanders. Zijn impuls en reactiesnelheid is zo snel dat hij in feite voortraast in de tijd. 

Het nadeel is dat mensen met Gilles de la Tourette volgens Sacks te snel hun impulsen volgen; vóórbewust en 

impulsief een tic of ongecontroleerde bewegingen of scheldwoorden uiten. “Zij onttrekken zich aan de controle 

van de voorhoofdskwabben, van het bewustzijn en het ego en ontsnappen aan de mond voordat ze onderdrukt 

kunnen worden.” We hebben volgens Sacks de bewuste kwebbeldoos kennelijk nodig omdat we ons anders gaan 

gedragen als een patiënt met een Tourettesyndroom. We hebben de tijd hard nodig om ons ergens bewust van te 

worden. De tijd is onmisbaar voor onze gezondheid. 

een alternatief 

Rudolf Steiner heeft een alternatieve fysiologie van het zenuwgestel ontwikkeld dat past bij deze organische ma- 

nier van kijken naar de wereld. Waarin verschilt zijn fysiologie van de mechanische opvatting? De gangbare neu- 

rologie gaat, even afgezien van allerlei nuances, uit van een wezenlijk verschil tussen sensorische en motorische 

zenuwen. De indruk van bijvoorbeeld een rode roos valt op het netvlies van mijn oog. Deze stuurt dat beeld als 

een elektrisch signaal via een sensorische zenuw naar mijn hersenen. Daar beslist mijn brein om deze roos te 

plukken en stuurt daartoe een signaal via de motorische zenuwen naar mijn armspieren. We hebben al gezien dat 

het versturen van signalen tijd kost, maar dat het brein de éénheid – de synchronie – herstelt door een verplaat- 

sing in de tijd. Om de oplossing van Rudolf Steiner meer toegankelijk te maken en de positie van ons “ik” ten 

opzichte van ons lichaam aanschouwelijk te maken, wil ik eerst een paar ervaringen beschrijven die zijn opgete- 

kend door Pim van Lommel. 


5 terug naar boven

Pim van Lommel 

Deze cardioloog beschrijft in “Eindeloos bewustzijn” gedetailleerd meerdere bijna-dood ervaringen (afgekort 

BDE's). Dat zijn belevingen van mensen die meestal door een zwaar ongeval of ziekte op de grens van leven en 

dood geraken. Dat kan zijn een acute hartstilstand, coma, klinisch dood enzovoort. Van Lommel spreekt over si- 

tuaties waar mensen waarnemingen hebben die we vanuit de gangbare neurologie niet echt kunnen verklaren. 

Patiënten zweven niet alleen boven de operatietafel waarbij zij hun eigen lichaam zien, maar zij kunnen ook in 

andere kamers van het ziekenhuis ervaringen opdoen. Soms lukt het een paar kilometer van het ziekenhuis ver- 

wijderd getuige te zijn van een auto-ongeluk op straat. Als deze mensen weer bijkomen en aanspreekbaar zijn, 

kunnen zij niet zelden gedetailleerd en controleerbaar vertellen wat zij hebben beleefd. Dat geldt ook voor “Vicki”, 

een vrouw die vanwege een medische fout volledig blind is vanaf haar geboorte. Zij bezit geen ogen en zelfs geen 

oogzenuwen om haar omgeving te zien. Zij vertelt dat zij buiten haar lichaam was en kleuren en vormen kon on- 

derscheiden alsof zij voor het eerst ogen had. Dat laatste is belangrijk want zij kan voor het zien geen gekleurde 

beelden uit haar herinnering ophalen. Vicki heeft een bewustzijn, zonder over de daartoe noodzakelijke zenuwen 

te beschikken. Van Lommel en vele andere auteurs laten zien dat het hier gaat om authentieke ervaringen. 

Ik wil hier nog een gebeurtenis aan toevoegen die in mijn jeugd een sterke indruk op mij heeft gemaakt. Een 

jeugdvriend van mij vertelde mij dat hij een pijl en boog in elkaar had geknutseld. Hij kwam op het slechte idee 

om binnenshuis de kwaliteit van deze boog uit te proberen en schoot daarom een pijl af op een leren bank. Het 

leer was echter onverwacht veerkrachtig zodat de pijl in een flits terug veerde in de richting van zijn oog. Op dat 

moment vertraagde de tijd en kon hij in alle rust bekijken hoe de pijl op zijn oog af kwam. Na enig wikken en 

wegen besloot hij zijn hoofd af te wenden waarna de pijl in slow-motion langs zijn hoofd suisde en achter hem 

tegen de muur insloeg. Deze vreemde ervaring is mij altijd bijgebleven als een soort onopgelost raadsel. 

Van Lommel en de ervaring van mijn jeugdvriend laten zien dat ons bewustzijn niet zonder meer is gebonden 

aan onze (trage) hersenactiviteit. Veel neurologen en artsen ergeren zich overigens mateloos aan zoveel “onzin- 

verhalen” en vinden dat Van Lommel na de publicatie van zijn boek geen wetenschapper meer is. In de alterna- 

tieve fysiologie die Rudolf Steiner voorstelt, zijn BDE's en de tijdvertraging weliswaar uitzonderingen, maar niet 

onbegrijpelijk. Van belang is dat we het “Ik”, onze ziel of geest niet in onze hersenen moeten zoeken. 

leven en bewustzijn 

Onze ziel of geest zit volgens Steiner in eerste instantie niet in ons lichaam. Ons ik is in zekere zin “non-locaal”. 

Hoe kunnen we ons daar een voorstelling van maken? Wat gebeurt er volgens Steiner als ik met mijn zintuigen 

tegenover een roos sta? Als ik mijn aandacht op de roos richt, leef ik werkelijk (maar onbewust) in de kwaliteiten 

van de roos zoals de vorm, de rode kleur en de geur van de roos. Deze beleving is reëel. De primaire beleving 

van de roos vindt geheel onbewust plaats, zodat Steiner en Lamme het op dit punt met elkaar eens zijn. Het gro- 

te verschil is dat in de visie van Steiner wij werkelijk met ons hele wezen in de roos aanwezig zijn en wij voor de 

primaire beleving onze zenuwen helemaal niet nodig hebben. De beleving is geen illusie of constructie, maar ik 

duik met mijn hele wezen onder in de roos. 


Waar hebben we nu onze zenuwen voor nodig? Wat is hun rol in het geheel? Ons zenuwgestel heeft de bijzon- 

dere eigenschap dat zij het “Ik” als het ware aanzuigt waarna het “Ik” zich binnen ín het lichaam bevindt. Daar- 

binnen kan het “Ik” als het ware oplichten aan het zenuwgestel, de weerstand waardoor wij ons bewust kunnen 

worden van de beleving. In het verworven bewustzijn sta ik nu tegenover de roos, alsóf deze absoluut gescheiden 

6 terug naar boven

Het nucleaire verhaal 

de kranten van 14 augustus 2012 

door Werner Govaerts 

In de kranten van 14 augustus verschenen drie alarmerende berichten: 

- Gemuteerde vlinders ontdekt na ramp Fukushima, 

- Doel 3 blijft zeker tot eind september dicht, 

- Amerikaanse multinational laat nucleair afval achter. 

De eerste titel spreekt voor zich: de vlinders in Fukushima hebben kleinere 

vleugels en vertonen beschadigde ogen. Op het moment van de ramp wa- 

ren deze vlinders aan het overwinteren als larven. De wetenschappers 

voegen eraan toe dat deze bevindingen ‘onverwacht’ zijn omdat ze er tot 

nog toe vanuit gingen dat vlinders goed bestand zijn tegen straling. Nog alarmerender is dat de nakomelingen 

van deze vlinders nog grotere mutaties vertonen, wat betekent dat de ouders het besmet genetisch materiaal 

doorgeven aan de volgende generatie. Uiteraard wordt er ook sussend aan toegevoegd: “Vlinders mogen dan 

alarmerend snel muteren door de straling, het is niet zeker of hetzelfde bij mensen gebeurt.” Het onderzoek werd 

gepubliceerd in het wetenschappelijke tijdschrift Scientific Reports. 

De tweede titel gaat over de kerncentrale van Doel bij Antwerpen: een inspectie heeft aangetoond dat er 

scheurtjes zijn in het reactorvat. Die scheurtjes zouden te wijten zijn aan een constructiefout en moeten er dus in 

aanleg al zijn van in 1982! De reactor van Doel 3 werd daarop stilgelegd* en in Brussel werd in allerijl een inter- 

nationale conferentie belegd van experts. Doel is immers niet de enige kerncentrale die een reactorvat van deze 

makelij benut: ook Tihange in België en Borssele in Nederland en wereldwijd nog een twintigtal andere kerncen- 

trales moeten dringend hun reactorvaten onderzoeken. Ondertussen werd Tihange 2 gesloten voor inspectie en 

merkte ik op internet dat tijdens mijn vakantie-afwezigheid bekend was geworden dat de kerncentrale van Tihan- 

ge al zes jaar dagelijks radio-actief water lekt. Op de website van de uitbater van Borssele meldt men dat het 

reactorvat van andere materialen is gebouwd dan dat van Doel en dat er dus geen aanleiding is tot een nieuwe 

bijkomende inspectie. 


De derde titel gaat over het meest hallucinerende voorval. Op de nucleaire site van Fleurus liepen twee in- 

specteurs van de FANC (Belgisch agentschap voor nucleaire controle) een nucleaire besmetting op toen ze de fail- 

liete vestiging van een Amerikaans bedrijf voor medische machines onderzochten. Een citaat: “Door de lokalen 

lijkt een storm gewaaid: de grond is bezaaid met papieren, kaften, buizen en flessen gevuld met gevaarlijke, 

brandbare vloeistoffen. Elektriciteitskabels hangen los uit het plafond. En in een hoekje, afgeschermd door een 

simpel plastieken lint, staan vaten met een dreigend nucleair icoontje. In een krappe opslagplaats vinden de twee 

inspecteurs een gigantische berg vuilniszakken waarvan achteraf blijkt dat de inhoud vervuild is met strontium 

90, een radio-isotoop die erge gezondheidsproblemen kan veroorzaken.” 

De Morgen, 14 augustus 2012. 

De Morgen, 14 augustus 2012. 

De Standaard, 14 augustus 2012. 

* ‘Stilleggen’ is een relatief begrip 

in de kernenergiesector. Vooraleer 

de nucleaire kettingreacties in een 

splijtstaaf kunnen worden stopgezet, 

moet men de reactor eerst 

minstens drie maanden afkoelen. 

Pas dan kan men een probleem 

dat zich in de reactor afspeelt, 

beginnen aanpakken! 

8 terug naar boven

Hans-Bernd Neumann, Radioaktivität 

und die Zukunft des Menschen, 

Urachhaus, Stuttgart, 

2012. 

bewustzijn en fysica 

Het is algemeen bekend dat radio-activiteit niet zichtbaar, ruikbaar, voelbaar, kortom zintuiglijk niet waarneem- 

baar is. Dat maakt ze ook zo gevaarlijk! In een pas verschenen maar extreem verhelderend boekje – vanwege de 

slechts 109 pagina’s is het verkleinwoord op zijn plaats – legt Hans-Bernd Neumann deze gevaren uit. 

Nochtans is het niet via deze weg dat Neumann radio-activiteit met bewustzijn verbindt. Zijn betoog draait 

rond de volgende redenering. Om de bouw van het atoom te doorgronden hadden fysici zoals Einstein, Bohr en 

Heisenberg een nieuw soort denken nodig, wat Ken Wilber een ‘transrationeel bewustzijn’ noemt en voor wie met 

de antroposofie vertrouwd is, ligt het voor de hand dit in verband te brengen met de ontwikkeling van de bewust- 

zijnsziel waarmee iedere individuele mens van deze tijd zich moet uiteenzetten. Voorafgaand aan deze vorm van 

denken noemt Ken Wilber het prerationele en het rationele bewustzijn. Het eerste manifesteert zich wanneer ex- 

perts en overheidswoordvoerders bij een (bijna)kernramp in het buitenland steeds meteen weten te zeggen dat 

‘zoiets zich bij ons niet kan voordoen’ en ‘er geen enkel gevaar is voor de volksgezondheid’. Die beweringen zijn 

aantoonbaar op geen enkele rationaliteit gebouwd en moeten dus ‘prerationeel’ (of ‘emotioneel’) genoemd wor- 

den. 

De tweede manier van denken, het rationele, is nog steeds de meest gebruikte en de meest verbreide. Het 

omvat de redeneringen die leiden naar een ‘ofwel dit – ofwel dat’, een ‘juist of verkeerd’ of ook ‘objectief – sub- 

jectief’. Voor deze vorm van logica bestaat er niets tussen die twee – alles is herleidbaar tot het ene ofwel het 

andere. Het is het denken dat tot onze hoogtechnologische beschaving heeft geleid en dat zijn (voorlopig) ultieme 

manifestatie heeft in het binaire karakter van alles wat aan de computer ten grondslag ligt. 

In het begin van de twintigste eeuw echter stelde men op allerlei vlakken vast dat er fundamentele contradic- 

ties bestonden die men niet tot een ‘juist’ of ‘verkeerd’ kon herleiden. De grote bewijstzijnsontwikkeling die zich 

daar voordeed, was dat meer en meer ondervonden werd dat de waarnemer een existentieel bestanddeel is van 

het systeem dat hij waarneemt. Doordat de waarnemer een creatief deel van de werkelijkheid werd, moest men 

het principe van ‘ofwel dit – ofwel dat’ verlaten en komen tot een ‘zowel-dit-als-dat’, maar dan zonder het gebied 

van het exacte denken te verlaten. Zowel in de kunst als in de religie en in de wetenschap heeft deze ontwikke- 

ling zich voorgedaan. 

In de fysica gebeurde dit toen Niels Bohr in 1927 het begrip complentariteit invoerde en zijn leerling Werner 

Heisenberg de onscherpterelatie ontdekte. Hiermee werd het eeuwenoude probleem van het licht (bestaat licht uit 

golven? of uit deeltjes?) op een hoger niveau opgelost. Het bleek namelijk dat het antwoord op de vraag afhanke- 

lijk was van de manier waarop de onderzoeker zijn experiment opzette. De natuur – het licht – bleek ineens twee 

polair tegengestelde mogelijkheden te hebben om in verschijning te treden. En het is de mens – de onderzoeker 

met zijn experiment – die bepaalt in welke richting de natuur antwoordt, wat meteen wil zeggen dat de mens de 

(natuurkundige) werkelijkheid méé creëert! Dit gegeven mee in je bewustzijn opnemen, is ook voor eenentwintig- 

ste-eeuwse tijdgenoten geen vanzelfsprekendheid. 

gevolg 


Als we hierover verder nadenken, moeten we noodzakelijkerwijze besluiten dat er geen experimenten kunnen 

bestaan die onafhankelijk van de ‘rest van de wereld’ kunnen worden uitgevoerd. De hele wereld is continu een 

integraal bestanddeel van elk natuurkundig fenomeen. En hier komen we opnieuw bij de kernenergie terecht. 

Het is opvallend dat de discussies over (het gebruik van) kernenergie meestal alleen op het niveau van de 

9 terug naar boven

technische maakbaarheid gevoerd worden en zich dus uitsluitend op de verstandslogica baseren. Het punt is nu 

dat deze logica ontoereikend is om de natuurkrachten die daar werkzaam zijn te kunnen begrijpen. Verstandslogi- 

ca is zeer zeker een onmisbare eigenschap die mensen moeten bezitten die zich met kernfysica bezighouden, 

maar om de mogelijke problemen te begrijpen en in de hand te houden, heeft men het ‘transrationeel bewustzijn’, 

of de ‘logica achter de logica’ nodig. 

veiligheid van kerncentrales 

Neumann stelt in zijn boekje dat als je de bekende grote kernrampen analyseert (Windscale, Harrisburg, Tsjerno- 

byl), het niet de technische systemen zijn, maar wel de nalatigheid van mensen die hiervan oorzaak waren. De 

technische systemen zijn blijkbaar nagenoeg perfect, maar er werd geen rekening gehouden met de factor ‘mens’. 

En dat terwijl kerncentrales juist werken met natuurkunde die de factor ‘mens’ (en in het bijzonder zijn ‘transra- 

tioneel bewustzijn’) extreem nodig heeft om nog begrijpelijk te zijn. Wereldwijd reduceren de kernspecialisten en 

atoomingenieurs deze natuurkrachten, die – nogmaals – alleen met een transrationeel bewustzijn te doorgronden 

zijn, tot een zaak van zuivere, zij het complexe logica. Deze loochening van de eigenlijk aard van de atoomkrach- 

ten leidt tot enorme veiligheidsrisico’s, waarvan men zich niet bewust is (beter: ‘wil zijn’). 

Neumann vat samen: «Natuurkrachten die gebaseerd zijn op moderne quantummechanica en chaostheorie, 

kunnen alleen begrepen worden met een logica die boven de normale verstandslogica uitstijgt, en die Ken Wilber 

translogica noemt. Het gebruik van deze nieuwe technieken wordt problematisch wanneer dat gebeurt door men- 

sen die alleen maar een eenvoudige verstandslogica hebben ontwikkeld. Mensen die de problemen begrijpen, zul- 

len niet met absolute of primitieve uitspraken zoals “zoiets is onmogelijk” of “bij ons kan dat niet gebeuren” op de 

risico’s reageren. Mensen die translogisch kunnen denken, wijzen in hun argumentatie steeds ook op de morele 

dimensie van moderne technieken. Zij zijn er zich immers van bewust dat de mens een wezenlijke factor in het 

systeem is en zichzelf niet meer mag beschouwen als een passieve waarnemer aan de rand van het gebeuren.» 

waar we nog maar staan 

Bovenstaande is al lang geen voorpaginanieuws meer. De afgelopen week berichtten de kranten op pagina vijf of 

nog verder dat zowel Doel 3 als Tihange 2 nog voor Kerstmis weer zouden worden opgestart. Geen mens die nog 

wakker ligt van die scheurtjes of hun eventueel gevaar. De mensen die in augustus aan de alarmbel hebben ge- 

trokken, zijn ondertussen discreet maar professioneel opzij geschoven. The story must go on! En zowel journalis- 

ten als publiek en kiesvee vegeteren ondertussen verder in hun prerationele overtuigingen dat “zoiets bij ons niet 

zal gebeuren.” 


Werner Govaerts 

10 terug naar boven

Kunstspiegel door Evelien Nijeboer 

Barnett Newman (1905 – 1970), Who’s Afraid of Red, Yellow and blue (2,45 bij 5,43 meter), 1967 

rood, geel en blauw 

Dit schilderij komt op zo'n fotootje helemaal niet tot z'n recht, om te beginnen omdat het zo groot is (2.45 bij 

5.43 meter), ten tweede omdat het schilderij zorgvuldig in lagen is opgebouwd. Waarschijnlijk is eerst een dek- 

kende laag cadmiumrood aangebracht, daar overheen olieverf van het meer transparante en koele 'permanent 

rood'. Hierdoor ontstaat een rood dat gonst en 'zweeft', dat een dieptewerking geeft, wat een overweldigende 

indruk maakt als je ervoor staat. 

Er was een hoop te doen over dit schilderij. Het is vernield met een stanleymes, vervolgens gerestaureerd, 

waarop er onenigheid ontstond over de restauratie. De restaurator had het doek schijnbaar in z'n geheel óf met 

verkeerde rollers óf het verkeerde soort verf in de verkeerde lagen overgeverfd. Er kwam een rechtszaak met 

miljoenenclaims over en weer en een museale/chemische materialenexpert (Pieter Keune) moest uitzoeken of de 

restauratie nu wel of niet deugdelijk was uitgevoerd – van hem is ook het bovenstaande informatie (het recept 

voor een mooi sterk rood). 


Op een foto zie je er niets van, maar een onbevooroordeelde toeschouwer schijnt aan het schilderij te kunnen 

11 terug naar boven

zien dat het nu 'anders' is dan vóór de vernieling. Wat ik zeker wil geloven omdat de intensiteit van het rood 

sterk afhankelijk is van de materiaalkeuze (de soorten pigment, dikte van de verflaag) en de wijze van opbrengen 

(stippelen of verfrollen). Het is dus niet zomaar een rood geverfd stuk doek. 

het wezen van kleur 

Het enige dat Newman in wezen doet, is de toeschouwer confronteren met een abstractie van 2.45 x 5.43 meter 

– één kleur los gemaakt van iedere natuurlijke context. Eén kleur is op zichzelf genomen een abstractie want 

onze eigen waarneming neigt voortdurend ernaar zichzelf te complementeren door middel van contrast (het na- 

beeld op je netvlies) en intervalwerkingen – levende, optische kleuren roepen elkaar op. Bovendien is onze waar- 

neming zelf voortdurend in beweging. 

De moeilijkste vraag in de kleurtheorie is: “Wat is kleur”. Zelf heb ik er nog steeds geen éénsluidend antwoord 

op. Kleur is tegelijkertijd zowel een ding-an-sich, als een (zichtbaar geworden) relatie, een verhouding-tot. Kleur 

kan verschijnen in de vorm van materie maar ook zuiver optisch en immaterieel, zoals in een regenboog. 

Zelfs in de manier waarop kleuren optisch-fysisch ontstaan (in een prisma of in de atmosfeer), is eigenlijk een 

soort 'gekte' te bespeuren, iets dat 'niet klopt'. De kleureffecten in een prisma ontstaan doordat een stuk beeld, 

dat wat je normaal ziet met je ogen, verplaatst wordt. Als je door een prisma kijkt, zie je de omgeving op een 

andere plaats verschijnen (zoals bij een periscoop, waarmee je om de hoek kunt kijken). Als het beeld helemáál 

verplaatst wordt zou je niets merken, maar dat gebeurt dus niet – iets van de beweging blijft zichtbaar in de ge- 

kleurde randen. Een prisma van glas met lood erin is helderder dan normaal en geeft de sterkste kleuren. De 

vorm werkt ook mee: een prisma is drie- of zeshoekig en de randjes moeten niet heel scherp zijn. Hoe meer de 

randen zijn afgerond of gesleten, hoe breder de kleurrand. 

Het prisma verplaatst dus het beeld, maar de onscherpte van de rand maakt dat het beeld niet héél precies 

lijkt te kunnen kiezen waar het zichzelf neerzet. Het beeld wordt verplaatst, maar niet héél exact, hij doet het 

'ongevéér'. Precies door die onzekerheid of onscherpte verschijnen de gekleurde randen van het prisma (plaatje 

1). Hieraan moest ik denken toen ik via Werners artikel kennis nam van de 'onscherpterelatie' (in Nederland be- 

kender als 'onzekerheidsrelatie') van Heisenberg. 

licht, kleur, duisternis 

Zo'n gekleurde rand wordt zichtbaar op de grens van een licht en een donker vlak, en de kleuren laten zien in 

welke richting het beeld getrokken is: als wit terrein wint op een donker stuk zie je de blauwrand, als een donker 

stuk terrein wint op wit zie je de roodrand. Daar waar de donkere kant de meeste stuwkracht heeft is hij diep 

rood, daar waar hij helemaal doorstoot in het licht is hij geel (plaatje 2). Vergeleken met het mensbeeld kun je 

licht zien als een veruiterlijkte vorm van 'bewustzijn', en duisternis als veruiterlijking van 'wil'. In de roden is de 

duisternis actief, in de blauwen het licht. Het rood van dit schilderij kun je zien als een veruiterlijking van een wil 

die in de daad schiet en zo aan het licht komt. Waarschijnlijk is het rood van de onderlaag meer een in-de-daad- 

schietend-rood (vermiljoen, gaat richting oranje), en de transparante buitenlaag een iets donkerder rood (schar- 

lakenrood), een beeld van een iets meer teruggehouden wil. Daardoor zou een hoge mate aan stuwing beleefbaar 

worden aan het werk. 


12 terug naar boven

houvast 

In een realistisch werk krijgt zowel je verstand als je waarneming een houvast aangeboden. Er is een herkenbare 

voorstelling die zo geordend is dat je hem kan 'lezen'. Niet alleen het herkennen van de voorstelling, ook de 

weergave van ruimte geeft aan de toeschouwer een houvast. Je blik wordt geleid van detail naar detail en het 

geheel heeft, door de perspectivische ordening rond één of meer verdwijnpunten, een beleefbare samenhang. Dit 

houvast ontbreekt in het werk van Barnett Newman. Een toeschouwer kan er op geen enkele manier grip op krij- 

gen – niet fysiek, niet emotioneel en al helemaal niet met het verstand. 

Het is geen vlak geverfd oppervlak - er is een dieptewerking die overeen komt met de aard van de kleur zelf: 

een in zichzelf gestuwd rood waarin de blik, als een gehypnotiseerd konijntje door de autolampen, wordt vastge- 

houden en die door de grootte van het werk niet kan ontsnappen. De gele en blauwe randen aan de zijkant wer- 

ken als technische visuele 'hekken', om je binnen het rood te houden en het rood als binnenwereld te blijven er- 

varen. 

Door je aan dit schilderij bloot te stellen, wordt je ziel als het ware 'opengemaakt' en direct blootgesteld aan 

de werking van het rood, zonder dat er een houvast is voor het bewuste, rationele 'ik'. Alleen al door de aard van 

de kleur kan dat schrikwekkend zijn, de uitdagende titel 'Who's afraid of red, yellow and blue' is geen loze kreet. 

In totaal drie werken van Barnett Newman zijn door museumbezoekers grondig vernield, volgens één van de 

vandalen omdat hij bang was voor het werk. In ieder geval één van de daders was psychisch niet heel stabiel. 

Maar zonder de daders te willen verontschuldigen, meen ik waar te nemen dat er van het werk zelf een zekere 

psychotiserende werking uit gaat. Een bezoeker die voor het werk ontvankelijk is, wordt tot aan een punt ge- 

bracht waar hij iets móet gaan doen om zich staande te houden: óf zijn 'ik' mobiliseren, of fysiek in de actie 

schieten (waarbij je nog kunt kiezen tussen boos weglopen of je stanleymes pakken). De toeschouwer moet crea- 

tief worden, anders wordt hij destructief. Ook angst en moed blijken in dit proces twee uiteinden van dezelfde 

stok. 

fysica en deeltjesonderzoek 

Het werk is ontstaan kort nadat in de fysica het deeltjesonderzoek zich ontwikkelde, het is er als het ware een 

spiegeling van. Abstract expressionisme en colorfield-painting gaan over de directe werking van vorm en kleur 

zelf, je zou kunnen zeggen dat die op dezelfde manier gezocht wordt als in de fysica. De zichtbare natuur wordt 

expres 'kwijtgemaakt'. Er wordt als het ware één piepklein deeltje van de werkelijkheid (een stukje van een 

bloemblaadje van een rode geranium) op zichzelf gezet en opgeblazen tot gigantische proporties. Op dezelfde 

manier poogt men in het deeltjesonderzoek als het ware via een holle naald (het meetapparaat) áchter de “illu- 

sie” van de zichtbare werkelijkheid te komen. 


Doordat aan de zintuigelijke wereld voorbij wordt gegaan, kan de zielenwereld niet goed meedoen (die spie- 

gelt zich immers aan de natuur), maar het losse, kale 'ik' kan zichzelf gek genoeg aan dit hele gebeuren wél be- 

leven. Hij blijkt zelfs onlosmakelijk onderdeel uit te maken van het experiment, zoals hierboven geschetst in het 

artikel van Werner Govaerts. In het deeltjesonderzoek kun je alleen 'waarnemen' door handelend op te treden en 

de handeling bepaalt de aard van de waarneming. Zolang dat erkend wordt, is er niets aan de hand, maar dat 

gebeurt dus niet altijd, en dan wordt er “Het” verhaal over “De” werkelijkheid van gemaakt waarbij de mens zelf 

buitenspel staat en bijgevolg z'n verantwoordelijkheid niet neemt (zie ook onderstaand artikel van Jac Hielema). 

Dit dilemma toont zich tot diep in de wetenschapsopvattingen: de Kopenhaagse interpretatie (door Bohr, Op- 

link: 

http://www.eveliennijeboer.nl/kijk 

je-perspektief.html 

13 terug naar boven

* Visie en gesprek 

In ‘visie en gesprek’ worden 

stukken gepubliceerd van mensen 

die door de antroposofie 

geïnspireerd vraagstukken onderzoeken, 

maar er een andere 

draai aan geven dan De Aardespiegel 

zou doen. De teksten in 

deze rubriek zullen daarom altijd 

worden begeleid door een redactioneel 

commentaar. 

penheimer en Heisenberg), waarin de menselijke hand deel uitmaakt van de onderzoekssituatie, is verdrongen 

door de zogenaamd meer objectieve, want de menselijke hand ontkennende, interpretatie van Einstein. Het is 

vreemd dat men in de wetenschap die verantwoordingsloze objectiviteit zo belangrijk vindt, terwijl mensen in de 

praktijk wél geacht worden hun verantwoording te nemen. 

creativiteit 

Net als in het verschijnen van de kleuren is in de deeltjesfysica 'onzekerheid' of 'onscherpte' een wezenlijk onder- 

deel van een waarnemingssituatie. Waarschijnlijk doordat het waarnemen, zowel in de deeltjesfysica als in de 

kunst, een creatief proces is, een activiteit die de waarneming vormgeeft en bepaalt. In ieder creatief proces is 

'onbepaaldheid' een noodzakelijke factor. Creativiteit is: de kunst om te weten wat je nog níet vast moet leggen, 

hoe je ruimte maakt voor dat wat wil ontstaan. In creatieve vormen van onderzoek kan het resultaat niet van 

tevoren vast staan en heeft de exactheid uiteindelijk ook een ander karakter – meer inzichtelijk, kwalitatief en 

individueel gedragen. 

Als kunstenaar heb je als het goed is een relatie met datgene wat er in je werk wil ontstaan. De wetenschap 

laat zien dat je die relatie ook kunt uitsluiten, en de kunst heeft daarin lange tijd de wetenschap gevolgd. Het 

leverde soms minder bezielde en minder menselijke vormen van kunst op. Maar ook dat is nodig, om in vrijheid 

de relatie met de inhoud aan te kunnen gaan en die vorm te leren geven. 

Evelien Nijeboer 

Horizontale geld-circulatie en verticale waarde- 

circulatie door Jan Saal 

een geheel 

Wanneer we de maatschappij als één geheel beschouwen, zonder geledingen, kunnen we nooit tot een goed be- 

grip van de economie, waarde en geld komen. We moeten een onderscheid gaan maken tussen verschillende le- 

vensgebieden, zoals: het natuurlijk leven, het economisch leven, het rechtsleven en het culturele leven. Wat in 

het ene gebied gezond is en goed werkt, is in het andere gebied vaak ongezond en werkt dan negatief. Het eco- 

nomisch leven wordt begrensd door de natuur en door het rechtsleven. Mensen maken deel uit van alle levensge- 

bieden. 


Visie en gesprek* 

14 terug naar boven

afbeelding 1 

! 

Samenleving 

van mensen 

de grens tussen het natuurlijk leven en het econo- 

misch leven 

Het leven in het natuurlijk leven voltrekt zich zonder 

toedoen van mensen. Wij kunnen daarin wel regelend 

optreden, maar wij kunnen het leven niet scheppen. Een 

boom groeit tot boom zonder ons toedoen. Het leven in 

het economisch gebied kan zich juist niet zonder het 

toedoen van de mens voltrekken. Planken worden nooit 

een tafel, wanneer wij deze niet samenvoegen, oftewel 

wanneer wij niet handelend, vervaardigend optreden. 

Wanneer wij in het economisch leven stoppen met 

handelen, komt het economisch leven niet tot leven. 

Wanneer wij niet handelen in het natuurlijk leven, leeft 

het natuurlijk leven gewoon verder. Zo zien we het boe- 

renbedrijf op de grens tussen het natuurlijk en het eco- 

nomisch leven functioneren. Wanneer we het boerenbe- 

drijf te veel economisch maken, door te veel in te grijpen 

in de natuur, ontstaat vervuiling en bio-industrie. Wan- 

neer we te weinig economisch handelen binnen het boe- 

renbedrijf, waardoor “te veel natuurlijk leven” de kans krijgt, dan ontstaat een verliesgevende situatie. De boer 

bewaakt het evenwicht tussen de natuur en de economie en is daarmee een soort grenswachter tussen het eco- 

nomisch levensgebied en het natuurlijk levensgebied. 

Er bestaan nog meer grenswachten aan de kant van het economisch leven, die aan het natuurlijk leven 

grenst. Wanneer we delfstoffen uit de aarde winnen en/of afvalstoffen in het natuurlijk milieu lozen, wordt even- 

eens de grens tussen deze twee levensgebieden overschreden. Mensen en bedrijven die zich hiermee bezig hou- 

den hebben ook een functie als grenswacht tussen natuur en economie. Wanneer bij deze processen weinig reke- 

ning wordt gehouden met het leven op aarde kan veel milieuschade ontstaan. 

de mens als verbindende factor 

De mens is de schakel, die het natuurlijk leven met het economisch leven verbindt, door voedingsmiddelen te 

verbouwen en grondstoffen te winnen en die vervolgens te verhandelen en te bewerken. Geschiedkundig is de 

ruilhandel de vorm waarin een economisch leven voor het eerst optreedt. Het is de handel die het mogelijk heeft 

gemaakt dat veel later een industrialisatieproces kon optreden, waarmee het economisch leven pas werkelijk 

kracht heeft gekregen. Gedurende die tijd is het geld ontstaan en heeft dit geld steeds meer invloed gekregen op 

het economisch leven. 

Geestesleven 

Cultureel leven 

Rechtsleven 


Economisch leven 

Natuurlijk leven 

Aarde 

Inzien!en! 

streven! 

Leren en 

ontwikkelen 

Besturen en 

organiseren 

Verbinden 

In groepen 

Produceren en 

consumeren 

Leven en sterven 

Oorspronkelijk is vanuit tempels het geld als goud ingevoerd in de samenleving. Later is dit goud vervangen 

door respectievelijk zilver, brons, ijzer, nikkel en papier. Inmiddels is bij het girale geld zelfs het papier verdwenen 

en spreken we van plastic geld (betaalpasjes). Door het geld werd een ruilhandel over veel grotere afstand en tijd 

mogelijk en kreeg het economisch leven een belangrijke stimulans. 

15 terug naar boven

Het economisch leven bestaat uit "Het produceren, verhandelen en consumeren van goederen en diensten". 

Wanneer we het hergebruik van grondstoffen hierbij betrekken, kunnen we een cyclisch proces herkennen dat 

bestaat uit de volgende stappen. 

Productie — handel — consumptie — hergebruik — productie — handel enz. 

Het geld vormt een tegenstroom in dit circulatieproces en kan dan koopgeld worden genoemd. 

De kwaliteit die heerst in het natuurlijk leven kan gekarakteriseerd worden met groei en verval, met leven en 

dood. De kwaliteit van het economisch leven kan gekarakteriseerd worden met vervaardigen en verbruiken, met 

produceren en consumeren. Voedingsmiddelen en grondstoffen worden vanuit het natuurlijk leven het econo- 

misch leven binnen gebracht, terwijl organisch afval en anorganisch afval, door verrotten, corrosie en slijtage, 

vanuit het economisch leven terugvallen in het natuurlijk leven. 

het economisch leven nader bekeken 

Bij nauwkeurige bestudering van het economisch leven, kunnen we in de geproduceerde — verhandelde — gecon- 

sumeerde goederen twee belangrijke soorten van elkaar onderscheiden. Aan de ene kant voedingsmiddelen en 

grondstoffen, die hun waarde ontlenen aan het feit, dat ze geconsumeerd of verbruikt kunnen worden. Ze worden 

meer waardevol, naarmate ze meer geschikt zijn voor consumptie of verbruik. Een klaargemaakte maaltijd is 

meer waard dan een kilo ongedopte erwten. Een plaat staal is meer waard dan een berg ijzererts. Een belangrijk 

stuk van economische arbeid bestaat dan ook uit het steeds meer consumptie- of verbruiksgeschikt maken van 

deze voedingsmiddelen en grondstoffen. Zodra ze niet meer voor consumptie geschikt zijn (bederfelijke waar) 

verliezen zij hun waarde. Aan de andere kant kennen we machines en investeringsgoederen die hun waarde ont- 

lenen aan het feit dat ze niet geconsumeerd of fysiek verbruikt kunnen worden, maar dat ze kunnen worden in- 

gezet bij het vervaardigen van andere producten. Het zijn meer gebruiksgoederen dan verbruiksgoederen. We 

kunnen ook het geld zien als gebruiksmiddel. In de groep van gebruiksgoederen is dat geld het minst aan slijtage 

of verbruik onderhevig en bevindt zich in het economisch leven qua aard dan ook polair tegenover de voedings- 

middelen, die daar het meest aan onderhevig zijn. 

De bovengrens van het economisch leven wordt aangegeven door het geld (gezien als product), en de onder- 

grens door voedingsmiddelen. 


Het geld kan daardoor een brugfunctie tussen het economisch leven en het rechtsleven vervullen. Dan veran- 

dert het van koopgeld in leengeld of contractgeld. Zolang het geld als koopgeld, als ruilmiddel, functioneert, 

maakt het nog deel uit van het economisch leven. Zodra echter het geld wordt gespaard of uitgeleend, verandert 

het van aard en gaat het deel uitmaken van het rechtsleven. 

Langzaam maar zeker kunnen we het economisch leven ons steeds helderder voor de geest halen, als proces- 

sen die door mensen worden voltrokken. Vanaf de aarde worden grondstoffen en voedingsmiddelen het econo- 

misch leven binnen gevoerd. Economisch werken bestaat uit het omvormen van voedingsmiddelen en grondstof- 

fen, zodanig dat hun waarde toeneemt doordat er betere mogelijkheden ontstaan voor verbruik en/of gebruik. 

Planken worden tafels, aardbeien worden ingeblikt of klaargemaakt. Gedurende dit omvormingsproces ontstaat 

afval, dat weer terugvalt aan de natuur en eventueel weer als grondstof kan worden gebruikt. 

16 terug naar boven

koopgeld 

Bij elke transactie tussen verkoper en koper wordt de waarde vastgesteld en in geld betaald, dat noemen we 

koopgeld. Wanneer mensen uit vrije wil aan het economisch proces deelnemen en koop/verkoop-transacties uit- 

voeren, wordt ook bij handelstransacties waarde toegevoegd. In verlies- en winstrekeningen worden deze proces- 

sen precies beschreven. Winst betekent daarbij dat er meer geproduceerd dan geconsumeerd of afgebroken 

wordt, verlies andersom. Een verlies- en winstrekening is dus een koopgeld-overzicht. 

In het economische circulatieproces krijgt geld zijn waarde als koopgeld, doordat het als tegenwaarde van 

voedingsmiddelen, producten, diensten en investeringsgoederen wordt gebruikt. Tijdens de koop/verkoop wordt 

de intrinsieke waarde van goederen en diensten overgedragen op geld. Het geld gaat dus waarde dragen, terwijl 

de oorspronkelijke producten worden verbruikt of versleten. Daarna kan later deze geldwaarde met behulp van 

geld overgebracht worden in het rechtsgebied, als leengeld, of naar het culturele gebied, als schenkgeld. 

leengeld 

Omdat rechten en plichten van mensen duidelijk te onderscheiden zijn van de prestaties die economisch relevant 

zijn, is de grens tussen economisch leven en rechtsleven goed te onderscheiden. Het eigendomsrecht op een auto 

is bijvoorbeeld eenvoudig te onderscheiden van de auto op zich. Het is interessant dat deze grens tussen het 

economisch leven en het rechtsleven deels wordt beschreven in een balans, wanneer we tenminste de debiteuren 

en deelnemingen op de passiva kant van de balans plaatsen. 

We zien zo het economisch leven geplaatst tussen twee velden, die elk hun invloed op dit economisch leven 

uitoefenen. De ondergrens van het economisch leven wordt gevormd door de overgang naar de natuur. Goederen 

worden waren, zodra ze de grens passeren en in het economisch leven worden opgenomen. 

De bovengrens van het economisch leven wordt gevormd door de overgang naar het rechtsleven. Daar waar het 

rechtsleven zijn invloed uitoefent, ontstaan eigendomsrechten en 'waarde-dragers', zoals geld. Daar waar de 

mens zijn invloed op het economisch leven uitoefent, ontstaan arbeid, consumptie en productie. 

Omgekeerd oefent het economisch leven op zijn beurt invloed uit op de aangrenzende gebieden: 

- De invloed van het economisch leven op de natuur veroorzaakt afval en grondstoffen. 

- De invloed op het rechtsleven veroorzaakt waarde en rechten en plichten zoals bijvoorbeeld bij leningen. 

- De invloed op de mens tenslotte veroorzaakt vermoeidheid, zingeving en behoeftebevrediging. 

Op dit punt is het goed om te wijzen op de inzichten en vaardigheden van mensen, die via de menselijke arbeid 

invloed uitoefenen op het economisch leven. Zonder inzichten en vaardigheden kunnen we niet actief worden in 

het economisch leven. Omgekeerd kunnen ervaringen in het economisch leven invloed uitoefenen op de inzichten 

en vaardigheden van een mens. We kunnen deze ontwikkeling van vaardigheden en inzichten apart bekijken en 

vinden dan het culturele leven. 


Wanneer we nu vanuit de aarde gezien de verschillende levensgebieden in een schema neerzetten, kan daarin 

worden aangegeven dat in het economisch leven grondstoffen worden omgevormd tot waarde. Deze waarde kan 

via het rechtsleven worden bewaard en verplaatst. Via kredietverlening en ontsparing kan waarde weer terugge- 

bracht worden in het economisch leven. Het is echter ook mogelijk dat waarde in het rechtsleven een omvor- 

mingsproces doormaakt van materiële waarden in relationele waarden. Het gaat dan om de waarde van menselij- 

17 terug naar boven

afbeelding 2 

ke relaties, in verwachtingen die we van elkaar hebben en het vertrouwen dat we in elkaar hebben. In relaties 

gaat het ook om zekerheden en risico's. 

de versnellingsspiraal 

Als leengeld wordt gebruikt om te investeren in gebouwen, machines enz. die zowel gemaakt worden in het eco- 

nomisch leven, alsook weer ingezet worden in het economisch leven, treedt een versnelling op van het econo- 

misch leven. Die versnelling in het economisch leven heeft tot gevolg dat er meer winsten worden gemaakt. Die 

winsten worden weer afgevoerd, met behulp van geld, naar het rechtsleven, via rente, aflossing en winstuitkerin- 

Samenleving 

gen. Daarmee wordt meer vermo- 

gen gevormd, dat weer geïnves- 

teerd wordt, waardoor het econo- 

misch leven verder versneld 

wordt. Zo ontstaat een spiraal, 

waarbij steeds meer waarde in het 

rechtsleven terecht komt en 

steeds meer investeringen in het 

economisch leven worden gedaan. 

Door overschot aan vermogen 

in het rechtsleven kan zowel de 

handel in aandelen en andere 

vermogenstitels ontstaan, als ook 

het fenomeen dat steeds risicovol- 

ler geïnvesteerd zal worden. Met 

de handel in aandelen en vermo- 

genstitels ontstaat er een soort 

economisch leven in het rechtsle- 

ven. Deze contracten worden dan financiële producten genoemd en men maakt winst met de handel in die pro- 

ducten. De aard van de winst is echter totaal verschillend van de winst die in het economisch leven wordt ge- 

maakt. Je zou het dan ook schijnwaarde kunnen noemen die daarbij ontstaat. 

Door dit ontstaan van schijnwaarden en door het toenemende risicovolle investeren komt de waardevoorraad 

in het rechtsleven in een soort bubbeltoestand terecht. De waarden in het rechtsleven kunnen daarbij zeer snel 

toenemen, maar door een crisis vervolgens weer net zo snel verloren gaan. Zonder maatregelen zal hierdoor 

vanuit het rechtsleven crisis na crisis ontstaan. Eigenlijk is dus het te veel aan bubbel-waarden in het rechtsleven 

een maatschappelijk ziekmakend proces. De waarden kunnen niet terug naar het economisch leven, omdat ze 

daar inflatie veroorzaken. Ze kunnen ook niet in het rechtsleven blijven, omdat daar crises veroorzaken. Ze moe- 

ten dus als schenkgeld naar het culturele leven. 

schenkgeld 

! 

Cultureel leven 

Rechtsleven 

Economisch leven 

Natuurlijk leven 

Aarde 


risico 

Verzekerings 

maatschappijen 

zekerheid 

banken 

Schenkgeld = 

waarde 

consumeren 

Leengeld = 

waarde 

verplaatsen 

Verticale 

waarde-circulatie 

Koopgeld = 

waarde produceren 

Betalen van huur 

aflossen leningen 

Investeringen 

ontsparen 

Horizontale 

geld-circulatie 

Kopen van voedingsmiddelen 

verbruiksproducten 

De uiterste grens van risico nemen in het rechtsleven is het wegschenken van geld. Het risico van waardevermin- 

dering verandert dan in de zekerheid van waardevermindering. Schenkgeld vormt de basis van het culturele le- 

18 terug naar boven

ven. De uiterste grens van risico vermijden, de ondergrens van het rechtsleven, is de relatie met een andere 

mens vermijden. Dit kunnen we doen door te kopen in plaats van het verstrekken van een lening. Dit uiterste 

brengt ons over de grens, in het economisch-leven, omdat we daarmee een activa bezitten in plaats van een 

vermogens-titel, zoals te zien is bij de balans. 

De ontvanger van het schenkgeld kan zich met andere zaken bezighouden dan het verdienen van geld (eco- 

nomisch leven) en het terugbetalen van een lening of het onderhouden van een relatie (rechtsleven). Met behulp 

van het schenkgeld kan hij toch in zijn levensonderhoud voorzien. Via het kopen van eten en drinken brengt hij 

de waarde als tegenwaarde in de onderste regionen van het economisch leven. Via het betalen van huur brengt 

hij de waarde in het rechtsleven terug. 

verticale waarde-circulatie 

Geleidelijk hebben we nu een zogenaamde verticale waarde-circulatie beschreven. Het geld krijgt waarde in het 

economisch leven. Via het rechtsleven wordt door leningen en deelnames, die waarde verplaatst naar mensen 

met potentiële capaciteiten. Deze mensen krijgen zo de gelegenheid om hun capaciteiten toe te passen in het 

economisch leven met behulp van investeringen. Het te veel aan leengeld kan als schenkgeld zijn waarde verlie- 

zen. Met schenkgeld worden mogelijkheden van opleiding en ontwikkeling gecreëerd voor diegenen die het 

schenkgeld ontvangen. Deze laatste brengen het geld weer terug in het economisch leven door het kopen van 

voedingsmiddelen, producten en diensten, waarbij het als koopgeld nieuwe waarde opneemt in het economisch 

leven. Via deze weg vernieuwt de geldwaarde zich door actualisering in het economisch leven. 

Voorzover bijvoorbeeld huur, rente en aflossing wordt betaald vloeit het geld terug in het rechtsleven, hetgeen 

feitelijk geen verjonging inhoudt maar een verplaatsing naar de eigenaren van vermogens. Daarmee wordt het te 

veel aan waarde in het rechtsleven niet geconsumeerd en blijft gewoon bestaan of wordt zelfs vermeerderd. 

Een gezond maatschappelijk leven komt tot stand wanneer de waarde die geproduceerd wordt in het econo- 

misch leven uiteindelijk via consumptie, verplaatsing en schenkingen weer uit het economisch leven verdwijnt, 

waarbij het rechtsleven hulpmiddel is. 

De hoeveelheid waarden die als koopgeld in het economisch leven functioneert, moet in verhouding blijven 

met de transacties die in het economisch leven worden afgesloten. Het gaat dan om een stromingsbegrip: geld/ 

tijdseenheid. 

Wanneer waarde onvoldoende wordt geconsumeerd, gaat het overschot aan waarde storend werken. In het eco- 

nomisch leven veroorzaakt ze dan bijvoorbeeld inflatie of slechte product-kwaliteit. In het rechtsleven veroor- 

zaakt een overschot schuldenproblemen of zeer risicovolle en ethisch aanvechtbare leningen. 

tot slot 


Kerngedachte is dus, dat de wereld niet gezien moet worden als een grote soep, waarin zich afzonderlijke proces- 

sen afspelen, maar dat er een zekere ordening bestaat, die in lagen en levensgebieden is opgebouwd. Het eco- 

nomisch leven vormt een bepaalde laag in deze ordening en is begrensd door andere lagen. Elke laag heeft zijn 

eigen wetmatigheden en dient afgeschermd te zijn van andere lagen. Geld is bij dit geheel de transporteur van 

waarden. Het geld haalt de waarden op in het economisch leven, als koopgeld, en transporteert de waarde naar 

het rechtsleven, als leengeld, en naar het culturele leven, als schenkgeld. De economisch wetenschap zou er 

meer op gericht moeten zijn om die geldstromen te onderzoeken en de gevolgen in kaart te brengen. Jan Saal 

19 terug naar boven

gestolde voorstellingen, vloeibare ideeën door Jac Hielema 

botsende voorstellingen 

Jan Saal begint zijn artikel met de bewering: “Wanneer we de maatschappij als één geheel beschouwen, zonder 

geledingen, kunnen we nooit tot een goed begrip van de economie, waarde en geld komen.” Daartegenover zou ik 

mijn artikel over dit onderwerp beginnen met de bewering: “Om tot een goed begrip van de economie, waarde en 

geld te komen, moeten we de wereldwijde samenleving, dat wil zeggen de hele aarde en alle mensen, als één 

zich van binnenuit ontwikkelend levend geheel beschouwen.” 

Deze beweringen lijken diametraal tegenover elkaar te staan. Jan Saal lijkt te zeggen: “de maatschappij is 

geen geheel, maar bestaat uit geledingen.” Hij herkent er vijf: natuurlijk leven, economisch leven, rechtsleven, 

cultureel leven en geestesleven (zie de eerste afbeelding in zijn artikel). Ik zeg: “de maatschappij is één levend 

geheel.” En ik begrijp van Rudolf Steiner dat dit ‘maatschappelijke organisme’ niet uit vijf, maar uit drie geledin- 

gen bestaat: economisch leven, rechtsleven en geestesleven. Op grond van deze uitgangspunten botsten Jan Saal 

en ik tijdens een bijeenkomst van zogenoemde ‘driegeleders’, dat wil zeggen, mensen die zich geïnspireerd voe- 

len door de maatschappelijke ideeën van Rudolf Steiner.* Mijn bewering baseer ik op een citaat van Rudolf Stei- 

ner uit de eerste voordracht van de cursus economie (GA340): “De hele aarde vormt, als economisch organisme 

gedacht, het maatschappelijke organisme.” Toen ik Jan Saal tijdens die bijeenkomst confronteerde met deze uit- 

spraak van Rudolf Steiner, noemde hij die onzin. 

Inmiddels heb ik Jan Saal mijn excuses aangeboden voor mijn prerationele (emotionele) reactie op zijn uit- 

gangspunten. Inmiddels ben ik er ook achter gekomen dat er veel te zeggen valt voor de ideeën van Jan Saal 

over geld- en waardecirculatie ook al verschillen hij en ik van inzicht over de uitgangspunten. Geen van beiden 

willen we, zoals zoveel driegeleders voor ons, rollend over straat gaan. We willen niet ruziën over hoe Rudolf 

Steiner het allemaal heeft bedoeld, laat staan dat we elkaar om de oren willen slaan met citaten van hem. Maar 

als we niet in een strijd om het grote gelijk ten onder willen gaan, moeten we onze verschillende uitgangspunten 

op de één of andere manier zien te overbruggen. Hoe? Hoe vormt de mens überhaupt ideeën en begrippen met 

betrekking tot sociaal-economische vraagstukken? En: hoe beoordeelt hij of de door hem ontwikkelde begrippen 

en ideeën vruchtbaar zijn? Immers Goethe schreef: “Alleen wat vruchtbaar is, is waar.” Naar aanleiding van mijn 

botsing met Jan Saal ben ik op zoek gegaan naar de kentheoretische grondslagen van sociaal-economische vraag- 

stukken. 

meetkundige voorstellingen 


redactioneel commentaar 

Was het maar zo eenvoudig als met meetkundige voorstellingen. Die kunnen we namelijk bewijzen, dat wil zeg- 

gen meetkundig aanschouwelijk maken. Neem nu de stelling van Pythagoras. Die geeft het verband aan tussen de 

lengten van de zijden van een rechthoekige driehoek. In woorden luidt de stelling: de oppervlakten van de vier- 

kanten met de rechthoekszijden als zijde zijn gelijk aan de oppervlakte van het vierkant met de hypotenusa (de 

schuine zijde, die tegenover de rechte hoek ligt) als zijde. 

* Arjen Nijeboer is bezig met een 

inleidende tekst in de maatschappelijke 

ideeën van Rudolf Steiner, 

die zal worden gepubliceerd in het 

volgende nummer van De Aardespiegel. 

20 terug naar boven

Getekend: 

Noemen we de rechthoekszijden a en b en de hypotenusa c dan luidt de stelling in formule: a 2 + b 2 = c 2 

Iedereen is het erover eens dat de stelling van Pythagoras waar is. Waarom? Omdat die te bewijzen is. Dit is één 

van de ruim driehonderd bewijzen van de stelling van Pythagoras: 

Toelichting bij dit bewijs: beide vierkanten met zijde a + b zijn even groot. Het linker vierkant is samengesteld uit 

de vierkanten a 2 en b 2 en de vier driehoeken abc; het rechter vierkant uit het vierkant c 2 en de vier driehoeken 

abc. Trekken we nu van de beide vierkanten a + b de vier driehoeken abc af, dan houden we links de vierkanten 

a 2 en b 2 over en rechts het vierkant c 2 . Hieruit volgt dat a 2 + b 2 = c 2 . 

Niemand botst meer over de waarheid van de stelling van Pythagoras, omdat die al lang geleden is bewezen. 

Kunnen we het op dezelfde manier eens worden over voorstellingen met betrekking tot sociaal-economische 

vraagstukken? 


ideeën met betrekking tot sociaal-economische vraagstukken 

Bij begrippen en ideeën met betrekking tot sociaal-economische vraagstukken is het beduidend moeilijker om 

aanschouwelijk te maken of ze waar zijn of niet, of ze vruchtbaar zijn of niet. Neem de idee van de driegeleding 

van het maatschappelijk leven. Die zegt iets over de betrekkingen tussen mensen. In woorden luidt de idee: de 

menselijke samenleving bestaat uit de drie geledingen economisch-, rechts- en cultureel leven. Kunnen we dit 

idee net zo bewijzen als de stelling van Pythagoras? Dat kunnen we niet. Waarom niet? Omdat de mens als ken- 

nend subject deel uitmaakt van het te kennen object. 

Ik bedoel: de meetkunde bestudeert de betrekkingen tussen punten, lijnen en vlakken in de ruimte. Aan de 

21 terug naar boven

hand van de stelling van Pythagoras heb ik laten zien dat meetkundige stellingen meetkundig bewezen kunnen 

worden door ze meetkundig aanschouwelijk te maken. Waarom kan ik dit? Omdat ik als kennend subject zelf geen 

onderdeel uitmaak van het te kennen object. Ik ben geen punten, lijnen en/of vlakken in de ruimte. 

Überhaupt is de wetenschappelijke methode van de anorganische (de dode) natuur de zogenoemde bewijzen- 

de methode. In de anorganische natuur kan ik deze methode toepassen, omdat ik er zelf geen deel van uitmaak. 

Voor zover ik een complex van anorganische fysische en chemische processen ben, maak ik natuurlijk wel deel 

uit van die anorganische natuur. Maar ik ben ook een levend wezen. Ik heb bovendien een innerlijk leven. Ik ben 

zelfs in staat om mezelf van binnenuit, dat wil zeggen: zelfbewust om te vormen, te ontwikkelen. Kort gezegd ben 

ik een levend mezelf van binnenuit ontwikkelend wezen. 

De voorstelling van de driegelede samenleving heeft betrekking op de sociale werkelijkheid, dat is de werke- 

lijkheid van de betrekkingen tussen mensen. Ik maak deel uit van die werkelijkheid. Omdat mensen levende en 

zichzelf van binnenuit ontwikkelende wezens zijn, is de sociale werkelijkheid ook een levend en zichzelf van bin- 

nenuit ontwikkelend geheel. Dus omdat ik als kennend subject deel uitmaak van het te kennen object, kan ik be- 

grippen en ideeën met betrekking tot sociale vraagstukken niet uiterlijk aanschouwelijk maken om ze te bewijzen. 

Wel kan ik ze voor mezelf innerlijk aanschouwelijk maken. 

Stel dat ik toch uiterlijk aanschouwelijke voorstellingen van de sociale werkelijkheid maak, wat doe ik dan? 

Dan plaats ik mezelf als levend en zichzelf van binnenuit ontwikkelend wezen buiten de sociale werkelijkheid. En 

dat is nu precies wat de huidige sociaal-economische wetenschappen doen, zij plaatsen de mens als levende en 

zich ontwikkelende wezens buiten de sociale orde met als gevolg dat er steeds minder ruimte is voor de mens als 

levende en zichzelf ontwikkelend wezen. 

Ook als driegeleders proberen hun driegeledingsideeën uiterlijk aanschouwelijk te maken, plaatsen ze zichzelf 

buiten de sociale werkelijkheid. 

de levende en zich van binnenuit ontwikkelende methode 

Je zou kunnen zeggen dat de huidige wereldwijde sociaal-economische wanorde is ontstaan door een denken dat 

legitiem is met betrekking tot de anorganische natuur ook toe te passen op de sociale werkelijkheid. Ik zou dit 

denken het mechanisch materialistische denken willen noemen, een denken dus dat alleen geschikt is om de an- 

organische natuur te leren kennen. Dit denken creëert de huidige mechanisch materialistische sociaal-economi- 

sche orde, inclusief het huidige mechanisch materialistische geld- en bankwezen. De weg uit de crisis zou dan een 

denken moeten zijn dat een levende zich van binnenuit ontwikkelende sociaal-economische orde schept. Om 

vruchtbare ideeën te vormen met betrekking tot de sociale werkelijkheid, moet de mens dus een levende en zich 

van binnenuit ontwikkelende denkmethode ontwikkelen. 

Hoe doe ik dat? 

Het antwoord lijkt simpel: door op een organische manier het ene innerlijk aanschouwelijke begrip met be- 

trekking tot de sociale werkelijkheid te ontwikkelen uit het andere innerlijk aanschouwelijke begrip. Zo vormt de 

mens ware sociale ideeën. Tegelijkertijd ontwikkelt de mens zo een wat Goethe noemde ‘aanschouwende oor- 

deelskracht’. Door middel van die ‘aanschouwende oordeelskracht’ kan hij ware van onware sociale ideeën onder- 

scheiden. Leeft de mens vruchtbare sociale ideeën, dan gaat er van hem een maatschappelijk ordenende en ge- 

zond makende werking uit; leeft hij onvruchtbare sociale ideeën dan gaat er een maatschappelijk vernietigende 

en ziekmakende werking van hem uit. 


22 terug naar boven

nogmaals de botsende voorstellingen 

Stel dat Jan Saal en ik onze voorstellingen met betrekking tot sociaal-economische vraagstukken innerlijk aan- 

schouwelijk zouden maken, dan worden ze beweeglijk en zijn we misschien in staat om begrip op te brengen voor 

elkaar. Innerlijk aanschouwelijke ideeën zijn levendige zichzelf voortdurend omvormende ideeën. Ze stromen. Ze 

zijn dus als het ware vloeibaar en stollen pas in concrete situaties onder concrete omstandigheden uit tot vaste 

voorstellingen. De oerplant van Goethe is zo’n vloeibare voortdurend van vorm veranderend idee, dat in concrete 

situaties in concrete planten werkt en tot verschijning komt. Stel dat alle mensen überhaupt begrip zouden op- 

brengen voor elkaars ideeën, stel dat ze met elkaar zouden overleggen over hoe ze het beste hun onderlinge be- 

trekkingen kunnen regelen op grond van die vloeibare begrippen en ideeën, dan zou alle strijd om het eigen gelijk 

geleidelijk aan minder worden en dan zou blijken dat de verschillende ideeën en begrippen van verschillende 

mensen elkaar aanvullen en elkaar wederzijds ondersteunen en bevestigen. 

Vooralsnog neemt Jan Saal een anorganisch standpunt in. Dit blijkt uit een zin als: “Het leven in het natuurlijk 

leven voltrekt zich zonder toedoen van mensen. Wij kunnen daarin wel regelend optreden, maar wij kunnen het 

leven niet scheppen. Een boom groeit tot boom zonder ons toedoen.” Maar het gaat er niet om of de mens een 

boom kan scheppen of niet. Het gaat erom in te zien dat wij mensen met die boom ín de natuur zitten. Ook is “de 

mens” niet “de schakel, die het natuurlijk leven met het economisch leven verbindt”. De mens is juist verbonden 

met de natuur, één met de natuur, en door de natuur te misbruiken, wordt de verbinding verbroken en komt de 

mens tegenover de natuur te staan. 


In een volgend nummer hoop ik te laten zien dat het maatschappelijke organisme driegeleed is en niet vijf-, 

zeven- of twaalfgeleed, omdat alle mensen en de hele aarde één levend en zich ontwikkelend geheel vormen. 

Jac Hielema 

23 terug naar boven

Column door Werner Govaerts 

de taal als politieke business 

Iedereen had het voorspeld en het is ook waar gebleken: de 

grote winnaar van de Belgische gemeenteraadsverkiezingen 

van 14 oktober is de N-VA (Nieuw-Vlaamse Alliantie). In 

nauwelijks enige gemeente heeft de N-VA een lokale cam- 

pagne gevoerd – overal te lande was nationaal voorzitter 

Bart De Wever prominent in het straatbeeld aanwezig, met 

de nationale slogan ‘De kracht van verandering’. En het eer- 

ste wat hij na zijn verkiezingsoverwinning in Antwerpen zei, 

was gericht aan premier Di Rupo en ging over de eis van N- 

VA om België tot een confederatie te maken. 

Ik zal kort zijn: ik heb geen greintje sympathie of begrip 

voor deze partij. Het enige voordeel van hun bestaan en hun 

succes is dat ze die andere nationalistische partij (het 

Vlaams Belang), die niet alleen nationalistisch is, maar bovendien ook nog bol staat van de vreemdelingenhaat, 

stilaan leegzuigt. Voor het overige zijn de twee partijen even rechts, dat wil zeggen protofascistisch, met stand- 

punten als ‘meer blauw op straat’, ‘vrouw bij de haard’ enzovoorts. 

Ik zit echter met een onopgeloste vraag. Het is algemeen bekend dat Vlaanderen gedurende eeuwen ander- 

stalige voogdijmeesters heeft gekend (afwisselend Spanjolen, Fransozen en Franstalige Brusselaars) en het is 

waar dat dit fenomeen gedurende diezelfde eeuwen heeft geleid tot een culturele en economische achterstand. 

Even waar is dat hiertegen terecht geprotesteerd is en dat deze scheefgetrokken toestand sinds de jaren zestig 

langzaam maar zeker is rechtgetrokken (en momenteel in zijn tegendeel is omgekeerd). Dat is in die mate waar 

dat voor mijn leerlingen in het secundair het Frans een even exotische taal is als pakweg het Chinees of het Rus- 

sisch – die twee horen ze namelijk in hun dagelijks leven ook nooit op straat, op televisie of op de radio. 

Mijn vraag is nu hoe het mogelijk is dat partijen (ik scheer heel bewust Vlaams Belang en N-VA over dezelfde 

kam) die zo sterk focussen op dat onrecht uit het verleden, dat thema zo kunnen opblazen en in het middelpunt 

van de (pers)belangstelling brengen dat al het andere er – tenminste in de ogen van de kiezers – bij verbleekt. 

Taal als politieke business! Die vraag wordt dubbel zo pregnant als we ze situeren op lokaal (gemeentelijk) ni- 

veau: behalve in een minderheid van gemeenten rond Brussel en rond de taalgrens speelt die taalproblematiek 

immers nergens nog een rol van enige betekenis. Toch zijn er honderdduizenden kiezers die bij het stemmen deze 

nationale kwestie (het “teveel aan macht” van de Franstaligen binnen de Belgische constructie) laten voorgaan op 

lokale problemen (mobiliteit, huisvesting, armoedebestrijding enzovoorts.). 

Sommige analisten beweren dat al die mensen de talrijke politieke brochures die de afgelopen weken werden 

rondgedeeld, niet eens lezen. Anderen zeggen dat al die mensen opkijken naar de nieuwe ‘sterke man’ (in casu 

Bart De Wever) en er via een of andere hersenkronkel van uitgaan dat deze man ook in hún gemeente – via de 

talrijke nobele onbekenden die momenteel op de N-VA-lijsten verkozen zijn – zijn weldadige veranderingen zal 

kunnen bewerkstelligen. 


24 terug naar boven

Wat ik – met de nodige voorzichtigheid – waarneem, is een overstelpende behoefte van mensen aan een gro- 

ter gevoel van gemeenschappelijkheid. Of gemeenzaamheid. Dat vinden ze in deze tijd blijkbaar niet meer in hun 

religie, noch in de politieke strekking waarin ze zijn opgevoed. In het Belg-zijn hebben Belgen dat sowieso nooit 

kunnen vinden. Wellicht is de taal en de focus op het gemeenschapsvormende aspect van taal een ersatz-ant- 

woord op deze behoefte. Ik noem het ‘ersatz’ omdat het uitgaat van een negativiteit, namelijk het anti-Waals, 

anti-Frans en anti-Brussels zijn. Tot nog toe is er immers nog geen enkele nationalist in geslaagd om het Vla- 

ming-zijn positief inhoudelijk te definiëren! 

Dit leidt ons natuurlijk naar de vraag wat dan wél gemeenschapsvormend zou kunnen zijn in de eenentwintig- 

ste eeuw. Op welke manier kunnen we ervoor zorgen dat die behoefte van mensen om méér te zijn dan een onbe- 

tekenend individu in een onbetekenend leven op een onbetekenende planeet au sérieux wordt genomen én be- 

antwoord wordt? Het is mijn expliciete overtuiging dat het niet voldoende is om zelf alvast op een andere manier 

te leven, namelijk in bewuste verbinding met omgeving, familie, collega’s en buren. Er is méér nodig! 

een vraag van een lezer 

Beste redactie, 

Werner Govaerts 

Sinds ik het ontdekt heb, lees ik de eerste delen van De weg tot inzicht in hogere werelden van Rudolf Steiner als 

een concrete uitwerking van de aanwijzingen die ik in de evangeliën lees (ik ben van huis uit katholiek). Met grote 

dankbaarheid! 

Af en toe blijf ik met een vraag zitten, en ik was dan ook enthousiast toen ik van De Aardespiegel hoorde, 

waar ik mijn vraag kan stellen. 

De vraag betreft pagina 27 (Ik ga uit van de nieuwste druk, 2007). 

“Iemand die alleen maar indrukken wil opdoen om ervan te genieten, stompt zijn kenvermogen af. Iemand 

daarentegen die van een indruk geniet en zich daarna iets door die indruk laat openbaren, die voedt en ontwikkelt 

zijn kenvermogen.” 

Ik heb behoefte aan een concreet alledaags voorbeeld van wat hier beschreven staat. 

Mijn gedachtengang: de aanwijzing gaat over “belevingen”; en “genot” heeft een centrale plaats. 

Staat genot hier gelijk met wat ontstaat als je de “devotie” toepast, het in alle dingen het goede zien (p.24)? 

Dat lijkt me zo, als ik p.27 (midden) vergelijk met p.25 (midden). 

Maar waar de raad op p.25 me heel concreet is (ik kan die direct meenemen in mijn dagelijkse dingen), krijg 

ik op p.27 niet te pakken waar dit nou echt over gaat. Bovenaan staat: elke bloem, ieder dier, iedere handeling…. 

Maar ik maak eigenlijk niet mee dat ik het genot over een dier (of bloem of handeling) “nogmaals tot op de bo- 

dem wil beleven”, laat staan dat “een schare verleiders” mij daartoe aanzet als ik probeer om de ervaring niet te 

genieten maar te verwerken. 


De volgende Aardespiegel: 

Het volgende nummer verschijnt op 

donderdag 15 november. Regelmatig 

krijgen we artikelen aangeboden 

over vormen van samenhang in de 

wereldgebeurtenissen - over loges, 

geheime genootschappen, Bilderberg, 

Gladio of andere organisaties 

en personen die de wereld in hun 

greep willen krijgen. Vaak komt het 

in deze gevallen niet tot publicatie, 

ondanks dat we altijd het gesprek 

aangaan met de betreffende auteur. 

Uit allerlei reacties en e-mails over 

en weer is nu kennelijk het beeld 

ontstaan dat De Aardespiegel het 

bestaan van complotten of loges op 

voorhand afwijst. Dat is niet zo. Dat 

er in deze wereld boze machten in 

het spel zijn, lijkt ons zeker niet uit 

te sluiten. Het proces van redigeren 

blijft vooral hangen op de manier 

waaróp er over complotten wordt 

geschreven. We willen nu eenmaal 

vasthouden aan de eisen van de 

journalistiek: bronnen en redeneringen 

moeten navolgbaar zijn, 

waar de schrijver zijn eigen mening 

vertolkt moet die als zodanig te 

herkennen zijn. Een oordeel kan 

geen uitgangspunt zijn van een 

artikel, hooguit een conclusie, en 

die moet dan ook te volgen zijn. 

Volgens ons is het heus mogelijk 

om je onbevooroordeeld af te vragen: 

bestaat er zoiets als loges of 

geheime occulte genootschappen? 

En hoe bewijs je hun invloed als die 

er al is? Waar moet je dan op letten? 

In mijn studententijd ontving ik 

iedere dag de Volkskrant. Ik vond 

de krant erg eenzijdig in haar berichtgeving, 

toch leek die mij naast 

het NRC en Trouw redelijk betrouwbaar. 

Maar op een ochtend ergens 

in 1991, toen ik de krant wilde lezen, 

zag ik dat een groot bericht op 

de voorpagina dat enkele centimeters 

boven het papier leek te zweven. 

Het bestond uit een onbegrijpelijke 

scheldkanonnade ===> 

25 terug naar boven

Ik denk dat ik iets over het hoofd zie, en daarom zou ik blij zijn met een concrete toepassing op een voorbeeld, 

van wat hier staat. 

hartelijke groet, 

Monique Verhoeven 

een antwoord: 

Als je een wandeling maakt door de natuur, kan de schoonheid van de natuur je opvallen. De prachtig kleurende 

herfstbladeren bijvoorbeeld. Of de wolkenlucht, de vogels … Zo’n waarneming of ontmoeting met de natuur wekt 

bij de meesten van ons positieve gevoelens. Je geniet ervan. Het ‘genot’ waar Steiner het over heeft, wordt in ons 

gewekt. 

Als je je daarvan bewust wordt, van de positieve ervaring en het daarin werkende genot, dan staan er, de 

tekst van Steiner volgend, verschillende wegen voor je open. 

1. Je kunt zeggen: morgen ga ik hier weer wandelen, dan kan ik nog een keer van deze omgeving genieten. 

Ja, fijn! Als je de volgende dag je schoenen aantrekt om naar buiten te gaan, zweeft je vooral voor ogen, hoe fijn 

het hopelijk weer gaat worden. Dat hoop je. Steiner lijkt daarover te zeggen, in mijn woorden: als je zo naar bui- 

ten gaat, dan ben je met jezelf bezig. Je bent bezig met een ‘je prettig voelen’. Je zoekt naar de herhaling van het 

genot. 

2. Je kunt ook een andere weg inslaan. Je loopt de eerste keer door de natuur en je geniet. En je denkt: hoe 

groots is de natuur, dat deze zo sterk in mijn werkt! Nu is het herfst, straks wordt het winter en daarna voorjaar 

… Ik neem me voor de veranderingen in de natuur in de loop van het jaar te gaan volgen. Ik ga mij verdiepen in 

het jaarritme in de natuur. Misschien ga ik wel tekeningen maken of foto’s maken, of er iets over opschrijven. Ja 

leuk! – Het eerste ‘genot’ leidt jou nu naar datgene wat het genot in jou heeft veroorzaakt: de natuur. Je bent nu 

echt bij de natuur zelf aangekomen. Vragen over de natuur en de schepping doemen in je op, en het voornemen 

de natuur zelf nog beter te leren kennen. 


Zonder het eerste genot maak je geen contact, je ‘droogt uit’. Niet willen of durven genieten is de ene klip die 

omzeild moet worden. De andere klip is dat je door te zoeken naar de herhaling en intensivering van het genot, je 

in jezelf opgesloten raakt. Dan sluit je je tijdens de wandeling af voor alles wat bij nader inzien niet zo groots is. 

Je zoekt: waar was het ook al weer op z’n mooist? Daar wil ik heen! Je kunt dan ingekapseld raken in je eigen 

zoeken naar wat je de eerste keer als vanzelf beleefde: de schoonheid van de natuur. 

De tip van Steiner lijkt te zijn: geniet, maar laat vervolgens het genot een voertuig zijn naar datgene wat jou 

zo positief heeft geraakt. Dan open je je voor de wereld, deze zal zich wellicht nog rijker aan je tonen. Dat levert 

nieuwe ervaringen op, nieuwe gevoelens, … Je wordt innerlijk rijker. 

Auke van der Meij 

===>over dissident Sviad Gamsachoerdia, 

die tot president van 

Georgië was gekozen. Het was zeg 

maar gewoon een krant onwaardig 

om op deze manier tegen hem te 

keer te gaan. Op oudejaarsavond 

1993 werd hij vermoord - de daders 

zijn nooit gevonden - en opgevolgd 

door Edouard Sjevardnadze. 

Rudolf Steiner schrijft dat bepaalde 

genootschappen soms gebruik 

maken van publicaties die 'occult' 

bewerkt zijn, geprepareerd om de 

publieke opinie te beïnvloeden. Dat 

is met zo'n bewering nog geen vaststaand 

feit, maar ik vermoed dat ik 

toen toch zo'n bewerkte publicatie 

heb gezien. Ik herinner mij dat ik 

geschokt was en woedend toen ik 

dat artikel boven het blad zag zweven 

en hoe de lading zich letterlijk 

aan de lezer opdrong. Maar je kan 

zoiets niet aan je medestudenten 

vertellen. Ze zien je al aankomen 

met onzin over magie en 'complottheorieën'. 

Ik zei dus niets, maar 

voor mij was deze waarneming wel 

een reden om meer teruggehouden 

en kritisch dat artikel te lezen. 

Het probleem blijft dat ook een 

helderziende waarneming op zichzelf 

niets bewijst – het was voor mij 

alleen maar een aanzet om voortaan 

beter te kijken naar het overige 

nieuws en altijd voorzichtig te zijn 

met mijn oordeel. Dat laatste is precies 

waar de redactie mee zit. Je 

mag alles schrijven en beweren. 

Over spoken, demonen en trollen en 

ook over geheime genootschappen. 

Je mag ook altijd je intuïtie volgen. 

Maar als je iets schrijft voor De Aardespiegel 

wil de redactie nu eenmaal 

graag dat het voldoet aan de 

journalistieke eisen en dat de bewijsvoering 

te volgen is vanuit het 

normale logische denken, of het 

logisch-literaire gevoel. Die houding 

maakt ons soms onbemind, maar 

aan deze kwaliteitseisen willen we 

tóch vasthouden. 

Stephan Geuljans 

26 terug naar boven

klik hier voor de bijlage bij dit bericht - de Aardespiegel

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?