Deel 11a-1 - KNAW

HET KONINKRIJK DER NEDERLANDEN
IN DE TWEEDE WERELDOORLOG
1939-1945
DEEL II a
eerste helft

RIJKSINSTITUUT VOOR OORLOGSDOCUMENTATIE
\
\
I i(

DR. L. DE JONG
HET KONINKRIJK
DER NEDERLANDEN
IN DE
TWEEDE
WERELDOORLOG
DEEL II a
NEDERLANDS-INDIË I
eerste helft
LEIDEN I MARTtNUS NIJHOFF / 1984

COPYRIGHT 1984
RIJKSINSTITUUT VOOR OORLOGSDOCUMENTATIE
AMSTERDAM
DRUK: STAATSDRUKKERIJ - 'S-GRAVENHAGE
PRINTED IN THE NETHERLANDS

ISBN 9°247 8044 6

Eerste helft
Inhoud
Voorwoord XI
Hoofdstuk I - Capitulatie
Hoofdstuk 2 - 'De Kompenie' 20
Hoofdstuk 3 - Negentiende eeuw
Cultuurstelsel
Imperialistische expansie
Naar de 'zedelijke roeping'
Hoofdstuk 4 - De koloniale samenleving
Grondstoffen voor de wereldmarkt
Modern verkeerswezen
Europeanen
Indo-Europeanen
Chinezen / Arabieren
Inheemsen
Onderwijs
Hoofdstuk 5 - Het koloniale staatsbestel
Opperbestuur
Algemeen bestuur
'Rust en orde'
Inheems bestuur
Hoofdstuk 6 - Indië ontwaakt
Islamietisch reveil / 'Wilde scholen'
Eerste politieke beroering
De schok van 1918
Slot
v
45
52
60
71
85
86
98
101
III
114
120
139
152
153
158
178
186
197
202
222
248
269

INHOUD
Hoofdstuk 7 - Twee bewogen decennia
Verdere opbouw van het Indisch staatsbestel
Partai Komunis Indonesia
Boven-Digeel
De Perhimpoenan Indonesia
Soekarno en de PNI
Crisisjaren
De Indische NSB
Scherper repressie
Van Starkenborgh
Nederlands kijk op Indië
De petitie-Scetardjo
Eenheid - tegen het Nederlands gezag
De neutraliteitsperiode
Hoofdstuk 8 - Nippon
Van feodaal naar modern
Staatsbestel
Mentaliteit
De jaren '30
Japan en Nederlands-Indië
Hoofdstuk 9 - In oorlog met Duitsland
'Duitsers' en 'NSB'ers'
Oorlogseconomie
Van Starkenborghs bezorgdheid
Tweede helft
275
278
291
319
324
33°
357
376
386
399
408
425
436
453
528
531
545
Hoofdstuk 10 - Het gouvernement en de nationalisten 561
Verscherping van tegenstellingen I
De commissie-Visman
Verscherping van tegenstellingenIl
Slot
VI
551
570
580
588
614

INHOUD
Hoofdstuk I I - Indië's defensie
Op zoek naar moderne wapens
Bondgenootschap in wording
Leger / Legerluchtmacht
Marine / Marineluchtmacht
Staatsmobilisatie
'Indië is inderdaad paraat'
Hoofdstuk 12 - Japan waagt de sprong
Japans economische onderhandelingen met Indië
Embarge-crisis
Japans oorlogsplan
Ontknoping
Hoofdstuk 13 - December '41
Oorlog!
Geallieerde nederlagen
Nederlandse successen
Eind december
Hoofdstuk 14 - Abda-Command
Wavells plan / Versterkingen
Celebes / Borneo / Ambon
De Combined Striking Force
Singapore / Palembang
Geen hoop voor Java
Blijven of vertrekken?
Hoofdstuk 15 - Ineenstorting
Katastrofe ter zee
De Indonesische nationalisten
Java gaat verloren
Noord- en Midden-Sumatra / De rest van de Grote Oost
Hoofdstuk 16 - Nabeschouwing
VII
618
630
634
641
656
666
675
734
745
762
769
774
'918
921
969
988
1086
1120 •

INHOUD
Bijlage 1 - Datumlijst september 1939-maart 1942 1141
Bijlage 2 - Ministers van koloniën en gouverneursgeneraal
19°0-1942 II45
Bijlage 3 - Afkortingen van de namen van organisaties
en instellingen 1146
Lijst van illustraties 1148
Lijst van kaarten II52
Lijst van afkortingen, gebruikt in de voetnoten II53
Register II57
VIII

Voorwoord
Er is, ik weet het, door velen met ongeduld naar dit deel
uitgezien. Enkele honderdduizenden Nederlanders hebben
in de Tweede Wereldoorlog in het toenmalig Nederlands-
Indië ervaringen gehad die menigeen hunner voor het leven
hebben getekend: zij hebben er in de maanden van de
japanse invasie hun wereld zien ineenstorten; zij hebben in
de drie-en-een-half jaar van de japanse bezetting bitter geleden;
en zij hebben na afloop van de oorlog (een afloop die
voor hen minder een bevrijding was dan een aanloop tot
nieuwe verwarring en nieuwe verschrikkingen) in Nederland
weer een eigen bestaan moeten opbouwen, veelalonder
grote moeilijkheden.
Niet de minste van die moeilijkheden was dat zij zich
lange tijd in ons land onbegrepen voelden: onbegrepen door
de publieke opinie, onbegrepen en in sommige opzichten
veronachtzaamd door de overheid. Is er in de afgelopen jaren
een keer ten goede gekomen door de aandacht die pers, radio
en televisie aan het oorlogs- en bezettingsgebeuren in Indië
zijn gaan besteden? Ik hoop het. In elk geval zou het mij
verheugen wanneer daartoe een nieuwe bijdrage geleverd
werd door de delen II a en II b van mijn werk, speciaal dan
door de, naar ik vertrouw, volgend jaar te publiceren eerste
helft van deel r r b waarin de periode van de japanse bezetting
zal worden beschreven.
Die bezetting is geëindigd met het uitroepen, op 17 au- .
gustus 1945, van de onafhankelijke Republiek Indonesië. In
welke mate ik in het slotdeel van mijn werk, Epiloog, aandacht
zal moeten besteden aan de ontwikkelingen tussen die uit-
XI

VOORWOORD
roeping en de 27ste december 1949, toen Nederland de
souvereiniteit over de Indische archipel, Nieuw-Guinea uitgezonderd,
aan Indonesië overdroeg, staat mij op dit ogenblik
nog niet helder voor de geest - duidelijk is wèl dat het
tempo waarin en de wijze waarop de ontvoogding van Indië
zich hebben voltrokken, nauw verbonden zijn geweest met
de Tweede Wereldoorlog, speciaalook met de politiek van
de Japanse bezetter. De versnelling van het dekolonisatieproces
welke door de oorlog werd bewerkstelligd, is, in
breder historisch verband beschouwd, wellicht het belangrijkste
gevolg dat de periode 1940-1945 voor de geschiedenis
van het Koninkrijk der Nederlanden heeft gehad: erkwam
een einde aan een koloniaal tijdperk dat in de zeventiende
eeuw was begonnen.
Het is niet alleen het feit van dat einde geweest dat het mij
wenselijk deed voorkomen, in mijn werk, hoezeer ook in
hoofdzaak gewijd aan wat in de Tweede Wereldoorlog is
geschied, terug te gaan tot het begin van de Nederlandse
aanwezigheid in de archipel. Het Indonesisch onafhankelijkheidsstreven
is een reactie geweest op het Nederlands kolonialisme
- noodzakelijk was het dus, met enige uitgebreidheid
dat kolonialisme te schetsen en weer te geven wat het
voor de bevolking van de archipel heeft betekend. Sterker
nog: bij mijn voorbereidende studie werd mij duidelijk dat.
men de oorsprong zowel van de structuur van de inheemse
maatschappij waar zich een Europese als het ware bovenop
vestigde, als van de wijze waarop de inheemse bevolking op
de aanwezigheid van uit den vreemde gekomen kolonisatoren
reageerde, dient te zoeken in het tijdperk dat aan de
komst van die kolonisatoren vooraf ging. Alleen zo vallen
de karaktertrekken te verklaren die het Indonesisch streven
naar onafhankelijkheid van het begin van de twintigste eeuw
af, aarzelend eerst, beslister later, aannam.
Ik meen dat de tijd gekomen is om terug te zien juist op
XII

VOORWOORD
de totaliteit van een voor ons land even belangrijk als dramatisch
proces. Dat terugzien wordt vergemakkelijkt doordat
in de afgelopen dertig jaar op het gebied van de geschiedenis
van Nederlands-Indië belangrijke wetenschappelijke studies
zijn gepubliceerd o.m. door Nederlandse, Indonesische, Japanse,
Amerikaanse, Engelse en Australische historici. Ik heb
het als mijn taak beschouwd, de delen I I a en I I b mede op
hun bevindingen te baseren. Ik mocht bovendien opnieuw
profiteren van de kritische, door mij zeer gewaardeerde begeleiding
van mijn concept-tekst door een groot aantal deskundigen,
ditmaal hoofdzakelijk van buiten de vaste kring
van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie aangetrokken.
Ik noem geen namen; daarmee wil ik vooral onderstrepen
dat de wetenschappelijke verantwoordelijkheid ook voor
deze delen, die een in veel opzichten nog gevoelige materie
behandelen, louter en alleen bij mij berust; de pijlen der
kritiek mogen zich slechts op één persoon richten: de auteur.
Ik voeg hier, op hun verzoek, aan toe dat twee van mijn
adviseurs, prof dr. I. J. Brugmans en drs. R. C. Kwantes, mij
hebben doen weten van mening te zijn,
'dat de gekozen methode bij de verwerking van de grote hoeveelheid
gegevens het de lezer moeilijk maakt zich een samenhangend
beeld te vormen van de complexe Indische werkelijkheid, zoals
deze bij het uitbreken van de oorlog met Japan bestond.
Die beeldvorming, welke essentieel is voor de oordeelvorming
over hetgeen na dat tijdstip volgde, wordt voorts belemmerd door
een onevenwichtige verdeling van de aandacht voor de onderscheiden
facetten van die werkelijkheid, welke in deel I I a aan de
orde komen. Terwijl bijv. de auteur uitvoerig ingaat op de botsende
inzichten en doelstellingen van (vooral) de radicale Indonesische
nationalisten enerzijds en de koloniale macht anderzijds,
worden andere, a-politieke aspecten van het maatschappelijke bestel
en het koloniale beleid stiefmoederlijk bedeeld.
De door de auteur gekozen benadering leidt ons inziens tot een
onvolledig, in hoofdzaak tot het politieke vlak gereduceerd, beeld
XIII

VOORWOORD
van het vooroorlogse Nederlandsch-Indië. Die onvolledigheid is,
naar ons oordeel, mede toe te schrijven aan het feit, dat in het
bijzonder de negatieve kanten van de Nederlandse aanwezigheid
in de Indische archipel worden belicht, terwijl daartegenover
gunstige resultaten van de door de overheid en het bedrijfsleven
(mede ten gunste van de autochtone bevolking) ontplooide activiteiten
slechts summier aandacht krijgen.'
Mijn opinie terzake is dat deel I I a als geheel de lezer
inzake de gecompliceerde Indische samenleving alle informatie
biedt die hij nodig heeft, dat ik in de hoofdstukken 4
en 5 over wat men de positieve kanten van het beleid van
overheid en bedrijfsleven zou kunnen noemen, voldoende
duidelijk ben geweest en dat ik, gezien wat tijdens en na de
Tweede Wereldoorlog is geschied, de politieke worsteling
tussen het gouvernement en de Indonesische nationalisten
terecht centraal heb gesteld.
De lezer bedenke overigens dat geschiedschrijving, zoals
de Utrechtse historicus Geyl het eens formuleerde, 'een
discussie zonder eind' is - niemand heeft de wijsheid, niemand
ook de waarheid in pacht.
Gemakshalve wil ik de lezer tenslotte attent maken op
de twee bijlagen die achter in dit deel zijn opgenomen: een
lijst met de namen van de ministers' van koloniën en van
gouverneurs-generaal in de periode I900-I942 en een lijst
van afkortingen van de namen van de in dit deel genoemde
organisaties en instellingen welke Indië in die periode heeft
gekend.
XIV
L. DE JONG

HOOFDSTUK I
Capitulatie
Op zondag 8 maart 1942, op de dag af drie maanden nadat Japan zich als
bondgenoot van Duitsland en Italië in de Tweede Wereldoorlog had
gestort, werd de gouverneur-generaal van Nederlands-Indië, jhr. mr.
A. W. L. Tjarda van Starkenborgh Stachouwer, des ochtends omstreeks
half negen opgebeld door de commandant van het Koninklijk Nederlands-Indisch
Leger, tegelijk hoofd van het departement van oorlog,
luitenant-generaal H. ter Poorten. Beiden bevonden zich in Bandoeng
(zie kaart I op pag. i). Daar waren sinds de Eerste Wereldoorlog het
genoemde departement en de generale staf gevestigd - het was dus de
plaats waar ter Poorten zijn hoge functie uitoefende. Van Starkenborgh
was, volgens een tevoren vastgesteld plan, ruim twee weken eerder in
het nachtelijk duister uit Indië's hoofdstad Batavia (thans: Djakarta)!
weggereden, waar hij zijn echtgenote en een van zijn twee dochters (de
andere bevond zich in bezet Nederland) had achtergelaten; hij had
aanvankelijk zijn intrek genomen in een aan de noordelijke rand van
Bandoeng gelegen villa van een Chinese miljonair maar was na enkele
dagen verhuisd naar de midden in de stad gelegen ambtswoning va~ de
resident, het hoofd van het Nederlands-Indisch bestuursapparaat in de
residentie der Preanger Regentschappen. Daags tevoren, op zaterdag
7 maart, waren evenwel de bijgebouwen van die residentswoning getroffen
door een Japanse bom - de gouverneur-generaal was toen naar
de milj onairsvilla teruggekeerd.
Het was een onheilspellende mededeling welke hij op die zondagochtend
van ter Poorten te horen kreeg: de opperbevelhebber van de Japanse
strijdmacht die een week eerder, zondag I maart, op vier punten op Java's
lange noordkust was ontscheept, wenste die middag om twaalf uur in
Soebang, een plaats ongeveer halverwege Bandoeng en de noordkust,
een bespreking te hebben met de gouverneur-generaal en de commandant
van het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger. Aan ter Poorten was
I Bij de plaatsaanduidingen houden wij in dit deel van ons werk de in de Nederlandse
tijd gebruikelijke namen aan.

jAVAZEE
100 km
CAPITULATIE
INDISCHE OCEAAN
• tot roo m • roc--rooo m. boven rooo m
(Op een deel van devolgende kaarten zijn dezelfde hoogteverschillen aangegeven.)
l. De militaire situatie op vrijdagavond 6 maart 1942
Plaatsen en punten die door dejapanners zijn bezet, zijn in rood aangegeven.
duidelijk wat de Japanner volgens internationaal gebruik zou eisen: een
algemene capitulatie.
De Nederlandse regering te Londen had de inwilliging van die eis bij
voorbaat uitdrukkelijk verboden.
Wat te doen?
*
Twee dagen eerder, op vrijdag 6 maart, was ter Poorten tot de conclusie
gekomen dat, gezien de Japanse overmacht, gezien vooralook het feit
2

DE SITUATIE OP 6 MAART '42
dat de japanners in de lucht heer en meester waren, de hoogvlakte van
Bandoeng moest worden prijsgegeven. Die vlakte welke, omgeven door
een krans van goeddeels uitgedoofde vulkanen, omstreeks 700 meter
boven de zeespiegel was gelegen ('S avonds, 's nachts en in de vroege
ochtend kwam er de koelte die in het laaggelegen Batavia ontbrak), was,
zoals de omstandigheden zich hadden ontwikkeld, het laatste gebied op
West-java dat voor verdediging door het Knil in aanmerking kwam,
maar op vrijdag 6 maart stond vast dat de onstuimig aanvallende japanse
troepen binnen weinige dagen naar Bandoeng zouden doorbreken; van
de Australische en Britse militaire eenheden die zich in de nabijheid
bevonden, was weinig steun te verwachten. Bovendien was Bandoeng
volgestroomd met vluchtelingen: duizenden vrouwen en kinderen, nietgemobiliseerde
mannen ook, waren er heen getrokken, zodat de oorspronkelijke
bevolking: meer dan honderdduizend inheemsen, meer dan
tienduizend Chinezen en ca. twintigduizend Europeanen (hoofdzakelijk
Nederlanders), aanzienlijk was toegenomen. Bandoeng was een ruimgebouwde
stad maar voor de gouverneur-generaal had vastgestaan dat er,
werd zij uit de lucht gebombardeerd, talrijke slachtoffers zouden vallen.
Tot die luchtbombardementen waren de japanners in staat: al op de
eerste gevechtsdag op java hadden zij, zuidwaarts oprukkend van een
punt aan de kust ca. ISO km ten oosten van Batavia, het grote vliegveld
Kalidjati veroverd. Daar hadden zij onmiddellijk enkele tientallen bommenwerpers
gestationeerd. Vooral met die bommenwerpers hadden zij
de pogingen van het Knil, t.w. van de Groep-Bandoeng (de eenheden
die op de hoogvlakte in reserve waren gehouden), om Kalidjati te
heroveren, verijdeld en van woensdag I I maart af hadden zij herhaaldelijk
intimiderend-laag boven Bandoeng gevlogen en af en toe bommen
afgeworpen op het nabij gelegen vliegveld. Van Starkenborgh had op
vrijdag tegen ter Poorten gezegd dat het zijn uitdrukkelijke wens was dat
de burgerbevolking van de stad zou worden gespaard; ter Poorten had
vervolgens generaal-majoor J. J. Pesman, commandant van de Groep-
Bandoeng, bevel gegeven om, als de japanners naar Lembang dreigden
door te breken, d.w.z. naar de plaats waar de uit het noorden komende
pasweg in de vlakte van Bandoeng begon af te dalen, een officier met
een witte vlag voorwaarts te zenden teneinde aan de bevelhebber van de
japanse aanvalstroepen mee te delen dat de vlakte en haar naaste omgeving
niet zouden worden verdedigd.
Zaterdagmiddag om vier uur waren de japanners benoorden Lembang
door de Nederlandse stelling heengebroken. Het restant van de Groep-
Bandoeng ging wijken - prompt deed ter Poorten aan Pesman weten dat
3

CAPITULATIE'
het moment gekomen was om te handelen conform het de vorige dag
gegeven bevel. Pesman zond een kapitein die het japans meester was,
noordwaarts. Deze werd voor de bevelhebber geleid van de japanse
troepen die Kalidjati hadden veroverd, kolonel Tosjinari Sjoji '. De
kapitein kreeg te horen dat het vuren onmiddellijk zou worden gestaakt
en dat kolonel Sjoji Zichde volgende ochtend naar het ca.2 km benoorden
Bandeeng gelegen hotel Isola zou begeven waar Pesman zijn stafkwartier
had gevestigd; daar wenste Sjoji de capitulatie van het restant
van de Groep-Bandoeng en van de overige eenheden die zich op of bij
de Bandoengse hoogvlakte bevonden, nader te regelen.
*
Van het bevel dat ter Poorten op vrijdag aan Pesman had gegeven, waren
door een misverstand kopieën gezonden aan de staven van alle eenheden
op en bij de hoogvlakte. De inhoud er van drong tot talrijke officieren
en minderen door, waarmee aan hun toch al geschokt moreel een nieuwe
slag werd toegebracht: waarom zou men doorvechten als, kennelijk, de
overgave op handen was?
Op zaterdag raakte het bericht van de naderende capitulatie in nog
bredere kringen bekend. Wapens werden weggeworpen, militairen staken
zich in burgerkleren of maakten ten teken van overgave witte lappen
aan stokken vast; sommigen lieten van hun bajonet een witte ·zakdoek
hangen of deden een witte halsdoek om, anderen spanden witte lakens
bij de plek waar zij zich bevonden. De nervositeit werd versterkt doordat
japanse bommenwerpers opnieuw boven Bandoeng verschenen - de ene
bom die afgeworpen werd, kwam, gelijk vermeld, bij de residentswoning
terecht. Van het Nederlandse deel van de burgerij begon zich een paniek
meester te maken. Uit pers en radio had men in de invasiemaanden
vernomen dat de japanners op enkele plaatsen in Indië tot wreedheden
waren overgegaan en door sommigen werd nu verwacht dat zij in
Bandoeng niet anders zouden optreden. Tijdschriften met anti-japanse
artikelen, drukwerken die duidelijk van verbondenheid met de Geallieerde
zaak getuigden, rood-wit-blauwe en oranje vlaggen, portretten
van leden van het Koninklijk Huis, foto's van Churchill en Roosevelt
werden verbrand en gouden en zilveren sieraden verborgen of haastig
1 Het is in Japan gebruikelijk, eerst de familienaam en dan de eigennaam te vermelden
- om misverstand te voorkomen bezigen wij de ten onzent gebruikelijke volgorde.
4

ANGST VOOR DE JAPANNERS
in bewaring gegeven bij inheemse of Chinese kennissen - op zichzelf
hadden de Chinezen overigens nog meer reden tot angst dan de Nederlanders,
want het Japanse leger had enkele jaren eerder bij de bezetting
van verschillende steden in China duizenden burgers doodgeschoten en
vrouwen en meisjes op grote schaal verkracht. Dat was aan alle Chinezen
bekend.
's Avonds (auto's reden weer met volle lichten aan) werd het druk in
café's, restaurants en eetzalen van hotels. De militaire autoriteiten hadden
bevel gegeven, alle voorraden sterke drank en andere alcoholica te
vernietigen, en dat bevel werd over het algemeen opgevolgd maar op
enkele plaatsen werd anders gehandeld: daar vluchtte men in zijn wanhoop
in de drank. Geschiedde dat veelvuldig? Wij weten het niet
- aannemelijk lijkt ons dat de meeste Nederlandse burgers diep terneergeslagen
thuis zaten.
Zondagmorgen om negen uur zond de Bandoengse radio een proclamatie
van generaal ter Poorten uit.' Er werd in meegedeeld dat het Knil
in Bandoeng en omgeving zijn georganiseerde weerstand opgaf, 'het Knil
als eenheid', zo heette het, 'heeft opgehouden te bestaan' (het was de
bedoeling dat, conform de aanwijzingen van de Nederlandse regering,
de eenheden die zich elders op Java bevonden of in de Buitengewesten,
voorzover nog niet door de Japanners veroverd, de strijd zelfstandig
zouden voortzetten). 'Soldaten van het Knil en van de met ons strijdende
bondgenootschappelijke troepen, van welke rang oflandaard gij ook zijt,
ik, uw commandant,' aldus het slot,
'dank u voor al hetgeen gij 'voor onze rechtvaardige zaak hebt gedaan! Burgers
van Nederlands-Indië: ikdank u voor uw steun en uw medewerking, welke gij
allen in zo ruime mate hebt gegeven bij de vervulling van onze defensietaak.
God zij met ons allen, leve de koningin!'
Het Wilhelmus weerklonk, menigeen onder de Nederlanders die de
proclamatie hadden gehoord, brak in tranen uit.
De formaties van het Knil gingen nu verder uiteenvallen - talrijke
inheemse militairen deden hun uniform uit en verlieten het verband
waarvan zij deel uitmaakten. Bij velen van diegenen die bleven, was
sprake van opluchting: men zou dus niet sneuvelen! Menigeen meende
1 Tekst in J. B. Bouwer: 'Dagboek', p. 5-6. Dit dagboek bevindt zich onder registratienummer
II 583 in de Indische Collectie van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie
(verder aan te duiden als: Iq.
5

CAPITULATIE
dat hij door de Japanners niet eens als krijgsgevangene zou worden
behandeld: hij was immers niet in het gevecht gevangen genomen en de
inrichting van kampen zou de overwinnaar maar last bezorgen. Een ieder
had in elk geval uit de bewoordingen van ter Poortens proclamatie
afgeleid dat de overgave een feit was en dat een daartoe strekkend aanbod
door de vijand was aanvaard, zodat er geen schot meer zou vallen.
Die conclusie was voorbarig.
*
Op zaterdagavond had kolonel Sjoji zich bereid verklaard, de capitulatie
van de strijdkrachten die zich op en bij de Bandoengse hoogvlakte
bevonden, nader te regelen, maar de Japanse opperbevelhebber, generaal
Hitosji Imamoera, was daarmee niet accoord gegaan.
Toen deze, pas in Batavia aangekomen, er omstreeks middernacht van
in kennis werd gesteld wat Sjoji had bereikt, besefte hij onmiddellijk
dat de kolonel zijn doel veel te laag had gesteld: wilden de Nederlanders
een luchtbombardement van Bandoeng voorkomen, dan diende men als
prijs niet een gedeeltelijke capitulatie te eisen, maar een algemene, die dus
geregeld moest worden met de hoogste Nederlandse gezagdragers: de
gouverneur-generaal, de legercommandant. In de vroege uren van zondag
ging radiografisch bericht naar Sjoji dat de Japanse opperbevelhebber
die twee hoogste Nederlandse gezagdragers 's middags om twaalfuur in
Soebang wenste te ontmoeten - deze mededeling was het waarmee een
van Sjoji's stafofficieren zondagochtend vroeg in hotel Isola verscheen
waar generaal Pesman zich bevond. Pesrnan lichtte telefonisch generaal
ter Poorten in en deze bracht, gelijk reeds vermeld, omstreeks half negen
Imamoera's wens aan van Starkenborgh over.
Van Starkenborgh weigerde die wens in te willigen.
Er waren verscheidene motieven die hem daartoe brachten.
Als gouverneur-generaal was hij inderdaad niet alleen hoogste vertegenwoordiger
van Nederland en hoofd van het Nederlands bestuursapparaat
geweest maar ook opperbevelhebber van alle in Indië aanwezige
Nederlandse strijdkrachten - dat opperbevelhebberschap had hij evenwel
neergelegd. In een telegrafische gedachtenwisseling met de Nederlandse
regering te Londen was namelijk enkele dagen eerder komen vast te staan
dat het in Indië onder geen beding mocht komen tot een algemene
capitulatie. Om die te voorkomen waren twee maatregelen getroffen. Van
Starkenborgh had op woensdag 4 maart zijn opperbevelhebberschap
6

VAN STARKENBORGH
overgedragen aan generaal ter Poorten (voor het leger) en aan vice-
admiraal C. E. L. Helfrichs opvolger' als commandant-Zeernacht en chef
van de marinestaf, schout-bij-nacht J. J. van Staveren (voor de marine),
en ter Poorten had op donderdagavond in een telegram aan de lagere
commandanten van het Knil doen weten dat zij, zo hij ooit per radio of
anderszins bevel zou geven tot het neerleggen van de wapens, er van
moesten uitgaan dat zodanig bevel onder dwang was gegeven en dus als
van nul en gener waarde moest worden beschouwd. Na die donderdag
had van Starkenborgh formeel niets meer te maken met het militaire
apparaat - hij had zijn bevelsbevoegdheid verloren. Een oproep van een
Japans militair, hoe hoog ook, kon hij in eerste instantie naast zich
neerleggen. Bovendien: Imamoera had een wèns geuit, meer niet, en van
Starkenborgh, hoezeer ook verstoken van het ceremonieel waarmee hij
als gouverneur-generaalomgeven was geweest, had een te sterk gevoel
van waardigheid dan dat hij een simpele wens van de Japanner zomaar
zou inwilligen.
De gouverneur-generaal had uitzonderlijk zware maanden achter de
rug. In de Indische archipel was eiland na eiland door de Japanners
veroverd. Men had er, niet eens steeds in voldoende mate, vernielingen
kunnen aanrichten maar de eenheden van het Knil (het was niet veel
meer dan een politieleger) hadden geen successen van betekenis kunnen
boeken - soms was dapper gestreden, soms had aan de strijdlust van de
troepen veelontbroken. Op 15 februari was de voor onneembaar gehouden
Britse marinebasis Singapore gevallen. Nadien hadden de hoogste
Geallieerde oorlogsleiders, van Starkenborgh wist het, Java opgegeven.
Schout-bij-nacht Doormans Combined Striking Force was in de Javazee
ten onder gegaan, de Japanners hadden vrijwelongehinderd op Java's
noordkust kunnen.landen en de strijd op het eiland was voor de verde-
digers een opeenvolging van nederlagen geworden. Het einde van die
strijd, ook dát wist van Starkenborgh, naderde - bij dat einde wenste hij
door een rustige en zelfbewuste houding te getuigen van vertrouwen in
de toekomst. Zijn geestkracht had niet geleden.
Niet aldus ter Poorten. Hij, de legercommandant, opperbevelhebber
ook sinds donderdag 5 maart, was diep gedemoraliseerd. Nog voordat
de Japanners op Java waren geland, had hij beseft dat de strijdkrachten
waarvoor hij de verantwoordelijkheid droeg, een hopeloze strijd voor
de boeg hadden. Hij had in zijn gehele carrière veel belangstelling gehad
1 In opdracht van de regering had Helfrich op 2 maart Java met een vliegboot van de
marine verlaten teneinde zich naar Ceylon (thans: Sri Lanka) te begeven.
7

CAPITULATIE
voor het luchtwapen (als eerste Nederlandse beroepsofficier had hij in
191 I het internationale vliegbrevet verworven) en zijn kennis van de
luchtoorlog had hem doen beseffen dat, daar hij zelf geen bommenwerpers
en vrijwel geen jagers meer bezat, Java onverdedigbaar was. Hij
miste de evenwichtigheid die van Starkenborgh kenmerkte. Twee weken
nadat Japan ten aanval was getogen, had hij er in een radiotoespraak van
getuigd dat het zijn wens was, 'liever staande te sterven dan knielende
te Ieven' - nu was hij van het ene uiterste in het andere gevallen. Hij
had nachtenlang nauwelijks zijn bed gezien, hij was uitgeput, hij voelde
zich ziek, hij had geen strijdlust meer. Elke dag, elk uur dat de gevechten
langer duurden, beschouwde hij als zinloos. Wilde Imamoera hem in
Soebang ontmoeten, dan zou hij naar Soebang gaan. Imamoera had
evenwel niet alleen hèm, maar ook de gouverneur-generaalontboden
en deze weigerde.
Die weigering werd door ter Poorten aan Pesman bericht - Pesman
lichtte Sjoji's verbindingsofficier in. Sjoji reageerde met bevel te geven,
aan de gouverneur-generaal te doen weten dat, als hij in zijn weigering
volhardde, Bandoeng van tien uur af zwaar zou worden gebombardeerd.
Er kruisten al Japanse bommenwerpers boven de stad en boven het hotel
Isola hing een klein Japans verbindingstoestel in de lucht van waaruit in
het oog werd gehouden welke tekens er van het hotel uit werden
gegeven.
Telefonisch bracht Pesman het Japanse dreigement aan ter Poorten
over en deze laatste lichtte van Starkenborgh in. Het was toen ca. half
tien. Van Starkenborgh zwichtte, de Japanners werden daarvan op de
hoogte gesteld en bij Isola werden signaallappen neergelegd ten teken dat
het bombardement van Bandoeng voorlopig niet doorging.
Kort na tien uur verscheen de auto van de Iegercommandant bij de
villa waar van Starkenborgh zich bevond met enkele van zijn naaste
medewerkers. Ter Poorten bracht de chef van zijn staf, generaal-majoor
R Bakkers mee, alsook generaal Pesman. De drie hoge militairen twijfelden
er niet aan dat Imamoera de algemene overgave zou eisen en
betoogden met klem dat die eis diende te worden ingewilligd: men
mocht Bandeeng niet aan bombardementen blootstellen, wat aan troepen
van het Knil en aan andere eenheden op en bij de hoogvlakte van
Bandoeng aanwezig was, kon geen weerstand van betekenis meer bieden,
talrijke militairen waren doodmoe, uitgehongerd en gedemoraliseerd,
van de inheemse krachten was een groot deel spoorloos verdwenen, daags
tevoren, zaterdag, was op oproepen om zich als vrijwilliger aan te melden
voor het voeren van een guerrilla-oorlog door bijna niemand gereageerd
8

JAPANS DREIGEMENT
en met de Australiërs en Britten was men het verband kwijtgeraakt;
zonder ter Poorten in te lichten hadden dezen zich zaterdag in de bergen
ten zuidoosten van Bandoeng teruggetrokken in de hoop, de Japanners
te kunnen bestoken totdat zij door schepen van Australië uit zouden
worden opgehaald, maar voor de drie Nederlandse generaals stond vast
dat geen enkel schip er in zou slagen de zuidkust van Java te bereiken,
dat ook ter zee omsingeld was.
Al die feiten en omstandigheden waren ook aan van Starkenborgh
bekend maar dat betekende niet dat zij zijn zienswijze bepaalden. Hij
was gewend in politieke, niet in militaire begrippen te denken en hij z~g
het als vruchteloos om van de algemene overgave uit te gaan als van een
vaststaand feit terwijl ze nog niet eens was geëist. Zou die eis worden
gesteld, dan zou men wellicht, hoopte hij, aan de inwilliging voorwaarden
kunnen verbinden - zou men niet de eigen positie fataal ondermijnen
wanneer men de japanner van meet af aan duidelijk maakte dat men
tot overgave bereid was? Van Starkenborgh was gezant geweest voordat
hij tot gouverneur-generaal was benoemd; hij had in zijn diplomatieke
carrière geleerd wat onderhandelen was. Het ergerde hem dat de afloop
van het te voeren gesprek voor de drie generaals kennelijk al vaststond.
Ter Poorten lag hem bovendien niet als mens - hij had hem (het had ter
Poorten gekwetst) nooit in vertrouwen genomen, hem niet eens geraadpleegd
inzake de overdracht van het opperbevelhebberschap. Wat dit aiIes
aan spanningen had doen ontstaan, kwam nu naar boven: het gesprek
met ter Poorten en de twee onderbevelhebbers kende momenten waarop
men haast als kemphanen tegenover elkaar stond. Van Starkenborgh
slaagde er niet in, een gemeenschappelijke beleidslijn aanvaard te krijgen
- opleggen kon hij die niet; hij was geen opperbevelhebber meer.
Men vertrok in drie auto's, alle gereden door inheemse chauffeurs;
kussenslopen dienden als witte vlaggen. Voorop reed de auto met de drie
generaals; in de tweede bevonden zich van Starkenborgh, zijn adjudant
en de directeur van zijn kabinet, dr. P. ]. A. Idenburg, in de derde het
hoofd van de Algemene Secretarie van het gouvernement, ]. M. Kiveron,
en twee deskundigen inzake Japan, H. Hagenaar en dr. A. P. F. Hulsewé
- beiden waren verbonden geweest aan de Dienst der Oost-Aziatische
Zaken die vóór de oorlog veel aandacht had besteed aan de Japanse
spionage.
Spoedig werd het hotel Isola bereikt waar een Japanse officier in een
eigen auto voorop ging rijden, nadien ging de kronkelende weg verder
klimmen in de richting van Lembang. Op de hoogvlakte lagen hier en
daar de rijstvelden van de inheemse bevolking en temidden daarvan haar
9

CAPITULATIE
simpele dorpjes, hogerop tegen de berghellingen de thee- en kinaplantages
die Nederlandse ondernemingszin had doen ontstaan. Keek men
terug, dan zag men boven Bandoeng op verscheidene plaatsen rook
hangen: daar werden (het was daags tevoren begonnen) archiefstukken
verbrand.
Men passeerde Lembang dat, ruim 1200 meter boven de zeespiegel,
schilderachtig lag temidden van de vulkaanhellingen aan de noordkant
van de Bandoengse hoogvlakte - verscheidene Nederlandse en Chinese
welgestelden hadden er hun villa's laten bouwen. Al die villa's, verlaten
door de bewoners die naar Bandoeng waren gevlucht, waren door inheemsen
geplunderd en hetzelfde gold voor de huizen en winkels der
Chinezen. Deprimerend was het om te zien en ook veelzeggend: er was
geen gezag meer, geen Nederlands en geen inheems.
Een eindweegs achter Lembang bereikte men de gevechtspost van
kolonel Sjoji. De kolonel had er een rij stoelen en een tafeltje doen
plaatsen waarbij zich Japanse militairen en Japanse burgers bevonden
(vermoedelijk waren dat journalisten) van wie velen een fototoestel
gereed hielden. De Nederlanders moesten uitstappen en kolonel Sjoji
die zich, aldus van Starkenborgh in '48 jegens de Enquêtecommissie,
'netjes (had) aangedaan door een paar hardgroene handschoenen aan te
trekken", hield een toespraak in plechtig Japans. Dr. Hulsewé kon uit de
tekst niet goed wijs worden en van Starkenborgh zat alweer in zijn auto
toen hem duidelijk werd gemaakt dat de Japanner onder meer verklaard
had, te begrijpen hoe pijnlijk de tocht naar Soebang voor de Nederlanders
was - de gouverneur-generaal vroeg Hulsewé toen, aan de kolonel zijn
waardering over te brengen voor zijn hoffelijkheid.
Over de nogal primitieve pasweg die noordwaarts voerde, vorderden
de auto's slechts langzaam. Nu waren aan weerskanten van de route de
tekenen te zien van de strijd die er daags tevoren had gewoed: vernielde
bunkers (Japanse vlaggen waren in de schietgaten gestoken), kapotte
militaire auto's, lijken van gesneuvelde militairen van het Knil.
Het begon te regenen.
Omstreeks half één kwam het Nederlands gezelschap in Soebang aan.
Daar vernam het van een Japans officier dat generaal Imamoera de plaats
van samenkomst had gewijzigd: hij wenste de Nederlanders op het
vliegveld Kalidjati te ontmoeten, ca. IS km verder westwaarts. Waarom
de Japanse opperbevelhebber tot die wijziging had besloten, was, zo zij
het niet al eerder hadden begrepen, de Nederlanders duidelijk toen zij
1 Getuige van Starkenborgh, Enq., punt n, ongepublic, verhoren, vraagno. 29 106.
10

OP WEG NAAR KALIDJATI
bij het vliegveld kwamen: japanse bommenwerpers en jagers stonden er
in rijen opgesteld.
Generaal Imamoera liet op zich wachten. Hij had Batavia in de vroege
ochtend per auto verlaten maar was, nadat hij al veel tijd had verloren
(de weg was herhaaldelijk versperd geweest door japanse colonnes), ca.
50 km ten oosten van Batavia op een punt gekomen waar de brug over
een brede, door de regens gezwollen rivier was opgeblazen - het duurde
enkele uren voordat hij op een geïmproviseerde voetbrug de rivier kon
oversteken en voordat aan de oostelijke oever, in Krawang (zie kaart I),
voor hem en zijn gezelschap auto's waren gearriveerd. Het inheemse
bestuur legde geen spoor van animositeit aan de dag. Dat verbaasde
Imamoera niet, of beter: niet meer. Enkele jaren lang had hij japanse
eenheden gecommandeerd in bezet China - hij had er de haat van de
Chinezen leren kennen, maar sinds hij een week eerder op java was
aangekomen, had hij de sterke indruk gekregen dat de komst der japanners
althans aan een deel van de inheemse bevolking welkom was: hij
had vernomen dat inheemsen spontaan naar voren waren gekomen om
wegversperringen op te ruimen en om als gids op te treden voor de
japanse troepen, hij had hier en daar inheemsen zien zwaaien met
primitieve japanse vlaggetjes, kinderen hadden de japanse militairen
cocos-sap te drinken gegeven.
*
Terwijl Imamoera naar Kalidjati onderweg was, werden de Nederlanders
daar geleid naar een van de bij het vliegveld gelegen woningen die
inmiddels door officieren van de japanse luchtmacht als recreatieverblijf
in gebruik was genomen. Zij kwamen er in een luidruchtig gezelschap
terecht - in de vrij kleine, benauwde kamer, waar een deel van de
japanners met ontbloot bovenlijf rondliep, daverde het van harde japanse
keelklanken. Het werd er stil toen de bevelhebber van de japanse luchtvloot
die alle luchtoperaties boven Nederlands-Indië had geleid, het
woord nam. Hij sprak in het japans en wat hij had gezegd, werd in het
Maleis vertaald. Hij bleek de volledige overgave te hebben geëist en had
er de bedreiging aan toegevoegd dat, als die eis niet werd ingewilligd,
de gereedstaande bommenwerpers onmiddellijk zouden opstijgen om
Bandoeng te teisteren. Op dat alles reageerden de Nederlanders niet.
Nadien verstreek uur na uur. Meer dan. een kopje slappe thee werd hun
niet aangeboden. Het grootste deel van de tijd zaten zij te zwijgen.
II

CAPITULATIE
Tegen het einde van de middag verscheen Imamoera in Kalidjati. De
Nederlanders werden nu naar de aangrenzende woning gebracht waar
men in een kamer en suite de dubbele deuren had opengeschoven. Het
gesprek nam een aanvang'. Imamoera sprak japans - de japanse tolk die
hij naast zich had, was het Nederlands goed meester: de man had het
zich in Den Haag eigen gemaakt en was nadien enkele jaren vice-consul
in Batavia geweest; als Hulsewé moeilijkheden had met het vertalen uit
het japans, nam hij die taak over. '
De tolk begon met de aanwezigen aan elkaar voor te stellen. Toen dit
was geschied, uitte van Starkenborgh de wens dat de japanse journalisten
en persfotografen die de kamer waren binnengekomen, zouden worden
verwijderd. Imamoera willigde die wens in en de suite-deUren werden
bovendien gesloten. De japanner eiste vervolgens zonder verdere plichtplegingen
de algemene overgave, daaraan toevoegend dat; indien zijn eis
werd ingewilligd, de verslagen Nederlanders zouden ervaren hoe ridderlijk
de japanners zouden optreden. 'Toen bij de vertaling van dit
betoog de woorden 'algemene overgave' weerklonken, wendde ter Poorten
zich tot van Starkenborgh, zijn handen uitstrekkend alsof hij wilde
zeggen: 'Ziet u wel, dat heb ik voorspeld!' Die reactie versterkte van
Starkenborgh in zijn overtuiging dat van ter Poorten geen weerbare
houding te verwachten was; hij, de twee-en-zestigste in de lange rij van
gouverneurs-generaal die sinds het begin van de zeventiende eeuw in
Batavia en Buitenzorg- (zie kaart I) hadden geresideerd, betreurde zulks;
'ik dacht', zei hij ons bijna twintigjaar later, 'we zijn hier bijna driehonderdvijftig
jaar geweest, ik kan dat niet zomaar opgeven." Hij besloot
I Van Starkenborgh heeft zijn herinneringen aan het gesprek in 1947 opgeschreven,
zijn verslag in oktober 1948 voorgelezen aan de Enquêtecommissie (a.v.,vraagno.
29 108-il) en toen ook op enkele punten aanvullingen verstrekt. Ter Poorten heeft
over het gesprek geschreven in zijn in maart 1946 opgesteld 'Verslag omtrent mijn
beleid als legercommandant', te vinden o.m. in de Indische Collectie van het
Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie onder registratieno. 48497. De Japanner die
als tolk optrad, beschreef het gesprek in het herdenkingstijdschrift d.d, 9 maart 1943
van het op Java verschijnend dagblad Asia Raya ('Groot Azië') (IC, T I). Een tweede
verslag ván Japanse Zijde is in 1944 gepubliceerd in het Jaarhoekjava Nenkan 1944
(IC, 4 (61). Imamoera heeft zijn herinneringen neergelegd in zijn in '46 in Batavia in
gevangenschap geschreven inemoires: 'A Tapir in Prison' (IC, 2460), dl. III, p. II4-I7.
In onze weergave combineren wij de gegevens uit deze bronnen, aangevuld met
inlichtingen die wij in 1983 van de heren Hagenaar en dr. Hulsewé mochten ontvangen.
2 Thans: Bogar. Met 'thans' bedoelen wij dat dit nu de officiële naam is. Veel
huidige plaatsnamen werden in de Nederlandse tijd al door inheemsen gebruikt.
3 Van Starkenborgh, 23 okt. 1961.
I2

DE BESPREKING TE KALIDJATI
de leiding van het gesprek aan Nederlandse kant in handen te nemen.
Dat werd hem gemakkeltjk gemaakt doordat Imamoera hèm als eerste
de vraag stelde of hij bereid was zich over te geven. Hij zei neen. Waarom
bent u dan hier gekomen, vroeg Imamoera. Van Starkenborgh antwoordde
dat hij niet anders had gedaan dan gevolg geven aan de uitnodiging
die hem had bereikt en dat hij nu als gouverneur-generaal graag met de
Japanse opperbevelhebber z.ou bespreken hoe het burgerlijk bestuur van
Nederlands-Indië (hij wilde bereiken dat het Nederlands bestuursapparaat
zijn werk zou kunnen voortzetten) het best k.on worden ingericht.
Imamcera wees dat af: wij zijn nog in oorlog, zei de Japanner, en de
enige vraag waarvoor wij staan is of het vechten gestaakt dan wel
voortgezet wordt; hij was niet bereid, over vraagstukken van burgerlijk
bestuur te gaan discussiëren - de Nederlanders moesten capituleren.
Van Starkenborgh zei dat hij geen enkele bevoegdheid had om over
capitulatie te spreken. Verbazing bij Imamoera: u bent toch opperbevelhebber!
Van Starkenborgh antwoordde met er .op te wijzen dat hij door
de regering van zijn opperbevelhebberschap was ontheven en dat ook de
aanwezige militaire autoriteiten niet de bevoegdheïd hadden, t.ot een
algemene overgave te besluiten - een plaatselijke overgave was wèl
mogelijk, bijvoorbeeld met betrekking t.ot de strijdkrachten die zich in
en bij Bandeeng bevonden; die plaatselijke .overgave was, zei hij, al
aangeboden.
Bandeeng noemend was het van Starkenborghs bedoeling dat Imamoera
het dreigement van kolonel Sjoji en van de bevelhebber van de
Japanse luchtvloot zou herhalen. 'Ik speculeerde daarop', schreef hij in
een in '47 door hem opgestelde verslag,
'om aldus de gelegenheid te krijgen, met volle kracht te reageren op het immorele
van deze bedreiging ten aanzien van een niet meer verdedigde stad en te wijzen
op de vlek die voor de overwinnaar aan een aldus verworven algehele overgave
zou blijven kleven ... Het dezerzijds prestige in het debat zou er door zijn
verhoogd, hetgeen waarschijnlijk geen materiële winst, maar toch zedelijke
voldoening, ook voor later, zou hebben gebracht.'
Van Starkenborghs speculatie ging niet .op: Irnamoera uitte geen dreigementen.
De Japanner zei slechts dat het voor hem onbegrijpelijk en
ook onaanvaardbaar was dat zich in Nederlands-Indië geen enkele Nederlandse
autoriteit meer bevond die bevoegd was tot een algemene
overgave, Opnieuw wees van Starkenborgh .opde bindende opdracht van
de regering - hij sprak nu van een opdracht van de koningin, aannemend
13

CAPITULATIE
dat dat meer indruk zou maken op de japanse opperbevelhebber die zijn
keizer beschouwde als een wezen van goddelijke afkomst wiens bevelen
blindelings gehoorzaamd moesten worden. Pogende tijd te winnen,
voegde de gouverneur-generaal er aan toe, bereid te zijn, de koningin
telegrafisch te verzoeken haar bindende instructie te wijzigen. Imamoera
ging daar niet op in. Hij werd ongeduldig. Het gesprek had al ongeveer
twintig minuten geduurd en hij was geen stap verder gekomen. Hij zei
dat hij het vertrek zou verlaten en dat hij tien minuten bedenktijd gaf.
Na die tien minuten zou hij terugkomen en dan verwachtte hij maar één
ding: een duidelijk ja of neen op de eis tot algemene overgave die hij,
zei hij, handhaafde.
De Nederlanders bleven alleen. Van de generaals ter Poorten, Bakkers
en Pesman kreeg van Starkenborgh te horen dat hij een beleidslijn volgde
die geen rekening hield met de militaire situatie en dat er, hoe onaangenaam
dat, mede in het licht van de regeringsinstructie, ook was, niet
te ontkomen viel aan aanvaarding van de japanse eis. Idenburg, de chef
van zijn kabinet, wees er op dat de regering, een algemene overgave
verbiedend, ten aanzien van het volgen van haar instructie enige vrijheid
had gelaten. Inderdaad, toen van Starkenborgh op zondag I maart een
telegram 1 naar Londen had gezonden waarin hij had opgemerkt dat een
overdracht van het opperbevel door de japanners als een schijnbeweging
zou worden gezien (wat het volgens hem ook was) en dat zij een eis tot
algemene overgave konden stellen 'onder bedreiging volstrekt nutteloos
bloedbad of vernietiging volkrijke stad als Bandoeng' (dat was precies
de situatie waarmee men nu geconfronteerd werd), was op woensdag
Gerbrandy's antwoord ontvangen waarin o.m. stond:
'4. Instructie opperbestuur algemene overgave weermacht uitgesloten wordt
gehandhaafd.
5. Redelijke ruimte wordt voor onvoorziene gevallen aan beleid commandanten
gelaten.'
Wat was bedoeld met 'onvoorziene gevallen' en aan welke 'comrnandanten'
was gedacht? Louter aan de plaatselijke? Van Starkenborgh had
onmiddellijk op verduidelijking aangedrongen en op donderdag was in
Bandoeng een telegram binnengekomen dat Gerbrandy's antwoord be-
1 De telegramwisseling tussen Gerbrandyen van Starkenborgh inzake de positie en
het beleid van de Nederlandse autoriteiten in Nederlands-Indië bevindt zich in de
Indische Collectie onder de no's 81 I03-I4.
14

DE BESPREKING TE KALIDJATI
vatte', maar dat telegram had men niet meer kunnen ontcijferen doordat
van Starkenborgh eerder op die dag, toen de residentswoning waarin hij
zich bevond, gepasseerd werd door een ordeloze troep militairen van het
Knil die riepen dat de Japanners al het noorden van Bandoeng waren
binnengedrongen, opdracht had gegeven veiligheidshalve alle geheime
stukken, de codepapieren inbegrepen, onmiddellijk te verbranden. In
Kalidjati wees Idenburg op de bewoordingen van het woensdag ontvangen
telegram: als de regering 'redelijke ruimte' liet 'voor onvoorziene
gevallen', mocht men de situatie waarin men zich bevond, dan niet als
een van die 'onvoorziene gevallen' beschouwen? Was er niet een grens
aan de verplichting om de richtlijnen van de regering te volgen? Kon zij
in het verre Londen de benarde situatie overzien? Neen. Was het niet
eerder zo dat alleen diegenen die ter plaatse waren, alle elementen in
aanmerking nemend, tot een beslissing konden komen en dat zij de
verantwoordelijkheid daarvoor heel wel konden aanvaarden? Aldus
Idenburg, Van Starkenborgh wees zijn betoog af:juist die benarde situatie
had hij voorzien, hij had er de regering op gewezen en zij had, hierop
reagerend, haar instructie uitdrukkelijk gehandhaafd.
Imamoera kwam terug. Hij vroeg welk antwoord de gouverneurgeneraal
hem nu gaf. Van Starkenborgh herhaalde dat hij niet bevoegd
was een algemene overgave aan te bieden, overgave van de troepen bij
Bandoeng was wèl mogelijk. Opnieuw zette hij de staatsrechtelijke
positie uiteen waarin hij en de aanwezige generaals zich bevonden. Dat
begon Imamoera te vervelen. De Japanner (hij had bewondering voor
van Starkenborghs 'vasthoudendheid) zei dat hij niet langer wenste te
praten met diplomaten en juristen en zich liever rechtstreeks met militairen
verstond - wat hadden zij te zeggen? 'Het staat mij voor', aldus
van Starkenborgh in zijn verslag, 'dat ik generaal ter Poorten iets heb
toegevoegd in de zin van nu maar definitief ja of neen te zeggen' - hij
twijfelde er niet aan dat het 'ja' zou worden.
Inderdaad, dat werd het, en ter Poorten zei vervolgens dat hij zich
grote zorgen maakte over de positie van de militaire eenheden buiten
het gebied van Bandoeng. Hij wees er op dat hij drie dagen eerder,
donderdag, bevel had gegeven, geen rekening te houden met een eventueel
door hem uit te geven instructie de wapens neer te leggen - hij
1 Dat antwoord luidde: 'Mijn 5 ... beoogt voorkomen dat al te letterlijke toepassing
door individuele gezaghebbenden van opzettelijk straffe dezerzijdse directieven hen
zou beletten in incidentele, van hieruit niet te beoordelen dwangposities te handelen
naar eigen beste inzicht.'
15

CAPITULATIE
vroeg van Imamoera de verzekering dat eenheden die zouden doorvechten,
niet als franc-tireurs zouden worden behandeld. Imamoera antwoordde
dat hij ter Poorten graag de gelegenheid zou geven, de volgende
ochtend, maandag, via de radio bekend te maken dat het tot een algemene
overgave was gekomen en dat het op donderdag gegeven bevel was
ingetrokken. Vervolgens begon Imamoera de verplichtingen op te sommen
waaraan ter Poorten en de onder hem ressorterende strijdkrachten
zich moesten houden. Van Starkenborgh constateerde dat nu alleen puur
militaire aangelegenheden aan de orde kwamen - hij stond op en zei dat
hij het vertrek zou verlaten. Imamoera maakte daar geen bezwaar tegen.
Diens gesprek met de generaals duurde nog ongeveer een kwartier.
Zij noteerden een lange reeks opdrachten; ter Poorten verplichtte zich,
de volgende ochtend, maandag, uiterlijk om acht uur in een radiotoespraak
de algemene overgave bekend te maken, verzekerde op zijn
erewoord dat hij zijn bevel van donderdag zou intrekken en aanvaardde
de Japanse eis dat hij later op maandag opnieuw naar Kalidjati zou komen
met alle bijzonderheden over de verspreiding en de uitrusting van de
eenheden van het Knil. Er werd geen protocolopgesteld, er werd niets
ondertekend en de Britse en Australische eenheden kwamen niet ter
sprake, evenmin als de Amerikaanse die zich elders op Java bevonden.
In het begin van de avond verlieten de Nederlanders Kalidjati. Zij
hadden niets te eten of te drinken gekregen. Naar Bandeeng moesten zij
slechts ongeveer zestig kilometer afleggen maar zij vorderden langzaam.
De regen had zich ontwikkeld tot een tropische stortbui, de wegen waren
doorweekt. Vooral op het bergtraject had men last van de modder; daar
moesten de Nederlandse auto's soms door Japanse militaire vrachtauto's
voortgesleept worden. Zware wolken maakten dat het stikdonker was,
'de tocht', aldus van Starkenborgh jegens de Enquêtecommissie, 'was
bijzonder luguber.'! Pas's nachts om half drie bereikte men Bandeeng.
Nog in de nacht werd daar door de Legervoorlichtingsdienst generaal
ter Poortens bekendmaking geformuleerd die aan de pers zou worden
doorgegeven en via de radio omgeroepen." De uitzending begon maandagochtend
om kwart voor acht. Er werd in meegedeeld dat de gouverrieur-generaal
en de legercommandant daags tevoren een bespreking ,
hadden gehad met de Japanse legerbevelhebber; diens eisen waren aan-
I Getuige van Starkenborgh, Enq., punt n, ongepublic, verhoren, vraagno. 29116.
2 Tekst in (Dep. van defensie, hoofdkwartier van de Generale Staf, Sectie Krijgsgeschiedenis)
C. van den Hoogenband en L. Schotborgh: Nederlands-Indië contra Japan,
dl. VII: De strijd opJava (1961), p. I59-60.
16

BANDOENG
vaard, met als eerste 'onvoorwaardelijke capitulatie'; overal moesten
witte vlaggen gehesen worden, de troepen moesten vóór 12 uur worden
verzameld, de wapens ingenomen; vernielingen mochten niet langer
worden uitgevoerd, communicatie met het buitenland was verboden. Uit
de tekst bleek verder dat ter Poorten zich tot alle commandanten van het
Knil richtte, waar zij zich ook bevonden: allen dienden de strijd te staken
en met de hoogste Japanse bevelhebber in hun ressort contact op te
nemen; 'dit bevel geldt ook voor de Koninklijke Marine, de Gouvernementsmarine
en alle havenmeesters'. Had de legercommandant dan iets
over de marine te zeggen? Neen - maar schout-bij-nacht van Staveren
was twee dagen eerder, vrijdag, samen met een vriendin uit Bandoeng
verdwenen en had zijn opperbevelhebberschap aan niemand overgedragen.
Nog een tweede bevel ging van ter Poorten uit, louter telegrafisch:
alle commandanten die men kon bereiken, werden er van in kennis
gesteld dat de instructie die op donderdag was gegeven om een eventueel
algemeen capitulatiebevel te negéren, ingetrokken was.
Later in de ochtend reed de legercommandant opnieuw naar Kalidjati
waar hij aan Imamoera nauwkeurige gegevens overhandigde Over de
aantallen Nederlandse troepen, hun verspreiding en hun bewapening. De
lijsten werden voor ontvangst afgetekend en toen ter Poorten naar
Bandoeng terugreed, volgde hem de staf van de bevelhebber van de
Japanse divisie die bewesten Batavia was geland.
Van Starkenborgh riep qie ochtend de voornaamste zich in Bandoeng
bevindende civiele Nederlandse autoriteiten bijeen: drie van de vijf
leden van zijn hoogste adviescollege, de Raad van Nederlands-Indië
(twee waren in opdracht van de regering naar Australië gevlogen), de
voorzitter van de Volksraad, mr. J. A. Jonkman, de directeuren van de
departementen van algemeen bestuur, de hoofden van enkele belangrijke
diensten, alsook Kiveron en Idenburg die hem daags tevoren naar Kalidjati
hadden vergezeld. Hij deelde aan zijn gehoor mee wat zich daar
had afgespeeld en uitte zich daarbij kritisch over de houding die de
legercommandant aan de dag had gelegd, niet evenwel over diens besluit
tot een algemene overgave. 'Aan de vergadering hield ik voor', aldus van
Starkenborgh in '48,
'dat mijn kritiek op de heer ter Poorten niet dit besluit gold; dat ik begreep dat
daarvoor goede gronden aanwezig waren en dat, ofschoon ik zelf tot het einde
van mijn onderhoud met generaal Imamoera geweigerd had aan zijn eis te
voldoen, ik mij bewust was dat de mogelijkheid van bespreking vrijwel was
17

CAPITULATIE
uitgeput en ik vermoedelijk tot hetzelfde besluit zou zijn gekomen als de heer
ter Poorten, indien de onderhandelingen met mij waren voortgezet en ik de
hoogste autoriteit was geweest. Ik legde ook uit dat de gedachtenwisseling met
het opperbevel enige onzekerheid, dus een mate van bewegingsvrijheid, had
gelaten.
Ik herinner mij tenslotte nog opgemerkt te hebben dat degenen die later kritiek
zouden willen oefenen, er wellicht op zouden wijzen dat generaal Imamoera niet
met ondubbelzinnige woorden het dreigement van een bombardement van
Bandoeng had geuit, en verder, dat de campagne op Java aan Nederlandse zijde
weinig kostbaar aan mensenlevens geweest was en dit allicht als aanduiding zou
worden beschouwd dat de strijd met onvoldoende kracht was gevoerd."
In de loop van die maandag trokken Japanse militairen Bandoeng
binnen. In de noordelijke wijk vorderden zij talrijke huizen van Nederlanders
- de bewoners moesten, met achterlating van al hun bezittingen,
maar zien waar zij onderdak konden vinden. Over de Postweg die
gouverneur-generaal Daendels in het begin van de negentiende eeuw
bijna over de volle lengte van Java had laten aanleggen en die heel
Bandoeng doorsneed, zag men nu vechtwagens rijden, bemand met
Japanse militairen: 'soldaten met stoppelbaarden', aldus een Nederlander,
'robuste, aapachtige typen van Korea en Formosa' (dat waren toen Japanse
koloniën). 'Het militaire tenue bestaat in hoofdzaak uit een broekje en
een petje met een lap in de nek ... Hun standpunt tegenover kostbaarheden
is raadselachtig: van de een worden portefeuille, geld, horloge en
gouden ringen gestolen, een ander wordt geheelongemoeid gelaten."
Ook auto's en fietsen werden geroofd - anderzijds werden hier en daar
Japanse militairen van wie bleek dat zij winkels hadden geplunderd, ter
plekke door hun officieren doodgeschoten.
Verbijsterd werd dit alles door de Nederlanders aanschouwd. De
toekomst leek uiterst somber en onder hun inheems huispersoneel,
voorzover nog aanwezig (er waren personeelsleden die in de voorafgaande
dagen weg waren gebleven van hun werk) waren er niet weinigen die
met een enkel woord of een stil gebaar van medegevoelgetuigden. Ook
in Bandoeng bleek evenwel dat andere inheemsen een duidelijke vreugde
aan de dag legden over een gebeuren dat zij zagen als de aanloop tot
Indonesië's onafhankelijkheid. 's Morgens al constateerde een Nederlands
ingenieur van de Staatsspoorwegen dat de inheemsen die op het
hoofdbureau werkzaam waren, 'elkaar hartelijk feliciteerden. Wij voel-
I Getuige van Starkenborgh, Enq., punt n, ongepublic. verhoren, vraagno. 29 II6.
2 W. H. J. Elias: Indië onderjapanse hiel (1946), p. 34-35.
18

BANDOENG
den dat', schreefhij in zijn naoorlogs verslag, 'als bijzonder hatelijk aan.
Velen waren daar bezig van de Nederlandse vlaggetjes een rood-wit
vlaggetje voor hun fiets te maken" - rood en wit waren de kleuren die,
sinds vele jaren al, gepropageerd waren door alle groeperingen die voor
een onafhankelijk Indonesië waren opgekomen; het waren ook de kleuren
van de Japanse vlag: een rode bol op een wit veld. En toen de
Japanners Bandoeng binnentrokken, zagen de Nederlanders er vele inheemsen
langs de Postweg en elders staan,juichend en met kleine Japanse
vlaggen zwaaiend.
In Batavia, dat vier dagen eerder door de Japanners was bezet, werden
op die çde maart de al eerder aangevangen, onderlinge beraadslagingen
van leidende figuren uit de door het Nederlandse gouvernement toegelaten
Indonesische groeperingen voortgezet en op 12 maart (de dag
waarop de bevelhebbers van de bezuiden Bandoeng en elders op Java
aanwezige Britse, Australische en Amerikaanse militairen zich onvoorwaardelijk
overgaven) publiceerde het Batavia'se dagblad van een van die
groeperingen een eerste lijst met de namen van Indonesiërs die een
nationaal kabinet konden vormen; om de Japanners niet voor het hoofd
/
te stoten had men opengelaten wie als minister-president zou optreden.
Men werd bij dit alles kennelijk gedragen door de overtuiging dat het
einde van het Nederlands bewind gekomen was - voorgoed.
1 L. R. Oldeman: 'Verslag Japanse tijd', p. 17 (IC, 81206 A).
19

HOOFDSTUK 2
'De Kornpenie'
Inderdaad, het was, zoals van Starkenborgh zich bewust was geweest, in
1942 bijna driehonderdvijftig jaar geleden dat de eerste Nederlanders in
de Indische archipel waren verschenen: handelend volgens aanwijzingen
van de ondernemende Jan Huygen van Linschoten die in 1583 als
negentienjarige jongeman aan boord van een Portugees schip naar 'Portugees
Indië' (een gebied opde westkust van het huidige India) was
gevaren, daar vijf jaar had vertoefd en veel gegevens over de Indische
archipel had verzameld, was in 1595 de uit Gouda afkomstige Cornelis
de Houtman in opdracht van een associatie van diverse kooplieden, de
'Compagnie van verre', met vier schepen op weg gegaan naar Java, waar
zich, aldus van Linschoten, nog geen Portugezen zouden bevinden. Van
Linschoten had zich vergist: de Portugezen op Java maakten het de
Houtman en de zijnen zo lastig dat dezen, ook door andere factoren,
nergens op het eiland lading konden innemen. Was dus de tocht een
mislukking? Ja, voorzover er geen fmancieel profijt gemaakt kon worden,
neen, voorzover, zij het ten koste van zware offers (van de bijna
tweehonderdvijftig schepelingen waren ruim honderdzestig omgekomen),
de scheepsweg naar Indië was ontdekt. Bij nieuwe tochten door
Nederlanders maakte men daar gebruik van en in 1602 werden de
krachten van de zeevarende en handeldrijvende gewesten Holland en
Zeeland gebundeld: de 'Generale Nederlandse Geoctroyeerde Oost-
Indische Compagnie' werd opgericht. Zij was het die bijna twee eeuwen
lang in de archipel de feitelijke vertegenwoordigster was van de Republiek
der Zeven Verenigde Nederlanden - de inheemsen spraken in de
zeventiende en achttiende eeuw, en ook later, van 'de Kompenie', zulks
niet zonder ontzag en soms ook niet zonder afschuw.
De functie die de Compagnie gedurende haar bestaan ging uitoefenen,
valt niet los te maken van de samenlevingsvormen die zich vóór haar
komst, alsook vóór de komst van de Portugezen, in de Indische archipel
en daar met name op het volkrijkste eiland, Java, hadden ontwikkeld.
Portugezen en Nederlanders schiepen niet een van de grond af nieuwe
maatschappij maar knoopten aan bij die elementen van de bestaande
welke hun doeleinden dienden, en zo ontstond in de Zeventiende eeuw
20

DE OOST-INDISCHE COMPAGNIE
II. Nederlands-Indië, geprojecteerd op Europa
een patroon waarvan men, zowel ten aanzien van de sociale structuur van
de inheemse samenleving als van de verhouding tussen het inheemse
gezag en het Nederlandse, wezenlijke trekken nog in de twintigste eeuw
kort terugvinden. Vandaar dat wij voor dit deel van ons werk een vroeg
begin moeten kiezen - orn de inheemse samenleving en veel van haar
reacties begrijpelijk te maken, dienen wij zelfs, zij het kort, terug te gaan
naar het oude Java.
*
Met zijn duizenden eilanden en de hen verbindende zeeën en zeestraten
beslaat de Indische archipel een gebied, haast zo groot als Europa (zie
kaart II). Aanvankelijk woonden er hier en daar slechts primitieve stammen
welke uit het gebied van de Stille Oceaan afkomstig waren, maar
later in die voorhistorische tijden werd de archipellangzaam aan opnieuw
bevolkt van Achter-Indië uit. De komst en de verspreiding van die
nieuwe bewoners, die de eerstgekomen stammen de binnenlanden injoegen,
werden vergemakkelijkt door de krachtige moesson-winden en de
21

'DE KOMPENIE'
zeestromingen. Grote delen van de eilanden van de archipel waren rijk
bebost. Simpele landbouw was er mogelijk door een stuk oerwoud te
kappen, de houtopstand te verbranden en op het blootgelegd terrein bolen
knolgewassen dan wel rijst te planten - was de bodem uitgeput, dan
werd een nieuw stuk oerwoud gekapt. Aldus kon een vierkante kilometer
enkele tientallen mensen van voldoende voedsel voorzien. Een allengs
groeiende bevolking had een intensievere vorm van grondbewerking
nodig waarbij het regenwater werd vastgehouden, en tot die intensievere
vorm kwam het vooral op Java en Bali: de verweerde lava-bodem was
er bij uitstek vruchtbaar en het water van de tropische regenbuien (op
grote delen van Java valt per jaar anderhalve tot twee meter regen maar
er zijn in de bergen streken waar per jaar meer dan acht meter regen valt')
werd vastgehouden door met dijkjes omgeven terrassen, sawahs, aan te
leggen - in stroomgebieden van rivieren konden die sawahs regelmatig
bevloeid worden door er het rivierwater heen te leiden. De sawahs
leverden het voornaamste voedselop, rijst: per vierkante kilometer
voldoende voor enkele honderden mensen. Het verkrijgen van dat
voedsel vergde overigens een grote inspanning: ca. zevenmaal zoveel
arbeid als de meest arbeidsintensieve landbouwcultures in Nederland
voordat daar de landbouw werd gemechaniseerd.
De rijstcultuur was op Java reeds eeuwen voor het begin van de
Christelijke jaartelling in zwang, zij het toen nog niet in haar 'natte'
vorm; die cultuur vormde de basisvan een veelheid aan gezagsstructuren :
kleine rijkjes die (hetzelfde gold voor de rijkjes die elders in de archipel
op een nog eenvoudiger grondslag ontstonden) verdwenen zijn zonder
sporen in de geschiedenis na te laten. Met dat al was in die eerste rijkjes
toch al een zekere trap van ontwikkeling bereikt: metalen werden bewerkt,
men had kennis van de astronomie, het wajang-spel (avonturenverhalen,
uitgebeeld door kunstig vervaardigde poppen welker schaduwen
op een verlicht scherm worden geworpen) was wellicht al bekend.
In de gehele cultuur speelde het animisme, d.w.z. het geloof aan natuurkrachten
en aan goede en boze geesten, een grote rol: daartoe behoorde
ook het geloof in de beschermende werking die van bepaalde voorwerpen,
amuletten, zou uitgaan. Spoorloos verdwenen opvattingen? Geenszins:
zij bleven tot in deze eeuw de grondslag vormen van het volksgeloof
in grote delen van de archipel, ook op'Java.
Al in die vroegste tijden bestond er ruilhandel tussen de oudste rijkjes
van de archipelonderling en tussen hen en Voor-Indië, Achter-Indië en
1 Gemiddelde voor Nederland: ruim 70 cm.
22

HET HINDOEÏSME
China. Omstreeks het begin van de Christelijke jaartelling kwam de
eerste verbinding met de Arabische landen tot stand, waarbij door Indiërs
en Chinezen grote zeilschepen in de vaart werden gebracht die honderden
handelaren konden vervoeren; zij namen uit de archipel vooral
specerijen, reukhout, kamfer en wierook mee. Met de Indische handelaren
voeren jongeren en pelgrims naar Voor-Indië die, in de archipel
teruggekeerd, een nieuw geloof verbreidden: het Hindoeïsme. Dat geloof
was de heersers van talrijke kleine vorstendommen en allen die
daarin tot macht en aanzien waren gekomen, welkom: het gaf vorsten
namelijk een goddelijke status en het predikte een maatschappij van
streng gescheiden standen. Omstreeks twaalf eeuwen lang, van ca. 300
tot ca. 1500, is dat Hindoeïsme, toegevoegd als het ware aan het oorspronkelijke
volksgeloof en daarmee versmolten (in het wajang-spel
werden nu de in de Indische epen neergelegde heldenverhalen uitgebeeld),
vooral op Java en Bali de bepalende culturele factor geweest - het
is het hier en daar op Java, op het gehele eiland Bali en op een deel van
het naast Bali gelegen Lombok gebleven.
Hoe waren die H.indoe-staten georganiseerd? De vorsten verkregen
hun inkomsten uit allerlei heffingen en tollen op in-, uit- en doorvoer,
uit eigen handelsondernemingen en ook wel uit rooftochten ter zee maar
de grondslag van hun macht was de arbeid van de aan hun gezag
onderworpen bevolking. In de staten die de eerste Nederlanders landinwaarts
op Java aantroffen, mochten de landbouwers in de regel slechts
twee-vijfde van de rijstoogst behouden; één-vijfde moest worden afgestaan
aan de dorpsnotabelen die zelf geen arbeid behoefden te verrichten,
de resterende twee-vijfde aan de vorst.' Die laatste twee-vijfde (40 %)
werd aldus verder verdeeld: 8% werd toegewezen aan de gewestelijke
vertegenwoordiger van de koning, de boepati, 8 % aan de overige ambtsdragers
in diens gewest zoals dorpshoofden, ordehandhavers en opzichters,
24 % aan de vorst. Daarbij valt te bedenken dat alle ambtsdragers
zorgen moesten voor het levensonderhoud van stoeten familieleden en
dienaren en dat de vorst er een grote, soms wel duizenden personen
tellende hofhouding op na hield, bestaande uit hovelingen, krijgers en
allerlei soorten dienaren en handwerkers, allen met hun gezinnen. De
eenvoudige dorpsbewoners die de overgrote meerderheid van de bevol-
1 Hier en bij verdere passages waarin van oogstleveranties sprake is, dient de lezer te
bedenken dat de betrokken landbouwers er vermoedelijk wel in slaagden om, zoals
ook elders in de wereld gebeurde, een gedeelte van de oogst buiten alle controle te
houden.
23

'DE KOMPENIE'
king vormden, dienden evenwel niet alleen een groot deel van hun oogst
af te staan maar moesten ook nog andere belastingen in natura opbrengen
en waren aan tal van vormen van gedwongen arbeid, herendienst, onderworpen:
de dorpen moesten bewaakt worden, wegen, bruggen, dijken,
visvijvers en bevloeiingswerken onderhouden en goederen en personen
van dorp tot dorp vervoerd; soms moesten bovendien tempels
worden gebouwd of dienden mannen op te komen om een leger te
vormen. Daarnaast waren er de persoonlijke diensten aan alle gezagdragers,
te beginnen met het dorpshoofd: hi} was vrijgesteld van het tijdrovend
bewerken van zijn sawahs - dat werk werd verricht door dorpelingen
die op gelijke wijze sawahs van andere gezagdragers moesten bewerken
dan wel andere persoonlijke diensten aan dezen moesten bewijzen,
zulks met uitzondering van de zwaarste en vuilste werkzaamheden die
overgelaten werden aan slav:enen tot dwangarbeid veroordeelde gevangenen.
Welke ook de nationaliteit was van het later boven het inheemse
gezag geplaatste vreemde gezag (Portugees, Nederlands of Engels), het
systeem van afdracht van een groot deel van de rijstoogst aan inheemse
gezagdragers en van het verrichten van herendiensten bleef gehandhaafd
- Daendels gaf er richtlijnen voor uit, o.m. bepalend dat de hoofden van
de gewesten, de boepatis (of, zoals zij nu heetten: de regenten), dagelijks
slechts mochten beschikken over de diensten van honderdzeventig dorpelingen,
hun 'stafchefs', de patihs (die vaak het eigenlijke bestuurswerk
deden), over die van veertig, elk van hun naaste familieleden over die
van twintig, enzovoort. Dorpelingen die tot arbeid in staat waren, moesten
in die tijd per jaar in successieve perioden in totaal vier tot vijf
maanden herendiensten verrichten - die periode was in de Javaanse
Hindoe-rijken korter geweest maar met dat al vormden toch ook toen
de herendiensten een zware belasting.
Er stond in die oude rijken tegenover dat het vorstelijk gezag vaak
zorg droeg voor de,bouw van voorraadschuren en de aanleg van primitieve
irrigatiewerken en, algemeen gesproken, een zekere waarborg inhield
voor maatschappelijke stabiliteit; men vond er ook bescherming in
tegen aanslagen of verovering door vreemden. Die 'stabiliteit ging
gepaard met vormen van willekeur maar deze bleefbinnen zekere perken.
Ambtelijke functies waren niet erfelijk - elke boepati en elke patih wist
dat zijn ambt met al zijn grote voordelen slechts dan door de vorst aan
een familielid zou worden overgedragen wanneer de arnbtsuitoefening
geen aanleiding had gegeven tot menigvuldige klachten. Trouwens, ook
de vorst diende zich beperkingen op te leggen: deed hij dat niet, dan
bestond het gevaar dat grote groepen onderdanen bescherming bij een
24

DE HINDOE-SAMENLEVING
rivaal zouden zoeken of eenvoudig uit zijn vorstendom zouden wegtrekken:
elders op Java was in die oude tijden voldoende grond vrij om
er een nieuw, zij het hoogst simpel bestaan te gaan opbouwen. De dwang
van het vorstelijk gezag was dus niet onbeperkt.
Er ging van dat gezag overigens niet alleen dwang uit maar ook een
sacrale wijding. Het bestaan in de sterk en onmiddellijk van de natuur
afhankelijke dorpsgemeenschappen waarin de vaste gang van het dagelijks
leven slechts werd verstoord door aardbevingen, vulkaanuitbarstingen,
perioden van droogte en, vaker, overstromingen, vond, zo werd het
gevoeld, zijn bekroning in doen en laten van het hof waar de vorst zetelde
die tegelijk god was. Hij en de overige gezagdragers, zijn 'jongere broers',
de para jajis oftewel prijajis (men kan zeggen: de aristocratie), waren zich
terdege van hun hoge plaats in de samenleving bewust, zoals de dorpelingen
en handwerkers dat van hun lage waren. De positie van die
laaggeplaatsten zou men kunnen vergelijken met die van de horigen in
de Europese Middeleeuwen. En inderdaad: de oude Javaanse maatschappij
en de daarmee samenhangende cultuur waren feodaal zoals die Europese
was - men zou kunnen zeggen: nàg feodaler, want de zelfstandige
macht der steden die in Europa in de Middeleeuwen opkwamen, ontbrak.
'Ook Java', schrijft de socioloog D. H. Burger,
'kende heldenverering, toernooien en verheffing van de ridder-idee tot in de
hoogte van het ethische en godsdienstige. Ook op java werden de levensvormen
versierd met kleur en praal, werd het allergrootste gewicht gehecht aan de staatsie
van het hof, werden kwesties van voorrang en beleefdheid, van préséance en
ceremonieel buitengewoon belangrijk geacht. Ook hier groot vertoon van talrijk
gevolg van getrouwen en plechtige hulde, dienstbaarheid, eerbewijs en staatsie.
Ook hier een strenge hiërarchie van stoffen en kleuren ... In de javaanse cultuur
was echter de ridder-idee geen min of meer zelfstandig cultuurelement doch
integendeel verweven met een maatschappelijke orde, die zelf weer harmonisch
correspondeerde met de kosmische orde ... De javaanse hofstaat (had) vanwege
de goddelijkheid der vorsten een volkomen sacraal karakter."
Ook in de taal kwam het gelaagd karakter van de samenleving tot
uiting: het verschil tussen de standen (in onze cultuur bijvoorbeeld
blijkend uit het gebruik van 'u' dan wel 'jij' of 'mevrouw' dan wel
'juffrouw') werd veel breder aangegeven dan in het Nederlands, zodat
men laag-, midden- en hoog-Javaans onderscheidde. Het hoog-Javaans
was de taal van het hof en van de aristocratie; het moest langzaam en
, D. H. Burger: Sociologisch-economische geschiedenis van Indonesia (1975), dl. I, p. 40-41.
25

'DE KOMPENIE'
zonder stemverheffing gesproken worden ten teken van de evenwichtigheid
die kosmos en samenleving heette te kenmerken. Ondenkbaar was
het in die oude tijden dat een hooggeplaatste, zich richtend tot een
eenvoudig man, gebruik zou maken van zijn eigen, 'aristocratische' taal
- toen de kroonprins van het vorstendom Djokjakarta in 1916 de stad
Malang in Oost-Java bezocht en daar, getuigend van zijn medeleven met
slachtoffers van een pestepidemie, de plaatselijke voorzitter van het
Islamietisch Verbond, de Sarekat Islam, in het hoog-Javaans toesprak, 'was
deze', aldus de geschiedschrijver van dit verbond, 'zo van zijn stuk geraakt
dat hij een vol etmaal niet had kunnen drinken, eten of slapen. Het was,
zo vertelde hij, alsof hij een goudklomp had gekregen ter grootte van
een karbouw."
Van ongeveer 1200 af brachten kooplieden uit Voor-Indië een nieuwe
godsdienst: de Islam, naar de Indische archipel, zulks in een vorm die
sterk beïnvloed was door de Voor-Indische mystiek en daardoor overeenkomsten
vertoonde met het eveneens uit Voor-Indië gekomen Hindoeïsme.
In de veertiende en vijftiende eeuw werden volgelingen voor
het nieuwe geloof gewonnen in de havenplaatsen van Sumatra en Java;
, op Java in eerste instantie wellicht vooral handelaren en ambachtslieden
die zich gestoten hadden aan het streng gelaagd karakter van de Hindoesamenleving.
Een meer orthodoxe, strakkere vorm van de Islam werd
van de zestiende eeuw af in de archipel gepredikt door Arabieren - hij
werd vooralovergenomen in het vorstendom Atjeh, op de noordpunt
van Sumatra, maar vond ook aanhangers onder de vorsten van kleine
rijkjes die rond de havenplaatsen van Java's noordkust waren ontstaan.
Sterk in hun nieuw geloof bonden die vorsten de strijd aan met diverse
rijken van Hindoe-vorsten waarvan één, het op West- en in een deel van
Midden-Java gevestigd rijk Modjopahit, in het midden van de veertiende
eeuw op het toppunt van zijn macht had gestaan: zijn.gezag was toen
op delen van Sumatra erkend en het had ook elders in de archipel invloed
uitgeoefend - idealiserende verhalen over dat ene grote rijk waarvan
gezegd werd dat zijn rood-witte vlag boven vrijwel de gehele archipel
*
1 A. P. E. Korver: Sarekat Islam 1912-1916. Opkomst, bloei en structuur van Indonesië's
eerste massabeweging (1982), p. 54.
26

DE KOMST VAN DE ISLAM
en ook nog boven het schiereiland Malakka zou hebben gewapperd,
deden nog in de twintigste eeuw de ronde, zulks vooral in kringen van
inheemse nationalisten.
Evenals met het Hindoeïsme het geval was geweest, paste de Islam
zich aan de Indische samenleving aan. De Islam kent wèl geestelijke
leiders maar geen priesters en geen van de staat losstaande geestelijke
hiërarchie - welnu, de vorsten eigenden zich het geestelijk leiderschap
toe; zij werden, elk in de eigen staat, de hoogste vertegenwoordiger v~n
de Islam. Aan de gelovigen stelde die Islam als eerste eisen dat zij, na de
geloofsbelijdenis te hebben afgelegd, vijfmaal per etmaal een godsdienstoefening
zouden houden (in het Arabisch), elkjaar één maand lang
tijdens het daglicht zouden vasten, minstens eens in hun leven, als zij er
voldoende geld voor hadden, Mekka zouden bezoeken en op tijd hun
giften aan de moskeebeambten en aan de armen' zouden afdragen. Werden
al die verplichtingen getrouwelijk nagekomen? Ja, misschien in
Atjeh, hier en daar aan Sumatra's westkust en op West-Java, maar elders
werd de Islam tot in de negentiende eeuw op een lossere wijze aangehangen;
trouwens, in vrijwel de gehele archipel bleef men de goeddeels
uit de voor-Hindoese tijd daterende leefregels, de adat, prefereren boven
de voorschriften van de Koran. Op enkele plaatsen op Java alsook op het
moeilijk toegankelijke Bali en' op een deel van het daarnaast gelegen
eiland Lombok wist het Hindoeïsme zich overigens, gelijk al vermeld,
te handhaven en er waren met name in de binnenlanden van Sumatra,
Borneol en Celebes? streken waar een primitieve bevolking onverzwakt
vasthield aan haar oorspronkelijke geloofsvoorstellingen. Niet dat deze
op Java verdwenen! Zij bleven, zoals zij ook in de eeuwen van het
Hindoeïsme hadden gedaan, de onderstroom vormen van het gedachtenleven
van velen die geloof bleven hechten aan geheimzinnige machten,
goede en kwade geesten, plaatselijke schutsgoden, heilige bomen en
.heilige voorwerpen en die de met dat alles samenhangende bezweringspraktijken
bleven beoefenen.
In één opzicht viel die meer primitieve gedachtenwereld samen met
de gedachtenwereld van: de Islam: in het geloof aan een Messias, met
dien verstande dat terwijl deze, dé Mahdi, in de Islam gezien werd als de
religieuze figuur die alle ongelovigen zou bedwingen en de Islam zOlf
vernieuwen, in de gedachtenwereld van het oude Java de Messiaanse
figuren een meer wereldlijke rol hadden gekregen: zij zouden het einde
van alle onrecht bewerkstelligen. Er werd dan gedacht aan een samenle-
I Thans: Kalimantan. 2 Thans: Sulawesi.
27

'DE KOMPENIE'
ving waarin een Rechtvaardig Vorst, de Ratoe Adi!, zijn gezag zou doen
gelden. Begrijpelijk wordt het geloof in zijn komst wanneer men zich
voor ogen stelt, hoe moeilijk het bestaan van de dorpsbewoners in de
oude Hindoeïstische en Islamietische rijken was, ook wanneer de machthebbers
die zich normaal al een zo groot deel van hun oogst en van hun
werktijd toeëigenden, niet overgingen tot buitensporige knevelarijen.
Dan kon het al in die Hindoe-rijken tot verzet van de landbouwers
komen en dat nam dan een vorm aan die in de Nederlandse tijd niet
gewijzigd was: kwam het tot locale uitbarstingen van ontevredenheid,
dan volgden dorpsbewoners een leidsman die zich als een .Messias had
opgeworpen en amuletten had uitgedeeld welke onkwetsbaarheid zouden
waarborgen; de schijnbaar onverstoorbare kalmte en rust van de
Javaan konden dan plotseling plaats maken voor een woeste aggressiviteit
- een vuur dat in de regel even spoedig doofde als het was opgevlamd.
Het smachten naar een betere samenleving vond al in de Hindoerijken
óók zijn uitdrukking in voorspellingen dat men, na door vele en
ernstige troebelen te zijn heengegaan, zou belanden in een tijdperk van
eeuwigdurende voorspoed. Een van die voorspellingen heette in de
twaalfde eeuw te zijn gedaan door Djojobojo, een vorst van het toen
grootste Hindoe-rijk op Oost-Java. Zijn voorspelling nam in de volgende
eeuwen telkens nieuwe vormen aan, waarin evenwel als hoofdelement
bleef voorkomen dat de Javanen als straf voor hun zonden lange tijd
onder het bewind zouden komen van vreemde volkeren, waaronder een
volk met een witre huidskleur; het laatste volk evenwel dat als vreemde
heerser zou optreden, zou een gele huidskleur hebben maar zijn heerschappij
zou niet lang duren: volgens één versie van de Djojobojovoorspelling
zo lang als de levensduur van de maisplant: drie maanden,
volgens een andere zo lang als de levensduur van een haan: omstreeks
drie jaar; na die laatste onderdrukkingsperiode zou een tijdperk van
onafhankelijkheid, vrede en welvaart beginnen. Lange tijd had men op
Java de Chinezen gezien als het volk met de gele huidskleur waarvan
Djojobojo zou hebben gerept, maar naarmate Japan in de twintigste eeuw
naar voren kwam, raakten meer en meer Javanen er van overtuigd dat
het de Japanners zouden zijn die een einde zouden maken aan het gezag
van de Nederlanders en daarmee de juistheid van Djojobojo's voorspelling
zouden aantonen.
*

KOMST DER EUROPEANEN
Vierhonderd jaar lang, van het einde van de vijftiende tot dat van de
negentiende eeuw, beschouwden zeevarende Europese naties het als een
natuurlijke zaak dat zij, zoals Grieken, Romeinen, Arabieren en Mongolen
vóór hen hadden gedaan, in verre landen vreemde volkeren aan
hun gezag zouden onderwerpen en de rijkdommen van die landen ten
eigen bate zouden aanwenden. De wens tot het maken van handelswinst
stond bij Nederlanders, Engelsen en Fransen voorop - bij de Portugezen
en Spanjaarden, die hen in het tijdperk van de grote ontdekkingsreizen
voorgingen, speelde aanvankelijk eerder de begeerte om het katholicisme
te verspreiden een bepalende rol. Vreemd was dat niet: beide naties
hadden op het Iberisch schiereiland in een eeuwenlange strijd hun
identiteit pas verkregen bij het, in het teken van het Kruis, terugdringen
van de Arabieren, de Moren, en daarmee van de Islam. De pogingen van
die Portugezen en Spanjaarden om aanhangers te winnen voor het
katholiek geloof konden overigens gepaard gaan met het bedrijven van
onvoorstelbare wreedheden jegens de minderwaardig geachte inheemse
bevolking die men in verre landen aantrof; terwijl bovendien sommige
Spanjaarden of Portugezen gedreven werden door geloofsfanatisme,
kenden anderen slechts de behoefte om zo spoedig mogelijk en koste
wat kost fortuin te maken.
Het is niet onze taak om hier een beeld te geven van de grote
ontdekkingsreizen en het aandeel van de Nederlanders daarin. Wij willen
volstaan met op te merken dat de Portugezen die, na om Afrika heengezeild
te zijn, in het begin van de zestiende eeuw punten op de kust van
Voor-Indië en de havenstad Malakka op het gelijknamige schiereiland
veroverden, en de Nederlanders die een eeuw later de Oost-Indische
Compagnie oprichtten, niet anders deden dan aanknopen bij de grote
handelsbewegingen die in en bij Zuid-Azië al eeuwen bestonden. Op
handelsgebied was het die Portugezen en Nederlanders in de eerste plaats
te doen om specerijen. Aanvankelijk kochten de Portugezen ze op Malakka
in - zij gingen naar de Molukken zeilen toen hun bleek dat de
specerijen daar, in de productiegebieden, veel goedkoper waren. Pogingen
van de Portugezen om het katholicisme ingang te doen vinden bij
de bevolking der Molukken hadden hier en daar succes maar velen lieten
er zich, op het voorbeeld van hun vorsten, juist voor de Islam winnen.
Ook op Java legden de Portugezen verbindingen - daar evenwel niet in
de havensteden in het noorden die geheel voor de Islam waren gewonnen,
maar op de oosthoek van het eiland die Hindoeïstisch was gebleven.
Een belangrijk succes bij de verkondiging van hun geloof behaalden in
dit deel van de wereld alleen de Spanjaarden, nl. op de Philippijnen die
29

'DE KOMPENIE'
III. De Oost-Indische Compagnie I
Rood: de gebieden die eind zeventiende eeuwonder het daadwerkelijk gezag
stonden van de Compagnie.
zij van het door hen veroverde Amerika uit hadden bereikt: een groot
deel van de bevolking van deze eilandengroep liet zich dopen. Dat hing
samen met het feit dat de Islam, die bij contacten met het Christendom
van meet af aan van grote weerbaarheid getuigde, nog maar nauwelijks
op de Philippijnen was doorgedrongen toen de Spanjaarden er met hun
priesters verschenen.
De Houtman eI).de Nederlanders die hem volgden, alsook de in 1602
opgerichte Compagnie ging het dus in de eerste plaats om de specerijen.
Nederlandse koopvaarders hadden ze voordien in Portugal kunnen kopen,
maar toen Portugal in 1580· (de Tachtigjarige Oorlog was in volle
gang) door de Spaanse koning, Philips II, was veroverd, werd de toegang
tot de Portugese havens aan de Nederlanders ontzegd - wilden zij in
Europa kruidnagelen en muskaatnoten blijven verkopen, dan moesten
zij die aan de bron verwerven: op de Molukken. De Compagnie verjoeg
er de Portugezen, maar niet de Molukken werden het centrum van haar
machtsuitoefening - dat werd de vestiging die haar hoge vertegenwoordiger,
·dein Hoorn geboren gouverneur-generaal Jan Pieterszoon Coen,
ten oosten van de havenplaats Bantam, de eerste aanloopplaats van de
Nederlandse koopvaarders (zie kaart III), gesticht had bij een door hem
verwoeste stad, Djakarta. In de nieuwe vestiging, aanvankelijk Nieuw
30

BATAVIA GESTICHT
Hoorn geheten, kwam in 1619 een fort gereed waaraan Coen de naam
Batavia gaf; met de bouw van een groter, ruimgebouwd fort, het Kasteel,
werd een jaar later begonnen en bezuiden dat fort ontstond een bewoonde
plaats, Batavia (de naam van het eerste fort werd overgenomen), waarin
veel gebouwen en huizen opgetrokken waren in de stijl welke men in
de zeventiende-eeuwse Republiek kon aantreffen.
De Compagnie was in oorsprong louter een handelsonderneming; ze
had de vorm van een vennootschap met een federatief karakter: ze had
zes Kamers (die van Amsterdam, Enkhuizen, Hoorn, Delft, Rotterdam
en Middelburg), elk met een eigen bestuur. Uit de bestuursleden, zestig
in getal en allen leden van machtige regentenfamilies, werd het college
gekozen, de Heren Zeventien, dat het algemeen bewind voerde; acht van
die zeventien vertegenwoordigden de Amsterdamse Kamer die de veruit
kapitaalkrachtigste was. De Compagnie was, zoals uit de door ons al
vermelde volledige titel bleek, 'geoctroyeerd': zij had bij haar oprichting
van de Staten-Generaal een (in de zeventiende en achttiende eeuw
telkens hernieuwd) octrooi gekregen om als enige Nederlandse onderneming
beoosten Kaap de Goede Hoop zaken te doen en ook daden van
souvereiniteit te verrichten: met de wapens op te treden, gebieden te
bezetten, recht te spreken.
Het bleef niet bij de verovering van de Molukken. Aan de bevolking
daar en elders kon men lijnwaden uit Voor-Indië verkopen maar hun
aanvoer werd bemoeilijkt doordat de Portugezen nog steeds Malakka in
handen hadden; die havenplaats werd acht jaar lang geblokkeerd en in
1641 veroverd. In 1669 volgde de verovering van de kort tevoren Islamietisch
geworden havenplaats Makassar' op Celebes waarheen zich een
groot deel van de Javase handelaren had verplaatst. Later in de zeventiende
eeuw kreeg de Compagnie, uitgaand van Batavia waar zij in de
omgeving, in de Ommelanden, gedurig meer land in bezit nam zowel
voor de uitbreiding van de profijtelijke suikercultuur als om haar bestuurscentrum
tegen aanvallen te beschermen, delen van West- en Midden-Java
in handen. Veel van die gebiedsuitbreidingen vonden plaats in
een gewàpende strijd met de Islamietische staat Mataram die ten tijde
van de komst van de Nederlanders op weg was, de plaats van het vroegere
Hindoe-rijk Modjopahit in te nemen, en die de Islamietische haven staatjes
aan de noordkust alle had bedwongen, behalve Bantam. De onderlinge
strijd tussen de inheemse machthebbers op Java en in het algemeen:
die strijd en de jaloezieën tussen regionale heersers die men alom in de
1 Thans: Ujung Pandjang.
31

'DE KOMPENIE'
Indische archipel aantrof, trokken als het ware de Compagnie steeds
dieper het binnenland in. Zij kon er zich handhaven, minder evenwel
uit eigen kracht dan door de conflicten tussen de regionale heersers. 'Het
voornaamste geheim van de Europese machtsontwikkeling in Azië is',
aldus Burger,
'de verdeeldheidin Aziëgeweest,meer dan de betrekkelijkkleinemilitairemacht
die de Europeanen met enkele honderden houten schepen, enkele duizenden
mannen en enige artillerie (van de andere kant van de wereld gekomen) in Azië
konden ontwikkelen.'!
\
Aan het einde van de zeventiende eeuw was de positie van de Compagnie
aanzienlijk sterker dan aan het begin. De Portugezen bezaten nog
slechts enkele punten op Timor (zie kaart IV op pag. 37) en de Engelsen,
die ook al getracht hadden in de Indische archipel door te dringen, hadden
een weinig betekenende vestiging te Benkoelen, op de westkust van
Zuid-Sumatra - de algemene heerschappij ter zee werd door de Compagnie
uitgeoefend: zij had de monopolies van alle voor Europa belangrijke
waren in handen; zij had bovendien, steunend op haar monopolie
van de overzeese handel in de gehele archipel, belangrijke en voor haar
zeer profijtelijke commerciële relaties opgebouwd met de landen van
Zuid- en Oost-Azië; ze bezat vestigingen aan de kust van Voor-Indië,
ze bezat het kustgebied van Ceylon, ze had, nadat ze zich van het eiland
Formosa (Taiwan) had moeten terugtrekken, nog steeds een vestiging aan
de kust van Japan (waarover later meer); ze had tenslotte sinds het midden
van de zeventiende eeuween eigen vestiging aan Kaap de Goede Hoop;
geboren uit de behoefte om de schepen, in de zeventiende eeuw gemiddeld
bijna twintig, in de achttiende ruim dertig per jaar, die de maandenlange
zeiltocht naar en van Indië ondernamen, te voorzien van vers
drinkwater en verse levensmiddelen.
In de achttiende eeuw kon de Compagnie op Java haar gezag uitbreiden,
o.m. 0rer het gebied van de Preanger dat zich uitstekend bleek te
lenen voo~ de cultuur van een nieuw product, koffie. Zij werd een
koopman die zich met de productie van de te verhandelen waren ging
bezighouden. Als souverein streefde zij naar de erkenning van haar gezag
door vorsten of andere hoofden die gebieden bezaten waaruit zij nieuwe
producten kon betrekken (op delen van Zuid-Sumatra kreeg zij het
monopolie van de peperuitvoer) of die het haar moeilijk maakten in de
I D. H. Burger:Sociologisch-economische geschiedenis van Indonesia, dl. T,p. 32.

DE MACHT DER COMPAGNIE
streken waar haar gezag gold. Op Java werd het rijk Mataram terugge-
drongen in een reeks van oorlogen waarin de Compagnie door erfop-
volgingstwisten werd gemengd. In I749 werd Mataram genoopt, het
gezag van de Compagnie te erkennen; het werd zes jaar later in twee
stukken verdeeld, elk met een eigen dynastie aan het hoofd: Djokjakarta
en Soerakarta, en van het rijk van Soerakarta werd in 1757 een gedeelte
afgesplitst, Mangkoenegoro, ook weer met een eigen dynastie. Het ene
heersersgeslacht van Mataram was nu dus in drie takken opgesplitst.
Behalve over een groot deel van Java (zie kaart III op pag. 30) oefende
de Compagnie tegen het einde van de achttiende eeuw via de inheemse
hoofden gezag uit over een aantal eilanden in de Molukken, over het
eiland Madoera (dat met instemming van de Madoerese heersers aan
Mataram ontnomen was), over twee plaatsen op Sumatra (Palembang en
Padang), en tenslotte, op Celebes, over de havenplaats Makassar en het
uiteinde van de noordelijke arm, de Minahassa (zie kaart IV op pag. 37).
Uitoefening van gezag betekende niet dat de Compagnie het algemeen
bestuur voerde. 'Zij beperkte zich voornamelijk', schrijft Burger, 'tot de
opvordering van de verplichte leveringen van de hoogste Indonesische
gezagdragers, de aanstelling dezer autoriteiten en het toezicht op het
nakomen van hun verplichtingen aan de Compagnie.'!
De verkoop, in de Republiek en elders in Europa, van de waren die
de Compagnie als gevolg van de verplichte leveranties in de archipel of
door haar handelscontacten in andere gebieden van Azië verwierf, was
winstgevend: zij heeft jaarlijks gemiddeld bijna 20% aan dividend uitgekeerd.
In de achttiende eeuw kwamen evenwel herhaaldelijkjaren voor
waarin door de kosten van de onderneming (zij had in de archipel geen
inkomsten uit belastingheffing en moest er, naarmate haar gezagsapparaat
zich uitbreidde, steeds hogere uitgaven doen) of door bijzondere tegenslagen
geen winst werd gemaakt - dan werd geld geleend om toch
dividend uit te keren. Daar kwam bij, dat aan de Compagnie in de regel
slechts een deel toevloeide van het profijt dat de in haar naam bedreven
transacties opleverden. Zij werd in Batavia vertegenwoordigd door een
gouverneur-generaal die terzijde werd gestaan door een meestal vijf
leden tellende Raad van Indië - onder die top fungeerden gouverneurs
en andere gezaghebbers, ook groepen ambtenaren (typerend genoeg
werden de hogere rangen als 'onderkoopman', 'koopman' en 'opperkoop-
man' aangeduid), de meesten Nederlanders maar er waren ook andere
Europeanen bij. Die ambtenaren werden laag bezoldigd en kregen bo-
I A.v., p. 34.
33

'DE KOMPENIE'
vendien in Indië slechts de helft van die bezoldiging uitgekeerd - de
andere helft ontvingen zij pas na terugkeer in Europa. Effectieve controle
konden de gouverneurs-generaal, de leden van de Raad van Indië en de
overige hooggeplaatsten niet uitoefenen; zij waren afhankelijk van de
betrouwbaarheid van de door hen aangestelden. Nu, daaraan ontbrak vaak
al veel nog voor de betrokkenen in Indië waren aangekomen, en was
men eenmaal ter plekke, dan bezweek ook onder de goede elementen
menigeen voor de verleiding om door ongeoorloofde handelingen fortuin
te maken. Vooral in de achttiende eeuw werd de Compagnie in
steeds sterker mate bij de inkoop van waren, bij de opslag en bij het
transport bestolen; velen, soms ook hooggeplaatsten, hadden binnen het
bedrijf van de Compagnie een eigen bedrijf opgebouwd - er waren er
toen onder hen die na luttele jaren schatrijk naar Europa konden terugkeren.
Die neiging tot ambtsmisbruik (een algemeen verschijnsel in de zeventiende
en achttiende eeuw) werd nog versterkt door het feit dat men,
naar het verre Indië vertrekkend, een in veelopzichten hoogst ongemakkelijk
bestaan tegemoet ging en grote risico's aanvaardde: er moest, de
tropische hitte en de hoge luchtvochtigheid ten spijt, stevig aangepakt
worden en men had een gerede kans om er het leven bij in te schieten;
van allen die in het Oosten de Compagnie dienden, bezweek jaarlijks
ongeveer een zesde aan diverse ziekten. Er hebben zich in de zeventiende
en achttiende eeuw tezamen in totaal bijna een miljoen personen in de
Republiek op schepen van de Compagnie ingescheept en van hen zijn
nog geen vierhonderdduizend teruggekeerd. Cijfers als deze onderstrepen
de omvang van de onderneming zelf die in die twee eeuwen de
grootste handelsonderneming was die de wereld kende. Zij had op haar
schepen tegen het einde van de zeventiende eeuw bijna zesduizend
personen in dienst en in het Oosten (in de gebieden die wij al noemden,
en in Perzië en China waar zich kleine handelskantoren bevonden) te
land ca. tienduizend, onder wie achtduizend militairen; van die tienduizend
bevonden zich toen ruim zes-en-twintighonderd in Batavia, bijna
evenveel op Ceylon en bijna tweeduizend op de Molukken. Die cijfers
werden in de achttiende eeuw nog hoger - in Batavia steeg toen het
aantal dienaren van de Compagnie tot bijna vijfduizend. Velen van deze
lieden waren niet-Nederlanders; men schat dat van alle matrozen die de
Compagnie dienden, twee-vijfde en van alle militairen drie-vijfde uit
andere landen dan de Republiek afkomstig was.
Doordat de positie van de concurrenten zowel in Azië als in Europa
sterker werd, begon het in de tweede helft van de achttiende eeuw mis
34

VERVAL VAN DE COMPAGNIE
te lopen. Toen bovendien in 1780 de Vierde Engelse Zee-oorlog uitbrak
waardoor geen retourvloten meer in de Nederlandse havens konden
binnenvallen, moesten de Heren Zeventien een beroep doen op de staat
om een faillissement af te wenden. Twintig jaar later, op Nieuwjaarsdag
1800, werd de Compagnie, die al vijf jaar eerder onder staatsbeheer was
gesteld, met al haar baten en schulden (de schulden bedroegen meer dan
f 120 mln) door de Bataafse Republiek overgenomen. Successievelijk
vielen de vestigingen van de Compagnie de Engelsen in handen; die op
de kust van Voor-Indië was al afgestaan bij de vrede die op de Vierde
Engelse Zee-oorlog volgde, Ceylon, door de Engelsen bezet, werd in
1802 bij de Vrede van Amiëns overgedragen - alle andere vestigingen
waren toen al Engels bezit geworden of werden, terwijl Nederland
feitelijk en tenslotte ook formeel deel werd van het Franse rijk, in de
latere Napoleontische oorlogen door Engeland veroverd, die op Java het
laatst, in 18II, toen de opvolger van gouverneur-generaal Daendels
(wiens beleid straks aan de orde komt) het veld moest ruimen. In 1814
kreeg de souvereine vorst, Willem I, alle na 1784 verloren gegane
gebieden terug, met uitzondering van de Kaapkolonie en Ceylon. Het
duurde toen nog twee jaar voordat in Batavia weer de Nederlandse vlag
werd gehesen.
*
'Fortuin maken! Niemand', aldus in het begin van de negentiende eeuw
een Duitser, Jacob Haafner, die het bedrijf van de Compagnie in de
gehele archipel van 1766 af had gadegeslagen (in de tijd dus waarin de
misstanden het grootst waren),
'gaat naar Indië dan om fortuin te maken. Dat ongelukkig werelddeel is het
rasphuis van Europa geworden. Deugnieten, verkwisters, boeven allen die wegens
hun misdaden of anderszins uit hun geboorteplaats zijn verbannen, bankroetiers
en ander slecht volk, alles ijlt naar Indië als naar een algemene prooi, alles wil
er fortuin maken en hoe kan dat geschieden? Niet dan met de maatschappij welke
zij dienen, te bestelen of de arme Indianen te onderdrukken, te plunderen en te
vermoorden. Van de tien die vandaar rijk terugkomen, hebben er gewis negen
hun buit op deze wijze verkregen."
, Jacob Haafner (r806), aangehaald in R Nieuwenhuys: Oost-Indische spiegel. Wat
Nederlandse schrijvers en dichters over Indonesië hebben geschreven vanaf de eerste jaren der
Compagnie tot op heden (r972), p. 42.
35

'DE KOMPENIE'
De verontwaardigde schrijver heeft gegeneraliseerd, maar het lijkt ons
niettemin nuttig, dit citaat voorop te plaatsen wanneer wij gaan weergeven
welke gevolgen het optreden van de Oost-Indische Compagnie heeft
gehad voor de inheemse samenleving. Daarbij valt te bedenken dat,
anders dan later, in de zeventiende en achttiende eeuw nagenoeg alle
Europeanen vervuld waren van een ongeremd superioriteitsbesef - andersgekleurde
volkeren, heidenen, Islamieten ('Moren'), werden gelijkelijk
minderwaardig geacht: weinig beter dan trek- en lastdieren. Zeker,
onder de hoge vertegenwoordigers van de Compagnie en haar dienaren
zijn verscheidenen geweest die een oprechte belangstelling koesterden
voor die verre landen (er vonden taalkundige en botanische studies van
blijvende waarde plaats) en die van medegevoel voor de inheemsen
getuigden, maar zij vormden een kleine minderheid - het stelsel van de
Compagnie, 'uitsluitend gebaseerd op eigenbelang' (aldus de historicus
dr. F. W. Stapel'), dreef de geesten in een andere richting.
Schrijft men over de bedoelde gevolgen, dan mag men in zoverre een
gunstig gevolg memoreren dat de Compagnie op Java door haar aanwezigheid
en ingrijpen tenslotte voorkwam dat erfopvolgings- en andere
kwesties telkenmale tot onderlinge oorlogen leidden waarvan de landelijke
bevolking het eerste slachtoffer zou zijn; er zijn dan ook tekenen
dat de rijstbouw op Java aan het einde van de Compagniestijd belangrijk
was toegenomen.
Andere gevolgen waren ongunstig.
Om te beginnen bewerkstelligde het feit dat de Compagnie met kracht
van wapenen haar monopolie van de in- en uitvoer handhaafde, dat de
oudtijds door Javanen bedreven interinsulaire handel en scheepvaart
onmogelijk werd gemaakt; toen die scheepvaart zich naar Makassar had
verplaatst, werd ze dáár gesmoord. Dit alles betekende dat vorsten en
andere hoofden de inkomsten verloren die zij tevoren uit de interinsulaire
en internationale handel getrokken hadden - geen hunner was
bereid, zijn traditionele grote staat op te geven; om zich in die staat te
handhaven, werden aan de dorpen zwaardere belastingen in natura opgelegd.
In de tweede plaats had de wens om het monopolie ten aanzien van
de specerijen te verwerven noodlottige gevolgen voor de bevolking van
een deel van de Molukken. Het ging hier om de muskaatnoten die (zie
kaart IV op pag. 37) op het eiland Banda werden geteeld en om de
kruidnagelen die voortgebracht werden op eilanden in het noordelijk
I F. W. Stapel in Geschiedenis van Nederlands-Indië, dl. III (1939), p. 511.
36

SOCIALE GEVOLGEN VAN HET OPTREDEN DER COMPAGNIE
'::PBANDA ~
500 km
IV. De Oost-Indische Compagnie II
Rood: de gebieden die eind zeventiende eeuwonder het daadwerkelijk gezag
stonden van de Compagnie.
37

'DE KOMPENIE'
deel van de Molukken die onder het gezag stonden van de sultan van
Ternate. Teneinde levering aan derden te voorkomen en de prijzen hoog
te houden wenste de Compagnie de teelt te beperken.
Op Banda greep Coen persoonlijk in. Jegens de inheemse bevolking
stond hij, aldus de historicus H. T. Colenbrander, 'met een volledige
gevoelloosheid niet alleen, maar ook met een volledig wanbegrip'! - hij
doodde op Banda een deel van de inheemse bevolking en verdreef de
rest (zijn optreden werd door de Heren Zeventien afgekeurd); de gronden
waar de muskaatnoten werden geteeld, werden vervolgens aan
oud-dienaren van de Compagnie toegewezen, de Z.g..perkeniers, die ze
met slaven gingen bewerken en zo druk een algemene smokkelhandel
bedreven dat de meesten hunner zich elke luxe konden permitteren die
de zeventiende eeuw kende.
Wat de kruidnagelen betrof: de sultan van Ternate had al in 1607 de
Compagnie het monopolie van de handel in deze specerijen gegeven
maar dat viel moeilijk effectief te maken doordat de inheemse bevolking
zich tegen het kappen van de kruidnagelbomen verzette en de kruidnagelen
aan derden bleef leveren. Geleidelijk ging de Compagnie er toen
toe over, de kruidnagelteelt op en bij het eiland Ambon te concentreren,
overal elders in de Molukken de kruidnagelbomen te vernielen en de
scheepvaart in het gehele gebied onder scherpe controle te stellen.
Ambon was een merkwaardig eiland. Een deel van de inheemse
bevolking was er van katholiek protestant, d.w.z. gereformeerd geworden,
sommigen overigens onder dwang. De Compagnie liet de laatste
Portugese missionarissen met hun trouwste volgelingen naar de Philippijnen
overbrengen en zond predikanten naar Ambon die er in de
landstaal, het Oeliassisch, of in het Maleis gingen preken - al in 1650
was het Nieuwe Testament in het Maleis vertaald.
In 1652 wist de Compagnie de troonsverheffirig van een sultan van
Ternate af te dwingen die tegen betaling van een groot jaargeld in zijn
gehele gebied de kruidnagelteelt verbood. Zij moest toen nog vijf jaar
oorlog voeren voordat zij het verzet op dicht bij Ambon gelegen eilanden
had bedwongen. Op Ambon en twee van die eilanden, gedeeltelijk onder
dwang bevolkt door er inheemsen van elders naar toe te brengen, werd
de kruidnagelteelt geconcentreerd en jaarlijks voer een door de Compagnie
gecommandeerde vloot van inheemse vaartuigen in de Molukken
en omgeving rond om clandestiene kruidnagelbomen te kappen, weer-
I H. T. Colenbrander in de Encydopaedie van Nederlands Oost-Indië, dL VIIJ (1939).
p. 1596.

AMBON
spannigen te tuchtigen en andere bestuursdaden te verrichten. Gereformeerde
Ambonnezen traden dan als roeiers en voorvechters op - het was
overigens onder de Islamietische Ambonnezen dat de Compagnie haar
eerste hulptroepen te land aanwierf. Later bestond de Ambonnese schutterij
uit gereformeerde inheemsen. Ook het onderwijs aan die gereformeerden
werd door de Compagnie bevorderd. Ambon werd met dat alles
het enige eiland in de gehele archipel waar in de cultuur van een deel
van de inheemse bevolking Nederlandse elementen werden opgenomen.
De Compagnie betaalde maar een gering bedrag voor de kruidnagelen 1
(de inheemse hoofden die op de teelt en het plukken toezicht uitoefenden,
werden goed beloond) en de Molukkers, wier aloude interinsulaire
handel onmogelijk was gemaakt, moesten voor de waren die de Compagnie
aanvoerde, hoge prijzen betalen. In het gebied als geheel tekende
zich een verarming af die overigens niet alle inheemse bevolkingsgroepen
in gelijke mate trof: de gereformeerde Ambonnezen die bij de
Compagnie steun en bescherming vonden, hadden het beter dan de
Islamietische die ook op Ambon nog een groot deel van het eiland
bewoonden en die, mèt andere Molukkers, hadden moeten ervaren dat
hun eigen sultan er in ruil voor een hoog jaargeld in had berust dat de
aloude kruidnagelteelt tot een vierde werd gereduceerd. Die sultan en de
andere hoofden die de naleving van de restrictiepolitiek der Compagnie
controleerden, waren eenvoudig verlengstukken geworden van het
machtsapparaat der van ver gekomen, blanke handelaren.
Zo was het ook elders, vooral in de Compagnieslanden op Java. De
Compagnie plaatste er zich boven de oude inheemse gezagsstructuren en
dwong deze, in de eerste plaats háár belangen te dienen. De gewestelijke
hoofden van het inheems bestuur, de boepatis oftewel regenten, kregen
de verplichting opgelegd, te zorgen voor het afdragen van voldoende
producten en het uitvoeren van de nodige arbeid - die verplichting gaven
hun patihs door aan de onder hen geplaatsten totdat het niveau van het
eenvoudige dorp was bereikt, waar het dorpshoofd te horen kreeg wat
van hem werd verwacht. Voor die dienstbaarheid werden de regenten,
vooral diegenen die voor de aflevering van koffie moesten zorgen, rijk
beloond: zij konden er een staat op na houden, grotèr nog dan in de
Hindoese en Islamietische rijken het geval was geweest. Zelf leefden zij
nu als vorsten, omgeven door stoeten van honderden dienaren. 'Reisde
I NI. 3 stuiver per pond; voor opslag en vervoer kwam daar nog eens 3 stuiver bij.
De verkoopsprijs in Europa werd op 75 stuiver gehandhaafd. Bij verkoop in de landen
van Zuid- en Oost-Azië maakte de Compagnie een bijna even grote winst.
39

'DE KOMPENIE'
de regent in zijn eigen ressort, dan', aldus weer Burger, 'had dit hem te
onderhouden en scheen het, of er een zwerm sprinkhanen was neergestreken
die alles kaal vrat.' I
Was het boven de regenten geplaatst gezag gehandhaafd in de personen
van inheemse vorsten, dan waren zij het aan wie de Compagnie haar
eisen oplegde. Zo moest de sultan van Bantam er in het begin van de
achttiende eeuw zorg voor dragen dat elke mannelijke inwoner van zijn
rijk die zestien jaar of ouder was, vijfhonderd peperplanten onderhield;
die inwoners kregen een bescheiden bedrag als beloning - bij verkoop
aan de. Compagnie maakte de sultan een winst die gelijk was aan de som
van de bedragen die aan alle bij de pepercultuur ingeschakelde dorpelingen
was uitbetaald.
Ten behoeve van de Compagnie werden evenwel niet alleen de
leveranties in natura verzwaard maar ook de herendiensten: alle koeliewerk
in de forten en pakhuizen der Compagnie, bij de bouw van
versterkingen en bruggen en bij de aanleg van wegen moest in herendienst
worden verricht; hetzelfde gold voor het vervoer van personen en
goederen - de Compagnie gaf op, hoeveel arbeidskrachten ze waar en
voor hoe lang nodig had en de inheemse bestuurders droegen er zorg
voor dat zij in voldoende getale verschenen.
In een van de Compagnieslanden op Java, de Preanger Regentschappen,
drukte, van het begin van de achttiende eeuwaf, vooral de koffiecultuur
zwaar op de bevolking. De Preanger bleek voor die cultuur bij
uitstek geschikt - daar moest de inheemse bevolking onder dwang woeste
gronden ontginnen: overal ter wereld zwaar werk, maar extra-zwaar
wanneer een tropische vegetatie dient te worden verwijderd; vervolgens
moest de inheemse bevolking koffiebomen planten. Ook het plukken
vond onder dwang plaats. Met het toezicht op dit alles waren de regenten
belast en hun werd van de opbrengst van de totale oogst een gedeelte in
geld uitbetaald. De dorpsbevolking had een sterke afkeer van de koffiecultuur
=herhaaldelijk kwam het voor, dat hele dorpen werden ontvolkt
doordat de bewoners liever naar elders trokken om nieuwe sawahs aan
te leggen dan in de regentschappen te blijven waar de koffiecultuur was
ingevoerd. Hadden dergelijke protesten effect op het beleid van sommige
regenten? Wellicht. Een feit is dat niet allen de hun opgelegde verplichtingen
trouw nakwamen - de Compagnie plaatste controleurs, 'koffiesergeanten',
naast hen, strafte de laksen en handhaafde onder de lagere
hoofden, de inheemse opzichters en de herendienstplichtigen de tucht
1 D. H. Burger: Sociologisch-economische geschiedenis van Indonesia, dl. J, p. 62.

ZWARE DRUK OP DE INHEEMSEN
door onwilligen rotanslagen te laten toedienen of hen in het blok te laten
sluiten. Eveneens in herendienst moesten de zware vrachten uit de
Preanger over primitieve wegen naar Batavia vervoerd worden; dat
geschiedde met buffelkaravanen, door drijvers begeleid. Talloze buffels
(dieren die moeilijk gemist konden worden bij het bewerken van de
saioahsi bezweken onderweg en van de uit de Preanger afkomstige
inheemsen stierven telkens honderden in Batavia aan de malaria. 'Aldus',
schrijft de historicus drs. F. S. Gaastra, 'werd de bevolking slachtoffer van
de economische politiek van de Compagnie, de schraapzucht van de
ambtenaren en de willekeur van de inheemse hoofden, welke laatsten
slechts in het uiterste geval door de Compagnie werden gecorrigeerd."
Enkele cijfers met betrekking tot de koffiecultuur illustreren de uitbuiting
alsook de corruptie die het Compagniestelsel vooral in de tweede
helft van de achttiende eeuw kenmerkte. Elke inheemse werkkracht die
voor een aantal koffiebomen verantwoordelijk was gesteld, moest toen
na de oogst ca. 250 pond koffie afleveren; gegevens uit die tijd tonen aan
dat hij bij wijze van arbeidsloon 14 pond koffie mocht behouden; van
de resterende ca. 236 pond bleef bijna IOO pond hangen bij de inheemse
gezagdragers die het inzamelen, het opslaan en het transport organiseerden;
van de ca. 135 pond die in de pakhuizen van de Compagnie werd
afgeleverd, eigenden de Compagniesambtenaren zich 34 pond toe - wat
resteerde, werd naar Nederland verscheept en met winst verkocht.
*
Eerder wezen wij er op dat de Compagnie ter bevordering van 'de
suikercultuur en ter bescherming van haar bestuurscentrum de Bataviase
Ommelanden in eigen bezit nam. Van het begin van de achttiende eeuw
af werden delen van die Ommelanden mèt alle daar gelegen dorpen
kosteloos in eigendom gegeven aan particulieren: aan Nederlanders of
andere Europeanen, vooralook aan Chinezen. Later werden dergelijke
'particuliere landerij en' tegen taxatie of bij opbod verkocht. Wie zulk een
landgoed wist te verwerven was daarmee zeker van hoge geldelijke
inkomsten en had een groot aantal horigen tot zijn persoonlijke beschikking;
geriefelijke landhuizen verrezen op die particuliere landerijen.
1 F. S. Gaastra in Overzee. Nederlandse koloniale geschiedenis 1590-1975 (I982), p. 88-89.

'DE KOMPENIE'
Direct na het einde van de Compagniestijd gelastte het Nederlandse
gouvernement een nauwkeurig toezicht op, zo heette het in een ordonnantie
van 1806, 'geweetenloose landeigenaren welke zich, de welvaart
der arme in- en opgezetenen niet bekreunende, hun het knellend juk
eener nooit verzadigde hebzucht zonder mededoogen doen gevoelen."
Veel inheemsen hadden zich toen aan het gezag van die hardvochtige
landheren onttrokken: zij waren als paupers op Java gaan rondzwerven,
sommigen hadden er misdadigersbenden gevormd.
*
Gelijk vermeld waren het ook Chinezen aan wie particuliere landerijen
werden toegewezen of verkocht.
Van China uit waren, zoals eerder uiteengezet, alomstreeks het begin
van de Christelijke jaartelling handelsrelaties met de Indische archipel
onderhouden. Zij werden intensiever toen de grote zeilschepen in de
vaart kwamen: honderden Chinese handelaren stapten dan aan wal,
verkochten hun waren en kochten nieuwe in om ze in China of elders
van de hand te doen. Sommige Chinezen bleven evenwel in later tijden
achter, vooral op Java, huwden er inheemse vrouwen, vestigden eigen
nederzettingen en gingen onder het gezag van de inheemse vorsten ook
landinwaarts handel drijven; hun kinderen vormden de eerste groep van
de in Indië geboren Chinezen, de z.g.peranakan (oftewel gemengdbloedige)-Chinezen
- wij zullen hen als 'Indische Chinezen' aanduiden." Zij
legden grote ondernemingszin aan.de dag, waren spaarzaam en werkten
hard, harder dan de Javanen - Engelse ontdekkingsreizigers constateerden
al in het begin van de zeventiende eeuw dat de meeste Chinezen,
door de inheemse vorsten gesteund, een beter bestaan hadden dan de
inheemsen.
Die tegenstelling werd in de tijd van de Compagnie verscherpt. De
Compagnie trok Indische Chinezen aan voor de behoeftenvoorziening
van Batavia, liet hen goederen leveren en huizen bouwen. Zij was over
hun prestaties zo tevreden dat aanvankelijk soms tochten naar China
ondernomen werden om er langs de stranden Chinezen op te pikken die
1 Aangehaald in Encyclopaedie van Nederlands Oost-Indië, dl. III (1919), p. 346. 2 Wij
vermijden hier de term 'Indo-Chinezen', omdat deze teveel aan Indo-China zou doen
denken. Op de positie van de Indische Nederlanders (de Indo-Europeanen) in het
tijdperk van de Compagnie komen wij later terug.

DE CHINEZEN
op Java aan het werk werden gezet. Veel gronden in de Ommelanden
werden door Indische Chinezen ontgonnen om er suikerplantages aan te
leggen (er waren reeds enkele plantages en suikermolens toen de Nederlanders
kwamen) - sommige Indische Chinezen verzamelden grote rijkdommen
maar onder de sinds kort aangekomen Chinezen bleef veel
armoede bestaan met de daaruit voortvloeiende onrust. Velen hunner
trokken in de achttiende eeuw naar het gebied van Buitenzorg waar zij
rijst gingen verbouwen.
De Compagnie schaadde de belangen van de Indische Chinezen doordat
zij ook hen uitsloot van de grote overzeese handel- diegenen hunner
evenwel die zich met de handel landinwaarts hadden beziggehouden,
kregen veelal een feitelijke monopoliepositie, hetgeen betekende dat op
grote delen van Java de inheemse handelaren werden uitgeschakeld.
Bovendien boorde de Compagnie een nieuwe bron van inkomsten aan
door allerlei monopolies die zij van de Javaanse groten had overgenomen,
aan Indische Chinezen te verpachten: het recht om invoerrechten,
tol- en marktgelden te heffen en het recht om zout te verkopen. De
Compagnie inde de pachtsommen en de Chinese pachters stelden zich
schadeloos door de invoerrechten, de to1-en marktgelden en de zoutprijs
te verhogen. Protesten baatten niet: de Chinezen hadden de macht van
de Compagnie en, als het spande, ook de macht van de inheemse heersers
achter zich. Wat die inheemse heersers betrof: ondanks hun verhoogde
inkomsten waren verscheidenen hunner niet bij machte hun 'hofhouding'
te bekostigen - Chinezen leenden hun graag geld, tegen hoge rente,
of betaalden hun grote bedragen teneinde een aantal jaren als pachter
feitelijk landheer te mogen zijn over enkele dorpen of zelfs over gehele
districten.
Wel te verstaan: er waren naast rijke Indische Chinezen ook arme; er
waren ook arme Chinese immigranten. Dat verschil werd door de inheemsen
niet steeds in het oog gehouden; bij velen hunner begon een
wrok te groeien tegen alles wat Chinees was.
*
Toen wij de gevolgen gingen weergeven die de aanwezigheid en het
optreden van de Compagnie voor de inheemse samenleving heeft gehad,
begonnen wij met op een gunstig effect te wijzen: zij voorkwam tenslotte
de onderlinge oorlogen die zich op Java van de vroegste tijden afhadden
voorgedaan; dat bevorderde de rust op het eiland.
43

'DE KOMPENIE'
De andere gevolgen die wij beschreven, kan men bezwaarlijk gunstig
noemen. Wel te verstaan: er waren inheemse machthebbers die, al
geraakten zij ook in een positie van afhankelijkheid, in hun oude staat
werden gehandhaafd of daar zelfs, zoals met de regenten in de gouvernementslanden
op Java het geval was, bovenuit konden stijgen, maar in
menige streek werd het lot van de laaggeplaatsten, de eenvoudigen, de
dorpelingen, nog zwaarder dan het voordien al was geweest. De monopoliepolitiek
der Compagnie was schadelijk voor de gehele inheemse
samenleving; schadelijk was va oral oak dat de inheemse scheepvaart uit
de interinsulaire handel werd verdreven en dat op Java de bevoorrechte
positie van de vermogenden onder de Indische Chinezen werd versterkt.
Bij dat alles telde bij de Compagnie slechts één factor mee: het eigenbelang.
Zeker, Engelsen, Fransen, Spanjaarden en Portugezen handelden
in de zestiende, zeventiende en achttiende eeuw niet anders en de
koloniale geschiedenis met name van de Spanjaarden is gekarakteriseerd
door een wreedheid die bij het optreden van de Compagnie in,die mate
eigenlijk slechts aan de dag is gelegd door één machthebber, Coen, en
op één eiland, Banda, maar dat neemt niet weg dat het tijdperk van de
Compagnie in de herinnering van veel inheemsen bleef hangen als een
tijdperk van door vreemden uitgeoefende harde dwang - herinneringen
zijn dat die van generatie op generatie overgedragen kunnen worden,
In de jaren dertig van deze eeuw, meer dan honderd jaar nadat de
Compagnie van het toneel was verdwenen, vroeg een Nederlands bestuursambtenaar
op een van de kleine eilanden in de Molukken waarom
men er de kruidnagelcultuur, die sinds het midden van de negentiende
eeuwoveral weer vrij uitgeoefend mocht worden, niet had hervat. Hij
kreeg, aldus zijn in I977 gepubliceerd relaas, 'na enig getalm ten antwoord
dat men zich daarvoor wel wachten zou, want dan zou men door
de Kompenie zeker afgemaakt worden." Daarbij werd met de woorden
'de Kompenie' het Nederlandse gezagsapparaat bedoeld dat in de negentiende
en twintigste eeuw was opgebouwd - de oude naam was blijven
hangen (dat was ook elders in de archipel het geval) en op het betrokken,
nogal primitieve eiland zat de schrik er nog in.
, W. Ph. Coolhaas in: Besturen overzee. Herinneringen van oud-ambtenaren bij het Binnenlands
Bestuur in Nederlands-Indië (1977), p. 87.
44

HOOFDSTUK 3
Negentiende eeuw
In 1807, ten tijde van het bestaan van het in het Franse rijk ingevoegde
koninkrijk Holland, zond koning Lodewijk Napoleon, aan wie krachtens
de Grondwet van zijn koninkrijk als enige het bestuur van de Nederlandse
koloniën was opgedragen, een van zijn generaals, H. W. Daendels,
als gouverneur-generaal naar Batavia. Daendels wenste er een strakke
administratie in te voeren, gelijk Napoleons rijk die kende, en een einde
te maken aan alle machtsmisbruik. Hij verbood corruptie, verhoogde de
bezoldiging van de ambtenaren, beperkte de staatsie der regenten, ging
hen salariëren, bepaalde dat alle inheemse hoofden voortaan door het
gouvernement zouden worden benoemd en stelde gewestelijke vertegenwoordigers
(later 'residenten' geheten) aan, die de bevolking tegen
knevelarij door de regenten en andere hoofden moesten beschermen. De
euvels van de samenleving schreef hij in de eerste plaats aan het egoïsme
van de inheemse bestuurders toe, niet zozeer aan wat Nederlanders
deden. Hij nam nog een reeks andere maatregelen die de strekking
hadden, de zware op de bevolking drukkende lasten te verminderen,
anderzijds voegde hij nieuwe lasten toe; hij breidde de koffiecultuur uit
en liet, teneinde een snel verplaatsen van troepen mogelijk te maken,
binnen een jaar bijna over de volle lengte van Java de (door ons al
genoemde) Postweg aanleggen: gedeeltelijk een verbinding van bestaande
wegen, maar met dat al een zwaar karwei, geheel uitgevoerd in
herendienst; talloze inheemsen bezweken er bij. Toen de weg gereed
was, werden er om de negen kilometer posthuizen aan gebouwd waar
de plaatselijke inheemse gezagdragers steeds voldoende verse paarden
gereed moesten houden; nadien was een tocht van zes weken teruggebracht
tot een van niet veel meer dan zes dagen.
Daendels' algemene opvatting was dat de Compagnie veel te veel aan
de inheemse bestuurders had overgelaten: Java moest gemoderniseerd
en ontwikkeld worden, d.w.z. opengesteld voor particuliere ondernemers;
Europese planters en inheemse arbeidskrachten moesten de economische
vrijheid krijgen die de Franse Revolutie in Europa had gepredikt.
Ter bevordering van de ontsluiting van het binnenland stelde hij
zich op het standpunt dat de grond van heel Java eigendom was van het
45

NEGENTIENDE EEUW
gouvernement, zulks met uitzondering van de Vorstenlanden waar de
vorsten zich steeds als eigenaren van de grond hadden beschouwd. Hij
ging door verkoop van percelen de particuliere landerij en in de omgeving
van Batavia belangrijk uitbreiden, op Oost-Java verkocht hij een geheel
regentschap aan een vermogende Chinees.' Hij had, vooral ter versterking
van de defensie, geld nodig en Indië moest dat zelf opbrengen. Want
de in Nederland algemeen aangehangen opvatting (opvatting in die tijd
van alle mogendheden die er koloniën op nahielden) was, 'dat, in een
zin die alle ongerechtigheid uitsluit, de Coloniën bestaan voor het
Moederland en niet het Moederland voor de Coloniën.' Zo had een
Nederlandse commissie het in 1803 geformuleerd." In feite kwam het tot
velerlei 'ongerechtigheid'. Met zijn opvatting dat het gouvernement over
de grond van het grootste deel van Java kon beschikken (grond die
traditioneel als het bezit van de dorpsgemeenschappen was gezien) zette
Daendels de willekeur van de vorsten voort en de uitbreiding van de
particuliere landerijen betekende dat nieuwe districten onder de schraapzucht
van landheren te lijden kregen.
De in hun voorrechten beperkte regenten en overige inheemse gezagdragers
zagen Daendels als hun grote tegenstander; in Bantam en Cheribon
(zie kaart V op pag. 47) kwamen zij in opstand. Wat de inheemse
bevolking betrof, vermoeden wij dat alleen al de zware arbeid aan de
Postweg bewerkstelligde dat velen datgene wat 'de donderende Grote
Heer' te hunnen gunste had willen bereiken, van weinig belang achtten.
Veel militaire waarde bleek de nieuwe weg overigens niet te hebben:
het kostte de Engelsen in I81l slechts geringe moeite om zich van het
zwak verdedigde Java meester te maken.
*
De Engelse Lieutenant Governor, Sir Thomas Stamford Raffles, trok de
door Daendels aangegeven lijn door, zulks met steun van drie Nederlandse
adviseurs: aan de residenten die elk met het toezicht op verscheidene
regenten belast waren, voegde hij assistent-residenten toe die elk
I Die transactie werd door Daendels' opvolger ongedaan gemaakt. 2 Aangehaald
door C. Fasseur in Geld en geweten. Een bundelopstellen over anderhalve eeuw Nederlands
bestuur in de Indonesische archipel (1980), dl. J, p. 38.

250 km
DAENDELS / RAFFLES
V. java, negentiende eeuw
Rose: de gebieden die eind negentiende eeuwals particuliere landerijen u/aren
uitgegeven. De rode stippellijn geeft degrens aan van dejavaanse vorstendommen.
een regent controleerden, hij versterkte de positie van de Europese
bestuursambtenaren, hij reorganiseerde het apparaat van de inheemse
gezagdragers, hij trachtte de greep welke zij op de dorpsbevolking hadden,
te verzwakken en hij handhaafde van de bevoegdheden van de
regenten slechts die welke op de terreinen van politie en rechtspraak
lagen. Tegen zijn gezag kwam de sultan van Djokjakarta in opstand - de
opstand werd onderdrukt en nu werd ook van zijn rijk een gedeelte
afgesplitst, de Pakoealam.
Evenals Daendels trachtte Raffles de gehele economie van Java te
moderniseren. Hij had, hoe jong hij ook was (dertig, toen hij op Java
arriveerde), al carrière gemaakt in Voor-Indië dat door de Engelse East
India Company werd bestuurd, en wilde het daar geldend economisch
systeem aan Java opleggen; daarbij zag hij over het hoofd dat Voor-Indië,
dat vóór de komst van de Engelsen al een geregeld muntstelsel, een
tamelijk hoog ontwikkeld krediet- en verzekeringswezen, het innen van
belastingen in geld en het salariëren van vorstelijke ambtenaren had
gekend en sindsdien niet alleen landbouw- maar ook nijverheidsproducten
was gaan exporteren, op economisch gebied veel verder ontwikkeld
was dan Java. Zo kwam van wat Raffles decreteerde, in de praktijk weinig
terecht.
47

NEGENTIENDE EEUW
Hij verbood de slavenhandel en trachtte de sinds onheugelijke tijden
in Indië bestaande slavernij op te heffen - dat lukte .hern niet.' Behalve
ten aanzien van de profijtelijke koffieteelt schafte hij voorts op de
gebieden van de productie en het verkeers- en transportwezen met één
pennestreek alle herendiensten af - in feite bleven zij alle bestaan omdat
men, niet bij machte de dorpsbevolking door het aanbieden van loon er
toe te bewegen haar sawahs in de steek te laten, genoopt bleef een beroep
te doen op het onder dwang verrichten van arbeid.
Er voorts van uitgaande, gelijk ook Daendels had gedaan, dat de grond
eigendom was van het gouvernement, voerde Raffles op Java een stelsel
van landrente (landrent, pacht, d.w.z. in dit geval erfpacht) in, behalve in
de Ommelanden (daar had het gouvernement de grond al aan particulieren
verkocht) en in de Preanger (daar mocht de koffiecultuur niet aan
onrust worden blootgesteld). Het werd een fiasco. De bedoeling was,
individuele aanslagen op te leggen die door elke landbouwer in geld of
in natura (een kwart tot de helft van de oogst) moesten worden voldaan.
Voor die individuele aanslagen ontbrak de administratieve grondslag
doordat in de misschien ca. 17 000 dorpen welke Java toen telde, nooit
landmetingen waren verricht. De aanslagen werden, schrijft Burger, 'op
ruwe wijze opgelegd. De druk op de bevolking werd vaak verzwaard in
plaats van verlicht." In geld konden de landbouwers hun landrente alleen
betalen wanneer zij eerst hun rijst hadden verkocht, maar de rijsthandel
was nog maar weinig tot ontwikkeling gekomen; die kreeg nu een impuls
- het waren Chinezen die als handelaren gingen optreden, vaak tegen
hoge rente voorschotten verlenend waardoor zij, zoals al aan het einde
van de Compagniestijd het geval was geweest, heer en meester werden
van hele dorpen; ook de dorpshoofden kregen zij in hun macht want
dezen konden het geld dat zij terwille van hun aanstelling als steekpenningen
moesten betalen, om te beginnen al aan het inheems districtshoofd,
de wedono, en aan de regent, slechts van Chinezen lenen. Misschien
had het landrente-stelsel één voordeel: het leidde tot verhoging van de
productie doordat de landbouwers na de rijstoogst z.g. tweede gewassen
op de sawahs gingen planten om uit de opbrengst de landrente te kunnen
betalen. Vaak werd evenwel de landrente voor een geheel dorp betaald
1 Uiteindelijk werd de slavernij in Nederlands-Indië per 1januari 1860 afgeschaft (er
waren toen in Indië nog een kleine vijfduizend slaven, meest huisbedienden) maar
er bleven in feite tot in het begin van de twintigste eeuw vormen van slavernij bestaan,
vooral in voor bestuursambtenaren moeilijk toegankelijke binnenlanden. 2 D. H.
Burger: Sociologisch-economische geschiedenis van Indonesia, dl. I, p. 79:

HET LANDRENTE-STELSEL
door tussenpersonen: inheemse hoofden, Chinezen, Arabieren, Nederlanders
en andere Europeanen; die kregen dan de beschikking bijvoorbeeld
over de helft van de oogst of over de arbeid (op terreinen die zij
in eigendom hadden) van de helft van de dorpsbevolking.
Het nieuwe stelsel bracht veel minder geld op dan Raffles had verwacht.
Om toch aan geld te komen deed hij wat de Compagnie en
Daendels vóór hem hadden gedaan: dorpen en groepen van dorpen
verkocht hij als particuliere landerijen - hij verkocht er nog méér dan
zijn voorgangers samen; het gevolg was dat een nieuw deel van de
landelijke bevolking in een toestand van feitelijke horigheid geraakte.
Toen tot Raffles' ergernis het Nederlandse gezag in de archipel werd
hersteld, werd hij gouverneur in de Engelse vestiging op Sumatra,
Benkoelen, vanwaaruit hij de Nederlanders dwars zat waar hij kon. Enige
tijd later maakte hij op het eiland Singapore van een gelijknamig vissersdorp
een havenplaats. Benkoelen werd in 1824 bij tractaat door Engeland
aan Nederland afgestaan in ruil voor de laatste Nederlandse aanspraken
op delen van het schiereiland Malakka; in datzelfde tractaat verplichtte
Nederland zich, het inheemse rijk Atjeh, dat aan Engeland veel peper
leverde, met rust te laren.
*
Het bestuur over Java werd in opdracht van koning Willem I overgenomen
door drie commissarissen-generaal en een van die drie, G. A. G. Ph.
baron van der Capellen, werd in 1819 tot gouverneur-generaal benoemd:
een man die geschokt werd door de noodtoestanden die hij in de archipel
te aanschouwen kreeg en daar maatregelen tegen wilde nemen. Enkele
kon hij uitvoeren: hij gaf na een bezoek aan de Molukken de specerijenteelt
vrij I en op Java was van veel belang dat hij de verdere verkoop van
gronden aan particulieren verbood.' Enkelen van die laatsten wendden
zich daarop tot de vorsten van Djokjakarta, Soerakarta en de twee daarvan
afgesplitste rijkjes en die vorsten zelf dan wel hun familieleden die
gebieden in leen hadden gekregen, bleken bereid grote delen van de
1 Zijn daartoe strekkend besluit, in een proclamatie neergelegd, werd door de regering
geannuleerd; vrij werd de specerijenteelt pas in r864 - van handhaving van het
monopolie was toen al geruime tijd geen sprake meer. 2 Dat verbod is door zijn
opvolgers gehandhaafd.
49

NEGENTIENDE EEUW
gronden waarover zij beschikten, te verhuren; doordat elk hunner in zijn
traditionele staatsie wenste te leven, was er bij hen steeds sprake van
geldnood. Die landverhuur in de Vorstenlanden werd in 1823 door van
der Capellen verboden, hetgeen de bij de vorsten en de adel toch al
bestaande weerzin tegen het Nederlands gezag versterkte. Toen dan ook
in 1825 een prins uit het Huis van Djokjakarta, Diponegoro, tegen het
Nederlands gezag in opstand kwam, ontving hij aanvankelijksteun uit
een deel van die hoge kringen.'
Diponegoro was omstreeks 1785 geboren als oudste zoon van de sultan
van Djokjakarta maar doordat zijn moeder niet van adellijke afkomst
was, werd hij van de erfopvolging uitgesloten. Hij trok zich verbitterd
op een landgoed terug waar hij zich na enige tijd, asceet geworden, aan
theologische studies ging wijden. Hij wilde de Islam gaan zuiveren van
ongerechtigheden. Zijn optreden, in feite gericht tegen de grote staat die
vorst en aristocratie er op kosten van de landelijke bevolking op na
hielden, gaf hem naam onder de eenvoudigen en zijn roep werd nog
sterker toen hij deed weten dat hij krachtens een visioen dat hij op de
top van een berg had gekregen, de Rechtvaardige Vorst, de Ratoe Adil,
was aan wie was opgedragen, de Nederlanders, de ongelovigen, van Java
te verdrijven.
Toen nu in 1825 buiten zijn medeweten in opdracht van de Nederlandse
resident een weg werd aangelegd over zijn gronden, hees hij het
vaandel van de opstand die bekend werd als de Java-oorlog. Onmiddellijk
volgden hem de Islamietische dorpsvoorgangers - hetzelfde deed de
landelijke bevolking die niet alleen gebeten was op het Nederlands gezag
maar ook op de Chinezen die de tolgelden in de Vorstendommen
buitensporig hadden verhoogd; ook van een deel van de adel kreeg hij
aanvankelijk steun. Zijn troepen boekten in de eerste tijd successen, mede
doordat het grootste deel van het Nederlands-Indisch leger (het moest
na 1816 op enkele eilanden opstanden onderdrukken) zich toen op
Celebes bevond. Geleidelijk aan werden evenwel Diponegoro's troepen
teruggedrongen. Hij ging tot een guerrilla over waarbij door zijn acties
(hij paste de tactiek van de 'verschroeide aarde' toe) en die van het
Nederlands-Indische leger dat met inheemse hulptroepen van het eiland
Madoera was versterkt, hele landstreken werden verwoest. Hij ging zich
Sultan noemen en de 'heilige oorlog' prediken. Verhalen deden de ronde
1 Hetgeen volgt, is hoofdzakelijk gebaseerd op het artikel van Justus M. van der Kroef:
'Prince Diponegoro: progenitor of Indonesian nationalism', gepubliceerd in 1959 in de Far
Eastern Quarterly (p. 424-50).
5°

DIPONEGORO EN DE JAVA-OORLOG
dat wie aan zijn zijde vocht, onkwetsbaar was. Het baatte niet. Vijf jaren
van gevechten eindigden met de nederlaag der opstandelingen. Het
Nederlands-Indisch leger had toen ca.vijftienduizend militairen verloren
(ca.achtduizend Europeanén, ca. zevenduizend inheemsen), aan Dipenegoro's
zijde waren er veel méér doden: men schat ze op ca.tweehonderdduizend,
aan ziekten en hongersnood bezweken dorpsbewoners inbegrepen.
De vorsten van Djokjakarta en Soerakarta verloren een deel van
hun rijk maar werden daarvoor schadeloos gesteld met jaarlijkse uitkeringen
van resp. bijna f 500000 en ruim f 750000. Diponegoro die zich
in Magelang (Midden-Java) in de ambtswoning van de Nederlandse
resident had overgegeven, werd, hoewel hem een vrijgeleide was toegezegd,
gevangen genomen, vervolgens eerst overgebracht naar Menado
op de noordpunt van Celebes en tenslotte naar Makassar; in 1855 stierf
hij daar, nog steeds in gevangenschap.
*
In het begin van de twintigste eeuwals jong bestuursambtenaar op
Midden-Java rondreizend, passeerde de latere minister van koloniën
Ch. J. I. M. Welter op een bospad een offerplaats waar verdroogde bloemen
en as van wierook lagen. Op de vraag wat die offerplaats betekende,
werd hem geantwoord dat prins Diponegoro daar eens had gerust. 'Zeventig
tot tachtig jaar later bracht de bevolking', schreef Welter in zijn
herinneringen, 'nog offers op de plekken waar hij gezeten had. Dit was
mijn eerste contact met het Javaanse nationalisme dat, naar mij bleek,
wel heel diep geworteld was."
Die conclusie (niet dat ze Welters beleid bepaald heeft!) was juist. De
"nagedachtenis van prins Diponegoro werd door de inheemse bevolking
in hoge ere gehouden. Zo constateerde de Nederlandse resident te
Magelang in het begin van de jaren twintig van deze eeuw dat in de
kamer waaruit Diponegoro op een donderdag gevankelijk was weggevoerd,
door het inheems huispersoneel elke donderdagavond verse bloemen
werden neergelegd. Een maand later kreeg hij van de sultan van
Djokjakarta te horen dat hij er wijs aan zou doen, er op toe te zien dat
aan dat gebruik de hand werd gehouden, 'het was door vorige residenten
I eh. J. l. M. Welter: 'Memoires', p. 5-6 (RvO).
51

wel eens veronachtzaamd en ziekten ill het huisgezin of andere kwade
gebeurtenissen zouden het gevolg zijn geweest."
, De. nationalistischë groeperingen die in de loop van de.twintigste eeuw
ontstonden; beschouwden Dipenegore als hun grote negentiende-eeuwse
voorman .. In tal van toesprakcri werd aan zijl) optreden herinnerd,
hetgeen het gouvemement niet aangenaam was. De verkoop van Diponegero's
portret werd in Soerabaja in '41 door de Politieke.Inlichtingen-
Dienst (de dierist die de acties der nationalisten nauwkeurig observeerde)
verboden ..Onder de Japanse bezetting 'ging in dé jaren' 44 en '45 vrijwel
geen week-voorbij waarin niet in de radio oyer Diponegoro werd
gesproken - zijn geboortedag werd toen herdacht in publieke bijeenkomsten
waarin, aldus een in Australië in juli '45' opgevangen radio bericht,
'de boodschap van de prins aan de Indonesisch'e bevolking werd
doorgegeven." Zijn 'heilig graf' te Makassar werd in die tijd zorgvuldig
schoon gehouden door leerlingen van middelbare scholen."
Cultuurstelsel
'De Coi0niën hestaan VOGrhet Moederland en niet het,Moederland voor
de Coloniëri' - zo was het in 1803 geformuleerd maar in de praktijk was
van die richtlijn niets terechtgekomen; De java-oorlog en de militaire
expedities die er aan voorafgingen, verslonden geld, de Java-oorlog
alleen al ca, f 20 mln, en ill 1828 werd becijferd dat Nederland sinds het
begin van de negentiende eeuw in totaal bijna f 40 mln aan het 'gouvernernent
te Batavia had moeten lenen. Hoe kon de situatie gewijzigd
worden? Hoe kon jrien bereiken dat de Javaanse dorpsbevolkingen
behalve koffie ook nog .andere gewassen zouden gaan aanplanten die in
Amsterdam met winst geveild zouden kunnen worden? Geveild dan
door de Nederlandse Handelmaatschappij die in 1824 pp initiatief van
koning Willem I was. opgericht en in welker aanvangskapitaal: f 37 mln,
de koning zelf met f 4 mln had deelgenomen. Het was J ohannes van den
Bosch die de koning, die krachtens de Grondwet van het nieuwe koninkrijk
eveneens als enige verantwoordelijk was voor het bestuur der
koloniën (deze Waren van 1814 af, aldus een Kamerlid in 1849, 'een SOQrt
1M., B. van der Jagt: Memoires (1955), P: 77. 2 Nigis: Monitoring Report 147é (IC,
L 69). 3 A.v:, 137Ï (a.v.),
52

V AN DEN BOSCH
VaR kroondornein"), in 1830 een veelbelovende oplossing aanbood: het
CuItuurstelsel.
In jonger jaren was van den Bosch op Jáva geweest Waar hij een
particulier landgoed had bezeten. Hij zag zich als een sociaal hervormer,
Naar Nederland teruggekeerd, had hij daar in Zuidoost-Drente twee
werkkolonies voor paupers gesticht, '\Vil1emsomd en Prederiksoord. Nadien
was hij ook nog als commissans-generaal in West-Indië opgetreden.
Hei: Cultuurstelsel dat hem voor Java voor de geest stond, betekende een
volledige breuk met de liberaal-economische principes die vooral DaendeIs
en Raffles op Java hadden i:r~chten in te voeren, overigens vergeefs.
Van den B.9S€hwenste dat de overheid als grootondtmemer zou gaan
optreden: Zijn Cultuurstelsel mocht evenwel, zo stelde hij op schrift,
slechts ingevoerd worden als de inheemse bevolking er om vroeg, Nu,
de minister van koloniën, een tegenstander van ingrijpen door de overheid,
was er van overtuigd dat de bevolking er nooit om zou vragen en
.dat van den Bosch daar geen rekening mee ZO\l houden, meende bovendien
dat het stelsel zou mislukken en trad af. De. korring evenwel
bekleedde van den Bosch mer grote bevoegdheden en liet hem als
gouverneur-generaal naar Batavia vertrekken waar hij na enkele jaren
cornmissàris-generaal werd - ook aári de Raad van Nederlands-Indië,
samen met wie hij voordien zijn bestuur had moeten uitoefenen, kon
hij voortaan aanwijzingen geven.
Het Cultuurstelsel hield in dat er naast de verplichte koffiecultuur; die
uitgebreid moest worden, op Java nóg andere gouvérnementscultures
zouden komen: vooral van suiker en van indigo; een kleurstof. Voor de
uitbreiding vat} de koffiecultuur waren woeste gronden nodig, maar
suikerriet en indigo konden in grote hoeveelheden sle.chtsworden aangeplant
op de sausahs van de bevolking - zij zou dus telkens voor een
gedeelte van het jaar de beschikking over haar s:awahs,verliezen.Van den
Bosch riu wenste dat elk dorp jaarlijks een vijfde van zijn sau/ahs zou
afstaan, dat in ruil voor' dat afstaan de Landrente zou komen te vervallen,
dat de dorpelingen, als de getaxeerde opbrengst van de afgestane saurahs
de landrente zou overtreffen, dat meerdere in geld ecuden ontvangen,
dat zij bij misgewas door .het .gouvem~ment schadeloos zouden worden
gesteld en dat zij in de verplichte cultures niet meer dan (56dagen per
par zouden behoeven te werken. Op papier zag dat alles er in één
I Aangehaald in c Fasseur: Kultuurstelsel en koloniale ba/en. De Nederlandse exploitatie
vanjava 184d~1860 (I97S}, p. 2-3-
53

NEGENTIENDE EEUW
belangrijk opzicht niet ongunstig uit: als landrente was, als zij niet in
geld was voldaan, tevoren gemiddeld twee-vijfde van de rijstoogst
gevorderd - toepassing van het ontworpen stelsel zou betekenen dat de
dorpelingen de rijst van vier-vijfde in plaats van drie-vijfde van hun
sawahs zouden mogen behouden. Bovendien werd na enige tijd bepaald
dat zij plantloon zouden ontvangen.
In de praktijk liep het anders. De dwang van de uitgebreide koffiecultuur
ging zwaar op de bevolking drukken: er moesten in eerste instantie
200 miljoen nieuwe bomen en nadienjaarlijks nog eens 2 tot 10 miljoen
worden aangeplant. Voor de ontginningsarbeid werd niets betaald en de
plantlonen waren laag. Wat de suiker- en indigovelden betreft: veelal
werd van dorpen die in de streken lagen welke zich voor de aanplant van
suikerriet leenden, veel meer dan een vijfde van de sawahs, ja werden
soms alle sawahs periodiek gevorderd, omdat het wenselijk was dat de
nieuwe suikerfabrieken die zouden verrijzen (het werden .eruiteindelijk
ca. 100), elk de suikeroogstvan eelt aaneengesloten gebied van ca.300-400
ha zouden verwerken. Er moesten ten behoeve van die fabrieken watertoevoeren
aangelegd worden, d~ fabrieken zelf moesten worden gebouwd
en er moest regelmatig hout worden gekapt dat als brandstof
nodig was. Al deze werkzaamheden; hetzij tegen een laag loon, hetzij in
herendienst gepresteerd, vereisten minstens het dubbele van het aantal
werkkrachten dat voor de rijstcultuur nodig was; daar kwam dan nog het
transport van de zware bossen gesneden suikerriet bij. Voor de indigocultuur,
die slechts op.een beperkt aantal plaatsen werd beoefend (deze
cultuur en de suikercultuur vergden tezamen bijna een twintigste van alle
sawahs) moesten dorpelingen soms maanden achtereen op verre afstand
van hun woonplaats werken, aanvankelijk zonder, later tegen een zeer
laag loon; ze moesten daarbij in hun eigen voeding voorzien. Ook voor
"deze cultuur moesten nieuwe fabrieken worden gebouwd.
Meer nog. De landrente werd bijna overalover de gevorderde sawahs
toch geheven en zij werd bovendien verhoogd - daarvan en van de
verhoging van enkele andere belastingen was' het gevolg dat omstreeks
twee-derde van het totaal aan plantlonen weer in de kassen van het
gouvernement terechtkwam. Ook werd het verschil tussen de landrente
en de getaxeerde waarde van de opbrengst der gevorderde sawahs
nimmer uitgekeerd en werd voor misgewas geen vergoeding gegeven.
En tenslotte moesten dorpelingen, hetzij tegen een laag loon, hetzij in
herendienst gaan werken in de suikerfabrieken.
Daar kwam dannog bij, dat voor de afvoer van de nieuwe producten
nieuwe wegen moesten worden aangelegd en bruggen geslagen en dat
54

HET CULTUURSTELSEL IN DE PRAKTIJK
de ijverige van den Bosch nieuwe forten en andere verdedigingswerken
liet aanleggen, dat alles in herendienst.
Het eerste gevolg van het Cultuurstelsel was dus dat de last van de
gedwongen arbeid die op de dorpsbevolking rustte, aanzienlijk werd
verzwaard - in de cultures' werd omstreeks 1845 door meer dan de helft
van de bevolking van heel Java een gedeelte van het jaar gewerkt.
Zodra het stelsel werd ingevoerd, kwam er verzet: verzet van de zijde
van Nederlandse bestuursambtenaren die zich gedegradeerd achtten tot
agrarische opzichters, en verzet van de zijde der dorpelingen. Al dat verzet
wist van den Bosch te breken doordat hij de door Daendels, Raffles en
van der Capell en in veelopzichten gedegradeerde regenten in hun oude
machtsposities herstelde en die posities zelfs erfelijk maakte, en doordat
hij de tevoren slechts voor de koffiecultuur in de Preanger geldende
regeling tot heel Java uitbreidde: voortaan zouden zowel de regenten en
hun districtshoofden, de wedono's, als de Nederlandse bestuursambtenaren
een zeker percentage krijgen van de opbrengst van alle cultuurproducten;
beide groepen werden aldus gestimuleerd om de dorpsbevolkingen
aan het werk te zetten en te houden. Het Nederlandse bestuursapparaat
werd overigens versterkt want van den Bosch achtte meer toezicht
op de inheemse bestuurders wenselijk; hij breidde het stelsel van de
'koffie-sergeanten' uit door aan elke assistent-resident een aantal lagere
toezichthouders, controleurs, toe te voegen.
Het ging bij de uitkering der cultuurprocenten vooral in die residenties
en regentschappen waar veel gouvernementscultures kwamen te liggen,
om zeer aanzienlijke bedragen. Zij waren de functionarissen van het
Nederlandse bestuursapparaat welkom doordat de pensioenen waarop zij
recht hadden, laag waren: na dertig dienstjaren drie-achtste van hun
hoogste wedde. 'Het was', schreef de historicus die de zaak van de
cultuurprocenten heeft onderzocht, R Reinsma, 'met name voor de
topfunctionarissen wel zeer verleidelijk te trachten in korte tijd zo'n
fortuin te verwerven dat zij eerder naar Europa terug konden keren.'! In
de residentie met het uitgebreidste suikerareaal, Pasoeroean op Oost-
Java, kon de resident, die een jaarsalaris van f 15000 had (een minister
in Nederland ontving in die tijd f 12 000), jaarlijks cultuurprocenten
krijgen tot een totaal van ruim f 25 000; de onder hem geplaatste ambtenaren
konden maximaal hun salarissen verdubbelen. In de residentie der
Preanger Regentschappen met haar uitgebreide koffiecultuur kon de
resident per jaar zelfs een extra-bedrag krijgen dat niet ver beneden de
1 R Reinsma in: Geld en geweten, dl. J, p. 68.
55

NEGENTIENDE EEUW
f 400.00 lag. Daarentegen waren er ook residenties waar nauwelijks
cultuurprocenten werden uitgekeerd. Door die verschillen 'was er', aldus
Reinsma, 'van de brede basis der laagstbeloonden tot aan de smalle top
der rijkbetaalden een onophoudelijk gedrang naar plaatsen 'met vette
weiden'. Ieder trachtte op te vallen doo~ organisatorische talenten bij d~
produktie, door pluimstrijkerij en soms door bedrog'>: 'ontevredenheid',
aldus Fasseur (hij heeft de werking van het Cultuurstelsel in de periode
1840-1860 nauwkeurig onderzocht), 'reed als een onafscheidelijke palfrenier
mee op de gouden koets der cultuurprocenten.?
Niet anders was het bij het inheemse bestuursapparaat, zij het dat hier
de uitgekeerde extra-bedragen lager waren: in de residenties met de
meeste cultures konden zij voor de regenten oplopen tot bijna f 15 000,
voor de wedono's tot bijna f 1500. Per jaar werd van 1837 af in totaal
gemiddeld ruim f I mln aan cultuurprocenten uitgekeerd.
In nog sterker mate werd van het Cultuurstelsel geprofiteerd door de
eigenaren van de nieuwe suikerfabrieken: Nederlanders meestal, soms
Chinezen. Desgewenst kregen zij voorschotten van het gouvernement
om hun fabrieken te bouwen. Bij contract waren zij dan verplicht,
twee-derde van hun suiker tegen een vastgestelde prijs aan de gouvernemeritspakhuizen
af te leveren, het resterende derde deel (later zelfs de
helft van de totale oogst) mochten zij zelf verkopen. Winsten van enkele
honderdduizenden guldens per jaar waren niet zeldzaam - het was geen
wonder dat bij het verlenen van de contraeten veel nepotisme voorkwam:
dan kregen nabije familieleden van de hoogstgeplaatsten een suikercontract
dat hen in enkele jaren miljonair kon maken. Van den Bosch zelf,
die beweerd had alleen maar het welzijn van de inheemse bevolking op
het oog te hebben, kon eigen suikerfabrieken oprichten op een groot
particulier iandgoed bij Buitenzorg dat hij had verworven (er woonden
ca.twintigduizend inheemsen) en twee van zijn zoons, beiden controleur,
kregen bovendien een aandeel in een profijtelijk suikercontract. 'Er
bestaat', schreef de minister van koloniën in 1846 aan de gouverneurgeneraal,
'bij de mensen op Java, ik bedoel bij de Europeanen, een
gewetenloosheid in het beschikken over des Javaans grond, arbeid,
producten, persoon en wat al meer, die geen grenzen kent."
*
1 A.V., p. 72. ~ C. Fasseur: Kultuurstelsel en koloniale baten, p. 30. 'Aangehaald iri
a.v., p. 73.

· . ~- - , .
G~VOLGEN VAN HET C1)LTUURSTELSEL
Het Cultuurstelsel heeft in enkele opzichten positieve gevolgen gehad
voor de inheemse samenleving: van de nieuwe wegen,. bruggen en
waterwerken konden oók irtheemsen profiteren, er kwam meer geld
onder de bevolking (daardoor kon 00k de uitvoer, via de, Nederlandse
Handelmaatschappij, van Twentse 'katoentjes' naar Indië belangrijk stijgen),
het landbouwareaal werd. uitgebreid en veelvuldiger benut en er
tekende zich een eerste streven at naar verhoging van de productiviteit
van de landbouw; de bevolking bleef dan ook groeien,
Daar stond veel tegenover: aàn hét eind van de jaren '40,drdeg het
Cultuurstelsel er toe bij dat het in enkele residenties, waar de rijstoogst
was mislukt, tot hongersnood kwam en in het algemeen werd de op de
bevolking uitgeoefende druk aanzienlijk verzwaard, zulks rilede doer de
versterking van de posities van het inheemse bestuursapparaat en van de
Chinese handelaren. Landbouwers die voordien in hun dorpen een
hoogst bescheiden maar toch eigen hestaan hadden kunnen leiden, werden
nu voor een deel van het jaar min of meer dwangarbeiders op gouvernemeritscultures
en in suikerfabrieken, 'het is geen overdreven vaststelling',
schrijft Fasseur, 'dat het Cultuurstelsel van java als het ware een
'particuliere landerij' in het groet maakte." Daar ging een deprimerende
werking van uit, De inheernsen schikten zich in hun lot, maar onwillig.
Som's 'brakËn onlusten uit - wij kom~~ er op terug.
*
In IBM deed de toenmalige waarnemend gouverneur-generaal aan de
minister van koloniën weten dat in een. bepaald regentschap de, centreleurs
een paardenpostdienst hadden ingesteld waarvan de kosten uit de
opbrengst van het Cultuurstelsel zouden worden. bestreden, Onmiddellijk
maakte de minister bezwàár: de financiële moeilijkheden waarin de
staat der Nederlanden zich: bevond (zulks als gevolg van de afscheiding
van België), maakten het wenselijk dat de baten van het Cultuurstelsel
onverminderd aan Nederland zouden toevloeien. 'De boog is hier te
lande', schreef hij,
'bij voortduring sterk gesp-annen. Ik kan en mag niet adviseren tnt het verlaten
van een steisd welks strekking is om ruime bijdragen aan het Moederland uit
I A.v., p: 15.
57

NEGENTIENDE EEUW
de koloniale geldmiddelen te verzekeren en te verhoeden dat die boog kame te
barsten ... Het gerief van enige Heren Controleurs behoort geen aanleiding te
kunnen geven tot de verlating van het enige stelsel waardoor Java blijven kan,
de kurk waarop Nederland drijft."
Zo was het.
De Nederlandse Handelmaatschappij liet een stroom van waren, in de
eerste plaats koffie en suiker, naar het moederland vervoeren die daar
geveild en door handelaren verder verkocht werden.' Van de winsten
die de handelaren hebben gemaakt, is ons geen schatting bekend - bekend
zijn wèl de bedragen die jaarlijks als saldo van de veilingen, het
'batig slot', zoals het heette, in de Nederlandse schatkist belandden: tot
I870 in totaal f 725 mln. Dat 'batig slot' liep geleidelijk op van een vijfde
tot bijna een derde van de staatsinkomsten, De Nederlandse staat heeft
van dit geld niets naar Indië doen terugvloeien (integendeel: de rijksuitgaven
daar werden, schrijft de historicus B. H. M. Vlekke, 'beknibbeld
en teruggebracht tot het allernoodzakelijkste, zonder enige eonsideratie
voor dringende problemen van onderwijs of zelfs voor politieke noden").
De Nederlandse staat heeft alles ten eigen bate aangewend: een
deel van de staatsschuld werd afgelost, allerlei accijnzen werden verlaagd,
de Twentse textielfabrieken gesubsidieerd, de staatsspoorwegen en nieuwe
verdedigingswerken aangelegd en de havens van Rotterdam en Amsterdam
verbeterd; tenslotte werden ook de schadeloosstellingen aan de
Westindische slaveneigenaren uit het 'batig slot' geput."
*
Van het einde van de jaren '40 af rees in Nederland verzet tegen het
Cultuurstelsel, speciaal tegen de overheersende rol die de overheid daarin
vervulde. Er was op Java aangetoond wat men in de cultures kon bereiken
, Brief, 10 jan. 1842, van J. Chr. Baud aan P. Merkus, aangehaald door H. Baudet
in Geld en geweten, dl. II, p. 255. 2 De Nederlandse Handelmaatschappij liet zich
voor haar diensten goed betalen en bouwde een ook in andere opzichten florissant
bedrijf op. Van 1825 tot 1870 kon zij jaarlijks gemiddeld bijna 9% dividend uitkeren.
' B. H. M. Vlekke: Geschiedenis van de Indische archipel (1947), p. 336. 4 Buiten
de genoemde f 725 mln valt nog een bedrag van f 17 mln dat Nederland in de jaren
183~1857 ten goede heeft doen komen aan de Nederlandse koloniën in West-Indië
en in West-Mrika.
58

HET 'BATIG SLOT'
- particuliere ondernemers wensten zèlf die winsten te maken; zij eisten
bedrijfsvrijheid en konden aan die eis kracht bijzetten doordat het
bestuur van de koloniën, tot 1848 bij uitsluiting opgedragen aan de
koning, nadien een aangelegenheid was geworden waarin de Kroon
verantwoording schuldig was aan de Staten-Generaal. De meeste leden
van Eerste en Tweede Kamer hadden niet veel belangstelling voor wat
in de koloniën geschiedde (het duurde twintig jaar voordat in de Tweede
Kamer kritiek werd geuit op het Cultuurstelsel'), maar zij die dat wèl
hadden, roerden zich geducht, er op wijzend dat zich op Java hongersnood
was gaan voordoen, dat aan het Cultuurstelsel ergerlijke vormen
van bevoordeling vastkleefden en dat het' stelsel als geheel in strijd was
met de geest van de tijd. Al die kritiek had succes.In 1867 werd een streep
gehaald door de cultuurprocenten voor Nederlandse bestuursambtenaren
(bij wijze van compensatie werd hun betaling verbeterd, ten dele door
het toekennen van representatietoelagen)", de kleinere gouvernementscultures,
waaronder die van indigo, werden in de loop van de jaren '60
afgeschaft, en wat de twee veruit belangrijkste betreft: suiker en koffie,
werd in 1870 bij de wet bepaald dat zij geleidelijk zouden verdwijnen;
de gouvernementssuikercultuur is toen tot 1891 blijven bestaan en de
laatste resten van de gouvernementskofliecultuur verdwenen in 1916. Er
bleef als gevolg van dit alles tot 1877 een 'batig slot' aan de Nederlandse
schatkist toevloeien: in totaal nog ca. f 100 mln.
Uiteraard betekende het verdwijnen van de gouvernementscultures
niet, dat de teelt van de betrokken gewassen werd gestaakt. Integendeel:
Westerse particuliere ondernemers waren er zeker van dat zij die teelt
nog zouden kunnen uitbreiden en bovendien tot de aanplant van nieuwe
gewassen zouden kunnen overgaan. Zij vertrouwden daarbij dat zij op
Java, gegeven de bevolkingstoename en gegeven het feit, dat de meerderheid
van de dorpelingen er onder het Cultuurstelsel aan was gewend
geraakt om een aantal maanden achtereen de sawahs tegen plantloon te
bewerken, voldoende loonarbeiders zouden vinden. Er was één groot
probleem: in veel gevallen begeerden de ondernemers voor de uitbrei-
1 Wie vóór de Grondwetsherziening van 1848 terzake vragen stelde, werd afgescheept
met algemeenheden: dezelfde minister die in 1846 in een brief aan de gouverneurgeneraal
schreef over de grenzeloze gewetenloosheid der Europeanen op Java (die
hem al jaren bekend was), zei in 1843 in de Tweede Kamer: 'De inheemse bevolking
geniet rust en welvaart.' (aangehaald in C. Fasseur: Ku/tuurstelsel en koloniale baten,
p. 42) 2 De (lagere) cultuurprocenten die aan inheemse gezagdragers toevloeiden,
bleven tot 1907 gehandhaafd; toen was overigens van de gouvernementscultures
nagenoeg niets meer over.
59

NEGEN!IENDE EEUW
ding van de bestaande en de vestiging van nieuwe cultures het eigendomsrecht
te verwerven over de gronden die de dorpsbevolking nodig
had \Voor de teelt van haar eigen voedingsmiddelen, vooral rijst. Een
ongebreidelde uitbreiding van de particuliere cultures zou, dat was duidelijk,
heel Java in rep en roer hebben gebracht en dat gevaar werd als
reëel gezien vooral doordat inheemse landbouwers; tuk op het verwerven
van een groot geldbedrag, heel wel tot verkoop van hun gronden zouden
kunnen overgaan. Vandaar dat in 1870 bij de wet werd bepaald dat de
inheemse bevolking haar gronden niet mocht verkopen aan niet-inheemsen;
zij mocht ze wèl verhuren, hoogstens voor een termijn van een aantal
jaren (dat werden er tenslotte ruim twintig), en die verhuw zou slechts
rp.ogen geschieden onder toezicht van het gouvernement' ; bij ordennarttie
werd vervolgens bepaald dat per afdeling (onderdeel van een residentie)
niet meer dan een derde van de sauiahs tegelijkertijd verhuurd mocht
worden. Ten aanzien van de woeste gronden bepaalden de wet en de op
basis daarvan uitgevaardigde ordonnanties dat-zij, als zij door inheemsen
zouden werden ontgonnen,· bezit dier inheemsen zouden worden en
niet" zoals voordien gebruikelijk was, bezit van de dorpsgemeenschap
- niet-inheemsen zouden woeste gronden niet in eigendom kunnen
verwerven maar alleen in erfpacht voor een periode van hoogstens
vijf-en-zeventig jaar,
Die regelingen golden op Java niet voor hetgehele eiland: zij Waren
niet van toepassing op de particuliere landerijen en evenmin op de vier
Vorstenlanden - in die laatste gebieden kregen de nieuwe ondernemingen
vaak een armslag die extra-schadelijk was voor de dorpsbevolking.
Imperialistische expansie
In de gehele niet-blanke wereld breidden de Europese mogendheden ria
ca. 1870 hun invloed uit, De een wilde de ander vóór zijn en dom; het
in bezit nemen van nieuwe.gebieden (vrijwel heel Afrika werd verdeeld
onder Engeland, Frankrijk, Duitsland en België) zijn machtspositie versterken;
veelal waren die nieuwe gebieden bovendien van belang doordat
zij goedkope grondstoffen gingen leveren aan particuliere ondernemin-
1 Ziilk een regeling waarbij men de inheemse bevolking als het ware tegen zichzelf
beschermde, ontbrak in de.Britse kolonie Birma; et zijn claardan ook in de rijstdelta
noodtoestanden gekomen 'met .alle daarbij behorende onrust.
60

NIEUWE CULTURES
gen. De internationale scheepvaart nam toe - hij werd naar en van Indië
belangrijk vergemakkelijkt door de opening, in r869, van het Suezkanaal.'
Spoedig gingen de Stoomvaart Maatschappij Nederland en de
Rotterdamse Lloyd met passagiersschepen vaste verbindingen met Indië
onderhouden en ook in de archipel zelf werden de verbindingen te land
en ter zee (in het volgende hoofdstuk zullen wij nadere bijzonderheden
geven) belangrijk verbeterd. Een eerste telegrafische verbinding tussen
Nederland ert de archipel kwam in r870 tot stand.
Op Java kwamen de cultures, nu door particuliere ondernemingen
gedreven, tot verdere ontwikkeling, o.m. die van thee en tabak Voor de
tabakscultuur bleek zich evenwel vooral het dunbevolkte gebied van Deli
op de oostkust van Sumatra te lenen (zie kaart VI op pag. 62). Daar begon
in 1870 de Deli Maatschappij te opereren: 'de eerste 'moderne' cultuurmaatschappij
in Nederlands-Indië', schrijft Paul van 't Veer in zijn De
Atjeh-oorlog, 'een naamloze vennootschap waarvan de directie niet in
Indië maar in Amsterdam zetelde." De cultuur bleek in Deli bijzonder
arbeidsintensief doordat de tabaksgronden die eerst volledig schóongemaakt
moesten worden, slechts eens in de zeven jaar voor nieuwe
aanplant mochten worden gebruikt: na elke zeven jaar moest dan weer
een dichte vegetatie worden verwijderd. Waar arbeidskrachten te vinden?
De Sumatranen weigerden: zij vonden op Sumatra voldoende woeste
grond voor hun eigen voeding en hadden geen behoefte aan arbeid iri
loondienst. De Deli Maatschappij en andere vennootschappen begonnen
met arbeidskrachten uit China te importeren, maar van omstreeks r885
af ging men javanen aantrekken. Die verplichtten zich, enkele jaren lang
in het verre Deli te werken, maar de omstandigheden bleken er zo
primitief dat veel arbeiders, koelies, hun werk iIJ.de steek lieten om zich
elders op Sumatra te vestigen dan wel naar Java terug te keren. Dat werd
tegengegaan .doordat het gouvernement op verzoek van de betrokken
cultuurmaatschappijen een ordonnantie uitvaardigde waarin verlaten van
het werk als een strafrechtelijk te vervolgen overtreding werd aangemerkt,
m.a.w, onder strafsanctie. poenale sanctie, gesteld. Die ordonnantie
versterkte de positie van de cultuurmaatschappijen van welke de meeste
enkele tientallen jaren lang vrijwel niets deden. om het pestaan van de
, Van 1844 afkonden personen en poststukken gebruik maken van door de Engelsen
georganiseerd wegtransport over de landengte van Suez. Maakte men van die "overlandweg'
gebruik, dan duurde de reis naar Indië twee in plaats van vier maanden.
Toen .na de opening van het Suezkanaal modernere schepen in gebruik waren genomen,
werd de reis naar Indië geleidelijk tot niet veel meer dan één maand teruggebracht.
2 Paul van 't Veer: De Atjeh-oorlog (1969), p. 26: .
6r

500 km
NEGENTIENDE EEUW
VI. Sumatra
62
BILLITON
o ~.fIJ

DELI
koelies te verbeteren. Vóór I900 kwam jaarlijks gemiddeld ruim 7 % van
hen te overlijden, hetgeen betekende dat wie zich op Java voor enkele
jaren liet aanwerven (die termijn werd ter plekke veelal verlengd doordat
de koelie na afloop van zijn eerste contract zwaar in de schuld was geraakt
bij zijn directe bazen of bij inheemse of Chinese geldschieters), een
gerede kans liep om op Sumatra het leven te verliezen.
Ook op andere wijzen kregen in Deli de cultuurondernemingen de
nodige steun zowel van het inheems als van het Nederlands bestuur. De
Nederlandse bestuursambtenaren waren hier omstreeks de eeuwwisseling
aan een subtiele vorm van corruptie blootgesteld. Zij werden, zoals
gebruikelijk, na enkele jaren overgeplaatst en verkochten dan hun inboedel
op een vendutie - elk hunner wist dat die vendutie een exorbitant
bedrag zou opleveren als hij het de economisch machtigen naar de zin
had gemaakt: voor onbenullige voorwerpen werden dan honderden
guldens betaald. In voorkomende gevallen (wij weten niet of het veel
dan wel weinig ambtenaren zijn geweest die zich dit alles hebben laten
aanleunen) plachten inheemse vorsten en de hoofden van de Chinese
gemeenschappen druk mee te bieden, de vorsten, aldus een in I902 in
Nederland gepubliceerd relaas, 'om voort te kunnen gaan met onderdrukking
en knevelarij der bevolking', de Chinese hoofden omdat zij in
handen hadden 'de opiumpacht, de pandhuispacht en de speelpacht. om
er niet van te spreken dat zij de eigenaren (waren) van bijna alle huizen
van ontucht.'!
Voor de aardoliewinning bleek de Indische archipel op bepaalde
punten bij uitstek geschikt doordat de aardoliehoudende lagen zich dicht
onder de oppervlakte bevonden. Tegen het einde van de eeuw werd met
de exploitatie begonnen door diverse maatschappijen; na een concurrentiestrijd
waarin, heet het, in veel gevallen de ongeoorloofde middelen
niet geschuwd werden-, werd de Bataafse Petroleum Maatschappij, sinds
I907 onderdeel van de combinatie van de Koninklijke Nederlandse
maatschappij tot exploitatie van petroleumbronnen in Nederlands-Indië
en de Britse Shell, de grootste. Aanzienlijke kapitalen werden in de
aardoliewinning belegd. Het was een riskant bedrijf: menige onderne-
I Aangehaald in Geld en geweten, dl. II, p. 2I7. 2 Voorbeelden daarvan werden in
I927 in Nederland gepubliceerd door de Nieuwe Rotterdamse Courant en in Indië in
het kleine dagblad De Courant. Zeven in dat blad van de hand van de hoofdredacteur,
A. Weeber, verschenen artikelen, werden in '29 gebundeld in de brochure Petroleumadel;
zij waren, aldus Weeber in zijn 'Voorwoord', 'in geheel de Europese pers
doodgezwegen.'
63

Np'GENTIENDE EEUW
ming mislukte maar degene die succes hadden (dat gold vooral voor de
BPM, die tot levendige .ergernis van Amerikaanse aardolie-maatschappijen
door het gouvernement bevoorrecht werd), maakten exorbitant
hoge winsten zodat jaarlijks dividenden van enkele tientallen procenten
konden worden .uitgekeerd. Op de betekenis van die aardoliewinning
komen wij terug in het volgende hoofdstuk waarin wij een beeld. zullen
geven van het 'moderne' Indië dat in de eerste decennia van deze eeuw
ontstond - hier willen wij er nog op wijzen dat de rechten die door het
gouvernement op dé winning van de aardolie werden geheven, laag
waren: tot 1907 3 tot 4 % van de netto-opbrengst, nadien 4 % van de
bruto-opbrengst .
. Tinerts was in de Indische archipel in rijke hoeveelheden te vinden
op de eilanden Banka en Billiton (zie kaart VI op pag. 62) - het werd op
Banka al door de Oost-Indische Compagnie gewonnen en die winning
werd nadien door het gouvernement voortgezet. Daarnaast werd de
winning op Billiton van 1860 af ter hand genomen door de Billiton
Maatschappij die in dertig jaar tijd met een kapitaal, dat van f 5 mln tat
f I mln teruggebracht kon worden, in totaal ruim f 54 mln zuivere winst
maakte; toen in 1892 een nieuwe concessie werd verleend, werd bepaald
dat de staat voortaan vijf-achtste van de winst Zou ontvangen. Als
arbeiders werden op Banka en Billiton Chinezen aangetrokken.
*
Eerder vermeldden wij dat op Java de bevolking onder het Cultuurstelsèl
bleef toenemen, Die groei, o.m. bevorderd door maatregelen van het
gouvernement op het gebied van de volksgezondheid, zette zich in de
laatste drie decennia van de negentiende eeuw voort: in 1900 telde de
inheemse bevolking ruim 28 miljoen zielen, terwijl het er ten tijde van
Raffles vermoedelijk 8 of 10 miljoen waren geweest. Uit een oogpunt
van voeding bood, jaren van misoogst uitgezonderd, die bevolkingsgroei
lange tijd geen grote moeilijkheden: er waren tot in de tweede helft van
de negentiende eeuw op het eiland nog voldoende woeste gronden waar
men tot de rijstbouw kon overgaan. Tegen het einde van de eeuw
kwamen ei evenwel problemen: de particuliere suikerondernemingen
hadden het recht gekregen, per bestuursafdeling en per seizoen maximaal
een derde van de rijst-sawahs te huren, welnu: met medewerking van
inheemse bestuurshoofden slaagden zij er vaak in, de beschikking te

ti E S U IKE Reu LTlJ URE N DEIN H E EMS E B E V t> L IÇ I N: G
krijgen over de beste gronden; bovendien werkten zij de aanplant van
de betere soorten rijst, die meer tijd nodig haddën om rijp te worden;
tegen. De belangen van de bevolking en die van de cultuurondernerningen
waren tegengesteld - reeksen conflicten vloeiden hieruit voort
waarvan de oplossing een van de hoofdtaken ging vormen van het
Nederlands bestuursapparaat,
Van ca. 188.0af girig de totale rijstoogst .opjavalangzamer stijgen dan
het bevolkingsaantal: de rijstoogst steeg in de periode tot rozo met 32%,
het bevolkingsaantal met 8.0%. Grote versnippering van het grondbezit·
was het gevolg: de sau/ahs werden in steeds kleinere akkertjes verdeeld
die elk voor de rijst van één gezin moesten zorgen; die versnippering .op
haar beurt werkte als een rem ..op de verhoging van de arbeidsproductiviteit,
Tegen het einde van de eeuw kwamen er berichten in Nederland
dat zich in de residentie Semarang een grote voedselschaarste was gaan
att~kenerr die niet gevolg was van misoogst maar van de 'normale'
economische verhoudingen die .op Java \Varen ontstaan - het effect van
die berichten zullen wij aanstonds beschrijven.
*
Na de java-.oorlog braken op Java in de negentiende eeuwgeen nieuwe
gr¢t,e opstanden uit, wel kwam het ei, veelvuldig tot beperkte, plaatselijke
onrust en bovendien werden regelmatig van Java uit militaire expedities
ondernomen om het Nederlands gezag .erkend te krijgen: door inheemse
machthebbers elders. Te land werd dan telkens opgetreden door het
N ederlands- Indisch (na I g33: Koninklijk Neeierlands-Indisch) Leger, het
Knil.
Dat leger bestond voor een deel uit inheemse militairen. Dat was al
zo geweest in de tijd van de Oost-Indische Compagnie: zij had, zoals
bleek, veel Europeanen als militairen i11haar dienst maar had daarnaast
menigmaal een beroep gedaan .op hulptroepen van inheemse' vorsten,
soms zich door -die vorsten slaven laren leveren" Daèndels trof in Indië
n.og maar ca. zesduizend militairen aan: ca. vierduizend .op Java, ca.
tweeduizend op de Molukken - bij het herstel van het Nederlandse gezag
wetden van de Engelsen een bataljon Arnbonnezen en een groep Bengaalse
militair~n .overgen.omen. t'en tijde van de Java-.o.orl.og werd een
korps van ruim driedui~end" vrijwilligers uit Nederland overgebracht.
Nadien werd de legersterkte geleidelijk uitgebreid; in 187.0telde het Knil
65

NEGENTIENDE EEUW
bijna dertienduizend Europeanen (een op de tien was officier), een kleine
duizend 'Ambonnezeri' en bijna veertienduizend andere inheemsen.
Wij schrijven over 'Ambonnezen', omdat als zodanig niet alleen de
inheemse militairen uit de Molukken maar ook die uit het gebied van
Menado werden aangeduid. Op de Molukken had, gelijk vermeld, de
protestantse zending in de tijd van de Compagnie succes gehad - zij had
ook in de heidense Minahassa, waar Menado de hoofdplaats van was,
volgelingen weten te vinden. De protestantse Ambonnezen en Menadonezen
(zij werden in het leger bijna op gelij'ke voet behandeld met de
Europese minderen) werden op het Islamietische Java als ongelovigen
beschouwd; door een deel van de inheemsen werden zij, hulpkrachten
van een koloniaal regime, gehaat. Er waren echter ook bewoners van
West-Java, Soendanezen, die tot het Knil toetraden, en ook Madoerezen
deden dat; het was, van andere factoren afgezien (sommigen beschouwden
het als een eer om in militaire dienst te mogen treden), een voor de
hand liggend middel om aan de armoede te ontsnappen. Voor de 'Ambonnezen'
betekende de toetreding tot het Knil dat zij (wij geven de
situatie na ca. 1870 weer) bij dienstneming voor vier jaar een eenmalige
premie van f 120, voor zes jaar een van f 200 ontvingen; bij verlenging
van de dienstneming kregen zij premies die van dezelfde orde van grootte
waren; andere inheemsen kregen lagere premies. Het tractement van al
die inheemsen kon oplopen tot f 300 per jaar voor een sergeant, f 240
voor een korporaal en f 200 voor een gewoon soldaat. In Indische
verhoudingen waren dit aanzienlijke bedragen - met dat allukte het op
Java maar zelden, voldoende inheemsen aan te werven; daarbij werden
de inheemse dorpshoofden ingeschakeld: zij kregen f 50 voor elke
dorpsbewoner die zij tot dienstneming wisten te bewegen.
Er dienden ook Afrikaanse negers in het Knil: ruim duizend ca. 1850,
later niet meer dan enkele honderden.' Aanvankelijk waren dat slaven
die door hun vorsten waren verkocht, nadien vrijwilligers die bij aanmelding
een handgeld hadden gekregen.
De Europese minderen, allen vrijwilligers, plachten in de negentiende
eeuw naar Indië te vertrekken via Harderwijk, waar het Koloniaal Werfdepot
was gevestigd; zij kregen, als zij als 'kolonialen' tekenden (jaarlijks
deden dat in de tweede helft van de eeuw gemiddeld een kleine duizend
Nederlanders), een handgeld van f 300 of f 400 uitbetaald. Er waren er
onder die Nederlanders die, vooral in de periode van grote nood op het
1 Die negers kwamen van de kust van Guinea (West-Afrika), waar Nederland tot
1871 een kolonie bezat.
66

HET KONINKLIJK NEDERLANDS-INDISCH LEGER
platteland, dat geld gebruikten om hun familie uit de schulden te helpen.
Tot de overigen die zich aanmeldden, jaarlijks gemiddeld ca. zevenhonderd
man, en die eenzelfde premie ontvingen, behoorden Europeanen
van elke nationaliteit met als grootste contingenten Belgen, Duitsers,
Zwitsers en Fransen. Soms waren het lieden die iets op hun kerfstok
hadden - het depot in Harderwijk kreeg de naam, 'het riool van Europa'
te zijn.
Men tekende voor vier jaar, maar naarmate men in Indië bijtekende,
kreeg men een hoger pensioen: na twaalf jaar dienst f 200 per jaar, na
twintig jaar (het maximum) meer dan f 400; dat waren belangrijke
voorzieningen in een tijd waarin vrijwel geen burger recht had op
pensioen, compensaties ook voor de gevaren van de inzet en het weinig
opwekkend, meestal geestdodend bestaan. Dat bestaan kende twee lichtpunten:
er werd veel jenever verstrekt en men kon er een inheemse
vrouw op nahouden die, met de eventueel uit het concubinaat voortgesproten
kinderen, in de kazerne woonde; dat kazerneconcubinaat
dat al in de tijd van de Compagnie was voorgekomen, werd in 1836
officieel goedgekeurd.
In de Europese samenleving in de archipel genoten de 'kolonialen'
geen aanzien; door de meeste Europese burgers werd de omgang met
militairen geschuwd, behalve dan met de officieren die een 'goede partij'
vormden voor een huwbare dochter.
*
Na de Java-oorlog kwamen herhaaldelijk locale onlusten op Java voor:
zij waren een vorm van protest zowel tegen de overheersing door
blanken, die èn vreemden èn ongelovigen waren, als tegen het ingrijpen
dier blanken, rechtstreeks of via de inheemse gezagdragers, in het traditionele
levenspatroon. Bijna steeds namen die protestbewegingen de
vorm aan van acties, op touw gezet door plaatselijke Islamietische leiders
of verbitterde leden van de oude adel - zij verklaarden dan, zoals ook
Diponegoro had gedaan, dat zij beschikten over geheimzinnige krachten
en dat elk die hen volgde, bij een gewapend treffen ongedeerd zou
blijven. Er waren op Java tussen 1840 en 1875 slechts zes jaren waarin
het niet tot een of meer van die locale uitbarstingen kwam. Zij deden
zich ook na 1875 voor, o.m. in 1888 in het noordwesten van het roerige,
naar verhouding streng-Islamietische Bantam, waar het tussen 1810 en

NEGENnENDE EEUW
1870 al negentien maal tot onlusten was gekomen, vooral uit protest tegen
de verzwaarde herendiensten en tegen het betalen van belastingen in
geld. De onlusten van 1888, nauwkeurig beschreven en geanalyseerd door
de Indonesische historicus Sartono Kartodirdjo", richtten zich, tekenend
genoeg, niet alleen tegen de Nederlandse gezagdragers maar ook tegen
hun steun en toeverlaat: de inheemse hoofden. Negen van die inheemse
gezagdragers en acht Nederlanders werden gedood ~ aan de zijde van de
opstandelingen sneuvelden dertig personen; meer dan tweehonderd werden
er gearresteerd, van, wie elf publiekelijk opgehangen werden, bijna
negentig tot vele jaren dwangarbeid veroordeeld, ruim negentig verbannen.
Van de aantallen slachtoffers die de overige locale onlusten vergden
en van de strafmaatregelen waartoe hun onderdrukking leidde, is ons
geen overzicht bekend. Dat elk van die gebeurtenissen sporen naliet in
de herinnering van de bevolking van de betrokken streek, behoeft geen
betoog; zij Heten trouwens veelalook een residu van angst achter in de
geest van talrijke Europeanen - een angst die aan het eind van de jaren
,50 werd versterkt door de berichten over de grote legeropstand in
Voor-Indië, waar aanzienlijke aantallen Britten waren vermoord.'
Buiten Java geschiedde het Nederlandse ingrijpen in de negentiende
eeuw meestal in dier voege dat expedities werden uitgezonden om
inheemse vorsten die het de Nederlanders lastig hadden gemaakt, bijvoorbeeld
door zeeroof, te tuchtigen. Bezet werden aanvankelijk alleen
het tineiland Banka en, op Sumatra's westkust (zie kaart VI op pag. 62),
Padang en omgeving; hier had een van het Islamietische Atjeh en van
Arabië uit geïnspireerde orthodox-Islamietische groep de strijd aangebonden
met inheemse machthebbers die niet wensten dat de hun machtsposities
onderstrepende, traditionele adat-regels vervangen werden door
de strenge voorschriften van de Koran. Het gouvernement ging de
adat-partij steunen; deze behaalde na bijna twintig jaar strijd de overwmrung.
Behalve op Sumatra (en daar ook in het zuiden: in de Z.g.Lampongs)
werd nog ingegrepen, korter, op Zuid-Celebes, op Bali en op enkele
punten op Borneo, dat alles vóór 1860. Een jaar later, toen het op Sumatra
opnieuw broeide, schreef de minister van koloniën aan de gouverneurgeneraal:
'Ik beschouwelke uitbreiding van ons gezag in de Indische
I S, Kartodirdjo: The Peasants' Revolt oj Banten in 1888 (1966). 2 In 1858, na het
onderdrukken van de opstand, werd de East India Company ontbonden en kwam
Voor-Indië als Brits-Indië onder de Britse Kroon te ressorteren.
68

UITBREIDING VAN HET GEZAG
archipel als een schrede nader tot onze val en zulks te meer, daar wij nu
reeds in dit opzicht ver boven onze krachten gegroeid zijn."
Dit was een standpunt dat niet alleen door de meeste Indische bestuursambtenaren
maar ook door de nieuwe ondernemers die na 1870 in
Indië grote kapitalen gingen beleggen, werd afgewezen: vóór alles begeerden
zij een sterk Nederlands gezag en dat kon alleen dán sterk zijn,
ook op een eiland als java, wanneer zich elders in de archipel geen vorsten
en volkeren bevonden die het Nederlands gezag met succes afwezen. Een
situatie waarbij, zoals in de eerste decennia van de negentiende eeuw
hier en daar het geval was geweest, de Nederlandse bestuursuitoefening
'niet méér omvatte dan het dagelijks hijsen van de Nederlandse vlag do;r
een posthouder die veelal de tijd alleen met een jeneverfles wist te
doden" (aldus het Gedenkboek van de ambtenaren van het Binnenlands
Bestuur), was voor die bestuursambtenaren en ondernemers onaanvaardbaar:
er moest een ècht gezag, een ècht bestuur komen, een bestuur ook
dat op tal van gebieden, het verkeersgebied in de eerste plaats, nieuwe
voorzieningen zou treffen. De Pax Neerlandica zou algemeen zijn of Ze
zou niet zijn, Daar kwam nog een belangrijke factor bij: in de gehele
niet- Westelij ke wereld breidden, zoals eerder opgemerkt, andere Westelijke
mogendheden hun invloed uit - de Amerikanen kregen tegen het
einde van de eeuw de Philippijnen. de Duitsers de oostelijke helft van
Nieuw-Guinea in handen. Het gevaar dat anderen, onder wie ook wellicht
de op expansie beluste japanners, zich meester zouden maken van
delen van de archipel die niet onder effectief N ederlands gezag stonden,
werd als reëel gezien; het kon slechts gekeerd worden wanneer dat gezag
zich overal duidelijk vestigde en deed gelden.
Dat gebeurde dan ook. .
Nadat al in de jaren '60, het ministerieel betoog uit '61 ten spijt, op
enkele plaatsen aan Sumatra's oostkust was ingegrepen, kwam het in i!î73
tot een eerste oorlog met Atjeh": een weerbaar rijk dat in het begin' van
de zeventiende eeuween groot deel van Sumatra en van het schiereiland
Malakka had beheerst. In de tijd van de Compagnie had het vaak de
Engelsen gesteund tegen de Nederlanders. De archipel kende in de
negentiende eeuw, afgezien nog van de vier Vorstendommen op java,
bijna driehonderd inheemse rijkjes - er was er geen dat, al was Atjeh
I Aangehaald in Paul van 't Veer: De Atjeh-oorlog, p. IS. 2 Gedenkboek van de Vereniging
van Ambtenaren bij' het Binnenlands Bestuur in Nederlands-Indië (1956),
P.41. 3 Ons beeld van de Atjeh-oorlogen is gebaseerd op het in 1969 gepubliceerde
werk van Paul van 't Veer: De Atjeh-oorlog.

NEGENTIENDE EEUW
ook niet zo volkrijk (geschatte bevolking: een half miljoen), zijn kracht
en internationaal erkende positie bezat. Onder Engelse druk had Nederland
in r824, zoals al vermeld, Atjehs onafhankelijkheid gewaarborgd;
het werd daar niet voor bel?ond: Atjehers gingen vaak totzeeroof over
en zij werkten in Deli en elders op Sumatra, de consolidatie van de
Nederlandse invloed tegen. In r87r stond Nederland aan Engeland zijn
laatste Afrikaanse bezitting: het eerder genoemde deel van Guinea, af
- het kreeg in ruil de vrije hand op heel Sumatra,
In de lente van r873 werd een expeditionaire macht naar Atjeh gezonden;
ze wist bij de Atjeh-rivier te landen maar moest zich na een
zware nederlaag terugtrekken. Na felle debatten in Nederland werd eind
r873 op Java een tweede expeditionaire macht ingescheept: ca. dertienduizend
personen, met inbegrip van een eerste contingent van ruim
drieduizend Javanen die tot dwangarbeid waren veroordeeld. De verlaten
sûltans-kraton werd veroverd maar na jaren van' gevechten, waarin de
Atjehers wapens uit Malakka kregen (een blokkade van de kust mislukte),
was tenslotte slechts een gebied van ca. 50 vierkante kilometer in het dal
van de Atjeh-rivier bezet dat door forten werd beschermd. De Nederlandse
opperbevelhebber schatte dat het Knil tussen r874 en r880 der~
tigduizend Atjehers had doen sneuvelen en vier- tot vijfhonderd dorpen
had verbrand.
In r884 kwam het tot nieuwe gevechten die tot r896 voortduurden.
Zij brachten geen beslissend succes doordat Atjehse guerrillastrijders
telkens weer het veroverde gebied binnendrongen. In de winter van '96
op '97 werden vervolgens alle dorpen in het nog niet veroverd deel van
het dal van de Atjeh-rivier platgebrand; dat leidde tot kritiek van een
van de kolonels van het Knil, J. B. van Heutsz, die al eerder was gaan
inzien dat barbaars optreden zinloos was! en dat, zo had hij in een
I Paul van 't Veer vermeldt dat een van de officieren van het Knil had geprotesteerd
tegen 'ongerechrvaardigde executies, het afmaken van gevangenen, mishandeling van
onwillige informanten, het aanwakkeren van moordlust, het vermoorden van vrouwen
en kinderen en het opsluiten van gijzelaars in kooien.' (De Atjeh-oorlog, p, 248)
Dat men met dergelijke methoden niets bereikte, was aan van Heutsz voorgehouden
door de grootste Nederlandse kenner van de Islam, Chr. Snouck Hurgronje, die in
1884-85 een half jaar lang in Mekka had vertoefd en in 1889 in Indië was aangekomen
om er de Islam verder te bestuderen; hij had in 1893 en '94 na een langdurig verblijf
in Atjeh een grote studie over de Atjehers gepubliceerd - eerder al had hij er de
nadruk op gelegd dat in Atjeh effectiever moest worden opgetreden. Hij zag het in
die tijd voor Indië als van primair belang dat het zich onder Nederlands gezag snel
zou kunnen ontwikkelen in een moderne richting.
70

DE AT]EH-OORLOGEN
brochure geschreven, 'het dappere en vrijheidslievende Atjehse volk'
slechts bedwongen kon worden 'door doeltreffende gebruikmaking van
de sterke arrn" - met 'doeltreffend' bedoelde hij dat vóór alles de
guerrillastrijders moesten worden bedwongen; daartoe zette hij, in 1898
tot gouverneur van Atjeh benoemd, een al bestaand korps in: de Marechaussee
te Voet, dat, in kleine groepen vermetele operaties uitvoerend,
in een contra-guerrilla een groot deel van de Atjehse tegenstanders wist
uit te schakelen." De belangrijkste leiders van het Atjehse verzet gaven
zich in 1903 over en van Heutsz werd een jaar later tot gouverneurgeneraal
benoemd.
Wat nadien nog ter consolidatie van het Nederlands gezag in en bij
Atjeh en elders in de archipel geschiedde, zullen wij straks weergeven
- wij dienen nu eerst de doorbraak, in Nederland, te schetsen van een
nieuwe ideologie ten aanzien van de taak van het Nederlands bewind in
de Indische Archipel.
Naar de 'eedelijke roeping'
De eerste Nederlandse publicist die zich in de negentiende eeuw na het
herstel van het Nederlands bestuur kritisch uitliet over de koloniale
verhoudingen in Indië, was de Utrechter Johannes Olivier die in 1817
op acht-en-twintigjarige leeftijd naar Indië vertrok, daar negen jaar
rondreisde en na terugkeer in Nederland een driedelig werk deed verschijnen,
Land- en zeetogten in Nederland's Indië, waarin hij de 'laatdunkende
domheid' van de meeste blanken aan de kaak stelde. 'Er hangt',
schreef hij, 'als het ware een sluier tussen de inlanders en hun Europese
gebieders waardoor deze laatsten met het wezenlijk karakter der eersten
tot een hoge graad onbekend blijven." Die observatie was juist, en zij
gold niet alleen voor het begin van de negentiende eeuw.
Twintig jaar na Olivier, in 1837, arriveerde in Batavia als 'predikant
der Maleise gemeente' (een gemeente die grotendeels uit sociaal achtergestelde
Indo-Europeanen bestond) dr. W. R. baron van Hoëvell, een
vijf-en-twintigjarige neef van baron van der Capell en, de gouverneur-
I J. B. van Heutsz: De onderwerping van Atjeh, aangehaald in a.v., p. 193. 2 Het Korps
Marechaussee te Voet bestond tenslotte uit ca. twaalfhonderd man; alle soldaten en
korporaals waren inheemsen, het kader was van de sergeanten af Europees. Onder de
inheemsen waren evenveel Javanen als Menadonezen en Ambonnezen. 3 Aangehaald
in R. Nieuwenhuys: Oost-Indische Spiegel, p. 9°-91.
71

NEGENTIENDE EEUW
generaal die in het begin van de jaren '20 de inheemsen tegen allerlei
vormen van exploitatie had trachten te beschermen. Van Hoëvell ging
in Batavia een tijdschrift uitgeven waarin hij diverse misstanden hekelde;
dat wekte het ongenoegen op van het gouvernement en toen hij vervolgens
in het Europese revolutiejaar r848 in mei was opgetreden als
voorzitter van een bijeenkomst te Batavia waarin hij aandrong op vrijheid
van vergadering, vrijheid van drukpers, beter onderwijs en het toelaten
van Indo-Europeanen tot de bestuursrangen, zond de gouverneur-generaal
hem een ontevredenheidsbetuiging toe, waarna hij Indië (zijn positie
was er in de Europese samenleving onmogelijk geworden) verliet. In
Nederland werd hij bij koninklijk besluit gerehabiliteerd en Thorbecke
bewerkstelligde dat hij lid werd van de Tweede Kamer; dertien jaar lang,
tot r862 (hij werd toen benoemd tot lid van de Raad van State), kwam
hij daar in zijn redevoeringen zowel voor de Indo-Europeanen als voor
de inheemsen op; hij was de eerste die publiekelijk op de misstanden
wees waartoe het Cultuurstelsel had geleid.
Dat er op Java veelontevredenheid heerste, was aan diegenen uit de
hoge kringen in Nederland die zich voor Indië interesseerden of er nauw
bij betrokken waren, niet onbekend. Begin r85r kreeg de pasbenoemde
gouverneur-generaal mr. A. J Duymaer van Twist van de minister van
koloniën te horen dat 'de Javaanse bevolking ... zeer wel (wist) dat wij
daar eigenlijk niet behoren'; wel kon men de inheemse gezagdragers met
diverse middelen te vriend houden, 'maar', aldus de minister, 'onmogelijk
kan men datzelfde doen ten opzichte van de miljoenen mens'en
waaruit de gehele bevolking bestaat."
De eerste nu die over het lot van die 'miljoenen mensen' op een wijze
schreef die een deel van het lezend publiek in het hart raakte en blééf
raken,.generaties lang, was de oud-bestuursambtenaar Eduard Douwes
Dekker. Op de nawerking van zijn geschriften komen wij nog terug
- mede met het oog daarop dienen wij stil te staan bij zijn persoon en
zijn belangrijkste werk.
Als lichtmatroos op het schip waarvan zijn vader gezagvoerder was,
was Douwes Dekker", achttien jaar oud, in r839 in Batavia gearriveerd
- hij klom er bij de Rekenkamer tot kommies op. Eind '42 vertrok hij
naar het gebied van Padang (hij leefde er samen met de jeugdige dochter
van eén inheems hoofd) waar hij als bestuursambtenaar in financiële
1 Aangehaald in C. Fasseur: Kultuurstelsel en koloniale baten (1975). p. 32. 2 Hetgeen
volgt is vrijwel geheel gebaseerd op Paul van 't Veers in 1979 verschenen werk: Het
leven van Multatuli.
72

MULTATULI
moeilijkheden kwam, vermoedelijk door te grote feesten, door giften
aan armen, vermoedelijk ook door adrninistratieve fouten in zijn eigen
nadeel. In zijn functie geschorst keerde hij in de herfst van '44 naar Java
terug waar hij na enige tijd weer een bescheiden positie kreeg in het
Nederlands bestuursapparaat. Na nog in Menado en op Ambon te zijn
geplaatst, vertoefde hij, ziek geworden, van eind '52 tot begin '55 met
verlof in Nederland. Weer in Indië, werd hij in januari '56 assistentresident
in een deel van de residentie Bantam, de armelijke afdeling
Lebak; er waren daar geen gouvernementscultures, cultuurprocenten
werden er dus niet uitgekeerd. Douwes Dekker constateerde er dat hele
dorpen leeg waren gelopen als gevolg van de knevelarijen van het
inheems bestuur, vooral van de regent van Lebak en diens schoonzoon
die een van. de tuedono's was. Vijf weken na zijn aankomst verraste
Douwes Dekker zijn onmiddellijke superieur, de resident, met het
schriftelijk voorstelom de regent, die zich een 'hofhouding' van bijna
tweehonderd personen kon veroorloven, voor onderzoek naar de hoofdplaats
van de residentie te ontbieden en de schoonzoon te arresteren. De
resident reed spoorslags naar Douwes Dekker toe maar deze weigerde
hem inlichtingen te verschaffen, o.m, omdat hij bij geruchte vernomen
had dat zijn voorganger, die het machtsmisbruik van het inheemse
bestuur eveneens had willen bestrijden, zou zijn vergiftigd. Van alle
bewijsmateriaal verstoken, stelde de resident zich op het standpunt dat
het door Douwes Dekker bepleite ingrijpen, hetwelk een zware schok
zou hebben toegebracht aan het inheemse bestuur op heel West-Java,
overijld zou Zijn. Met goedvinden van Douwes Dekker legde hij de zaak
voor aan gouverneur-generaal Duymaer van Twist, wiens ambtstermijn
bijna was afgelopen. De door deze ingeschakelde Raad van Nederlands-
Indië was van oordeel dat de assistent-resident van Lebak onbesuisd was
opgetrederi; hij werd overgeplaatst naar een minder gunstig gelegen
ressort en kreeg, geheel conform het voorstel van de resident, een
berisping; vroeg, diep gekwetst.als hij nu was, om eervolontslag; zag
dat verzoek prompt ingewilligd; verzocht van Twist om een audiëntie,
maar deze die op het punt van vertrekken stond, ontving hem niet.
Bijna een jaar later, in april r857, keerde Douwes Dekker, financieel
gesteund door een broer die tabaksplanter op Java was geworden, naar
Europa terug; de Nederlandse vrouw met wie hij in '46 in het huwelijk
'Yas getreden en die in verwachting was van een tweede kind, moest hij
achterlaten. In Brussel leidde hij een arm bestaan. Hij wendde zich tot
van Twist die hij in Den Haag bezocht, verzoekend om een aanbeveling
voor een nieuwe functie als Indisch bestuursambtenaar - geen succes. Een
73

NEGENTIENDE EEUW
tijdlang leefde hij vervolgens in het Duitse Kassel, daar, nadien ook
elders, zijn schuldeisers ontlopend. Zijn vrouw repatrieerde en ging bij
zijn familie in Arnhem wonen. Zelf zette hij zich, weer in Brussel, in
het najaar van '59 aan het schrijven van een roman, in de kern een
weergave van zijn eigen ervaringen, die hij onder het pseudoniem
'Multatuli' ('ik heb veel geleden') wilde uitgeven. 'Want, Excellentie,'
had hij ruim drie jaar eerder, in april' 56, in Batavia geschreven in een
memorandum aan de gouverneur-generaal dat hij bij nader inzien niet
had verzonden,
'ik ben bezield met de kracht van een eerlijk man die een edele zaak voorstaat,
Want ik heb mij zelve leren kennen als waardig daarvan de held, of althans
de martelaar te wezen .
. . . Ik heb veel geleden. Ik geloof dat ik bestemd ben veel te handelen. Ik
geloof dat ik een roeping heb ... ik geloof dat God mij de kracht geven zal, die
te volbrengen ... Die roeping is: de miljoenen mensen die gebukt gaan onder
uitzuiging,' afpersing, knevelarij, roof en moord, daarvan te verlossen ... Wie mij
daarin steunt reik ik de hand; wie mij daarin tegenwerkt is mijn vijand, zij hij
Raad van Indië, gouverneur-generaal, zij hij mijn broeder.'
'Pagina's lang', aldus van 't Veer, had hij verder in het memorandum
uiteengezet, 'dat het hele Nederlandse bewind sedert de begintijd van
de Oost-Indische Compagnie door roof en knevelarij was gekenmerkt
en op de bajonetten van het Indische leger steunde.' 'Ik vraag', had hij
aan het slot geschreven,
'gerechtigheid voor de vertrapte mensheid! En dat zal ik blijven vragen zo lang
ik adem heb, ik zal het uitroepen aan de hoeken der straten, ik zal het de koning
zeggen als ik hem wijs op de juwelen zijner Kroon, en aan Holland als ik het
wijs op zijn kapitalen: die juwelen zijn gestolen, die kapitalen zijn geroofd, uw
welvaart is een diefstal en uw batig slot is een boom die zijn wortels heeft in
een moeras van ongerechtigheid!
En als het niet baat?
Ik zal alle talen van Europa leren om het in vers te brengen, opdat de moeders
voorzingen aan hun kinderen: daar ligt een roofstaat aan zee tussen Oost-
Friesland en de Schelde.
En ik zal mij beroepen op wat er edel is in de mensheid, en ik zal een kruistocht
prediken tegen de gewapende kooplieden die onder aanroeping van God, zich
vetmesten met bloed!"
, Aangehaald in a.v., p. 350-52.
74

MULTATULI
Hooggestemde taal! Zij overdekte misschien elementen van innerlijke
onzekerheid, want Douwes Dekker is, constateert van 't Veer, in Lebak
niet zonder zelfoverschatting opgetreden I en er ook 'beïnvloed door
zulke menselijke zwakheden als twijfel, ijdelheid, angst en eerzucht."
Met diezelfde zwakheden hebben wellicht enkele brieven aan zijn vrouw
samengehangen die uit eind 1859 dateren: hij had toen een aanbod van
de minister van koloniën ontvangen dat hij in de West een nieuwe positie
als bestuursambtenaar zou krijgen als het boek dat hij schreef en waarvan
het verontrustend gerucht tot de minister was doorgedrongen, niet zou
worden gepubliceerd, en hij overwoog vervolgens, blijkens die brieven,
eerst als voorwaarde te stellen dat hij resident van Pasoeroean zou worden
(hij zou dan recht hebben op cultuurprocenten tot een totaal van ruim
f 25000 per jaar) alsmede een ruim voorschot en een hoge onderscheiding
zou ontvangen, en ging tenslotte van een nog hogere eis reppen: een
benoeming tot lid van de Raad van Nederlands-Indië. Het is mogelijk
dat Douwes Dekker, die steeds door geldnood werd geplaagd, met die
brieven zijn vrouw wilde geruststellen - twijfelachtig is ofhij ooit serieus
heeft geloofd dat zijn voorwaarden zouden worden aanvaard. Hoe dat
zij, hij wendde zich niet tot de minister en zijn boek dat dwars tegen de
Nederlandse zelfgenoegzaamheid inging: Max Have/aar of de koffievei/ingen
van de Nederlandse Handelmaatschappij", kwam in mei 1860 uit.
*
Het was, voorzover het op Indië betrekking had (Havelaars relaas was
gevat in het raam van het relaas van dat prototype van de benepen
burgerman, 'Batavus Droogstoppel', makelaar in koffie te Amsterdam),
een bewogen aanklacht tegen het, in de als traag en gemakzuchtig
afgeschilderde resident van Bantam, 'Slijmering', gepersonifieerd koloniaal
regime dat zichzelf handhaafde via het drukkend gezag van de
inheemse bestuurders - hoe drukkend dat was, werd het treffendst
weergegeven in het in hoofdstuk 17 opgenomen verhaal van Saïdjah en
Adinda: beide personen gaan te gronde door de knevelarijen van de
inheemse u/edono, de schoonzoon van de regent van Lebak, die zich buffel
na buffel toeëigent, en wanneer Saïdjah, die in Batavia als huisbediende
is gaan werken, na drie jaar met zijn spaargeld naar zijn dorp terugkeert
om er volgens afspraak met Adinda te trouwen, is zijn moeder van
I A.v., p. 374. 2 A.v., p. 359.
75

NEGENTIENDE EEUW
verdriet gestorven, is zijn vader in de gevangenis bezweken waar men
hem had opgesloten omdat men van hem een wanhoopsuitbarsting
vreesde, en blijkt Adinda verdwenen te zijn: zij is mèt haar broers door
haar vader (ook háár moeder is van verdriet gestorven) meegenomen naar
een plaats aan de kust vanwaar de vader met andere dorpelingen die door
de wedono tot de bedelstaf zijl) gebracht, is overgestoken naar het gebied
in het zuiden van Sumatra, de Lampongs, waar verzet geboden wordt
tegen het Nederlands gezag. Saïdjah gaat er heen en sluit zich, op zoek
naar Adinda, bij de opstandelingen aan; 'in een dorp dat pas veroverd
was door het Nederlandse leger, en dus in brand stond', vindt hij het
lijk van Adinda's vader, de lijken van haar drie broers, 'jongelingen, bijna
kinderen nog, en een weinig verder lag het lijk van Adinda, naakt,
afschuwelijk mishandeld.'
'Toen liep Saïdjah enige soldaten tegemoet, die met geveld geweer de laatstlevende
opstandelingen in het vuur dreven der brandende huizen. Hij omvademde
de brede zwaardbajonetten, drukte zich voorwaarts met kracht, en drong
nog de soldaten terug met een laatste inspanning, toen de gevesten stuitten tegen
zijn borst.
. En weinig tijds later was er te Batavia groot gejubel over de nieuwe overwinning,
die weer zovele lauweren had gevoegd bij de lauweren van 't Nederlands-
Indisch leger. En de Landvoogd schreef naar 't Moederland dat de rust in de
Lampongs hersteld was. -En de Koning van Nederland, voorgelicht door zijn
Staatsdienaren, beloonde wederom zoveel heldenmoed met vele ridderkruisen.
En waarschijnlijk stegen er uit de harten der vromen, in zondagskerk of
bidstond, dankgebeden ten hemel, bij 't vernemen dat 'de Heer der heirscharen'
weer had meegestreden onder de banier van Nederland ...
'Maar God, met zoveel wee begaan,
nam de offers van die dag niet aan!"
Het slot van Max Have/aar volgde het door Douwes Dekker niet
verzonden, in '56 geschreven memorandum voor de gouverneur-generaal;
het eindigde met de opdracht van zijn werk aan
'Willem de Derde, Koning, Groothertog, Prins ... meer dan Prins, Groothertog
en Koning ... KEIZER van het prachtig rijk van INSULINDE dat zich daar
slingert om de evenaar, als een gordel van smaragd ...
Aan u durf ik met vertrouwen vragen of het uw Keizerlijke wil is:
Dat de Havelaars worden bespat door de modder van Slijmeringen en Droogstoppels?
en dat daarginds uw meer dan dertig mil/ioenen onderdanen worden MISHAN-
DELD EN UITGEZOGEN IN UW NAAM?'

'MAX HA VELAAR'
De verschijning van Max Have/aar deed, aldus van Hoëvell in de Tweede
*
Kamer, een rilling door het land gaan. Wàs dat zo? Misschien bij velen,
maar niet bij de meesten van de vermogende liberalen en conservatieven
die het in Den Haag voor het zeggen hadden, en evenmin bij hun
zaakwaarnemers in Batavia; daar werd door diegenen die van de kolo-
niale verhoudingen profiteerden, Douwes Dekker uitgespeeld tegen
Multatuli: van de financiële onregelmatigheden in het gebied van Padang
maakte men ernstige malversaties en de theatrale, excentrieke elementen
in het optreden van de aanklager werden onderstreept in een pogen, de
juistheid van de aanklacht (aanklacht die zich primair tegen de inheemse,
secundair tegen de Nederlandse gezagdragers richtte) te ontzenuwen.
Meende Douwes Dekker dat het Nederlands bewind in Indië grondig
gewijzigd of dat het beëindigd moest worden? Dat is niet geheel dui-
delijk - hij hield in later jaren dat einde in elk geval voor onvermijdelijk.
Na lezing van Max Have/aar had in 1860 een in Indië geboren Neder-
lander, S. E. W. Roorda van Eijsinga, die na een wisselvallige carrière (hij
was ook een tijdlang officier geweest) een functie had gekregen: in een
district waar de gevolgen van de hongersnood uit het einde van de jaren
'40 nog duidelijk zichtbaar waren, een aan Diponegoro's vermetelste
troepenaanvoerder in de mond gelegde 'Vloekzang' geschreven: 'De
laatste dag der Hollanders op Java'; zich vermeiend in een nogal sadistische
fantasie, had hij daarin uitgebeeld hoe de vertrapte Javanen de
Nederlanders zouden verpletteren en hun dochters verkrachten:
'En als haar schand' zal zijn voltrokken,
als wij ons hebben moegekust,
als elk tot walgens toe verzadigd,
het hart van wraak, het lijf van lust,
dan tijgen wij aan 't banketteren
en de eerste toast is: 't Batig Slot!
De tweede toast: aan Jezus Christus!
De laatste dronk: aan Neerlands God!
En als de zon in 't oosten opdaagt,
knielt elk Javaan voor Mahomed,
wijl hij het zachtste volk der aarde
van Christenhonden heeft gered.'
77

NEGENTIENDE EEUW
Douwes Dekker vond dit gedicht, zo schreef hij Roorda in 1871',
'prachtig', 'en wáár!'2 - hij nam de tekst in de 'Aantekeningen en
ophelderingen' bij de in '75 verschenen, herziene druk van Max Have/aar
op. Een jaar later oordeelde hij in een brief aan een te Semarang wonende
Nederlander dat men het Nederlands gezag pas mocht verjagen als 'de
stevige grondslagen van zelf-regering gelegd zijn' ('Insulinde is 'n prachtig
paard waarop een dief zit. Dat men die dief afwerpt is best. Maar men
moet het niet doen voor men 't beest aan de teugel heeft, daar 't anders
de wildernis inloopt en, onbestuurd, van de rotsen te pletter valt.") Ca.
1885 tenslotte, kort voor zijn dood, noemde hij het in een gesprek met
H. H. van Kol, een ingenieur van de Indische waterstaat die met verlof
in Nederland was, niet alleen onvermijdelijk maar ook wenselijk dat het
Nederlands gezag uit Indië zou verdwijnen.
*
Bij de in Indië gevestigde Nederlanders tekende zich in de jaren '80 een
zekere mate van verdeeldheid af: de cultures hadden het in die tijd
moeilijk door internationale prijsdalingen en de kostbare oorlog in Atjeh
leek een voortslepende ziekte. Een vrij brede groep ging zich openstellen
voor het denkbeeld dat Indië minder van Den Haag uit en meer gedecentraliseerd
moest worden bestuurd. Woordvoerder van die groep werd
de journalist mr. 'P. Brooshooft die veel op Java had rondgereisd en in
'87 mede-ondertekenaars trachtte te vinden voor een naar Nederland te
zenden adres, een 'Open brief', handelend over 'de heilloze gevolgen
van het bestuur in Nederlands-Indië'. Niet weinigen bleken bereid, het
adres mede te ondertekenen: toen het in '88 samen met een lang memorandum
dat Brooshooft geschreven had, werd verzonden, stonden er de
namen van meer dan twaalfhonderd Nederlanders onder.
Een duidelijk effect had het stuk niet, maar het is denkbaar dat het bij
diegenen die er kennis van namen, de ontvankelijkheid wekte of versterkte
voor het besef dat Nederlands exploitatie van Indië grote schade
I Roorda was in 1864 uit Indië verbannen op grond van passages in een brochure
waarin hij een vermogende Europese landhuurder er van had beticht dat hij de heersers
van de Vorstenlanden had trachten om te kopen, en die vorsten dat zij de belangen
van de landhuurders zwaarder lieten wegen dan die van de dorpsbevolkingen.
2 Brief, 3 jan. 1871, in R. Nieuwenhuys: Oost-Indische spiegel, p. 157. J Brief aan B.,
5 april 1876, opgenomen in A. S. Kok en 1. D. Petit: Multatu/iana (1903), p. 94.

'EEN ERESCHULD'
had toegebracht aan de Indische samenleving en dat die schade naar
vermogen moest worden hersteld. Zo dacht de radicaal mr. C. Th. van
Deventer er over, die in Indië van jong rechterlijk ambtenaar advocaat
was geworden en er fortuin had gemaakt, maar ook bezield was geraakt
van een sterk medegevoel met de inheemsen en had leren inzien dat iets
van belang te hunnen gunste moest worden ondernomen, 'omdat anders',
zo schreefhij in '86 aan zijn ouders, 'op een goede dag de dam doorbreekt
en de ornwentelingszee ons allen verzwelgt." In '97 naar Nederland
teruggekeerd, publiceerde hij daar twee jaar later, d.w.z. in een periode
waarin in Nederland ongerustheid was ontstaan over de eerder door ons
vermelde dreigende hongersnood in het gebied van Semarang, in het
maandblad De Gids een artikel 'Een ereschuld' (Brooshooft had die term
al eerder gebruikt), waarin hij er op wees dat, zo de vroegere regeringen
van r830 af gemeend hadden het 'batig slot' te kunnen rechtvaardigen
onder verwijzing naar Nederlands benarde financiële positie, dat argument
in elk geval in r866 was komen te vervallen aangezien toen door
de regering verklaard was dat er geen crisis meer dreigde voor de
overheidsfinanciën, zelfs al kwam het batig slot geheel te vervallen;
bovendien was Indië op r januari r867 financieel zelfstandig geworden.
Van die datum af was evenwel, berekende van Deventer, nog ca. f r87
mln uit Indië in de schatkist terechtgekomen: een bedrag dat, meende
hij, aan Indië moest worden teruggegeven.
Verder dan van Deventer ging, na enige tijd, de jonge socialistische
partij, de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij, oftewel de SDAP. Toen
zij, in r894 opgericht (van Kol, uit Indië gerepatrieerd, was een van de
twaalf oprichters), in '95 haar eerste en in '97 haar tweede strijdprogram
opstelde, had zij Indië nog in het geheel niet genoemd. Van Kol bleef
dat als een lacune zien. Samen met Troelstra werd hij in laatstgenoemd
jaar tot Kamerlid voor de SDAP gekozen; in het parlement sprak hij over
'het annexatie-fanatisme' dat tot de Atjeh-oorlog had geleid, en in rçor
schreef hij voor zijn partij een 'ontwerpprogram voor de koloniale
politiek', waarin hij dan wel enerzijds aan de hand van cijfers betoogde
dat werkloosheid en armoede in Nederland zouden toenemen als de band
met Indië werd doorgesneden, maar anderzijds noemde hij het 'plicht',
'de inlander door wijze en onbaatzuchtige voogdij op [te] voeden tot zelfbestuur
... En eenmaal man geworden, zal de inlander ... op eigen benen kunnen staan,
de volwassene zal geen steun meer nodig hebben, de rijp geworden vrucht zal
I Brief, 30 april 1886, in R. Nieuwenhuys: Oost-Indische Spiegel, p. 319.
79

NEGENTI'ENDE EEUW
afvallen van de boom. Dan, maar ook eerst dán, is het uur zijner volledige
autonomie geslagen, dan is onze tijd voorbij, onze taak volbracht, dan hebben wij
vervuld een plicht, een zending:"
Het SDAP-congres kwam er niet aan toe, van Kols ontwerpprogram
te behandelen, wèl werd de kern er uit overgenomen in het verkiezingsprogram
waarin de 'ontwikkeling van het koloniaal beheer in de richting
van het zelfbestuur der koloniën' als punt werd opgenomen.
De verkiezingen van 1901 leidden tot de vorming van het kabinet-
Kuyper en het waren de gedachtengangen van de grote anti-revolutionaire
voorman die men aantrof in wat door het belangrijkste zinsdeel
wellicht de meest opmerkelijke paragraaf uit alle Nederlandse Troonredes
is geweest; die paragraaf luidde:
'Als Christelijke mogendheid is Nederland verplicht, in de Indische archipel
de rechtspositie der inlandse Christenen beter te regelen, aan de Christelijke
zending op vaster voet steun te verlenen en geheel het regeringsbeleid te
doordringen van het besef dat Nederland tegenover de bevolking dezer gewesten
een zedelijke roeping heeft te vervullen. In verband hiermee trekt de mindere
welvaart der inlandse bevolking op Java mijn bijzondere aandacht. Ik wens naar
de bijzondere oorzaken hiervan een onderzoek in te stellen. Aan de bepalingen
ter bescherming van de onder contract werkende koelies zal gestrengelijk de hand
worden gehouden. Naar decentralisatie van bestuur zal gestreefd worden. De
toestand op het noordelijk gedeelte van Sumatra zal, naar ik vertrouw, bij
handhaving van het thans gevolgde stelsel tot algehele pacificatie leiden.'
Afgezien van enkele aan de actualiteit ontleende punten (de armoede
op Java, de positie van de onder poenale sanctie staande koelies en de
operaties van van Heutsz' troepen in Atjeh), werden in de paragraaf
denkbeelden herhaald die Kuyper als hoofdredacteur van het dagblad De
Standaard van het begin van de jaren '70 af had verkondigd. In zijn eerste
hoofdartikel had hij al getoornd tegen het 'ellendig koloniaal beheer in
het verleden? en vooralook tegen de mate waarin het gouvernement,
om onrust te voorkomen, de zending steeds had tegengewerkt (wij
komen hierop terug in hoofdstuk 6); de expedities naar Atjeh had hij
veroordeeld en in het beginselprogram dat hij aan het eind van de jaren
'70 voor de Anti-Revolutionaire Partij had opgesteld, had hij geschreven:
I Aangehaald in Geld en geweien, dl. J, p. 213. 2 Aangehaald in B. J. Brouwer: De
houding van Idenburg en Colijn tegenover de Indonesische beweging (1958), p. 5.
80

KUYPER EN INDIË
'De baatzuchtige neiging van onze staatkunde om de koloniën voor de kas van
de staat of van de particulier te exploiteren, dient plaats te maken voor een
staatkunde van zedelijke verplichting; en diensvolgens ... alle belemmering voor
de vrije prediking van het Evangelie ... opgeheven; bij het lager onderwijs het
bijzonder initiatief van het Europees bestanddeel aanvankelijk ... gesteund;
tegenover het Mohammedanisme het Christelijk karakter der natie niet verloochend.'
In een toelichting had hij 'het stelsel van voogdij' 'het enige goede,
geoorloofde en door de eer van ons Christelijk karakter geboden' stelsel
genoemd:
'een voogdij, let wel, niet om deze volkeren aldoor onmondig te houden, maar
om ze voor wat ze zijn, d.i. voor onmondigen, te nemen en alsnu tegenover deze
09mondige natiën de drieërlei zedelijke verplichting te aanvaarden waaronder
edke voogd tegenover zijn pleegkind staat, t.w. a om het zedelijk op te voeden;
b om zijn bezit ten zijnen meesten bate met overleg te beheren; en c om het in
de toekomst, zo God dit wil, het innemen van zelfstandiger positie mogelijk te
maken."
Was dit standpunt onverenigbaar met imperialistische uitbreiding?
Geenszins. Wie, als Kuyper, niet bereid was, de Islam als volwaardige
godsdienst naast het Christendom te erkennen, en de kerstening van
Indië zag als het brengen van het enig mogelijke heil aan de inheemse
bevolking, moest wel gevoelig worden voor de opvatting dat aan de
uitbreiding van het Nederlands gezag belangrijke positieve kanten zaten.
Kuyper die in de jaren '70 de oorlog in Atjeh had veroordeeld, schreef
in 1896 van het
'heilig besef dat in ons allengs ontwaakt van de roeping om niet alleen ons
koloniaal bezit af te ronden, maar, wat veel meer zegt, om ook aan Atjeh eens
de zegeningen te brengen van veiligheid en orde die Nederland ... nog steeds
bezitten mag."
'Afronding' van het 'koloniaal bezit' was hier een 'roeping' genoemd
- de Troonrede van 1901 sprak van 'een zedelijke roeping' die 'geheel
het regeringsbeleid' moest doordringen.
Wat ging dat regeringsbeleid in eerste instantie dan inhouden? Op
verschillende elementen komen wij in latere hoofdstukken terug - hier
, Aangehaald in Geld en geweten, dl. I, p. r84-85. 2 Aangehaald door S. L. van der
Wal in a.v., p. 203.
81

NEGENTIENDE EEUW
beperken wij ons tot de punten die impliciet of expliciet in de Troonrede
waren genoemd.
Erkenning van een 'ereschuld' werd door Kuypers minister van financiën
afgewezen, maar de minister van koloniën, Kuypers partijgenoot
A. W. F. Idenburg, wist te bereiken dat in 1905 aan Indië een bedrag van
f 40 mln werd geschonken (van Kol noemde het 'een aalmoes"), d.w.z.
dat de in Nederland aangegane kortlopende schuld van het Indisch
gouvernement met f 40 mln werd verminderd, zulks met de bedoeling
dat het gouvernement in Indië hetzelfde bedrag zou uitgeven aan werken
die het inkomen van de inheemse bevolking dienden te verhogen; dat
bleek niet eenvoudig: vier jaar later was pas f 6 '12 mln besteed.
Naar de armoede op Java werd in opdracht van het gouvernement een
breed onderzoek ingesteld dat zich evenwel niet uitstrekte tot de particuliere
landerijen en de Vorstenlanden; er werd een grote hoeveelheid
gegevens verzameld die van 1905 af in talrijke overzichten en in '14 in
een eindrapport werden weergegeven; een reeks maatregelen van beperkte
strekking was het gevolg.
De positie der onder poenale sanctie werkende koelies werd in sommige
opzichten verbeterd - meer hierover in het volgend hoofdstuk.
Het enige punt uit de Troonrede van 1901 dat volledig werd verwezenlijkt,
was wat daar was aangeduid als de 'algehele pacificatie' van 'het
noordelijk gedeelte van Sumatra'.
In Atjeh hadden, gelijk eerder vermeld, de voornaamste leiders van
het verzet zich in 1903 overgegeven, maar de guerrilla werd voortgezet.
Terwijl van Heutsz nog gouverneur was, trok van februari tot juli 1904
een kolonne van de marechaussee onder leiding van luitenant-kolonel
G. C. E. van Daalen dwars door de' schaars bevolkte bergvalleien in het
Atjehse achterland; er werd (geheel conform Multatuli's beschrijving van
het optreden van het Knil in de Lampongs) tussen een kwart en een derde
van de bevolking gedood, onder wie meer dan duizend vrouwen en
kinderen, 'het is', zei Victor de Stuers, de katholieke afgevaardigde van
Weert in de Tweede Kamer, 'of men op de inlanders een bende bloedhonden
heeft losgelaten, het is beulenwerk." Van Daalen, tot luitenantgeneraal
bevorderd, werd in '05 als opvolger van van Heutsz tot gouverneur
van Atjeh benoemd en liet bij de bestrijding van het fanatiek
volgehouden, vaak van wrede middelen gebruikmakend verzet terreurmethoden
toepassen: gevangenen werden afgemaakt, vrouwen en kinderen
doodgeschoten bij het doorzoeken van dorpen. Slechts kleine
1 Aangehaald in a.v., P.47. 2 Aangehaald in van 't Veer: De Atjeh-oorlog, p. 277.
82

VOORTGEZETTE STRIJD IN ATJEH
groepen guerrillastrijders wisten zich te handhaven, vooral aan de westkust,
het laatste groepje gaf zich pas in 1914 over. De in 1873 begonnen
strijd in Atjeh had toen aan Nederlandse kant ruim tweeduizend Europese
en inheemse militairen doen sneuvelen en ca. tienduizend doen
sterven aan besmettelijke ziekten; voorts waren van de tienduizenden
Javanen die als dwangarbeider naar Atjeh waren overgebracht, naar
schatting vijf-en-twintigduizend bezweken en waren aan Atjehse kant
tussen de zestig- en zeventigduizend personen gedood.
Van volledige 'pacificatie' was geen sprake: geïsoleerde guerrillastrijders
bleven rondzwerven tot in het begin van de jaren '30 en zij en
anderen pleegden menigmaal aanslagen op Nederlandse gezagdragers
alsook op inheemse: conservatieve aanhangers van de adat die het Nederlands
gezag hadden aanvaard. 'Locale opstanden van flinke omvang',
aldus van 't Veer, deden zich voor van '25 tot in '33' - men kon in de
jaren '30 nog de sporen ontwaren van de strijd die veertig jaar had
gewoed en van de spanningen waaraan de Atjehers onderworpen waren
geweest: hele landstreken bleven in verwoeste staat liggen en de bevolking
had een groot deel van haar creatieve energie verloren; tot dat laatste
droeg bij dat de naar de Nederlandse kant omgezwaaide inheemse
heersers de dorpsbevolking zware herendiensten bleven opleggen in
pepertuinen die hun grote inkomsten deden toevloeien.
Intussen was, voordat de Eerste Wereldoorlog uitbrak, niet alleen
Atjeh 'gepacificeerd' - de mede door Kuyper bepleite 'afronding' van het
Nederlands territoir had ook .elders tot militair ingrijpen geleid: heel
Sumatra en Celebes waren onderworpen, ook op Borneo was alle verzet
gebreken, hetzelfde was geschied op Bali, Soembawa en Timor (Lombok
was al in 1894 bezet) alsmede op eilanden in en bij de Molukken
waar tevoren van erkenning van het Nederlands gezag geen sprake was
geweest. Het was vooral van Heutsz die gedurende de periode van zijn
gouverneur-generaalschap, 19°4-19°9, de grote stoot gaf tot de uitbreiding
en consolidatie van het Nederlandse gezag in de gehele archipel.
Ook het westelijk deel van Nieuw-Guinea maakte daar nu niet alleen
formeel maar ook feitelijk deel van uit: rond 1900 waren er drie bestuurspasten
gevestigd.
I A.v., p. 293.
*

NEGENTIENDE EEUW
Het is, gezien het voorafgaande, verleidelijk, op de politiek van de
'zedelijke roeping', de 'ethische politiek', zoals zij vaak genoemd werd,
het stempel te drukken van huichelachtigheid en het te doen voorkomen
alsof dat nieuwe beleid van meet af aan louter negatieve gevolgen heeft
gehad voor de inheemse bevolking van de archipel. Daarmee zouden,
menen wij, de zaken te simpel zijn voorgesteld. Om te beginnen hield
de aanvaarding van de voogdij-gedachte in zoverre een breuk met het
verleden in dat de tijdelijkheid van de koloniale verhouding er in was
neergelegd en uitgesproken. Voorts betekende de uitbreiding van het
Nederlands gezag dat de archipel V00r het eerst een staatkundige eenheid
werd: in breder historisch verband gezien een stap vooruit. Het was in
datzelfde verband óók een stap vooruit dat, mede door die gezagsuitbreiding,
Indië werd ontsloten voor de wereldeconomie. Uit die ontsluiting
zijn voor de inheemse samenleving naast nadelen ook voordelen
voortgevloeid: er werd om te beginnen een infrastructuur geschapen
waarop de -Republiek Indonesië heeft kunnen voortbouwen. Ook heeft
het Nederlandse bestuursapparaat in de eerste vier decennia van deze
eeuw in Indië taken ter hand genomen die de inheemsen duidelijk ten
goede zijn gekomen.
'Inheemsen' - dàt is de term die wij hier gebruiken zoals wij het ook
tot dusver deden. Prematuur en onhistorisch zou het zijn, van 'Indonesiërs'
te spreken. 'Indonesië' was aanvankelijk niet meer dan een geografisch
begrip, in 1884 aan de archipel gegeven door de Duitse geograaf
A. Bastian. Die archipel werd bewoond door een veelheid van volkeren,
dozijnen verschillende, zij het onderling verwante talen sprekend, die
zich bewust waren bewoners te zijri van een bepaald eiland of van een
deel van ·een eiland of van een streek - 'Indonesiërs' voelden zij zich
niet. Dat zijn sommigen zich pas gáán voelen in het streven naar onafhankelîjkheid
dat zich kort na 1910 duidelijk is gaan aftekenen en dat
een generatie later, in de Tweede Wereldoorlog, belangrijk werd versterkt.
Over dat streven naar onafhankelijkheid hebben wij veel te schrijven,
maar voordat wij daaraan toekomen, dienen twee onderwerpen die er de
achtergrond van vormen, in al hun cornplexiteit behandeld te worden:
de koloniale samenleving en het koloniale staatsbestel, die beide belangrijke
ontwikkelingen te zien hadden gegeven voordat zij in drie verbijsterende
maanden aan het japans gezag werden onderworpen.

HOOFDSTUK,4
De koloniale samenleving
De samenleving die de eerste vreemdelingen in de Indische archipel
hádden aangetroffen, droeg reeds eert gecompliceerd karakter. Die eerste
vreemdelingen waren.rgelijk vermeld, Chinezen, Voor-Indiërs en Arabieren
die als handelaren in de archipel arriveerden; zij brachten er in
geestelijk opzicht veel nieuws (de Voor-Indiërs vooral doordat zij er,
gevolgd door de Arabieren, de Jslam naar binnen brachten), maar tastten
de in de archipel bestaande gezagspatronen niet aan. Dat laatste deden de
Portugezen, Nederlandcrs en Engelsen wèl: daar waar dat voor de door
hen nagestreefde handelsmonopolies van belang 'was, wensten zij erkenning
van een nieuw gezag: het hunne, gingen zij tot onderwerping over
en werden zij behalve handelaren ook territoriale heersers. In de zeventiende
en achttiende eeuw greep, zoals men zag, de Oost-Indische Cornpagnie
hier en daar al diep in de inheemse samenleving in en de meeste
gevolgen daarvan waren voor die samenleving ongunstig, behalve dan
voor velen van de hoogstgeplaatsten.
In de negentiende eeuw betekende hetCultuurstelsel dat het Nederlandse
gezagsapparaat als producent-in-het-groot ging optreden; koffie
en suiker waren de belangrijkste gewassen. Het geldinkomen van de
inheemse bevolking nam toe maarzij moest daar een zware prijs voor
betalen in de vorm van nieuwe herendiensten; bovendien moest zij
telkens ongeveer een twintigste van haar sawahs afstaan voor de teelt van
suikerriet en indigo. Na 1870, toen de gouvernementssuikercultures
geleidelijk door particuliere werden vervangen (de indigocultuur verliep
doordat chemische verfstoffen in gebruik werden genomen), nam de
strijd om de verdeling van de sawahs in heftigheid toe. Het Westers
bedrijfsleven breidde op Java en Sumatra verscheidene oude cultures uit
en deed er ook nieuwe ontstaan, op Sumatra aanvankelijk vooral die van
tabak, welke gekoppeld werd aan de toepassing van een nieuwe vorm
van. dwang: contractarbeid onder poenale sanctie. Indië ging meer en
meer voor de internationale markt produceren; dat lokte talrijke Nederlanders
en andere Europeanen aan, bovendien nam, bij de uitbreiding
van de Nederlandse bestuursbemoeienissen. het aantal Nederlanders in
overheidsdienst toe. Zo werd Indië in de periode 1870-1940 een belang-
85

DE KOLONIALE SAMENLEVING
rijke producent van grondstoffen en voedingsmiddelen welke het industrieel
meest ontwikkelde deel van de wereld: Europa en Noord-Amerika,
nodig had. De Europese 'top' die bovenop de inheemse samenleving
kwam te rusten en deze op allerlei wijzen ging beïnvloeden, werd steeds
groter, zulks overigens niet in een continu proces maar met de ups en
downs waarmee de internationale eonjunctuur gepaard ging.
Wij willen nu eerst weergeven wat Indië's rol werd in de wereldeconomie.
Grondstoffen voor de wereldmarkt
De openstelling van Indië voor het Nederlandse en andere buitenlandse
kapitaal betekende dat de ondernemingsgewijze, op het maken van winst
gerichte productie van landbouwgewassen en delfstoffen belangrijk toenam.
Op het gebied van de delfstoffen (aardolie!) lag het initiatief bij
ondernemers, op dat van de landbouwgewassen soms bij ondernemers,
soms bij het gouvernement. De eerste kinaboom (uit de bast van kinabomen
wordt de kinine gewonnen) was in 1852 uit Parijs naar Java
overgebracht maar nog voordat hij vruchtbaar zaad had voortgebracht
(daar is dertien jaar voor nodig), liet het gouvernement door een van de
ambtenaren van's Lands Plantentuin te Buitenzorg vijf-en-zeventig
kinaplantjes uit Zuid-Amerika halen; varianten daarvan werden de kern
van gouvernementsaanplantingen die op één na door particuliere werden
vervangen, hoofdzakelijk na 1870. De eerste voor Indië geschikte theestruiken
werden, na vele mislukte proefnemingen zowel door het gouvernement
als door ondernemers, in 1873 uit Achter-Indië ingevoerd. Er
ontstonden uitgebreide kina- en theeplantages. De grote tabaksplantages
die na 1870 vooral in het gebied van Deli werden aangelegd (een
toevoeging aan de tabakscultuur die Java al kende), memoreerden wij
reeds, zo ook het begin van de aardoliewinning tegen het einde van de
negentiende eeuw. Bij de aardolie voegde zich van de aanvang van de
twintigste eeuw af een tweede product dat tot de 'automobielgrondstoffen'
gerekend werd: rubber. Die laatste grondstofwas in de vorige eeuw
louter als bosproduct ingezameld in de binnenlanden van Brazilië - vandaar
werden door Westerse ondernemers rubberboompjes overgebracht
naar Ceylon en Malakka en uit die landen werden zij de Indische archipel
binnengevoerd; daar ontstonden op Sumatra en Borneo grote rubberplantages.
Ni~t alleen de ondernemingen evenwel maar ook de inheem-
86

NIEUWE CULTURES
sen gingen er rubbertuinen aanleggen, gebruik makend van rubberzaden
en rubberplantjes die uit Singapore afkomstig waren; zij trokken dan naar
woeste gronden en plantten op een deel van de ontgonnen terreinen hun
eigen voedsel, op een ander deel de rubberbomen. Was in 1930 de
uitgevoerde rubber nog voor twee-derde afkomstig van de grote ondernemingen,
tien jaar later was van de meer dan verdubbelde uitvoer ruim
de helft voortgebracht in inheemse rubbertuinen.
Onder het Cultuurstelsel was, naar de waarde gerekend, suiker het
belangrijkste Indische exportartikel geweest en dat bleef zo tot in de jaren
'20 van deze eeuw; in '25 evenwel kwam rubber op de hoogste plaats te
staan; de waarde van de uitgevoerde suiker was in dat jaar 22 % van de
totale uitvoerwaarde van Indische producten, die van de uitgevoerde
rubber 33 %; het waarde-aandeel van de aardolie-uitvoer was van I % in
1895 tot 10% in 1925 gestegen. Dit alles kwam er op neer dat, wat de
uitvoer betrof, Indië's economisch zwaartepunt naar Sumatra en Borneo
verschoof. Sumatra werd na de Eerste Wereldoorlog een belangrijk
aanplantgebied van (oorspronkelijk uit West-Afrika afkomstige) oliepalmen,
waarvan de olie gebruikt wordt bij de bereiding van margarine en
zeep; de plantages waren het werk van ondernemingen. Anders lag het
bij de (in de archipel inheemse) cocospalmen, de 'klappers", waarvan het
gedroogde vruchtvlees, de copra, een plantaardig vet oplevert dat op
gelijke wijze gebruikt kan worden als palmolie en bovendien verwerkt
kan worden in veevoer. Klapperolie was vanouds in de archipel gebruikt
als bak- en braadmiddel en als lampolie. Er ontstond nu in de Buitengewesten
een nieuwe, mede op afzet in het buitenland gerichte klappercultuur
en zij ging in zoverre een merkwaardige plaats innemen in de
Indische economie dat zij bijna uitsluitend door inheemsen werd beoefend;
twee-derde-van haar klapperproductie was voor binnenlandse consumptie
bestemd, een-derde werd uitgevoerd. Een soortgelijke ontwikkeling
deed zich voor bij de koffie: in de jaren '30 van deze eeuw was
de Java-koffie nog steeds voor bijna 90 % afkomstig van de ondernemingen,
maar in de Buitengewesten, hoofdzakelijk op Sumatra, werd de
oogst aan koffiebonen, groter al dan de Java-oogst, voor 94 % op de
aanplantingen der inheemse bevolking voortgebracht.
Zo leidde Indië's ontsluiting voor het wereldverkeer niet alleen tot
een groei van de buitenlandse maar ook tot een van de inheemse cultures.
Van elk van die cultures, alsook van de winning van aardolie en tin, valt
1 'Klapper' is een verbastering van het Maleise woord kelapa.

DE KOLONIALE SAMENLEVING
een aparte geschiedenis te schrijven. Dat doen wij niet - wij vatten samen
en willen dan, het hoofdthema van ons werk in het oog houdend,
vermelden dat aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog rubber
en aardolie de belangrijkste Indische uitvoerproducten waren: naar de
waarde gerekend, brachten zij bijna 40 en-bijna 20 % van de totale uitvoer
op. Internationaal betekende de aardolie-uitvoer niet zo veel: nog geen
3 % van de wereldproductie werd in Indië gewonnen (genoeg overigens
om Japan bijzonder begerig te maken, de Indische wingebieden in
handen te krijgen) - veel belangrijker was, internationaal, de plaats van
de Indische rubber: meer dan een derde, 37%, van de wereldexport was
uit Indië afkomstig. Hoger nog was Indië's aandeel aan de wereldexport
van kinine: ca.90%, van het aloude product peper: ca.85 % (ca.drie-kwart
van de uitvoer was afkomstig uit de inheemse pepertuinen in de Lampongs)
en van kapok (75%), lager waren die cijfers voor de producten
van cocos- en oliepalmen: beide ca.25 %, voor thee: bijna 20%, voor tin:
17 %, voor suiker: 1I %, en voor koffie: 4 %. Wie naar die uitvoer zag
(anders dan in de tijd van de Compagnie en onder het Cultuurstelsel
richtte hij zich tenslotte voor het overgrote deel: ca.vier-vijfde, opandere
landen dan Nederland), concludeerde dat Nederlands-Indië een bij uitstek
rijk koloniaal gebied was - in een land als Duitsland sprak men van
'das steinreiche Holland'; als' steinreich' gold het door slechts één factor: het
bezit van Indië.
*
Let men op de ontwikkeling van de voor de uitvoer bestemde productie,
dan blijkt dat de eerste drie decerinia van de twintigste eeuween sterke
groei te zien gaven. Hij werd door de Eerste Wereldoorlog afgeremd
maar die periode had het voordeel dat, aangezien de verbindingen met
Nederland moeilijk waren geworden, de ondernemers in Indië op eigen
benen leerden staan. Het begin van de jaren '20 was een bloeiperiode,
vooral door de stijging van de internationale grondstoffenprijzen, maar
door de diepe economische crisis die zich in 1930 duidelijk ging aftekenen,
werd het beeld radicaal gewijzigd. De vraag naar Indische exportproducten
daalde en hun prijzen tuimelden: suiker en rubber tot een
twintigste van de ca. 1925 bereikte top, copra en peper tot een tiende,
thee tot een vijfde, tin tot een derde. Van 1930 af daalde de waarde van
de totale export in luttele jaren tot een kwart, hetgeen ook samenhing
88

DE DIEPE CRISIS
met het feit dat de voor export bestemde productie tot de helft verminderde.
De suikerindustrie werd het zwaarst getroffen: het suikerareaal
kromp tot niet veel meer dan een zevende in en val) de 180 suikerfabrieken-die
op Java in bedrijfwaren geweest, werden er 140 gesloten. Naast
talloze inheemse werden ook veel Europese arbeidskrachten ontslagen:
voor het eerst was er in Indië sprake van een vrij omvangrijke werkloosheid
onder blanken. Velen van hen keerden noodgedwongen naar Europa
terug, anderen bleven. In 1930 waren omstreeks zeventienduizend Europeanen
hetzij in militaire, hetzij in civiele functies in dienst bij het
gouvernement en werkten ca. vijftigduizend in de particuliere sector
- onder die particulieren waren in '31 meer dan drieduizend werklozen,
vijf jaar later ca. tienduizend; zij werden gesteund door comités die van
het gouvernement de helft van de uitgekeerde steunbedragen terugbetaald
kregen. Al die hulp ten spijt kwam menigeen in acute moeilijkheden
te verkeren; men zag, hetgeen men in Indië nimmer had aanschouwd,
Europeanen als straatkoopman langs de huizen gaan.
Precies als met de regering .in Nederland het geval was, werd het
Indische gouvernement gedwongen ordenend in het bedrijfsleven in te
grijpen. Er werd een departement van economische zaken ingesteld en
niet minder dan vijf-en-twintig nieuwe lichamen werden gevormd:
fondsen, commissies en stichtingen, waarin overheid en bedrijfsleven
samenwerkten teneinde de invoer te reguleren (bijna een derde daarvan
stond tenslotte onder overheidscontroie) en greep te krijgen op de
uitvoer. Internationale regelingén werden getroffen die alle neerkwamen
op een drastische beperking van de productie; zij kwamen o.m. tot stand
voor= suiker, rubber, tin" koffie, thee, kini'ne en palmproducten.'
I Van '24 afvond de tinwinning op Banka en van '34 afbovendien die op het daarbij
gelegen eiland Singkep plaats door de Gemeenschappelijke Mijnbouwmaatschappij
Billiton die voor vijf-achtste eigendom was van het gouvernement, voor drie-achtste
van de Billiton Maatschappij. Deze laatste maatschappij zette de tinwinning op Billiton
voort. 2 Bij de opstelling van die regelingen moesten soms Nederlandse tegen
Nederlands-Indische belangen worden afgewogen, soms de belangen van inheemse
producenten tegen die van de grote ondernemingen. Ten aanzien van de suiker was
men in Indië van mening dat het Javase suikerriet ten dele was opgeofferd aan de
Nederlandse suikerbieten, ten aanzien van de rubber constateerden de inheemse
planters dat hun productie op een andere wijze werd beperkt dan die van de grote
ondernemingen: voor de ondernemingen werd een contingent vastgesteld en hun
productie werd beperkt doordat zij een bijzonder uitvoerrecht moesten betalen - op
Sumatra leidde dat tot ongeregeldheden, De gouverneur van Sumatra's Oostkust die
het met de protesten van de inheemse planters eens was, werd door gouverneurgeneraal
jhr. mr. B. C. de Jonge gedwongen ontslag te nemen; de Jonge's opvolger

DE KOLONIALE SAMENLEVING
Aan het einde van de jaren '30 stond ca. drie-vijfde van de totale uitvoer
onder overheidscontrole.
Voor de inheemse ,bevolking was de diepe crisis een nog grotere ramp
dan voor de Europeanen. In de suikerindustrie, bij de cultures in de
Buitengewesten, in de delfstofbedrijven en' bij de zoutwinning (het
winnen en de verkoop van zout waren sinds de tijd van Raffles een
gouvernementsmonopolie) hadden in '29 in totaal ruim negenhonderdduizend
inheemsen werk gevonden - vijf jaar later, in '34, waren dat er
nog maar ruim driehonderdduizend; bovendien hadden van de ca. driehonderdduizend
inheemsen die in '29 in gouvernementsdienst waren (de
zoutwinning uitgezonderd), ca. honderdduizend hun betrekking verloren.
In totaal moesten dus ca. zevenhonderdduizend inheemsen op de
een of andere wijze opgevangen worden in het inheemse deel van de
samenleving - het dorp, de dessa, had, daarmee troostten de Europeanen
zich, traditioneel een groot opnemingsvermogen. Inderdaad, velen van
die honderdduizenden trokken naar hun dessa, maar dat betekende slechts
dat daar meer monden moesten worden gevoed. Zeker, de kosten van
levensonderhoud van de inheemsen daalden sterk (stelt men die kosten
in '29 op IOO, dan waren zij in '34 tot 39 gezakt), maar van de inheemsen
die in het bedrijfsleven een functie behielden, daalden de lonen nog
sterker, soms tot maar een vijfde, en sterker was ook de daling van de
prijs die de dorpelingen voor hun overtollige rijst konden bedingen.' De
landrente werd evenwel slechts met een derde verlaagd, zout, petroleum
en zelfs de 'katoentjes' uit Japan (veel goedkoper dan de Europese)?
bleven naar verhouding duur, op schulden die men had gemaakt, moest
men de vroegere rente betalen, men moest ook voor aflossingen van die
schulden zorgen - dat alles betekende dat vele dorpelingen in financiële
nood kwamen te verkeren; de naar verhouding welgestelden werden
gedwongen, gouden voorwerpen die tot het familiebezit behoorden, en
opgepotte zilveren munten te verkopen, tezamen voor honderden miljoenen
guldens. Er waren op Java talrijke districten waar landbouwers
de oogst voor enkele jaren vooruit hadden verkocht of op onderpand
van Starkenborgh trof een billijker regeling door ook voor de inheemse planters
eontingenten vast te laten stellen.
I Volgens schattingen behielden de landbouwers op Java 38 % van de rijstoogst voor
eigen gebruik; 20% verkochten zij aan de rijstpellerijen, 42 % verkochten zij op de
markten, de passars. 2 Terwijl de invoer uit Europa, in geld uitgedrukt, in de jaren
1929-33 tot een kwart daalde, bleef de invoer uit Japan gelijk, hetgeen betekende dat
er veel méér Japanse goederen in Indië werden ingevoerd; Japans aandeel aan de
textielinvoer steeg van één- tot drie-kwart.
90

DE DIEPE CRISIS
van die oogsten geld hadden geleend. Wie noodgedwongen zo gehandeld
had, moest zich en zijn gezin in leven houden met minderwaardige
voedingsmiddelen die voordien als voeder voor karbouwen, eenden en
paarden waren gebruikt; er deden zich zelfs gevallen voor waarbij inheemsen
opzettelijk overtredingen begingen waarop gevangenisstraf
stond: in de gevangenis kreeg men tenminste te eten.
In april 'jö schonk de Nederlandse regering een bedrag van f 25 mln
aan het Indische gouvernement met de bedoeling, het aan de verhoging
van het levenspeil ten goede te laten komen (het bedrag werd in Indië
zowel in Europese als in inheemse kringen te laag geacht) - belangrijker
was het feit dat de internationale eonjunctuur in de tweede helft van de
jaren '30 verbeterde. Met dat al gold, toen de Tweede Wereldoorlog
uitbrak, voor de laagstgeplaatsten in de Indische samenleving hetzelfde
als voor de laagstgeplaatsten in de Nederlandse: zij waren de nood, die
door de diepe economische crisis was ontstaan, nog niet volledig te boven
gekomen.
*
Wij vermeldden dat in '29 bij de grote cultures, in de delfstofbedrijven
en bij de zoutwinning ruim negenhonderdduizend inheemsen werk
hadden gevonden en in '34 ruim driehonderdduizend. Hoevelen waren
het in '39? Ons is geen cijfer bekend, maar wij nemen aan dat toen vele
honderdduizenden die in de crisisjaren werkloos waren geraakt, weer in
loondienst hadden kunnen treden. De productie van industriële grondstoffen
was namelijk weer gaan stijgen en de grote cultures besloegen
weer een gezamenlijk oppervlak dat even groot was als in '29. Er is geschat
dat in '39 alleen al op de grote rubberplantages weer ca. driehonderdduizend
inheemsen werkzaam waren, en op de oliepalmplantages ca. vijftigduizend;
voorts, dat het plukken van de bonen op de koffieplantages
toen weer 30 miljoen dagdiensten vorderde en het plukken van de
blaadjes op de theeplantages 25 miljoen. Zo kon opnieuween niet
onaanzienlijk deel van de inheemse bevolking in zijn levensonderhoud
voorzien door arbeid in de grote Westerse ondernemingen. Die ondernemingen
waren niet uit de inlandse samenleving ontstaan maar er aan
toegevoegd. Koffie, thee, kina, rubber, oliepalmen en ook cacao en
planten die vezels opleverden (bijvoorbeeld sisal) waren in de Indische
91

DE KOLONIALE SAMENLEVING
archipel niet eens inheems geweest: Europeanen hadden ze er heen
gebracht en met veel vallen en opstaan de juiste productietechnieken
gevonden. Ook hadden die Europeanen het in cultuur gebrachte gebied
belangrijk uitgebreid: zij hadden aan het eind van de jaren '30 in totaal
omstreeks ro 000 vierkante kilometer woeste grond ontgonnen, beplant
en in permanent onderhoud genomen en de inheemsen die daar en, op
Java, in de suiker- en tabakscuituurwerkzaam waren (cultures die op Java
geen ontginningen maar sawahs nodig hadden), verdienden in '38, aldus
een door de econoom G. A. Ph. Weijer weergegeven 'uiterst ruwe schatting",
tezamen minstens' f roo mln.ê
Ziet men die inkomsten, hoe laag de lonen ook waren (wij komen er
op terug), als een voordeel voor de inheemse samenleving, dan moeten
daar nadelen tegenover worden gesteld die uit de koloniale verhoudingen
voortvloeiden. 'De grote cultures hebben zich alle', aldus in '22 een
tweede econoom, dr. J. H. Boeke,
'aanpassend aan de bestaande omstandigheden, zodanig georganiseerd dat zij van
de kolonie niets anders behoeven dan de grond en de goedkope arbeidskracht.
Zij hebben zich ... zoveel mogelijk los gemaakt van de persoonlijke capaciteiten,
van de verder reikende prestaties, van het economisch inzicht, van de energie,
van de ontwikkeling der bevolking; zij hebben, hun bedrijf technisch vervolmakend,
de afstand tussen zich en de bevolking vergroot ... Zij hebben een sfeer
van exploitatie-uit-onbegrepen-verte om zich geschapen; -
zo' was een situatie gegroeid waarbij in de grote cultures tussen de
inheemse landbouwersklasse als onderste maatschappelijke laag en de uitheemse
ondernemersklasse als bovenste 'vrijwel geen ander verband
(bestond)', aldus Boeke, 'dan dat de bovenste laag de onderste neerdrukt
en haar overtollige sappen opzuigt." Inderdaad, van de Z.g. grote landbouwondernemingen
was slechts een minieme fractie (nog geen 0,4 %
van alle hectares die in erfpacht of als landbouwconcessie uitgegeven
waren) in handen van inheemsen. .
Daar kwam dan nog bij dat de in de archipel geïntroduceerde kapitalistische
verhoudingen aan de inheemse wereld een zware schok toe-
1 G. A. Ph. Weijer in Daar werd wat groots verricht ... Nedérlands-Indië in de twintigste
eeuw (1946), p. 300. 2 -Bij dit bedrag moet wè! bedacht worden dat de betrokken
inheemsen, voorzover zij hun saurahs tijdelijk hadden moeten 'afstaan, de inkomsten
misten die hadden kunnen voortvloeien uit de verbouw van de z.g. tweede gewassen.
3 Aangehaald in D. M. G. Koch: Om de vrijheid. De nationalistische beweging in
Indonesië (1950), p. 61-62.-
92

DE SCHOK VAN HET KAPITALISME
brachten. 'In een enkel mensenleven', zo schreef de Indische oud-journalist
A. Besnard in 1961,
'maakten de binnengedrongen Nederlanders van hun simpele landbouwland een
moderne staat die in de wereld de voorname economische functie van de grootste
leverancier van tropische landbouwproducten ging vervullen. Het was, op zichzelf
bezien, een machtige menselijke prestatie. Maar de energie, die daartoe nodig
was, bracht in het Indonesische gemoed, dat aan zijn kalme levenstempo de
mogelijkheid had ontleend om het leven te ondergaan in waardigheid, een
gruwelijke schok teweeg ... De opening van het land voor de economische
passies van het Westen, met haar woedende creatiezucht, haar verbijsterende
kennis, haar kille, efficiënte methodes, haar machines die door haar paardekrachten
de persoonlijkheid van de fragiele, niet aan haar gewende mens vernederden,
zou spoedig alle bekende verhoudingen ontzetten. Wat doelmatig, eerbiedwaardig
en bevredigend was geweest, gedurende onafzienbare eeuwen, zou nietig
worden, ouderwets en beschamend.;1
Men kan stellen dat de door Besnard geschetste schok dezelfde was
die in de negentiende eeuw door het kapitalisme aan grote delen van de
Europese volkeren werd toegebracht, maar er zijn verschillen: in Europa
Wasde ontwikkeling autonoom, in Indië kwam zij van buiten: in Europa
richtte zij zich in de eerste plaats op een modernisering van industrie en
handel (de boeren konden in een land als Nederland het ontwikkelingstempo
bijhouden door de oprichting van coöperaties), in Indië richtte zij
zich op de opbouw van moderne landbouwcultures en delfstofbedrijven",
terwijl de voor de inheemse bevolking veruit belangrijkste vorm
van economische ~edrijvigheid: de inheemse landbouw, in hoofdzaak
1 A. Besnard in Balans van beleid. Terugblik op de laatste halve eeuw van Nederlands-Indië
(1

DE KOLONIALE SAMENLEVING
terzijde werd gelaten. Wij schrijven 'in hoofdzaak', omdat uit het volgend
hoofdstuk blijken zal dat het gouvernement in de eerste decennia
van deze eeuw taken ter hand heeft genomen, de aanleg van irrigatiewerken
bijvoorbeeld, die de inheemse landbouw ten goede zijn gekomen.
Toch bleef deze achter. Het Europees kapitaal was, wat Java betrof,
bij uitstek geïnteresseerd in een verhoogde opbrengst van het suikerareaal
- inderdaad: na een belangrijke stijging in de negentiende eeuw (sinds
1830 een verzevenvoudiging van de opbrengst per hectare!) leidde voortgezet
wetenschappelijk onderzoek er toe dat van 1900 tot 1940 de productiviteit
van de suikergronden louter door verbetering van het suikerriet
met 75 % steeg - de productiviteit daarentegen van de rijst-sawahs,
gedeeltelijk dezelfde gronden, steeg maar heel weinig: van 1916 tot 1940
(de cijfers vóór '16 zijn ~ns niet bekend) met nog geen 9 %.
Zo richtte de energie van het Europese bedrijfsleven zich in de eerste
plaats op wat voor Europa, niet op wat voor Indië wenselijk was. In dat
bedrijfsleven kregen bovendien inheemsen geen kans om ervaring op te
doen en vooruit te komen. 'Zoals je weet', schreef begin '40 P. A.
Kerstens, voorzitter van de Indische Katholieke Partij I, aan het Tweede
Kamerlid voor de Rooms-Katholieke Staatspartij M. J. M. van Poll,
'is het bij menig grootbedrijf (voorbeeld: de BPM) een onwrikbare stelregel dat
tot stafemployé. uitsluitend uitgezonden Nederlanders benoemd worden .... [Dat]
geldt nagenoeg over de gehele linie van het bedrijfsleven; ik ken niet één
Inlandse jurist, econoom of ingenieur die bij het grote Europese bedrijfsleven
werkzaam is.'2
Dat het accent bij de ontwikkeling van een moderne economie op
bepaalde sectoren van de landbouw lag en niet op die van de industrie,
hing samen met de beduchtheid in Nederland dat industrieproducten
welke men aan Indië kon leveren, in Indië zelf zouden worden vervaardigd,
maar er was nog een tweede, meer 'permanente' factor: de opbouw
gemengd bedrijf zou worden opgericht hetwelk voor vijf-achtste gouvernementseigendom
zou zijn; de BPM, eigenaresse van drie-achtste van de aandelen, diende de
exploitatie ter hand te nemen. In 1927 werd geconstateerd dat zij er maar weinig aan
had gedaan - er waren alleen verliezen geleden die voor vijf-achtste op het gouvernement
drukten. Pas na deining in de pers en in de Tweede Kamer nam de BPM de
exploitatie energieker ter hand.
1 Hij werd eind '41 benoemd tot minister van handel, nijverheid en scheepvaart en
van landbouwen visserij in het tweede kabinet-Gerbrandy. 2 Brief, 22 jan. 1940,
van P. A. Kerstens aan M. van Poll (ARA, archief-P, A. Kerstens, 20).
94

INDUSTRIE
van een moderne industrie was in de Indische archipel moeilijker dan
elders; rijke ijzerertslagen waren er niet ontdekt en wat er aan steenkool
gewonnen werd: weinig op Java, iets meer op Sumatra en Borneo, was
van matige kwaliteit, vooral op Java. Er was in Indië dan ook geen
hoogovenbedrijf: alle staal moest geïmporteerd worden; geïmporteerd
werden ook de machines. Wat zich in Indië 'machinefabriek' noemde,
was in feite een reparatie-werkplaats.
Indië kende wèl een traditionele kleine textielnijverheid in de vorm
van huisbedrijfjes en werkplaatsen waar, veelal met ingevoerde katoen,
de inheemse kleding werd gemaakt - hierin vonden enkele honderdduizenden
inheemsen hun verdienste of hun bijverdienste. Een deel van de
werkplaatsen werd geleidelijk uitgerust met door het Textielinstituut te
Bandoeng uitgevonden verbeterde weefgetouwen, vervolgens met mechanische
weefgetouwen waarvan een deel uit Japan afkomstig was. Ook
waren er enkele honderdduizenden inheemsen die simpele bouwmaterialen,
aardewerk of sigaren en sigaretten vervaardigden, hetzij in huisbedrijfjes,
hetzij in werkplaatsen. Veel zeepfabriekjes werden door Chinezen
gedreven. In totaal vonden in '39 ca. twee miljoen inheemsen hun
bestaan in wat 'de kleine nijverheid' heette - in de moderne industrie
werkten daarentegen slechts ca. dertigduizend inheemse arbeiders. Het
grootste deel van die moderne industrie kwam pas in de jaren '30 tot
stand, voornamelijk niet met Nederlands maar met Amerikaans, Brits,
Duits en Belgisch kapitaal. Machinaal vervaardigd werden toen talrijke
consurnptie-artikelen die hoofdzakelijk bestemd waren voor het groeiend
aantal Nederlanders en andere Europeanendie in Indië leefden, ook
wel voor de vermogenden onder de Chinezen; het Amerikaanse General
Motors-concern vestigde op Java een assemblagebedrijf, de Goodyearfabrieken
richtten er een fabriek op voor het maken van autobanden.
Mede voor de inheemse markt werkten toen enkele grote spinnerijen en
weverijen. Er was voorts een cementfabriek en er waren twee grote
papierfabrieken die in de eerste plaats papier leverden aan de ruim
tweehonderd Nederlandse, Chinese, Arabische en inheemse drukkerijen
die de archipel telde. Het Arabische en inheemse aandeel aan al die
moderne bedrijvigheid was evenwel gering: in 1925 (latere cijfers zijn
ons niet bekend) bleek bij een gouvernementsonderzoek dat van alle
industriële bedrijfjes en bedrijven waar meer dan zes arbeiders werkzaam
waren, 54% eigendom was van Europeanen en 30% van Chinezen; het
Chinese percentage was, naar aangenomen werd, in werkelijkheid hoger
omdat het wel voorkwam dat inheemse eigenaars stromannen waren van
vermogende Chinezen.
95

DE KOLONIALE SAMENLEVING
*
Eerder hebben wij enkele voorb~elden gegeven van de winsten die in
Indië konden worden gemaakt: het Cultuurstelsel deed de Nederlandse
staat bedragen toevloeien tot een totaal van ruim f 800 mln, de gouvernementssuikercultures
stelden menige eigenaar van een suikercontract in
staat, in luttele jaren een fortuin te verwerven, en de Billiton Maatschappij
maakte van 1860 af in dertig jaar tijds met een kapitaal dat van
f 5 mln tot f 1 mln kon worden gereduceerd, ruim f 54 mln zuivere winst.
Hoeveel was in totaal aan Nederlands en ander buitenlands kapitaal
in Indië belegd en hoeveel winst hebben die beleggingen opgeleverd?
Tot in het begin van deze eeuw deden daaromtrent in Nederland
slechts wilde schattingen de ronde waarin over het algemeen Indië's
betekenis voor de Nederlandse economie veel te hoog werd gesteld. Zo
werd in 1914 in een brochure met de veelzeggende titel'Indië verloren,
rampspoed geboren beweerd dat bijna de helft van het Nederlands nationaal
vermogen in Indië was belegd - in werkelijkheid, zo constateerden
latere onderzeekers die beter cijfermateriaal tot hun beschikking hadden,
was dat slechts met een-vijfde tot een-zesde het geval. Volgensdat betere
cijfermateriaal was in '38 van een nationaal vermogen van ca.f 2c2 miljard,
f 4 miljard in Indië belegd, leningen van de Indische overheid daarbij
inbegrepen. Die leningen beliepen toen f 1,3 miljard en die schuld was
voor ca. vier-vijfde in Nederlandse handen.
In het bedrijfsleven was volgens schatting door Nederlanders en
niet-Nederlanders ca. f 4 miljard belegd: f 3 miljard aan Nederlands
kapitaal, f 1 miljard aan niet-Nederlands; aan dat niet-Nederlandse
kapitaal hadden Britten en Amerikanen het grootste aandeel, vooral door
beleggingen in de aardolie-industrie. Al die cijfers geven wij onder
voorbehoud: het Indische gouvernement had van de belegde kapitalen
geen volledig overzicht. Tekenend is het dat D. H. Burger in zijn staat
van de Nederlandse beleggingen in de verschillende sectoren van het
Indische bedrij fsleven tot twee opstellingen kwam 1 die een onderling
verschil vertoonden van niet minder dan f 950 mln; met zijn hoogste
schattingen kwam hij op een totaal van f 3% miljard."
1 D. H. Burger: Sociologisch-economische geschiedenis van Indonesia, dJ. II, p. 86. 2 Ondememingscultures
f I 400 mln; mijnbouw f 600 mln; particuliere spoorwegen f 400
mln; bankwezen f 200 mln; groothandel f 200 mln; kleinhandel en nijverheid f 300
mln; scheepvaart f 400 mln.
96

BELEGGINGEN EN WINSTEN
Ook van de uit Indië afvloeiende winsten die het Westers bedrijfsleven
in Indië maakte, kan niets met zekerheid worden gezegd: er zijn
verschillende schattingen gemaakt. De meeste onderzoekers zijn daarbij
op een percentage uitgekomen dat tussen 6 en 7 ligt. Beleggingen in Indië
waren vóór de Tweede Wereldoorlog goede beleggingen: in doorsnee
leverden zij nog iets meer op dan de bij veel beleggers populaire Amerikaanse
fondsen. Daar stond tegenover dat beleggen in Indië riskanter
was: de cultures konden getroffen worden door droogte en plantenziekten
en de exportprijzen van agrarische en minerale grondstoffen vertoonden
vaak dalingen die door de omstandigheden op de wereldmarkt
werden bepaald. 'In verband met de grote risico's van de beleggingen
waren', schrijft Burger, 'de daaraan verbonden voordelen niet overdreven
hoog."
In de periode vóór de Tweede Wereldoorlog vloeide aldus jaarlijks
een bedrag van f 24Q tot f 280 mln aan winsten naar het buitenland af;
een bedrag dat daar ongeveer de helft van was, óók winst, bleef in Indië
en werd in de bedrijven belegd.
Het was niet zozeer de inheemse economie maar het waren de buitenlandse
ondernemingen die Indië een belangrijke plaats deden innemen
in de wereldeconomie. Die plaats was een feit en dat feit onderstreept
dat het er betrekkelijk rustig was en dat het Nederlands bestuursapparaat
efficiënt werkte; er was dan ook in Nederlands-Indië in absolute
zin méér aan buitenlands kapitaal belegd dan in heel China en in relatieve
zin, d.w.z. per hoofd van de inheemse bevolking, ook méér dan in
Brits-Indië.
*
Behalve van beleggingen door particulieren was er in Indië sprake van
beleggingen door het gouvernement. Er werd in 1941 een opstelling van
gemaakt ten behoeve van de commissie die onder voorzitterschap van
dr. F. H. Visman, lid van de Raad van Nederlands-Indië, naging welke
staatkundige wensen in de Indische samenleving leefden, en blijkens
die opstelling kon men, teruggaande tot 1867 (het jaar waarin Indië een
eigen comptabiliteit had gekregen), overheidsuitgaven tot een totaal van
f 1600 mln tot de kapitaalsbeleggiqgen rekenen. Bijna 80% daarvan,
I D. H. Burger: Sociologisth-economische geschiedenis van Indonesia, dl. II, p. 113.
97

DE KOLONIALE SAMENLEVING
nl. f I265 mln, was belegd in bedrijven die geheel of gedeeltelijk
staatseigendom waren en van die f I 265 mln was bijna f 750 mln belegd
in de Staatsspoorwegen.'
Telt mep bij die bijna f 750 mln de bedragen op, uitgegeven voor de
vaarwaterverbetering en de havenaanleg, dan blijkt dat meer dan de helft
van de gouvernementsbeleggingen gezien mag worden als de overheidsbijdrage
tot het doen ontstaan van een modern verkeerswezen.
Modern verkeerswezen
De Oost-Indische Compagnie had aan de verbetering van het verkeerswezen
niet veel aandacht behoeven te besteden: haar schepen maakten
gebruik van bestaande havens (die van Batavia kreeg nieuwe havenhoofden)
en wel waren de wegen op Java hoogst primitief maar de eerder
door ons vermelde buffeltransporten uit de Preanger konden er zich over
voortbewegen. Daendels' Postweg was het eerste grote werk dat op
verkeersgebied door het Nederlands bestuur op Java werd ondernomen.
Later in de negentiende eeuw maakten de gouvernementscultures het
wenselijk dat op Java talrijke nieuwe wegen werden aangelegd en nieuwe
bruggen gebouwd - na I870 had de uitbreiding van de cultures hetzelfde
effect in die delen van de Buitengewesten waar veel kapitaal werd
geïnvesteerd. Er werden ook spoorwegen aangelegd, vaarwaters verbeterd,
nieuwe havens gemaakt en moderne schepen in de vaart gebracht
en in I928 kwamen de eerste "luchtverbindingen tot stand.
Laat ons beginnen met de voor Indië zo belangrijke verbindingen te
water, die van het begin van de twintigste eeuw af werden bevorderd
doordat de bebakening en de kustverlichting werden verbeterd, bij de
drukste havens baggerwerken werden uitgevoerd en nieuwe haveninstallaties
werden gebouwd. De veruit grootste onderneming op het gebied
van het zeetransport in de archipel was de Koninklijke Paketvaart Maatschappij,
de KPM: een bedrijf, in I888 opgericht, dat twee jaar later bij
vrije inschrijving een gouvernementscontract verwierf en niet alleen
moderne schepen in de vaart bracht (per I april '40 voeren in Indische
wateren 135 KPM-schepen met een gezamenlijke inhoud van 326000
, De overige posten waren: bevloeiingswerken f 89 mln, havens en vaarwaters f 93
mln, gebouwen f 23 mln, afkoop particuliere landerijen f 92 mln (daarop komen wij
nog terug) en diversen f 38 mln.

BETERE VERBINDINGEN
brutoregisterton) maar ook eigen havens liet aanleggen, naar die havens
prauwveren organiseerde voor de aan-ren afvoer van lading en passagiers,
pakhuizen bouwde, woonwijken voor inheemse havenarbeiders liet verrijzen,
reparatiewerkplaatsen inrichtte en zelfs (op Borneo) een eigen
steenkolenmijn exploiteerde. De KPM was een gesubsidieerd bedrijf:
gesubsidieerd door het gouvernement; daar stond tegenover dat zij per
jaar in de Indische wateren minstens anderhalf miljoen zeemijlen moest
afleggen, grotendeels op voorgeschreven routes 1; daarbij moest ook de
post worden vervoerd. Van '33 af ontving de KPM voor dat alles per jaar
f 200 000 subsidie.
Behalve de schepen van de KPM voeren er in Indië nog andere stoomen
motorschepen van kleinere maatschappijen die op de profijtelijkste
routes (ook de route naar en van Singapore) hoofdzakelijk goederen
vervoerden.
Naast dat alles was er de vloot van inheemse. zeilschepen, de prauwen,
die een belangrijke rol speelden in het economisch verkeer voorzover
dat geheel in de inheemse sfeer was gebleven; naar schatting hadden die
prauwen in '38 een gemeenschappelijke inhoud van ruim 70000 brt.
Nu de verbindingen te land.
Aan wegverbetering was veel gedaan op Java, op delen van Sumatra,
Celebes en Bali en op de tineilanden Banka en Billiton; op Borneo waren
slechts- daar nieuwe wegen aangelegd waar vestigingen van grote ondernemingen
waren ontstaan, bijvoorbeeld bij de aardolie-complexen van
Tarakan en Balikpapan. Een deel van al die wegen was onverhard: ze
werden wel door auto's en autobussen gebruikt maar tropische regenbuien
konden dat hoogst bezwaarlijk maken, vooral op bergtrajecten.
Van de verharde wegen was een deel geasfalteerd. In '38 was er op Java
9000 km geasfalteerde en 14000 km verharde weg, in de Buitengewesten
4000 km geasfalteerde en 27000 km verharde weg. Nagenoeg al die
wegen waren pas na 1870 aangelegd. Er werd in 1940 gebruik van gemaakt
door ca. 85 000 motorvoertuigen van welke de helft op Java reed, de helft
in de Buitengewesten.
Er waren op Java Staatsspoorwegen en particuliere spoorwegen met
een aantal, ten dele als voedingslijnen bedoelde, stoomtramwegen. De
Staatsspoorwegen hadden er bijna 3000 km spoorweg in bedrijf, de
particuliere spoorwegen ca. 2500 km. Ten behoeve van die spoorwegen
waren talrijke bruggen gebouwd en tunnels gegraven. Het materieel was
I De KPM onderhield ook scheepvaartverbindingen met China, Japan, Australië en
Nieuw-Zeeland.
99

DE KqLONIALE SAMENLEVING
modern. De reis van Batavia Raar Soerabaja, per spoor een afstand van
ca. 900 k:ni (zeg: van Amsterdam tot Lyon), die in de eerste drie decennia
van de twintigste eeuw drie etmalen in beslag nam (op veel trajecten
moest toen heel langzaam worden gereden), werd in 1930 tot één dag
teruggebracht en in '3ó deed een 'nachtexpress' zijn intrede die met
ijsblokken gekoelde rijtuigen had.
. Ook opSumatra bestonden zowel Staats- als particuliere sp!)orwegen,
alle uitgaande van de belangrijkste havensteden: ruim 1400 km Staatsspoorweg,
.ruirn 2000 km particulier bedrijf.
Bij het personenvervoer maakten in de eerste plaats inheemserr van.de
treinen gebruik; daarvan was het gevolg dat het totaal-aantal reizigers dat
in 1920, het eerste jaar van de economische, opleving welke op de Eerste
Wereldocrlog volgde, een maximum bereikt had, in 1937; het laatste jaar
van de diepe Crisis;tot minder dan twee-vijfde was gedaald; de meeste
inheemsen prefereerden toen de goedkopere autobussen.
Luchtverbindingen kende de archipel sinds 1928, toen (met een regeringssubsidie)
de Koninklijke Nederlands-Indische Luchtvaart Maatschappij,
de Knilm, werd opgericht. Twee jaar later; in 1930; maakte de
KLM van Nederland uit een aanvang met een vaste dienst QPBatavia.
De vliegtuigen deden er vijf-en-een-halve dag over, De verbinding werd
eerst in beide richtingen eens in de.twee weken onderhouden, maar van
'37 af driemaal per week. Vooral voor het postvervoer hetekende dat een
grote verbetering. In Indië zelfbouwde de Knilm geleidelijk een net van
vliegverbindingen op, eerst alleeri op Java, spoedig ook in de Buitengewesten,
later in de jaren '30 mede naar Australië. Het gouvernement
verleende het bedrijf toen een jaarlijkse subsidie van f 700 000.
Aan dit alles voegen wij toe, dat in de jaren 'jo. ook de radiotelefonie
en de radio. een belangrijke roi gingen spelen in het leven van de meeste
Europeanen. Het radiotelefoonverkeer met Nederland begon in ~29en
I breidde zich snel uit. In '34 begon voorts een particuliere onderneming:
de n.v. Nederlands-Indische Radio Omroep Maatschappij, de Nirorn, met
eigen uitzendingen: zij was verplicht, zowel voor een Westers als.voor
een Oosters programma te zorgen - dat Oosters programma werd niet
door inheemsen maar door Nederlanders samengesteld. Anders dan in
Nederland, moest wie luisteren wilde, in Indië vah meet af'aanluistergeld
betalen. f 15 per.jaar. Naar verhouding hadden slechts weiniginheemsen
het geld om een toestel aan te schaffen en het luistergeld te betalen
- bovendien was er in de dessds geen electriciteit. Er stonden in 1940
volgens de officiële gegevens ca. 50090 toestellen bij Europeanen,
ca. 20000 bij Chinezen en Arabieren en ca, J2, 000 bij inheernsen, Van

'[,ELEFOON' EN RADIO
die inheernseri, ca. àcht-en-zestig miljoen in die tijd, bezat dus nog niet
één op de tweeduizend een radio; aangezien ook maar weinigen hunner
konden lezen (daarover later meer), waren zij voor hun kennis van wai:
in Indië en in de rest van de wereld gebeurde, afhankelijk van mondelinge
mededelingen: Bij wie daarvoor gevoelig was, versterkte zulks het
besef achtergesteld te zijn.' Bovenop de inheemse samenleving waarin,
zeker in de dorpen, het leven nog steeds verliep volgens traditionele,
eeuwenoude patronen, ~as een nieuwe, moderne samenleving bezig te
ontstaan, maar val) de verworvenheden daarvan Was tot de inheernsen
. maar weinig doorgedrongen.
Hoe het inheemse deel van de samenleving, er aan de vooravond van
de Tweede Wereldocrlog uitzag, zullen wij straks weergeven - eerst
willen wij, elk in haar historische ontwikkeling, de andere bevolkingsgroepen
behandelen die zich in Indië bevonden: de Buropeanen, de
Indo-Europeanen (of, zoals wij hert als regel zullen aanduiden: de Indi-
.sche Nederlanders) en de Chinezen en Arabieren.
Europeanen
Waarom schrijven wij over 'Europeanen' en niet over 'Nederlanders'?
Niet alleen omdat 'Nederlanders' te eng zou zijn (er woonden en
werkten in Indië ook Duitsers,'Zwitsers, Belgen, Engelsen en leden van
andere Europese naties)- maar ook, en,vooral, omdat het begrip 'Europe-
'anen" de grote scheiding marheide: er waren in de archipel iriheemserr,
meestal als 'Inlanders' aangeduid (een aanduiding die, door politiekbewuste
inheemsen als discriminerend werd ervaren), 'Vreemde Oosterlingen',
zoals het officieel heette (Chinezen, Arabieren en anderen), en
dan tenslotte de maatschappelijke bovenlaag: de Europeanen. Voor heil
(en voor de personen van andere afkomst, voorzover hun verzoek tot
erkenning als Europeaan was ingewilligd I) golden aparte' rechtsregels
- regels die in de twintigste eeuwook van toepassing-werden verklaard
1 Dat was al in het midden: van de negentiende eeuw mogelijk gemaakten van die
mogelijkheid werd toen en later gebruik gemaakt door Vreemde Oosterlingen en,
inheemsen die in het maatschappelijk leven op gelijke voetstonden met de Europeaneri.
en veel met dezen omgingen, Willigde liet goiivernernent hun verzoek om
erkenning in, dan werden hun namen in het Staatsblad voor Nederlands-Indië gepubliceerd
- men sprak dan wel van "Staatsblad-iiatopeuvet:', .
101

DE KOLONIALE SAMENLEVING
op vreemdelingen die een afkomst hadden welke men met die der
Chinezen en Arabieren 'kon vergelijken, maar wier regeringen hadden
weten te bereiken dat hun burgers in Indië als Europeanen behandeld
zouden worden: Japanners, Philippino's, Thailanders en Egyptenaren.
Het aantal in Indië aanwezige Europeanen liep in de tijd van de
Compagnie op tot meer dan tienduizend, van wie Zich, gelijk eerder
vermeld, tegen de vijfduizend in Batavia bevonden. De meesten van die
meer dan tienduizend waren militairen - anderen waren werkzaam bij
het bestuur, bij de handel, bij de rechtspraak en als heelkundigen,
predikanten, schoolmeesters en ambachtslieden, dat laatste vooral op de
werven en in de andere bedrijven die de Compagnie in en bij Batavia
had opgericht. De Compagnie was een veeleisende werkgever. 'De klerken
... , een paar honderd slecht betaalde, schraal gevoede, door koorts'
(vooral malariakoorts) 'geplaagde jongemannen', schrijft Vlekke,
'stonden op om half zes, begonnen te werken om zes uur en bleven aan hun
schrijftafels bezig tot zes uur in de namiddag, met een korte onderbreking van
dertig minuten voor het ontbijt en een pauze van twee uur voor het middagmaal.
Er was geen rust na het eten; het werk ging door in de tropische hitte. 1\1ser veel
werk was, werden kaarsen aangestoken kort na zes, en het schrijfwerk ging door.
Zij mochten het fort niet verlaten behalve op woensdag en op zondagmiddag en
zelfs dan moesten zij om zeven uur thuis zijn ... De arbeiders van de Compagnie
hadden al geen gemakkelijker leven. De schoenmakers waren verplicht één paar
schoenen per dag klaar te maken op straffe van gevangengezet te worden. De
timmerlui en scheepsbouwers van de werven der Compagnie waren aan het einde
van de achttiende eeuw nog altijd zo goed dat James Cook', die zijn schip in de
haven had laten opkalefateren, schreef: 'In de hele wereld is geen betere scheepswerf
dan die van Batavia.' '2
Wie zijn arbeidscontract met de Compagnie was nagekomen, kon, als
hij in leven was gebleven (wij herinneren er aan dat van de dienaren van
de Compagnie jaarlijks gemiddeld een zesde bezweek), naar Nederland
repatriëren - hij kon ook verlof krijgen, zich in de stad Batavia als 'vrij
burger' te vestigen. 'Zo goed als alle vrije burgers waren', aldus Vlekke,
'oud-dienaren van de Compagnie en de society van Batavia was er een
van nieuwe rijken met veel overdadig vertoon van rijkdom. Het werd
als een blijk van grote welstand beschouwd een groot aantal slaven te
hebben om al het werk en alle zorg aan hen over te laten, zelfs de
, De beroemdste achttiende-eeuwse Engelse ontdekkingsreiziger. 2 B. H. M. Vlekke:
Geschiedenis van de Indische archipel, P.207-o8.
102

GROEI VAN HET AANTAL EUROPEANEN
opvoeding van de kinderen." Het rijkst waren diegenen die in de
omgeving van Batavia eigenaar waren geworden van een der door de
Compagnie uitgegeven particuliere landerijen.
In de negentiende eeuw bevonden zich aanvankelijk in Indië veel
minder uit Europa afkomstige blanken; later nam hun aantal toe, als
gevolg eerst van het Cultuurstelsel, vervolgens van de uitbreiding van
de grote cultures en van het bestuursapparaat. In 1856 (het jaar van
Douwes Dekkers conflict in Lebak) toonde een telling aan dat er in Indië,
de militairen uitgezonderd, ruim vierduizend uit Europa afkomstige
blanken waren, onder hen ca. drieduizend Nederlanders. Onder die
blanken (hun aantal groeide vooral na 1900) bevonden zich in de negentiende
eeuw naar verhouding weinig vrouwen - tot aan het einde van
die eeuw hielden het gouvernement en de grote bedrijven de regel aan
dat wie naar Indië werd uitgezonden, ongehuwd moest zijn. Heel veel
mannen (het was in de Compagniestijd niet anders geweest) namen een
inheemse vrouwals bijzit. Als blanke man had men in het algemeen in
een koloniaal bestuurd gebied als Indië een mate van sexuele vrijheid
die Nederland niet kende; wie er meer dan één bijzit op na wilde houden
of de ene na de andere, kon zonder aanstoot te wekken zijn gang gaan.
Die grotere vrijheid sloot trouwens aan bij de leefgewoonten der inheemsen
bij wie in een tijd waarin echtscheiding in Nederland nauwelijks
voorkwam, huwelijken veelvuldig werden ontbonden", hetgeen
krachtens de adat en de regels van de Islam een simpele aangelegenheid
was. De Islam stond bovendien toe dat een man meerdere vrouwen
tegelijk had; vier was het maximum.
In de twintigste eeuw nam het aantal Europese vrouwen niet alleen
absoluut maar vooralook relatief toe. Op elke duizend Europese mannen
waren er in 1880 vierhonderdtwee-en-zeventig Europese vrouwen geweest
- in 1930 (het jaar van de laatste volkstelling die onder het
Nederlands bewind werd gehouden") waren het er achthonderdvier-entachtig,
'en dit getal moet in 1940" aldus Rob Nieuwenhuys,
'eerder groter dan kleiner zijn geweest. En al was daarmee de 'huishoudster' of
1 A.V., p. 208. 2 Er waren ca. 1920 streken op Java waar het aantal echtscheidingen
bijna de helft was van het aantal huwelijken; in de Preanger was het aantal echtscheidingen
zelfs bijna even groot als het aantal huwelijken. Wij weten verder (meer
gegevens hebben wij niet) dat in de drie jaren 1929 t.e.m. 1931 bijna 60% van alle
Islamietische huwelijken werd ontbonden, de meeste met verstoting van de
vrouw. 'Die van 1940 is in verband met de oorlogsomstandigheden niet doorgegaan.

DE k,(jLONiALE SAMENLEVING
njai nog niet verdwenen '(vooral niet in de binnenlanden), 'van een .. , vrijgezellensamenleving
waarin de conctibine een vanzelfsprekende plaats had gekregen,
was geen sprake meer." .
Niet al die Europese vrouwen waren blanken. 'Europeaan' was in Indië
een wettelijk begrip en van het bégin van de negentiende eeuw af gold
dat een vrouw die met een Europeaan (Nederlander) trouwde, daarmee
zelfEuropeaanse (Nederlandse) was geworden. Toen nu in 1892 de Wet
op het Nederlanderschap van kracht ~erd, verkregen alle in 1~4ië aanwezige
Europeanen van gemengde afkomst de Nederlandse nationaliteit
(behalve uiteraard diegenen die deze nationaliteit of een andere Europese
riationaliteit reeds.bezaten)," Zij behoorden daarmee automatisch tot de
groep der Europeanen. Indië telde in '1930 c~. honderdvijftienduizend
Europese vrouwen en meisjes ~aar van hen waren slechts zes-en-twintigduizend
in Europa I(bijna.uitsluitend: in Nederland) geboren - misschien
waren het er I~h'40 iets meer,
Tussen in Europa (eventueel in Indië) geboren planken en als,Nederlander
erkende personen van andere afkomstmaakte de officiële statistiek
geen verschil: allen waren Europeánen, Blijkens de volkstelling van I93Ó
waren het: er ruim tweehonderdveertigduizend (Japanners, Philippine's,
Thailanders en Egyptenaren meegeteld). Preciese cijfers voor i940 zijn
niet bekend; over het algemeen is men er van uitgegaan dat er ten tijde
van de Tweede Wereldoorlog in Indië ca, tachtigduizend uit Nèclerland
afkomstige Nederlaaders waren (misschien tegen de dertigduizend vrouwen
en meisjes, misschien ruim vijftigduizend mannen en jongens) en
ruim tweehonderdduizend Indische Nederlanders. '
Binnen de groep der uit Europa afkomstige blanken was in de eerste
vier decennia van deze eeuw niet alleen de verhouding tussen de aantallen
mannen en vrouwen gewijzigd, maar het moderne bedrijfsleven en
de uitgebreidere gouvemementsbemoeienissen hadden ook beter opgeleide
mannen naar Indië doen vertrekken. 'De planter' (wij citeren
opnieuw Nieuwerihuys) 'die op blote voeten door de terreinen liep . : .
, R Nieuwenhuys: Oost-Indische spiegel, p. 390, 2 Rechtens warenIndische Nederlanders
nadien Nedcrlandcrs zonder meer, Wij willen niettemin, het begrip 'Indische
Nederlanders' blijven gebruiken omdat zij lri historisch en cultureel opzicht een apar::e
groep blev.en vormen die o.m. in de japanse bezettingsjaren een eigen geschiedenis
·had. ;'\Is Nederlandse staarsburgers behoorden die Indische Nederlanders oftewel
Indo-Europeanen in Indië tot de Europeanen. Over hen schrijven wij in de volgende
paragraaf.- schrijven wij in deze over 'Europeanen', dan bedoelen wij, tenzij anders
aangegeven, diegenen die uit Europa afkomstig wareri, '
1°4

EUROPESE LEEFWIJZE
werd vervangen door de in Deventer' of Wageningen opgeleide
kracht ... ; de academisch gevormde ambtenaar kwam in de plaats van de
snel opgeklommen self-made man'?
Met de uitbreiding Vanhet aantal en de wijziging van het soort blanken
dat in Indië ging werken, hing samen dat er verandering kwam jn hun
leefgewoonten. Nieuwenhuys:
'Het leven in Indië werd vooral in de steden (waar het merendeel van de
. Europeanen woonde) cornfortabeler, tegen de vroegere gevaren beschermd door
een goede medische verzorging met uitstekende ziekenhuizen, goede scholen,
eerste-rangs hotels, asfaltwegen, waterleiding en electrisch Iicht, frigidaires en
air-conditioning? In grotere en kleinere steden ontstonden Europese wijken, ..
waar de Europeanen onder elkaar leefden.rZelfs de bouwstijl paste zich bij de
nieuwe vorm van leven aan: de grote, koele Indische huizen met marmeren.
vloeren en een groet erf eromheen werden vervangen door kleinere villa's met
een voor- en achtertuintje, zodat sommige buurten aan Laren ~f Bussum deden
denken bij eenhittegolf Bovendien, en dit is zeer belangrijk, werd de Europese
leefwijze normatief. Als we de grens tussen tempo doelde' en de 'nieuwere tijd'
in de oorlogsjaren reggen, tussen 1914 en 1918, dan kunnen we in het algemeen
zeggen dat de Europeaan die in tempo doeloe aankwam, zich moest aanpassen bij
Indische leefgewoonten, ook omdat hij veelal in concubinaat leefde, een' gemengd
huwelijk sloot of met een Indische trouwde, maar dat daarria ook de
Indische gezinnen, vaak uit sociale overwegingen, zich gingerr aanpassen bij een
Europese levenswijze. Een proces in omgekeerde richting dus."
*
Het vertrek uit Nederland naar Indië betekende dat men in een totaal
andere wereld belandde: dag en nacht ongeveer even lang, een korte
schemering en maar een zwakke wisseling ia de seizoenen - geen lente,
zomer, herfst of winter, maar, behalve in de hooggelegen gebieden, één
voortdurende, drukkende warmte met weinig afkoeling's nachts, en
vooral in de maanden van de z.g. natte moesson, een hinderlijk-hoge
1 Daar was sinds 1912 de Koloniale Landbouwschool gevestigd: een middelbare
opleiding. 2 R Nieuwenhuys: Oost-Indisdie spiegel, p. 390. 3 Air-conditioning kwam
ook in de grote steden maar heel weinig voor en in de meeste huizen van Europeanen
waren geen frigidaires maar ijskasten waarin door een ijsfabriek geleverde blokken
ijs werden geplaatst. 4 'de oude tijd'. 5 R. Nieuwenhuys: Oost-Indische spiegel,
p. 391.
105

DE KOLONIALE SAMENLEVING
luchtvochtigheid. Al met al: een klam en uitputtend klimaat. 'Tropenjaren
tellen dubbel', placht men te zeggen en daar werd ook rekening mee
gehouden: bij de pensioenberekening telde elk dienstjaar als twee pensioenjaren
en was in Nederland vijf-en-zestig de pensioengerechtigde
leeftijd, in Indië was hij voor Europeanen tot 1930 vijf-en-veertig, nadien
(in verband met de diepe crisis en de bezuinigingspolitiek) vijftig jaar.
Dan: de zototaal andere natuur, woest hier, liefelijk daar, haast overal
overweldigend groen en met een weelde aan exotische bomen, planten
en gemren en met tal van vogels en andere dieren, insecten ook, die men
in Europa niet kende. In die andere natuur de inheemsen: andere mensen
met hun donker uiterlijk, hun andere taal, hun andere leefgewoonten,
hun andere cultuur - mensen die vooral op Java de indruk maakten
gedwee te zijn, vriendelijk, hoffelijk, zachtmoedig.
Er waren van meet af aan enkelen onder de uit Nederland aangekomenen
die zozeer aangesproken werden door de sfeer van levensaanvaarding
en berustende kalmte die in de dessa's hing, dat zij, soms en
misschien wel vaak hun inheemse levensgezellin volgend, zich geheel
aan de inheemse samenleving assimileerden en daarin opgingen. Anderen
waren er die, niet zo ver gaand, in hun levens- en denkwijze tussen de
inheemsen en de Europeanen bleven hangen. Weinig Europeanen waren
er die niet, zeker bij een enigszins langdurig verblijf, onder de bekoring
kwamen van het steeds groene tropische eilandenrijk, inderdaad: 'een
gordel van smaragd' - ook wie Max Havelaar verwierp, kon die karakterisering
beamen.
Wie kan de motieven nagaan van al die honderdduizenden Nederlanders
die van de tijd van de Compagnie af in Indië terechtkwamen? Had
Haafner gelijk die diegenen die er zich in de laatste decennia van de
achttiende eeuw bevonden, karakteriseerde, zoals vermeld, als 'deugnieten,
verkwisters, boeven allen die wegens hun misdaden of anderszins
uit hun geboorteplaats zijn verbannen, bankroetiers en ander slecht volk'?
Er waren uitzonderingen op die algemene regel en vast staat dat, al zullen
er onder de uit Nederland gekomen groep ook in de twintigste eeuw
wel personen zijn geweest die naar Indië waren gezonden omdat zij in
Nederland waren mislukt, de groep als geheel een ander karakter was
gaan vertonen dan in vroeger eeuwen: het waren 'gewone' Nederlanders,
in meerderheid afkomstig uit middenstand en bourgeoisie. Velen van
hen hadden het gevoel, in Indië ruimer te kunnen ademhalen dan in het
'verzuilde' Nederland en méér te presteren (zij verdienden ook méér);
de consolidatie van het Nederlands gezag, de invoering van moderne
productiemethoden, de uitbreiding van de taken welke het gouverne-
106

IN DE 'GORDEL VAN SMARAGD'
ment ter hand nam - het schonk menigeen hunner de overtuiging dat
Nederlands leiding heel Indië slechts tot zegen strekte.
Die overtuiging werd versterkt door het toegenomen isolement waarin
de uit Nederland afkomstige groep was komen te verkeren. Olivier
had in het begin van de negentiende eeuw de 'laatdunkende domheid'
der Europeanen in Indië gelaakt omdat zij, heer en meester in het land,
niet door de 'sluier' konden heenzien die voor 'het wezenlijk karakter'
der inheemsen hing. Het kan zijn dat de bloedige Java-oorlog sommigen
de ogen opende. Wij herinneren aan de uitspraak, 185 I, van de minister
van koloniën: dat 'de Javaanse bevolking zeer wel wist dat wij daar
eigenlijk niet behoren.' Zou na 1870 en vooral na 1901 (het jaar waarin
de 'zedelijke roeping' voorop werd gesteld) één minister van koloniën
dat zó gezien en zó gezegd hebben? Men kan diegenen die van het
Cultuurstelsel profiteerden, veel verwijten maar niet dat zij aan zelfbedrog
leden.
Inzicht in wat in de eerste decennia van deze eeuwaan denkbeelden
naar voren kwam onder de ontwikkelden in Indië en besef van de mate
waarin die ontwikkelden uitdrukking gaven aan wat, vaag of scherp
omlijnd, aan wensen leefde in veel bredere inheemse kringen, kon men
slechts verwachten van diegenen die in een nauw en vooralopenhartig
contact stonden met de inheemse wereld. Van dat contact was slechts bij
weinig Europeanen sprake. 'De 'trekkers" (diegenen die weer naar Nederland
zouden terugkeren') 'gaven zich', schrijft Vlekke,
'zeer zelden moeite de inheemse talen maar enigszins behoorlijk te leren. Zij
begrepen weinig van de Indonesische gebruiken en verlangden ze niet te begrijpen.
De omstandigheden dwongen niet langer de Europeanen die in het binnenland
leefden, op hun eenzame posten hun dagen door te brengen. Autoverkeer
over prachtig onderhouden wegen maakte het hun mogelijk, de avond door te
brengen in de sociëteiten der voornaamste steden, waar zij altijd mensen van
hun eigen ras konden aantreffen'2 -
inheemsen, ook de meest ontwikkelden en hoogstgeplaatsten, werden
zelden, en zulks hoofdzakelijk pas in de jaren '30, tot die sociëteiten
toegelaten.
Zo bewerkstelligde de modernisering van het Europese deel van de
samenleving dat er, behalve dan in ambtelijke milieus waarin inheemsen
functies kregen, niet méér maar minder contact kwam met het inheemse
I Er waren er die bleven: planters, zendelingen, missionarissen, soms ook oudbestuursambtenaren.
2 B. H. M. Vlekke: Geschiedenis van de Indische Archipel, p. 438.
1°7

OE KQLONI,AI,E SAMENLEVING
deel: in nog sterker mate dan te, voren .werden de Europeanen een op
zichzelf levende, nogal geïsoleerde gro~p, een k1ein~ eigen wereld temidd~n
van' ee~ grotere, en ~en wereid van bevoorrechten bovendien
die deze voorrechten wensten te handhaven, Van de meesten hunner
hadden gouverneurs-generaal die aan de wensen van Indonesische natienalisten
tegemoet wilden komen, geen begrip te verwachten, laat staan
waardering, en in die afwerende houding werden de Europeanen over
het algemeen gestijfd door him eigen kranten (33, van welke er 25 op
Java verschenen)' die, telkens wanneer het nodig werd geacht, in hun
hoofdredactionele eommentaren, zij het met variaties, de wenselijkheid
van de voortgezette Nederlandse suprematie onderstreepten. Vim die
dagbladen was er. in de eerste decennia van deze eeuw slechts één: De
Locomotief, in Semarang (Midden-Java) verschijnend, dat de ontvoogding
van de inheemse samenleving; bepleitte; dit was ook het enige blad dat
regelmatig bijlageri deed uitkomen in het Javaans, Chinees en Arabisch.
Toen het in 1915 partij trok Voor eert door de justitie vervolgde Indonesische
journalist, kreeg het er van langs van het in Batavia verschijnend
Nieuws van de Dag floor Nederiands-Indië, hetwelk bij die gelegenheid de
inheemse bevolking aanduidde als 'een kudde lakse, domme, onontwikkelde
mensen wier denkvermogen, zo niet geheel afwezig, dan toch van
allerprimitiefste aard is. Naar onze mening', zo heette het verder, 'is de
I Die kranten werden van 1918' af door een en hetzelfde persbureau bediend: het
Algemeen Nieuws- en Telegraaf-Agentschap, ,oftewel Aneta: Aneta was de schepping
van een Indo-Europeaan met een Italiaanse vader, D. W. Berretty, De monopoliepositie
welke hij opbouwde, alsmede geslaagde effectenspeculaties stelden hem in stàat
een groet fortuin te vergaren. Hij liet bij' Bandoeng eerst een kleine bungalow
bouwen, later een VIlla, Isola geheten, 'die uitgroeide', aldus de journalist W. Ch. J.
Bastiaarrs, 'tot een paleis, zoals de tuin uitgroeide tot een uitgestrekt park met vijvers,
fonteinen, gondels uit Venetië en witt€: en zwarte zwanen. Er waren terrassen en op
de, autoboxen gerichte zoeklichten, waarmee Berretry door een druk 'Op de knop in
zijn werkappartementen ... de auto aangaf die moest voorrijden. Het liefst reed hij in
zijn rode Rolls Royce: Er was een 'interieur van enkel Carrara-rnarmer en Venetiaans
glas, met meubelen uit Frankrijk en Oostenrijk, kostbare en zeldzame Perzische
tapijten, een glazen galerij waar doorheen een kabbeiend beekje stroomde, .. Er was
een bar met een' filrnzaai uit Amerika'. (W. Ch, J. Bastiaans: Figu,ren uit de Indische
journalistiek (1975), P·48)
Berretry kwam in '34 bij een vliegramp om het Ieven. Nadien werd zijn villa Isola
de. door ons in hoofdstuk I genoemde dépendance van een Bandeengs hotel. Aneta
werd eigendom van een combinatie van grote Nederlands-Indische bedrijven; het
'kreeg een directeur die onafhankelijk van de raad van commissarissen zijn beleid kon
bepalen, De benoeming van die directeur moest door het gouvernement worden
goed!?iekeurd.
108

STANDS- VÈ',gS!ZHI lLEN
javaan een kind: 'stout en grillig, lastig én lui, oubetrouwbaaren wreed.
Niet J.il staat on). voor zichzelf te zorgen, niet in staat enig ernstig werk
zèlfstandig te .doen.' 1 '.
. Dit Was kras uitgedrukt: het W;l_S irr zijn voorde irtheemsen kwetsende
laatdunkendheid het gouvetnement verre van aangenaam maar ga~'n wij
'te ver wanneer wij schrijven dat van de in Indië werkzame Nederlanders
menigeen in wezen zó over de inheernsen dacht?
*
De wereld der Europeanen was, gelijk gezegd, een kleine wereld. Hij
was niet ofnauwelijks 'verzuild' 'maar daarvoor zoveel te meer 'gelaagd':
een standen-samenleving, Anders dan in het moederland was de sociale
herkomst niet een van dGfactoren die het aanzien bepaalden ~ dal aanzien
hing 'louter af van de rang én de maatschappelijke positie, In de negentiende
eeuw was dat al zo .geweest. Van de ih IndiÉ werkzame blanken
had ten tijde van het Cultuurstelsel slechts één op de zes zijn brood
verdiend' in het particuliere bedrijfsleven, alle overigen beho~rden tot
twee door rangenstelsels gekenmerkte beroepsgroepen: de ambtenaren
-en de militairen. 'N~het Cultuurstelsel nam het .aantal in het particuliere
bedrijfsleven werkzame Europeanen toe - nu werd behalve op de rang
vooral op het inkomen gelet. 'In de soos was', aldus Nieuwenhuys over
de periode vóór de Eerste Wereldo?riog,
'een z.g. duizeridgulden-tafel, waaraan alleen de hoge omes mochten zitten en
desnoods enkele 'rijke tjetten": Voorwaarde tot toelating was een maandsalaris
van minstens duizend 'pop'. De Europese samenleving, die zelfs in Batavia niet
groter was dan die van een Nederlands provincieplaatsje. verde~id'e zich telkens
weer in" groepen en coterieën: bovenlaag en onderlaag; de bovenlaag weer in
,~t}:ibtenar~ri.en particulieren en ells:Van deze-groepen splitste zich weer opnieuw'
Het. was de beruchte Indische geld- en: prestige-geest die de m~nsen samenbracht
en scheidde:'3
Veel van die 'geld- en prestige-geest' bleet ook later bestaan. Er was,
a1a.~s de oud-marine-officier. A.-G.V~omans, sprake van
I Aangehaald in A. P. E. Korver': Sarekat Islam, p. 49. ? 'Rijke stinkerds'. Waar het
woord.ijetvalJdaan·kom~, i~niet bekend. 3 R Nieuwenhuys: 'Tus5en tu/ee vaderlanden
(I95,~), p·4,3·

DE KOLONIALE SAMENLEVING
'coterie-vorming, kleinsteeds gedoe en intrige naast een aan de vorige eeuw
herinnerend oergemoedelijk gezelligheidsleven ... Streberei en struggle for high
life waren niet te miskennen aanwezig. Allerlei kunstmatige 'afstanden' tussen
ambtenaren, handel, winkeldrijvende middenstand, militairen konden niet overbrugd
worden. De grote scheiding: al of niet verkiesbaar zijn tot lid van 'de'
sociëteit, bestond overal nog. Iemand die een 'zaak' had, mocht geen lid zijn. Dat
gold bijvoorbeeld voor apothekers, autodealers en hotelhouders. Dit maakte ook
dat het begrip 'Europese samenleving' brokkelig was en de eenheid feitelijk in
het gouvernement ... was belichaamd alsmede bij instellingen als de Ondernemersraad
en de leiding van de allergrootste concerns, bijv. van de 'olie' en de
'suiker'.'l
Wat stond tegenover dit alles? Niet weinig. Er kon binnen de onderscheiden
groepen sprake zijn van grote hartelijkheid: men was op elkaar
aangewezen, men hielp elkaar, stond in sterker mate open voor anderen
dan in het meer gesloten Nederland. Het fert dat de uit Nederland
overgekomenen in de regel jong waren en jonge gezinnen hadden
gevormd, droeg daartoe bij. Vele~, niet allen, gingen zich in Indië thuis
voelen.
Op nog één negatieve factor dient gewezen te worden: het kan met
het ietwat provinciaals karakter van die samenleving in verband hebben
gestaan dat ze, alle hartelijkheid en onderling· hulpbetoon ten spijt,
overvloeide van persoonlijke confiicten en zich graag te buiten ging aan
ongeremde kritiek. Vooral door dat laatste werd de schrijver Jan Greshoff
getroffen toen hij, uit Zuid-Afrika overgekomen, van eind '40 tot zomer
,4I in Indië werkzaam was. Hij stootte zich er aan dat de er gevestigde
Nederlanders in doorsnee voor het inheemse deel van de samenleving
nauwelijks belangstelling hadden, alsook, zo schreefhij in een afscheidsbrief
in het Bataviaas Nieuwsblad,
'dat men in de Nederlandse samenleving alhier teveel aandacht geeft aan' onvruchtbare
kritiek ... Men zal van mij niet verwachten dat ik, die altijd hartstochtelijk
de vrije kritiek verdedigd heb, daar thans een aanval op zal doen, maar
ik geloof dat hier teveel kritiek om de kritiek bedreven wordt. Soms leek het mij
of er nu werkelijk niets goeds te ontdekken viel. Men kritiseerde letterlijk alles
en met een zichtbaar welbehagen ... Ik heb veel gereisd en mij altijd zoveel
mogelijk gemengd onder de bevolking van het land dat ik bereisde, maar ik kan
verzekeren dat ik nergens ter wereld een zo onophoudelijke kritiek ontmoet heb
als in de Indische samenleving? -
I A. G. Vromans: 'De Europeanen', I, p. 3 (RvO). 2 J. Greshoff in het Batauiaas
Nieuwsblad van 7 juni 1941, aangehaald in Regeringspubliciteitsdienst: Persoverzicht,
110

'ONOPHOUDELIJKE KRITIEK'
waarmee Greshoff het Nederlandse deel bedoelde. Die neiging tot onophoudelijke
kritiek zou op een verhoogde prikkelbaarheid kunnen
wijzen, die enerzijds wellicht samenhing met het afmattend klimaat,
anderzijds misschien ook met verdrongen gevoelens van onzekerheid en,
in de omstandigheden van '4°-'41, met bezorgdheid voor het lot van
verwanten in bezet Nederland en voor de eigen toekomst. Hoe dat alles
zij: voor de meeste blanken vormde de Indische samenleving slechts een
tijdelijk milieu. Men kan niet zeggen dat zij er als groep echt in geworteld
waren. Dat waren de personen van gemengde afkomst, de Indo-Europeanen
wèl - het disharmonisch element in hûn positie had een andere
oorzaak.
Indo-Europeanen
Al in de tijd van de Compagnie werden in Indië personen van gemengde
afkomst geboren: de vader was dan een Nederlander of andere blanke,
de moeder een inheemse. De Compagnie gebruikte die gemengdbloedigen,
de 'Inlandse kinderen' (ook wel als 'mixtisen', 'onegten' en
'bastaarden van Europeezen' aangeduid), ~s militairen en klerken maar
verantwoordelijke functies werden hun niet toevertrouwd.
Zo ook in de negentiende eeuw. Behalve wat de laagste administratieve
betrekkingen betrof, werden de Indo-Europeanen uit de gouvernementsdienst
geweerd. Diegenen hunner die maatschappelijk erkend wilden
worden door de blanke groep waartoe de vaders behoorden, en hogerop
wilden komen, stootten keer op keer hun neus; zij bleven van alle
onderwijs verstoken, velen spraken geen woord Nederlands en zij die
zich de taal van de vaders wèl hadden trachten eigen te maken, drukten
zich veelal op een wijze uit die de lachlust der Nederlanders opwekte.
'Liplappen' of 'Iippers' heetten zij.' Men moet wel aannemen dat van die
personen van gemengde afkomst (buitenechtelijke kinderen van Neder-
24 (IJ juni 1941), p. 455·
I Personen van gemengde afkomst werden al in de Portugese tijd met een term
aangeduid die in de Compagniestijd 'liplappen' werd - vermoedelijk ontstond daaruit
het begrip 'lippers', hetgeen te maken kan hebben gehad met het feit dat sommige
Indo-Europeanen nogal dikke lippen hadden. De termen 'liplappers' en 'lippers'
verdwenen in de tweede helft van de negentiende eeuw. In die tijd kwam het evenwel
nogal eens voor dat kinderen van gemengde afstamming, als de vader het vaderschap
III

DE KOLONIALE ~AMENLEVING
landse gouvernementsdienaren, vooralook van de lagere militairen van
het Knil), gegeven de onverschillige houding van het gros der blanken,
van meet af aan velen in de inheemse samenleving zijn opgegaan - anderen
waren er die de hoop niet opgaven dat zij vroeg of laat bij het
gouvernement in dienst zouden kunnen treden en hun gaven zouden
kunnen ontplooien.
De weg daartoe werd hun versperd toen de minister van koloniën in
1839 bepaalde dat voor alle ambten van enige betekenis slechts personen
inaanmerking kwamen die in Europa waren opgevoed. In 1842 werd die
regeling nog aangescherpt; toen werd bepaald dat voor die ambten het
bezit nodig was van een diploma, afgegeven door een in laatstgenoemd
jaar te Delft opgerichte bestuursacademie. De 'bastaarden' (zo werden de
Indo-Europeanen door de minister aangeduid) dreigden maatschappelijk
steeds verder weg te zinken - uit hun groep kwam de grote belangstelling
voort voor de vergadering in Batavia in mei 1848, waar van Hoëvell ah
voorzitter optrad. '
Die groep was niet zo klein: in 1856 bevonden zich op Java onder de
twintigduizend Europeanen slechts vierduizend uit Europa (en daarvan
drieduizend uit Nederland) afkomstige personen, anders gezegd: de
Nederlandse groep (van wie de meesten na een aantal jaren naar het
moederland zouden terugkeren) was ook toen omgeven door een heel
veel grotere groep personen van gemengde afstamming die als Europeanen
golden doordat zij met Europeanen waren getrouwd of doordat het
vaderschap van henzel(of van een van hun ouders ofgrootouders door
een Europeaan was erkend. Formeel kreeg die groep van de 'erkende'
Indo-Europeanen de mogelijkheid om hogerop te komen toen in, ~864
het voorschrift met betrekking tot de Delftse opleiding werd ingetrokken
- materieel kwam er pas verbetering toen na 1885 het onderwijs voor
Europeanen werd v~~beterd. 'Een kleine bevoorrechte groep van Indo's
kwam daardoor', aldus Nieuwenhuys,
'naar boven drijven, de toestand der lagere klassen bleef de-gehele negentiende
eeuw door (maar ook later) nog slecht. Misère el) achteruitzetting hebben hun
stempel gedrukt ~p de habitus van de Indo, die, men zo vaak indolentie, geeste-
erkende, niet diens familienaam kregen maar de omgekeerde naam, hoe absurd die
ook klonk, bijvoorbeeld 'Kijdsmeir' (in plaats~an van 'Riernsdijk'), 'Esreteip' (in plaats
van 'Pieterse') en 'Rhemrev' (in plaatsvan 'Vermehr'). Dat vaderschap-werd overigens
lang n:ietaltijd erkend; menige blanke man heeft zich niets gelegen laten liggen aan
zijn in de Indische samenleving geboren buitenechtelijke kinderen,
112

M0EILI]i{E POSITiE DEg INDISCHE NÈDERLANOERS
lijke luiheid en gebrek aan zelfvertrouwen heeft verweten zonder naar de
oorzaken te vragen."
In 1892 kwam de belangrijke nieuwe regeling tot stand waarvan wij
eerder al gewag maakten:alle Irido-Europeanen verkregen het Nederlanderschap.
Dat betekende niet dat hun maatschappelijke achterstand
verdween. In 1900 sprak van alle kinderen die in Indië voor het eerst bij
de Nederla~dse scholen voor lager onderwijs werden ingeschreven (dat
sloot de kinderen van de uit Nederland afkomstigen i11),nog geen 3Q%
normaal Nederlands, .I?eer dan 40% sprak uitsluitend Maleis. Nadien
raakte de Nederlandse taal meer ingeburgerd in Indo-Europese kringen
- niettemin bleef de positie van vele Indo-Europeanen moeilijk, Sommige
begaafden konden tot de hoogste functies opkl-immen in het
bestuursapparaat, bij de strijdkrachten, hier en daar ook in het bedrijfsleven,
anderen (hun aantal werd in de jaren '29 op minstens tienduizend
geschat) zonken weg of dreigden Weg te.zinken in de arme kringen van
het inheemse deel der samenleving, en tussen die uitersten bevond zich
de grote groep der Indo-Europeanen die, pogend zich te verheffen boven
de inheemsen, maar al te vaak botste op de 'bovenlaag van diegenen die
uit puropa àfkomstig waren. Wél kregen in de twintigste eeuw veel
Indo-Europeanen functies bij de overheid en in het bedrijfsleven, maar
meestal in de lagere en middelbare rangen, en in het bedrijfsleven
begonnen zij dan met een salaris dat de helft was van wat een pas
gearriveerde, soms van minder diploma's voorziene Nederlandse kracht
ontving; recht op verlof in Europa hadden zij niet. Tot welstand kwamen
slechts weinigen. Van die posities in de lagere en middelbare rangen ging
weer een deel verloren toen zich als goedkopere arbeidskrachten inheernsen
kwamen aanmelden die .Nederlands onderwijs badden kunnen volgen.
*
Binnen de groep der Indo-Europeanen ging zich (hoe, kon: het anders ê)
een duidelijke politieke differentiatiè aftekenen; de meesten, gedreven
door de begrijpelijke behoefte om zich van de inheemse wereld te
1 R Nieuwenhuys: Oost-Indische spiegel, p. 297.
II]

DE KOLONIALE SAMENLEVING
onderscheiden en door de blanke bovenlaag volledig te worden aanvaard,
klampten zich met verdubbelde kracht aan Nederland en zijn symbolen
vast, vooral aan het Oranjehuis, handhaafden de Nederlandse normen
nog strenger dan de Nederlanders zelf deden en begeerden aldus de
trouwste dienaren te zijn die Nederland in de koloniale samenleving
bezat - bij sommigen kwam evenwel met betrekking tot datzelfde
Nederland een sterke rancune naar boven. Die laatsten waren het die
aansluiting gingen zoeken bij de politiek-bewusten onder de inheemsen
die al vóór de Eerste Wereldoorlog hun eisen poneerden.
Uit de zich bij uitstek Nederlands voelende Indo-Europeanen kwamen
eerst twee organisaties -riaar voren die, met aanvaarding van het
Nederlands gezag, louter sociale doelstellingen nastreefden: in 1898 de
Indische Bond, in 1907 de Vereniging Insulinde, maar in 1912 deed een
hoofdzakelijk door Indo-Europeanen opgerichte politieke organisatie
haar intrede, de Indische Partij, die de leuze 'Indië voor de Indiërs'
verkondigde, d.w.z. Indië voor allen die er geboren waren of er zich
blijvend hadden gevestigd. Die Indische Partij keerde zich tegen de
Nederlandse overheersing - wij komen in een later hoofdstuk op deze
partij en het in 1919 opgericht, gezagsgetrouw (en veel groter) Indo-
Europees Verbond terug. Hier willen wij slechts opmerken dat de tegenstelling
tussen de grote groep van de pro-' en de kleine van de anti-
Nederlandse Indo-Europeanen tot aan de Japanse invasie is blijven
bestaan en zich tijdens de Japanse bezetting duidelijk heeft gemanifesteerd.
Chinezen / Arabieren
Al voordat de Portugezen en de Nederlanders in de Indische archipel
verschenen, hadden er zich, zoals eerder bleek, Chinese handelaren
gevestigd, op Java vooral in de inheemse wijkjes die rond de belangrijkste
havenplaatsen waren ontstaan. Emigratie was in het Chinese keizerrijk
enkele eeuwen lang verboden en wie toch emigreerde, mocht niet
terugkeren.' Zo ontstond vooral op Java een Chinese groep die van vader
op zoon, vaak zich vermengend met inheemse geslachten, in Indië bleef:
de indische Chinezen, zoals wij ze hebben genoemd. Die groep kreeg,
I Het emigratieverbod werd in 1894 opgeheven.
II4

INDISCHE EN 'RECENTE' CHINEZEN
mede door de energieke wijze waarop haar leden plachten aan te pakken,
in de Compagniestijd, gelijk vermeld, belangrijke voorrechten. Op grote
delen van Java verwierf zij een feitelijk monopolie op het gebied van de
inlandse handel. Ook maakte de Compagnie het zich gemakkelijk doordat
zij de heffing van bepaalde rechten, bijvoorbeeld invoerrechten en
tolgelden, of het recht om geld op onderpand te lenen, aan Chinezen
verpachtte.
Dat systeem werd in de negentiende eeuw voortgezet. Vermogende
Chinezen bleven als geldschieters optreden - het gevolg daarvan was dat
talrijke inheemse landbouwers, hoewel formeel nog steeds in het bezit
van hun landbouwgronden, in feite pachters werden die jaar op jaar een
groot deel van hun oogst aan die Chinezen moesten afstaan. Er waren er
onder die Chinezen die zich particuliere landerijen konden aanschaffen 1
of suikerfabrieken en rijstpellerijen konden oprichten. Daarnaast waren
er evenwel niet weinige Indische Chinezen die een bescheiden ambacht
uitoefenden, als landbouwer werkzaam waren of zonder duidelijk ambacht
in armoede verkeerden. Voor die laatsten werd door de Indische
Chinezen zelf gezorgd; zij vormden afgescheiden, in aparte wijken
wonende gemeenschappen die sinds de zeventiende eeuwonder eigen
gezagdragers ressorteerden: de 'officieren der Chinezen' (de rangen liepen
van luitenant tot majoor); dezen warenjegens het Nederlandse gouvernement,
eerst dat van de Compagnie, later dat van het koninkrijk,
. verantwoordelijk voor doen en laten van de gehele groep.
In de tweede helft van de negentiende eeuw deden nieuwe groepen
Chinezen hun intrede in de Indische samenleving: uit China afkomstige
handelaren en ambachtslieden, maar vooral koelies die, samen met arme
Indische Chinezen, hoofdzakelijk tewerkgesteld werden in de tinmijnen
van Banka en Billiton en op de tabaks-, later ook op de rubberplantages
op Sumatra's oostkust.
In 1860 hadden op Java ca. honderdvijftigduizend Indische Chinezen
gewoond - er woonden in 1930 door de bevolkingsgroei en de aankomst
van nieuwe immigranten bijna zeshonderdduizend personen van Chinese
afkomst: een kleine vierhonderdduizend Indische, een kleine tweehonderdduizend
'recente' Chinezen. In de Buitengewesten woonden
toen ca.zeshonderdvijftigduizend Chinezen, voor de helft Indische, voor
de helft 'recente'. De meesten van die 'recente' Chinezen, in totaal bij
het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog misschien vijfhonderdvijf-
1 Na 1824 was dat niet meer mogelijk.
IIS

DE KOLONIALE SAMENLEVING
tigduizend, waren koelies, die, zo zou men kunnen zeggen, aan de rand
van de Indische samenleving leefden.' De Indische Chinezen daarentegen
voelden zich deel van die samenleving, spraken een eigen soort
Maleis, hadden eigen, in dat Maleis verschijnende dagbladen en enkele
honderden eigen scholen (naast de Hollands-Chinese die het gouvernement
was gaan oprichten), namen deel aan het staatkundig leven en
werden min of meer geaccepteerd door het Europese deel van de samenleving
(huwelijken van Europeanen met Chinese vrouwen waren niet
zeldzaam), maar, en dat was hun tragiek: van aanvaarding door de
inheemsen was geen sprake. Zij waren, zo formuleerde het in de jaren
'30 de hoofdredacteur van het in Batavia verschijnend Maleis-Chinese
dagblad Sin Po, 'te Indonesisch om Chinees maar te Chinees om Indonesisch
te zijn'.'
Met dit wijzen op het cultureel verschil (het sloot een verschil in
godsdienst in) is, menen wij, wat de afwerende houding der inheemsen
betreft, niet alles gezegd. Het was de specifieke functie die sommige
Indische Chinezen in de gehele samenleving waren blijven vervullen,
die steeds nieuw voedsel gaf aan de wrok tegen de groep welke al in de
zeventiende en achttiende eeuw was ontstaan: Indische Chinezen hadden
het overgrote deel van de groot- en kleinhandel in handen en veel
inheemsen meenden dat zij hun voortdurend te hoge prijzen moesten
betalen voor wat zij afnamen en dat zij te lage prijzen kregen voor wat
zij leverden. Groepen Chinezen waren er die het niet veel beter hadden
dan de inheemsen, bijvoorbeeld de Indisch-Chinese landbouwers die
men op delen van Java, Sumatra en Borneo alsook op Banka en Billiton
kon aantreffen en aan wie op Java door de inheemsen hoogstens verweten
kon worden dat zij gronden bebouwden die inheemsen graag zelf in
gebruik hadden genomen - feller waren de verwijten tegen die Chinezen,
Indische maar ook 'recente', die door de inheemsen werden beschouwd
als profiteurs van hun armoede: de vermogenden onder de meer
dan honderdduizend handelaren die de Chinese groep ca. 1940 telde, en
onder dezen vooral de ruim vijfduizerrd die, rondtrekkend op het platteland,
hun beroep maakten van het voorschieten van geld.
Tegen het einde van de negentiende eeuw hadden Chinese geldschieters
een aanzienlijk deel van de inheemse bevolking van Java in hun
I Verscheidenen hunner poogden zich zo spoedig mogelijk als handelaar, handwerksman
of landbouwer te vestigen; zo ontstonden nieuwe Chinese volksplantingen op
West-Borneo en langs Sumatra's noordoostkust. 2 Aangehaald in L. Suryadinata:
Peranakan Chinese Politics in Java 1917-1942 (I976), p. 4.
116

CHINESE GELDSCHIETERS
greep. 'Het Javaanse volk, met name dat van Midden-Java, is', aldus in
1898 een van de aldaar geplaatste assistent-residenten,
'hoe pijnlijk het ook valt dit te erkennen, een volk van bedelaars. Bedelaars niet
in die zin dat het door bedelarij bestaat (er is wellicht geen land ter wereld waar
zo weinig bedelarij wordt aangetroffen), maar in deze betekenis dat verreweg het'
grootste deel van het volk, indien tot een liquidatie van zijn vermogen werd
overgegaan, blijken zou failliet te moeten worden verklaard.'
Hoe kwam dat? In de eerste plaats door de schulden die 'verreweg het
grootste deel' had aangegaan:
'Weinig maanden, weken, ja soms dagen nadat de padi' binnen is, vindt men
. , . de padi-schuren van het gros der landbouwers ledig en de inhoud opgehoopt
in die van enkele kapitalisten, meestal hadji's", soms ook dessa-hoofden, en vooral
in die van de Chinezen, van wie de landsman weder de voor zijn levensonderhoud
nodige rijst leent tegen teruggave bij de volgende oogst in natura, vermeerderd
met 50 of 100 % voor rente.
... Bij de hoofden, de ambtenaren, de adel des lands, het meest ontwikkelde,
dagelijks met Europese denkbeelden gevoede gedeelte van het volk is het niet
beter gesteld, eerder nog slechter ... : bij de meesten wordt de waarde van hun
huis, hun inboedel, hun sieraden, hun vee, verre overtroffen door het bedrag
hunner schulden en het is geen zeldzaamheid dat die schulden een tien-, ja
twintigvoud bedragen van hun maandelijks inkomen .
. , , Dit betreurenswaardige feit moet niet alleen verklaard worden uit pronk-,
spil- of dobbelzucht, maar voor een zeer groot deel ook uit de adat, die meebrengt
dat bij elke sport die een inlands ambtenaar stijgt, ook de kring zich uitbreidt
van verwanten die op zijn zak teren.'
Het was, meende deze assistent-resident, 'plicht' van het gouvernement
om iets aan deze noodtoestand te doen.'
Inderdaad, het gouvernement greep in: het begon in 1904 met de
organisatie van een Volkskredietwezen en een Gouvernementspandhuisdienst,
beide wijdvertakt (wij zullen er nog cijfers over verstrekken
wanneer wij een overzicht geven van de taken die het gouvernement ten
, De ongepelde rijst. 2 Personen die de pelgrimstocht naar Mekka hadden ondernomen
en hierdoor bij de inheemse bevolking groot gezag genoten. 3 Nota, sept.
1,898, van de assistent-resident van Poerwokerto in (Historisch Genootschap, Commissie
voor bronnenpublikaties betr. de geschiedenis van Nederlands-Indië, 1900-
1942) P. Creutzberg: Het economisch beleid in Nederlands-Indië (verder aan te halen als:
Creutzberg), dl, I (1972), p. 216-17.
117

DE KOLONIALE SAMENLEVING
bate van de inheemsen ter hand heeft genomen) - twee diensten die het
grote voordeel boden dat de inheemsen die er geld leenden, weliswaar
een vrij hoge rente moesten betalen, meestal meer dan 10 % 's jaars, maar
in elk geval niet de veel hogere die bedongen werd bij de door de
iriheernsen zelf, .hier en daar ook wel door het Binnenlands Bestuur,
georganiseerde kredietinstellingen (de dessa-banken' en dessa-pandhuizen)",
laat staan de exorbitante rente die door de particuliere geldschieters
werd gevraagd. Verdwenen die laatsten? Geenszins. Volkskredietwezen
en Couvernementspandhuisdienst hielden zich aan strikte regels: geleende
gelden moesten op tijd worden terugbetaald. Daarbij werd wel soepelheid
betracht maar ze was minder groot dan die der Chinese en andere
geldschieters bij wie het niet op de aflossing van de hoofdsom aankwam
maar op de regelmatige betaling van steeds hogere renten. Zo bleef,
ondanks dat de woeker ook door wettelijke maatregelen werd verboden,
een niet onaanzienlijk deel van de bevolking van Java permanent bij
Chinezen in de schuld staan. Een nauwkeurig overzicht toonde in '39 aan
dat in een willekeurig regentschap van Oost-Java (het is het enige
waarvan ons de gegevens bekend zijn) een-derde van de landbouwers al
hun land en nog e~ns twee-vijfde een deel van hun land hadden verpacht,
bijna allen aan Chinezen; die Chinezen hadden gemiddeld een maandelijkse
rente van 20 % kunnen bedingen.
*
Van 1816 af gold op Java het voorschrift, later tot andere delen van de
archipel uitgebreid, dat inheemsen, Chinezen en andere Vreemde Oosterlingen
een reispas nodig hadden als zij zich buiten hun plaats van
vestiging wilden begeven. Voor inheemsen werd die regeling na 1860
belangrijk versoepeld, niet voor de Vreemde Oosterlingen. Met betrekking
tot die laatsten werd het voorschrift evenwel in 1918, d.w.z. veertien
jaar na de oprichting van het Volkskredietwezen en de Gouvernementspandhuisdienst,
ingetrokken. Die ontwikkeling kan men als een aanwijzing
zien dat het gouvernement geenszins de behoefte had om de
Chinezen en andere Vreemde Oosterlingen dwars te zitten. Integendeel:
de 'Chinezen vormden een intelligente en ijverige bevolkingsgroep.
1 Met steun van het Binnenlands Bestuur werden in sommige streken ook schuldbevrijdingscoöperaties
opgericht.
118

.ONTEVREDENHEID DER CHINEZEN
Zeker, er waren Chinezen, Indische Chinezen vooral, die in de jaren '20
en '30 aansluiting gingen zoeken bij de Indonesische nationalisten (hierop
komen wij nog terug), maar onder de Chinese groep als geheel was
de politieke belangstelling beperkt en vooral de vermogenden, uit wier
kringen meestal de 'officieren der Chinezen' voortkwamen, zagen het
Nederlandse gezag als een effectieve bescherming van hun economische
activiteit.
Niet dat zij in alle opzichten tevreden waren! Veel Chinezen, en dan
bepaald niet alleen de vermogenden, beschouwden het als onbillijk dat
zij, al was in 1919 het voor Europeanen geldend Burgerlijk Wetboek in
hoofdzaak op hen van toepassing verklaard, hun juridische status als
Vreemde Oosterlingen hadden behouden en, anders dan de Japanners,
niet aan Europeanen waren gelijkgesteld, waaruit bijvoorbeeld voortvloeide
dat zij in strafzaken voor inheemse, niet voor Europese rechtbanken
verschenen. Op die gelijkstelling werd herhaaldelijk aangedrongen
door de Chinese regering die zowel de 'recente' als de Indische
Chinezen als burgers van China beschouwde, maar het gouvernement
wenste niet tot die gelijkstelling over te gaan, beseffend dat zij een storm
van verontwaardiging zou doen opsteken in inheemse kringen.
Aparte 'ambtenaren voor Chinese zaken' deden tegen het einde van
de negentiende eeuw hun intrede; in 1916 werd in Batavia een Dienst
van Chinese Zaken opgericht - in '35 werd deze dienst een afdeling van
een Dienst der Oost-Aziatische Zaken die naast de Chinese een Japanse
afdeling had. Die dienst speelde, zoals nog blijken zal, een belangrijke
rol bij het tegengaan der Japanse spionage.
*
Over de Arabieren en andere Vreemde Oosterlingen kunnen wij korter
zijn: zij vormden veel kleinere groepen dan de Chinezen; er woonden
in '40 in heel Indië vermoedelijk ca. vijftigduizend Arabieren en een
kleine twintigduizend andere Vreemde Oosterlingen, hoofdzakelijk Maleiers
en Brits-Indiërs. De mannen uit al deze groepen waren veelal
werkzaam als handelaar, soms ook als bouwondernemer of geldschieter,
en vooral van de Arabieren waren verscheidenen met inheemse vrouwen
getrouwd.
De meeste Arabieren waren afkomstig uit het zuidelijk kustgedeelte
van het Arabisch schiereiland. Zij waren orthodoxe Moslems. Sommigen
119

DE KOLONIALE SAMENLEVING
hunner golden als afstammelingen van de stichter van de Islam, Mohammed
- zij vooral stonden hoog in aanzien bij de inheemse bevolking.
Evenals de Chinezen moesten de Arabieren in de negentiende eeuw
in aparte wijken w.onen en dienden zij een reispas te bezitten wanneer
zij zich buiten de plaatsen wilden begeven waar zij zich hadden gevestigd;
ook deze verbodsbepalingen werden in het begin van de twintigste eeuw
ingetrokken.
Vermelding verdient nog dat Arabieren er in vroeger eeuwen in
sommige gebieden in geslaagd waren zich te doen opnemen in vorstelijke
geslachten en dat had in dunbevolkte streken geleid tot het ontstaan van
Arabische vorstendommen. De belangrijkste daarvan lagen op Oost-
Sumatra en op Borneo; zo had Pontianak (West-Borneo) een Arabisch
sultansgeslacht. Ook elders was van een duidelijke Arabische invloed
sprake; Arabieren hadden een deel van de scheepvaart in handen, er waren
onder hen geldschieters die fortuin hadden gemaakt en sommige vermogenden
waren eigenaar van grote particuliere landerijen. Met dat al
bestond onder de inheemsen jegens de Arabieren als groep niet die
animositeit die jegens de Chinezen was gegroeid. De Arabieren waren
veel minder talrijk en zij werden in beginsel door vele inheemsen met
eerbied bejegend - de betekenis van Arabië als het stamland van de Islam
werd als het ware dagelijks onderstreept doordat alle gebeden in het
Arabisch werden opgezegd. Over de moderniseringsbeweging die bepleitte,
het Arabisch door een inheemse taal te vervangen, komen wij
nog te schrijven.
Inheemsen
Het was in 1938 dat het bestuur van Nederlands grootste partij, de
Rooms-Katholieke Staatspartij, voor de eerste maal besloot, een delegatie
naar Nederlands-Indië te sturen teneinde de situatie aldaar te bestuderen
en persoonlijk contact aan te knopen met de in '18 opgerichte Indische
Katholieke Partij. De delegatie, bestaande uit het Tweede Kamerlid
M. J. M. van Poll en de algemeen secretaris der partij mr. F. Teulings,
vertoefde bijna zes weken in Indië en bracht na terugkomst in Nederland
een schriftelijk rapport uit dat in '39 grotendeels werd gedrukt maar in
die gedrukte vorm slechts binnenskamers werd verspreid. De delegatie
was uiteraard enige tijd in Batavia geweest: een stad met bijna een half
miljoen inwoners, voor vier-vijfde inheemsen; zij had zich daar niet
120

VAN POLL EN TEULlNGS OP BEZOEK
beperkt tot een rondzien in de Europese stadswijken - van Poll, de
eerst-ondergetekende van het rapport, had er geconstateerd dat 'in sommige
stads-kampongs mensonterende toestanden' heersten. Een van die
kampongs had hij bezocht in gezelschap van de directeur van gemeente-
werken, J. M. H. Timmermans. 'Deze kampong', aldus het rapport,
'is gelegen in een oude bedding van de traagstromende Tjiliwong, de rivier van
Batavia. Zij ligt dus in een kom. Van bovenaf gezien, ziet zij er zeer schilderachtig
uit. Maar als men er in komt, vertoont zich de droeve werkelijkheid. Over het
algemeen uiterst smalle, zeer modderige en wegens de bovendien soms vrij sterke
helling moeilijk begaanbare weggetjes scheiden de schamele woningreeksen. Bij
de meeste woningen zijn uit half vergane planken en wat zink en blik 'bijgebouwen'
opgetrokken welke de badkamer en 'sanitaire' (1) inrichting bevatten.
Van daaruit stromen weer smalle, modderige geultjes badwater en menselijke
faecaliën, welke in de vorm van plassen en poelen veelal blijven staan, daar de
afvoer zéér onvoldoende is.
Deze kampong wordt vooral bewoond door inheemse koetsiers, wier ponywagentjes
het stadsbeeld zo aantrekkelijk maken. Maar de aardige pony's staan
hier onder geïmproviseerde afdakjes niet zelden temidden van hun eigen uitwerpselen.
Bij het betreden van deze kampong deelde de heer Timmermans ... de eerste
ondergetekende het volgende mee: 'Er wonen in Batavia vijf-en-veertigduizend
Europeanen; doch hiervan zijn er geen tien in deze kampong geweest.'"
Dergelijke kampongs trof men ook in de havensteden Semarang en
Soerabaja aan, ja elke plaats van enige betekenis op Java had haar arme
inheemse wijken, bevolkt met dorpelingen voor wie in de dessds, welke
overbevolkt waren geraakt, geen middelen van bestaan meer waren
geweest. Veel gemeentebesturen deden hun best, de toestanden in die
stads-kampongs te verbeteren maar zij konden het tempo van de toevloed
van nieuw-aankomenden niet bijhouden.
De meeste inheemsen verkeerden in hoogst bescheiden omstandig-
heden. Maar niet alle! En juist die sociale gelaagdheid binnen het inheemse
deel van de samenleving verdient onze aandacht.
Tussen het gouvernement en de grote massa der inheemsen bevond
1 (Rooms-Katholieke Staatspartij, Algemeen Secretariaat) Rapport van de eerste, in
opdracht van het bestuur der RKSP gemaakte studie- en tontactreis naar Nederlands-Indië, door
de daartoe uitgezonden heren M. J. M. van Poll en mr. F. Teulings uitgebracht aan het
partijbestuur, 23 mei - 16juli 1938 (1939) (ARA, CoIl. P. A. Kerstens, 21) (verder aan te
halen als: Van Poll/Teulings: Rapport).
121

DE KOLONIALE SAMENLEVING
zich het inheems bestuursapparaat, overal aan de basis beginnend met de
dorpshoofden, de loerahs, en opklimmend in de z.g.zelfbestuursgebieden
(de Vorstenlanden op Java en enkele honderden zelfbestuursgebieden in
de Buitengewesten) tot de vorsten (sultans of radjas'y, op Java buiten de
Vorstenlanden opklimmend tot de regenten. Wie van het inheems bestuursapparaat
deel uitmaakte, verhief zich, zoals de eeuwen door het
geval was geweest, boven de grote massa: alle gezagdragers hadden er
recht op dat hun persoonlijke diensten werden verleend en zij genoten
inkomsten die al voor de dorpshoofden tot een aanzienlijk bedrag 's jaars
konden oplopen - regenten, sultans en radjas kregen veel hogere bedragen.
Er waren in heel Indië enkele tienduizenden dorpshoofden en boven
hen waren in 1930, de zelfbestuursgebieden uitgezonderd; ca. drieduizend
andere inheemse gezagdragers werkzaam. Wij komen in het volgend
hoofdstuk op hun bezoldiging en overige emolumenten terug.
Ook andere inheemsen hadden fmancieel een ruimere armslag. Men
kan bijvoorbeeld denken aan dorpelingen die naar verhouding veel
sawahs en buffels bezaten, aan geschoolde handwerkers, aan handelaren,
aan eigenaren van werkplaatsen, aan dorpsheelmeesters, dorpsonderwijzers
en dorpsschrijvers (veruit de meeste inheemsen waren analfabeet)
en bovendien, wat de Buitengewesten betreft, aan eigenaren van goedrenderende
rubber-, koffie- of peperplantages; voorts aan beoefenaren
van de vrije beroepen, aan eigenaren van schepen en andere transportmiddelen,
aan geschoolde arbeiders (bijvoorbeeld typografen), aan militairen
van het Knil, aan opvarenden en ander personeel van de Koninklijke
Marine en van de civiele scheepvaart en aan al het inheems personeel
in dienst van het gouvernement of van overheidsbedrijven. Naar Europese
maatstaven gemeten, verdienden allen die bij de overheid of bijvoorbeeld
bij de Staatsspoorwegen in dienst waren, niet veel, maar hun
inkomen was, behalve wanneer zij de simpelste handenarbeid verrichtten,
aanzienlijk hoger dan dat van veruit de meeste dorpelingen en van
alle ongeschoolde arbeiders en arbeidsters; die laatsten hadden daglonen
die in centen werden uitgedrukt.
*
Een onderzoek dat het gouvernement in '35 liet instellen bij veertig op
West-Java gevestigde ondernemingen, toonde aan dat theepluksters per
dag gemiddeld een loon hadden van 8 cent, vrouwelijke fabriekskoelies,
122

INKOMENS DER INHEEMSEN
werkzaam bijvoorbeeld in de suikerfabrieken, een loon van I I cent,
rubbertappers een loon van 16 cent, mannelijke fabriekskoelies een loon
van 22 '12 cent. Op de suikerplantages waren de daglonen in '35 soms nog
lager: tot een minimum van 4 cent.' Dat alles betrof seizoenarbeid. Bij
het Marine-etablissement in Soerabaja daarentegen kreeg het jongste
hulpje 50 cent per dag en het dagloon van de beste draaiers was er 4
gulden. Inheemse typistes verdienden f 35 per maand en het salaris van
de lagere inheemse beambten kon tot f 150 per maand oplopen. Ook het
inheemse huispersoneel van Europeanen werd (als steeds: naar verhouding)
goed betaald: de huisjongen, een soort butler, kreeg f 20 tot f 25
per maand met vrije inwoning en in de regelook vrije kost, andere
huisbedienden werden dienovereenkomstig betaald; er viel in de Europese
huishoudens bovendien vaak wat af: eten dat overbleef, gedragen
kleding, gedragen schoenen, gebruikt huisraad.
Hoeveel bedroeg het inkomen van de gewone dorpelingen? Dat was
niet zo simpel vast te stellen doordat de oogst, vooral de rijstoogst, voor
een deel (gemiddeld voor bijna twee-vijfde) binnen de huishouding
bleef en dus niet in geld werd omgezet. De commissie-Visman liet in
'40 gegevens verzamelen en kwam tot de conclusie dat, alle inkomensbestanddelen
in geld omgerekend, in '39 per gemiddeld dorpsgezin van
vier tot vijf zielen op Java en Madoera bijna f 94 per jaar was verdiend
en in de Buitengewesten (daar hadden velen nevenverdiensten uit de
verbouw van handelsgewassen) bijna f 156 per jaar.
Wat betekenden die bijna f 94 per jaar op Java en Madoera, waar ca.
1940 naar schatting omstreeks zeven-en-veertig van de in totaal omstreeks
acht-en-zestig miljoen inheemsen woonden?
In '35 bleek bij het eerder genoemde, op veertig ondernemingen
betrekking hebbende onderzoek op West-Java dat per gezin van zes
zielen de dagelijkse kosten van levensonderhoud gemiddeld 26 '12 cent
bedroegen oftewel bijna f 97 per jaar. Voor een gezin van vier tot vijf
zielen zou het wellicht f 78 zijn geweest en het is dat bedrag van f 78 dat
wij moeten plaatsen tegenover de voor '39 vastgestelde jaarinkomsten
van f 94 - met dien verstande dat in het oog moet worden gehouden dat
de kosten van levensonderhoud door allerlei prijsstijgingen in '39 naar
schatting 15 % hoger waren dan in '35. De uitgaven voor dagelijks
levensonderhoud, d.w.z. voor de voeding, zullen, zo veronderstellen wij,
in '39 dus ca. f 90 hebben bedragen, anders gezegd: de jaarinkomsten
1 Na '35 zijn de daglonen weer gaan stijgen maar die stijging bleef achter bij die van
de kosten van levensonderhoud.
123

DE KOLONIALE SAMENLEVING
lieten maar een heel kleine marge vrij. Uit die marge moesten de andere
uitgaven worden bestreden, bijvoorbeeld rente voor geleende gelden 1
en uitgaven voor kleding; die laatste werden in '35 voor Batavia en
omgeving, simpele werkkleding inbegrepen, geraamd op ca. f 4 per jaar
voor elke volwassene.
Wij schreven over 'uitgaven voor dagelijks levensonderhoud'. Leidden
die uitgaven tot het aanschaffen van voldoende voedsel? Neen. Er
werd in '41 een onderzoek naar ingesteld door de door het gouvernement
in het leven geroepen Z.g.Koeliebudget-commissie en daarbij bleek dat
het gemiddeld dagelijks voedsel van landbouwers en hun gezinsleden
een calorische waarde had van I 391 en dat die waarde voor plantagekoelies
en hun gezinsleden, voorzover niet op de plantages gehuisvest,
I 282 was en voor fabriekskoelies en hun gezinsleden, voorzover niet bij
de fabrieken gehuisvest, I 399. Alleen de koelies die op de plantages of
bij de fabrieken gehuisvest waren, een minderheid, en de voorlieden en
technici kregen voldoende voedsel; daarvan was de gemiddelde dagelijkse
calorische waarde iets meer dan 2000. De meeste landbouwers en
koelies waren mèt hun gezinsleden dus ondervoed. Daarbij tekenen wij
nog aan dat wij tot dusver schreven over arbeid op Europese plantages
en in fabrieken bij die plantages - door de eigenaren van inheemse en
Chinese werkplaatsen werden in de regel nog lagere daglonen betaald
en in de Vorstenlanden op Java waren de landbouwers en ongeschoolde
arbeiders er slechter aan toe dan in de gebieden waar de Nederlandse
bestuursinvloed ook op laag niveau duidelijk merkbaar was.
Gelijk vermeld: in de Buitengewesten was het gemiddeld jaarinkomen
van de landbouwers hoger dan op Java en dat kwam vooral doordat
talrijke inheemsen daar handelsgewassen aanplantten naast hun eigen
voedingsgewassen. Op grote delen van Sumatra vloeiden de baten daarvan
aan de landbouwers zelf toe maar in Atjeh, dat veel peper voortbracht,
, kwamen die baten bij de vermogenden terecht die de meeste pepertuinen
in bezit hadden. Trouwens, in dat landsdeel was men in '40 de gevolgen
van de langdurige oorlog die er had gewoed, nog niet te boven. In april
'40 besprak een inheemse jurist op een vergadering in Medan de econo-
1 In 1929 moest in'de residentie Krawang (West-Java) bij het Gouvernementskredietwezen
per jaar 14 % rente worden betaald; van de ruim 100 dessa-banken vroegen
er S8 bijna 24 % rente, alfe overige vroegen meer, 8 zelfs 48 %. De rentetarieven van
de dessa-pandhuizen waren iets hoger en (naar wij aannemen) die van de Chinese en
andere particuliere geldschieters zelfs veel hoger. Cijfers met betrekking tot andere
residenties zijn ons niet bekend.
124

LEVENSOMSTANDIGHEDEN DER INHEEMSEN
mische toestand in Atjeh.' 'Men behoeft', aldus het verslag van zijn
uiteenzetting in een der inheemse dagbladen,
'geen diepgaand onderzoek in te stellen om te weten dat de Atjehers een zeer
arm volk zijn. Daarop wijzen duidelijk de primitieve woningen, de armoedige
kleding, de vele ziekten, het bleke gelaat van veel dessa-mensen als gevolg van
ondervoeding. Met cijfers toonde hij aan dat de inkomsten van de gemiddelde
tani? per dag slechts 4'1z cent bedragen, terwijl hij 7 cent nodig heeft om in zijn
noodzakelijke levensbehoeften te voorzien. Als koelie tewerken ligt in feite niet
in de aard van de Atjeher, doch in de laatste tijd trekken steeds meer lieden naar
de steden om daar dagloner te worden."
Niet alleen in Atjeh maar ook elders in de archipel waren de meeste
inheemsen zeker naar Westerse maatstaven schamel gekleed en schamel
behuisd. Werd dat als een noodtoestand ervaren? Wij nemen aan van
niet: zo waren de leefomstandigheden geweest van generatie op genera-
tie. Het contrast tussen de eigen armoede en de door de moderne techniek
mogelijk gemaakte welvaart werd wellicht door vele inheemsen duide-
lijker dáár beseft waar die moderne techniek haar verworvenheden toonde:
in de steden. Wij herinneren aan het beeld van een van de kampongs
in de hoofdstad dat in het rapport van van Poll en Teulings werd
vastgelegd - elders in Batavia waren de levensomstandigheden van vele
inheemsen, hoewel minder ongunstig, óók aan de primitieve kant. In
1937 liet het gemeentebestuur een breed onderzoek naar die omstandigheden
instellen bij een kleine tweeduizend gemeentekoelies. Slechts
2 % hunner mocht men als geschoolden en ruim 23 % als half-geschoolden
beschouwen, bijna 75 % was ongeschoold. Meer dan de helft van
deze koelies verdiende het laagste loon: 30 cent per dag. De woningen
van bijna een kwart van de gehele groep bestonden uit één karner, Aparte
keukentjes waren er in een kwart van de woningen en een simpele wc
bevond zich slechts in één op de acht.
Ook de gezondheidstoestand van de inheemsen was, al waren gevaar-
lijke volksziekten door de zorgen van het gouvernement bedwongen
(meer hierover in het volgend hoofdstuk), minder gunstig dan die van
I Het kan zijn dat de spreker alleen de afdeling Groot-Atjeh op het oog had waar zo
lang gevochten was, volgens de bestuursambtenaar Piekaar althans was er in het
gouvernement Atjeh als geheel van '39 af sprake van een duidelijke economische
verbetering; er werd bijvoorbeeld weer rijst geëxporteerd. (A. J. Piekaar: Atjeh en de
oorlog me/japan (I94

DE KOLONIALE SAMENLEVING
de overige bevolkingsgroepen; er was een aanzienlijke zuigelingensterfte:
van alle jonggeborenen overleed ongeveer een kwart in het eerste
levensjaar.
*
De ongelijke inkomenspositie van de bevolkingsgroepen in Indië bleek
ook uit de verschillen in hun aandeel aan de opbrengst van de inkomstenbelasting.
Men kreeg een aanslag bij een zuiver inkomen van minstens
f 900 per jaar - een bedrag dat slechts door een klein deel van de
Vreemde Oosterlingen en een miniem klein deel van de inheemsen werd
verdiend. Aangeslagen werden in 1937 (latere groepscijfers zijn ons niet
bekend) ruim zes-en-zestigduizend Europeanen, bijna vier-en-veertigduizend
Vreemde Oosterlingen en ca. dertigduizend inheernsen.' Van
die inheemsen had 88 % een zuiver inkomen van f 3 000 of minder; bij
de Vreemde Oosterlingen was dat met 72 % het geval, bij de Europeanen
(hoofdzakelijk waren dat Indo-Europeanen) met 46 %. Per hoofd van de
werkende bevolking werd het bruto jaarinkomen van de Europeanen in
1939 op f 5300 geschat", dat van de Vreemde Oosterlingen op f 650, dat
van de inheemsen op f 87.. Anders gezegd: de werkende Europeanen
hadden kort voor de Tweede Wereldoorlog een gemiddeld bruto-inkomen
dat zestigmaal zo groot was als dat van de werkende inheemsen en
bijna achtmaal zo groot als dat van de werkende Vreemde Oosterlingen.
Overeenkomstige cijfers met betrekking tot de verdeling van de
vermogens en de opbrengst van de (pas in 1932 ingevoerde!) vermogensbelasting
zijn ons niet bekend maar wij veronderstellen dat zij het op
grond van de inkomensverdeling gegeven beeld slechts zouden bevestigen.
I Bij de cijfers voor de Vreemde Oosterlingen en de inheemsen merken wij op dat
de inkomstenbelasting alleen geheven werd over inkomens die voor de inspectie
gemakkelijk toegankelijk waren; de groepen Vreemde Oosterlingen en inheemsen
die minstens f 900 per jaar verdienden, waren groter dan de statistiek vermeldde.
2 Ter vergelijking: in 1938 was het zuiver inkomen van 74 % van de in Nederland
aangeslagenen (men werd er pas aangeslagen bij een zuiver inkomen van f 800 per
jaar) f 2 000 tot f 5 000 per jaar. Het gemiddeld inkomen van de Nederlander was in
Indië dus aanzienlijk hoger dan in Nederland. Daarbij moet wèl bedacht worden dat
het leven voor die Nederlander in Indië over het algemeen duurder was dan in
Nederland en dat hij, bijvoorbeeld voor zijn verlofreizen en de opleiding van zijn
kinderen, gelden moest trachten te reserveren.
126

HERENDIENSTEN
*
Wat de levenssituatie der inheemsen aangaat, dient men niet alleen op
de inkomens te letten maar ook op de vorm van verplichting die op hen,
en hen alleen, rustte: die tot het verrichten van onbetaalde arbeid - de
herendiensten.
Die herendiensten (men kende ze al, gelijk uiteengezet, in de Hindoese
en Islamietische rijken in Indië, in de Compagniestijd en in de
negentiende eeuw) waren steeds diensten die door machthebbers waren
opgelegd, en zij moesten ten dele rechtstreeks aan die machthebbers
worden bewezen. Vooral die rechtstreekse diensten, de Z.g. pantjendiensten,
hadden Daendels en Raffles trachten te beperken en dat streven
werd later voortgezet. Gouvernementsordonnanties (wij herinneren er
aan: zij golden niet voor de Vorstenlanden en de overige zelfbestuursgebieden
en evenmin voor de particuliere landerijen) schaften in I867
op Java en Madoera het ambtelijk landbezit van de inheemse hoofden
af en beperkten het aantal herendienstplichtigen voor huis- en hofdienst;
het oproepen van herendienstplichtigen voor de bouwen voor het
onderhoud van de woningen der inheemse gezagdragers werd verboden.
In I874 werd aan die gezagdragers, behalve aan de hoogsten, het recht
ontzegd om inheemsen op te roepen voor het verrichten van persoonlijke
diensten en in I882 werd ook het verlenen van persoonlijke diensten aan
de hoogste gezagdragers verboden. Dan werden enkele jaren later op Java
en Madoera de herendiensten afgeschaft voor de aanleg en het onderhoud
van marktloodsen en van wachthuizen en mijlpalen, bijvoorbeeld langs
de Postweg, alsmede voor het uitvoeren van openbare werken in de
voornaamste plaatsen. Er bleven toen nog enkele herendiensten over
maar in I9I2 werd bepaald dat vier jaar later de laatste verdwenen
moesten zijn. Aldus de eerste ordonnanties die aan alle herendiensten
een einde wilden maken.
De werkelijkheid bleef er belangrijk van afwijken en dat behoeft geen
verbazing te wekken. Met de aanleg en het onderhoud van wegen,
bruggen en kleine irrigatiewerken diende men door te gaan en het
gouvernement had onvoldoende fondsen om deze en dergelijke werken
tegen betaling te laten verrichten - men bleef dus van tijd tot tijd
herendienstplichtigen oproepen. Dan: wie waren belast met de directe
controle op de naleving van ordonnanties als de genoemde? Diezelfde
inheemse gezagdragers die er in hun persoonlijk bestaan van profiteerden.
De ambtenaren van het Nederlands Binnenlands Bestuur waren veel te
I27

DE KOLONIALE SAMENLEVING
gering in aantal om regelmatig na te gaan wat in al die honderden dessds
gebeurde die onder elk hunner ressorteerden; zij waren bovendien in de
eerste plaats afhankelijk van wat hun door de inheemse gezagdragers
werd gerapporteerd; zij zijn, vrezen wij, door die gezagdragers vaak
bedrogen. Ook hadden die gezagdragers voldoende mogelijkheden om
herendienstplichtigen die zich bij het Binnenlands Bestuur wilden gaan
beklagen, daarvan te weerhouden. Er heeft zich, algemeen gesproken,
tussen de inheemse gezagdragers en de eenvoudige dorpelingen heel veel
afgespeeld waar het gouvernement geen weet van had.
De ordonnanties van 1867, 1874, 1882 en 1912 bleken ineffectief te
zijn. Het kwam in 1919 tot een nieuwe regeling: alle herendiensten op
Java en Madoera werden opnieuwafgeschaft (en vervangen door een
hoofdgeld), met uitzondering evenwel van de dessa-diensten en de persoonlijke
diensten aan alle inheemse gezagdragers, de pantfen-diensten.
Die gehandhaafde diensten 1 konden een zware belasting blijven vormen.
J. W. Meyer Ranneft, een van de adjunct-inspecteurs van het toenmalig
departement van Agrarische Zaken en Verplichte Diensten, ging nog in
datzelfde jaar 1919 op Oost-Java op onderzoek uit; hij rapporteerde over
een van de bestuursafdelingen:
'Van oudsher zijn in deze streken de dessa-diensten zeer zwaar ... De zeer
zware panljen-diensten worden hier niet in afzonderlijke dagdiensten gepresteerd,
doch daarvoor komt men enige dagen achtereen uit. Gedurende die dagen
verkeert de dienstplichtige feitelijk in een toestand van 'tijdelijke slavernij', daar
hij soms gedurende twee etmalen achtereen moet doorwerken.'
In deze afdeling konden (dat was ook elders mogelijk) dessa-diensten
afgekocht worden; die diensten rustten er op alle landbezitters en dezen
konden desgewenst een dorpsbewoner vragen de diensten een jaar lang
over te nemen - tegen betaling. 'Een bedrag van f 12 tot f 15 schijnt
normaal te zijn', noteerde Meyer Ranneft,- Tot betaling van zulk een
bedrag was slechts een deel van de landbouwers in staat.
In de Buitengewesten was het uitoefenen van effectieve controle nog
moeilijker dan op Java. Bovendien had het gouvernement in het grootste
deel van die Buitengewesten het recht gehandhaafd om herendiensten te
laten verrichten. Dienstplichtigen konden er voor een periode van maxi-
I Het gouvernement heeft ze met ingang van I februari '38 beperkt tot de persoonlijke
diensten aan de dessa-hoofden en de andere dessa-functionarissen. 2 'Verslag van een
dienstreis naar de afdeling Modjokerto' (april 1919) in (Republik Indonesia, Arsip
Nasional) J. W. Meyer Ranneft: Dessa-rapporten (1974), p. IJ, 16.
128

HERENDIENSTEN
maal 24 dagen per jaar worden opgeroepen om publieke werken uit te
voeren. Aldus de ordonnantie. Op Flores, een z.g. zelfbestuursgebied,
week de werkelijkheid er ver van af. Van Poll en Teulings (zij bezochten
het eiland vanwege het bloeiende katholieke missiewerk) rapporteerden:
'Zowel de aanleg als het onderhoud van de grote, voor auto's berijdbare weg
met enige aftakkingen moet in herendiensten geschieden. Dit betekent voor de
bevolking een zeer zware last. Vaak moeten de voor herendienst opgeroepen
inheemsen enige dagmarsen afleggen om hun werkterrein te bereiken. In de
periode, voor het verrichten van herendiensten aangewezen, kunnen de inheemsen
hun eigen grond niet bewerken; en daar deze periode vaak samenvalt met
de meest geschikte voor de eigen grandbewerking ... komt het niet zelden voor,
dat de inheemse zijn toch reeds schrale oogst geheel of gedeeltelijk moet missen
... Dit klemt te sterker omdat het, naar veelzijdige informaties welke de delegatie
ontving, wel vast staat dat inheemsen herhaaldelijk veel langer voor herendiensten
worden opgeroepen dan volgens de officiële voorschriften geoorloofd is. Op Flores, zo werd
ons verzekerd, komt het voor dat 124 dagen moet worden gewerkt in plaats van
24.'
Zulk een excessieflange diensttijd kon blijvende rampzalige gevolgen
hebben:
'Vooral wanneer de herendiensten mede-oorzaak zijn geweest van een al te
karige oogst, komt de Florinees er toe, geld te lenen bij de inheemse hoofden.
Kan dit geld met de hoge rente niet op tijd worden terugbetaald, dan wordt
overeengekomen dat de schuldenaar ... een bepaalde tijd op de grand van de
radja zal gaan werken. Is het eenmaal zover gekomen, dan wordt de toestand van
de betrokkene bijna onvermijdelijk steeds slechter .... Het einde is maar al te
vaak dat de arme inheemse praktisch in een toestand van slavernij komt te
verkeren ten opzichte van zijn radja-schuldeiser."
Op Celebes bestonden in 1941 naast de panljen-diensten nog twee
soorten herendiensten: de gehele mannelijke bevolking moest er een dag
per maand werken aan het onderhoud van bestaande wegen; zij moest
bovendien 40 dagen per jaar in groepen opkomen om nieuwe wegen aan
te leggen. Dit leidde, aldus een van de inheemse dagbladen op Celebes,
tot 'ongewenste toestanden', 'voornamelijk te wijten ... aan de dessabeambten'
(inheemsen dus) 'die de regelingen moeten toepassen. Het is
al vaak voorgekomen dat een zieke 100 km ver moest lopen om heren-
. r
, Van Poll/Teulings: Rapport, p. 65-66.
129

DE KOLONIALE SAMENLEVING
diensten te verrichten; hij kreeg geen onderdak en moest de nacht in de
openlucht doorbrengen."
Of zich overtredingen van de door het gouvernement vastgestelde
norm of andere verschijnselen die duidelijk in strijd waren met wat het
gouvernement wenste, ook elders in de uitgestrekte archipel hebben
voorgedaan, weten wij niet - wij hebben er geen gegevens over.
*
Eerder schreven wij dat de landbouwers en ongeschoolde arbeiders er in
de Vorstenlanden op Java (er woonden daar in '40 bijna vijf miljoen
inheemsen) slechter aan toe waren dan in de gebieden waar de Nederlandse
bestuursinvloed ook op laag niveau duidelijk merkbaar was. In de
persoon van twee gouverneurs had het gouvernement in die Vorstenlanden
als het ware gezanten aan de vier hoven maar onder die gezanten
waren veel minder ambtenaren van het Binnenlands Bestuur werkzaam
dan elders. Vier vorstenhuizen leefden er in hun aloude, door de adat
voorgeschreven ceremoniële staatsie. Daar waren veel pantjen- en andere
herendiensten voor nodig. Bovendien hadden de vorsten, die meestal in
geldnood verkeerden, traditioneel en ook na 1870 aan Europese en
Chinese plantagebezitters veel meer rechten gegeven dan elders op Java
toegestaan was. Dáár mochten grote landbouwondernemingen per district
nooit meer dan een derde van alle rijst-sawahs tijdelijk huren - in
de Vorstenlanden was het nog in 1920 gebruik dat de dorpsbewoners de
helft van de sawahs moesten afstaan. Op de met suikerriet beplante sawahs
moesten zij dan nog werken ook - per jaar werkten zij langer op de
sawahs met suikerriet dan op die met rijst, en de beginperiode van het
werk op de suikerriet-sawahs werd niet betaald. Sterker nog: elders op
Java betaalden de ondernemingen de huurbedragen aan de dorpelingen,
maar in de Vorstenlanden, waar de regel gold dat de bodem eigendom
was van de vorst, kwamen de huurbedragen in de vorstelijke schatkist
terecht. 'Gezien door de bril van een onvriendelijke beoordelaar (en de
gehele inlandse bevolking die immers de lijdelijke partij is, behoort tot
deze kategorie) is', rapporteerde in 1920 de waarnemend-adviseur voor
inlandse zaken aan de gouverneur-generaal, 'de toestand waarin de
bevolking in de Vorstenlanden verkeert: slavernij met een vernisje. Op
1 Regeringspubliciteitsdienst: Overzicht van de Indonesische en Chinees-Maleise pers, 1941,
pByo.
130

VORSTENLANDEN / PARTICULIERE LANDERIJEN
zijn zachtst gezegd: zij is in hoge mate onvrij. Zij was dat sedert mensenheugenis.'
1
Op grond van een ordonnantie die in '18 was vastgesteld, ging het
gouvernement zich in de jaren '20 en '30 veel moeite geven om aan die
'slavernij met een vernisje' een eind te maken: er werd toen toegewerkt
op een situatie waarin de positie van de landbouwers in de Vorstenlanden
niet zou verschillen van die van de landbouwers in de gouvernementsgebieden
en wij nemen aan dat in dat opzicht ten tijde van het uitbreken
van de Tweede Wereldoorlog voortgang was geboekt.
Ook ten aanzien van de particuliere landerijen was op Java na 1910
sprake van verbetering.
In 1860, ten tijde van het Cultuurstelsel dus, waren er op Java ca. 350
van die landerijen; daar woonde toen ca. 8% van de bevolking van het
eiland: omstreeks één miljoen zielen, hoofdzakelijk inheemsen, voor de
rest Chinese landbouwers. Feitelijk waren zij horigen die door menige
particuliere eigenaar onbarmhartig werden geëxploiteerd. Later in de
negentiende eeuw werden verschillende landgoederen verdeeld en werden
brokken ervan aan naamloze vennootschappen verkocht; er kwamen
dus méér particuliere landerijen - de feitelijke horigheid bleef bestaan
en leidde menigmaal tot onrust." In 1915 waren er bijna 600 landerijen
met een totale bevolking van bijna twee miljoen zielen. Het gouvernement
was toen evenwel al begonnen met het opkopen van de landerijen;
de eigenaren kregen de geldende waarde uitbetaald en de er wonende
landbouwers verwierven per gezin het erfelijk bezitsrecht op een stukje
grond. Dat opkopen begon in 1910. Het gouvernement had er, gelijk
reeds vermeld, t.e.m. 1940 in totaal bijna f 92 mln aan uitgegeven - toen
was, naar het oppervlak gerekend, meer dan de helft van alle particuliere
landerijen geliquideerd. Over de toestanden op de resterende werd in de
inheemse pers veel geklaagd: de lonen waren er uitzonderlijk laag (voor
vrouwen die op het land moesten werken, soms maar 3 cent per dag), de
werktijden lang.
*
tNota, 18 aug. 1920, van de wnd. adviseur voor inlandse zaken aan de gouverneurgeneraal
in (Historisch Genootschap, Commissie voor bronnenpublikatie betr. de
geschiedenis van Nederlands-Indië 1900-1942) R C. Kwantes: De ontwikkeling van de
nationalistische beweging in Nederlands-Indië (verder aan te halen als: Kwantes), dl. I
(1975), p. 290. 2 Het ernstigste geval deed zich in 1886 voor, toen de landbouwers
van een landgoed vlakbij Buitenzorg meer dan veertig inheemse opzichters van de
landheer doodden.
131

DE KOLONIALE SÀMÈN,LEVING
In de jaren l80 van de vorige eeuw was, zoals reeds beschreven, op de
tabaksplantages op Oost-Sumatra de regeling ingevoerd waarbij de van
Java overgebrachte loonarbeiders strafrechtelijk aangepakt weiden wanneer
zij van de plantages wegliepen. Hun werk was er zwaar, hun
leefomstandigheden waren hoogst primitief en aan hun medische verzorging
werd aanvankelijk niets gedaan - van deze onder poenale sanctie
gestelde werkkrachten stierf tot 1900 elkjaar gemiddeld ruim 7 %. Nadien
gr,eep het gouvernement in: de medische zorg voor de contract-koelies
kwam op gang en de sterftecijfers begonnen te dalen. Met dat al bleef
hun bestaan moeilijk Velen hadden op Java gehoor gegeven aan te
gunstige voorstelli'ngen van zaken door inheemse ronselaars (dezen kregen
een premie per geronselde werkkracht) - allen kwamen, al of niet
door hun gezinnen vergezeld, .opSumatra in een landstreek terecht waar
zij de bescherming die op Java van de dessa-gemeenschap uitging, ontbeerden.
Zij werden gehuisvest in loodsen en werden bij hun ~erk hard
aangepakt door de inheemse opzichters, de, mandoers, die op hun beurt
onder druk stonden van de laagstgeplaatste functionarissen van de buropese
cultuurmaatschappijen. veelal pas uit Nederland gearriveerde jongemannen
van ~ie de meesten er geen moeite mee hadden, de jegens
de inheemsen hardvochtige normen van,de Europese samenleving in het
nogal rauwe gebied ~an D~li ~ver te nemen.
Op java h~dden de Nederianders hun eigen samenleving als het ware
toegevoegd aan de aloude inheemse waarmee zij op tal van wijzen
rekening moesten houden - op Sumatra's oostkust hadden zij, met steun
van de regionale sultans, een nieuwe samenleving doen ontstaan waarin
het maken van winst nagenoeg ongeremd werd nagestreefd. Het kwam
vaak voor dat geronselde arbeidskrachten er van door gingen; werden zij
gepakt, dan werden zij eerst enige tijd gevangengezet en vervolgens
gegeseld, alvorens onder bewaking te worden teruggevoerd naar de
onderneming waaraan zij Contractueel verbonden waren. 'In feite', aldus
in zijn herinneringen de Indonesische journalist Mochtar Loebis (zijn
vader was districtshoofd in een-deel 'van Sumatra waar op de theeplantages
de poenale sanctie gold), 'was dit contract-koelie-systeem slavernij onder
een dekmantel.' Loebis was tien jaar oud toen hij op de binnenplaats van
de plaatselijke gevangenis drie koelîes zag geselen die op een theeonderneming
een Nederlandse functionaris hadden gewond en er vervolgens
vandoor waren gegaan. Volgens ambtelijk voorschrift vond de
geseling plaats in aanwezigheid van een inheemse dokter, de Nederlandse
controleur, en diens chef, de assistent-resident. 'Meer nog dan wat ik zag,
was het', schrijft Loebis,

CONTRACT-KO ELIES
'het wanhopige en volstrekt eenzame schreeuwen van de marinen dat mijn hart
verscheurde ... Ik kan me ... herinneren dat na een zekere tijd de hoofdbewaarder
opnieuween teken gaf, waarna de dokter kwam, hen nog eens onderzochten
met zijn hoofd knikte. En het geselen ging door, steeds maar door, en de
mannen schreeuwden niet eens meer. '
... De ervaring met die geseling werd in mijn hart geschroeid; ze is altijd in
mijn onderbewustzijn aanwezig gebleven."
Hoe de situatie van de contract- koelies omstreeks 1920 was (er werkten
op Oost-Sumatra toen ruim tweehonderdduizend Javaanse en bijna
vijf-en-twintigduizend Chinese contract-koelies), werd in die tijd in
druk weergegeven door een tweede Sumatraan, de ter plaatse door een
goedwillende Nederlandse onderneming aangestelde onderwijzer Tan
Malaka, die kort nadien een van de leidende figuren werd van de
Indonesische Communistische Partij; hij duidde de contract-koelies aan
als
'de klasse die zwoegt van vroeg tot laat; de klasse die loon krijgt, juist genoeg
om de maag te vullen; de klasse die woont in een schuur zoals geiten in hun stal;
die ieder ogenblik geslagen of een 'godverdomme' naar het hoofd geslingerd
wordt; de klasse die ieder ogenblik hun vrouw of dochter kan verliezen als de
blanke man haar begeert - dat is de klasse van Indonesiërs, bekend als contractkoelies.
Zij moeten gewoonlijk om vier uur 's morgens opstaan omdat de tuin waar
ze werken, veraf ligt. Pas om zeven of acht uur 's avonds komen ze thuis. Het
loon volgens het contract is 40 cent per dag.' Het eten is gewoonlijk onvoldoende
voor het verrichten van zwaar grondwerk omdat ze dikwijls in het oerwoud
werken.
Hun tekort aan alles veroorzaakt een niet in te tomen begeerte om hun geluk
te beproeven in het dobbelspel; een begeerte die opzettelijk gewekt wordt door
de maatschappij na de loonuitbetaling. Zij die verliezen (en gewoonlijk verliezen
er meer dan er winnen) mogen bij die maatschappij in het krijt staan. Door deze
schuld is negentig procent van de koelies na afloop van het contract gedwongen
het contract "te vernieuwen. De schuld veroorzaakt dobbelbegeerte en het dobbelen
verhoogt de schuld, enzovoort, enzovoort."
1 M. Loebis: 'Van dingen die ik mij nog herinner', Tirade, 1975, p. 529-30. 2 Men
ziet: een aartzienlijk hoger loon dan aan ongeschoolden op Java werd betaald; vandaar
ook dat de roriselaars steeds voldoende nieuwe arbeidskrachten vonden. 3 Aangehaald
in H. A Poeze: Tan Ma/aka. Strijder voor Indonesië's vrijheid. Levens/aap van 1897
tot 1945 (1976), p. 76.
133

DE KOLONIALE SAMENLEVING
Mede op grond van herhaalde protesten tegen de poenale sanctieregeling
welke in Nederland van socialistische en communistische zijde
werden geuit en die in Batavia weerklonken van de zijde van de inheemse
leden van de in 1918 voor het eerst bijeengekomen Volksraad, ging het
gouvernement nieuwe pressie uitoefenen op de cultuurmaatschappijen
om de inheemse werkkrachten beter te behandelen. Dat had althans in
zoverre succes dat talrijke maatschappijen voorzieningen gingen treffen
voor lager onderwijs aan de kinderen der koelies. Zelfs werd de poenale
sanctie in 1918 in beginsel afgeschaft - door het verzet van de cultuurmaatschappijen
bleef zij in feite gehandhaafd. Mr. L. Einthoven, als
ambtenaar verbonden aan het Kantoor van de Arbeid te Batavia (tijdens
de Duitse bezettîng van Nederland was hij een van de leden van het
Driemanschap van de Nederlandse Unie), had aan het eind van de jaren
'20 op Sumatra een gesprek met, zo schreef hij later,
'de directeur van een der grootste cultuurmaatschappijen, een uiterst bekwame
man. Ik verweet hem dat hij met al zijn proefstations en wetenschappelijke
mensen wel mooie produktieresultaten wist te bereiken, maar al met al niet in
staat was een bevredigende oplossing te vinden voor het arbeidsvraagstuk. 'Natuurlijk
kunnen we dit weloplossen', was zijn reactie. 'Maar waarom zouden wij
vrijwillig afstand doen van een systeem dat feilloos werkt? We hebben per
hectare een bepaald aantal arbeiders nodig en die zijn er dank zij de poenale
sanctie altijd.We hoeven geen rekening te houden met verloop. Het is gewoon
een rekensom."1
In de loop van de jaren '30 werd de huisvesting van talrijke contractkoelies
verbeterd: vele ondernemingen schaften de loodsen af waarin
elke koelie of elk gezin slechts een hoekje ter beschikking had gehad, en
lieten simpele aparte behuizingen optrekken die tot kleine kampongs
werden verenigd. Bovendien verdween de poenale sanctie-regeling nu
goeddeels; bepalend was daarbij het feit dat het Amerikaanse Congres
in '29 een wetsvoorstel had aangenomen hetwelk inhield dat geen tabak
mocht worden ingevoerd uit landen waar op de plantages dwangarbeid
werd toegepast. In '38 (wij beschikken niet over latere cijfers) waren er
op Oost-Sumatra nog slechts vijfduizend koelies werkzaam voor wie de
poenale sanctie-regeling gold - ruim tweehonderdduizend anderen waren
nu 'vrije' arbeiders. Tegen de verzwakking van het controlesysteem
hadden de cultuurmaatschappijen zich inmiddels gewapend door middel
van de oprichting, te Medan, van een Registratiekamer waaraan een
1 L. Einthoven: Tegen de stroom in (1974), p. 35.
134

CO NTRACT- KO ELIES
modern Dactyloscopisch Instituut was verbonden. Alle contract-koelies
werden geregistreerd en hun vingerafdrukken werden aan de registratiegegevens
toegevoegd - verdween nu een koelie van een bepaalde onderneming,
dan kon, als hij zich bij een andere onderneming aanmeldde,
onmiddellijk worden nagegaan waarvandaan hij afkomstig was, en wanneer
dan bleek dat hij zijn werk in de steek had gelaten, werd hem overal
elders werk geweigerd.
In totaal waren in '38 in de Buitengewesten ruim driehonderdduizend
van Java overgebrachte koelies werkzaam.
*
Eerder vermeldden wij dat ca. 1940 van de naar schatting ca. acht-enzestig
miljoen inheemsen omstreeks zeven-en-veertig miljoen op Java
(en Madoera) leefden. De eeuwen doorwas Java het hoofdeiland geweest
in de Indische archipel; was er sprake geweest van een inheemse centrale
macht, dan was deze van Java uitgegaan. Daar, en daar alleen, waren al in
de Middeleeuwen grote gedeelten van het oerwoud gerooid en had zich
een rijke inheemse beschaving kunnen ontwikkelen die de verbouw van
rijst op bevloeide sawahs als economische grondslag had gehad. Naarmate
nu onder het Nederlands bewind de bevolking groeide, werd op het
eiland meer woeste grond ontgonnen. Niet alle grond kwam evenwel
voor ontginning in aanmerking: men moest er op de berghellingen grote
bossen in stand houden (het gouvernement gaf zich daar veel moeite
voor), teneinde te voorkomen dat de humuslaag door erosie zou verdwijnen.
Het gevolg was dat, vooral in de twintigste eeuw, het tempo
van ontginning het tempo van de bevolkingsgroei niet kon bijhouden.
De inheemse bevolking nam van 1928 tot 1938 met ca. 20% toe, het
landbouwareaal slechts met 4 %. Het gemiddeld grondbezit nam af: het
daalde van 1,15 ha per landbouwend gezin in 1922 tot 0,86 ha in 1938.
Bovendien nam naar verhouding het aantal particuliere bezitters onder
de landbouwers toe. Op grote delen van Java, behalve in de Vorstenlanden,
was de landbouwgrond traditioneel bezit geweest van de dorpsgemeenschap;
dat communale grondbezit was al aangetast toen na 1870,
gelijk weergegeven, bepaald werd dat nieuwontgonnen landbouwgronden
bezit zouden worden van de ontginners. In 1882 was van de landbouwgronden
op Java, in totaal bijna 37 000 km", 47% particulier- en
42 % gemeenschapsbezit (de resterende I I % waren gronden die bebouwd
135

DE KOLONIALE SAMENLEVING
werden ten behoeve van de inheemse gezagdragers) - vijftig jaar later,
in 1932, was van de landbouwgronden, nu in totaal 66000 km ', 83 %
particulier- en 13 % gemeensehapsbezit (de ten behoeve van de inheemse
gezagdragers bebouwde gronden waren tot 4 % gedaald). Die 'particularisering'
van de landbouwgronden betekende niet dat de dessa als leefen
werkgemeenschap verdween; onderlinge hulp bleef de grondslag
vormen van het werk op de sau/ahs (vrouwen en meisjes die de rijststengels
afsneden, mochten als vanouds bij wijze van loon een vijfde of een
zesde van de oogst mee naar huis nemen), van het bouwen en herstellen
van de eenvoudige dorpshuisjes en van de zorg voor bejaarden, wezen,
zieken en tijdelijk werklozen. Met dat al had de 'particularisering' nadelen:
de versnippering van de landbouwgronden werkte als een rem op
de verhoging van de productiviteit van de landbouw; de enige vooruitgang
die werd geboekt was dat steeds meer sau/ahs jaarlijks ook werden
gebruikt voor een derde rijstoogst of voor de Z.g.tweede gewassen, vooral
voor mais. Ook die uitbreiding bleef evenwel achter bij de bevolkingsgroei.
Het kwam er allemaal op neer dat een langzaam groeiend maatschappelijk
totaalproduct door een snel groeiend aantal consumenten in
steeds kleiner partjes werd verdeeld. Er kwam op Java, om een in het
rapport van de commissie-Visman voorkomende karakterisering door
prof dr. I. J. Brugmans en mr. Soenario aan te halen, 'een maatschappij
van keuterboertjes en ondergeschikte loontrekkers" - en dan ondergeschikt
niet, alleen maar ook volledig ongeschoold en in zo groten getale
aanwezig dat ook weer die aanwezigheid de .toepassing van betere technieken
buiten de landbouw afremde: waarom zou men machines installeren
als men arbeiders kon vinden die, teneinde op minimale basis in
hun levensonderhoud te voorzien, bereid waren voor lonen van enkele
centen of hoogstens enkele dubbeltjes per dag werkzaam te zijn?
Hoe dat alles zij, Java raakte overbevolkt: er ontstond op het platteland
een aanzienlijke klasse van geen-grond-bezittende dorpsbewoners van
wie binnen de dessa's slechts een deel aan werk (en dus aan voedsel)
geholpen kon worden - een and~~ deel trok naar de steden en kwam
daar in de .stads-kampongs terecht, sommige redelijk, andere van het type
waarover wij in de aanhef van deze paragraaf schreven,
Deze gehele ontwikkeling werd door het Nederlands gouvernement
met zorg gadegeslagen. Hoe haar te keren? In 1905 werd een begin
gemaakt mei: het overbrengen van Javanen naar Zuid-Sumatra waar zij
I Commissie-Visman: Verslag, dl. J, p. 70.
I36

TRANSMI(;RATIE VAN JAVANEN
volledig door het gouvernement werden opgevangen. Het was een dure
en bovendien nogal amateuristisch uitgevoerde operatie die in '30 tot de
transruigratie van ruim vier-en-twintigduizend personen had geleid. Het
overbevolkingsvraagstuk was toen nog klemmender geworden; vandaar
dat in het midden van de jaren '30 besloten werd, de transmigratie op
simpeler maar beter voorbereide wijze te doen geschieden en dan niet
alleen naar Sumatra maar ook naar Borneo en Celebes. De bedoeling was
nu dat de vertrekkenden in daarvoor geschikte gebieden, waar het gouvernement
wegen ZOIl hebben aangelegd en bruggen geslagen, uit eigen
kracht nieuwe volksplantingen zouden vormen die op ruwontgonnen
of alsnog te ontginnen terreinen in hun voeding, althans in een groot
deel daarvan, zouden kunnen voorzien. De transmigratie zou plaatsvinden
in gezinsverband.
Zij stuitte op weerstanden. Het kan zijn dat verhalen over de slechte
ervaringen van contract-koelies op Sumatra's Oostkust daarbij een rol
hebben gespeeld; óók, dat het enkele feit al dat het transmigratieplan van
de vreemde overheerser uitging, sommigen afschrikte; primair nemen
wij evenwel aan dat talrijke Javanen er weinig voor voelden, hun
vertrouwde omgeving en vertrouwd dessa-verband in de steek te laten.
Bij anderen daarentegen had de gouvernementsvoorlichting succes. Eind
'40 bevonden zich in totaal meer dan tweehonderdtienduizend transrnigranten
in landbouwkolonies buiten java. honderdvijf-en-veertigduizend
op Zuid-Sumatra, veertigduizend elders op Sumatra, drieduizend
op Zuidoost-Borneo, drie-en-twintigduizend op Celebes. Het plan was
(het kon door de oorlogsomstandigheden niet worden uitgevoerd) om
in 1941 nog eens vijf-en-zestigduizend transmigranten te doen vertrekken.
Niet gering, dat aantal! Maar in datzelfde jaar '41 zou, naar werd
aangenomen, .de bevolking van Java op zijn minst met zeshonderdvijftigduizend
zielen toenemen.
*
Van alle cijfers die wij in het voorafgaande opnamen, zijn, menen wij,
die over de grote verschillen in het gemiddeld bruto-jaarinkomen (in
'39) per hoofd van de werkende bevolking het frappantst: f 5 300 voor
Europeanen, f 650 voor de Vreemde Oosterlingen, f 87 voor de inheernsen.
Die cijfers zijn, &elijk vermeld, gemiddelden: tot de groep van de
137

DE KOLONIALE SAMENLEVING
Europeanen behoorden ook tienduizenden Indische Nederlanders die
een jaarinkomen hadden dat lager of zelfs veellager was dan f 5300, van
de Vreemde Oosterlingen en vooral van de Chinezen onder hen leefden
velen in bescheiden omstandigheden maar waren verscheidene anderen
zeer vermogend, vermogender zelfs dan de rijkste Europeanen, en ook
binnen de inheemse bevolkingsgroep bestonden grote inkomensverschillen:
de inheemse gezagdragers hadden over het algemeen een goed
bestaan (op Sumatra ontvingen enkelen hunner buitensporig hoge jaarinkomsten
van de Europese maatschappijen), allen die, behalve voor het
simpelste werk, bij het gouvernement of bij Europese ondernemingen
werkzaam waren, alsook anderen die op grond van hun scholing een vrij
beroep konden uitoefenen, waren tegen ontbering gevrijwaard - het was
de brede massa van landbouwers en ongeschoolde arbeiders die in
armoede verkeerde.
Wie die armoede als een gevolg beschouwde louter van het Nederlands
koloniaal bewind (en zo werd van het midden van de negentiende
eeuw af de zaak veelal voorgesteld door de critici van dat bewind.zowel
in Nederland als in Indië), zag over het hoofd dat ook de yóór-Nederlandse
gezagsstructuren een scherpe tegenstelling hadden gekend tussen,
enerzijds, de inheemse vorsten en de inheemse aristocratie die een
hogelijk bevoorrecht bestaan hadden, en, anderzijds, de brede massa van
de dorpelingen die in behoeftige omstandigheden verkeerde - zag óók
over het hoofd dat belangrijke oorzaken van de blijvende armoede dieper
lagen: er was op het veruit volkrijkste eiland, Java, te weinig bouwgrond
voor een snel groeiende bevolking, die bouwgrond bestond uit kleine
percelen, de mogelijkheden voor de opbouw van een moderne industrie
waren gering en de inheemse bevolking had over het algemeen weinig
ondernemingszin; dat laatste gold overigens voor de eigenlijke Javanen
die Oost-, Midden- en een groot deel van West-Java bewoonden, sterker
dan ·voor de ook op West-Java wonende Soendanezen en bijvoorbeeld
voor de Minangkabauers en Bataks op Sumatra en voor de Boeginezen
en Makassaren die van Celebes uit de interinsulaire scheepvaart beoefenden.
Hoe was dat gebrek aan ondernemingszin te verklaren? Was het een
zaak van volksaard? Hing het samen met feodale levenspatronen die het
de brede massa der 'horigen' al in de Hindoese rijken hadden ingescherpt
dat elke poging om de gevestigde verhoudingen te doorbreken, gedoemd
was te mislukken? Was die passiviteit nog aangewakkerd zowel door de
komst en aanwezigheid van vreemde overheersers als door de omstandigheid
dat die vreemdelingen de positie van de inheemse gezagdragers

OORZAKEN VAN DE ARMOEDE
in hun relatie met de brede massa hadden versterkt en bovendien de
Chinese handelaren een functie in de samenleving hadden toegekend
waaruit voor hen tal van voordelen waren voortgevloeid? Het is moeilijk,
vragen als deze met duidelijkheid te beantwoorden, moeilijker nog
om, als al die antwoorden positief zouden zijn, het onderling gewicht
van de dan aangegeven factoren te bepalen. Hoe dat alles zij, al in de
negentiende eeuw stond vast (toen vooral voor de Indo-Europeanen) dat
wie in de koloniale samenleving vooruit wilde komen, zich de scholing
van de bovenlaag eigen moest maken; dat men door die scholing hogerop
zou kunnen komen, was onzeker - zeker was, dat als zij bleef ontbreken,
van dat opklimmen geen sprake zou zijn.
Wij achten het niet nodig om in ons op de gebeurtenissen in de
Tweede Wereldoorlog gericht werk een beeld te geven van alle ontwikkelingen
die zich in de koloniale samenleving hebben voorgedaan, maar
op het onderwijs dienen wij dieper in te gaan. De 'ethische politiek' die
zich de verheffing van de inheemse bevolking ten doel had gesteld,
diende allereerst dat onderwijs, wel te verstaan: het moderne onderwijs,
te bevorderen; trouwens, dat onderwijs was onmisbaar voor de vorming
van de geschoolde hulpkrachten waaraan na 1870 zowel het gouvernement
als het Europese bedrijfsleven in toenemende mate behoefte had.
Anderzijds hield datzelfde onderwijs het gevaar in dat zich in de koloniale
samenleving groepen ontwikkelde inheemsen zouden gaan vormen
die op een snelle beëindiging van de koloniale overheersing zouden
aandringen.
Onderwijs
Schrijven wij Over het onderwijs, dan is het zinvol, de indeling aan te
houden die aan dit hoofdstuk ten grondslag ligt - indeling dus naar vier
bevolkingsgroepen: de Europeanen (en dan kunnen wij nu beter over
'de Nederlanders' gaan schrijven"), de Indo-Europeanen oftewel Indische
Nederlanders, de Chinezen (en andere Vreemde Oosterlingen) en de
inheemsen.
Voor Nederlandse jongeren werd van het begin van de negentiende
eeuw af aanvankelijk louter lager onderwijs gegeven; dat werd gevolgd
I Bij hetgeen volgt, houde men in het oog dat het Nederlands onderwijs natuurlijk
ook gevolgd kon worden door kinderen uit niet-Nederlandse blanke gezinnen.
139

DE KOLONIALE SAMENLEVING
door kinderen van Nederlanders, veelalook door die van de naar verhouding
weinige inheemse Christenen en van de in het Knilopgenomen
'Ambonnezen'. Toen er in Indië meer Nederlandse gezinnen kwamen,
ontstond er de behoefte aan voortgezet onderwijs en om daaraan tegemoet
te komen, werd in 1860 in Batavia het Koning Willem III-gymnasium
opgericht dat twee afdelingen kende: de ene kon gelijkgesteld
worden aan een hogere burgerschool(hbs)-b in Nederland (een vorm van
voorbereidend hoger onderwijs)", de andere was een opleiding voor de
Indische bestuursdienst. Van 1860 afkon dus een deel van de Nederlandse
kinderen voortgezet onderwijs in Indië volgen; veelouders gaven er
evenwel de voorkeur aan, hun kinderen op zes- of twaalfjarige leeftijd
(in die laatste gevallen dus na het volgen van lager onderwijs in Indië)
voor hun verdere opleiding naar Nederland te sturen waar zij in de
gezinnen van familieleden, soms ook in kostgezinnen of in speciale
kostscholen werden opgenomen. De behoefte om dat te doen werd
geringer toen de voorzieningen voor Nederlands onderwij s in Indië
beter werden. Het gouvernement, d.w.z. het in 1867 opgerichte departement
van onderwijs en eredienst, gaf zich daar veel moeite voor. Behalve
in afgelegen streken waren er omstreeks 1900 al voldoende scholen voor
Nederlands lager onderwijs, zij het dat daaronder nog maar weinig
confessionele scholen waren - van de groep waartoe die laatste behoorden:
de scholen voor bijzonder onderwijs, nam het aantal tussen 1900
en 1940 belangrijk toe. Lager onderwijs werd in 1900 gevolgd door bijna
negentienduizend Nederlandse en Indisch-Nederlandse kinderen (één
op de vijf volgde bijzonder onderwijs), in 1940 door bijna een-enveertigduizend
(meer dan de helft volgde bijzonder onderwijs). Bijzonder
onderwijs werd gegeven op scholen die op een protestantse of
katholieke grondslag stonden, maar ook wel op particuliere scholen
. zonder godsdienstige grondslag.
Ook het voortgezet onderwijs had zich in de twintigste eeuw belangrijk
uitgebreid: aan dat ene gymnasium te Batavia waren enkele mulo's",
drie- en vijfjarige hbs'en en lycea toegevoegd. Dit voortgezet onderwijs
werd in 1900 gevolgd door een kleine zevenhonderd Nederlandse en
Indisch-Nederlandse kinderen, in 1940 doorruim achtduizend.'
I Thans (1984): athenaeum. 2 Scholen voor meer uitgebreid lager onderwijs, thans:
mavo-scholen. l Sinds het begin van de twintigste eeuw was ook aandacht besteed
aan het technisch en vakonderwijs; de daarvoor opgerichte scholen werden hoofdzakelijk
door Europeanen bezocht. Inheemsen kregen veelal beurzen, hetzij van het
gouvernement, hetzij van Europese ondernemingen, om dit onderwijs dan wel aparte
cursussen te volgen.

EUROPEES O~DERWIJS
Dan was na de Eerste Wereldoorlog in Indië ook een begin gemaakt
met hoger onderwijs: in Bandoeng werd in 1920 een Technische Hogeschool
geopend (deze kende slechts één studierichting: die voor civiel
ingenieur), in 1924 kwam in Batavia een Rechtshogeschool tot stand, in
'27 een Medische Hogeschool en aan die laatste twee opleidingen (men
zou van 'faculteiten' kunnen spreken) werd in '40 in Batavia een Faculteit
der Letteren en in '41 in Buitenzorg een Landbouwkundige Faculteit
toegevoegd. De TH in Bandoeng begon in '20 met o.m. negen-en-twintig
Nederlandse en Indisch-Nederlandse studenten - in '40 was hun aantal
aan de vier toen bestaande instellingen van hoger onderwijs tezamen tot
ca. driehonderdvijftig gegroeid.
*
Wij schreven in het voorafgaande over 'Nederlandse en Indisch-Neder- _
landse' jongeren. Inderdaad: alle Nederlandse onderwijsinstellingen
stonden open voor jongeren van Indisch-Nederlandse afkomst, trouwens
ook voor jongeren uit gezinnen van Vreemde Oosterlingen en van
inheemsen - er was geen rasdiscriminatie. In feite was het evenwel voor
Indisch-Nederlandse kinderen moeilijker dan voor Nederlandse om het
Nederbndse onderwijs te volgen. Er moest schoolgeld worden betaald
en dat vormde voor de ouders uit het arme gedeelte van de Indisch-.
Nederlandse groep vaak een groot probleem. Dan: die Indisch-Nederlandse
kinderen kwamen in overwegende mate uit gezinnen die, zeker
in het begin van de twintigste eeuw, dichter bij de inheemse dan bij de
Nederlandse levenssfeer stonden. Wij herinneren er aan dat in 1900 van
alle kinderen die voor het eerst bij de Nederlandse scholen voor lager
onderwijs werden ingeschreven, nog geen 30% normaal Nederlands en
meer dan 4°% (slechts voor een vierde waren dat inheemsen) zelfs
uitsluitend Maleis sprak. De overgrote meerderheid van de Indisch-
Nederlandse kinderen moest zich dus eerst een goede kennis van het
Nederlands eigen maken=- nadien bleef het toch voor velen een hinder
dat zij thuis in een sfeer verkeerden die geen stimulans vormde voor het
voltooien van een begonnen opleiding. Onderzoekingen van het Bataviase
Centraal Kantoor voor de Statistiek, uitgevoerd voor de schooljaren
1913-14,1919-20 en 1924-25, toonden aan dat van de honderd leerlingen
die in de eerste klassen van de Nederlandse lagere scholen waren opgenomen,
slechts zes-en-veertig de gehele school hadden doorlopen: ruim

DE KOLONIALE SAMENLEVING
de helft was dus afgevallen en was daarmee al veroordeeld tot een
moeilijk maatschappelijk bestaan. Naar verhouding waren er ook velen
die niet verder kwamen dan de lagere school.' Er waren daarentegen ook
Indisch-Nederlandse gezinnen waar terdege werd beseft dat het volgen
van modern Nederlands onderwijs een onmisbare voorwaarde was om
hogerop te komen, waar men zich grote offers getroostte om dat volgen
mogelijk te maken en waar de jongeren die dat deden, krachtig, ja
hartstochtelijk werden gesteund.
*
Inzicht in de noodzaak v:anhet volgen van modern Nederlands onderwijs
(in de eerste plaats: van het zich eigen maken van de Nederlandse taal)
groeide niet alleen in de kringen van de Indische Nederlanders maar ook
in die van de Indische Chinezen. Nederlands lager onderwijs werd in
1900 gev'olgd door ca. driehonderdvijftig Chinese kinderen- - in '20
waren het er vijf-en-twintighonderd, in '40 nog geen dertienhonderd.
Die daling moet uit het feit verklaard worden dat op meer en meer
plaatsen door de zorgen van het gouvernement en van de Nederlandse
kerkgenootschappen z.g. Hollands-Chinese scholen waren opgericht:
speciaal voor Chinese kinderen bestemde lagere scholen met het Nederlands
als voertaal. De eerste werden in 1908 opgericht, tijdens het gouverneur-generaalschap
van van Heutsz, en die oprichting werd gestimuleerd
door het feit dat de Chinezen inmiddels eigen scholen waren gaan
oprichten die het Z.g.Mandarijn-Chinees als voertaal hadden. In 1908
telden de Hollands-Chinese scholen ruim achthonderd leerlingen, in '20
ruim tienduizend, in '40 bijna zes-en-twintigduizend (van wie bijna
tienduizend bijzondere scholen bezochten). Aan die Hollands-Chinese
scholen werden, speciaal ten behoeve van kinderen uit arme gezinnen
van Indische Chinezen, in '28 Maleis-Chinese scholen toegevoegd - zes
jaar later telden die meer dan twintigduizend leerlingen.
Van dat lager onderwijs uit waren me,er en meer Chinese jongeren in
1 L J. Brugmans en Soenario deden de Commissie- Visman weten dat van die honderd
leerlingen uit 1913-14 slechts 2,4 % het einde van een middelbare opleiding had
gehaald en van de honderd uit 1924-25, 3,8 %. 2 De statistiek vermeldt slechts
'Vreemde Oosterlingen' - wij gaan er gemakshalve van uit dat dat uitsluitend Chinese
kinderen zijn geweest; het kan zijn dat zich onder hen hier en daar ook kinderen van
Arabische of andere Vreemd-Oosterse oorsprong hebben bevonden.

ONDERWIJS VOOR DE CHINEZEN
staat, middelbaar onderwijs te volgen: slechts vier in 1900, maar al
tweehonderddertig in '15 en ruim vijf-en-dertighonderd in '40. Dit
laatste aantal was, gemeten aan het totaal van de Chinese bevolkingsgroep:
meer dan één miljoen tweehonderdduizend zielen in '30, niet
groot, maar daarbij moet bedacht worden dat een aanzienlijk deel van
de Chinezen arm was, zodat het hun moeilijk viel de schoolgelden voor
het voortgezet onderwijs te betalen. Er waren in 1930 in heel Indië bijna
veertigduizend Chinezen die Nederlands konden lezen en schrijven.
Hoger onderwijs werd in '40 in Indië gevolgd door ca. driehonderdzestig
Chinese studenten - meer dan tweehonderd anderen studeerden toen in
Nederland.
Naast de door het gouvernement en de kerken opgerichte lagere
scholen waren er, gelijk vermeld, scholen die door de Chinezen zelf
(hoofdzakelijk, naar wij aannemen, de Indische Chinezen) werden bekostigd.
In het begin van de twintigste eeuw waren er bijna 400 van
dergelijke scholen met tezamen bijna achtduizend leerlingen (de meeste
scholen waren dus klein)' - in '34 (latere cijfers zijn ons niet bekend)
waren het vijf-en-veertigduizend leerlingen geworden.
Naast de meer dan zevenhonderdduizend Indische Chinezen waren
er in '30 in Indië bijna vijfuonderdvijf:.en-twintigduizend 'recente'
Chinezen; die twee groepen telden toen tezamen 71 % analfabeten; ruim
driehonderdzestigduizend Indische en 'recente' Chinezen konden dus
lezen en schrijven. Dat cijfer moet in '40 belangrijk hoger zijn geweest.
*
Voor het onderwijs aan inheemsen (met uitzondering van de kinderen
van de Christenen en van de militairen onder hen) werd in de eerste
helft van de negentiende eeuw door het gouvernement niets gedaan. In
1835 had een van de Javase residenten voorgesteld, in zijn residentie
f 300 per jaar te mogen uitgeven teneinde het onderwijs aan inheemse
kinderen op gang te brengen - dat voorstel was, nadat het ruim anderhalf
jaar overwogen was, verworpen. In die tijd droeg alleen de zending er
zorg voor dat gedoopte inheemse kinderen lager onderwijs kregen; dat
waren er in 1849 ca.vijftienduizend. In dat jaar begon het gouvernement
1 Er waren toen 45 particuliere scholen voor Arabieren met tezamen ruim achthonderd
leerlingen; wij nemen aan dat deze cijfers in '40 aanzienlijk waren gestegen.
143

DE KOLONIALE SAMENLEVING
aan het zendingsonderwijs subsidie te verlenen en twee jaar later, in 185 I,
werd in Soerakarta de eerste kweekschool voor inheemse onderwijzers
opgericht. Nadien ontstonden krachtens een beslissing van de minister
van koloniën die in 1862 als b.eginsel had aangegeven dat alle inheemse
kinderen lager onderwijs moesten krijgen, de eerste geheel door het
gouvernement gefinancierde lagere scholen, de z.g. standaard-scholen,
waar in de lands- of streektaalonderwijs werd gegeven; in 1866 telden
zij ca. zestienduizend leerlingen. Deze scholen bleken te duur - zij
werden een kleine dertig jaar later gesplitst in tweede klas-scholen met
een drie- en eerste klas-scholen met een ;vijfjarige cursus. Op de tweede
klas-scholen vond het onderwijs louter in de lands- of streektaal plaats.
Naast de openbare tweede klas-scholen kwamen er ook confessionele,
vooral in de gekerstende streken: de Minahassa, Ambon, Flores en (op
Sumatra) de Bataklanden; zij telden in 1900, toen er op de openbare
tweede klas-scholen ruim zestigduizend leerlingen waren, bijna veertigduizend
leerlingen. In '20 werden de tweede klas-scholen door bijna
driehonderdzestigduizend kinderen bezocht, maar in '40 nog maar door
tienduizend - hun plaats was toen door een ander type school ingenomen:
de dessa- of volksschool, waarover straks meer.
Op de eerste klas-scholen, een voortzetting van de standaard-scholen,
vond het onderwijs meer en meer in het Nederlands plaats. Zij werden,
evenals de standaard-scholen, vooral bezocht door de kinderen uit de
bovenlaag van de inheemse samenleving, met inbegrip van de zonen van
de inheemse vorstengeslachten en van de aristocratie: het was wenselijk
dat zij, die in contact zouden treden met de ambtenaren van het Neder-.
lands Binnenlands Bestuur, zich een goede kennis van het Nederlands
eigen zouden maken. In 1914 kregen die eerste klas-scholen een cursusduur
van zeven jaar en toen werd tevens bepaald dat er van de aanvang
af in het Nederlands onderwijs zou worden gegeven; zij werden herdoopt
tot 'Hollands-Inlandse scholen' - deze telden een jaar later ca.
drie-en-twintigduizend leerlingen (van wie ca. drieduizend bijzondere
scholen bezochten); in 1940 waren er ca.acht-en-zestigduizend leerlingen
(van wie ca.vier-en-twintigduizend bijzondere scholen bezochten). Speciaal
deze Hollands-Inlandse scholen genoten de belangstelling van
inheemse ouders: bij kinderen die die scholen bezochten, bestond niet
het gevaar dat zij in de schooljaren van het inheemse milieu zouden
vervreemden en bovendien werd het einddiploma van de Hollands-
Inlandse scholen in '21 gelijkgesteld aan het z.g. klein-ambtenaarsdiploma,
hetgeen betekende dat wie zulk een school met succes doorlopen
had, benoembaar was in (zij het lage) betrekkingen bij de overheid. Veelal
144

ONDERWIJS VOOR DE INHEEMSEN
waren er veel meer candidaat-leerlingen dan er plaatsen waren op de
scholen. Het onderwijs gold er overigens als moeilijk en was ook nogal
duur. Er was veelleerlingenverloop: gemiddeld vielen er van elke honderd
leerlingen zestig af. .
Daarnaast was het voer inheemse jongeren mogelijk, het eerder genoemde
zuiver-Nederlandse lager, middelbaar en hoger onderwijs te
volgen. In 1900 volgden ruim zestienhonderd inheemse scholieren het
Nederlands lager onderwijs, in '20 twee-en-zestighonderd (van wie
achthonderd bijzondere schoten bezochten), in '40 ruim zes-en-vijftighonderd
(elfhonderd op bijzondere scholen). De daling die zich in '40,
vergeleken met '20, bleek te hebben afgetekel1d, heeft vermoedelijk
samengehangen met de uitbreiding van de Hollands-Inlandse scholen.
Achter die uitbreiding werd overigens in 1932 een punt gezet; het
gouvernement had geen geld voor de oprichting van nieuwe scholen en
het leek al moeilijk genoeg om voor de leerlingen die .de bestaande
bezochten, een plaatsje in de maatschappij te vinden.
Voortgezet onderwijs (dit werd steeds in het Nederlands gegeven)
werd in 1900 in Indië gevolgd door dertien inheemse leerlingen, in 'IS
door ruim vierhonderd, in '40 door ruim negenduizend (op ruim achthonderd
na bezochten die allen een mulo'), hoger onderwijs in Indië in
'20 door zes inheemse studenten, in '40 door bijna zevenhonderd ~ 'in
Indië', schrijven wij, want wie het in inheemse kring betalen kon, zond
een of meer van zijn zoons naar Nederland om daar het voorbereidend
hoger en hoger onderwijs te volgen, en bovendien stelde het gouvernement
in het tijdperk waarin Indië geen of nauwelijks hoger onderwijsvoorzieningen
kende, aan begaafde jonge inheemsen beurzen ter beschikking
om in Nederland te gaan studeren. Daar studeerden in 1908
.omstreeks dertig inheemsen, maar in 1924 niet minder dan zeshonderddrie-en-zeventig.
Uit die studenten vormde zich toen een politieke
voorhoede, de Perhimpoenan Indonesia, die, sterk door socialistische en
communistische denkbeelden beïnvloed, op de onafhankelijkheid van
Indonesië ging aandringen en er toe bijdroeg dat in Indië een deel van
de politiek-bewuste inheemsen zich op het standpunt stelde dat geen
enkele vorm van samenwerking met het gouvernement geoorloofd was
(de 'non-coöperatie', zoals het heette). Het gouvernement ging toen het
verlenen van studiebeurzen beperken en bovendien konden diegenen
die rechten of medicijnen wilden studeren, nu in Indië hun opleiding
I Van 1919 af gaf een op de mulo aansluitende Algemene Middelbare School met
een driejarige cursus aansluiting bij het hoger onderwijs.
145

DE KOLONIALE SAMENLEVING
krijgen. In '29 studeerden aan Nederlandse universiteiten en hogescholen
nog maar honderdnegen inheemsen - die groep werd in de jaren '30
weer iets groter. Op de Perhimpoenan Indonesia komen wij uitgebreid
terug in een later hoofdstuk.
Naast dit alles had, al van de negentiende eeuwaf, het gouvernement
aandacht besteed aan de opleiding van speciale groepen inheemsen - de
mede voor de zoons van vorsten en aristocraten bestemde standaard-,
later eerste klas-scholen waren daar op het gebied van het lager onderwijs
een voorbeeld van. Voortgezet onderwijs werd sinds 1878 gegeven aan
enkele Z.g. Hoofdenscholen en sinds 1900, toen de Hoofdenscholen
werden opgeheven, aan z.g. Opleidingsscholen voor Inlandse Ambtenaren
(de Osvia's, zoals zij meestal werden genoemd): daar kregen de
zoons van regenten en van lagere inheemse functionarissen de scholing
die zij nodig hadden om te zijner tijd in het inheemse bestuursapparaat
te worden opgenomen'; bij die Osvia's sloot van 1914 af een hogere
opleiding aan welke inheemse ambtenaren (en Nederlanders c.q. Indische
Nederlanders die in de Buitengewesten Hulpgezaghebber wilden worden)
konden volgen aan de Bestuursschool te Batavia.' Voortgezet onderwijs
werd voorts gegeven op medisch gebied: er werden inheemse
hulpartsen opgeleid. Dat was in 1851 begonnen aan de z.g. Dokter-
Djawa-school die in Batavia gevestigd was. Ruim vijftig jaar later werd
die school vervangen door de School tot Opleiding van Indische Artsen,
oftewel de Stovia, en uit die Stovia' ontstond in 1927 de Medische
Hogeschool. Op gelijke wijze ontstond in 1924 de Rechtshogeschool uit
de in '09 in Batavia opgerichte Opleidingsschool voor Inlandse Rechtskundigen.'
Nog zijn wij er niet.
Wat wij in het voorafgaande aan scholen noemden, was gevestigd in
plaatsen van zekere omvang. Zulks betekende dat de dorpelingen over
het algemeen van onderwijs verstoken waren - in Den Haag bleef dat
t De zes op Java bestaande Osvia's werden er in '27 vier die toen Middelbare
Opleidingsschool" voor Inlandse Ambtenaren, Mosvia, gingen heten; zij werden in
'34 als uitvloeisel van de bezuinigingspolitiek tot één gereduceerd. 2 Deze werd,
eveneens in het kader van de bezuiniging, in '34 gesloten om vier jaar later te herrijzen
als Bestuursacademie; er werd daar voor een belangrijk deel gedoceerd door hoogleraren
van de Rechtshogeschool. 'In Soerabaja was sinds 1913 een Nederlands-
Indische Artsenschool gevestigd, de Nias. Er was daar ook een School tcit Opleiding
van Indische Tandartsen, de Stovit. 4 De Technische Hogeschool had in 1940 in
totaal vier-en-vijftig inheemse ingenieurs afgeleverd, de Medische Hogeschool honderdvier
inheemse artsen; er waren voorts honderdzestig inheemse meesters in de
rechten, van wie evenwel een deel in Nederland· had gestudeerd.

ONDERWIJS VOOR DE INHEEMSEN
niet onopgemerkt. Toen in 1901 aan de secretaris-generaal van het Haagse
departement van koloniën uit Indië het voorstel werd voorgelegd om
particuliere cursussen aan inheemsen te subsidiëren, maar zulks op voorwaarde
dat die cursussen niet een voorbereiding tot enig examen zouden
zijn, tekende hij daarbij aan: 'Ik vind in de voorwaarde ... alweer een
noodlottig streven om de inlander klein te houden. 't Adagio is altijd
hetzelfde: zoveel mogelijk voor de Europeanen, dan ook nog wat voor
de Indo's, voor de inlanders niets. Dat is verkeerd." Gouverneur-generaal
van Heutsz deelde dat inzicht: sterk onder invloed staande van zijn
adviseur in de Atjeh-oorlog, Snouck Hurgronje, aan wie een in de
moderne wereld geïntegreerd Indië als ideaal voor ogen stond, besloot
hij in '07, voor een ontwikkeling in die richting in de dessas een eerste
grondslag te leggen door de oprichting van dessa- oftewel volksscholen
te bevorderen: scholen waren dat waar de kinderen drie jaar onderwijs
kregen; de eenvoudige schoolgebouwen werden door de dessa-bewoners
zelf opgetrokken, de onderwijzers werden uit de dessa-kas bezoldigd, het
gouvernement droeg zorg voor de leermiddelen (en nam in '22 de
bezoldiging van de onderwijzers over). Dat initiatief sloeg aan, al waren
er hier en daar weerstanden van Islamietische kant": Java telde in 1920
al bijna 5 000 volksscholen, in de Buitengewesten waren er toen ca. 1400.
Al die scholen tezamen (ze waren inmiddels ook in steden opgericht)
hadden in '20 ruim vierhonderdtwintigduizend leerlingen; in '40 waren
er bijna éénmiljoenzevenhonderdduizend jongeren die het door het
gouvernement gesubsidieerde volksonderwijs volgden, en daar moesten
toen nog ruim tweehonderddertigduizend anderen bijgeteld worden die
de volksscholen van zending en missie bezochten. Op die volksscholen
leerde men lezen, schrijven en rekenen en men kreeg er ook wel
onderricht in kennis der natuur en in tekenen. Vervolgscholen( de eerste
waren in 1915 opgericht) waar het lager onderwijs nog twee of drie jaar
werd voortgezet (die scholen waren er alleen in de steden), hadden in
'40 bijna tweehonderdnegentigduizend leerlingen.
I Aantekening op een nota, I6 dec. I90I, van het dep. van koloniën in (Historisch
Genootschap, Commissie voor bronnenpublicatie betr. de geschiedenis van Nederlands-Indië
I900-I942), S. L. van der Wal: Het onderwijsbeleid in Nederlands-Indië
1900-194° (I963), p. 2I (verder aan te halen als: Van der Wal: Onderwijsbeleid). 2 Die'
weerstanden deden zich vooral voor in Atjeh waar in de eerste tien jaar van het bestaan
van de dessa-scholen door velen werd gemeend dat wie het Europese naast het
Arabische schrift leerde schrijven, in het hiernamaals zijn rechterhand zou verliezen.
Die weerstanden verdwenen in de jaren '20 en '30 toen de dessa-scholen naar verhouding
in Atjeh meer leerlingen gingen tellen dan elders in Indië, Java inbegrepen.
147

DE KOLONIALE SAMENLEVING
Al die cijfers voor het volksonderwijs vormen momentopnamen en
geven als zodanig een te gunstig beeld. Alleen al de bevolkingsgroei had
invoering van de leerplicht onmogelijk gemaakt en er konden dus geen
sancties worden toegepast, indien inheemse ouders meenden dat hun
kinderen aan één of twee jaar volksonderwijs genoeg hadden. Er was
veel verloop van leerlingen; van elke honderd met wie een volksschool
begon, waren er gemiddeld na éénjaar zeventig over, na tweejaar vijftig,
na drie jaar dertig.
*
Het voorafgaande toont aan dat het gouvernement zich inderdaad na het
begin van de 'ethische politiek' moeite heeft gegeven, het onderwijs
zowel voor de Chinezen als voor de inheemsen belangrijk te verbeteren.
Er moest daarbij veel tegenstand overwonnen worden, in inheemse kring
vooralook van diegenen die van hun Islamietische opvattingen uit
onderwijs aan meisjes overbodig achtten. Niet gering waren ook de
personele en materiële problemen die dienden te worden opgelost.
Speciaal voor de verschillende vormen van Europees onderwijs waren
goed-opgeleide leerkrachten nodig; voorzover men die niet in de Nederlandse
samenleving in Indië kon vinden, werden zij uit Nederland
aangetrokken en veel van die leerkrachten vonden het een inspirerende
taak om aan zo gemengde klassen les te geven en, wat de inheemsen
onder de leerlingen betrof, bij te dragen tot hun verheffing. De resultaten
die men ten aanzien van de inheemse jeugd had bereikt, waren in '40
niet gering. Wij herhalen de cijfers: éénmiljoenzevenhonderdduizend
inheemse kinderen volgden het simpele onderwijs in door het gouvernement
gesubsidieerde volksscholen, tweehonderddertigduizend deden
zulks in de bijzondere volksscholen, tweehonderdnegentigduizend stonden
bij de erop aansluitende vervolgscholen ingeschreven, tienduizend
inheemse kinderen bezochten de laatste van de aloude tweede klasscholen,
acht-en-zestigduizend bezochten de Hollands-Inlandse scholen
en ruim vijfduizend de 'gewone' Nederlandse lagere scholen; dan waren
er ruim negenduizend inheemse kinderen die voortgezet onderwijs
volgden (bijna uitsluitend op mulo's) en tenslotte telden de universitaire
opleidingen in Bandoeng en Batavia in '40 bijna zevenhonderd inheemse
'Studenten.
Hoewel die cijfers op zichzelf ietwat geflatteerd zijn (want van elke

TERUGBLIK OP HET ONDERWIJS
honderd inheemse kinderen die de dessa-scholen resp. de Hollands-
Inlandse scholen bezochten, vielen er zeventig resp. zestig af), wezen zij
toch op een duidelijke vooruitgang. Met dat al was Nederlands-Indië in
vergelijking met enkele andere landen in Zuid-Oost-Azië achtergebleven.
In Frans-Indo-China en in Brits-Indië was het percentage inheemse
kinderen dat enige vorm van onderwijs ontving, niet hoger, maar het
was wèl hoger op de Philippijnen, in Thailand en in de Engelse kolonie
Malakka, en in die drie landen had men dan ook belangrijke vorderingen
gemaakt met het terugdringen van het analfabetisme. Dat was in '40 in
Nederlands-Indië gelukt ten aanzien van misschien 40 % van alle in:"
heemse jongeren tussen de zes en de veertien tot vijftien jaar die, de
meesten op de volksscholen, althans de eerste beginselen van het lezen
en schrijven hadden geleerd, maar van de inheemse bevolking als geheel,
met inbegrip dus van de zuigelingen en de jonge kinderen, was in '30
nog 93 % analfabeet. Onder de inheemsen die wèl konden lezen en
schrijven, waren er in datzelfde jaar bijna honderdnegentigduizend die
het Nederlands beheersten: van alle inheemsen ongeveer één op de
driehonderdzestig.
Vooral door de voormannen van de nationalistische en Islamietische
groeperingen die meer zelfstandigheid of zelfs onafhankelijkheid voor
Indië begeerden, werd het wijdverbreid analfabetisme als een ernstige
misstand ervaren en van hun streven maakten steeds acties deel uit om,
los van het gouvernement, met eigen onderwijzers de dessa's of de arme
woonwijken der ongeschoolde arbeiders in te gaan dan wel eigen scholen
op te richten. Hierop komen wij nog terug wanneer wij het optreden van
die nationalistische en Islamietische groeperingen gaan beschrijven. Bij
hoevelen zij in de laatste drie decennia van het Nederlandse bewind het
analfabetisme hebben weten te overwinnen, weten wij niet precies, maar
wèl moet bedacht worden dat zich onder de groep die had leren lezen
en schrijven, in '40 velen bevonden die hun achterstand hadden ingehaald
door initiatieven die uit inheemse kring waren voortgekomen.
*
Oude gevestigde levenspatronen werden, ook in Indië, door het onderwijs
doorbroken. Dat gold al voor de dessa-scholen: het was er iets nieuws
dat kinderen dagelijks een schooltje kqnden bezoeken. Zij kregen daar
een nieuwe autoriteit voor zich: de dorpsonderwijzer, zij leerden van
149

DE KOLONIALE SAMENLEVING
hem een vaardigheid die hun ouders niet bezaten. Sterker nog werden
de traditionele levenspatronen doorbroken bij alle inheemsen die modern
onderwijs volgden - wij denken hierbij vooral aan de tienduizenden
die de mulo- en andere scholen voor voortgezet onderwijs hadden
kunnen doorlopen en speciaalook aan de paar duizend die, in Nederland
of in Indië, hoger onderwijs hadden ontvangen. Zij waren moderne
jonge mensen geworden, maar waar was voor hen een bevredigende
plaats in het-Europese deel van de samenleving? Bij het gouvernement
en de gouvernementsdiensten konden slechts weinigen tot de hogere
rangen doordringen en bij het Europese bedrijfsleven vrijwel niemand.
Daarnaast stonden ook de meesten van de traditionele machthebbers
in het inheemse deel van de samenleving afwerend jegens al die modernopgeleiden.
Al sinds de tijd van oe Compagnie was het een hoofdlijn
geweest van het Nederlands beleid om de in Indië aangetroffen, door de
adat bepaalde sociale structuur te handhaven; die structuur Was op Java
tijdens het Cultuurstelsel nog rigider geworden dan tevoren doordat het
regent-zijn erfelijk was verklaard (in 1913 werd dat erfelijk opvolgingsrecht
ietwat beperkt door maatregelen die in het volgend hoofdstuk aan
de orde komen), en was er elders, op Sumatra bijvoorbeeld in het gebied
van Padang en in Atjeh, sprake geweest van strijd tussen een adat-partij
en een meer moderne, Islamietische richting, dan had het gouvernement
zich steeds aan de zijde van de adat-partij geplaatst. 'De Westers opgeleide
intellectuelen konden veelal geen werk vinden dat met hun opleiding in
overeenstemming was; zij werden', aldus in 1978 de oud-bestuursambtenaar
dr. L. G. M. Jaquet, 'in de adat-sfeer als storende en ondermijnende
elementen ervaren en als zodanig door het Nederlandse en in bepaald
niet mindere mate door het inheemse bestuur beschouwd en behandeld."
*
Impliciet was de strekking van de 'zedelijke roeping' die in de Troonrede
van 1901 was aanvaard dat Indië opgevoed moest worden, mondig
gemaakt, ontwikkeld in de richting van zelfstandigheid. Onderwijs, ook
het simpelste, was een middel daartoe - een middel evenwel dat voor
zijn deugdelijke toepassing materiële en personele krachten vergde welke
1 L. G. M. Jaquet: Aflossing van de wacht. Bestuurlijke en politieke ervaringen in de nadagen
van Nederlands-Indië (1978), p. ]2.

'WI] HEBBEN ER DE MENSEN NIET VOOR'
het veraf wonende, niet zo talrijke Nederlandse volk onmogelijk ter
beschikking kon stellen, evenmin als de betrekkelijk kleine, in Indië
aanwezige Nederlandse groep. Een van diegenen die deze problematiek
helder beseften, was dr. P. J. A. Idenburg die de lezer in hoofdstuk I
tegenkwam als directeur van het kabinet van de gouverneur-generaal.
'Wij nemen wat het analfabetisme betreft', schreef hij in '40 in een lange
nota voor de gouverneur-generaal welke hij in zijn toenmalige functie
van directeur van het departement van onderwijs en eredienst had opgesteld,
'in het Zuiden en Zuid-Oosten van Azië een beschamende uitzonderingspositie
in ... In de ogen der inheemsen is het onderwij s de barometer voor ons koloniaal
bewind ... De regering stelt ... dat Indië nog niet rijp is voor een meer
zelfstandige staatkundige structuur, maar dat de politiek der regering er op is
gericht de voorwaarden voor dit rijpingsproces te scheppen en te bevorderen.
Dit laatste nu is slechts betrekkelijk juist; juist, voorzover het geldt de innerlijke
doelstelling van de Indische en Nederlandse regering; doch hieraan zou
moeten worden toegevoegd de erkenning (en deze wordt feitelijk bij iedere
begroting gegeven) dat ons de middelen ontbreken om krachtig en in een snel
tempo de voor onze doelstelling vereiste activeringspolitiek te voeren. Wij doen
ons best op het gebied van volkseconomie, onderwijs, volksgezondheid en
verkeer, maar telkens stuiten wij weer op financiële onmacht ... Alleen al onze
schulden, pensioenen, defensie en de verzekering der inwendige veiligheid
kosten zoveel dat wij onmogelijk een intensieve activeringspolitiek kunnen
voeren. Wij hebben er eenvoudig de mensen en het kapitaal niet voor."
In breder historisch verband beschouwd, betekende die erkenning dat
het Nederlands koloniaal bewind zijn tijd had gehad; het was, Idenburg
had dat scherp gezien, al zijn inspanningen ten spijt, niet bij machte zijn
eigen politieke doelstellingen in een voldoend tempo te realiseren.
I Nota, 27 febr. 1940, van P. J. A. Idenburg aan van Starkenborgh in van der Wal:
Onderwijsbeleid, p. 660, 664, 672.
151

HOOFDSTUK 5
Het koloniale staatsbestel
Er zijn twee redenen waarom wij het tot aan de capitulatie van Kalidjati
in Indië geldend staatsbestel 'koloniaal' noemen; de eerste is dat het
opperbestuur over Indië niet door in Indië maar door in Nederland
gevestigde organen werd uitgeoefend; de tweede dat het algemeen
bestuur over Indië werd uitgeoefend door de hoogste Nederlandse
vertegenwoordiger: de Nederlandse gouverneur-generaal,' Hierbij moeten
wij evenwel twee beperkende opmerkingen maken. De eerste is dat
de bevoegdheden van de in Nederland met het opperbestuur belaste
organen in de loop der tijden verminderd waren - Nederlands-Indië,
dat, gelijk reeds vermeld, in de Eerste Wereldoorlog in ruime mate op
eigen benen had leren staan, verwierfin de jaren '20 en '30 een vèrgaande
mate van zelfstandigheid; wij stellen daar dan weer tegenover dat zich,
los nog van het feit dat die zelfstandigheid de formele ondergeschiktheid
niet ophief, ook in de twee genoemde decennia enkele gevallen voordeden
waarin de Nederlandse regering besluiten nam die afweken van
die welke het Indische gouvernement graag genomen zag, en dat de
gouverneur-generaal bij het vaststellen van zijn beleid 'er voortdurend
rekening mee moest houden wat die regering jegens het parlement kon
verantwoorden. Onze tweede beperkende opmerking heeft betrekking
op het algemeen bestuur: de gouvemeur-generaal trad in feite niet langer
autocratisch op maar streefde naar samenwerking met de in 1916 in het
leven geroepen, in '18 voor het eerst bijeengekomen Volksraad; dáár
stellen wij tegenover dat de Volksraad een lichaam was dat slechts ten
dele de bevoegdheden had van een volwaardig parlement; een lichaam
voorts waarin de overweldigende meerderheid der bevolking: de in-
I Artikel I van de Grondwet luidde tot de herziening in 1922: 'Het Koninkrijk der
Nederlanden omvat het grondgebied in Europa, benevens de koloniën en bezittingen
in andere werelddelen'. In '22 werd de nieuwe formulering: 'Het Koninkrijk der
Nederlanden omvat het grondgebied van Nederland, Nederlands-Indië, Suriname en
Curaçao.' Men heeft wel beweerd dat dit betekende dat Nederlands-Indië niet langer
een Nederlandse kolonie was - die opvatting wijzen wij af. Trouwens, dat deed in
feite ook de Nederlandse overheid die een 'minister van koloniën' en een 'departement
van koloniën' bleef kennen.

WAAROM 'KOLONIAAL'?
heemsen, door een minderheid aan leden was vertegenwoordigd; en een
lichaam tenslotte dat in een conflictsituatie zijn wil niet aan de gouverneur-generaal
kon opleggen.
Beide: de plaats van Indië in het koninkrijk èn de plaats van het
Nederlands algemeen bestuur in Indië, hadden, sinds Indië in 1814 deel
van het koninkrijk was gaan uitmaken, allerlei wijzigingen ondergaan.
Wij zullen die niet in bijzonderheden weergeven maar concentreren ons
liever op de hoofdlijn waarbij wij speciaal de situatie willen schetsen die
in de periode tussen de twee wereldoorlogen bestond.
Wij willen dan nu eerst schrijven over de verhouding tussen Nederland
en Nederlands-Indië en over de plaats en de vèrgaande bevoegdheden
van de gouverneur-generaal; v.ervolgens over het centrale Nederlandse
bestuursapparaat en het apparaat van het Binnenlands Bestuur;
daarna over de twee organisaties die de dekking vormden van de Nederlandse
suprematie: het Knil en de politie, en over de rechtspraak; en
tenslotte over het inheemse bestuursapparaat waarmee de overgrote
meerderheid van de inheemse bevolking veel meer te maken had dan
met het Nederlandse. Dat inheemse bestuursapparaat was steun en toeverlaat
van het Nederlands gezag - het streven om zich van dat Nederlands
gezag te ontdoen, richtte zich dan ook in veel gevallen, zoals uit
de volgende hoofdstukken zal blijken, niet alleen tegen de Nederlandse
maar ook tegen de inheemse bestuursinstanties die door een deel van de
politiek-bewuste minderheid onder de inheemsen gezien werden als
werktuigen van de vreemde overheerser.
Opperbestuur
Tot in het jaar van de liberale ommezwaai, 1848, had de Nederlandse
volksvertegenwoordiging niets te zeggen gehad over wat in Nederlands-
Indië gebeurde; het opperbestuur was uitsluitend aan de koning opgedragen
die het door zijn minister van koloniën liet uitvoeren. Thorbecke's
nieuwe Grondwet bracht dat bestuur onder de controle van de
Tweede en Eerste Kamer; zulks hield o.m. in dat deze zich dienden uit
te spreken over een nieuw Regeringsreglement. Het werd in 1854 aan de
Kamers voorgelegd en door deze goedgekeurd en het trad een jaar later
in werking. Wat de doelstelling van het Nederlands bewind betrof, was
de memorie van toelichting duidelijk geweest; zij had verklaard dat
Nederlands-Indië een 'wingewest' was; uitgangspunt voor het aldaar te
voeren beleid was dat, 'behoudens de welvaart der inheemse bevolking,
153

HET KOLONIALE STAATSBESTEL
dat wingewest aan Nederland zal blijven verschaffen' ('blijven', omdat
het Cultuurstelsel sinds 1830 jaar voor jaar een steeds groeiend 'batig slot'
in de Nederlandse schatkist had doen vloeien) 'de stoffelijke voordelen
die het doel waren der verovering." Dat was een eerlijk aangegeven
doelstelling (zij werd door de regering na protesten uit de Tweede Kamer
in de memorie van antwoord niet herhaald), zij het dat men de er in
geformuleerde beperking: 'behoudens de welvaart der inheemse bevolking',
wel mocht aanduiden als de buiging die de eigenbaat maakte voor
het uiterlijk fatsoen. Een overeenkomstig onwaarachtig element was in
artikel 55 van het Regeringsreglement te vinden waarin een bepaling uit
vroegere, buiten het parlement om ontstane Regeringsreglementen was
overgenomen: 'De bescherming der inheemse bevolking tegen willekeur,
van wie ook, is een der gewichtigste plichten van de gouverneurgeneraal.'2
Van Hoëvell, de eerste criticus van het Cultuurstelsel, die van
nabij de knevelarijen had aanschouwd waaraan de regenten op Java de
inheemse bevolking hadden onderworpen, had voor artikel 55 slechts
hoon over; hij noemde het 'een vlag die men hoog ophijst en breed laat
wapperen, teneinde te voorkomen dat niet uit de gehele inrichting van
het schip, uit de ganse bouw van de romp, het vermoeden mocht worden
gewekt dat er eontrabande aan boord is."
De Troonrede van 1901 formuleerde, gelijk weergegeven, een nieuwe
doelstelling voor het bewind in Indië: Nederland werd nu 'verplicht'
genoemd, 'geheel het regeringsbeleid te doordringen van het besef dat
Nederland tegenover de bevolking dezer gewesten een zedelijke roeping
heeft te vervullen' - exploitatie-politiek moest plaats maken voor 'ethische
politiek'. Het duurde nadien nog ruim twintig jaar voordat, in 1925,
het oude Regeringsreglement werd vervangen door een reeks nieuwe
voorschriften: de Wet op de Indische staatsinrichting. Die wet vloeide
voort uit de op enkele punten in '22 gewijzigde Grondwet waarin o.m.
was bepaald: 'De Koning' (uiteraard: de constitutionele Koning, d.w.z.
de steeds van goedkeuring door het parlement afhankelijke regering)
'heeft het opperbestuur over Nederlands-Indië. Voorzoveel niet bij de
Grondwet of bij de wet bepaalde bevoegdheden aan de Koning zijn
voorbehouden, wordt het algemeen bestuur in naam des Konings uitgeoefend
in Nederlands-Indië door de gouverneur-generaal, De staatsinrichting
van Nederlands-Indië wordt door de wet vastgesteld.'
Ten aanzien van de verhouding tussen Nederland en Nederlands-
1 Aangehaald in C. Fasseur: Kultuurstelsel en koloniale baten, p. II I. 2 Aangehaald in
a.v., p. 109. 3 A.v.
154

DE WET OP DE INDISCHE STAATSINRICHTING
Indië hield die wet in (wij geven slechts de voornaamste bepalingen weer)
dat alleen de Nederlandse wetgever competent was ten aanzien van het
Indische staatsbestel, enkele belangrijke financiële aangelegenheden (o.m.
het muntwezen en de in- en uitvoerrechten), het circulatiebankwezen (in
Indië vervulde de Javase Bank de functie van de Nederlandse Bank in
Nederland) en de uitgifte van rechten tot exploitatie van delfstoffen. Al
deze aangelegenheden moesten dus bij de wet worden geregeld. De
Kroon (koning plus verantwoordelijke minister, in dit geval de minister
van koloniën) was bevoegd, de gouverneur-generaal 'aanwijzingen' (dat
kwam neer op: 'bevelen') te geven, droeg zorg voor de Indische buitenlandse
betrekkingen en de Indische defensie, kon regels stellen ten
aanzien van de inrichting van het bestuur van de Nederlandse kerkgenootschappen
in Indië en benoemde, behalve de gouverneur-generaal
en, eventueel, een luitenant-gouverneur-generaal, de hoogste Indische
autoriteiten: de vice-president en de leden van de Raad van Nederlands-
Indië, de voorzitter en de leden van de Algemene Rekenkamer, de
president van het Hooggerechtshof (het hoogste rechterlijke college), de
voorzitter van de Volksraad en de commandant en alle andere opperofficieren
(officieren in de rang van generaal-majoor en hoger) van het
Koninklijk Nederlands-Indisch Leger.
Over het recht van de Kroon, de gouverneur-generaal aanwijzingen
te geven, valt iets meer te zeggen. Het wetsvoorstel had in lid I van
artikel I bepaald: 'De uitoefening, in naam des Konings, van het ... aan
de gouverneur-generaalopgedragen algemeen bestuur van Nederlands-
Indië geschiedt overeenkomstig de in deze wet gestelde regelen' - het
was de Tweede Kamer die daar met meerderheid van stemmen aan
toevoegde: 'en met inachtneming van's Konings aanwijzingen'. Achteraf
bleek dit een overbodige toevoeging: de enige keer dat vóór maart '42
van een formele aanwijzing uit Den Haag of Londen sprake is geweest,
betrof zij een weinig belangrijke zaak en werd zij notabene uitgelokt
door de gouverneur-generaal.' Ten aanzien van de benoemingen van de
opgesomde hoge autoriteiten rezen er zelden moeilijkheden: het was
regel dat de voorstellen van de gouverneur-generaal, die steeds goed
voorbereid en helder toegelicht waren, door de minister van koloniën
1 Het betrof de verlenging, in 1939, van een bijzonder defensie-uitvoerrecht waar de
minister van koloniën, Welter, en de Volksraad voorstanders en van Starkenborgh en
zijn adviseurs tegenstanders van waren; van Starkenborgh deed toen aan Welter weten
dat hij bereid was, een voorstel tot verlenging aan de Volksraad voor te leggen, maar
er prijs op stelde zulks te doen krachtens een aanwijzing. Die kreeg hij toen.
155

HET KOLONIALE STAATSBESTEL
werden overgenomen; dat geschiedde evenwel niet in '35 en '39 toen
door de gouverneurs-generaal, respectievelijk de Jonge en van Starkenborgh,
conform het gevoelen van de Volksraad voorgesteld werd, een
inheems lid van dat college tot voorzitter te benoemen - beide keren
schrokken de ministers van koloniën, respectievelijk Colijn en Welter,
daarvan terug en lieten zij door de koningin een Nederlander benoemen;
een van hun overwegingen was daarbij dat, kwam er een inheemse
voorzitter, van de in totaal een-en-zestig stemmen een-en-dertig, een
meerderheid dus, door inheemsen zouden worden uitgebracht.
Van veel belang was verder dat in de Wet op de Indische staatsinrichting
de sinds 1867 geldende bepaling was opgenomen dat de Indische
begroting, op voorstel van de Nederlandse regering, door het Nederlandse
parlement moest worden goedgekeurd.' Op begrotingsgebied was
Indië derhalve niet zelfstandig - zulks betekende ook dat een eventuele
verhoging van een vastgestelde begrotingspost door Den Haag moest
worden goedgekeurd. Welter, die in 1908 ambtenaar werd op het administratieve
centrum van het Indisch gouvernement: de Algemene Secretarie,
zag daar eens, 'en het is mij altijd bijgebleven', aldus zijn memoires,
'een besluit vastgesteld waarbij werd aangetekend dat krachtens koninklijke
machtiging het aantal gasvlammen in het gesticht voor zieke prostituees
in Semarang kon worden uitgebreid met I en derhalve gebracht
op 35.'2 Dergelijke pietluttigheden kwamen na het in werking treden van
de Wet op de Indische staatsinrichting (1925) niet meer voor, maar in
plaats daarvan had de oprichting van de Volksraad een nieuwelement in
de verhouding tussen N ederland en Indië gebracht: de Indische begroting
werd ook aan het oordeel van de Volksraad onderworpen. Indiening en
behandeling door de Volksraad moesten zo tijdig geschieden dat de
begrotingsstukken Den Haag bereikten op een moment waarop, nog voor
het begin van het betrokken begrotingsjaar, de behandeling in Tweede
en Eerste Kamer kon plaatsvinden. Wat nu, als de Volksraad bepaalde
begrotingsposten verwierpj? Algemener: wat gebeurde er als de Volksraad
zich niet kon verenigen met door de gouverneur-generaal voorgelegde
ontwerpen voor die algemene regelingen welke in Nederland
1 De Kamers konden de Indische begroting slechts aannemen of verwerpen - tot
wijzigen waren zij niet bevoegd. 2 Welter: 'Memoires', p. 86-87. 3 Dat is niet
vaak gebeurd: zo zijn in de tien jaren 1928-1938 van vele duizenden begrotingsposten
slechts 53 verworpen. Van verwerping van een gehele begroting, die van het departement
van Onderwijs en Eredienst voor het jaar '33, was sprake in augustus '32; dat
geschiedde uit protest tegen de door het gouvernement voorgestelde bezuinigingen.
156

DE WET OP DE INDISCHE STAATSINRICHTING
'wetten', in Indië 'ordonnanties' heetten? Dan was er sprake van een
conflict tussen de gouverneur-generaal en de Volksraad. In de Wet op de
Indische staatsinrichting waren daarvoor twee regelingen voorzien. Bij
de z.g. lange conflicten-regeling vroeg de gouverneur-generaal de Volksraad
de afgewezen ontwerp-ordonnantie binnen zes maanden opnieuw
in behandeling te nemen - werd zijn voorstel dan voor de tweede maal
verworpen, dan kon hij de ordonnantie laten vaststellen door de Kroon
bij algemene maatregel van bestuur; bij de z.g. korte conflicten-regeling,
alleen toe te passen in dringende gevallen, kon de gouverneur-generaal
de betrokken ordonnantie op eigen gezag vaststellen, maar tegen zodanig
besluit, alsook tegen elke ordonnantie, kon de Volksraad in beroep gaan
bij de Kroon.' In laatste instantie was het bij conflicten dus steeds de
Kroon die besliste - welnu, deze instantie, hoewel bevoegd van het
inzicht van de gouverneur-generaal af te wijken, besliste dan steeds
conform dat inzicht."
Wij voegen aan dit alles nog toe dat ordonnanties van de gouverneurgeneraal
óók door de Kroon geschorst en bij de wet, met medewerking
dus van Tweede en Eerste Kamer, vernietigd konden worden; die bevoegdheid
werd nimmer toegepast. Intussen onderstreepte zij wèl dat het
Indische staatsbestel formeelondergeschikt was aan het Nederlandse.
Met name in de jaren '30 rees in Indië ook bij Nederlanders en
Indische Nederlanders verzet tegen die onderschikking. Er werd in hun
kringen gemeend dat Indië vooral met de wijze waarop het de gevolgen
van de diepe wereldcrisis had opgevangen, opnieuwaangetoond had op
eigen benen te kunnen staan en dat het parlement in Den Haag de
deskundigheid miste om over Indische aangelegenheden mee te oordelen.
Het meespreken door Den Haag kostte ook, zo werd gemeend, te
veel tijd. Veler gedachten gingen in de richting van een fundamentele
wijziging van de verhouding tussen Nederland en Indië in dier voege
dat Indië binnen het geheel van het koninkrijk zelfstandig zou worden
- er werd in '4I een plan voor ontworpen dat in hoofdlijnen met van
Starkenborgh besproken was; het voorzag in de oprichting, na de oorlog,
van een Rijksraad waarin Nederland, Nederlands-Indië, de Antillen en
Suriname zouden zijn vertegenwoordigd en die het beleid op gebieden
van gemeenschappelijk belang (het buitenlands beleid, de defensie, de
I Gouverneur-generaal de Jonge heeft in de jaren ']2-'34 ten aanzien van II op
economisch gebied vallende ordonnanties de korte conflicten-regeling toegepast.
2 In de periode 1918-'42 zijn ca. 1450 ordonnanties uitgevaardigd; de Volksraad is
ten aanzien van 20 daarvan in beroep gegaan bij de Kroon, in alle gevallen vergeefs.
157

HET KOLONIALE STAATSBESTEL
economie) zou moeten goedkeuren. Het plan kwam tegemoet aan de
weergegeven wrevel maar was al in zoverre weinig reëel dat het over het
hoofd zag dat de genoemde vier delen van het koninkrijk naar hun
inwendige structuur wezenlijke verschill.en vertoonden: Nederland was
een op algemeen kiesrecht gebaseerde parlementaire democratie, Nederlands-Indië
niet; ten eerste konden aan de nogal ingewikkelde verkiezingen
(wij komen er in een later hoofdstuk op terug) die de samenstelling
van de Volksraad voor een deel bepaalden (het andere deel werd
door de gouverneur-generaal na raadpleging van de Raad van Nederlands-Indië
benoemd), volwassen mannen (er was vóór '41 geen actief
vrouwenkiesrecht) slechts deelnemen voorzover zij om te beginnen al
geen analfabeet waren; ten tweede was binnen het Indische staatsbestel
de positie van de gouverneur-generaal formeelonaantastbaar en ten
derde behoorden er tot zijn bevoegdheden enkele, de z.g. exorbitante
rechten, die men in vredestijd elders slechts in andere koloniaal bestuurde
gebieden of in autoritair geregeerde staten aantrof.
Algemeen bestuur
Het was dus de gouverneur-generaal aan wie het algemeen bestuur over
Nederlands-Indië was toevertrouwd. Regel was het, geen voorschrift, dat
hij vijf jaar in functie bleef. Hij ontving een hoge wedde: f 80000 per
jaar (ministers in Nederland ontvingen, gelijk al vermeld, f 12000),
benevens nog een ambtstoelage van f 100 000 per jaar. Anderzijds had hij
zo hoge representatieve verplichtingen dat het hem te stade kwam wanneer
hij een eigen fortuin bezat. Hij resideerde meestal in Buitenzorg
dat, ca. 50 km bezuiden Batavia, minder druk en wat koeler was dan de
hoofdstad (het ligt ruim 250 meter boven de zeespiegel) - daar woonde
hij in een fraai, in klassicistische stijlopgetrokken paleis dat midden in
een statig park lag; hij had voorts de beschikking over een landhuis dat
zich te Tjipanas (ca.40 km ten zuidoosten van Buitenzorg) op ruim IOOO
meter hoogte in de bergen van de Preanger bevond. Deze bij uitstek
comfortabele behuizingen (een tweede paleis, kleiner dan dat te Buitenzorg,
stond in het centrum van Batavia) onderstreepten het bijzondere
van zijn positie. 'Gouverneur-generaal' heette hij - 'onderkoning' zou
een passender titel zijn geweest.
Hij was opperbevelhebber zowel van het in Indische wateren aanwezige
deel van de Koninklijke Marine als van het Knil; van dat Knil
benoemde hij alle officieren, behalve, zoals al bleek, de hoogste. Hij was

DE GOUVERNEUR-GENERAAL
bevoegd, verdragen te sluiten met inheemse vorsten of, als die vorsten
of andere hoofden ontbraken, met inheemse volkeren. Hij benoemde
voorts alle ambtenaren (alweer: behalve de hoogste, die wij reeds opsomden),
t.w. zowel die welke werkzaam waren bij de departementen
en daaronder ressorterende diensten als die welke waren ingedeeld bij
het Binnenlands Bestuur.
Zijn exorbitante rechten hielden in dat hij niet in Indië geboren
personen, bijvoorbeeld uit Nederland, China of enig ander land overgekomen
agitatoren, Of het verblijf in heel Indië Of in een deel daarvan
kon ontzeggen, als de betrokkenen 'gevaarlijk (werden) geacht voor de
openbare rust en orde' - bij verdenking van een misdrijfkonden zij ook,
in afwachting van hun verwijdering (oftewel externering), bij besluit van
de procureur-generaal in voorlopige hechtenis genomen worden. Voorts
kon de gouverneur-generaal in Indië geboren personen, die 'gevaarlijk
(werden) geacht voor de openbare rust en orde', een bepaalde verblijfplaats
aanwijzen (interneren) dan wel hun het verblijf in bepaalde delen
van Indië ontzeggen en ook dezen konden bij verdenking van een
misdrijf onmiddellijk in voorlopige hechtenis genomen worden. In elk
geval evenwel waarin die exorbitante rechten konden worden toegepast,
moest de betrokkene eerst gehoord worden, d.w.z. dat hem of haar een
reeks vragen werd voorgelegd; vragen en antwoorden werden in een
proces-verbaalopgenomen en de betrokkenen konden er nog een memorie
van verdediging aan toevoegen. Werden de exorbitante rechten
toegepast op inheemsen, dan behoefde de gouverneur-generaal de minister
van koloniën niet onmiddellijk in te lichten - dat diende hij wèl
te doen, wanneer zij anderen betroffen, en waren die anderen in Nederland
geboren Nederlanders, dan diende de regering daarvan kennis te
geven aan de Staten-Generaal. Kennisgeving aan de Volksraad was slechts
voorgeschreven in die gevallen waarin de exorbitante rechten toegepast
waren op niet in Indië geboren personen, anders gezegd: de voor een
flink deel en tenslotte zelfs voor bijna de helft uit inheemsen bestaande
Volksraad behoefde niet officieel te worden ingelicht, wanneer tegen
inheemsen politieke dwangmaatregelen werden genomen.
Bij de toepassing van de exorbitante rechten speelde de Raad van
Nederlands-Indië een belangrijke rol. Die Raad, bestaande uit een vicepresident!
en tenminste vier en ten hoogste zes leden (in de twintigste
I De gouverneur-generaal was president van de Raad en zat de belangrijkste zittingen
voor; de vice-president zou, als geen opvolger van de gouverneur-generaal benoemd
of als er geen luitenant-gouverneur-generaal in functie was, als waarnemend gouverneur-generaal
optreden.
159

HET KOLONIALE STAATSBESTEL
eeuw waren het er meestal vier), was het belangrijkste adviesorgaan van
de gouverneur-generaal: vice-president en leden werden na de invoering
van de Wet op de Indische staatsinrichting telkens voor hoogstens vij f
jaar benoemd. De gouverneur-generaal was vrij, in alle zaken die hem
van belang leken, het advies van de Raad in te winnen, en dat vragen
om advies was hem voorgeschreven bij alle bestuursinstructies en -reglementen,
bij belangrijke benoemingen en bij voorstellen, door hem
aan de Volksraad of door deze aan hem gedaan (dat sloot alle ontwerpordonnanties
in). Advies, want, aldus de desbetreffende formulering in
de Wet op de staatsinrichting van Nederlands-Indië: 'De gouverneurgeneraal
alleen beslist.' Bij de toepassing van de exorbitante rechten lag
dat evenwel anders: dan moest de gouverneur-generaal steeds handelen
'in overeenstemming met de Raad van Nederlands-Indië.' Het bereiken
van die overeenstemming kostte nogal eens moeite, zij het dat de Raad
het in beginsel steeds eens was met het uitgangspunt van het beleid
terzake van de gouverneur-generaal: dat 'de openbare rust en orde' niet
in gevaar mochten worden gebracht. Die gelijkgestemdheid werd door
de samenstelling van de Raad gewaarborgd: meestal maakten twee gewezen
directeuren van departementen en twee gewezen hoofden van
gewestelijk bestuur (gouverneurs of residenten), één van Java en één van
de Buitengewesten, er deel van uit - de inheemsen die tot lid werden
benoemd (dat geschiedde voor het eerst in 1927), waren meestal afkomstig
uit de hoogste kringen van het inheems bestuur.
Afgezien van zijn bemoeienissen met de toepassing der exorbitante
rechten was de Raad ook in andere opzichten méér dan een adviserend
lichaam: naarmate het gouvernement met ingewikkelder kwesties te
maken kreeg en het aantal departementen en diensten toenam, werden
vaker zaken door leden van de Raad in studie genomen of gingen onder
hun voorzitterschap coördinerende commissies aan de slag. Zij namen
daarmee de zwaar belaste gouverneur-generaal veel werk uit handen.
*
De gouverneur-generaal werd bij de verrichting van zijn dagelijkse
arbeid bijgestaan door de in Buitenzorg gevestigde Algemene Secretarie.
In 1940 werden enkele ambtenaren daaruit losgemaakt teneinde een
nieuw bureau te bemannen: het Kabinet van de gouverneur-generaal.
Hoofd van de Algemene Secretarie, d.w.z. Algemeen Secretaris van het
160

DE GOUVERNEUR-GENERAAL
gouvernement, was sinds '35 J. M. Kiveron, die wij reeds noemden in
hoofdstuk r, directeur van het kabinet dr. P. J. A. Idenburg, eveneens
reeds genoemd. Het kabinet bereidde ten behoeve van de gouverneurgeneraal
alle zaken van staatkundige en politiek-religieuze aard voor (dat
sloot dus de verhouding tussen het gouvernement en de nationalistische
c.q. Islamietische stromingen in), de Algemene Secretarie had aparte
afdelingen voor sociale en juridische, voor financiële en economische en
voor personele zaken. De ambtenaren van Kabinet en Algemene Secretarie
vormden de uitgebreide staf van de gouverneur-generaal - een staf
zoals de minister-president in Nederland er geen tot zijn beschikking
had.
Een van de belangrijkste functies van die staf was, er op toe te zien
dat geen voorstel de gouverneur-generaal bereikte waarover niet alle in
aanmerking komende instanties advies hadden uitgebracht en dat beslissingen
van de gouverneur-generaal kenbaar werden gemaakt aan alle
daarvoor in aanmerking komende gezagdragers. Aldus werd in het gehele
gouvernementsapparaat de eenheid van beleid bevorderd. Ook droeg de
Algemene Secretarie zorg voor het bijeenbrengen van alle belangrijke
stukken uit dat gehele apparaat die opgenomen werden in de Z.g.mailrapporten
welke wekelijks aan de minister van koloniën werden toegezonden,
en voor het opstellen van het concept voor het jaarlijks Koloniaal
Verslag dat in zijn definitieve vorm door de minister aan de Staten-
Generaal werd voorgelegd.
*
In de eerste helft van de negentiende eeuw had Indië, wat het onder de
gouverneur-generaal werkzame, centrale gouvernementsapparaat betrof,
slechts z.g. directies gekend, de 'directie der cultures' bijvoorbeeld - zogeheten
departementen kwamen er eerst van r866 af. Aan het einde van
dejaren '30 van deze eeuw waren er acht: Justitie, Financiën, Binnenlands
Bestuur, Onderwijs en Eredienst, Economische Zaken, Verkeer en Waterstaat,
Oorlog, en Marine, waarnaast ook nog een apart en zelfstandig
Kantoor voor Inlandse Zaken bestond. Onder Justitie ressorteerde het
gehele rechtswezen met, als hoogste college, het al genoemde Hooggerechtshof
van Nederlands-Indië; daaraan was een procureur-generaal
toegevoegd die het hoofd was van het Openbaar Ministerie en tot wiens
hoofdparket de Dienst der algemene recherche behoorde; als deel van
J6r

HET KOLONIALE STAATSBESTEL
die algemene recherche was een omvangrijke Politieke Inlichtingendienst
werkzaam, waarop wij in een later hoofdstuk terugkomen. Van de
onder de andere departementen ressorterende diensten willen wij hier
geen overzicht geven; het zou in veelopzichten een spiegelbeeld zijn
van wat het moederland te zien gaf.
Aan het hoofd van de departementen stonden directeuren; zij vormden
de Raad van departementshoofden. Een soort kabinet? Neen, die
Raad was, precies als vóór mei '40 het college van secretarissen-generaal
in Nederland, 'een buitengewoon onbelangrijk college', aldus jegens de
Enquêtecommissie de laatste directeur van justitie, mr. N. S. Blom. 'Het
behandelde slechts kwesties op het gebied van personeelsvoorzieningen,
salarisregelingen etc. Beleidskwesties werden nooit in de Raad van departementshoofden
behandeld, maar uitsluitend door de betrokken directeur
met de gouverneur-generaal." Deze laatste placht eenmaal per
week met elk der directeuren de zaken van diens departement te bespreken.
Van de acht directeuren was ten tijde van de Japanse aanval één van
inheemse afkomst: Raden Loekman Djajadiningrat, een jongere broer
van Pangeran Ario prof. dr. Hoesein Djajadiningrat die in mei' 41 benoemd.was
tot lid van de Raad van Nederlands-Indië; zij waren telgen
uit een van de bekendste regentengeslachten van West- java.'
*
Het departement van het Binnenlands Bestuur was de instantie die het
wijdvertakte Nederlandse bestuursapparaat organiseerde dat met de inheemse
bestuursinstanties in direct contact stond. Dat Nederlandse bestuursapparaat
bestond louter uit Nederlanders (later ook Indische Nederlanders),
die allen een speciale opleiding hadden gevolgd. Men was
in 1834 begonnen met een opleiding te Soerakarta maar deze was acht
jaar later vervangen door een bij de Academie te Delft waar ook ingenieurs
werden opgeleid. Toen die Academie in 1863 werd omgevormd
tot de Polytechnische School>, stelde de staat voor de Delftse Indische
I Getuige N. S. Blom, Enq., dl. VIII c, p. 1478. 2 Pangeran (prins), Adipati, Ario, Raden
Mas en Raden waren relatief hoge Javaanse adellijke titels die ook door het gouvernement
konden worden verleend; de laagste titel was Mas. 'In 1905 werd deze de
Technische Hogeschool.
162

DEPARTEMENTEN / BINNENLANDS BESTUUR
bestuursopleiding geen geld meer ter beschikking maar deze werd toen
een generatie lang als Indische School door de gemeente Delft voortgezet;
zij werd in I900 opgeheven. Inmiddels was ook, gelijk eerder
vermeld, een bestuursopleiding mogelijk geworden aan het Koning
Willem III-gymnasium te Batavia.'
In het begin van de twintigste eeuw kreeg de opleiding voor Indisch
bestuursambtenaar een wetenschappelijke grondslag: men werd door de
minister van koloniën als candidaat-Indisch ambtenaar aangewezen en
kon dan, desgewenst met financiële steun van het rijk, een speciale
opleiding volgen in Den Haag; deze vond van I922 af aan de Rijksuniversiteit
te Leiden plaats. Die universiteit kende al sinds I876 een op Indië
gerichte opleiding maar had in de eerste decennia van haar bestaan slechts
Indische rechterlijke ambtenaren gevormd, niet bestuursambtenaren. Het
in Leiden gegeven onderwijs was van hoog gehalte en maakte, wat zijn
ideologische grondslag betrof, ernst met Indië's ontvoogding. Met steun
van enkele grote ondernemingen, o.m. van de Koninklijke/ Shell, kwam
er in '25 een concurrerende opleiding in de vorm van een bijzondere
faculteit ('de oliefaculteit') aan de Rijksuniversiteit te Utrecht; daar werd
in conservatiever geest hoger onderwijs gegeven. Op die tegenstelling
tussen Leiden en Utrecht komen wij nog terug.
Wie na het voltooien van de opleiding in de Indische dienst werd
aangesteld, kon toegevoegd worden aan het centrale bestuursapparaat of
aan een gouvernementsdienst dan welopgenomen worden in het apparaat
van het Binnenlands Bestuur ('het BB', zoals het werd genoemd);
hij begon daar als aspirant-controleur en kon bij gebleken geschiktheid
via de rangen van controleur en controleur eerste klasse (belast met het
toezicht op een z.g. onderafdeling) tot de hogere rangen opklimmen: die
van assistent-resident (belast met het toezicht op een z.g. afdeling"), van
resident (belast met het toezicht op een veel groter gebied, een residentie)
en tenslotte van gouverneur (op Java van een provincie, in de Buitengewesten
van een gouvernement). De administratieve indeling van Indië
is herhaaldelijk gewijzigd - hier willen wij volstaan met te vermelden
dat er ten tijde van de Japanse invasie, op Java (de Vorstenlanden
uitgezonderd) drie provincies waren: West-Java, Midden-Java en Oost-
Java, elk met een gouverneur aan het hoofd, en dat ook Sumatra, Borneo
1 Die opleiding bestond tot 1913. 2 In de Buitengewesten stonden afdelingen ook
weI onder een controleur en er waren daar kleine eilanden of eilandengroepen die
onder een z.g. gezaghebber ofhulpgezaghebber stonden. Op Java en Madoera waren
de assistent-residenten aan de resident toegevoegd.
I63

HET KOLONIALE STAATSBESTEL
en de z.g. Grote Oost (Celebes, de Kleine Soenda-eilanden, de Molukken
en Nederlands Nieuw-Guinea) elk onder gouverneurs stonden. Java
telde zeventien residenties (dat sloot de residentie-Madoera in), Sumatra
tien (dat sloot de residéntie op de Riouw-archipel en op Banka en Billiton
in), Borneo twee, de Grote Oost vijf (twee op Celebes en voorts de
residenties Molukken, Timor en onderhorigheden, en Bali en Lombok).
In totaal waren ten tijde van de Japanse invasie in Indië bijna achthonderd
BB-ambtenaren werkzaam en van hen waren ca. vijfhonderd geplaatst
in wat men 'de buitendienst' zou kunnen noemen, d.w.z. dat zij
in een onderafdeling, afdeling, residentie, gouvernement of provincie de
vertegenwoordiger waren van het Nederlands gezag dan wel aan die
gezagdrager waren toegevoegd. De grote verantwoordelijkheid maakte
het werk voor velen aantrekkelijk en vormde een tegenwicht tegen de
ontberingen waarmee het gepaard kon gaan. Wel te verstaan: wie op Java
of in het gebied van Medan op Sumatra was geplaatst, was daar werkzaam
in een geordende samenleving die, zoals eerder beschreven, de blanke
alle mogelijke comfort bood, maar elders was het leven veel primitiever
- nergens zó primitief als op Nederlands Nieuw-Guinea, Er was daar in
de jaren '30 een afdeling Noord-Nieuw-Guinea met onderafdelingen
I o.m. in de hoofdplaats Manokwari en in het hemelsbreed 550 km meer
oostelijk gelegen Sarmi (zie kaart VII op pag. 320). 'De bestuursambtenaar
die in 1936 in Sarmi geplaatst werd, vond', aldus Jan van Eechoud, in
die tijd afdelingscommandant van de Veldpolitie in Manokwari,
'geen afsluitbare deuren in zijn huis; moest zich in het donker uitkleden,
aangezien men vrijelijk door de talloze reten naar binnen kon kijken en werd
de eerste nacht uit zijn bed geregend. De volgende dag werd zijn dochtertje ziek,
maar een dokter was Sarmi niet rijk. Manokwari had, toen ik er in 1936 kwam,
wèl een dokter. Het was een gouvernements-Indisch arts die van mening was
dat 'as' van buite ken wel sien, as van binne moet raje-raje', en hij bekende
eerlijk dat hij goed was in bevallingen en kiezen trekken rT_laardat de rest maar
zo-zo was! Tandartsen waren er natuurlijk op Nieuw-Guinea helemaal niet."
Vroeger (zeg: vóór de Eerste Wereldoorlog) konden ook elders in de
archipel de omstandigheden nogal primitief zijn, zelfs op delen van Java.
Niet alleen van de BB-ambtenaar maar ook van zijn vrouw werd dan
vaak veel gevraagd. In het begin van de twintigste eeuw werd Welter bij
'als. 2 Ter voorkoming van misverstand: er bevonden zich onder de inheemsen
die gouvernements-Indisch arts waren, vele uitstekende medici. 'J. van Eechoud:
Vergeten aarde. Nieuw Guinea (1957), p. 288.
164

BINNENLANDS BESTUUR
de aanvang van zijn BB-carrière controleur in een districtshoofdplaats op
Midden-Java; een van de bijgebouwen van zijn controleurskantoor was
er als apotheek ingericht. 'Het was mijn vrouw', schreef hij later,
'die ... dagelijks polikliniek hield en talloze been-, arm- en andere wonden,
meestal door verwaarlozing van afzichtelijke aard, ontsmette, behandelde en
verbond, in afwachting van de komst van de dokter-Djawa ... die eens in de
veertien dagen de districtshoofdplaats bezocht. Het is mijn overtuiging dat zij
vele honderden mensen op die wijze het leven heeft gered."
Vele vrouwen van BB-ambtenaren traden zo als medische hulpkracht
op.
Het werk van hun mannen was inspannend en veelzijdig - een
uitgebreid beeld ervan zou in de eerste plaats gebaseerd kunnen zijn op
de z.g.memories van overgave welke alle BB-ambtenaren die bericht van
hun overplaatsing hadden ontvangen, ter voorlichting van hun opvolgers
moesten opstellen: in die memories (overeenkomstige stukken werden
al in de tijd van de Compagnie opgesteld) gaven zij een opsomming van
de onderwerpen waarmee zij zich hadden beziggehouden en duidden zij
de problemen aan waarvoor die opvolgers kwamen te staan. Enkele van
die memories zijn door het Arsip Nasional (Nationaal Archief) te Djakarta
gepubliceerd- - bij wijze van voorbeeld vermelden wij hier dat de
resident van Zuid-Preanger zich blijkens zijn in september '29 opgestelde
memorie van overgave had beziggehouden met agrarische zaken, de
bevolkingssamenstelling, het inheems gemeentewezen (het dessa-bestuur,
de dessa-bezittingen, de dessa-lasten en -heffingen, de dessa-administratie),
de gezondheidstoestand der bevolking, haar middelen van
bestaan (landbouw, handel en nijverheid, veeteelt, visserij en visteelt),
het onderwijs, het volkskredietwezen, het verkeerswezen, het boswezen
en de irrigatiewerken. Zulk een memorie kon dan betrekking hebben op
een gebied dat op Java even groot was als enkele Nederlandse provincies
tezamen" - op Sumatra, Borneo, Celebes en Nieuw-Guinea waren die
gebieden nog veel groter maar daar waren zij minder dicht tot zeer dun
bevolkt.
In de direct bestuurde gebieden in de Buitengewesten werd door de
, Welter: 'Memoires', p. 26. 2 Er bevinden zich grote aantallen van die memories
in het Algemeen Rijksarchief te Den Haag. 3 Het oppervlak van de residenties op
Java varieerde van bijna 600 tot ca. 5 000 km-, het aantal inwoners van 250 000 tot 2,7
miljoen.
165

HET KOLONIALE STAATSBESTEL
controleurs regelmatig rondgereisd; samen met inheemse bestuursamb-
tenaren trokken zij dan naar de dorpen, veelal te paard, spraken er met
de dorpsbestuurders, bezochten er scholen en hielden er een algemene
inspectie - op Java werd meer aan het inheems bestuur overgelaten. Dat
inheemse bestuur was evenwel niet de baas. 'De hoge Europese bestuurs-
ambtenaren', aldus D. H. Burger in het Gedenkboek van het BB-corps,
'regeerden, zoals zo vaak werd gezegd, met een ijzeren vuist in een fluwelen
handschoen. De ijzeren ondergeschiktheid was er, maar op de achtergrond. Op
de voorgrond stond de samenwerking tussen de beide organen. Er was in de regel
welwillend zakelijk en vriendschappelijk overleg, allerlei medewerking over en
weer, waarbij de twee corpsen elkaar aanvulden. Dit alles ging zeer vaak gepaard
met allerlei persoonlijke gevoelens van warmte, sympathie en achting .
. . . De levensopvattingen van de Indonesische ambtenaren op Java' werden
in hoge mate bepaald door de oude Javaanse hof- en wajang-cultuur. De etiquette
was daarom een belangrijk punt in de omgang der beide corpsen. Hoewel beide
stevig met hun benen op de grond stonden, was er daarom steeds een sfeer van
hoffelijkheid en raffinement in hun omgang. Ook het fluweel van de handschoen
was uit die stof vervaardigd."
Pluwelen handschoen en ijzeren vuist speelden, wat de verschillende
rangen betrof, een rol in de relaties van de assistent-residenten en
residenten met, op Java, de vorsten en de regenten, en, in de Buitengewesten,
de vorsten of andere volkshoofden, voorts op lager niveau in de
relaties van de controleurs met de patihs (de 'stafchefs' van de regenten
en van de andere hoofden) en de wedono's (de inheemse districtshoofdenj'
en assistent-wedono's. Al die inheemse gezagdragers dienden de aanwij-
zingen van de BB-ambtenaren te volgen en stonden onder hun controle.
Natuurlijk waren niet alle BB-ambtenaren even geschikt voor hun taak
maar over het algemeen mocht men spreken van een bekwaam corps dat
met ijver en toewijding werkzaam was en vrij was van corruptie. Op
twee punten gaf het aanleiding tot kritiek: het had de neiging teveel te
doen en het had als geheel weinig begrip voor de problematiek der
koloniale verhouding.
Wat het eerste betreft: veel BB-ambtenaren konden zich-niet losmaken
van het Nederlands perfectionisme. De BB-ambtenaar, 'diep overtuigd',
aldus Vlekke,
, Bedoeld worden: de gezagdragers. 2 D. H. Burger in het Gedenkboek BB, p. 90-
91. 'In de Buitengewesten heetten dezen demangs.
166

BINNENLANDS BESTUUR
'van de deugdelijkheid der Westerse administratieve organisatie en de 'slordigheid'
van alle door Indonesiërs alleen geleid bestuur, trachtte ... teveel het hele
Indonesische leven onder onmiddellijk ambtelijk toezicht te brengen. Dat leverde
dikwijls goede resultaten op, maar liep te vaak uit op de dictatuur van de lagere
ambtenaar, die de dorpsbevolking wel van minuut tot minuut zou willen voorschrijven
wat ze moest doen."
Wat het tweede aangaat: de oud-BB-ambtenaar dr. C. Nooteboom
heeft er, ons inziens terecht, in het BB-Gedenkboek op gewezen dat in
weerwil van 'alle goede bedoelingen, alle idealisme' (dat wàs er, 'bij
menigeen), 'alle onbaatzuchtigheid, opgebracht door bestuursambtenaren
zowel als door zovele anderen (specialistische ambtenaren, maar ook
missionarissen en zendelingen)', toch in Indië 'een grote fout gemaakt
werd':
'een fout waarvoor het begrip slechts langzaam is gegroeid en eerst laat tot rijping
is gekomen ... Deze fout (bestond) uit het niet komen tot het inzicht dat de
mensen liever onder eigen bestuur een zwaarder leven hebben dan een geborgen
bestaan onder vreemden. Iedere poging tot leiding geven, tot adviseren zelfs, en
in nog veel sterker mate tot het invoeren van vernieuwingen onder groter of
kleiner dwang, kwetst het gevoel van eigenwaarde dat weinig mensen vreemd
is. AI dit pogen wordt als discriminatie ervaren."
*
Toen Welter als minister van koloniën in november '41 ontslagen was,
werd hij in februari '42 benoemd tot Nederlands vertegenwoordiger in
de Par Eastern Supply Council, een economisch coördinatie-orgaan dat zijri
zetel had in Simla, Brits-Indië. Hij vertoefde daar ongeveer anderhalf
jaar en maakte van de gelegenheid gebruik, veel in Brits-Indië rond te
reizen. Het trof hem als 'een opmerkelijk verschil ... dat onder de
Engelsen in Brits-Indië veel minder dan onder de Nederlanders in ons
Indië het gevoel bestond dat het land waar zij werkten en waaraan zij
hun beste krachten gaven, eigenlijk ook hun land was geworden'; voorts,
dat er in Brits-Indië sprake was van een 'scherpe afscheiding ... tussen
blank en gekleurd' (personen van gemengde afkomst, Anglo-Indians,
, B. H. M. Vlekke, Geschiedenis van de Indische archipel, p. 369-70. 2 C. Nooteboom
in het Gedenkboek ... BB, p. 126-27.
167

HET KOLONIALE STAATSBESTEL
waren er 'sociaal nergens, konden zich alleen onder elkaar bewegen');
tenslotte, dat het Engelse bestuursapparaat in Brits-Indië een andere
aanpak en een andere samenstelling had dan het Nederlandse in Nederlands-Indië:
de Engelsen zagen de zaken veel meer in het groot en
regelden liefst zo weinig mogelijk, en in hun algemeen bestuur bestond
niet 'het strenge dualisme door de scheiding van het inheemse en het
Europese corps. Men vond in het bestuurscorps Indiërs die in Engeland
dezelfde opleiding hadden gehad als de Engelsen."
Niet aldus in Nederlands-Indië. Ja, één moment was er geweest, in
het begin van deze eeuw, waarop het leek alsof het gouvernement in de
persoon van gouverneur-generaal van Heutsz een principieel nieuwe weg
wilde inslaan: een Javaanse aristocratenzoon had in Nederland het grootambtenaarsexamen
met succes afgelegd en werd na zijn terugkeer tot
aspirant-controleur benoemd - een benoeming die in de wereld van het
inheems bestuur, aldus vijf jaar later de Adviseur voor inlandse zaken
dr: G. A. J. Hazeu, 'een geweldige indruk maakte en door deze als het
begin van een nieuw tijdperk beschouwd werd.' Niets daarvan. De
benoeming in het BB-corps werd geannuleerd en de betrokkene werd
toegevoegd aan de Inspecteur van het inlands kredietwezen.' Een tweede
aristocratenzoon, die eveneens in Nederland het groot-ambtenaarsexamen
met succes afgelegd had, alsmede een inheemse jongeman van
eenvoudiger afkomst die hetzelfde gedaan had aan het gymnasium te
Batavia, kwamen ook bij het inlands kredietwezen terecht. Het gouvernement
had besloten, geen inheemsen tot het BB-corps toe te laten
- Hazeu noemde de plaatsing bij het kredietwezen van drie voor de
bestuursdienst opgeleide inheemsen
'een coup de désespoir, waaraan noch een leidend beginsel, noch enig weloverwogen
plan ten grondslag lag: iedere onbevooroordeelde moet daarin zien een mingelukkige
poging om die buiten-model-Inlanders, waarmee men eigenlijk geen
weg wist, ergens op te bergen teneinde voorlopig van lien af te zijn. De meer
intelligente Inlanders (en niet het minst de betrokkenen zelf) hebben het begrepen,
en men kan moeilijk overschatten de ongunstige indruk die door dit alles
is gewekt."
Op die weg van reservering van de bestuursposten voor Nederlanders
en Indische Nederlanders ging het gouvernement verder: met uitzonde-
I Welter: 'Memoires', p. 182-183. 2 Veellater werd hij via posities in het inheems
bestuur lid van de Raad van Nederlands-Indië. ' Nota, 10 aug. 1909, van G. A. J.
Hazeu aan J. B. van Heutsz in van der Wal: Onderwijsbeleid, p. 139.
168

GEEN INDONESIËRS IN HET BB
ring van twee zetels in de Raad van Nederlands-Indië, van één post als
departementsdirecteur en van twee burgemeesterszetels op Java waren
ook ten tijde van de Japanse invasie alle posten van werkelijk belang in
het Nederlands bestuursapparaat nog aan de inheemsen onthouden. In de
lagere betrekkingen waren dezen onmisbaar en ook op een iets hoger
niveau werden zij wel aangesteld maar in leidende functies trof men hen
nauwelijks aan. Het Nederlands bestuursapparaat (het centrale gouvernement,
de gouvernementsdiensten en -bedrijven en de bureaus van alle
BB-ambtenaren) kende vier rangenstelsels: voor lager, voor lager-middelbaar,
voor zuiver-middelbaar en voor hoger personeel. Het lagere
personeel bestond in '38, aldus Brugmans en Soenario, voor 99 % uit
inheernsen, het lager-middelbaar voor 61 %, het zuiver-middelbaar voor
38 %, maar van het hogere personeel bestond slechts 6 % uit inheemsen.
Omgekeerd waren er onder het lagere personeel nauwelijks Europeanen
(0,6 %); van het lager-middelbaar maakten dezen 33 % uit, van het zuivermiddelbaar
58 %, van het hoger personeel oz %.' Volgens de Amerikaanse
onderzoeker George Mc Tuman Kahin telde de groep hoger personeel
in oktober '40, om precies te zijn, 3039 functionarissen en onder hen
waren, aldus deze Amerikaan, 221 inheemsen? - ruim 7 %. De inheemsen
speelden dus in het Nederlandse overheidsapparaat als geheel geen rol
van betekenis. Trouwens, ook de positie van de Indische Nederlanders
was minder belangrijk dan die van de uit Nederland afkomstigen - in
'32 althans behoorden tot de Indische Nederlanders, aldus P.]. Gerke,
wel 'velen' in de groep hoger personeel, maar 'zeer velen' in de twee
middelbare groepen.' Ambonnezen vervulden, schreef Welter," 'vooral
op de plaatselijke kantoren van assistent-residenten ... een belangrijke
taak. Ik durf te zeggen dat zonder hen de administratie vooral in het
binnenland aanmerkelijk minder goed zou zijn gevoerd."
*
1 1. J. Brugmans en Soenario in het Verslag van de commissie-Visman, dl. I,
p. 56. 2 George Me. T. Kahin: Nationalism and Revolution in Indonesia (1952), p. 34.
3 P. J. Gerke in Balans van beleid, p. 184. 4 Welter, 'Memoires', p. 74. 5 Die
Ambonnezen waren Christenen, maar er was nàg een factor: op Ambon was al in
1869 een voorloper van de Hollands-Inlandse scholen geopend - nadien hadden
jeugdige Ambonnezen een voorsprong op jeugdige inheemsen van andere landaard.
Wat Welter schreef, gold overigens voor Java. In grote delen van het Oosten van de
archipel trof men in de plaatselijke kantoren vooral (eveneens Christelijke) Menadonezen
aan en in de kantoren op Sumatra hoofdzakelijk Sumatranen.
169

HET KOLONIALE STAATSBESTEL
'Waarheid op Java is hetgeen de hoger geplaatste wil', zei Thorbecke in
1859 in de Tweede Kamer.' Die uitspraak kan geldig zijn geweest in de
tijd van het Cultuurstelsel en wij nemen aan dat zich ook nadien in het
Nederlandse bestuursapparaat in Indië, als in elk bestuursapparaat, wel
functionarissen hebben bevonden die hun carrière meenden te bevorderen
door hun superieuren naar de mond te praten, maar bij het doorwerken
van de omvangrijke delen documenten welke in de jaren 1963-'82
zijn verschenen onder verantwoordelijkheid van de door 1. J. Brugmans
voorgezeten 'Commissie voor bronnenpublikatie betreffende de geschiedenis
van Nederlands-Indië 1900-1942'2, werden wij bepaald getroffen
door de degelijkheid en de openhartigheid waarmee binnen het Nederlandse
overheidsapparaat moeilijke kwesties werden behandeld. Dat men
over het gevoerde beleid verschillend kan oordelen, spreekt vanzelf, maar
niemand kan beweren dat het een beleid was dat lichtvaardig tot stand
kwam. Integendeel: elke kwestie werd van alle mogelijke zijden bekeken.
Geen voorstel werd tot de gouverneur-generaal gericht, geen belangrijk
besluit door hem voorbereid, of de Algemene Secretarie streefde er naar,
het advies in te winnen van alle daarvoor in aanmerking komende
autoriteiten. Speciaal gold dat voor maatregelen die de nationalistische
beweging betroffen: werd overwogen haar meer c.q. minder bewegingsvrijheid
te geven, dan werden de terzake gerezen denkbeelden voorgelegd
aan alle gouverneurs en residenten op Java, menigmaalook aan de
gouverneurs en residenten in de Buitengewesten, en zo ontstond dan een
dikke bundel stukken waarover weer het oordeel werd ingewonnen van
centrale autoriteiten als de procureur-generaal bij het Hooggerechtshof
en de Adviseur voor inlandse zaken. Er konden in de door het BBapparaat
naar voren gebrachte adviezen belangrijke verschillen voorkomen
en vooral de procureur-generaal en de bedoelde adviseur bereikten
vaak lijnrecht tegengestelde conclusies. Dan kwam de zaak voor de Raad
van Nederlands-Indië die er een eer in stelde, van elk te zijner kennis
gebracht voorstel de juridische, staatkundige en praktische merites zorg-
1 Aangehaald in C. Fasseur: Kultuurstelsel en koloniale baten, p. 149. 2 In totaal zijn
twaalf delen verschenen: één (no. I, 1963) over het onderwijsbeleid, bewerkt door dr.
S.1. van der Wal, twee (de no's 2 en 3, 1964 resp. 1965) over de Volksraad en de
staatkundige ontwikkeling van Nederlands-Indië, eveneens bewerkt door van der
Wal, één (no. 4, 1967) over de opkomst van de nationalistische beweging, ook door
van der Wal, vier (de no's 5 en 6 en het uit twee delen bestaand no. 7, 1972-75),
bewerkt door mr. P. Creutzberg en vier (de no's 8 t.e.m. II, 1975-82) over de
ontwikkeling van de nationalistische beweging van 1917 af, bewerkt door drs.
R C. Kwantes.

'DE GOUVERNEUR-GENERAAL ALLEEN BESLIST'
vuldig na te gaan en in een lang, puntsgewijs ingedeeld advies uiteen te
zetten; soms werden twee adviezen uitgebracht: een meerderheids- en
een minderheidsadvies. En dan ging tenslotte het gehele dossier naar de
gouverneur-generaal.
'De gouverneur-generaal alleen beslist', zei de Wet op de Indische
staatsinrichting.
Inderdaad, hij was het die, als hem alle stukken waren voorgelegd,
hetzij volledig, hetzij in een samenvatting waarvoor de Algemene Secretarie
had gezorgd, voor en tegen moest afwegen om tot die activiteit
over te gaan die het wezen van zijn functie uitmaakte: beslissen. Zeker,
die functie was met veel ceremonieel, soms ook met staatsie omgeven
en omvatte het houden van diners en recepties, vaak tevens het maken
van rondreizen waarbij de Grote Heer uit Buitenzorg, de Toean Besar,
overal plechtig werd ontvangen, maar een gouverneur-generaal die zijn
aandacht zou concentreren op het representatieve deel van zijn functie,
zou onherroepelijk falen - niet dáár lag het zwaartepunt maar bij het
nemen van beslissingen. Midden in een turbulente samenleving staande,
moest hij zowel de Nederlandse als de Nederlands-Indische belangen,
zoals hij die zag, in het oog houden, bedenken hoe op zijn beslissingen
gereageerd zou worden door de Volksraad en door de publieke opinie
en zich afvragen wat hi] verantwoorden kon jegens de regering in
Nederland en zij jegens een soms lastig parlement. Vastheid van lijn was
nodig: elke gouverneur-generaal wist, dat al vóór zijn komst in Indië
dáár het bericht van zijn benoeming geruchten had doen opvliegen als
een zwerm vogels - ze zouden na zijn komst blijven rondcirkelen om
met scherpe blik zijn eerste beleidsdaden gade te slaan en om zich, als
die het vermoeden zouden wekken dat hij een zwakke landvoogd was,
als gieren op hem te storten. Het Europese deel van de samenleving, vaak
nerveus en geprikkeld, was geneigd tot extreme en dan graag negatieve
reacties; zijn gunst, niet spoedig gewonnen, werd spoedig verspeeld.
Deze verhoudingen waren het, en vooral dan de centrale functie van
het gouverneur-generaalschap, die maakten dat de vijf beleidsjaren van
elke gouverneur-generaal een eigen karakter vertoonden: zowel door wat
hij deed als door wat hij naliet kwam zijn stempel op het beleid te
staan.
*
Indië's losmaking uit het verband van het Koninkrijk der Nederlanden
is door de Tweede Wereldoorlog belangrijk versneld. Die losmaking is

HET KOLONIALE STAATSBESTEL
het gevolg geweest van de acties der Indonesische nationalisten - wij
dienen dus die acties zowelonder het Nederlands bewind in de periode
tot de capitulatie van Kalidjati als in de daarop volgende drie-en-een-half
jaar van Japanse bezetting met enige uitgebreidheid weer te geven en in
verschillende hoofdstukken die op dit hoofdstuk volgen, zal dan ook de
verhouding tussen het gouvernement en de nationalistische beweging
centraal staan. Het gouvernement heeft aan die beweging veel aandacht
besteed, óók evenwel aan tal van andere zaken waarvan wij bij één, een
van de belangrijkste, al stil stonden: het onderwijs. Maar er zijn er meer
die hier vermeld dienen te worden, vooral voorzover zij een gunstig
effect hadden op het inheemse deel van de samenleving.
Wij denken dan in de eerste plaats aan de gezondheidszorg: van belang,
stellig, voor de in Indië aanwezige blanken (epidemieën kennen geen
verschil in huidskleur) maar ook en misschien wel in de eerste plaats voor
de veruit grootste groep uit de overige bevolking: de inheemsen. Een
eenvoudige opleiding van inheemse medici begon, gelijk eerder vermeld,
al in 1851 aan de Dokter- Djawa-school te Batavia; zij werd in het
begin van de twintigste eeuwomgezet tot de School tot opleiding van
Indische artsen, de Stovia, waaraan korte tijd later te Soerabaja nog een
Nederlands-Indische Artsenschool, de Nias, werd toegevoegd. Indië
kreeg dus een zeker aantal, aanvankelijk simpel, later degelijk opgeleide
inheemse artsen, 'gouvernements-Indische artsen', zoals zij heetten; er
waren er in '40 ca.tweehonderdvijftig (ruim twintig van die artsen waren
van Chinese of Europese afkomst). Daarnaast waren er .ook ruim zestig
inheemsen onder de in totaal ruim honderdvijftig academisch opgeleiden
die 'gouvernementsarts' heetten. Onder de niet-inheemse gouvernementsartsen
bevonden zich behalve Nederlanders ook nogal wat Denen,
Duitsers en Oostenrijkers.' Naast hen waren in de grote steden particuliere
medici, elders artsen van zending en missie werkzaam alsook van
ca. 1900 af artsen die verbonden waren aan de gezondheidscentra van
enkele grote cultuurondernerningen.' Het was van wezenlijk belang, ook
voor de gestage bevolkingsgroei, dat volksziekten die de eeuwen door
de inheemse bevolking hadden geteisterd, effectief bestreden werden:
I Was ter plaatse geen gouvernementsarts aanwezig maar wel een militaire arts
(officier van gezondheid). dan hield deze een polikliniek voor de inheemse bevolking.
2 Wij schatten (precieze cijfers zijn niet bekend) dat er in Indië met zijn ca.
zeventig miljoen inwoners ca. 1940 omstreeks duizend al of niet academisch opgeleide
artsen waren; in Nederland waren er op een bevolking van ca.negen miljoen inwoners
ca. zesduizendvijfhonderd, naar verhouding meer dan vijftig maal zoveel.
172

GEZONDHEIDSZORG
pokken, cholera, typhus, dysenterie, mijnwormziekte, lepra, framboesia,
pest. Ziekenhuizen werden gebouwd en vele honderden inheemsen
werden opgeleid tot verpleegkundige of vroedvrouw. Onderzoek van de
beri-beri leidde tot de ontdekking van de vitale rol van de vitaminen
- het waren Nederlandse medici di'e in Indië bij hun onderzoek naar de
gevolgen van het eten van geslepen rijst de grondslag legden voor de
vitamine-leer. De medische voorzieningen, bevorderd door twee wetenschappelijke
instituten, een in Batavia, een in Bandoeng, stonden onder
controle van de Dienst der volksgezondheid die tot in verafgelegen
streken zijn waarnemers en helpers had. Dat die medische zorg overigens
in de binnenlanden bijvoorbeeld van Borneo heel veel minder om het
lijf had dan op het dichtbevolkte, geheelontsloten Java, spreekt vanzelf.
Op dat hoofdeiland was speciaalook nog van betekenis dat het gouvernement
in de jaren '17 en '18, toen er door misoogsten en door een
katastrofale influenza-epidemie (de 'Spaanse griep' die in Indië ca. twee
miljoen personen deed sterven) hongersnood dreigde, de gehele rijsthandel
in handen nam en dat belangrijkste volksvoedselliet distribueren.
Grootscheepse hongersnood werd toen, en ook later, voorkomen. In
Brits-Indië en in China stierven in de eerste vier decennia van deze eeuw
bijna jaar voor jaar miljoenen van de honger - in Nederlands-Indië was
de inheemse bevolking veelalondervoed maar de honger eiste er nauwelijks
mensenlevens.
Ook in andere opzichten kwam het beleid van het gouvernement de
inheemsen ten goede. Zo werd de landbouw bevorderd door het aanleggen
van irrigatiewerken: zij voorkwamen verwoestende overstromingen,
waarborgden een regelmatige watertoevoer naar de sawahs en konden
veelal gebruikt worden voor de opwekking van electriciteit. Zeker,
aanvankelijk waren die irrigatiewerken voor de suikercultuur bedoeld
maar de sawahs der inheemsen profiteerden er ook van.' In 1885 was op
Java 210000 ha 'technisch bevloeid', zoals het heette, in 1940 meer dan
zesmaal zoveel: ruim 1,3 mln ha (ruim 13000 km 2 dus, oftewel bijna
twee-vijfde van het oppervlak van Nederland) - dat was ruim een derde
van het oppervlak van alle sawahs op Java, waarvan toen de sawahs die
I Het gouvernement nam in 1906 de irrigatiewerken in de suiker-producerende
gebieden volledig onder eigen controle, 'omdat', aldus Ina E. Slamet-Velsink in een
publikatie van het Anthropologisch-Sociologisch Centrum van de afdeling Zuid- en
Zuidoost-Azië van de Universiteit van Amsterdam, 'de suikerondernemingen alle
perken te buiten gingen bij het aftappen van het water der bevolking.' (De Indonesische
dorpssamenleving (1968),p. 69).
173

HET KOLONIALE STAATSBESTEL
periodiek voor de suikerteelt werden gebruikt, maar een klein deel
vormden. Van 1900 tot 1940 vergden de irrigatiewerken f 270 mln aan
gouvernementsgelden.
Daarnaast werd een goede landbouwvoorlichting georganiseerd die
o.m. betere kwaliteiten sojabonen, aardnoten en rijst introduceerde.
Veeziekten werden bestreden door de veeartsenijkundige dienst, de
gevreesde runderpest werd geheel bedwongen. Ook werd de inheemse
bevolking telkens tijdig gewaarschuwd wanneer er gevaar was voor
vulkaanuitbarstingen of aardbevingen en ging het gouvernement de
erosie van landbouwgronden tegen zowel door grote bosaanplantingen
als door het uitvaardigen van verboden om in bepaalde streken zonder
vergunning in de bossen te kappen.
Het gouvernement besteedde dan voorts veel aandacht aan het volkskredietwezen.
Wij stonden er al bij stil toen wij over de Chinese
bevolkingsgroep schreven maar willen aan wat wij toen vermeldden, hier
toevoegen dat het niet alleen Chinezen maar ook Arabieren en inheernsen
waren die woekerpraktijken uitoefenden. Een Nederlandse controleur
constateerde in 1901 dat er in de Preanger Regentschappen zes-envijftig
'grote' woekeraars waren (d.w.z. woekeraars met een werkkapitaal
van f 5000 of meer), onder wie zich toen slechts één Chinees bevond
- alle overigen waren inheemsen met onder hen als grootste groep
zes-en-twintig hadji's, d.w.z. inheemsen, vaak vermogenden, die de
pelgrimstocht naar Mekka hadden ondernomen en die daardoor, wij
wezen er al op, in de inheemse samenleving groot aanzien hadden
verworven; die hadji's beschikten gemiddeld over een werkkapitaal van
meer dan f 40 000.
Om woekerpraktijken tegen te gaan werden in 1904 Volkskredietbanken
en een Gouvernementspandhuisdienst opgericht (er waren in '38
bijna 500 pandhuizen); werd de oprichting van simpele dessa-banken
bevorderd (er waren er in '38 alleen al op Java bijna 7 000 1 ) en ontstond
in '34 de Algemene Volkskredietbank die de dessa-banken controleerde
en bovendien gelden leende aan kleine middenstanders, ambtenaren en
gepensioneerden van elke landaard. De dessa-banken, de Volkskredietbanken
en de Algemene Volkskredietbank opereerden op basis van
zelfbekostiging - het was niet de bedoeling dat zij winst zouden maken.
Dat was ook niet de bedoeling geweest bij de Gouvernementspandhuisdienst
maar in feite hield die dienst grote bedragen over: van 1904, het
1 Er waren ook talrijke dessa-rijstkredietbanken (loemboengs) waar men rijst kon lenen
en in rijst terugbetaalde.
174

LANDBOUWVOORLICHTING / WOEKERBESTRI]DING
jaar der oprichting, t.e.m. 1941 f 185 mln, die in de gouvernementskas
werden gestort.'
Wij vermelden dan verder dat in 1908, kort nadat gouverneur-generaal
van Heutsz de stoot had gegeven tot de oprichting van dessa-scholen,
onder voorzitterschap van Hazeu, de al genoemde Adviseur voor inlandse
zaken, een Commissie voor de Volkslectuur werd ingesteld die inheemse
legenden en verhalen ging verzamelen, ze op landskosten drukte en de
boekjes via de dessa-hoofden gratis liet verspreiden. Dat systeem werd
spoedig verlaten om plaats te maken voor volksbibliotheken die aan de
tweede klas-scholen werden toegevoegd. Later ging het onder de commissie
werkende Bureau Voor de Volkslectuur er op Java toe over, in het
Maleis en Javaans tijdschriften uit te geven alsmede een geïllustreerde
Volksalmanak en diverse handleidingen voor lagere inheemse bestuursambtenaren;
ook reden er op Java helgroen gelakte auto's van het bureau
rond die allerlei ontspannings- en voorlichtingsleetuur tegen zeer lage
prijs ten verkoop aanboden - Welter, minister van koloniën in het eerste
ministerie-Colijn, lichtte begin '26 koningin Wilhelmina in dat van de
I Het valt niet te ontkennen dat het gouvernement met de oprichting van de
Gouvernementspandhuisdienst voorkwam dat diegenen die, door armoede gedreven,
tijdelijk eigendommen wilden belenen, exorbitante rentebedragen aan particulieren
moesten betalen - anderzijds is het óók een feit dat het gouvernement op zijn wijze
van die armoede profiteerde.
Een vergelijking met de Opiumregie ligt voor de hand.
Er werd in Indië al in de tijd van de Compagnie veelopium gebruikt - de
Compagnie had op Java het monopolie van de invoer, het recht van verkoop werd
vaak aan Chinezen verpacht. Dat laatste gebeurde ook in de negentiende eeuw. Bij
wijze van proef werd toen in 1894 de Opiumregie op Madoera ingevoerd; de daar
verkochte opium was het product van een kleine fabriek in de buurt van Batavia. Tien
jaar later (de proef was geslaagd) werd de regie tot heel Indië uitgebreid en verrees
elders bij Batavia een grote fabriek. De regie bleek voor het gouvernement zeer
.profijtelijk te zijn. Zo waren in 1916 de kosten van de opiumproductie en -distributie
f 7 mln en boekte de regie in dat jaar f 35 mln aan onrvangsten. Onderzoek in de
begrotingsstukken over de periode 1904-1940 heeft het waarschijnlijk gemaakt dat
het gouvernement in totaal f 456 mln winst heeft gemaakt op de Opiumregie (en f röj
mln op de Zoutregie).
Billijkheidshalve wijzen wij er daarbij op dat regeringen in het algemeen inkomsten
plegen te trekken uit het verbruik van genotmiddelen - men denke bijvoorbeeld aan
de Nederlandse tabaks- en alcoholaccijnzen.
Wat de Opiumregie betreft, voegen wij toe dat het gouvernement krachtens
internationale overeenkomsten verplicht was, het opiumgebruik te bestrijden. De
opiumsmokkel moest dus worden tegengegaan, hetgeen in het uitgestrekte eilandenrijk
geen simpele zaak was. Het aantal bij het gouvernement bekende opiumgebruikers
liep van ruim honderdtachtigduizend in 193I terug tot zeven-en-zeventigduizend in
1940.
175

HET KOLONIALE STAATSBESTEL
kindersprookjes 'De gelaarsde kat' en 'Klein Duimpje' de meeste belangstelling
trokken en dat veelouderen graag o.m. De Schaapherder, Alleen op
de wereld en De drie musketiers in vertaling aanschaften.
Tenslotte willen wij er op wijzen dat Nederlandse, veelalook buitenlandse
geleerden vooral van het begin van de negentiende eeuw af
wetenschappelijke gegevens in Indië waren gaan verzamelen. In 1851
kwam in Delft het (later naar ben Haag verplaatste) Koninklijk Instituut
voor Taal-, Land- en Volkenkunde van Nederlands-Indië tot stand,
in 1926 werd in Amsterdam het grote nieuwe gebouw van het zestien
jaar eerder opgericht Koloniaal Instituut geopend dat een imposante
museumafdeling had. Indië kende sinds 1778 (eerder wezen wij er op dat
ook in de Compagniestijd al wetenschappelijk onderzoek was verricht)
een wetenschappelijk genootschap, later het Koninklijk Bataviaas Genootschap
van Kunsten en Wetenschappen geheten; er waren ook talrijke
andere wetenschappelijke organisaties en instellingen. Met uitzonderirig
van de binnenlanden van Nieuw-Guinea was de gehele archipel in kaart
gebracht en beschreven, waaraan naast Nederlandse geografen ook Duitse
een werkzaam aandeel hadden gehad. Ethnografen, zendelingen en missionarissen
waren de ontoegankelijkste gebieden binnengetrokken - op
de gehele aarde was geen groep van lager ontwikkelde volkeren zo
nauwkeurig bestudeerd als die welke men in de Indische archipel kon
aantreffen. Maar ook aan de daar wonende hoog ontwikkelde volkeren
en hun cultuur was veel wetenschappelijke aandacht besteed: aan hun
talen, hun adat, hun geschiedenis, hun kunst, vooralook aan de monumenten
van hun pre-koloniaal verleden. Die werden van 19'13 af door
een Oudheidkundige Dienst geïnventariseerd en opgemeten, nadat kort
tevoren de met inzakken bedreigde Boroboedoer, een van's werelds
indrukwekkendste getuigenissen van Hindoe-kunst, onder leiding van
een genie-officier van het Knil aan een eerste restauratie was onderworpen.
*
Het zijn, menen wij, vooral de zo juist beschreven activiteiten van het
gouvernement geweest die de kijk bepaalden welke veel in Indië werkzame
Nederlanders hadden op de koloniale samenleving en op hun eigen
rol daarin. Die samenleving werd gezien als een waarin de inheemsen,
als zij maar Nederlands leiding bleven accepteren, zich met de minste
schokken de verworvenheden van de Westerse beschaving eigen zouden

VISIE DER NEDERLANDERS IN INDIË
maken - veel Nederlanders zagen zichzelf als Indië's gids op de weg naar
een betere toekomst. Wie meer afstand nam, moest zich wel afvragen of
een kleine, blanke, door het Christendom gevorrnde.jwelvarende minderheid
er in zou slagen, nog lange tijd te voorkomen dat de macht in
het eilandenrijk zou toevallen aan vertegenwoordigers van de overweldigende
inheemse meerderheid: die tientallen miljoenen die de Islam
beleden en wier armoede zo schril afstak bij de welvaart der blanken.
Zulk een kritische instelling kwam evenwel slechts bij weinigen voor.
In het midden van de vorige eeuw had, zoals wij in hoofdstuk 3
vermeldden, de pas benoemde gouverneur-generaal Duymaer van Twist
van de minister van koloniën te horen gekregen, dat 'de Javaanse bevolking
... zeer wel (wist) dat wij daar eigenlijk niet behoren' - dit was
kennelijk ook de opvatting van de minister geweest: Indië werd als
wingewest geëxploiteerd maar de Nederlanders hoorden er 'eigenlijk'
niet thuis. De verkondiging van de 'ethische politiek' nu versterkte een
andere visie waarvan Kuyper zich reeds tot tolk had gemaakt toen hij, na
reeds in de jaren '70 van de vorige eeuw de voogdijgedachte te hebben
gepredikt, in 1896 naar aanleiding van de Atjeh-oorlogen schreef over
het 'heilig besef ... van de roeping om niet alleen ons koloniaal bezit af
te ronden, maar, wat veel meer zegt, om ook aan Atjeh eens de zegeningen
te brengen van veiligheid en orde.'
Aldus ook de visie van de meeste Nederlanders in Indië: zij hadden
onder de bescherming van de Pax Neerlandica uit een eilandenrijk, bewoond
door volkeren met grote verschillen in volksaard, historische
ontwikkeling, taal, godsdienst en adat, een nieuw Indië geschapen dat
voor het eerst een staatkundige eenheid was geworden, er een modern
bedrijfsleven geïntroduceerd, er een net van moderne verbindingen
aangelegd, zij waren bezig om de inheemsen op te voeden tot groter
zelfstandigheid - niet overhaast, maar met kalmte en degelijkheid. Dus
hoorden zij er 'eigenlijk' juist wèl thuis. Kon men ergens ter wereld een
regime aanwijzen dat voor de verheffing van zijn belangrijkste koloniale
gebied meer deed dan het Nederlandse? Neen. Het was met name in de
jaren '30, toen het in Indië niet kwam tot de massale anti-Nederlandse
acties welke zich in de jaren '10 en '20 hadden voorgedaan, dat vele in
Indië gevestigde Nederlanders het vertrouwen gingen koesteren dat in
Indië een nieuw type samenleving bezig was te ontstaan: een waarin
Nederlanders, Chinezen, Arabieren en inheemsen blijvend in harrnonie
zouden samengaan.
Wie dat vertrouwen gekoesterd had, moest wel een schok krijgen toen
hij in maart '42 zag hoe de binnenrukkende Japanners door een deel van
177

HET KOLONIALE STAATSBESTEL
de inheemsen als bevrijders werden begroet: had de rust die de samenleving
in Indië meer dan tien jaar lang gekarakteriseerd leek te hebben,
dan toch meer anti-Nederlandse gevoelens overdekt dan men had gemeend?
'Rust en orde'
De verantwoordelijkheid voor de handhaving van wat in de gouvernementele
stukken 'rust en orde' heette, lag in eerste aanleg bij de burgerlijke
autoriteiten. Zij hadden als normaal machtsmiddel daartoe de beschikking
over de politie die onder het departement van binnenlands
bestuur ressorteerde, en konden in extreme omstandigheden een beroep
doen op het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger, het Knil. Politie en
Knil (over de justitie komen wij aanstonds te schrijven) vulden elkaar
aan. Het Knil was in hoofdzaak een politieleger. het was bedoeld om
binnenlandse onlusten te onderdrukken. Zeker, het had óók de taak om
Indië tegen een buitenlandse aggressor te verdedigen, maar daar had het
noch de numerieke sterkte noch de uitrusting voor. Op die tweede taak
en op de in dat verband na de Eerste Wereldoorlog genomen maatregelen
komen wij in een later hoofdstuk terug - hier hebben wij slechts met
het 'vredes'>, niet met het 'oorlogs'-Knil te maken.
Het vredes-Knil was een beroepsleger dat ca. vijf-en-dertigduizend
militairen telde: ca. tienduizend Europeanen (hoofdzakelijk Nede~landers),
ca. vijf-en-twintigduizend inheemsen, t.w. (in '37) bijna dertienduizend
Javanen, ruim vijfduizend Menadonezen, ca. vierduizend Ambonnezen,
bijna tweeduizend Soendanezen, ruim duizend Timorezen en
- enkele honderden anderen. Ambonnezen en Menadonezen hadden, zoals
eerder uiteengezet, in de negentiende eeuw in het Knil een bevoorrechte
positie gehad: zij hadden een hogere soldij dan de overige inheemsen.
Aan die bevoorrechte positie werd, wat diegenen betrof die de rang van
korporaal of een hogere rang hadden, kort na de Eerste Wereldoorlog
een einde gemaakt, niet zonder hevige protesten van de zijde van de
betrokkenen. Nadien kregen alle inheemse korporaals en onderofficieren
eenzelfde soldij - bij de manschappen bleef het verschil tussen de
AmbonnezenjMenadonezen en de overige inheemsen gehandhaafd. Inheemse
officieren kregen dezelfde bezoldiging als Europese, maar inheemse
officieren waren er slechts weinig; vóór de Tweede Wereldoorlog
niet meer dan twintig.

KONINKLIJK NEDERLANDS-INDISCH LEGER
Het vredes-Knil was, gegeven zijn 'binnenlandse' taak, gedeeltelijk
een in kleine stukjes geknipte, verspreid opgestelde krijgsmacht. Dat gold
niet voor Java: daar was een goed wegen- en spoorwegennet zodat het
Knil er zonder bezwaar uit grotere eenheden kon bestaan die in flinke
kazernes waren ondergebracht. In de regel stond ongeveer de helft van
het vredes-Knil op Java maar de andere helft was in '27 (om een
voorbeeld te geven) in niet minder dan 500 brigades verdeeld, die
gemiddeld een sterkte hadden van vijf-en-dertig militairen. Van die
brigades lagen er 108 in Atjeh. Ook lagen toen in Atjeh nog 60 marechaussee-brigades
(de marechaussee, speciaalopgeleid voor de guerrilla,
was een onderdeel van het Knil)! - geen gebied was er waar het gouvernement
zozeer nieuwe onrust duchtte.
Van het Knil maakten ook twee inheemse hulpkorpsen deel uit: het
Korps Barisan op Madoera (wij herinneren er aan dat het Knil in de
Java-oorlog vooralook Madoerese hulptroepen had ingezet) en drie
Legioenen van de Mangkoenegoro en van de Pakoe-Alam in de Vorstenlanden;
die eenheden telden tezamen nog geen vijf bataljons. Het
waren, aldus later ter Poortens chef-staf generaal Bakkers, 'uitgesproken
tweede-rangstroepen ... voornamelijk in stand gehouden ... om langs
goedkope weg' (deze beroepsmilitairen werden lager bezoldigd dan het
Knil en hadden ook geen kazernes) 'het benodigde aantal secundaire
krachten en handlangers voor het leger te verkrijgen."
*
Een overzicht van de militaire acties die het Knil na het einde van de
Atjeh-oorlogen heeft ondernomen, is ons niet bekend. Het Knil werd
ingezet toen zich in '16 ernstige ongeregeldheden voordeden in Djambi
(Zuid-Sumatra) en het eind '26 op West-Java en begin '27 op West-
Sumatra tot communistische opstanden kwam, maar wij nemen aan dat
de brigades in de Buitengewesten ook nog wel bij andere gelegenheden
hebben ingegrepen. Van conflicten welke met de Atjeh-oorlogen konden
worden vergeleken, was evenwel geen sprake - ook in de jaren '20 en
'30 was het Knil als geheel nagenoeg uitsluitend een potentiële militaire
1 In het begin van de jaren '30 werden op Java enkele marechaussee-brigades ingezet
om de politie te ondersteunen bij de bestrijding van de toen sterk toegenomen
criminaliteit. 2 R. Bakkers in: 'Het Knil', p. ro.
179

HET KOLONIALE STAATSBESTEL
macht: een politieleger dat, mocht dat nodig worden geacht, op grote
schaal kon ingrijpen en al met die dreiging dat ingrijpen wist te voorkomen.
Het had met name in de tijd van van Heutsz in de ogen van de
meeste Nederlanders en Indische Nederlanders roemrijke expedities
ondernomen en daarmee grote dingen gepresteerd - die expedities waren
in de periode tussen de twee Wereldoorlogen niet meer nodig. 'Er was',
aldus de oud-marine-officier Vromans,
'geen glamour meer voor de officier ... Wij kunnen veilig zeggen dat de Europese
maatschappij de Knil-officier in zijn werk niet kende. De marine-officier profiteerde
van de romantiek van de zee. Ook van hem zag men het eigenlijke leven
en werken niet maar hij 'stond er iets beter in' ... Al met al was het in de dagen
voor 'het Japanse gevaar' werkelijkheid werd, zó dat men niets van het leger wist
en het weinige dat ter sprake kwam, was ongunstig, met name wat de officieren
betreft " _
in de kringen der Europeanen gaven nu eenmaal velen zich graag aan
kritiek, veelalook aan geroddel, over.
*
De politie had in Indië een aanvullende rol: buiten de steden dienden
de dessa-hoofden te zorgen voor de handhaving van de normale orde die,
als het donker was, meer gevaar liep dan bij daglicht; elke dessa kende
dan ook een nachtwacht waaraan de dorpelingen bij toerbeurt moesten
deelnemen. De dessa-hoofden stonden in dat opzicht onder de controle
van de hogere inheemse gezagdragers.
Ongeveer tot aan de Eerste Wereldoorlog gold Indië als onveilig. Ook
Java. Vooral diefstal kwam veelvuldig voor, hetgeen bij de armoede
waarin bijna alle inheemsen leefden, niet behoeft te verbazen. Een goede
politie-organisatie was er in de negentiende eeuw niet. De politie was
weinig talrijk en slechtbetaald en buiten de steden was de politietaak, los
van wat in de dessa's gebeurde, toevertrouwd aan door de regenten
gerecruteerde inheemse korpsen die met geweren waren bewapend. Elk
van die korpsen stond onder bevel van een onderofficier van het Knil.
Ze waren van weinig nut, d.w.z. wel bruikbaar voor bewakingsdiensten,
1 A G. Vromans: 'De vooringenomenheid jegens de officieren in Nederlands-Indië,
1936-1945', p. 8-9 (RvO).
180

POLITIEWEZEN
maar zodra zich onrust manifesteerde (bijvoorbeeld wanneer de bevolking
uit weerzin tegen de suikerondernemingen er toe overging, te velde
staand suikerriet in brand te steken), kon men ze niet vertrouwen. Later
in de negentiende eeuw ging het gouvernement er derhalve toe over,
eerst in de Buitengewesten en vervolgens ook op Java; Korpsen Gewapende
Politiedienaren op te richten die onder de BB-gezagdragers werden
gesteld. Ook dit waren korpsen van inheemsen, geëncadreerd met onderofficieren
van het Knil. Zij bleken aanvankelijk voor het gouvernement
even onbetrouwbaar te zijn als de vroegere, door de regenten
gerecruteerde korpsen. Pas in het begin van de jaren '20 werden zij onder
een centrale leiding gesteld: de Dienst der algemene politie, onderdeel
van het departement van binnenlands bestuur, en toen werd ook tot de
bouw van politiekazernes overgegaan. Bevredigend werd de situatie niet:
er was voor de korpsen, die tezamen een sterkte hadden van ca. tienduizend
man, te weinig kader beschikbaar. Een nieuwe reorganisatie volgde:
de Gewapende Politie bleef slechts gehandhaafd in de Minahassa, op de
Molukken, op Nieuw-Cuinca en op de eilandengroepen tussen de Molukken
en Australië (de Kei-, Aroe- en Tanimbar-eilanden), bijna overal
elders werd zij vervangen door een nieuwe formatie, de Veldpolitie, met.
dien verstande dat de taak van de Gewapende Politie op delen van
Sumatra en op Borneo, Celebes (behalve de Minahassa), Timor, Bali en
Lombok overgenomen werd door brigades van het Knil en dat de
onrustigste delen van Sumatra een bezetting kregen zowel van Knilbrigades
als van Veldpolitie.
De Veldpolitie (de naam zegt het al) was bedoeld om buiten de steden
op te treden. In de steden, vooral in die waar veel Europeanen woonden,
had men, zou 'men kunnen zeggen, een politie naar Nederlands model;
die korpsen stadspolitie stonden in Batavia, Semarang en Soerabaja onder
een hoofdcommissaris, elders onder een commissaris. Tenslotte'waren er
ook nog aparte korpsen die er op toezagen dat de gouvernementsmonopolies
van de productie en verkoop van opium en zout niet werden
doorbroken.
Alle politieformaties tezamen hadden in de jaren '30 een sterkte van
ruim dertigduizend man. Op ca.vijftienhonderd man na waren dat allen
inheemsen; die vijftienhonderd waren Europeanen (bijna uitsluitend
Nederlanders en Indische Nederlanders) - zij vormden het kader.
*
181

HET KOLONIALE STAATSBESTEL
De rechtspraak was in Indië een bont geheel, gebaseerd op onderling
verschillende rechtsregels die door aparte organen werden toegepast. Van
de vroegere ontwikkeling van die rechtspraak willen wij slechts vermelden
dat het Regeringsreglement van 1854 bepaalde dat, wat de Europeanen
betrof, het in Nederland geldend burgerlijk-, handels- en strafrecht
moest worden gevolgd en, wat de inheemsen aanging, in beginsel hun
eigen adat-recht, voorzover dat niet in strijd was met algemeen erkende
regels van billijkheid en rechtvaardigheid. Dat adat-recht, hetwelk regionaal
belangrijke verschillen vertoonde, werd van het begin van de twintigste
eeuw af beschreven door de Leidse hoogleraar Cornelis van Vollenhoven
en zijn leerlingen - dat betekende niet dat het als een geheel
van bindende voorschriften werd vastgelegd; van Vollenhoven zag het
adat-recht als een soepel geheel dat zich voortdurend aan gewijzigde
omstandigheden aanpaste.
De Wet op de Indische staatsinrichting herhaalde in 1925 het onderscheid
dat in het Regeringsreglement van 1854 was aangegeven. 'Overal
waar de Inlandse bevolking niet is gelaten in het genot harer eigen
rechtspleging, wordt', aldus een der artikelen, 'in Nederlands-Indië recht
gesproken in naam des Konings' - er was dus sprake van een inheemse
en van een gouvernements-rechtspraak. Nog ingewikkelder werd de zaak
doordat er naast het Nederlandse en het adat-recht een derde rechtsbron
was: de Koran en de commentaren daarop. Inheemsen en Vreemde
Oosterlingen (Chinezen, Arabieren en anderen) konden overigens aan
de Nederlandse rechtsregels onderworpen worden, 'voorzover', aldus de
Wet op de Indische staatsinrichting, 'de bij hen gebleken maatschappelijke
behoeften dit eiseri': van die behoeften was bijvoorbeeld sprake in
die gevallen waarin niet-Europeanen met Europeanen in een modern
economisch verkeer stonden.
Wij maken nu onderscheid tussen civiele en strafrechtelijke zaken.
Voorzover het de Europeanen en de met hen gelijkgestelden, ten dele
ook de Vreemde Oosterlingen, betrof, kwamen civiele gedingen in
eenvoudige gevallen voor de residentiegerechten (elke residentie had er
één) en in de meer gecompliceerde voor de Raden van Justitie (te
vergelijken met de gerechtshoven in Nederland); daarvan waren er zes:
drie op Java (te Batavia, te Semarang en te Soerabaja), twee op Sumatra
(te Padang en te Medan) en één op Celebes (te Makassar, mede voor de
rest van de Grote Oost).' Van uitspraken van de Raden van Justitie was
I Uit praktische overwegingen behandelde de Raad van Justitie te Batavia ook zaken
die afkomstig waren uit Zuid-Sumatra, Banka en Billiton en de Wester-afdeling van
182

RECHTSPRAAK
beroep mogelijk bij het (met de Nederlandse Hoge Raad te vergelijken)
Hooggerechtshof dat in Batavia gevestigd was; het bestond uit een
president, een vice-president en zeven leden '. Al deze colleges spraken
recht op basis van het Indisch Burgerlijk Wetboek dat het Nederlandse
als basis had.
Met betrekking tot de inheemsen was èf het op de Koran gebaseerde
Islamietisch recht Of het adat-recht grondslag van de civiele rechtsbedeling.
Op Java en Madoera werd Islamietisch recht gesproken door raden
van schriftgeleerden, die bijvoorbeeld bevoegd waren in zaken van
huwelijksrecht; tegen hun uitspraken was van 1938 af beroep mogelijk
bij een in Batavia zetelend Hof voor Islamietische Zaken. De overige
civiele gedingen tussen inheemsen en die tussen Vreemde Oosterlingen
kwamen, opklimmend naar hun betekenis, voor districtsgerechten, regentschapsgerechten
of landraden. Van die landraden (te vergelijken met
de Nederlandse arrondissementsrechtbanken) was er op Java één per
regentschap, in de Buitengewesten één per gewest; als voorzitters van de
landraden traden op Java en in de meer ontwikkelde delen van de
Buitengewesten geschoolde juristen op, Nederlanders of inheemsen,
elders in de Buitengewesten, waar men die landraden onder diverse
namen kende, was het de taak van de Nederlandse controleur of assistentresident
om als voorzitter te fungeren - hij had dan evenwel bij het
vaststellen van de uitspraak, waarbij in beginsel het adat-recht werd
gevolgd", slechts een adviserende stem.
Over het algemeen kan men zeggen dat de civiele rechtsbedeling in
haar gedifferentieerdheid aangepast was aan de behoeften van de samenleving,
zij het dat het gouvernement niet steeds kon verhinderen dat door
inheemse machthebbers misbruik werd gemaakt van hun positie om
gedingen waarbij hun belangen schade konden lijden, te voorkomen.
Bij de strafrechtspleging werd, in tegenstelling tot de civiele rechtspleging,
slechts één recht toegepast: het Nederlandse strafrecht. Dat gold
onverkort in de gebieden met gouvernementsrechtspraak - in de gebieden
met inheemse rechtspraak (op Java de Vorstenlanden, elders de
Borneo en de Raad van Justitie te Soerabaja ook zaken afkomstig uit Bali, Lombok
en de Zuider- en Ooster-afdeling van Borneo.
I De militaire rechtspraak kende voor het leger drie krijgsraden en voor de vloot, zo
vaak dat nodig was, een zeekrijgsraad; boven de krijgsraden ende zeekrijgsraad stond
het Hoog Militair Gerechtshof. 2 Voor meer 'moderne' kwesties zoals het regelen
van dienstbetrekkingen, het besturen van als rechtspersoon erkende verenigingen en
rechten en verplichtingen van pachters op domeingronden bevatten de adat-regels
geen voorzieningen; dan werd Nederlands recht toegepast.

HET KOLONIALE STAATSBESTEL
zelfbesturende landschappen) moest het nauwlettend in het oog worden
gehouden; of dat geschiedde, werd door de BB-ambtenaren gecontroleerd.
Islamieten die zich aan de letter van het Islamietisch recht wilden
houden, waren met die unificatie niet steeds ingenomen: er waren er
onder hen die van mening waren dat diefstal moest worden gestraft met
het afhakken van de rechterhand. Het spreekt vanzelf dat adviezen van
dien aard nimmer werden opgevolgd. Trouwens, alle vonnissen van
inheemse rechtbanken moesten door de hoofden van het Nederlands
gewestelijk bestuur goedgekeurd worden - vooral in de minder ontwikkelde
delen der Buitengewesten werd een aanzienlijk deel van de werktijd
der BB-ambtenaren door hun bemoeienissen met de inheemse
rechtspraak in beslag genomen.
Er was dus unificatie ten aanzien van de inhoud van het strafrecht dat
werd toegepast - er was géén unificatie bij de vervolging en de berechting.
Afgezien van wat de exorbitante rechten mogelijk maakten, konden
inheemsen en Vreemde Oosterlingen zonder vorm van proces in preventieve
hechtenis gehouden worden, Europeanen en met hen gelijkgestelden
niet. Die Europeanen en met hen gelijkgestelden verschenen
bovendien bij ernstige delicten (geringere werden berecht door met de
Nederlandse politierechters te vergelijken landrechters) voor de Raden
van Justitie - de inheemsen en Vreemde Oosterlingen werden in die
gevallen, één trap lager, Voor de landraden gedaagd waar de waarborgen
voor de rechtszekerheid geringer waren. Dat werd door de politiekbewusten
onder de inheemsen en Vreemde Oosterlingen als discrimi- .
natie ervaren ('is het dan wonder', schreefSnouck Hurgronje in '23, 'dat
Inlanders wel eens van rassenjustitie spreken ?") - er werd herhaaldelijk
en met klem tegen geprotesteerd.
Tenslotte willen wij nog opmerken dat er tussen het rechtswezen in
Nederland en dat in Nederlands-Indië nog twee kenmerkende verschillen
waren: in Indië werden rechters niet voor het leven benoemd en
Indië kende de doodstraf; bij elk doodvonnis had de gouverneur-generaal
het recht van gratie.
*
Gegeven het feit dat de Indische koloniale samenleving door drie hoofdzakelijk
met elkaar samenvallende tegenstellingen getypeerd werd:
t De Gids, 1923, IV, p. 71.

'EEN NAAR VERHOUDING RUSTIG GEBIED'
blank/inheems, Christen/Mohammedaan, welvarend/arm, mag men het
een opmerkelijk feit noemen dat het in de periode tussen de twee
Wereldoorlogen op java, afgezien van de communistische opstand eind
'26, niet tot grote ordeverstoringen kwam en dat men in de Buitengewesten
slechts de cornmunistische opstand, begin '27, op West-Sumatra
als een grote ordeverstoring mag kwalificeren. Atjeh bleef, wij merkten
het reeds eerder op, roerig en plaatselijk kwam het ook wel eens tot
onrust elders, maar wanneer men de positie van het Nederlands gezag
vergeleek bijvoorbeeld met die van het Britse in Brits-Indië waar het
onder leiding van de Congress-partij telkens weer kwam tot massale
anti-Britse demonstraties, dan mocht men Nederlands-Indië karakteriseren
als een naar verhouding uitgesproken rustig gebied.
Hoe die rust te verklaren? Wat waren de factoren die bewerkstelligden
dat de drie genoemde, met elkaar samenvallende en dus potentieel elkaar
versterkende tegenstellingen het Nederlands gezag niet duidelijk aan het
wankelen brachten?
Eén factor was dat de inheemse samenleving in Nederlands-Indië veel
minder ver ontwikkeld was dan, bijvoorbeeld, die in Brits-Indië; in
Brits-Indië had zich al een sterke inheemse bourgeoisie gevormd die zich
met kracht tegen de leidende rol van Groot-Brittannië verzette - in
Nederlands-Indië was nauwelijks sprake van een inheemse bourgeoisie.
Een tweede factor was dat het Nederlands gouvernement in Nederlands-
Indië een breder fundament had dan het Britse in Brits-Indië: in Nederlands-Indië
behoorden de personen van gemengde afkomst tot de
Europese bevolking, in Brits-Indië niet. Een derde factor was dat wat zich
in Nederlands-Indië aan nationalistische groeperingen manifesteerde,
door de effectief werkende Politieke Inlichtingendienst nauwlettend
werd geobserveerd en dat het gouvernement, telkens wanneer dit nodig
werd geacht, tot een scherpe bestrijding van de nationalisten overging.
Een vierde factor tenslotte was, dat enerzijds het gouvernement de steun
genoot van het inheems bestuur hetwelk in de inheemse samenleving
een hogelijk bevoorrechte positie inham, en dat er anderzijds in vrijwel
geheel Indië maar vooral op het volkrijkste eiland java sprake was van
een traditionele gebondenheid van de massa der bevolking, vooral van
de dessa-bewoners, aan de boven haar geplaatste inheemse autoriteiten:
zij, de vorsten en aristocraten, waren in de Hindoese tijd, d.w.z. meer
dan duizend jaar lang, als wezens gezien van hoger orde - de gehoorzaamheid
aan hen, beschouwd als een vorm van zich schikken in de
kosmische orde, was al vóór de komst der Nederlanders een wezenlijk
element geweest in de psyche vooral van de javanen. Die gehoorzaam-
185

HET KOLONIALE STAATSBESTEL
f
heid was door het feit dat vorsten en aristocraten zich na de komst der
Nederlanders met een ondergeschikte positie tevreden hadden moeten
stellen, alsook door de aanraking met de verschijnselen van de moderne
wereld bij sommigen wel aangetast, maar verdwenen was zij niet.
Op dat inheemse bestuur, schakel tussen het gouvernement en de
inheemse bevolking, dienen wij nu dieper in te gaan.
Inheems bestuur
Inzake het inheems bestuur waren twee belangrijke artikelen uit het
Regeringsreglement van 1854 ongewijzigd overgenomen in de Wet op
de Indische staatsinrichting: een algemeen artikel en een dat alleen op
Java en Madoera betrekking had. Het algemene luidde:
'Zoveel de omstandighedenhet toelaten,wordt de Inlandsebevolking gelaten
onder de onmiddellijke leiding van haar eigen, van regeringswegeaangestelde
of erkende hoofden, onderworpen aan zodanig hoger toezicht als bij algemene
of bijzondere voorschriften door de gouverneur-generaalis of zal worden bepaald.'
Het artikel dat alleen op Java en Madoera betrekking had, luidde:
'Bij het openvallen der betrekking van regent op Java en Madoera wordt,
behoudens de voorwaardenvan bekwaamheid,ijver, eerlijkheiden trouw, zoveel
doenlijk tot opvolger gekozen een der zonen of nabestaanden van de laatste
regent.'
Wij willen met de regenten beginnen: de hoofden dus van het
inheems bestuur op Java en Madoera.
In 1860 waren er in de z.g. gouvernementslanden negen-en-zestig
regenten geweest, ten tijde van de capitulatie van Kalidjati waren het er
twee minder: zeven-en-zestig, die tezamen onderworpen waren aan het
toezicht van zeventien (Nederlandse) residenten. In die ruim tachtig jaar
was hun positie in sommige opzichten gewijzigd. Van het erfelijkheidsbeginsel
werd later nogal eens afgeweken. In 1900 was gebleken dat
slechts vier regenten het Nederlands goed meester waren: een onbevredigende
toestand. Derhalve was in 1913 bepaald dat candidaten voor een
benoeming tot regent Nederlands moesten kunnen spreken (Nederlands
schrijven werd niet noodzakelijk geacht), dat zij minstens twee jaar
werkzaam waren geweest als patih ('stafchef' van een regent) of als wedono
186

DE REGENTEN
(districtshoofd) en dat zij het diploma van een Osvia (Opleidingsschool
voor Inlandse Ambtenaren) hadden verworven of een daarmee gelijkstaande
opleiding hadden gevolgd. In 1930 waren op Java en Madoera
zes-en-zeventig regenten in functie (dat sloot de regenten in de Vorstenlanden
in) en omtrent vijf-en-zeventig hunner verzamelde H. J. van
Mook, de latere luitenant-gouverneur-generaal, nadere gegevens; volgens
zijn bevindingen waren er onder die vijf-en-zeventig achttien wier
vader, schoonvader of grootvader niet regent was geweest; zeven-envijftig
hadden hun benoeming dus mede te danken gehad aan hun
familierelatie - vermoedelijk zijn het er in feite meer geweest omdat,
aldus Heather A. Sutherland in Pangreh Pradja, haar grote studie over de
bestuursaristocratie van Java en Madoera " sommigen van die achttien lid
kunnen zijn geweest van een familie die aan de betrokken regentenfamilie
verwant was.
In de loop van de twintigste eeuw was de positie van de regenten in
hun relatie met het Nederlands Binnenlands Bestuur versterkt. In 1918
was men er toe overgegaan, de controleurs terug te trekken van het
platteland en hen toe te voegen aan de staven van de assistent-residenten
- het gevolg was geweest dat de regenten meer greep hadden gekregen
op de wedono's. Bovendien was in '25 een begin gemaakt met een
bestuurshervorming die de regenten gemaakt had tot voorzitters van
nieuwe lichamen, de regentschapsraden (meer hierover in een volgend
hoofdstuk), en die bovendien had ingehouden dat de assistent-residenten
toegevoegd waren aan de staven der residenteh en zich meer als de
adviseurs dan als de chefs van de regenten hadden te gedragen. Nadien
was bij de BB-ambtenaren op Java en Madeera sprake geweest van een
toenemende frustratie: velen hunner hadden het gevoel dat het gouvernement
te weinig waardering had voor hun prestaties.
Financieel waren vele regenten er door de opheffmg van het Cultuurstelsel
op achteruitgegaan. Zij ontvingen van het gouvernement een
salaris van ca. f I 000 per maand - in de inheemse wereld een zeer
aanzienlijk bedrag, maar daar stonden uit de adat voortvloeiende hoge
uitgaven tegenover. Elke regent had een stoet bedienden en moest zijn
nabije en verre verwanten onderhouden; trad hij in functie, dan diende
hij voorts enkele grote feesten te geven - zo ook, wanneer zich belangrijke
gebeurtenissen in zijn familie of in zijn carrière voordeden. De
meeste regenten zaten al vóór hun benoeming in de schuld en die .schuld
I Heather A. Sutherland: Pangreh Pradja. Java's Indigenous Administrative Corps and its
Role in the last Decades of Dutch Colonial Rule (1973).

HET KOLONIALE STAATSBESTEL
kon nadien nog belangrijk oplopen. Tegen het einde van de jaren '30
bleek dat negen regenten, wilden zij niet in een onhoudbare positie
komen te verkeren, onmiddellijke financiële hulp van het gouvernement
nodig hadden. Die hulp werd verleend en alle regenten konden nadien
voor noodzakelijk geachte uitgaven desgewenst de beschikking krijgen
over renteloze voorschotten; zij werden daardoor minder afhankelijk van
Chinese of andere geldschieters en ook beschermd tegen de verleiding
om in hun geldnood te voorzien door ongeoorloofde praktijken. Die
praktijken kwamen, schijnt het, nogal eens voor - het gouvernement
deed de ogen dicht. Slechts één regent werd ooit gerechtelijk vervolgd
wegens corruptie; dat geschiedde in '38.
*
Regenten, patihs en wedono's werden benoemd door de gouverneurgeneraal,
de assistent-wedono's en de lagere bestuursfunctionarissen, behalve
de dessa-hoofden (die werden gekozen), werden benoemd door de
residenten. Aldus de formele regels. In werkelijkheid werden bij al die
benoemingen meestal de voorstellen van de regent gevolgd.
Niet alleen de regenten maar ook de overige functionarissen werden
door het gouvernement bezoldigd. Zij ontvingen lagere bedragen dan
de regenten, de patihs aan het einde van de jaren '30 bijvoorbeeld ca.
f 500 per maand, de wedono's ca. f 300, de assistent-wedono's ca. f 200.
Precies als voor de regenten gold voor deze lagere functionarissen dat zij
krachtens de adat zorg droegen voor het levensonderhoud van talrijke
verwanten - ook van hen zaten velen in de schuld,
In de negentiende eeuw hadden de meesten van die lagere functionarissen
louter hun opleiding gekregen als dienaren van de regent: zij
waren, in de regel slechts als zij van adellijke afkomst waren, als onbetaalde
'leerling' bij hem gekomen en verwierven zij zijn gunst, dan
konden zij na verloop van tijd (meestal pas na veertien jaar, soms na een
nog veellangere periode) ergens in zijn regentschap een betaalde functie
krijgen. Het gouvernement voerde in 1911 een nieuwe regeling in: alle
'leerlingen' kregen als hulpschrijver een maandsalaris van f ro, hun aantal
werd beperkt, zij dienden achttien jaar te zijn en zij moesten, alvorens
hulpschrijver te worden, een hoofdenschool, een Osvia of een hbs
doorlopen hebben. Deze regeling leidde er toe dat geleidelijk meer
inheemsen die niet van aristocratische afkomst waren, onder de inheemse
gezagdragers werden opgenomen. Met dat al was toch in 1930 de situatie
188

LAGERE INHEEMSE BESTUURSAMBTENAREN
nog zo dat van alle uredono's op Java minder dan twee-vijfde en van alle
assistent-wedono's minder dan een kwart de voorgeschreven opleiding
had gevolgd - wij betwijfelen of die situatie na '30 wezenlijk verbeterde
omdat, gelijk reeds vermeld, de meeste opleidingsinstituten voor inheemse
bestuursfunctionarissen in de crisisjaren opgeheven werden.' In
het begin van de jaren '20 hadden die instituten tezamen ca. achthonderd
leerlingen gehad - in '3ó waren het er minder dan honderd.
Het aantal patihs was gelijk aan het aantal regenten - uredono's en
assistent~wedono's waren er veel meer: in 1930 in heel Indië (in de
Buitengewesten heetten zij anders) ruim zestienhonderd, en wij nemen
aan dat dat cijfer in '42 van dezelfde orde van grootte is geweest. Java
telde in '40 ruim driehonderddertig wedono's.
*
De enige inheemse bestuursfunctionarissen die niet benoemd maar gekozen
werden, wasen de dorps- of dessa-hoofden, de loerahs. Op Java was
in de tweede helft van de negentiende en de eerste decennia van de
twintigste eeuw het aantal dessds kleiner geworden (elke dessa was dus
meer inwoners gaan tellen) - er waren in de jaren '30 ca. 25000 over
gebleven en in de Buitengewesten telde men er ca. 20000. Loerahs
werden op Java traditioneel gekozen door de dessa-bewoners2 - het
gouvernement had dat beginsel in 1907 in een nieuwe ordonnantie
onderstreept maar had daarin ook bepaald dat aan de verkiezingen slechts
mocht worden deelgenomen door diegenen (mannen èn vrouwen) die
een stukje grond, hoe klein ook, bezaten.
Op Java (wij beperken onze beschrijving tot dit eiland) moest de
benoeming van een dessa-hoofd in elk regentschap door de Nederlandse
assistent-resident op voorstel van de regent worden bevestigd; op voorstel
van de regent kon de assistent-resident ook dessa-hoofden ontslaan.
De dessa-gemeenschap was dus formeel vrij in het kiezen van haar hoofd,
maar de betrokkene kon pas in functie treden als zijn verkiezing door de
regent en de assistent-resident was goedgekeurd- - in feite waren de
I Daarentegen werd in 1938 een hogere opleiding mogelijk gemaakt door de oprichting,
te Batavia, van de (door ons al genoemde) Bestuursacademie. Zij opende met
vijftien studenten - veertien van hen kregen in mei '41 hun diploma als groot-inlandsbestuursambtenaar
uitgereikt. 2 De dorpen hadden in de Buitengewesten andere
benamingen en daar bestonden ook andere vormen van 'dorpsbestuur.

HET KOLONIALE STAATSBESTEL
verbindingen van de regent zo goed en had deze een zo groot aanzien
dat hij in de regel met weinig moeite kon voorkomen dat een hem
onwelgevallige figuur tot dessa-hoofd werd gekozen.
Behalve het dessa-hoofd had elke dessa ook een schrijver, een schriftgeleerde,
een politiebeambte en een beambte die belast was met het
toezicht op de voor de landbouw vitale waterleidingen. Bestond een dessa
uit verschillende gehuchten, kampongs, dan had elke kampong een apart
hoofd. Al deze lagere functionarissen werden benoemd door de wedono
van het betrokken district.
Hoe voorzagen de loerahs en de lagere dessa-functionarissen in hun
levensonderhoud?
Zij werden niet door het gouvernement betaald maar hadden andere
inkomsten. Meestal waren z.g.ambtsvelden aan hen toegewezen: sawahs,
die zij konden verhuren of over welker oogst zij konden beschikken. Zij
hadden er ook recht op dat hun bepaalde diensten werden verleend. De
loerah mocht voorts van alle door hem geïnde landsbelastingen 8%
behouden (het was dus in zijn persoonlijk belang dat al deze belastingen
naar behoren werden opgebracht) en daarnaast had hij nog recht op
incidentele inkomsten, bijvoorbeeld bij het geven van verlof tot het
houden van een feest, tot het slachten van vee, tot het verdelen van
erfenissen, tot het verkopen van gronden, tot het bouwen van een huis
en tot het ondernemen van een binnenlandsereis of van de pelgrimstocht
naar Mekka. De lagere functionarissen ontvingen vergelijkbare baten. Zo
ontvingen de dorpsgeestelijken steeds een bepaald bedrag bij een huwelijk
ofbij de verstoting van een vrouw door haar man. Over de inkomsten
die uit dit alles resulteerden, hebben wij maar weinig gegevens. Er was,
schijnt het, veel variatie in. In de Zuid-Preanger regentschappen liepen
in '29 volgens de memorie van overgave van de Nederlandse resident
de inkomsten van de loerahs uiteen van f 35 tot f 200 per maand (het
maandelijkse inkomen van een 'gewoon' dessa-lid was in die tijd misschien
ca. f 10) - in de nogal arme residentie Krawang (ten oosten van
Batavia) varieerden zij van ruim f 5 tot f I70 per maand. Dáár was, aldus
in oktober '29 de memorie van overgave van de resident, 'het dessabestuur
van een buitengewoon slecht gehalte ... Het is, op een klein
gedeelte na, onbetrouwbaar en onontwikkeld en heeft ook weinig invloed
op de dessa-bevolking. De meeste dessa-hoofden zijn analfabeet.'!
1 Memorie van overgave, okt. 1929, van de resident van· Krawang in (Republik
Indonesia, Arsip Nasional, no. 8): Memori SerahJabatan 1921-1930 (Jawa Barat} (1976),
P·4°·

LAGERE INHEEMSE BESTUURSAMBTENAREN
In de Zuid-Preanger heette evenwel in diezelfde tijd 'het gehalte van het
dessa-bestuur ... aanmerkelijk verbeterd, in zoverre dat thans ca.96 % der
dessa-hoofden lezen en schrijven kan. Ook onder de kampong-hoofden
enz. treft men thans meerderen aan die enige elementaire ontwikkeling
bezitten."
In de ogen der eenvoudige dessa-bewoners ontleenden de bestuursfunctionarissen
op kampong- en dessa-niveau hun gezag niet zozeer aan
het in assistent-resident en resident gepersonifieerde Nederlandse bestuur
als wel aan de traditionele regionale heerser, de regent. Door hem
aanvaard en gesteund, hadden de dessa-bestuurders een grote macht over
de dorpelingen. Maakten zij er vaak misbruik van? Vermoedelijk vaker
dan tot het Nederlands bestuur doordrong. In 1922 stelde de resident van
Cheribon op schrift dat in zijn residentie 'in de laatste tijd gebleken (is)
dat ook hier weer in verschillende dessa's geknoeid is ... De bevolking
heeft, als altijd, ook hierbij haar mond gehouden. Ook hieruit blijkt weer
hoe buitengewoon corrupt het dessa-bestuur hier over het algemeen is en
hoe afhankelijk de bevolking zich gevoelt'2 - het was een gevoel dat uit
de tijd van het feodalisme dateerde en van generatie op generatie overgedragen
was.
*
Eerder wezen wij er op dat de inheemse bevolking er in de Vorstenlanden
op Java in sociaalopzicht slechter aan toe was dan in de regentschappen
in de rest van Java. Was in die Vorstenlanden, waar op lager niveau geen
sprake was van effectief Nederlands toezicht, ook het inheems bestuur
van slechter gehalte? Wij beschikken slechts over één, uit 1921 daterend
gegeven. De resident van Soerakarta zond toen aan de procureur-generaal
bij het Hooggerechtshof te Batavia een lange nota over o.m. 'het inferieure
gehalte en de geringe politionele waarde van de Soerakartase
zelfbestuursambtenaren': de honderdzeventig (onder de sultan ressorterende)
regenten en wedono's. Van hen werd '42 % volkomen ongeschikt
voor hun taak' geacht en 'ongeveer 40% slechts even geschikt? - op een
I Memorie van overgave, sept. 1929, van de resident van Zuid-Preanger (a.v.,
p. 12S). 2 Memorie van ove.rgave, april 1922, van de resident van Cheri bon (a.v.,
p. 196). 3 Nota, 13 juni 1921, van de resident van Soerakarta aan de procureurgeneraal
in Kwantes, dl. J, p. 370.
191

HET KOLONIALE STAATSBESTEL
redelijk goede beoordeling mocht dus toen slechts ongeveer 18 % van
deze hoge inheemse functionarissen aanspraak maken.
Is nadien, d.w.z. vóór de komst der japanners, de toestand verbeterd?
Wij nemen aan van wèl omdat het gouvernement, gelijk eerder vermeld,
in de jaren '20 en '30 het feodalisme ging terugdringen. Met dat al bleek
aan het eind van de jaren' 30 bij de toelatingsexamens voor de Bestuursacademie
dat candidaten uit de Vorstenlanden gemiddeld nog steeds
beneden het normale niveau stonden.
*
Behalve de vier Vorstenlanden op java waren er elders in de archipel nog
bijna driehonderd grote en kleine zogeheten zelfbesturende landschappen
(sommige met slechts enkele honderden inwoners) welker heersers
aan het Nederlands oppergezag gehoorzaamheid hadden beloofd.Jn ruil
daarvoor was aan die heersers bescherming toegezegd; velen hunner
ontvingen bovendien, evenals de vier vorsten op java, jaargelden. De
bedragen varieerden naar de betekenis van het betrokken landschap. Voor
enkele van deze heersers bestond overigens de mogelijkheid tot het
ontvangen van veel hogere bedragen: dan namelijk wanneer zij, die zich
als eigenaren van de bodem van hun gebieden beschouwden, grote
gedeelten van die bodem aan Europese cultuur- dan wel aardoliemaatschappijen
ter beschikking hadden gesteld.
Dat laatste was o.m. het geval op Oost-Sumatra waar de sultans van
de drie aaneengesloten gebieden Langkat, Deli en Serdang (zie kaart VI
op p. 62) hogelijk profiteerden van de werkzaamheid dier Europese
maatschappijen: zij kregen percentages van de opbrengst van de cultures
of, in het geval van de sultan van Langkat, van de aardoliewinning. Deze
laatste sultan had in het begin van de jaren '30 een jaarinkomen van bijna
een half miljoen gulden, de sultans van Deli en Serdang ontvingen toen
resp. bijna f 200 000 en ruim f 100000. Alle drie baadden in weelde: zij
hadden grote paleizen laten bouwen, bezaten een stal van renpaarden (om
deel te nemen aan de paardenraces te Medan) en de sultan van Langkat
kon dagelijks kiezen in welke van zijn dertien grote limousines hij zich
zou laten rijden. Hoeveel deze sultans echter ook verdienden, zij gaven
ten behoeve van henzelf, hun familieleden en hun hofhouding altijd nog
meer uit. De sultan van Serdang bleek in '35 een schuld te hebben van
ruim f I mln, de sultan van Langkat een van f 1,3 mln. Het gouvernement
192

DE 'ZELFBESTUURDERS'
nam toen het beheer van hun financiën over en beperkte het deel van
hun inkomen waarover zij de beschikking hielden.
*
Inzake het gehalte van het inheemse bestuursapparaat in de andere zelfbesturende
landschappen in de Buitengewesten beschikken wij nauwelijks
over gegevens. Wij weten slechts dat in het zelfbestuursgebied van
Atjeh (een ander deel van Atjeh stond onder direct bestuur) het gezag in
handen was van ruim honderd zelfbestuurders, wier inkomen, aldus de
oud-BB-ambtenaar Piekaar, uiteenliep 'van enkele tientallen guldens tot
bedragen van f 500 per maand en hoger, nog vermeerderd met inkomsten
uit ondernemingen van land- en mijnbouw, grootgrondbezit, eigen
handelsondernemingen, enz.' Er was hier sprake van een' adat-rechtelijke
kaste' van erfelijke geslachten 'die door onderlinge huwelijken .op velerlei
wijze aan elkaar vermaagschapt waren ', een kaste die bovendien
niet alleen het bestuur maar ook de rechtspraak uitoefende.' In de jaren
'30 slaagde deze kaste er ook nog in, de gehele rijstpellerij in handen te
krijgen - sommige leden bezaten in hun zelfbestuursgebied een derde
of zelfs de helft van alle sau/ahs.
De gehele situatie deed in Atjeh spanningen ontstaan die bij de
nadering en komst der Japanners tot dramatische ontwikkelingen zouden
leiden.
*
Wat in Atjeh na de verovering door Nederland gebeurde, mag men zien
als een typisch voorbeeld van het effect dat de vestiging van het Nederlandse
gezag op de inheemse samenleving had: de positie van de inheemse
autoriteiten, op wie dat gezag ging steunen, werd versterkt. 'Alleen al
de noodzaak', schrijft Nooteboorn,
'nieuwe, aan het volksleven vreemde maatregelen in te voeren door tussenkomst
en met behulp van adat-hoofden en vorsten, dwong de Westerse bestuursambtenaren,
de Indonesische ambtsdragers met hun prestige bij te staan en overal
waar bespreking en zelfs overreding met de stok achter de deur niet voldoende
resultaat hadden, machtsmiddelen te gebruiken. Waarbij het geen verschil maakt,
I A. J. Piekaar: Atjeh en de oorlog met fapan (1949), p. 7-8.
193

HET KOLONIALE STAATSBESTEL
of deze bestonden uit militaire of politieke hulp dan wel in de rechtspraak werden
gevonden.
Door deze gevolgen van het nieuwe bestel nam de macht van het adat-gezag
soms buiten proporties toe. Gezagdragers,. die zich in het oude bestel geremd
wisten door correctie-middelen van de adat(vaak door hen persoonlijk als onrecht
en inbreuk op hun positie gevoeld), gebruikten voortaan hun versterkt gezag,
bedoeld om het ten gunste van de gemeenschap aan te wenden, mede ten eigen
bate. Dat deze verhoudingen niet altijd door de bestuursambtenaren werden
doorzien, is duidelijk. Zij kenden daartoe soms de oude verhoudingen onvoldoende;
hun voornaamste raadgevers op dit punt waren immers juist die Indonesische
ambtsdragers, die als belanghebbenden van mogelijke onkunde konden
prof!teren.' 1
Wie de werkelijkheid niet zag die schuilging achter de gewilligheid
en de in ceremoniële vormen gegoten hoffelijkheid van de meeste
inheemse gezagdragers, kon menen dat de inheemse samenleving voor-
beeldig georganiseerd was en dat het Nederlands bestuur via de inheemse
gezagdragers een zuiver beeld kreeg van wat zich in die samenleving
afspeelde. 'Men kan veilig zeggen', aldus, in zijn herinneringen, Welter
over Java,
'dat in de dessa niets gebeurde of het dessa-bestuur was ervan op de hoogte. De
dessa-bestuurder rapporteerde alles wat van belang was aan het onderdistrictshoofd
en deze weer aan het districtshoofd. De districtshoofden rapporteerden
alle belangrijke zaken aan de regent. Deze had bovendien nog zijn eigen verbindingen
met de bevolking, aangezien hij als hoofd van de godsdienst in zijn
regentschap de chef was van de hoofden van de godsdienst in de onderdistricten
... die ... volledig werden ingelicht over alles wat in de dessa gebeurde ... Hij
werd dus bij voortduring van twee kanten ingelicht omtrent wat er onder de
bevolking omging .
. . . De assistent-resident was niet de chef van de regent maar diens 'oudere
broer' en als zodanig had hij natuurlijk grote invloed op het bestuur. Chef van
alles was de resident, in wie het ganse bestuur was gecentraliseerd en die weer
via zijn Europese ambtenaren invloed kon uitoefenen op het inheemse bestuur
en via dat tot in de verste uithoeken van zijn gewest.
Dit alles overziende, kom ik tot het inzicht dat ons bestuur voortreffelijk was
georganiseerd."
Zo oordeelden niet alle bestuursambtenaren. Misschien heeft menigeen
hunner wel beseft dat zich in de inheemse samenleving veel afspeelde
1 C. Nooteboom in Gedenkboek ... BB, p. 122. 2 Welter, 'Memoires', p. 35-36.
194

NEDERLANDS EN INHEEMS BESTUUR
wat voor hem verborgen bleef. Een oud-controleur in een van de
afdelingen van West-Java stelde in '61 op schrift dat hem
'destijds gebleken (was) dat er ook door loerahs wel een beetje geknoeid werd.
Als landrechter kwam ik overal en daarbij bleek mij duidelijker dan op de
bestuursconferenties wat er achter de schermen voorviel. Door de u/edonos werd
tegenover ons veelal comedie gespeeld ... (Zij) waren ook altijd poeslief tegen
mij ... Van contact met de bevolking kwam niet veel terecht. Het is mij trouwens
nooit duidelijk geweest, wat met dit contact zou kunnen worden bereikt ...
Rechtstreeks contact tussen een bestuursambtenaar en tweehonderdduizend
Soendanezen, belachelijk! Het contact liep via de inlandse bestuurambtenaren en
die konden je van alles voorschotelen. Er kwamen wel eens knoeierijen aan het
licht door anonieme brieven, maar als de ene knoeier er uit was gewerkt, kwam
de andere daarvoor terug."
Negatiever nog oordeelt Heather A. Sutherland op grondslag van haar
onderzoek naar het beleid van de Javaanse bestuursaristocratie, de prijaji,
in de laatste decennia van het Nederlandse regime:
'Volgens Batavia waren de pry-aji functionarissen die via de regeringskanalen
werkten. In werkelijkheid was dat niet zo. Iedere prijaji had zijn eigen web van
spionnen en betaalde informanten." De meesten beschermden ook de plaatselijke
geweldplegers en misdadigers, omdat ze bruikbaar konden zijn vanwege de angst
en het respect dat ze inboezemden. Wanneer een misdaad was begaan en de prijaji
moest die oplossen, dan deed hij een beroep op zijn spionnen en 'zware jongens'.
Kon de schuldige niet worden opgespoord, dan kreeg soms een onschuldige de
schuld. De prijaji gebruikten hun positie om giften en gunsten in de wacht te
slepen, om diegenen die weerstand boden te straffen, om carrières van vrienden
en cliënten te bevorderen. Op die manier handhaafden ze hun invloed. Dat
speelde zich af achter de façade van de rationele koloniale staat.
Volgens de officiële Nederlandse lezing van het bestuur op het platteland was
er sprake van een keurige hiërarchie ... De onofficiële Javaanse werkelijkheid
echter berustte als vanouds op manipulatie van verwantschaps- en cliënt-relaties;
daarbij kwamen nu ook de Europese meesters die gemanipuleerd moesten
worden. De twee elementen vonden elkaar in een gecompliceerd theaterstuk
waarin ze wel met elkaar optraden maar elkaar ook uit de weg gingen. Het was
een spel: ieder beschermde zijn eigen positie en hield de onaangename werkelijkheid
verborgen."
I J. Bakker: 'Tien bewogen jaren' (1961), p. 6 (IC, 63522). 2 Dit kan slechts voor
de hoogste prijaji gegolden hebben, die voldoende geld tot hun beschikking hadden.
'Heather A. Sutherland in Geld en Geweten, dl. II, p. 206.
195

HET KOLONIALE STAATSBESTEL
*
Gecompliceerder werd de zaak nog, toen zich van het begin van de
twintigste eeuw af in de inheemse samenleving groepen nationalisten
gingen vormen die zich tegen de Nederlandse suprematie keerden of
zelfs actie gingen voeren voor een onafhankelijk Indonesisch gemenebest.
Die actie hield het al of niet uitgesproken verwijt jegens de inheemse
gezagdragers in dat zij het waren op wier steun de Nederlandse
koloniale macht berustte.
Er werd op dat verwij t verschillend gereageerd. Vele gezagdragers
zagen de nationalisten als gevaarlijke nieuwlichters die, het eeuwenoude
gezag van de prijaji en andere hoofden ondermijnend, op laakbare wijze
afweken van de adat en terecht door het gouvernement werden bestreden;
anderen meenden dat de nationalisten, al gingen zij in hun acties soms
te ver, een doel nastreefden dat aanspraak mocht maken op sympathie
- bij wie zich dan zelf zag als een radertj e in de grote bestuursmachinerie
van het Nederlandse koloniale rijk, konden schuldgevoelens ontstaan.
De vader van de Indonesische journalist Mochtar Loebis was op Sumatra
hoofd van een van de districten aan de westkust tussen Benkoelen en
Padang - 'vader ontving', aldus later de zoon (hij had ook enkele
broers),
'een aantal zilveren en gouden medailles voor zijn beleid en trouw in dienst van
de koningin der Nederlanden. En toch adviseerde hij elk van ons, géén koloniaal
bestuursambtenaar te worden zoals hijzelf. 'Jullie, jongens', zei hij tegen ons,
'moeten leren onafhankelijk te leven."1
Waren er velen zo? Wij weten het niet. Een feit is dat aan de strijd
van de nationalisten in de eerste plaats werd deelgenomen door jongeren;
zij hadden veelal een Europese vorming ondergaan, zij volgden nauwlettend
wat zich elders in de wereld afspeelde en zij werden daar in sterke
mate door beïnvloed.
1 Mochtar Loebis in Tirade, 1975, p. 533.

HOOFDSTUK 6
Indië ontwaakt
Nog voor de Eerste Wereldoorlog ontstonden op het volkrijkste eiland
van de Indische archipel, Java, de eerste inheemse organisaties die getuigden
van een versterkt zelfbewustzijn en daarmee aantoonden dat in
de inheemse samenleving krachten tot ontwikkeling waren gekomen die,
al keerden zij zich niet onmiddellijk tegen het Nederlands oppergez

INDIË ONTWAAKT
ren bevonden: een nieuw teken dat de historische ontwikkelingen niet
stilstonden.
Onder de volksmassa's in de koloniale gebieden waren inmiddels hier
en daar al stromingen ontstaan die de eis gingen stellen dat de blanke
overheersers hun macht gedeeltelijk of geheel zouden overdragen. In
Egypte, dat aan de top door de Britten werd bestuurd, werd in 1907 een
nationalistische partij opgericht. In Brits-Indië, waar zich in de negentiende
eeuween inheemse bourgeoisie was gaan vormen, was al in 1885
een grote federatie van nationalistische groeperingen tot stand gekomen,
het Indian National Congress, waarvan zeven jaar later de eerste leden
waren opgenomen in de wetgevende raad van deze grootste Britse
kolonie. Dat Congress, bedoeld om een vertegenwoordiging te zijn van
alle inheemsen, was in feite hoofdzakelijk een beweging van Hindoes
- Voor-Indische Islamieten, vrezend dat zij in een onafhankelijk Voor-
Indië onderdrukt zouden worden, vormden in 1906 de All India Moslem
League. Elf jaar later, in 1917, in de Eerste Wereldoorlog dus, kwam de
Britse regering tegemoet aan eisen die zowel door Hindoes als door
Islamieten waren gesteld: zij deed de toezegging dat Brits-Indië te zijner
tijd als deel van het Empire een zichzelf besturend gebied zou worden
welks regering verantwoordelijk zou zijn aan een eigen parlement.
Verder nog gingen de Verenigde Staten. Zij hadden in 1898 de Philippijnen
in handen gekregen: de archipel welks bevolking in drie eeuwen
van Spaans koloniaal bewind goeddeels gewonnen was voor het
katholicisme en waar de meer ontwikkelden zich al jarenlang gekeerd
hadden tegen de Spaanse overheersing. Bij de verdrijving van de Spanjaarden
kregen de Amerikanen belangrijke steun van de Philippijnse
nationalistische beweging; de radicale vleugel daarvan keerde zich tegen
het Amerikaans gezag, begon een guerrilla en werd verslagen. Met de
meer behoudende vleugel, uit welgestelden bestaande, gingen de Amerikanen
in zee. Van hun ietwat bedremmeld beleid (bedremmeld omdat
de Verenigde Staten hun eigen nationaal bestaan in de strij.d tegen een
koloniale overheerser hadden bevochten) was het uitgangspunt dat het
bestuur over de Philippijnen zoveel mogelijk door Philippino's moest
worden uitgeoefend. Er kwam in 1907 een louter uit Philippino's bestaande
Wetgevende Vergadering, gekozen door kiezers die een zeker
bedrag aari belastingen betaalden (census-kiesrecht); van de sterkste fractie
was 'Manuel Quezon een van de leiders. Hij streefde de onafhankelijkheid
na en zag het als een belangrijke verdere stap in die richting dat
in '16 bepaald werd dat de Amerikaanse gouverneur-generaal een Executive
Council naast zich zou krijgen waarin Philippino's in de meerder-

EEN 'ACHTERGEBLEVEN GEBIED'
heid zouden zijn. Quezon was de man die de A~erikanen eens toevoegde:
'We would rather be governed like hell and do it ourselves than like heaven
and have it done for us.'! Hij mocht vertrouwen dat hij zijn doel zou
bereiken: in '16 had de Amerikaanse regering verklaard dat zij er naar
zou streven de Philippijnen onafhankelijk te maken.
*
Bij Brits-Indië en de Philippijnen vergeleken vormde Nederlands-Indië
voor de Eerste Wereldoorlog een in politiek opzicht achtergebleven
gebied - achtergebleven óók bij de Antillen en Suriname die beide sinds
1865 een vertegenwoordigend lichaam kenden. In Nederlands-Indië was
sprake van een volledig autocratisch bestuur: bestuur door de gouverneur-generaal.
'Het is', schreef in 1891 de toenmalige bekleder van die
hoge post aan de minister van koloniën, 'een opvallend verschijnsel dat
deze gewesten nog altijd bestuurd worden op een wijze die in de Britse
koloniën reeds lang uitzondering is geworden'; hij wees daarbij op een
in De Gids gepubliceerde beschouwing van een hoogleraar in het volkenrecht
die, meende hij, 'terecht' opgemerkt had, 'dat het koloniaal
bestuur over deze bloeiende eilandenwereld nog de meeste overeenkomst
toont met het Britse bestuur over de rotsen van Sint Helena." Er
was repressief toezicht op de pers, politieke verenigingen en vergaderingen
waren verboden, althans tot 1915: toen werd het recht op vereniging
en vergadering in beginsel erkend.
Die erkenning vloeide logisch voort uit een maatregel die tien jaar
eerder, in '05 (tijdens het bewind van gouverneur-generaal van Heutsz)
was genomen: drie plaatsen waar veel Europeanen woonden, nl. Batavia,
het daarbij gelegen Meester Cornelis en Buitenzorg, waren toen gemeenten
geworden met een eigen burgemeester en een eigen gemeenteraad.
In die raden hadden Europeanen de meerderheid. Aanvankelijk werden
alle leden door het gouvernement benoemd maar van '08 af werd een
1 Aangehaald in J. M. Pluvier: Overzicht van de ontwikkeling der nationalistische beweging
in Indonesië in de jaren 1930 tot 1942 (1953), p. 10 (verder aan te halen als: Pluvier:
Overzicht). 2 Brief, 16 april 1891, aangehaald in (Historisch Genootschap, Commi~sie
voor bronnenpublikatie betreffende de geschiedenis van Nederlands-Indië 1900-
1942) S. L. van der Wal: De Volksraad en de staatkundiçe ontwikkeling van Nederlands-Indië
(verder aan te halen als: van der Wal: Volksraad), dl. I (1964), p. 9-IO.
199

INDIË ONTWAAKT
deel van de Europese leden gekozen en uit dat verkiezen kon slechts
voortvloeien dat zich groeperingen zouden vormen die de verkiezing
van bepaalde kandidaten zouden gaan bevorderen. Meer en meer gemeenten
kwamen er, vooral op Java, alle met een gemeenteraad. Die
raden en enkele andere, inmiddels ingestelde gewestelijke raden telden
in '16 tezamen 682 leden; van die 682 waren toen 520 benoemd en 162
gekozen en hadden 3I3 een functie hetzij in het Nederlandse, hetzij in
het daaraan ondergeschikte inheemse bestuursapparaat; onder die 313
bevonden zich 88 BB-ambtenaren en 80 regenten en patihs. Men kon dus
bij die raden niet van een reële politieke onafhankelijkheid spreken; zij
hadden dan ook weinig aantrekkelijks voor de inheemse bevolking,
voorzover deze de behoefte had eigen doelstellingen na te streven.
Die behoefte wàs er. Er mochten dan op Java sinds de Java-oorlog
geen grote anti-Nederlandse uitbarstingen zijn voorgekomen, die rebellie
was niet vergeten (de inheemse bevolking was de nagedachtenis van
prins Diponegoro blijven eren) en men moet wel aannemen dat de
plaatselijke, door het Knil hardhandig onderdrukte onlusten in de betrokken
streken in de geest van velen een residu hadden nagelaten van
afschuw zowel van de blanke overheerser als van zijn inheemse helpers,
van wie vooral de Ambonnezen met het koloniaal gezag werden geïdentificeerd,
Niet anders was, zo veronderstellen wij, het effect van de
Atjeh-oorlogen; tijdens de eerste, in 1873, werd, aldus van 't Veer, 'in
de moskee van Semarang openlijk voor de sultan van Atjeh ... gebeden."
Alleen daar? Alleen toen? Wij hebben er geen gegevens over, maarhet
kan moeilijk anders of de jarenlange strijd op de noordpunt van Sumatra
moet elders door sommige inheemsen met aandacht zijn gevolgd en
wellicht niet zonder bewondering voor een militair verzet dat veertig
jaar lang werd volgehouden. Trouwens, in die Atjeh-oorlogen gingen,
zoals vermeld, ca. vijf-en-twintigduizend door de justitie veroordeelde
Javanen die als dwangarbeiders naar Atjeh waren overgebracht, te gronde
- waren al die slachtoffers zomaar vergeten? Had hun lot geen afschuw
en naast afschuwangst gewekt? In '23 in de Volksraad sprekend over het
beeld van de Europeaan dat zich in de laatste decennia van de negentiende
eeuw bij de eenvoudige Javaan had gevormd, zei een inheems bestuursambtenaar,
later een van de regenten in de Preanger:
'In die dagen gold als de natuurgetrouwe beschrijving van een Europeaan dat
1 P. van 't Veer: De Atjeh-oorlog, p. 82.
200

INHEEMSEN EN EUROPEANEN
deze iemand is met een zware stem, een grote stok in de hand en van wie men
niets anders hoorde dan 'Perdorn'.' Zo werd algemeen de Europeaan beschreven
en van ouder tot ouder werd de dessa-bewoners vrees voor hem ingeboezemd.
Zo zal het geen verwondering baren dat men voor de onverwachte of gedwongen
aanraking met een Europeaan zich van toverformules of be scher men de amuletten
voorzag om de invloed van zulk een wezen terdege te kunnen weren."
De meeste Europeanen verdiepten zich niet of nauwelijks in de
gevoelens welke sommige, misschien wel vele inheemsen jegens hen
waren gaan koesteren. Een die dat wèl had gedaan, de Amsterdammer
P. C. C. Hansen, die jarenlang als koffieplanter op Midden-Java temidden
van inheemsen had geleefd, schreef in 1903 in De Gids dat dezen althans
in de hem bekende streek vervuld waren van 'een gloeiende haat tegen
(hun) overheersers, ontstaan en gevoed door verbittering over het vele
onrecht, hun aangedaan." Twaalf jaar later, in 'IS, leed het voor de
procureur-generaal te Batavia geen twijfel dat er in Indië geen sprake kon
zijn van volledige persvrijheid, want, waarschuwde hij de gouverneur-
generaal (dat was toen de anti-revolutionair A. W. F. Idenburg), dan zou
men bijvoorbeeld niet kunnen
'verhinderen dat in de Inlandse pers de vraag besproken wordt hoe Indië zich
van het Nederlands gezag zal bevrijden ... Wat in een autonome staat geen gevaar
kan opleveren, omdat regering en volk een geheel vormen, is in een kolonie,
waar een groot deel van het volk in de regering de overheersing van vreemden
ziet en de wens gaat koesteren zich daarvan te bevrijden, een gevaarlijk middel
tot voorbereiding ener omwenteling."
'Overheersing van vreemden', en vreemde, van ver gekomen blanken
niet alleen maar ook belijders van een geheel ander geloof, die als zodanig
door de rechtgeaarde Islamiet beschouwd werden als kafirs, ongelovigen
- en als een gevaar voor de eigen religie.
1 Verdomme. 2 Wiranatakoesoema, aangehaald in B. J. Brouwer: De houding von
Idenburg en Colijn tegenover de Indonesische beweging, p. 13. 3 Aangehaald in R Nieuwenhuys:
Oost-Indische spiegel, p. 278. • Nota, 30 maart 1915, aangehaald in (Historisch
Genootschap, Commissie voor bronnenpublikatie betreffende de geschiedenis
van Nederlands-Indië 1900-1942) S. L. van der Wal: De opkomst van de nationalistische
beweging in Nederlands-Indië (1967), p. 375-76 (verder aan te halen als: van der Wal:
Opkomst).
201

Islamietisch reveil/ (Wilde scholen J
Een van de verplichtingen welke de Islam de gelovigen oplegde, was,
gelijk in hoofdstuk 2 vermeld, die, om eenmaal in hun leven de heilige
plaatsen van de Islam in Arabië te bezoeken, met name Mekka. Die tocht,
de hadj, werd, aldus Sartono ', door drie soorten Mekkagangers (dat waren
bijna steeds mannen-) ondernomen: door personen die er op eigen kosten
en geheel vrijwillig heengingen, door personen die er op kosten van
familieleden of andere verwanten naar toe werden gestuurd om theologie
te studeren, en door personen die zich hadden misdragen en voor wie
de hadj een vorm van boetedoening was. Wie dan als hadji terugkeerde,
genoot, zoals wij al in hoofdstuk 4 opmerkten, in de regel een bijzonder
aanzien en kon daar ook in het economisch leven gebruik van maken
- niet weinige hadji's slaagden er in, veelland te kopen, handelszaken te
beginnen, geldschieter te worden. In het midden van de negentiende
eeuw leverde Indië jaarlijks ca. zestienhonderd Mekkagangers op, maar
in de jaren '80 (er waren in die decade drie jaren waarin de hadj op
geloofsgronden van bijzondere betekenis werd geacht) waren het er
gemiddeld bijna vijfduizend; zij vormden toen ca. een tiende van alle
Mekkagangers. Tot aan de Eerste Wereldoorlog was het aantal Mekkagangers
uit Indië soms iets lager, soms iets hoger dan vijfduizend - deze
belangrijke vorm van geestelijk contact met de wereld van de Islam werd
in elk geval voortgezet en droeg er toe bij dat het Islamietisch geloof in
Indië een levende kracht bleef.
Kracht had het van meet af aan getoond, ook in zijn eerste contacten
met de Portugezen; dezen hadden slechts op eilanden waar de Islam niet
of nauwelijks aanhangers had gevonden, het katholicisme kunnen verspreiden:
in de Molukken en op Flores en Timor. Uit de Molukken (delen
van Flores bleven tot in het midden van de negentiende eeuw Portugees
bezit en de oostelijke helft van Timor bleef dat ook later) werden de
priesters door de Compagnie verdreven - op Ambon liet de bevolking,
voorzover katholiek geworden, zich winnen voor, zo heette het, 'de ware
Gereformeerde religie'. In het door de Compagnie rechtstreeks bestuurd
gebied werd, zoals ook in de Zeven Verenigde Nederlanden het geval
was, de openbare uitoefening van de katholieke godsdienst verboden
I Sartono Kartodirdjo: The Peasants' Revolt of Ban/en, p. 59. 2 Er was op een eiland
in de Molukken een dorp waar de bevolking zo orthodox-Islamietisch was dat niet
alleen veel mannen maar ook veel vrouwen en kinderen naar Mekka waren getogen,
bij elkaar meer dan de helft van de bevolking.
202

ZENDING EN MISSIE
(hier en daar kwamen 'schuilkerken' tot stand), alleen predikanten werden
officieel toegelaten.
In r808 kwamen, uit Nederland, wederom missionarissen in Indië aan:
twee; in de decennia die volgden, kon de missie zich slechts langzaam
ontplooien. De zending daarentegen, bevorderd door het in 1795 opgericht
Nederlands Zendeling Genootschap, breidde zich snel uit. De
prediking van het Christendom nu wekte weerstanden bij de Islamieten
- wij herinneren er aan dat ook Diponegoro tenslotte tot de 'heilige
oorlog' tegen alle Christenen had opgeroepen; trouwens, wie op Java of
elders in verzet wilde komen tegen het Nederlands bewind, behoefde
maar de strijd tegen de kafirs in zijn vaandel te schrijven om een schare
volgelingen te vinden. Het gouvernement ging daar terdege rekening
mee houden: in navolging van eerdere instructies bevatte het Regeringsreglement
van r854, bij welks toelichting in de Tweede Kamer namens
de regering verklaard werd dat Nederland géén Christelijke staat was, de
bepaling dat de gouverneur-generaal de gebieden kon aanwijzen waar
zendelingen en missionarissen aan het werk konden gaan en dat hij het
verlof tot prediking van het Evangelie kon beperken of zelfs intrekken.
Kuyper achtte die staatsinmenging onduldbaar; zoals men zag, had hij
aan het eind van de jaren '70 van de vorige eeuw geëist dat in Indië 'elke
belemmering voor de vrije prediking van het Evangelie opgeheven' zou
worden; de door hem geïnspireerde passage in de Troonrede van I90r
begon dan ook met de woorden: 'Als Christelijke mogendheid is Nederland
verplicht, in de Indische archipel de rechtspositie der inlandse
Christenen beter te regelen [en] aan de Christelijke zending' (de missie
werd niet genoemd) 'op vaster voet steun te verlenen.' Dat was gemakkelijker
in Den Haag geschreven dan in Batavia gedaan! Het kwam daar
niet tot een wettelijke gelijkstelling van inheemse Christenen aan Europeanen
1, het gouvernement, ook dat van Kuypers volgeling Idenburg,
hield terdege rekening met de Islamietische weerstanden in de inheemse
wereld en van beëindiging van de staatsinmenging was geen sprake, ook
niet toen in '25 de Wet op de Indische staatsinrichting werd vastgesteld.
'De Christenleraars, priesters en zendelingen moeten', aldus een der
artikelen,
'voorzien zijn van een door of namens de gouverneur-generaal te verlenen,
bijzondere toelating om hun dienstwerk in enig bepaald gedeelte van Neder-
I Die gelijkstelling was afgekondigd in 1848, maar vrijwel onmiddellijk in feite
ongedaan gemaakt.
203

INDlli ONTWAAKT
lands-Indië te mogen verrichten. Wanneer die toelating schadelijk wordt bevonden
of de voorwaarden daarvan niet worden nageleefd, kan zij door de gouverneur-generaal
worden ingetrokken."
Tegen dit wetsartikel hadden de confessionele partijen in Nederland
eigenlijk principiële bezwaren maar zij brachten die niet tot gelding
omdat het maar zeer zelden voorgekomen was" (en van '30 af in het
geheel niet meer voorkwam) dat een aanvraag om het Christendom te
prediken werd afgewezen.
Een algemeen bezwaar dat gouverneurs-generaal en BB-ambtenaren
tegen de Evangelie-prediking koesterden, was dat zij onrust wekte bij
Islamieten; daarnaast werd wel gevreesd dat gekerstende inheemsen zich
als het ware de gelijken zouden voelen van Europeanen. 'Hoe meer de
propaganda van het Christendom in deze gewesten doordringt, des te
meer', zo schreef in de jaren '30 van de negentiende eeuw de eerste
gouverneur-generaal die commissaris-generaal van den Bosch, de grondlegger
van het Cultuurstelsel, opvolgde, aan een vertegenwoordiger der
katholieken, 'zal de zelfstandigheid der inlanders toenemen. Laat u overtuigen,
het is een zaak van Nederlands belang, de missie zoveel mogelijk
te beperken." Een eeuw later werden van Poll en Teulings, de twee
afgevaardigden van de Rooms-Katholieke Staatspartij, getroffen door de
nog steeds afwerende houding van althans een deel van het BB-apparaat.
'Niet gering', schreven zij in hun rapport,
'is in Indië het aantal bestuursambtenaren die menig heidens volk maar het liefst
in zijn eigen cultuur zouden laten voortleven, omdat zij, van het Christendom
en zijn diepe wezen weinig of niets kennend en sommige uiterlijke cultuurverschijnselen
van aesthetische aard veel te hoog aanslaand, van mening zijn dat het
Christendom aan de volken, dragers dezer cultuurverschijnselen, eigenlijk niets
te brengen heeft ... Nog talrijker is de kategorie bestuursambtenaren, welke van
de komst of de uitbreiding der Missie in het onder hen staande gebied alleen
maar de meerdere soesah zien en deze liefst maar vermijden."
Zeker, het gouvernement als geheel verleende steun, ook financiële,
aan de Christelijke kerken, toch gingen deze hun eigen weg en op die
t Deze bepaling gold ook voor inheemse 'Christenleraars, priesters en zendelingen',
niet voor protestantse of katholieke onderwijzers die enig godsdienstonderwijs gaven
als deel van hun algemeen onderwijs. 2 In de periode I856-I929 was 2 % van de
aanvragen afgewezen. 3 Aangehaald door]. Wils in Balans van beleid, p. 3I7. 4 Van
PollfTeulings: Rapport, p. 85.
2°4

ZENDING EN MISSIE
weg kwamen zij (de hervormden vooralonder invloed van een afgezant
van het Nederlands Bijbelgenootschap, dr. H. Kraemer) wezenlijk verder
dan het gouvernement. Want waar dat laatste tot het einde toe gedecideerd
op het standpunt stond dat Nederlands leiding in Indië moest
worden bestendigd, was in verscheidene kerken het besef gaan doorbreken
dat het Christendom in Indië ten spoedigste de kerkelijke leiding
moest overdragen aan inheemse Christenen. Alle protestanten konden in
Indië tot één, door koning Willem I opgericht kerkgenootschap toetreden
maar naast dat 'Nederlandse' kerkgenootschap bestonden er ten tijde van
de Japanse bezetting al vijf geheel zelfstandige protestantse kerkgenootschappen
van inheemsen: op de Molukken, in de Minahassa, in de
Bataklanden op Sumatra, op het eiland Nias (zie kaart VI op pag. 62) en,
tenslotte, bij de Dajaks op Borneo. Een deel van de heidense bevolking
van de Minahassa was in de loop van de negentiende eeuw voor het
protestantisme gewonnen door zendelingen uit Nederland, in de Bataklanden
en op Nias hadden zendelingen van de Rheinische Missionsgesellschajt
uit Barmen onder de heidenen gewerkt en op Borneo Zwitserse en
Duitse zendelingen van de Evangelische Missionsgesellschajt uit Bazel.' Ook
waren in '42 enkele Gereformeerde kerken van inheemsen en Chinezen
reeds geheel zelfstandig - de overige Gereformeerde kerken (dat waren
hoofdzakelijk kerken van Nederlanders en Indische. Nederlanders)
vormden als Classis Batavia een aparte synode in het verband van de
Gereformeerde kerken in Nederland.
Als direct en indirect gevolg van de arbeid van Nederlandse, Duitse
en Zwitserse zendelingen waren er in '42 in Indië ruim een miljoen
protestanten, onder wie enkele grote groepep inheemsen: ca. vierhonderdduizend
in de Minahassa (dat gebied, waar ongeveer de helft van de
bevolking gekerstend was, noemde men wel 'Nederlands twaalfde provincie'),
ca. driehonderdduizend in de Baraklanden en op Nias, ca. tweehonderdduizend
op de Molukken, ca. honderdvijftigduizend op Timor
~ op Java daarentegen niet meer dan ca. zestigduizend. Aan de Islam had
het protestantisme (voor het katholicisme gold hetzelfde) nauwelijks
afbreuk gedaan" - de zending had in hoofdzaak succes gehad in gebieden
I Zg. 'dubbele zending' trachtte het gouvernement steeds te voorkomen: in bepaalde
gebieden werden meestal slechts dienaren van één zendings- of missie-organisatie
toegelaten; aangezien de zending zich het eerst had kunnen uitbreiden, voelde de
missie zich door het tegengaan van de 'dubbele zending' lange tijd tegengewerkt.
2 Evenmin aan het Hindoeïsme op Bali en West-Flores; in de negentiende
eeuw kregen drie zendelingen hier geen V-oetaan de grond, d.w.z. de derde wist één
Baliër Christen te maken en werd vervolgens door deze vermoord.
205

INDIË ONTWAAKT
waar de Islam nog niet was doorgedrongen. De Bataks waren, toen hun
ca. I860 de eerste zendelingen van de Rheinische Missionsgesellschajt het
Christendom kwamen prediken, heidenen - ook de Dajaks waren dat,
toen bij hen de eerste zendelingen van de Evangelische Missionsgesellschajt
verschenen. Al die zendelingen waren primitieve gebieden binnengetrokken
waar zich nog geen Nederlandse bestuursposten bevonden. Zij
traden er overigens niet alleen als predikers maar ook als onderwijzers
en heelkundigen op. Trouwens, ook elders in de archipel beijverden
zending en missie zich ten zeerste om scholen en hospitalen op te
richten.
Geheel zelfstandig was de katholieke kerk in Indië in 1942 nog niet:
Indië werd als missiegebied beschouwd en ressorteerde derhalve onder
een van de congregaties van het Vaticaan. Er waren zes Apostolische
Vicariaten en Prefeeturen op Java, tien in de Buitengewesten. In die laatste
woonden de grote groepen inheemsen die voor het katholieke geloof
waren gewonnen, zulks in een nogal snel tempo waarbij wellicht niet
alleen sommige katholieke scholen en hospitalen een rol hebben gespeeld
1 maar ook de voor veel inheemsen aantrekkelijke, uiterlijke
aspecten van de katholieke liturgie.
Pas tegen het einde van de negentiende eeuw, vooral evenwel na de
Eerste Wereldoorlog, was de missie zich in Indië gaan ontplooien. Zij
had ca. I900 een kleine dertigduizend inheemsen tot het katholiek geloof
bekeerd, in '39 daarentegen (er waren toen in Indië meer dan vijfhonderdvijftig
priesters werkzaam) bijna een half miljoen, van wie ca. driehonderddertigduizend
op het van ouds gedeeltelijk katholieke Flores
woonden." Onder de elf bisschoppen die aan het hoofd stonden van de
Apostolische Vicariaten, bevond zich ten tijde van de Japanse invasie één
inheemse bisschop: die van Semarang. In '39 waren er vijftien inheemse
priesters geweest, drie jaar later iets meer - op Flores waren in '4I de
eerste twee Florinezen tot priester gewijd.
*
1 J. Th. M. Bank heeft er overigens in zijn in '83 verschenen proefschrift Katholieken
en de Indonesische revolutie op gewezen dat ten tijde van de Tweede Wereldoorlog
70 % van alle onderwijs- en verpleegkrachten van de missie werkzaam was ten
behoeve van de Nederlanders, de Indische Nederlanders en de Chinezen. 2 Toen
dit eiland in 1859 door Portugal aan Neäerland werd afgestaan, had de Portugese
regering weten te bedingen dat de Portugese priester-missionarissen mochten blijven.
206

VERSTERKING VAN DE ISLAM
Zo was dus het Christendom in Nederlands-Indië letterlijk, d.w.z. geografisch,
en figuurlijk een randverschijnsel gebleven: na vier generaties
zendings- en ruim één generatie missiewerk was van de ca.acht-en-zestig
miljoen inheemsen ca. anderhalf miljoen tot het Christendom bekeerd
en dat was hoofdzakelijk geschied in de eertijds heidense delen van de
Buitengewesten. De Islam had zich kunnen handhaven, ja hij was uit de
confrontatie met het Christendom en het door Christenen uitgeoefend
opper- en algemeen bestuur krachtiger te voorschijn gekomen. Dat had
te maken met twee factoren: de eerste (waar wij aanstonds over zullen
schrijven) was een inwendige versterking van de Islam als gevolg van
invloeden uit de rest van de Islamietische wereld, de tweede was de
omstandigheid dat juist het door Christenen uitgeoefend gezag veel
inheemsen ertoe had gebracht, bij hun eigen godsdienst steun te zoeken.
Die steun zochten zij dan niet bij de inheemse gezagdragers die, elk in
eigen ressort, formeel hoofd waren van de Islam, maar bij de veel bredere
groep van de Islamietische voorgangers, de kiaji, en de Islamietische
wetsgeleerden, de oelama's; voorgangers en wetsgeleerden hadden in hun
jonge jaren een tijdlang in het Arabisch lessen gevolgd op een Islamietisch
seminarium, een pesantrèn'; waren veelal naar Mekka getogen,
leefden op alle gebieden waar zulks voorschrift was, volgens de wetten
van de Koran, beheersten de heilige taal van de Islam, het Arabisch, en
hadden, dàt vooral, geen functie in het overheidsapparaat- - anders dan
de inheemse bestuurders waren zij niet dienstbaar aan de blanke, met het
Christendom geïdentificeerde kolonisatoren; dat gaf hun bij veel inheemsen
een bijzonder gezag.
Door het gouvernement werd de Islamietische geloofsovertuiging
ontzien - bij menige Europeaan in de tropen was trouwens sprake van
angst dat het tot bloedige onlusten zou komen als men dat naliet. Het
was vooral Snouck Hurgronje, groot kenner van de negentiende-eeuwse
Islam, die er in zijn adviezen aan de gouverneurs-generaal en, na zijn
terugkeer naar Nederland (1907), aan de minister van koloniën met kIem
op aandrong, jegens de Islam neutraal te blijven" en dus bijvoorbeeld
1 Buiten Java hadden die scholen andere namen; op Java heetten zij ook wel
pondokan. 2 Wèl fungeerden op Java de hoofden van het moskeepersoneel, de
penghoeloes, als adviseurs van de landraden; zij ontvingen daarvoor een bescheiden
bezoldiging. 3 Zoals eerder vermeld, stond aan Snouck Indië's integratie in de
Westelijke wereld als ideaal voor ogen; zijn mening was dat de Islam niet tot de
modernisering van Indië kon bijdragen - die Islam zou, meende hij, de schok van de
aanraking met de Westelijke wereld niet kunnen doorstaan en dat zou, dacht hij,
eerder blijken naarmate men hem minder moeilijkheden in de weg legde.
207

INDIË ONTWAAKT
ook weerstand te bieden aan druk van confessionele zijde in Nederland
om de prediking van het Christendom belangrijk te bevorderen. Op
enkele uitzonderingen na (zij komen nog ter sprake") handelde het
gouvernement in Batavia steeds in de lijn van Snoucks adviezen, waarmee
het overigens aan twee kanten wrevel wekte: wrevel bij die protestanten
en katholieken in Nederland die van oordeel waren dat veel meer
kracht moest worden gezet achter de kerstening van Indië, en wrevel bij
de overtuigd-Islamieten in Indië die meenden dat het weinige wat het
gouvernement ten bate van de Christelijke kerken deed, al te veel was
en dat, gegeven het feit dat veruit het grootste deel van Indië's bevolking
Islamietisch was, het jegens de Islam neutrale gedrag van het gouvernement
afkeuring verdiende. De Christelijke kerken kregen ten laste van
Indië's financiën (financiën die voor de helft door de inheemse samenleving
werden opgebracht) in de jaren '20 een bijdrage van ca. f I'h mln;
zij was in de tweede helft van de jaren '30, toen een rigoureus bezuinigingsprogram
was uitgevoerd, nog steeds bijna f I mln" - voor de
Islamietische eredienst was daarentegen in die tweede helft van de jaren
'30 slechts ca. f7 500 op de begroting uitgetrokken. Dat verschil werd als
kwetsend ervaren.
Daar kwam dan nog bij dat uit Nederland soms uitlatingen in Indië
bekend werden die door de inheemsen beschouwd werden als grofbeledigend
voor hun geloof. Zo in '13, toen door twee confessionele
Tweede Kamer-leden was betoogd dat de Javanen geen Islamieten waren
maar eigenlijk heidenen die louter een paar Arabische formules konden
herhalen - meteen begonnen op Java, aldus waarschuwde de adjunctadviseur
voor inlandse zaken, dr. D. A. Rinkes, gouverneur-generaal
Idenburg,
'de zatste geruchten ... de ronde te doen, bijv. dat het gouvernement de regenten
had gelast, het Christendom aan te nemen en dat de bevolking nu wel volgen
moest, dat de gehele bevolking gedwongen zou worden het Christendom te
aanvaarden, dat de hadj spoedig verboden zou worden ... en vele andere
meer."
1 Hier willen wij vermelden dat bij één gelegenheid, in 1930, op Java een inheemse
Christen tot regent werd benoemd - hij kreeg in de inheemse pers een koele ontvangst
maar het kwam niet tot ongeregeldheden. Deze regent werd in '43 door de Japanners
ter dood gebracht. 2 Uit dit bedrag werden o.rn. de salarissen betaald van enkele
honderden protestantse en enkele tientallen katholieke ambtsdragers; de gouvernementsbijdrage
aan de protestantse kerkgenootschappen was ca.twee-en-een-half maal
zo groot als die aan de katholieke kerk. 3 Nota, 13 mei 1913, in van der Wal:
Opkomst, p. 188.
208

BEDUCHTHEID VOOR HET CHRISTENDOM
Soms werd in Indië in Europese dagbladen negatief geschreven over
de Islam of over de Profeet - door de inheemse pers werd daar steeds
met geprikkeldheid op gereageerd. Van belang was daarbij dat door
inheemsen nogal eens werd aangenomen dat het Christendom in Indië
snellere vorderïngen had gemaakt dan in werkelijkheid het geval was.
Zo werd begin '4I in Batavia tijdens een vergadering van een Islarnietische
jeugdorganisatie door de spreker beweerd dat, aldus een persverslag,
'door de activiteit die het Christendom hier in Indonesië aan de dag heeft
gelegd ... , twee-en-een-half miljoen Islamieten naar het Christendom
zijn overgelopen' (in werkelijkheid waren er toen anderhalf miljoen
inheemse Christenen en de meesten hunner woonden in streken waar
de Islam geen of weinig invloed had gehad). 'Hij schatte de ware
Islambelijders hier op hoogstens 20 % van de bevolking. Gelukkig, aldus
spreker, dat er nog lieden zijn die de Islam hier tot zijn oorspronkelijke
staat willen terugbrengen.'!
*
Wie waren 'de ware Islambelijders' ?
Het ligt niet op onze weg, die vraag te beantwoorden, maar een feit
is het dat orthodoxe Islamieten zoals men ze vooral in Atjeh, op Sûmatra's
Westkust en op West-Java kon aantreffen, het geloof in de vorm waarin
het op Midden- en Oost-Java werd aangehangen, een vreemd mengsel
vonden van Voor-Hindoese, Hindoese en Islamietische opvattingen.
Heidens? Neen, in zijn synthetisch karakter typisch Javaans en in elk
geval door deze Javanen beschouwd als hun authentieke, Islamietische
godsdienst.'
I Hong Po, 31 maart 1941, aangehaald in: Overzicht van de Indonesische en Chinees-Maleise
pers, 1941, p. 526. Deze gedrukte overzichten, aanvankelijk samengesteld door het
Kantoor voor de Volkslectuur, verschenen van oktober '40 af als een uitgave van de
eerder in '40 ingestelde Regeringspubliciteitsdienst; de titel werd toen ook veranderd:
van Overzicht van de Inlandse en Maleis-Chinese pers tot Overzicht van de Indonesische en
Maleis-Chinese pers. In 1941 begon de Regeringspubliciteitsdienst voorts met de uitgave
van een gedrukt Persoverzicht dat zich ook tot de Europese bladen uitstrekte. 2 Gouverneur-generaal
Idenburg schreef in '12 aan Kuyper: 'Natuurlijk is niet ieder inlander
goed mahomedaan: in Midden-Java zijn er zelfs ... betrekkelijk weinig die zich aan
209

INDI!j ONTW AAKT
Al in de tweede helft van de negentiende eeuw kon men in Indië
spreken van een versterking van de Islam. Het aantal Mekkagangers
groeide, talrijke Islam-predikers gingen rondtrekken, er vormden zich
(soms geheime) Islamietische genootschappen en de aantallen simpele
dorpsschooltjes waarinjonge kinderen in een voor hen vreemde taal, het
Arabisch, enkele geloofsformules leerden herhalen, en Islamietische seminaria,
pesantrèns, namen toe. Wat met dit alles werd versterkt, was de
Islam in zijn traditionele vormen, nog daterend uit de Middeleeuwen.
In de laatste decennia van de negentiende eeuw begon zich evenwel in
Egypte onder de impuls vooral van de godsdienstleraar Mohammed
Abdoeh een hervormingsbeweging af te tekenen die, teruggaande op de
teksten van de Koran en hun eerste commentaren, de Islam wilde
zuiveren van latere toevoegsels en tegelijk het verbod wilde opheffen
om onderwijs te geven in moderne wetenschappen en in de geschiedenis
van de godsdiensten van Europa. 'Het reformisme', aldus de Nederlandse
historicus A. P. E. Korver,
'was rationalistisch. Het geloofde in vooruitgang en wetenschap. Een leven van
naarstige arbeid werd positief gewaardeerd. Fatalisme en ascese werden verworpen.
Reformisten streefden er naar, de godsdienst te ontdoen van allerlei leerstukken
die er in de loop der eeuwen waren bijgekomen en tot vaste geloofsartikelen
geworden. Zij eisten voor het individu het recht op, deze latere traditie
kritisch te onderzoeken in het licht van de oorspronkelijke openbaring ... Ook
streefde men in reformistische kring naar een meer persoonlijke godsdienstbeleving
in plaats van de vormelijke godsdienstbeoefening die gebruikelijk was
geworden. Men trachtte dit o.a. te bereiken door vervanging van het Arabisch als
liturgische taal door de landstaal."
Abdoeh en de anderen die tot die hervorming het initiatief namen,
beseften dat de wereld van de Islam in zijn contact met de Christelijke
wereld steeds zwakker zou komen te staan indien de 'Islam de verworvenheden
van de moderne wetenschappen niet wist te integreren.
Rechtstreeks en via Arabië werden die nieuwe denkbeelden o.m. naar
hun godsdienst laten gelegen liggen; maar zeker is dat de mahomed. inlander mahomedaan
wil zijn ... en ik durf zonder vrees voor tegenspraak de stelling uitspreken
dat de inlander gemiddeld beter mahomedaan is dan de Hollander gemiddeld Christen.'
(brief, 22 febr. 1912, in van der Wal: Opkomst, p. 158)
1 A. P. E. Korver: Sarekat Islam 1912-1916, p. 6.
210

DE'MOHAMMADIJAH'
Indië overgebracht. Zij sloegen daar eerst aan in Padang en omgeving op
de westkust van Sumatra, d.w.z. bij de geestelijk steeds zeer actieve
Minangkabauers, en vervolgens in de Vorstenlanden op Java waar de
gemeenschap van de overtuigd-Islamieten zich bedreigd achtte, sterker
nog dan elders op dat eiland, door Chinese handelaren en Christelijke
zendelingen. Er werd daar in november 1912 in Djokjakarta door Achmed
Dachlan, een vier-en-veertigjarige batik-koopman, die tweemaal op
hadj was geweest en in Batavia contact had gehad met Arabieren die
Abdoehs denkbeelden hadden overgenomen, een nieuwe organisatie
opgericht, de Mohammadijah ('Mohammedaans')!. Die organisatie ging de
modernere opvatting van de Islam verkondigen en bovendien een daarop
gebaseerde sociaal-culturele verheffing van de inheemse bevolking nastreven.
In tegenstelling tot een tweede nieuwe beweging die eveneens
in 19I2 in Djokjakarta werd opgericht: de Sarekat Islam, het Islamietisch
Verbond (straks meer daarover), ging de Mohammadijab geen politieke
eisen stellen - haar uitgangspunt was dat dergelijke eisen pas aan de orde
konden komen wanneer de inheemsen beter ontwikkeld waren en sociaal
sterker stonden; zij vertrouwde bovendien dat zij, een niet-politieke weg
inslaand, niet in botsing zou komen met het gouvernement. Dat gouvernement
stond niet zonder wantrouwen jegens de Mohammadijah: toen
de statuten in '14 goedgekeurd werden en de beweging daarmee rechtspersoonlijkheid
kreeg, was haar verzoek, op heel Java en op Madoera
actie te mogen ontplooien, afgewezen - zij moest zich vooreerst tot het
vorstendom Djokjakarta beperken.
Achteraf gezien kwam die gouvernementele beperking wellicht de
Mohammadijah ten goede: de nieuwe denkbeelden stieten op weerstand
bij traditioneel denkende Islamieten, vooral bij veel dorpsvoorgangers,
kiaji, en dorpswetgeleerden, oelama's, en de noodzaak zich tot Djokjakarta
te beperken droeg er toe bij dat Achmed Dachlan en de zijnen voor hun
verdere werk een solide grondslag hadden gelegd toen hun organisatie
in '21 verlof kreeg, heel Indië als haar werkterrein te beschouwen. Toen
Dachlan in '23 overleed, waren er op Java 15 afdelingen die tezamen ca.
drieduizend leden telden, en nadien verspreidde de nieuwe beweging
zich verder, zowel op Java als op andere eilanden. In '32 waren er in heel
Indië al bijna 500 afdelingen, eind '39 1065, te weten: 430 op Java en
1 Wat wij over deze beweging schrijven, is vooral gebaseerd op het in 1969 gepubliceerde
werk van de Indonesische historicus Alfian: Islamic Modernism in Indonesian
Politics: The Muhammadyali Movement during the Dutch Colonial Period (1912-1942).
211

INDIË ONTWAAKT
Madoera, 472 op Sumatra 1, 43 op Borneo, I I I op Celebes, 9 elders. In
'40 waren er meer dan honderdtienduizend leden.
Wat deed de Mohammadijah?
Wij dienen de beweging in de eerste plaats te zien als een tot het
oprichten en instandhouden van scholen en van de daarbij behorende
kweekscholen. Daar was geld voor nodig; dat geld werd in eerste instantie
opgebracht door inheemse handelaren, eigenaren van werkplaatsen en
andere meer ontwikkelden die tot de Mohammadijah waren toegetreden."
In totaal waren in '40 niet minder dan 1500 scholen opgericht: 800
godsdienstscholen die op een moderne grondslag stonden, 400 'gewone'
scholen voor onderwijs op inheemse, 300 voor onderwijs op Westerse
grondslag; van die laatste werden er 140 door het gouvernement gesubsidieerd.
Daarnaast richtte de Mohammadijah bibliotheken op alsmede
enkele simpele ziekenhuizen, weeshuizen en tehuizen voor blinden, voor
ouden van dagen, en voor vrouwen en meisjes.' De beweging verwierp
het door traditionele Islamieten gepredikte denkbeeld dat vrouwen buiten
het gezin geen taak hadden: zij had niet alleen een grote eigen
jeugdorganisatie maar ook een vrouwenorganisatie; deze laatste telde
eind '39 meer dan 500 afdelingen.
Ten aanzien van haar effect op bredere massá's Was van belang dat de
Mohammadijah de Islam in zijn gezuiverde vorm dichter bij die massa's
bracht: de Koran werd vertaald, de liturgie vond plaats in de landstaal,
en elke vrijdag (uit godsdienstig oogpunt de belangrijkste dag in de.
Islamietische wereld) vonden godsdienstoefeningen plaats niet in de
moskeeën maar in de openlucht. Er waren trouwens plaatsen waar de
Mohamtnadijah ook op andere avonden openluchtbijeenkomsten hield;
daar werd dan niet alleen gebeden maar werden ook uiteenzettingen
gegeven over godsdienstige en sociale onderwerpen. De Mohammadijah
had aan het einde van de jaren '30 bijna vierduizend Islamietische
voorgangers en bezat toen ca. 700 eigen moskeeën,
Uiteraard stuitte deze Islamietische hervormingsbeweging, gelijk al
aangeduid, op sterke weerstanden in de inheemse samenleving: weer-
1 Op Oost-Sumatra en in het jegens van buiten komende invloeden nogal afgesloten ;
Atj eh vond Mohammadijan geen weerklank maar bij uitstek wèl bij de Minangkabauers
op Sumatra's Westkust waar de beweging een vehikel werd van politieke actie tegen
de door de inheemse hoofden beheerste en dus door het Nederlands gouvernement
beschermde adat-partij. 2 Van de ruim dertigduizend leden in 1930 bestond 85 %
uit middenstanders, 10% uit landbouwers, 5 % uit arbeiders. j Een plan tot oprichting
van een eigen bank werd niet verwezenlijkt.
212

DE'MOHAMMADIJAH'
standen bij inheemse bestuurders die in het gehele streven van Mohammadijah
een aanslag zagen op de adat en dus op hun machtspositie,
weerstanden vooral bij talrijke kiaji's en oelama's die aan de traditionele
vormen van de Islam wilden vasthouden. Er ontstonden scherpe tegenstellingen.
'Tension', aldus de Amerikaanse socioloog Clifford Geertz, die
in '53 en '54 een diepgaand onderzoek instelde in Paree (een plaats met
ca.twintigduizend inwoners, ca. 100 km ten zuid-westen van Soerabaja),
'rose to the point where conservative Moslems would not go to the same mosque with the
Mohammadijah members, where even opening a book by Abdoeh was considered to be a
mortal sin which would lead to blindness, and where an informani of mine who had founded
the only village branch ifMohammadijali in the area (it soon failed) .. '. found that none
of his old-time friends would speak a word to him for over two years and would cross to
the other side if the road when they saw him coming.' 1
Meer traditionele Islamieten, vooral dorps-wetsgeleerden uit Oost-
Java, richtten in '26 een contra-organisatie op: de Nahdat'al Oelama
('Opgang der Godgeleerden'), die minder breed was in haar activiteit,
maar met dat al in de dorpen (de Mohammadijah was meer een stadsbeweging)
zowel op Java als elders een aanzienlijke aanhang kreeg; zij telde
in '39 ca. honderdduizend leden en was toen, behalve in de dorpen van
Java, sterk vertegenwoordigd in de streek van Palembang op Sumatra en
op Zuidoost-Borneo.
*
Wij vermeldden zojuist dat in '40 van de 1500 door de Mohammadijab
opgerichte scholen 140 door het gouvernement werden gesubsidieerd:
1360 dus niet, en het zijn die I 360 welke men in de officiële statistieken
niet tegenkomt. Er waren er meer, veel meer, die in die statistieken niet
werden vermeld; Wij denken in de eerste plaats aan de eerder door ons
genoemde pesantrèns van wie vele door hadji's waren gesticht; jongeren
van zes tot vijf-en-twintigjaar namen daar hun intrek, reciteerden enkele
uren per dag gedeelten uit de Koran (in het Arabisch), kregen in het
Arabisch onderricht in de Islamietische ethiek en wetten en bewerkten
1 Clifford Geertz: The Religion ofJava (I956), p. I39.
213

INDIIl ONTWAAKT
in voorkomende gevallen tevens dOesawahs die de hadji bezat of arbeidden
in zijn werkplaats. Wij hebben maar weinig gegevens over de
aantallen van die pesantrèns maar weten dat er in 1893 op heel Java 1100
waren, in '25 alleen al in de residentie Bantam bijna 700 met tezamen
bijna twaalfduizend leerlingen en in '42 in de Preanger Regentschappen
750 (aantal leerlingen onbekend) - voor heel Indië moeten die cijfers
toen heel veel hoger zijn geweest; dat onderstreept hoezeer het onderricht
op grondslag van de Koran zich sinds ca. 1890 had uitgebreid. In
Bantam telde de gemiddelde pesantrèn in '25 maar zeventien leerlingen,
maar Java kende daarnaast heel veel grotere Islamietische seminaria; er
was er op Oost-Java één, bij uitstek befaamd, waar ten tijde van de
Japanse invasie ca. zesduizend leerlingen woonden.
Die pesantrèns boden geen aansluiting op de moderne samenleving;
eerder stak er een element van Islamietisch verzet in tegen die samenleving
(en in zekere zin dus ook een element van geestelijk verzet tegen
het koloniaal regime en tegen het Christendom) - andere scholen waren
er die eveneens als een vorm van geestelijk verzet mochten worden
gezien maar die juist wèl de aansluiting op de moderne samenleving
beoogden: dat waren de z.g. wilde (d.w.z. door het gouvernement niet
gesubsidieerde) scholen, die, evenals vele Mohammadijah-scholen, onderwijs
boden in het lezen en schrijven, "aak ook van het Nederlands, en
het rekenen. Die 'wilde scholen' gingen uit van inheemse nationalisten
die meenden dat het voor de opbouw van een modem, onafhankelijk
Indonesië onontbeerlijk was dat het analfabetisme zo spoedig mogelijk
werd overwonnen en dat aan de leerlingen een nieuw gevoel van
nationale identiteit werd bijgebracht. Het beste voorbeeld van dit bewust-Indonesische
onderwijs werd gevormd door de Taman Siswo ('De
leerlingengaarde')-scholen.
De oprichting van die scholen en trouwens ook de ontwikkeling van
de er aan ten grondslag liggende ideologie waren het werk van een telg
uit het Pakoe-Alamse vorstenhuis, Raden Mas Soewardi Soerianingrat.
Hij was in 1912 een van de voormannen geworden van de (straks te
behandelen) hoofdzakelijk uit Indische Nederlanders bestaande Indische
Partij die de band met Nederland wilde verbreken en het bestuur over
Indië in handen wilde leggen van vertegenwoordigers van alle er wonende
volksgroepen - in '13 was hij door het gouvernement naar Banka
verbannen; spoedig nadien was hem verlof verleend, naar Nederland te
gaan. Toen hij vijf jaar later naar Java mocht terugkeren, besloot hij
directe politieke actie uit de weg te gaan maar zich aan de vorming van
de jeugd te wijden. Ten teken daarvan nam hij in '21 een nieuwe naam
214

DE 'TAMAN SISWO'-SCHOLEN
aan: Ki' Hadjar Dewantoro, 'de verheven leraar van het bovenmenselijke.'
In '22 richtte hij zijn eerste school op die geheel geworteld was in
de inheemse cultuur. Zijn initiatief ondervond bestrijding, vooralook
van inheemsen die meenden dat alleen de Westerse cultuur grondslag
van onderwijs kon zijn - hij zette door, gaf acht jaar lang geen antwoord
op de uitgeoefende kritiek en riep pas in '30 zijn volgelingen op een
eerste congres bijeen waarop hij de waarde van zijn aanpak onderstreepte.
Van wat hij in '38 had opgebouwd, kwamen van Poll en Teulings bepaald
onder de indruk. In Djokjakarta bezochten zij het centrale Taman Sisu/oinstituut,
waar zij vernamen dat er in heel Indië al meer dan 200 (twee
jaar later waren het 250) daaronder ressorterende scholen (en kweekscholen)
waren." 'De Taman Sisu/o', rapporteerden zij,
'verheelt geenszins dat zij terug wil van het Westerse naar het nationale. Zij wil
geen nagemaakte Nederlanders trachten te maken van de Javanen, doch zij tracht,
met de nationale taal als voertaal, door een onderwijs van eigen cachet de
inheemsen te ontwikkelen en vooral op te voeden.'
Dat laatste geschiedde in internaten.
'De leerlingen (jongens en meisjes) wonen er in, bij en samen met de gezinnen
van de goeroe en alle andere onderwijzers. In dat milieu mogenjongens en meisjes
vrij, doch onder voortdurend toezicht, met elkaar omgaan ... De sfeer (is) er een
geheel andere dan in een Westerse kostschool ... Heel vaak bestaat er in het
geheel geen reglement doch wordt alles als in een gezin 'geregeld': de gezinssfeer
is steeds aanwezig.
Voor de goeroe en de andere leraren en onderwijzers geldt de onaantastbare
regel ... 'achteraan staan doch steeds beïnvloeden.' Zedelijke vorming en training
staan voorop, intellectuele vorming is een onderdeel daarvan."
Onderwijs in de Islam werd op de Taman Siswo-scholen op Java niet
gegeven (dat onderscheidde ze van de Mohammadijah-scholen), op Sumatra,
waar orthodoxe Islamieten meer irivloed hadden (de eerste Taman
Siswo-school werd er in '29 geopend) was het een verplicht vak. Het
onderwijs werd in de streektaal gegeven, d.w.z. in het Javaans, het
, Afkorting van Kiaji. 2 Driekwart daarvan bevond zich op Java, maar er waren ook
ruim 50 Taman Siswo-scholen op Sumatra's Oostkust (ten behoeve van de kinderen
van uit Java overgebrachte koelies) en enkele op Borneo, Celebes, de Molukken en
Bali. 3 Van PollJTeulings: Rapport, p. 36-37.
215

INDIË ONTWAAKT
Madoerees, het Soendanees, enz. Er werden ook Chinese en Arabische
jongeren als leerling aangenomen.
Jegens de Taman Siswo-scholen koesterden het gouvernementen het
Europese deel van de bevolking in den beginne een ruime mate van
argwaan. Niet ten onrechte! Dewantoro had als doel van het door hem
geïnspireerde onderwijs gesteld: 'een mens te bouwen die vrij is in zijn
denken, vrij in zijn daden, een vrij mens in alle opzichten" - nu, dat
was een duidelijk anti-koloniale doelstelling.' Trouwens, hij had aanvankelijk
financiële hulp van het gouvernement op principiële gronden
geweigerd. De Taman Siswo-scholen werden in de jaren '20 door het
gouvernement en het Europees bedrijfsleven tegengewerkt. 'Men noemde',
aldus in '41 een in Batavia verschijnend Indonesisch dagblad,
'dit onderwijs 'rood' en beschouwde het als een onderbouw van de nationalistische
politieke partijen die gevaar kon opleveren voor de regering. Daarom werd
het geboycot, terwijl zijn abituriënten overal werden geweerd. De inheemse
landsdienaren durfden niet met Taman Siswo-onderwijzersom te gaan omdat zij
bang waren, dan ook voor communisten te worden gehouden" -
pas in de loop van de jaren '30 ging het gouvernement gunstiger over de
Taman Siswo-beweging oordelen; een deel van haar scholen werd toen
gesubsidieerd.'
Naast de Taman Siswo-scholen kwamen er in het begin van de jaren
'20 scholen, ook al weer buiten alle gouvernementsbemoeienis om, die
nauw met de Sarekat Islam, sommige met een door communisten geïnspireerde
beweging, de Sarekat Rakjat, het Volksverbond (meer daarover
in het volgende hoofdstuk), verbonden waren. Aan die Sarekat Rakjatscholen
werd in '23 het voortbestaan onmogelijk gemaakt doordat een
ordonnantie werd uitgevaardigd die vergde dat van de oprichting of van
het bestaan van scholen kennis werd gegeven aan het gouvernement en
die het gouvernement het recht gaf, scholen op te heffen. Dat laatste
1 In de simpele ruimten waar les werd gegeven, hing veelal een portret van prins
Diponegoro, 2 AangehaaldIn Anthony Reid: The Blood of the People, p. 63. 3 Berita
Oemoem, 15 okt. 1941, aangehaaldin: Overzicht van de Indonesische en Chinees-Maleise
pers, 1941, p. 1510. 4 De Taman Siswo-scholen leverden toen leerlingen af die heel
wel geschiktwaren voor het volgen van voortgezetonderwijsmaarvoor een deel van
die leerlingenwasopde bestaande(Europese)scholenvoor voortgezetonderwijsgeen
plaats- die werden toen door de Taman Siswo-bewegingnaarscholenvoor voortgezet
onderwijs in Brits-Indië, op de Philippijnenen in Japan gezonden.
216

DE 'WILÎH SCHOLEN'
geschiedde toen met de Sarekàt Rakjat-schölen. Er bestonden daarentegen
in '24 nog 21 scholen van de Sarekat Islam -latere gegevens ontbreken.
In de loop van de jaren '20 nu kwam tevens een geheel andere type
school tot ontwikkeling - eigenlijk moeten wij van 'schooltjes' spreken:
inheemsen die zelf Nederlands lager onderwijs hadden gehad, richtten
een schooltje op en maakten bekend dat zij les gaven in het lezen en
schrijven van het Nederlands, soms ook in het rekenen. Wanneer onze
veronderstelling juist is dat vele van de oprichters van die primitieve
'wilde scholen' inheemsen waren die na het doorlopen van een Hollands-
Inlandse school geen emplooi hadden kunnen vinden, dan spreekt het
vanzelf dat het aantal van die 'wilde scholen' toenam in de tweede helft
van de jaren '20, toen de Hollands-Inlandse scholen meer abituriënten
kregen en de behoefte aan onderwijs toenam. Sommige oprichters van
die 'wilde scholen' vroegen lage schoolgelden, andere veel hogere - er
waren er onder hen ook die het Nederlands onvoldoende meester waren
om er les in te geven en de oprichters hadden over het algemeen geen
enkele kwalificatie om als onderwijzer op te treden. Hoeveel van die
primitieve 'wilde scholen' ontstonden, weten wij niet - er zijn er in totaal
misschien wel enkele duizenden geweest.
Al in '29 overwogen gouverneur-generaal de Graeff en de Raad van
Nederlands-Indië om tegen die wildgroei maatregelen te nemen. Er werd
toen besloten, aan de Hollands-Inlandse Onderwijscommissie (een commissie
welke o.m. diende na te gaan of er meer Hollands-Inlandse scholen
moesten worden opgericht) advies te vragen, maar dat was nog niet
opgesteld toen de commissie (over de 'wilde scholen' zweeg zij) haat
algemeen eindrapport uitbracht: Zij meende dat het maatschappelijk niet
verantwoord was, nieuwe Hollands-Inlandse scholen op te richten - bovendien
was daar geen geld voor. Daarmee werd achter de uitbreiding'
van het Europese onderwijs een punt gezet. In de kringen van inheemsen,
Indische Nederlanders en Vreemde Oosterlingen leidde dit tot grote
ontevredenheid - een symptoom daarvan was dat de onderwijs-begroting-'33
eind augustus '32 door de Volksraad werd verworpen: de eerste
(en enige) maal dat de Volksraad zich tegen een geheel begrotingshoofdstuk
uitsprak. Kort nadien nu moest de Volksraad stemmen over een
ontwerp- 'wilde .scholen' -ordonnantie; de gebeurtenissen die op die
stemming zouden volgen, zouden het gouvernement nopen, zijn koers
te wijzigen waarmee het in de ogen van veel politiek-bewuste inheemsen
een gevoelige nederlaag zou lijden.
Eigenlijk was dat al de tweede keer dat het gouvernement zich genoopt
zag zijn beleid te wijzigen,
217

INDIË ONTWAAKT
De eerste had betrekking gehad op het gouvernementeel toezicht
op de dorpsvoorgangers en alle overigen die als leraren, goeroe's, godsdienstonderwijs
gaven. In 1905, toen het gouvernement bevreesd was
geweest dat zich in Indië een Pan-Islamisme zou ontwikkelen hetwelk
zich tegen het Nederlands gezag kon keren, was in de eerste z.g. goeroeordonnantie
bepaald dat alle goeroe's een schriftelijke vergunning moesten
hebben van het bestuur (op Java de regenten, in de zelfbestuursgebieden
in de Buitengewesten de sultans en andere volkshoofden, elders in de
Buitengewesten de BB-ambtenaren) en dat het bestuur er bovendien op
moest toezien dat de goeroe's met hun onderwijs geen verzet predikten
- bestuurders waren dat jegens wie menige goeroe een zekere animositeit
koesterde: jegens de BB-ambtenaren omdat zij Nederlanders waren,
jegens de inheemse bestuurders omdat zij hun beleid op de adat, niet op
de Koran baseerden. Twintig jaar later, in 1925, werd een tweede goeroeordonnantie
uitgevaardigd die in zoverre een verzachting van de eerste
inhield dat de goeroe voortaan geen vergunning diende aan te vragen - hij
moest zich echter wèl bij de bestuurders laten registreren en hij bleef aan
hun controle onderworpen. Op Java en elders in de archipel werd die
nieuwe ordonnantie met sterke wrevelontvangen, maar toen zij in '28
ook op West-Sumatra van kracht werd verklaard, rees onder de Islamietische
Minangkabauers een zo algemeen verzet, vooralook gesteund uit
kringen van de Mohammadijah-beweging, dat het gouvernement bakzeil
moest halen: West-Sumatra viel nadien buiten de nieuwe regeling.
Hoeveel sterker het geestelijk verzet van de inheemse wereld was
geworden, bleek overtuigend na de behandeling van de ontwerp-'wilde
scholen' -ordonnantie.
Dat ontwerp hield in dat alle 'wilde scholen' (scholen zowel voor
jongeren als voor volwassenen) voortaan een vergunning moesten hebben
van de hoofden van gewestelijk bestuur die zich zouden laten
voorlichten door de onderwijsinspectie welke deel was van het gouvernementsapparaat
- het ontwerp ging dus wezenlijk verder dan de ordonnantie
uit '23 die slechts had voorgeschreven dat de 'wilde scholen' ter
kennis moesten worden gebracht aan de hoofden van gewestelijk bestuur.
In de Volksraad werd van verscheidene kanten, ook van inheemse zijde,
betoogd dat er alle reden was om de 'wilde scholen' onder controle te
stellen (er waren er die zich bedriegelijk 'Hollands-Inlandse school'
noemden, een van de inheemse Volksraadsleden sprak van 'ten hemel
schreiende toestanden"), maar andere inheemse leden spraken zich met
1 Aangehaald in van der Wal: Onderwijsbeleid, p. 522.
218

DE 'WILDE SCHOLEN'
kracht tegen het ontwerp uit omdat het het gouvernement het recht gaf,
bij bonafide 'wilde scholen', zoals die van de Taman Siswo-richting, in
te grijpen. Het gouvernement deed belangrijke concessies: amendementen
van de Volksraad aanvaardend, wijzigde het zijn ontwerp in dier
voege dat alleen vergunning zou moeten worden aangevraagd door
'wilde scholen' welke pretendeerden gelijkwaardig te zijn aan gouvernementsscholen,
dat men tegen een weigering of intrekking van de
vergunning door de hoofden van gewestelijk bestuur in beroep kon gaan
bij de gouverneur-generaal en dat die weigering of intrekking, hangende
dat beroep, opgeschort zou worden. De ontwerp-ordonnantie werd op
9 september door de Volksraad goedgekeurd met 32 tegen 13 stemmen;
tegen stemden een aantal gematigde nationalisten en de fractie van de
lagere inheemse bestuursambtenaren. Na de stemming werd bekendgemaakt
dat de ordonnantie op I oktober '32 van kracht zou worden.
In de inheemse wereld rees een storm van protesten. Dewantoro eiste
in het orgaan van zijn groepering dat de ordonnantie onmiddellijk zou
worden ingetrokken (hij noemde haar totstandkoming 'een nederlaag
voor de politieke beweging") en hij zond op I oktober aan gouverneurgeneraal
de Jonge het volgende telegram:
'Excellentie. Dictatorische doorvoering cultureel-maatschappelijk diep-ingrijpende
overhaastig voorbereide ordonnantie na afstemming onderwijsbegroting
geeft indruk zenuwachtige verwardheid bij regering die bedenkelijk inzake vitale
volksbelangen misgreep stop ik -moge waarschuwen [dat] zelfs onweerbaren
instinctief uit zelfbehoud zich verweren gelijkerwijs wij mogelijk uit noodzaak
overgaan [tot] hardnekkig lijdelijk verzet."
De Jonge zond zijn belangrijkste woordvoerder in de Volksraad, de
regeringsgemachtigde voor algemene zaken, naar Dewantoro teneinde
deze er van te overtuigen dat bonafide 'wilde scholen' geen gevaar te
duchten hadden, maar Dewantoro was onwrikbaar: dit was voor zijn
groepering een zaak van beginsel, het aanvragen van vergunningen werd
afgewezen.
Van inheemse zijde stroomden bij de stichter van de Taman Sisu/oscholen
de betuigingen van instemming binnen en tussen oktober ljz en
februari '33 -werden op Java en Sumatra duizenden demonstratieve protestvergaderingen
gehouden (in Djokjakarta waren er tienduizend demonstranten);
dit onderwijsverzet kreeg de steun van praktisch alle
1 Aangehaald a.v., p. 526. 2 Tekst: a.v.
219

INDIË ONTWAAKT
inheemse organisaties, ook van verscheidene die door het gouvernement
als bij uitstek loyaal waren beschouwd. Het gouvernement en de meerderheid
van de Volksraad hadden al die reacties niet voorzien.
Beide redden zich aldus uit de moeilijkheden dat de Volksraad een
van inheemse zijde ingediend initiatiefvoorstel aannam waarbij de 'wilde
scholen' -ordonnantie tijdelijk buiten werking werd gesteld, dat het
gouvernement, hiermee accoord gaande, een gewijzigde ontwerp-ordonnantie
aan de Volksraad voorlegde welke niet meer was dan een
herhaling van de in '23 getroffen regeling, dat de Volksraad het nieuwe
ontwerp goedkeurde nadat er nog de aanvullende wijziging in was
aangebracht dat de nieuwe ordonnantie niet op onderwijs aan volwassenen
van toepassing zou zijn, en dat het gouvernement de nieuwe ordonnantie
op I januari '34 van kracht liet worden.
Op deze gebeurtenissen terugziende sprak de Australische historicus
John Ingleson in '79 van 'a crucial victory' voor de inheemse nationalistische
beweging. Eind '33 werden namelijk alle inheemse politieke
partijen die voor de onafhankelijkheid van Indonesië waren opgekomen,
onderdrukt en nadien waren het, aldus Ingleson, 'the thousands of national
schools that kept alive and promoted the national idealsfor which these parties had
stood."
Dit lijkt ons niet juist gezien: het is twijfelachtig of de oorspronkelijke
'wilde scholen' -ordonnantie zou hebben geleid tot ingrijpen tegen de
'national schools' welke Ingleson op het oog had, en als die' national schools'
al te duidelijk de politieke idealen van de non-coöperatoren beleden, dan
werden zij, omdat zij 'rust en orde' in gevaar brachten, wel degelijk
gesloten. Dat evenwel de inheemse beweging voor haar gevoel een
overwinning had behaald, beamen wij: een overwinning dan zowel op
de meerderheid van de Volksraad als op het gouvernement - er was een
ordonnantie uitgevaardigd en breed verzet in de inheemse wereld had
er toe geleid.dat zij door een gewijzigde was vervangen waartegen geen
bezwaar was gemaakt.
*
Het kwam in de jaren '30 tot nog een tweede ontwerp-ordonnantie
waarmee het gouvernement zich grote moeilijkheden op de hals haalde.
I John Ingleson: Road to exile. The Indonesian Nationalist Movement 1927-1934 (1979),
P·207·
220

EEN ISLAMIETISCHE FEDERATIE
Dat was in '37, onder het bewind van gouverneur-generaal van Starkenborgh.
Het gouvernement had toen het voornemen, nadere regels te
geven voor het sluiten en ontbinden van de huwelijken van inheemsen,
Arabieren en andere Vreemde Oosterlingen. Een voorlopig ontwerp voor
de desbetreffende ordonnantie die, op basis van vrijwilligheid, inschrijving
van het huwelijk bij de burgerlijke stand mogelijk zou maken en
voorts inhield dat een echtscheiding dan slechts door de rechter zou
kunnen worden uitgesproken, werd aan de Volksraad voorgelegd - een
van de inheemse leden voorspelde dat het ontwerp, tot ordonnantie
verheven, tot een ontzaglijke beroering zou leiden. Er vonden terstond
al vergaderingen van inheemsen plaats waar felle protesten werden geuit.
Niet dat voor die ordonnantie niet veel te zeggen was! Krachtens de adat
en volgens de regels van de Islam hadden gehuwde vrouwen vrijwel
geen bescherming (wij herinneren er aan dat zij op grote schaal door hun
partners werden verstoten) - het gouvernement had dan ook gehandeld
conform de wensen die al enkele jaren lang door modern denkende,
ontwikkelde inheemse vrouwen waren geuit. Die vrouwen bleken even-
. wel slechts een kleine minderheid van de inheemse wereld te vertegenwoordigen.
Het overgrote deel wenste niet dat het Nederlands gouvernement
ingreep in zaken die door de adat en het Islamietisch recht
geregeld waren. Van Starkenborgh moest inbinden: het voorlopig ontwerp
voor de huwelijksordonnantie leidde niet tot een stuk dat aan de
Volksraad werd voorgelegd.
Aan de actie tegen het voorlopig ontwerp had de Mohammadijah
deelgenomen naast de Nahdat 'al Oelama - de voormannen van beide
richtingen meenden dat het zin had, hun contacten te bestendigen, en zo
kwam als-gevolg van de geslaagde actie tegen de mogelijke huwelijksordormantie
in september '37 in Soerabaja een nieuw lichaam tot stand: de
Madjilisoel Islami! a'laa Indonesia (de Hoge Islamietische Raad van Indonesië)
oftewel de Miai. Talrijke kleinere Islamietische organisaties sloten
er zich spoedig bij aan.' Het gecombineerd iedental van alle tot de Miai
behorende groeperingen overschreed in '41 de vierhonderdduizend.
De oprichting van de Miai betekende niet dat de disputen tussen
'moderne' en traditioneel-denkende Islamieten ophielden en de Miai
I Eén daarvan, de Achmadijah ('Achmadiaans'), was in haar optreden en doelstellingen
met de Mohammadijah te vergelijken. Ook de Achmadijah, uitgegaan van leerlingen
van de Brits-Indische Islamiet Mirza Shoelam Achmed (1845-1908) die beweerd had,
de Mahdi te zijn, bepleitte een modernisering van de Islam. Zij ontplooide van 1924
af op Java een zekere activiteit.
221

INDIË ONTWAAKT
zelf was niet veel meer dan een los federatief verband, maar dat verband
wàs er nu: was er in de vorm van een Raad die als woordvoerder kon
optreden van de Islam in heel Nederlands-Indië. De Raad zou ook in de
Japanse. tijd van zich doen spreken.
*
Wij memoreerden al dat in 1912 de Indische Partij en de Sarekat Islam,
het Islamietisch Verbond, werden opgericht. De Indische Partij was
uitdrukkelijk van politieke aard en de Sarekat Islam, een heel veel bredere
beweging, was dat in wezen eveneens. Trouwens, ook aan het Islamietisch
réveil dat wij in deze paragraaf beschreven, zat een politieke kant
vast, zoals bleek bij de bestrij ding van de 'wilde scholen' -ordonnantie
en van het voorontwerp-huwelijksordonnantie. De Mohammadijah had
bovendien bindingen met de Sarekat Islam en steunde deze beweging
actief tot het in 1927 tot een breuk kwam doordat aan de Mohammadijah
verweten werd dat zij voor haar onderwijs gouvernementssubsidies
aanvaardde. Toen nadien in de jaren '30 aan de politieke groeperingen
die op het standpunt van de non-coöperatie stonden, het voortbestaan
onmogelijk werd gemaakt, kreeg de Mohammadijah de steun van velen
die uit het politieke verzet als het ware vluchtten in het geestelijke.
Niettemin moet men constateren dat de beweging als zodanig tot het
einde toe een politieke confrontatie met het koloniaal regime uit de weg
is gegaan.
Dat andere groeperingen die politieke confrontatie juist wèl zochten,
had niet alleen te maken met hun andere doelstelling maar ook met het
feit dat de voormannen van de meeste van die groeperingen, de Sarekat
Islam uitgezonderd, van een wereldlijke ideologie uitgingen en zich niet
op de Islam oriënteerden of daar zelfs vijandig tegenover stonden. Uit
ons relaas nu zal blijken dat diegenen die hun acties voerden op een basis
die dwars tegen de Islam inging, het Marxisme bijvoorbeeld, door dat
enkele feit al weerstanden wekten bij een deel van de inheemse bevolking.
Eerste politieke beroering
De eerste inheemse vereniging die duidelijke algemene wensen aan het
gouvernement kenbaar ging maken, werd in mei 1908 opgericht, zulks
222

'BOEDI OETOMO'
vooral als gevolg van hei:feit dat de Indische Chinezen begonnen waren,
op Java een organisatie op te bouwen die zich toelegde op de oprichting
van eigen scholen. Het initiatief tot de oprichting van die inheemse
organisatie, Boedi Oetomo ('Het schone streven'), werd in Batavia genomen
door leerlingen van enkele scholen, vooral van de Dokter-Djawaschool,
onder wie de twintigjarige Javaan Raden Soetomo; zij werkten
daarbij o.m. samen met een onderwijzerszoon uit Semarang die als
dokter-Djawa grote naam zou maken: Tjipto Mangoenkoesoemo; hij
zou zich in 1911 bij de bestrijding van pestgevallen op Oost-Java zo
verdienstelijk gedragen dat hem de onderscheiding van ridder in de orde
van Oranje-Nassau werd verleend.'
Boedi Oetomo kreeg spoedig afdelingen op enkele kweekscholen en
Opleidingsscholen voor Inlandse Ambtenaren, Osvia's - in Djokjakarta
kwam evenwel een afdeling tot stand die hoofdzakelijk bestond uit
inheemse gezagdragers en leden van de vorstelijke families, vooral uit
het Huis van de Pakoe-Alam. In oktober, toen de vereniging al meer dan
zeshonderd leden telde, hield zij in Djokjakarta een eerste congres
waarvoor ca. driehonderd inheemsen bijeengekomen waren, onder wie
de Pakoe-Alam, vier regenten en twintig vrouwen (op zichzelf een
symptoom van vrouwen-emancipatie"). Het congres uitte als wensen dat
het gouvernement het onderwijs aan inheemsen zou bevorderen, Boedi
I Hij had een bloeiende praktijk in Soerakarta opgegeven teneinde in Malang, waar
de pest woedde, als bescheiden bezoldigd gouvernementsarts werkzaam te zijn; de
hem verleende onderscheiding zond hij in '12 terug uit protest tegen het koloniaal
regime. 2 Als voorloopster van die vrouwen-emancipatie kan men de in 1879
geboren regentendochter Raden Adjeng Kartini beschouwen. Haar vader was een
verlicht regent, 'die', aldus Nieuwenhuys, 'zelfs zijn dochters (iets ongehoords!) naar
de Hollandse school' (een school voor Europees lager onderwijs) 'stuurde. Hij voelde
echter niet zó modern (maar hier legde ook zijn plicht als regent hem beperkingen
op) of de meisjes moesten na hun twaalfde jaar 'de doos' in, d.w.z. ze mochten zich
niet eerder buiten de muren van de regentswoning vertonen dan op huwbare leeftijd
en dan alleen als de echtgenote van de man die de ouders intussen voor haar hadden
uitgezocht'. (R. Nieuwenhuys: Oost-Indische Spiegel, p. 315-ló) Op vier-en-twintigjarige
leeftijd wèrd Kartini uitgehuwelijkt aan een collega van haar vader, een veel
oudere weduwnaar. Zij stierf nog geen tien maanden later na de geboorte van een
kind.
Een deel van de brieven waarin zij uitdrukking gegeven had aan haar opstandigheid,
werd in 1911 in Nederland gepubliceerd onder de titel Door duisternis tot licht.
Twee jaar later richtten mr. van Deventer. de man van het in De Gids verschenen
artikel 'Een ereschuld', met zijn echtgenote in Nederland de 'Vereniging Kartinifonds'
op, die in Indië een aantal door de inheemse leerlingen zeer gewaardeerde
kostscholen in stand hield.
223

INDIË ONTWAAKT
Oetomo verlof zou geven tot het oprichten van eigen dessa-scholen (naast
die tot welker oprichting van Heutsz de stoot had gegeven), tehuizen zou
openen voor het opvangen van bedelaars, de woeker beter zou tegengaan
en volksbibliotheken in het leven zou roepen. Ten congresse betoogde
evenwel de hofarts van de vorst; de Soesoehoenan, van Soerakarta, 'dat',
aldus een in Den Haag voor de minister van koloniën opgestelde nota,
'de Javaan niet alleen geen Hollandse of Westerse beschaving nodig
heeft, maar daarvoor zelfs niet vatbaar is'; dat betoog 'lokte kreten van
ontstemming en zelfs gefluit uit' -'"de meeste aanwezigen waren voorstanders
van modernisering (maar met mate! Een voorstel van Tjipto om
zich tegen de adat uit te spreken werd verworpen) en wensten kennelijk
dat het gouvernement ernst zou maken met het beleid van de 'zedelijke
roeping', 'de vereniging', aldus de Haagse nota, 'wil dus het gouvernement
slechts in de hand werken."
Het naar voren treden van Boedi Oetomo kwam voor veel Nederlanders
in Indië als een verrassing. Aan dr. G. A. J. Hazeu, Idenburgs adviseur
voor inlandse zaken, was niet ontgaan dat de inheemse samenleving in
beweging was gekomen, maar anderen ('vele Europeanen', schreef hij
aan van Heutsz) hadden daar niets van gezien ..'De Inlander', aldus Hazeu,
'was, zo meenden dezen, nu eenmaal indolent en tot geen enkele zelfstandige,
initiatief en energie eisende werkzaamheden in staat, en men
had geen reden te geloven dat het ooit anders zou worden. Voor dezulken
nu was het congres te Djokjakarta een openbaring."
Een jaar later, in 1909, werd aan Boedi Oetomo door het gouvernement
rechtspersoonlijkheid verleend. In de vereniging, die toen ca.tienduizend
leden telde, was zich inmiddels een belangrijke ontwikkeling gaan aftekenen:
de leerlingen van de dokter Djawa-school, de Osvia's en de
kweekscholen die allen nog midden in hun opleiding zaten, verloren aan
invloed en de inheemse gezagdragers uit Djokjakarta die de aloude
Javaanse cultuur wilden handhaven en afkerig waren van het uiten van
vèrgaande, laat staan extreme wensen, gingen de toon aangeven. In
september '09 liepen Tjipto en een andere radicaal denkende uit het
bestuur weg - er werden in hun plaats twee regenten gekozen.
Tjipto had gewild dat Boedi Oetomo haar actie tot de hele archipel zou
uitbreiden, maar ook dat denkbeeld was afgewezen. Boedi Oetomo werd
een van alle radicalisme afkerige organisatie; zij kreeg vooral in de
1 Nota, 17 dec. 1908, van de afd. A van het dep. van koloniën in van der Wal: Opkomst,
p. 39, 42· 2 Nota, 30 dec. 1908, van G. A J. Hazeu aan van Heutsz in a.v., p. 43.
224

'BOEDI OETOMO'
Vorstenlanden een sterke aanhang. Eind 1909 had zij omstreeks tienduizend
leden, onder hen meer dan duizend Javanen die militairen van het
Knil waren. Veelleden waren lagere inheemse bestuursambtenaren die
hun salaris ontvingen van het gouvernement; trouwens, enkele door de
beweging opgerichte scholen werden door het gouvernement gesubsidieerd
en van de oplaag van het door haar in de 'handelstaal van de
archipel', het Maleis.', uitgegeven maandblad werd drie-kwart door het
gouvernement afgenomen. 'In the eyes of native society therefore the Budi
Utomo was widely thought to be government controlled', aldus de Japanse
historicus Akira Nagazumi, die de eerste tien rjaar van Boedi Oetomo's
geschiedenis nauwkeurig heeft onderzocht.' Het ledental daalde in enkele
jaren tot ca. twee-vijfde. Andere organisaties hadden zich toen ontplooid
die niet geaarzeld hadden zich tegen het gouvernement te keren. Dat
bleef op Boedi Oetomo niet zonder effect: in juli '15, tijdens de Eerste
Wereldoorlog dus, nam de groepering. een meer politiek beginselprogram
aan dat zich uitsprak voor de vorming van een inheemse militie en
de oprichting van een volksvertegeriwoordiging. Toen die laatste in de
vorm van de Volksraad tot stand kwam, nam Boedi Oetomo aan de
werkzaamheden van het college deel. Het karakter van de organisatie had
zich toen in zoverre gewijzigd dat in het centrale bestuur en de plaatselijke
besturen lagere inheemse bestuursambtenaren de plaatsen van de
hogere hadden ingenomen. Als organisatie van bestuursambtenaren had
Boedi Oetomo evenwel geen aantrekkingskracht op nationalisten die zich
anti-gouvernementeel wensten op te stellen, vooral niet op de jeugdigen
onder hen - ruim twintig jaar na de oprichting, begin 1930, karakteriseerde
de toenmalige waarnemend-adviseur voor inlandse zaken E. Gobée
het kort tevoren gehouden congres als 'aristocratisch-intellectualistisch',
'eenjavaans congres voot fauanen en wel voor de Javaanse hogere
standen."
Zoals uit ons volgend hoofdstuk zal blijken, ging Boedi Oetomo in '35
in een bredere, overigens in sociaalopzicht nogal conservatieve beweging
op.
*
I Voor die 'handelstaal' werd meestal de vorm van het Maleis gebruikt (er waren
verschillende vormen) die inheems was op Oost-Sumatra en de Riouw-archipel.
2 Akira Nagazumi: The Dawn of Indonesian Nationalism. The Early Years of the
BI/di Utomo 1908-1918 (1972), P.92. 3 Nota, II jan. 1930, van E. Gobée aan de
gouverneur-generaal in Kwantes, dl. III (1981), p. 335.
225

INDIË ONTWAAKT
Tjipto, teleurgesteld door de ontwikkeling van Boedi Oetomo in conservatieve
richting, werd in september '12 in Bandoeng mede-oprichter en
vice-voorzitter van een politieke partij welke, ongeacht het feit dat het
recht van politieke vereniging en -vergadering nog niet eens was erkend,
de leuze 'Een vrij en souverein Indië voor de Indiërs' aanhief (daarmee
de lijn doortrekkend die Brooshooft en de zijnen vijf-en-twintig jaar
eerder hadden uitgestippeld) en welke dus duidelijk anti-gouvernementeel
was: de Indische Partij.
De belangrijkste figuur onder de overige oprichters was de voorzitter,
E. F. E. Douwes Dekker", zoon van een van Multatuli's broers die getrouwd
was met een vrouw van gemengd Duits-Javaanse afkomst.
E. F. E. Douwes Dekker, geboren in 1879, had dus een Javaanse grootmoeder
- hij kon zich van zijn jonge jaren af de gevoelens van gegriefdheid
die bij de Indische Nederlanders waren ontstaan, ten volle indenken,
trouwens ook die van de inheemse arbeiders bijvoorbeeld op de koffieplantages
en in de suikerfabrieken. Hij werd, na de hbs in Batavia
doorlopen te hebben, eerst employé op zulk een plantage, daarna in zulk
een fabriek; in beide gevallen werd hij spoedig ontslagen omdat hij voor
de inheemse arbeiders opkwam. Ten tijde van de Boerenoorlog trok hij
naar Zuid-Afrika om aan de zijde van de Boeren te vechten tegen de
Engelsen. Die maakten hem krijgsgevangen en interneerden hem twee
jaar op Ceylon. In 1903 kwam hij op Java terug. Hij werd er journalist,
laatstelijk aan het Bataviaas Nieuwsblad, en het is waarschijnlijk dat hij in
Batavia de jeugdige inheemsen stimuleerde, die tot de oprichting van
Boedi Oelama overgingen. Hij bleef met hen, vooralook met Tjipto, in
contact.
Na een reis naar Europa vestigde hij zich in 1910 in Bandoeng waar
hij een blad ging uitgeven, De Expres. Over de inhoud daarvan was dr.
D. A. Rinkes, adjunct-adviseur voor inlandse zaken, allerminst te spreken.
'Het gevoel van eigenwaarde', rapporteerde hij aan gouverneur-generaal
Idenburg,
'tracht de heer D.D. op te wekken, enerzijds door de 'Indiërs' te vleien en hun
goede eigenschappen in allerlei variaties ten tonele te voeren, anderzijds door de
Europeanen (volbloed-) neer te halen door uitvoerige verhalen nopens hun
lichtzinnige en gedepraveerde leven in alle vormen, de moorden, diefstallen,
t Wat wij over hem schrijven, is hoofdzakelijk gebaseerd op de studie van P. W. van
der Veur: 'E. F. E. Douwes Dekker. Evangelist for Indonesian Political Nationalism',
opgenomen in de in 1980 verschenen, door prof. dr. C. Fasseur samengestelde bundel
Geld en geweten, dl. II, pag. 78--95.
226

DE INDISCHE PARTIJ
souteneursstrekenen andere weerzinwekkende misdaden, waarvoor hij het feitenmateriaalaande
schandaal-reportagevan de Europesegrote stedenontleent."
Er waren in die tijd reeds enige organisaties die uitsluitend of voor
een deel uit Indische Nederlanders bestonden: de niet-politieke Indische
Bond, in 1898 opgericht, de Vereniging Insulinde, opgericht in 1907, en
de Vereniging van Spoor- en Tramwegpersoneel, opgericht in 1908.
Douwes Dekker werd lid van Insulinde, maar hij vond haar leiding en
die van de Indische Bond veel te behoudend - begin september 1912
richtte hij in Bandoeng de Indische Partij op; hijzelf werd voorzitter,
Tjipto vice-voorzitter, Raden Mas Soewardi Soerianingrat (later de man
van het Taman Siswo-onderwijs) een der bestuursleden. Artikel z van de
statuten luidde:
'Het doel der Indische Partij is het patriottismealler Indiërs voor de bodem,
welke hen voedt, wakker te roepen teneinde hen te nopen tot samenwerkingop
de grondslagvan staatkundigegelijkstelling om dit Indischevaderlandtot bloei
te brengen en het voor een onafhankelijkvolksbestaanvoor te bereiden.'
In die geest werd actie gevoerd, zulks met gebruikmaking van partijvlaggen
waarvan, als teken van rouwover de Nederlandse overheersing,
zwart de hoofdkleur was.
Spoedig vormden Douwes Dekker, Tjipto en Soewardi een driemanschap
dat de Indische Partij ging leiden - zij werden in de inheemse
wereld aangeduid als 'Klavertje Drie', Tiga Serengkai.
Naast inheemsen traden ook Indische Chinezen en vooral Indische
Nederlanders als lid toe; de nieuwe partij ging dan ook bepleiten dat die
Chinezen en Indische Nederlanders landbouwgronden in eigendom
zouden kunnen verwerven. Sommige inheemsen werden daardoor afgeschrikt
maar andere zagen in Douwes Dekker, die openlijk het einde van
het koloniaal bewind predikte, een afgezant des hemels; in Semarang, in
Soerakarta en elders op Midden-Java deed de mare de ronde dat hij een
reïncarnatie van Mohammed was. Toen afgevaardigden van de afdelingen
in december '12 in Bandoeng bijeenkwamen, had de Indische Partij
meer dan vijfduizend leden - drie maanden later waren het er meer dan
zevenduizend: afgezien van een onbekend aantal Indische Chinezen ca.
vijf-en-vijftighonderd Indische Nederlanders en ca. vijftienhonderd inheemsen;
de meesten van die laatsten hadden Westers onderwijs geno-
, Nota I6 jan. I9I3, in van der Wal: Opkomst, p. I07.
227

INDI~ ONTW AAKT
ten. 'Met verbijstering', aldus later de oud-journalist W. eh. J. Bastiaans
(zelf Indische Nederlander),
'onderging men destijds' met welk een tevoren nooit gekende geestdrift de
Indo-Europeaan samen met de Indonesiër optrok met vaandels en muziekkorpsen.
Demonstraties zoals Indië nooit eerder had gezien ... Het enthousiasme
onder de Indo-Europeanen, in het bijzonder de weinig-bemiddelden die zich
hulpeloos voelden en voor wie Douwes Dekker een redder was die hen '... uit
de misère waarin zij zich verzonken voelden, opheffen zou, was enorm. Men
moet dit persoonlijk hebben waargenomen om er een indruk van te hebben. Hij
werd op handen gedragen en was voor velen letterlijk een Godsgezant."
In de zomer van '13 besloot gouverneur-generaal Idenburg met kracht
tegen de Indische Partij op te treden. De doorslag gaf daarbij het feit dat
Soewardi in een op 28 juli in De Expres opgenomen ingezonden stuk
geschreven had over de ,wajang-mythen, eindigend-met enkele passages
in het Javaans die vertaald luidden: 'Het heilige zwaard zij ons' en 'Alles
wat ons in de weg komt, wordt neergehouwen'. Op I augustus (Douwes
Dekker zou die dag van een tweede reis naar Europa in Batavia terugkeren)
werden Tjipto, Soewardi en twee anderen in Bandoeng gearresteerd
- Douwes Dekker, daarvan in kennis gesteld, huldigde hen in De Expres
als strijders voor de vrijheid van Indië en werd vervolgens zelf ook
opgepakt. Eerst werd besloten Douwes Dekker, Tjipto en Soewardi naar
drie verschillende, afgelegen eilanden te verbannen, maar vervolgens
werd hun verzoek Indië te mogen verlaten, ingewilligd; zij vertrokken
naar Nederland. Tjiptö en Soewardi kregen respectievelijk in '14 en in
de zomer van '1:8verlof, naar Indië terug te keren. De latere activiteit van
Tjipto (zijn verbanning was om gezondheidsredenen zo spoedig beëindigd)
zal nog ter sprake komen - die van Soewardi (Ki Hadjar Dewantoro)
beschreven wij reeds.
En Douwes Dekker?
Hij ging in de Eerste Wereldoorlog eerst een tijdlang in Zürich
studeren, nam toen contact op met de Duitse geheime dienst en raakte
betrokken bij een Duitse geheime organisatie die via San Francisco
Amerikaanse wapens wilde smokkelen naar extremistische elementen
onder dé Brits-Indische nationalisten. Hij werd in '16 door de Engelsen
in Hongkong gearresteerd en in Singapore opgesloten en in '17 naar San
Francisco overgebracht om er als getuige à charge op te treden in een
, W. eh. J. Bastiaans: Figuren uit de Indische journalistiek, p. 50, 56.
228

E. F. E. DOUWES DEKKER
Amerikaans proces tegen de staf van het Duitse consulaat aldaar en tegen
een aantal Brits-Indiërs. Toen evenwel in de aan het proces voorafgaande
verhoren bleek dat hij zich Duits geld voor zijn persoonlijke behoeften
had toegeëigend en gehoopt had strafvermindering te krijgen als hij de
hem bekende geheime Duitse code aan de Engelsen bekend zou maken,
besloot de Amerikaanse justitie, er van uitgaande dat hij door de jury als
een onbetrouwbare getuige zou worden beschouwd, van zijn diensten
geen gebruik te maken. Hij werd naar Singapore teruggevoerd en daar
opnieuwopgesloten. In maart '18 verzocht hij het gouvernement in
Batavia om verlof, naar Indië terug te keren. In zijn advies aan de
gouverneur-generaal, mr. J. P. graaf van Limburg Stirum, noemde de
directeur van justitie hem een 'irnitatie-Mirabeau.' 'Mijn indruk van hem
deet mij'; schreef deze directeur,
'hem beschouwen als het type van de Indo in de ongunstige betekenis van het
woord, d.w.z. dat ijdelheid en achterdocht de grondtrekken zijn van zijn karakter
met daarnaast een ingekankerde haat tegen al wat Westers is in het algemeen en
het Nederlandse totok-regime' in het bijzonder."
De gouverneur-generaal willigde Douwes Dekkers verzoek in en deze
werd weer journalist. Noch de inheemse organisaties noch de meeste
Indische Nederlanders (van wie velen toetraden tot het in '19 opgericht
pro-gouvernementeel Indo- Europees Verbond) wilden meer met hem
te maken hebben, slechts een kleine groep Indische Nederlanders die zich
na het verdwijnen van de Indische Partij rneester had gemaakt van de
Vereniging Insulinde, voelde zich nog met hem verbonden. De vereniging,
tot Nationaal-Indische Partij (Sarekat Hindia) herdoopt, nam in de
loop van '19 een revolutionair karakter aan en Douwes Dekker zat het
gehele jaar '20 in preventieve hechtenis. Na zijn vrijlating trok hij zich
uit de politiek terug en richtte in Bandoeng een grote onderwijsinstelling
op, bestaande uit vijf scholen voor lager en vier voor diverse soorten
voortgezet onderwij s.In '37 werd hem door het gouvernement verboden,
persoonlijk als leraar op te treden - drie jaar later, in de zomer van '40,
ging hij de Japanners diensten bewijzen. Die komen nog ter sprake.
*
t D.w.z. regime door Nederlanders uit Nederland. 2 Nota, 25 juni I9I8, in Kwantes,
dl. I, p. 89.
229

INDIË ONTWAAKT
Douwes Dekker richtte, gelijk vermeld, in september '12 in Bandoeng
de Indische Partij op en deze hield aldaar haar eerste congres in december.
Omstreeks diezelfde tijd nu kwam een geheel andere beweging, die wij
reeds enkele malen noemden, tot ontwikkeling: de Sarekat Islam (het
Islamietisch Verbond). Zij werd eind 'II of begin '12 in Soerakarta
opgericht maar hield haar eerste congres pas een jaar of ruim een jaar
later, nl. injanuari '13.1.
Eerste voorzitter van het verbond werd een in Soerakarta wonende
hadji, Mas Samanhoedi, die eigenaar was van een batikwerkplaats. Het
kan zijn dat de oprichters reageerden op het optreden van in het vorstendom
Soerakarta wonende Indische Chinezen. Onder hen was eind 'IIbegin
'12 grote beroering ontstaan doordat het vermolmde keizerlijk
bewind in China ten val was gebracht - China was een republiek
geworden en 'al spoedig na dit grote voorval', aldus later in' 12 de resident
van Soerakarta, 'begonnen de Chinezen hooghartig tegen de inlander op
te treden, zij ontzagen zich niet hem te vertellen dat de nieuwe republiek
de Hollanders wel spoedig van Java zou verjagen en dat zij hier dan heer
en meester zouden zijn." Maar ook elders op Midden-Java was, zo
schreef de resident van Rembang (zie kaart V op pag. 47), 'de arrogantie
van de Chinezen, wien een republiek-kolder in het hoofd was geslagen,
méér dan hinderlijk ... Overal werd verteld dat binnen drie maanden
de Chinese vloot voor Java zou liggen."
Die nieuwe beduchtheid voor wat men wellicht van de Chinezen te
verwachten had, entte zich als het ware op de bestaande afkeer jegens de
handelaren onder hen. In de begintijd was de Sarekat Islam (aanvankelijk
heette zij Sarekat Dagang Islam, Verbond van Islamietische Handelaren)
dan ook eerder anti-Chinees dan anti-gouvernementeel. Zij riep op tot
het stichten van eigen handelsondernemingen en coöperaties, wilde de
scholing van de inheemsen bevorderen en de Islam verbreiden, d.w.z. de
Islam in zijn orthodoxe vorm die verschilde zowel van de vrije opvattingen
die men er op Midden- en Oost-Java op nahield als van de
moderne vorm, die van november '12 afin Djokjakarta werd verkondigd
door de Mohammadijah. Dat de actie in het teken van de Islam werd
1 Wat wij over de Sarekat Islam in de eerste jaren van haar bestaan schrijven, is
hoofdzakelijk gebaseerd op het uit I982 daterend proefschrift van A. P. E. Korver:
Sarekat Islam 1912-1916. Opkomst, bloei en structuur van Indonesië's eerste massabeweging.
2 Brief, II nov. I9I2, van de resident van Soerakarta aan de gouvemeurgeneraal
in van der Wal: Opkomst, p. 97. 3 Brief, z.d., van de resident van Rembang
a.v. in a.v., p. 333.
23°

OPRICHTING VAN DE 'SAREKAT ISLAM'
geplaatst, bleef niet zonder effect bij de streng-gelovigen onder de
inheemsen, met name bij talrijke wetsgeleerden en dorpsvoorgangers :
zij bevorderden dat de Sarekat Islam, anders dan de Mohammadijah, van
meet af aan positief werd ontvangen door de eenvoudige dorpelingen.
In de loop van '12 breidde de nieuwe beweging zich dan ook snel over
Java uit en toen zij in januari '13 in Soerabaja (in die grote handelsplaats
was de wrok van de inheemsen tegen de Chinese handelaren nog groter
dan elders) haar eerste congres hield, werd Samanhoedi aan de vooravond
daarvan aan het station door een muziekkorps en een menigte van naar
schatting vijfduizend inheemsen opgewacht, 'het gedrang', aldus Korver,
'was zo groot dat (hij) meer naar de gereedstaande auto werd gedragen
dan dat hij er heen liep.'!
Bij het congres, dat in de openlucht plaatsvond, waren acht- tot
tienduizend inheemsen aanwezig. Daar trad overigens niet Samanhoedi
als de belangrijkste spreker op maar de voorzitter van de Soerabajase
afdeling, een andere hadji van een iets hogere adellijke rang: de dertigjarige
Raden Mas Oemar Said Tjokroaminoto, kleinzoon van een regent,
zoon van een wedono (inheems districtshoofd), gediplomeerde van een
Osvia - hij had evenwel maar kort een ondergeschikte functie gehad in
het inheems bestuursapparaat; nadien was hij successievelijk kantoorbediende,
joarnalist, leerling-machinist en chemisch analist geworden. Hij
was gehuwd met de dochter van een inheems bestuursambtenaar; zij
dreef in Soerabaja een kosthuis voor leerlingen van middelbare scholen.
Tjokroaminoto oftewel Tjokro (in de inheemse wereld werd hij
meestal 'Pak Tjokro', 'Vadertje Tjokro', genoemd) was een begaafd
spreker. In zijn openingsrede van het congres te Soerabaja uitte hij zich
gematigd. 'De Sarekat Islam is', zei hij,
'geen politieke partij, geen partij die de revolutie wil, zoals door velen wordt
gemeend ... Wij zijn loyaal tegenover het gouvernement en wij zijn tevreden
onder de Hollandse regering. Het is niet waar ... dat wij willen vechten. Wie
dat zegt of denkt, is niet goed bij het hoofd. Dat willen wij niet, duizendmaal
neen!"
Die gematigdheid bevorderde, dat toen twee maanden later, in maart
1913, in Soerakarta een tweede congres van de Sarekat Islam plaatsvond,
de Soesoehoenan er zijn paleistuin voor ter beschikking stelde. Ook hier
1 A. P. E. Korver: Sarekat Islam 1912-1916, p. 23. 2 Aangehaald in de Encyclopaedie
van Nederlands Oost-Indië, dl. III, p. 695-96.
231

INDII3 ONTWAAKT
waren weer duizenderi inheemsen aanwezig, zevenduizend volgens één,
twintigduizend volgens een andere schatting. Een trein uit Oost-Java had
een deel van die duizenden naar Soerakarta gebracht, 'aan de stations
langs de route werden dezen', aldus Korver, 'geestdriftig door medeleden'
(die geen geld of geen tijd hadden om mee te reizen) 'toegejuicht
en met muziek ontvangen."
Er werd in Soerakarta een Centraal Comité, een hoofdbestuur, gekozen;
Samanhoedi werd voorzitter, Tjokro vice-voorzitter. Ook hier evenwel
was het Tjokro die de vergaderingen leidde - niet Samanhoedi maar
hij werd in de ogen van de inheemse volksmassa's op Java de man die
het waagde, publiekelijk wensen aan het gouvernement kenbaar te maken,
en op hèm concentreerden zich nu prompt de Messiaanse verwachtingen
die sinds de Voor-Hindoe-tijd van generatie op generatie waren
overgedragen: sommigen zeiden dat niet Douwes Dekker maar hij de
reïncarnatie van Mohammed was, anderen dat hij als Mohammeds zoon
uit de hemel was afgedaald, weer anderen dat de Mahdi, de vernieuwer
en verlosser van de Islam, komende was of dat de voorspelling van vorst
Djojobojo spoedig werkelijkheid zou worden. Overal waar Tjokro optrad,
trachtten duizenden inheemsen naar voren te dringen om hem van
nabij te zien en, zo mogelijk, zijn kleren aan te raken.
Veel propagandisten van de Sarekat Islam knoopten bij die Messiaanse
verwachtingen aan: ja, de Ratoe Adil, de Rechtvaardige Heerser, was
komende - 'selbst die Aufnahme neuer Mitglieder wurde', aldus een van de
biografen van Soekarno (de eerste president van de Republik Indonesia),
Bernard Dahm,
'in verschiedenen Abteilungen nach den traditionellen Begrüssungiformeln des 'Ratu Adiî
durchgeführt. Geheimnisvolle Handlungen wurden praktiziert, z.B. Trinken von geweihtern
Wasser, Ausgabe von versrhiedenfatbigen Mitgliedskarten, geheime Eide usu/., urn so
die letzten Zweifel an dem Ausbruch eines 'neuen Reiches' zu nehmen'?
Had de Indische Partij een zwarte vlag in gebruik genomen, de Sarekat
Islam koos er een die veel meer tot de verbeelding van de inheemsen
sprak: eerst een geel-groene (groen was de kleur van de Islam), later een
rood-witte - rood en wit waren de traditionele kleuren geweest van het
rijk Modjopahit.' Die vlag was belangrijk: een eigen symbool, duidelijk
1 A P. E. Korver: Sarekat Islam, 1912-1916, p. 24. 2 B. Dahm: Sukarnos Kampf urn
Indonesiens Unabhängigkeit (1964),p. 17. 3 Voor de keuze van die kleuren werden in
die tijd ook wel andere verklaringen gegeven. Rinkes, later Hazeu's opvol~er als
232

'DE KREET VAN EEN VOLK'
afwijkend van het rood-wit-blauw van het koloniaal gezag. Duizenden,
tienduizenden schaarden er zich achter. 'Toen de naam Sarekat Islam in
deze gewesten voor het eerst werd gehoord', aldus in '27 de Algemene
Secretarie in een terugblik op de beweging,
'werd hij met ongekende geestdrift begroet, overgenomen en doorgegeven van
mond tot mond, van dessatot dessa,van stad tot stad, zodat hij alras geheel Indië
vervulde als de kreet van een volk dat zich zijn noden en tegelijk zijn kracht
bewust werd" -
het was of zich uit de diepte van de inheemse samenleving een reusachtige
golf begon te verheffen die het Nederlandse gezag dreigde te
overspoelen. In april '14, ruim een jaar na:het eerste congres In Soerabaja
(Tjokro had inmiddels Samanhoedi's plaats als voorzitter van het Centraal
Comité ingenomen), had de Sarekat Islam al meer dan tachtig afdelingen
die over heel Indië waren verspreid en bedroeg haar ledental (alleen
Islamieten van achttien jaar en ouder hadden lid kunnen worden) bijna
vierhonderdvijftigduizend. Zulk een massabeweging van inheemsen had
Indië nimmer te aanschouwen gegeven.
*
Als opvolger van van Heutsz was in 1909 de anti-revolutionair A. W. F.
Idenburg tot gouverneur-generaal benoemd." Hij kende Indië goed: hij
had er bijna twintig jaar als beroepsofficier gediend.
Idenburg, in 1861 in Rotterdam geboren (zijn vader was er scheepsen
huisarts), doorliep in Utrecht een hbs, volgde aan de Koninklijke
Militaire Academie te Breda een opleiding als genie-officier en vertrok
Adviseur voor inlandse zaken, schreef in 'IS dat rood en wit 'de kleuren (waren) van
roodbruine suiker en wit klappervlees, uit welke beide ingrediënten een aantal
smakelijke gerechten te vormen is, als symbool, naar mij werd meegedeeld, van de
verbinding van twee verschillende elementen tot één geheel.' (Nota, 30 nov. 1915,
aan de gouverneur-generaal in van der Wal: Opkomst, p. 416)
, Algemene Secretarie: Nota inzake de Partij Sarekat Islam, sept. 1927, in Kwantes:
dl. II (1978), p. 589. 2 Voor het nu volgende ontleenden wij enkele gegevens aan
Idenburgs levensschets door prof. dr. C. Fasseur in het Biografisch Woordenboek van
Nederland, dl. I (1979), pag. 26S_:68.
233

INDIË ONTWAAKT
in '82 als tweede luitenant naar Indië. Hij was overtuigd gereformeerd
en stak die overtuiging niet onder stoelen of banken; zo weigerde hij
principieel bij de zondagse recepties van meerderen aanwezig te zijn. In
het midden van de jaren '90 met verlof in Nederland vertoevend,
ontmoette hij daar Kuyper. Die ontmoeting bepaalde zijn latere carrière:
toen hij in 1901 (hij was toen chef van het kabinet van de legercommandant)
om gezondheidsredenen Indië en de militaire dienst verliet, droeg
de anti-revolutionaire leider er zorg voor dat hij prompt in de Tweede
Kamer werd gekozen. Een jaar later werd hij minister van koloniën in
Kuypers kabinet en na vervolgens ook nog een kleine drie jaar gouverneur
van Suriname te zijn geweest, kreeg hij in 1908 als lid van het
kabinet-Heemskerk voor de tweede maal de portefeuille van koloniën
toebedeeld - hij was het, die na de beruchte expeditie in het achterland
van Atj eh het Knil verdedigde, toen, gelijk eerder vermeld, in de Tweede
Kamer van 'beulenwerk' was gesproken. Van ganser harte was hij aanhanger
van de politiek van de 'zedelijke roeping'. Die politiek zag hij
niet als in strijd met de handhaving en de consolidatie van het Nederlands
gezag, integendeel: onder zijn bewind als gouverneur-generaal vond de
verdere 'pacificatie' van Atjeh plaats, twee sultans die het het gouvernement
lastig maakten (die van een eiland in de Riouw-archipel en die van
Ternate in de Molukken) zette hij af, aan de voor Indië's onafhankelijkheid
opkomende Indische Partij onthield hij rechtspersoonlijkheid en
toen hij in maart 1916, na zes-en-een-half jaar gouverneur-generaal
geweest te zijn, zijn ambt aan zijn opvolger, graaf van Limburg Stirum,
overdroeg, uitte hij als wens, 'dat Nederland en Indië, waarlijk één en
daardoor krachtig, door Gods zegen voortgaan te bloeien onder de scepter
van Oranje.'!
'Nederland en Indië waarlijk één' - maar dan toch niet een ongewijzigd
Indië! Idenburg droeg er toe bij dat het verbod van politieke
vereniging en politieke vergadering opgeheven werd en hij wenste dat
in Indië zo spoedig mogelijk een soort parlement zou worden ingesteld
met vèrgaande bevoegdheden", hij wenste ook dat inheemsen maatschap-
1 Aangehaald in de Encyclopaedie van Nederlands Oost-Indië, dl. VIII,p. 1624. 2 In 1909,
toen hij minister van koloniën was, had Idenburg in een brief aan van Heutsz 'een
college dat, toegerust met de bevoegdheden van een vertegenwoordigend lichaam,
zijn medewerking moet verlenen aan alle regelingen van wetgevende aard', 'op den
duur volstrekt onmisbaar' genoemd; hij meende toen dat 'voorlopig' alle leden door
de Kroon zouden moeten worden benoemd. (Brief, 13 mei 1909, van Idenburg aan
van Heutsz, in van der Wal: Volksraad, dl. I, p. 131 e.v.)
234

GOUVERNEUR-GENERAAL IDENBURG
pelijk dezelfde kansen zouden krijgen als Europeanen. Hij bepaalde dat
inheemsen die in dienst van het gouvernement of van gouvernementsbedrijven
waren, evenveel zouden verdienen als Europeanen van gelijke
rang en hij weigerde op Java de poenale sanctie in te voeren. Ten aanzien
van de inheemse samenleving deed hij één keer een ernstige misgreep:
in 1910 vroeg hij in een rondschrijven aan het BB-apparaat, te bevorderen
dat er op zondagen geen inheemse markten gehouden zouden worden
- ruim twee weken later moest hij die instructie, die grote weerstand
had gewekt in de inheemse wereld, intrekken.
Idenburg stond in beginsel met sympathie en begrip jegens het nieuwe
dat zich in die wereld ging aftekenen. 'Het is niet te loochenen', schreef
hij in maart '13 (enkele maanden dus na het eerste congres van de Sarekat
Islam) aan de minister van koloniën, 'dat in de laatste jaren een geest van
ontwaking, van zichzelf bewust worden door het oosten gaat. Die geest,
in Japan begonnen, grijpt sterk om zich heen, vooral na de Russisch-
Japanse oorlog'! - drie maanden later, in juni, ging hij in een brief aan
Kuyper dieper op de Sarekat Islam in? 'U weet even goed als ik', schreef
hij,
'dat de geestelijke bodem hier sinds jaren geprepareerd is, of men dat nu noemt:
'ontwaken van Azië' of iets anders, doet er weinig toe. De inlander begint zich
rekenschap van zijn bestaan te geven; hem is voorgerekend dat hij zijn gronden
ver beneden de waarde voor de suikercultuur verhuurt; dat hij te weinig arbeidsloon
ontvangt; hij geeft er zich rekenschap van dat men hem in de dessaen bij
de lagere inlandse hoofden met zijn klachten vaak als quantité négligeable beschouwt.
Hij heeft gehoord wat er in Japan en in China en in Turkije is geschied.
Hij heeft de metamorphose der Indo-Chinezen gezien die zeer parmantig optreden.
Hij is gaan vragen: waarom?
Op die aldus sinds lang geprepareerde bodem heeft zich met reuzensnelheid
een vereniging gevormd, wier doel zich voor de Javaan aldus vertaalt: 'laat ons
door samenwerking onze positie sterken', 'laat ons onze godsdienst beter naleven'.
De Islam komt er natuurlijk altijd bij. Het is de band die de verschillende
bevolkingsdelen samenbindt.'
Wat, schreefhij, 'het belanghebbend Europees publiek vurig (wenste)',
was hem bekend. Europese bladen hadden hem herhaaldelijk verweten
dat het Nederlands gezag door hem in gevaar werd gebracht, doordat hij,
aldus het Soerabaiaas Handelsblad in mei, de Javaan alleen zag 'in de
I Brief, 16 maart 1912, in van der Wal: Opkomst, p. 158. 2 A.v.,p. 242, e.v.
235

INDIË ONTWAAKT
belichting die de heren van de huilerige ethiek op hem projecteren'.'
Suikerondernemingen waren er in mei en: juni toe overgegaan, hun
plantages en fabrieken extra te beveiligen, angst voor een algemene
opstand had er toe geleid dat wapenhan:dels uitverkocht raakten - talrijke
Europeanen wensten dat de gouverneur-generaal zou besluiten de Sarekat
Islam 'met geweld (te) onderdrukken. Dat zou ik doen', schreef hij, 'als
die beweging wortel was en niet vrucht. Als ik nu de beweging onderdruk,
blijft de wortel en op die wortel groeit geheime actie.' Hij was tot
een tussenoplossing gekomen: niet de landelijke vereniging Sarekat Islam
zou hij als rechtspersoon erkennen maar louter haar regionale organisaties,
dat laatste op Java per regentschap. 'Mijn opvatting over deze zaak',
schreef hij verder,
'is vrucht van nauwkeurig onderzoek. Zij wordt door velen niet gedeeld. Allerminst
door hen die eigenbelang voor algemeen belang achten, Natuurlijk ook
niet door hen die de Javaan voor een beweging als deze niet 'rijp' achten. Dezen
vergeten dat geen volksbeweging in de geschiedenis gewacht heeft tot in die zin
het volk 'rijp' was (Japan was evenmin 'rijp" als China). Dergelijke bewegingen
zijn altijd het werk van enige meer omwikkelden en het volk is in hun handen
een beweegbare massa.'
Vijf weken later, in juli, vloeide Idenburg wéér een brief aan Kuyper
uit de pen." Hij had, schreefhij nu, 'wèl bewust' zijn beleid laten bepalen
door het anti-revolutionaire beginselprogram en tevens het Indische
regeringsreglement in het oog gehouden dat hem als 'een der gewichtigste
plichten' 'de bescherming van de inlandse bevolking tegen willekeur
van wie ook' had opgelegd. 'En daardoor', ging hij verder,
'ben ik in conflict gekomen met conservatieve overtuigingen en neigingen, met
kapitaalbelangen en persoonlijke gevoeligheden. Men heeft wel geroepen dat
men de economische verheffing van de inlander wil: dat men hem intellectueel
en materieel op hoger peil wil brengen - maar als dat heel eventjes begint te
geschieden, dan huilt men: 'ZÓ niet, want dan vermindert zijn gedweeheid en
moet ik meer' betalen.'
Dit laatste zegt men natuurlijk zó niet; men fluistert het en zegt: 'de bevolking
verwildert.'
, Een oude planter had aan Idenburg gezegd: 'Dat blad of liever zijn redacteur. , .
staat in dienst niet van de suiker-administrateurs, want die komen met de bevolking
in aanraking en hebben over het algemeen wel hart voor haar: maar het staat in dienst
van de suiker en die heeft geen hart. Dat zijn de mensen in Nederland die alleen maar
dividenden en procenten vragen.' (a.v.,p. 245) 2 A.v.,p. 295 e.v.
236

GOUVERNEOR-GENERAALIDENBURG
Wat men zo noemt is niet anders dan een gevolg van het feit dat de inlander
over zichzelve en over zijn omgeving gaat nadenken. Het is het begin van zijn
'ontwaken'. En dit behoeft volstrekt geen 'verwildering' te zijn (en is het tot nu
toe niet ... ) maar het is het einde van het tail/able et eorvéable à merci. We moeten
ons daarover verheugen al geeft het ons enige moeite. We hebben het aldus gewild
(althans het gezegd) en door ons onderwijs bevorderd. En er zou niets dan
verheuging zijn indien tevens het Christendom vrijer en dieper kon inwerken.
Maar daartegen hebben onze liberalen en vooral de pers hier wel gewaakt.'
'Voor slap en futloos' werd hij uitgemaakt. 'Dat krenkt'. En er was
geen reden voor:
'Ik zeg het zonder enige verheffing maar met dank aan God en uit diepe
overtuiging: er is heel wat meer kracht en moed voor nodig om maandenlang
weerstand te bieden aan de dagelijkse drang om te doen wat het 'kapitaal'
aangenaam en vele bestuursambtenaren niet onwelgevallig zou zijn. Maar ik zou
daardoor tegen mijn geweten gehandeld hebben.'
Later in juli '13 werd het Centraal Comité van de Sarekat Islam er van
in kennis gesteld dat de regionale organisaties van het verbond rechtspersoonlijkheid
konden krijgen. Alvorens die beslissing te nemen, had
Idenburg de leden van het Centraal Comité in audiëntie ontvangen. Toen
zij in Buitenzorg tot zijn werkvertrek werden toegelaten, wilden zij op
hun hurken gaan zitten - zó was de adat die inheemsen jegens alle
hooggeplaatsten in acht plachten te nemen, maar Idenburg wees op de
stoelen die klaargezet waren en zei: 'Wij zijn allen mensen.'!
Het bericht dat de Sarekat Islam niet werd verboden, werd door vele
Europeanen met wrevel ontvangen - er waren er onder hen die het
verbond, de SI, gingen aanduiden als 'Salah Idenburg', 'Idenburgs fout'?
In augustus ontstond plotseling een paniek waarbij talloze Europeanen
en Chinezen uit vrees voor massamoorden en massale roofpartijen waartoe
het, zo werd rondverteld, in de nacht van de zaste op de zyste zou
komen, uit de binnenlanden naar de steden trokken. Het bleef rustig. Een
week later, 3I augustus, vond in het paleis te Batavia het grote jaarlijkse
'openbaar gehoor' plaats, waarbij tal van zorgvuldig onderscheiden groepen
uit de gehele Indische samenleving in een protocollair voorgeschreven
volgorde (de vice-voorzitter en de leden van de Raad van Neder-
1 D. M. G. Koch: Batig slot. Figuren uit het oude Indië (1960), p. 14. 2 Alfian: Islamic
Modernism in Indonesian Politics, p. 64.
237

INDIË ONTWAAKT
lands-Indië vormden uiteraard de eerste groep) aan de gouverneurgeneraal
werden gepresenteerd, elk met een officiële vertegenwoordiger,
tegelijk zegsman namens de groep, aan het hoofd. 'De elite der ambtenarij,
militair en civiel, was', aldus een ooggetuige, de socialist D. M. G.
Koch,
'aanwezig en de 'dertiende groep', de niet-ambtelijke burgerij, was vertegenwoordigd
door de voorzitter van de Kamer van Koophandel en Nijverheid te
Batavia ... Deze hield een rede, waarin hij de regering ernstig waarschuwde tegen
het gevaar dat van de zijde der 'inlandse beweging' heette te dreigen. Idenburg
antwoordde met een voortreffelijke, sterke rede, waarin hij dit gevaar ontkende,
een rede die zoveel indruk maakte dat zijn gehoor na afloop applaudisseerde"
- menigeen onder de bij het openbaar gehoor aanwezige hoge ambtenaren
deelde dus in '13 Idenburgs visie dat het geenszins riskant was om
het inheemse deel van de Indische samenleving via de associatie-politiek
(de politiek van Snouck Hurgronje, tegelijk de politiek van de 'zedelijke
roeping') tot groter zelfbewustzijn op te tillen.
Die visie leefde niet bij het ambtenarenkorps als geheel. Dat verbaasde
Idenburg niet: 'Wat de ambtenaren hier ontbreekt', schreef hij later in
het jaar aan zijn voorganger van Heutsz, 'is alle staatsmangevoel en -besef.
Het zijn voor het merendeel administratieve machines, die vrij nauwkeurig
lopen, maar een geest die boven de gewoonte uitgaat, vindt men
bij zéér weinigen."
Tot die weinigen rekende Idenburg zijn twee adviseurs voor inlandse
zaken, Hazeu en Rinkes, beiden overtuigd voorstander van Snouck
Hurgronje's associatie-politiek.' Rinkes was het die het Centraal Comité
van de Sarekat Islam hielp bij het formuleren van voor het gouvernement
aanvaardbare statuten van de regionale organisaties en die in de herfst
van '13 met Tjokro op Java en Madoera ging rondreizen teneinde te
bevorderen dat weerstrevende BB-ambtenaren de erkenning van die
regionale organisaties niet zouden saboteren. Helemaal gerust op de
ontwikkeling was Rinkes overigens niet; hij had gehoord, schreefhij aan
Tjokro, dat er door het Centraal Comité aangestelde, officiële propagandisten
van de Sarekat Islam waren die zeiden, 'dat men over twee jaren
1 D. M. G. Koch: Batig slot, p. IS. 2 Brief, 13 nov. 1913, in van der Wal: Opkomst,
P.3S8. 'Hazeu had in 1898, kort na zijn aankomst in Indië, een Javaanse jongeman
. van lage adel, Mas Alimin Prawirodirdjo (meer over deze in het volgend hoofdstuk),
als pleegzoon aangenomen.

IDENBURG EN DE 'SAREKAT ISLAM'
de Hollanders moest verjagen."
Dat laatste was niet Tjokre's wens. Hij was, aldus Korver,
'geen voorstander van de leus 'Indië los van Holland'. Als doel zag hij een 'Staat
Indië' die zelfbestuur genoot maar dan wel in één verband met Nederland, d.w.z.
als deel van 'Groter Nederland', een term die hij wel gebruikte."
Ook de Sarekat Islam stond, schrijft Korver,
'over het algemeen loyaal ... tegenover het Nederlandse gezag ... Op de
eongressen (werd) onveranderlijk het Wilhelmus gespeeld [en] met de Nederlandse
vlag gezwaaid en door de sprekers werd nooit nagelaten, hulde te brengen
aan de koningin en aan de Nederlands-Indische regering."
Er was dus bij Tjokro en de zijnen vertrouwen in de bedoelingen van
Nederlanders als Idenburg, Hazeu en Rinkes - zij hadden vertrouwen
in de bedoelingen van Tjokro. Evenmin evenwel als Idenburg en diege-
nen die dachten als hij, representatief waren voor de Europese groep als
geheel, evenmin waren Tj okro en de andere leden van het Centraal
Comité na enige tijd nog representatief voor de honderdduizenden die
tot de Sarekat Islam waren toegetreden. Zij bleven hem, waar hij zich
vertoonde, opwachten en begroeten uit al de kracht van hun Messiaanse
verwachtingen - verwachtingen, 'nog versterkt door de in ' I4 uitgebroken
Eerste Wereldoorlog diein de ogen van vele inheemsen een zware slag
toebracht aan de naam en het gezag van de Europese mogendheden. Zo
in de zomer van '15, toen Tjokro met een ander lid van het Centraal
Comité en met een tweede vooraanstaande uit de beweging, hadji Agoes
Salim, aangekomen was in een plaatsje op Oost-Java waar op een om-
heind erf, dat met een erepoort versierd was, een openbare bijeenkomst
van de Sarekat Islam zou worden gehouden. Ca. zevenduizend leden
waren er heengestroomd, maar er verdrongen zich buiten nog wel
dertienduizend anderen. Tjokro sprak - 'daarna', aldus Agoes Salims
verslag,
'werd de vergaderden verzocht om heen te gaan, maar nu wilden ze en moesten
ze Tjokro de hand kussen. Om ons ontstond een gedrang. Van alle kanten werd
Tjokro aangegrepen en men kuste zijn handen, zijn schouders, de rand van zijn
1 Brief, 25 okt. 1913, in van der Wal: Opkomst, p. 348. 2 A. P. E. Korver: Sarekat
Islam 1912-1916, p. 61-62. 3 A.v., p. 64.
239

INDIË ONTWAAKT
jas. Hij kreeg het benauwd en sprong op een stoel maar nu omvatten de lieden
zijn benen en kusten zijn voeten. Wie niet bij Tjokro konden komen, pakten
óns beet. En het hielp niet of we al beweerden niet de leider te zijn, want ze
zeiden: 'Het doet er niets toe, u is toch zijn patih: We vluchtten binnen in het
gebouwen het [plaatselijk] SI-bestuur verzocht de lieden uiteen te gaan. Maar
nu weigerde het volk beslist en verklaarde bij monde van enige sprekers: 'Wij
zijn van verre plaatsen gekomen niet om te horen spreken maar om. Raden Mas
te zien en hem de hand te kussen. We gaan niet heen zonder hem te zien'; en
kalm hurkten zij neer, Toen werd hun aan het verstand gebracht, dat Tjokro zou
bezwijken, zo ze hem allen de hand drukten. Als ze beloofden, rustig te blijven
zitten, zou Tjokro buiten komen en dan konden ze hem zien. Men vergat echter,
de lieden binnen in het gebouw hetzelfde te zeggen. Toen we dan ook buiten
kwamen, drongen de lieden van binnen op, terwijl de lieden buiten bleven zitten.
Maar toen steeds meer mensen uit het gebouwons omdrongen, begrepen de lui
buiten dat ze zó niets te zien konden krijgen en stonden allen op om naar hem
te dringen. Het was een verschrikkelijk gedrang. Bij het verlaten van het erf werd
de erepoort omver gedrongen en met de grootste moeite alleen gelukte het ons,
het gedrang te ontsnappen en naar het aan de overkant van de weg gelegen hotel
te vluchten, waar we ons in een kamer opsloten. Nog lange tijd bleef het volk
op de weg wachten. .
In het hotel vertelde Tjokro dat op zijn reis naar Madoera met de heer Rinkes
nog groter volksmassa's hem huldigden en zo indrukmakend was het optreden
van die massa, dat de heer Rinkes hem meermalen zeide: 'Tjokro, word niet
overmoedig.' 'Het is zwaar', zei hij, 'de leider te zijn van zo 'n fanatiek volk ...
Zij zullen alles doen wat ik hen vraag. En dat geeft mij zo 'n zware verantwoordelijkheid.
Vaak denk ik er over me terug te trekken, maar ik durf niet, omdat
ik niet weet wat het volk dan doen za!.' '1
Niet voor de vorming van een 'Groter Nederland' was dat volk in
beweging gekomen maar voor de komst van de Ratoe Adi!, voor de
verwezenlijking van Djojobojo's voorspelling. Doeleinden waren dat die
Tjokro en de overige leden van zijn Centraal Comité niet alleen afwezen
maar ook volslagen irreëel achtten.
*
De Sarekat Islam ging haar best doen, de betrekkelijk bescheiden concrete
punten uit haar eerste program te verwezenlijken. Ouders werden aan-
1 Agoes Salim: 'Rapport', 12 juli 1915, aangehaald in a.v.,p, 83-84.

ACTIVITEIT VAN DE 'SAREKAT ISLAM'
gemoedigd, hun kinderen de vereiste tijd op de bestaande scholen te
laten gaan; ook werden eigen scholen opgericht, alsook coöperatieve
winkels, landbouwcoöperaties en hier en daar handelsondernemingen.
Aan die coöperaties en handelsondernemingen was geen lang leven
beschoren, zulks als gevolg van, aldus Korver', 'het gebrek aan economische
kennis bij de leiders, slecht beheer van de ondernemingen, het
lichtvaardig verstrekken van kredieten, gebrek aan kapitaal en te geringe
omzetten, een enkele maal ... corruptie en knoeierij." Hier en daar ging
de Sarekat Islam ook de criminaliteit bestrijden; in Soerakarta werkte zij
daartoe met de politie samen maar 'bij verschillende SI-verenigingen op
Java was', schrijft Korver, 'het vertrouwen in de politie en in de lagere
ambtenaren zo gering' (Idenburg zou zich dat kunnen indenken) 'dat men
deze passeerde en zelf allerlei politietaken ter hand nam." In sommige
streken van Midden- en Oost- Java gingen Sarekat Islam-bestuurders nog
verder: zij namen taken over die het BB-apparaat placht uit te voeren.
'Zo ontstond', schrijft Korver;
'volgens de resident van Soerakarta bij de grote massa de overtuiging dat de
SI-besturen boven de ambtenaren verheven waren. Zijn collega in Soerabaja
vreesde dat bij SI-leden de overtuiging groeide dat men niet meer onderworpen
was aan het gezag der autoriteiten. Hij wees in dit verband op uitroepen van
SI-leden als: 'Wij hebben residenten van onszelf!"4
De Sarekat Islam bracht verder de grieven der bevolking onder de
aandacht van het BB-apparaat: inzake de machtspositie van de dessahoofden,
de politierechtspraak door Nederlandse bestuursambtenaren,
het tekort aan scholen, het ontbreken van de leerplicht, de te hoge
belastingen, de te zware herendiensten, de wantoestanden op de particuliere
landerijen" de bevoorrechte positie van de suikerondernemingen
bij de waterverdeling. enz. Daarbij werden, aldus weer Korver, 'belangrijke
resultaten geboekt ... in de vorm van een toegenomen zelfbewustzijn
bij de brede massa der bevolking en een voorzichtiger. en minder
willekeurig optreden van de kant van vele ambtenaren."
I A.v.,p. 9'8. 2 'In zeer vele gevallen', aldus Korver, geschiedde het dat functionarissen
van de Sarekat Islam zich contributiegelden toeëigenden - volgens Rinkes was
het evenwel in de inheemse samenleving 'heel gebruikelijk dat diegene die in het
algemeen belang iets ondernam, ook een deel van de opgebrachte geiden ten eigen
bate aanwendde, mits het daarbij maar niet de spuigaten uitliep.' (a.v.,p. 178). 3 A.v.,
p. 100. 4 A.v.,p. 101. 5 A.v.,p. 121.

INDIË ONTWAAKT
De Sarekat Islam kreeg ook een eigen tijdschrift: Al-Islam ('De Islam').
Het werd geheel gevuld met godsdienstige beschouwingen. Het begrip
'Islam' in de naam van het verbond was geen frase. Het verbond maakte
ernst met de prediking van een orthodox Islamietisch geloof en had daar
ook enig succes mee: de moskeeën werden drukker bezocht, zulks niet
alleen op de vrijdagen maar ook op andere dagen. Anderzijds leidde die
verstrakking van de Islam er toe dat er in verschillende plaatsen op Java
spanning kwam tussen orthodoxe Islamieten en leden van de Sarekat Islam
enerzijds (er waren er onder dezen die tegen het bezoek aan 'wajangvoorstellingen
ageerden) en anderzijds inheemsen die de orthodoxie
afwezen. Korver citeert met betrekking tot een van de districten van
W est-Java een rapport,
'(dat) verscheidene families ... elkaar niet langer (wilden) kennen als verwanten
en vrienden; (zelfs lieten) twee à drie echtgenoten zich ... scheiden van hun
vrouwen omdat hun vaders nog geen lid waren van de SI; men kende niet meer
buren of vrienden die nog niet als lid waren toegetreden."
Volgens de op dejaarlijkse congressen gedane mededelingen bleefhet
aantalleden van de Sarekat Islam ook na '14 groeien: er zouden in '15
zes-, in '16 zelfs achthonderdduizend leden zijn geweest. Korver meent
dat het werkelijk ledental geringer was; zijn onderzoek bracht hem tot
de conclusie dat er in de jaren 'I2 tot '16 in totaal ca. zevenhonderdduizend
inheemsen zijn geweest die gedurende die gehele periode of een
deel daarvan lid waren van de organisatie: ca. vijfhonderdduizend op
Java, ca. tweehonderdduizend in de Buitengewesten. Op delen van
Zuid-Sumatra waar veel wrevel was tegen het koloniaal gezag, was het
ledental naar verhouding het hoogst: daar waren gebieden waar een derde
tot twee-derde van de volwassen mannelijke bevolking tot de Sarekat
Islam toetrad en hier werd een Sumatraans leider van de beweging,
Goenawan, volgens een der Nederlandse controleurs 'als heilige vereerd',
'zowel vrouwen als mannen verdrongen zich om zijn kleren en zijn
handen te vatten en te kussen."
Op Java onthield de Sarekat Islam zich van vijandig optreden tegen de
regenten en zodanig optreden tegen de BB-ambtenaren kwam ook maar
weinig voor - wèl werd soms aggressief opgetreden tegen personen die
geweigerd hadden lid te worden of die met een lid in conflict waren
geraakt, tegen lagere inheemse functionarissen als politie-agenten, op-
, Av., p. 147. 2 Av., p. 90.

ACTIVITEIT VAN DE 'SAREKAT ISLAM'
zichters, kampong- en dessa-hoofden en inheemse ambtenaren van de
Dienst voor het Boswezen, hier en daar ook tegen Chinese handelaren
en geldschieters.
De leiding van de Sarekat Islam lag over het algemeen in handen van
ontwikkelden. Van het Centraal Comité maakten veel zonen van de
hogere en de lagere aristocratie deel uit (ook een kleinzoon van de vorst
uit het Pakoe-Alamse Huis) alsmede verscheidene journalisten; Korver
vermeldt dat van de bijna tweeduizend bestuursleden van afdelingen die
rechtspersoonlijkheid hadden gekregen, 40 %, de grootste groep, bestond
uit handelaren (die 'praktisch allen de titel van hadji droegen'), r6% uit
lagere ambtenaren, 14 % uit personen zonder beroep (dat konden zowel
jongeren zijn als vermogende inheemsen), 10% uit landbouwers ('de
meer gegoede elementen onder de dorpsbevolking') en 8 % uit beoefenaren
van religieuze beroepen; van die bijna tweeduizend bestuursleden
bezat 33 % een adellijke titel (op Java en Madoera alleen zelfs 48 %) en
35 % een religieuze.' De leiding van de Sarekat Islam lag dus duidelijk in
handen van inheemsen die boven of zelfs ver boven het niveau leefden
van de volksmassa's. Dat werd niet als bezwaarlijk gezien. Van primair
belang leek dat de Sarekat Islam in een belangrijk opzicht iets nieuws
bracht: alle taalmoeilijkheden ten spijt (het Maleis was verre van algemeen
bekend) werd zij, aldus Korver, 'de eerste sociale beweging in
Indonesië waarvan de leiders serieuze pogingen hebben gedaan om de
bevolking van praktisch heel Indonesië in één verbond te organiseren."
Een sociale beweging dus, en daarmee ook een politieke, maar een
beweging die de sociale tegenstellingen in de samenleving nergens
ingrijpend kon wijzigen, en een beweging bovendien die in geen enkel
staatkundig orgaan haar stem kon verheffen en invloed uitoefenen. Haar
oprichting was met uitbundig enthousiasme begroet en diegenen die er
lid van werden, konden een tijdlang kracht putten uit het besef dat zij
behoorden tot een groot, heel Indië omvattend verbond, als welks leden
zij zich in veel afdelingen aan elkaar kenbaar maakten met afgesproken
geheime tekens' - de resultaten evenwel, waar al die activiteit toe leidde,
kwamen geenszins tegemoet aan de gekoesterde Messiaanse verwachtin-
gen. Hieruit vloeiden twee gevolgen voort: dat enerzijds sommige leden
1 A.v., p. 244-51. 2 A. P. E. Korver: Sarekat Islam 1912-1916, p. 184. 3 Korver
vermeldt 'het opsteken van de hand met gesloten vingers of het met de hand op een
bepaalde manier over het gezicht wrijven bij een begroeting; het op een bepaalde
manier knopen van de hoofddoek of een ander kledingstuk; het stellen van bepaalde
vragen waarop bepaalde antwoorden gegeven moesten worden.' (a.v., p. 187)
243

INDIË ONTW AAKT
vagelijk gingen denken over gewelddadig optreden en dat zich anderzijds
bij een groter deel van de aanhang moedeloosheid ging aftekenen. Het
algemeen élan begon al in 'IS te verslappen, vooral in de dessa's - Tjokro
kreeg het gevoel, dat hij bezig was, vast te lopen.
In die omstandigheden nu werd aan de Sarekat Islam, althans aan haar
leiding, een geheel nieuwe impuls gegeven door in Indië werkzame,
sinds kort in de Indische Sociaal-Democratische Vereniging georganiseerde,
Nederlandse socialisten die meenden dat er voor de Sarekat Islam
slechts een toekomst was indien de beweging aan haar acties een meer
revolutionair karakter gaf en deze concentreerde op de klasse van welke
MarJÇgeleerd had dat zij een nieuwe samenleving zou scheppen: de
loonarbeiders. De eerste gecombineerde vergadering van de Indische
Sociaal-Democratische Vereniging en de Sarekat Islam vond in februari
'IÓ in Soerabaja plaats.
*
De Indische Sociaal-Democratische Vereniging was in mei '14 opgericht
en die oprichting was vooral het werk geweest van de socialistische
agitator H. J. F. M. Sneevliet, een man die zich onderscheidde door (wij
citeren een rapport uit '14 van de resident van Semarang) 'een buitengewone
strijdvaardigheid, handigheid, welbespraaktheid en zeldzame demagogische
overredingskracht ... Een dominerende persoonlijkheid met
buitengewoon veel werk-, stuw- en overredingskracht." Toen dit werd
geschreven, was Sneevliet een-en-dertig.
Hij was in 1883 in Rotterdam geboren. Na een hbs doorlopen te
hebben, werd hij employé van de Staatsspoorwegen. Hij trad toe tot de
Nederlandse Vereniging van Spoor- en Tramwegpersoneel. Daarvan
werd hij, jong als hij was (acht-en-twintig), in 191I voorzitter. Toen hij
een jaar later lid werd van de linkse afsplitsing van de SOAP, de
Sociaal-Democratische Partij, werd hij genoopt het voorzitterschap van
zijn vakbond neer te leggen en 'koos hij', aldus zijn biograaf F. Tichelman,
'de weg van zovelen die vastgelopen waren in het moederland: naar
Indië!" Wat hem daar vooral trof, was de passiviteit waarmee de inheem-
I Aangehaald in Kwantes, dl.!, p. 36-37. 2 F. Tichelman: Henk Sneevliet 1883-1942.
Een politieke biografie (1974), p. 22.
244

SNEEVLIET
sen de koloniale verhoudingen aanvaardden; dat een grote beweging als
de Sarekat Islam op haar eongressen van loyaliteit jegens het gouvernement
getuigde, was hem een gruwel. Hij zag het als zijn voornaamste
taak, in Indië het revolutionair sentiment te wekken en wat daar aan
organisaties zou ontstaan, in Marxistische richting te stuwen. In Semarang
vond hij werk als secretaris van de Handelsvereniging, een soort Kamer
van Koophandel, en de eerste organisatie waarop hij invloed ging uitoefenen,
was de Vereniging van Spoor- en Tramwegpersoneel, die
hoofdzakelijk geschoolde Indische Nederlanders en inheemsen als leden
had; een van de inheemsen die sterk onder Sneevliets invloed kwamen,
was de twintigjarige Semaoen, voorzitter van de Sarekat Islam-afdeling
te Semarang. In mei '14 richtte Sneevliet met enkele geestverwanten,
onder wie J. A. Brandsteder en ir. A. Baars, de Indische Sociaal-Democratische
Vereniging op. Brandsteder was voorzitter van de Indische
afdeling van de (in Nederland gevestigde) Bond van Minder Marinepersoneel
en beheerder van het bondsgebouw in de stad die de belangrijkste
marinebasis had, Soerabaja, Baars was in 'r4 als gouvernementsingenieur
in Indië aangekomen; hij was van de oprichters van de ISDV de enige
die het Maleis goed meester was.
Toen de ISDVontstond, was de Indische Partij reeds verdwenen, maar
Sneevliet en Baars hadden nog contact gehad met haar voormannen
Douwes Dekker, Tjipto en Soewardi. Na hun verwijdering uit de Indische
samenleving werd verbinding opgenomen met de Vereniging Insulinde
maar deze was als organisatie van hoofdzakelijk Indische Nederlanders
voor Sneevliet weinig interessant - het kwam hem op de inheemse
volksmassa's aan en hij beschouwde het dan ook als een succes
dat hij in aanraking kwam met het Centraal Comité van de Sarekat Islam.
Die verbinding kwam tot stand doordat Sneevliet in Soerabaja af en toe
deelnam aan besprekingen welke Tjokro te zijnen huize belegde. Trouwens,
de ISDV gaf zich in het algemeen veel moeite, contact te krijgen
met inheemsen; zij gaf een orgaan in het Maleis uit en inheemsen konden
als lid toetreden. Dat deden o.m. Semaoen, de jeugdige Raden Darsono
en, na terugkeer uit zijn ballingschap in Nederland, Tjipto. Uitvloeisel
van al deze contacten maar vooral van het contact met Tjokro was dat de
ISDVen de Sarekat Islam in februari 'rö de al gememoreerde eerste
gemeenschappelijke vergadering hielden. Wat Sneevliet daar betoogde
is niet bekend maar zal wel niet wezenlijk hebben verschild van wat hij
in die tijd elders naar voren bracht en waaromtrent in een gouvernementeel
rapport het volgende werd opgemerkt:
245

INDIË ONTWAAKT
'Bekend zijn de redevoeringen van de heer Sneevliet die 'spuwt' op oude
slaafse vormen, die 'spuwt' op het 'ja, meester' der gedweeë inlandse knechten,
die de inlander voorhoudt dat hij geen rechten heeft, alleen plichten. Wat heeft
de Javaan? Is zijn huis niet gelijk aan de stal zijner geiten? Wordt hij niet
geknecht door vreemdelingen die zijn bodem exploiteren en hem benutten als
werkkracht, alleen geschikt om te arbeiden voor de mensen van overzee die ginds
van verkregen rijkdommen leven, kruimkens achterlatende voor de nederige
Javaan? Intellectuelen, roept hij, gij zijt de hoop des vaderlands. Op u rust de
plicht om het domme volk, waaruit gij zijt voortgekomen, voor te lichten en het
aan te voeren ter verovering van mensenrechten. Gij en uw volk worden
geknecht. Schudt dan af de oude vormen die u tot slaafsheid doemen, maakt u
los van de banden waarin de overheerser u gevangen houdt. Richt u op, staat
overeind in het besef van uw rnenszijn!"
Betogen als deze hadden op Tjokro en de zijnen het effect dat zij, al
keerden zij zich nog steeds niet tegen het gouvernement, toch scherper
kritiek gingen uitoefenen op de koloniale suprematie. 'Men gevoelt hoe
langer hoe meer', aldus Tjokro in zijn eerste toespraak op het congres
van de Sarekat Islam dat in juni '16 in Bandoeng werd gehouden",
'dat het niet meer past dat Indië geregeerd wordt door Holland gelijk een landheer
zijn percelen beheert. Het is niet betamelijk, Indië te beschouwen als een melkkoe
die slechts eten krijgt ter wille van haar melk ... Thans is het ook niet passend
meer dat de ingezetenen, voornamelijk inlanders, geen recht hebben van medezeggenschap
in regeringsaangelegenheden die het lot van hen regelen ... Geenszins
willen wij uitroepen 'Wèg met het gouvernement', integendeel onze leuze
is: 'Mèt het gouvernement, samen met het gouvernement en tot steun van het
gouvernement om een goede richting uit te sturen.' 'l
Men kan zich niet anders voorstellen dan dat Sneevliet jegens Tjokro
betoogde dat het slot van zijn redevoering, als geciteerd, illusie-politiek
was: wat was de gouverneur-generaal van Nederlands-Indië anders dan
zaakwaarnemer van Nederlandse kapitalistische belangen? Die argumen-
tatie van Sneevliet en de zijnen bleef niet zonder effect op het Centraal
Comité van de Sarekat Islam. Toen deze ruim een jaar later, nl. in oktober
'17, op het volgend congres een nieuwe beginselverklaring vaststelde",
! Aangehaald in van der Wal: Opkomst, p. 465-66. 2 Kort tevoren had Idenburg
rechtspersoonlijkheid verleend aan de Sarekat Islam als een heel Indië bestrijkende
organisatie. l Aangehaald in de nota, 29 sept. 1916, van G. A. J. Hazeu aan de
gouverneur-generaal, in van der Wal: Opkomst, p. 171-72, 175. 4 Tekst in Kwantes,
dl. I, p. 44.

SNEEVLIET EN DE 'SAREKAT ISLAM'
werd daarin niets gezegd over samenwerking met het gouvernement: er
werd 'zelfbestuur' geëist, geen volk had, zo werd gesteld, het recht over
een ander te heersen, de Sarekat Islam zou strijd gaan voeren tegen 'het
zondig kapitalisme' (hiermee werd vooral het Westers kapitalisme bedoeld)
en wel zag zij de Islam als 'de godsdienst bij uitnemendheid voor
de zedelijke opvoeding van het volk', maar (en daarmee keerde de
beweging zich tegen alle Islamieten die in Indië een louter op de Koran
gebaseerde samenleving wilden opbouwen) 'de staat blijve buiten invloed
van elke godsdienst-inmenging doch behandele alle godsdiensten
op gelijke voet.'
*
In maart '17 werd het tsaristisch regime in Rusland ten val gebracht.
Sneevliet verheerlijkte dat gebeuren in een Semarangs dagblad en stelde
het aan de inheemse volksmassa's ten voorbeeld. De plaatselijke Handelsvereniging
ontsloeg hem - hij werd toen als secretaris en bezoldigd
propagandist aangesteld door de Vereniging van Spoor- en Tramwegpersoneel.
In wat hij verder over de ontwikkelingen in Rusland schreef,
getuigde hij van grote instemming met het beleid van Lenin en de
bolsjewiki die op een dictatuur van de communistische partij aanstuurden;
dat leidde tot verdeeldheid binnen de ISDVen deze werd vervolgens
in september '17 verlaten door een groep socialisten die de lijn van
de Nederlandse sociaal-democratie wilden blijven volgen; als deel van
de Nederlandse SDAP richtten zij de Indische Sociaal-Democratische
Partij op. Hun vertrek deed de ISDV verder naar links opschuiven en na
de Russische november-revolutie waarin Lenin en de zijnen de macht
grepen, werd Sneevliets toon nogjuichender. Het gouvernement meende
dat zijn invloed in de in wezen politieke organisaties welke in de
inheemse wereld waren ontstaan, allerwege te bespeuren was. Eind
oktober '18 sprak gouverneur-generaal van Limburg Stirum er zijn bezorgdheid
over uit in een particuliere brief aan mr. Th. B. Pleyte, die
minister van koloniën was geweest in het pas afgetreden kabinet-Cort
van der Linden en die Indië, waar hij van 1892 tot 1908 als advocaat
fortuin had gemaakt, goed had gekend:
'Wanneer gij hier terugkeert, mijn waarde, dan zult ge uw Indië ternauwernood
herkennen. Uiterlijk is 't alleen ten goede veranderd, maar innerlijk? Het
247

INDIË ONTWAAKT
is onrustbarend zoals de anarchistische leerstellingen van Sneevliet c.s. invreten,
zelfs in Boedi Oelomo-kringen ... Toch acht ik ingrijpen met zgn. exorbitante
maatregelen niet verantwoord zolang zij mij daartoe niet dwingen, en wel omdat
er werkelijk nog zulke schromelijke misstanden bestaan ten plattelande en het
groot-kapitaal zo goed als niets doet om daarin verbetering te brengen, 't geen
ik minder aan de vertegenwoordigers [hier te lande] dan aan de machthebbers in
Holland wijt."
Dat waren gedachtengangen die volledig aansloten bij de visie van
Idenburg die geweigerd had, de exorbitante rechten op de voormannen
van de Sarekat Islam toe te passen omdat hij die beweging gezien had als
'vrucht' van de bestaande ontevredenheid, niet als de 'wortel', en die met
instemming het woord van een planter had aangehaald dat de adrninistrateurs
van de suikerondernemingen over het algemeen hart voor de
bevolking hadden, maar niet' de suiker ... die heeft geen hart. Dat zijn
de mensen in Nederland die alleen maar dividenden en procenten
vragen.' Ook voor van Limburg Stirum was de 'zedelijke roeping' geen
frase - eerder was hij geneigd, met de staatkundige verheffing van Indië
haast te maken.
Dat leidde in de bewogen novembermaand van 1918, nog geen vier
weken nadat hij zijn particuliere brief aan Pleyte had geschreven, tot een
vertrouwenscrisis tussen hem en de nieuwe minister van koloniën:
Idenburg, zijn voorganger, aan wie voor de derde maal de portefeuille
van koloniën was toevertrouwd.
De schok van 1918
In augustus '14 had het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog in Indië
grote- bezorgdheid gewekt: bezorgdheid bij de Nederlanders en alle
anderen die zich met het moederland verbonden voelden, dat het oorlogsgeweld
niet halt zou houden voor de Nederlandse grenzen, bezorgdheid
ook in nog wijder kring dat Indië betrokken kon worden in een
strijd waaraan in '14, op Italië na, alle grote Europese mogendheden
alsook Japan waren gaan deelnemen. Er was vooral vrees dat laatstgenoemd
land op den duur tot aggressie kon overgaan - duidelijk was dat
de Nederlandse marine en het Knil niet bij machte waren, de moderne
I Brief, 26 okt. 1918, van van Limburg Stirum aan Th. B. Pleyte in a.v., p. 37.

GOUVERNEUR-GENERAAL VAN LIMBURG STIRUM
strijdkrachten van zulk een grote mogendheid te weerstaan. Van tal van
kanten gingen dan ook, mede in de inheemse samenleving en daar in
eerste instantie bij Boedi Oelama, stemmen op die betoogden dat Indië's
defensie moest worden versterkt; daarbij werd vooral bepleit dat men
naast het Knil een militieleger in het leven zou roepen, te bemannen uit
het haast onuitputtelijk reservoir van de tientallen miljoenen inheemsen.
Er was terzake nog geen enkele beslissing genomen toen Idenburg in
maart 'I6 als gouverneur-generaal werd opgevolgd door de man die wij
reeds enkele keren noemden: mr. J. P. graaf van Limburg Stirum.
Pleyte, de minister die voor van Limburg Stirums benoeming verantwoordelijkheid
droeg, was een overtuigd voorstander van Indië's ontvoogding.
Begin 'r8 verklaarde de memorie van toelichting bij een
wetsontwerp tot hervorming van de grondslagen van het bestuursstelsel
op Java (een wetsontwerp dat nadien werd ingetrokken, waarna het in
'25 tot de al behandelde Wet op de Indische staatsinrichting kwam),
'dat het doel der Nederlandse staatkunde in Nederlands-Indië geen ander kan
zijn dan Indië's hulpbronnen zoveel mogelijk door Indische volkskracht te
ontsluiten, de bevolking geschikt te maken tot het behartigen van eigen belangen
en het bestuur van eigen land, en daarmee de grondslagen te leggen voor
zelfbestuur" -
zelfbestuur als deel van het koninkrijk.
Zo dacht ook van Limburg Stirum er over." Hij was, na in Leiden
rechten gestudeerd te hebben, in r896 op drie-en-twintigjarige leeftijd
verbonden geworden aan Buitenlandse Zaken en had zowel ten departemente
als in de diplomatieke dienst verantwoordelijke functies bekleed.
Turkije, China en Japan had hij goed leren kennen. In 'r4 werd
hij gezant in Stockholm. Vermoedelijk was het vooral op grond van zijn
kennis van de internationale verhoudingen dat deze ervaren diplomaat,
al wist hij van Indië weinig af (hij had er in '13 als toerist rondgereisd),
midden in de Eerste Wereldoorlog tot gouverneur-generaal benoemd
werd.
Wat zijn opvattingen aanging: bij van Limburg Stirum stond, als bij
Idenburg, voorop dat de eenheid van het koninkrijk moest worden
gehandhaafd; wie deze zou aantasten en, publiekelijk de onafbankelijk-
, Aangehaald door W. H. van Helsdingen in Balans van beleid, p. 189. 2 In het nu
volgende gebruiken wij enkele gegevens uit van Limburg Stirums levensschets door
E. B. Locher-Scholten in het Biografisch Woordenboek van Nederland, dl. I, pag. 336-39.
249

INDIË ONTWAAKT
heid van Indië bepleitend, de wettelijke weg zou verlaten, zou, zei hij
in '20, 'op ijzer bijten'. Hij nam dat deel van zijn taak ernstig.
Teneinde het bijeenbrengen van gegevens op grond waarvan hij tot
ex- of internering kon besluiten te verbeteren en in het algemeen alle
oppositionele stromingen beter te observeren, richtte hij in mei '16, twee
maanden nadat hij zijn ambt had aanvaard, een Politieke Inlichtingendienst
op' die onder leiding kwam te staan van een gewezen kapitein van
het Knil, een gematigd man, die er met ernst naar ging streven, zo
nauwkeurig mogelijk te weten te komen wat er in de inheemse samenleving
leefde en die, conform de opvattingen van de gouverneur-generaal,
afkerig was van al te fors ingrijpen - van Limburg Stirum werd dan
ook spoedig in een van de in Indië verschijnende Europese dagbladen
voor 'bolsjewiek' uitgemaakt,"
Hier en daar werd het in de oorlogsjaren in Indië onrustig. In de
tweede helft van '15 gingen de inheemse landbouwers die particuliere
landerijen bij Soerabaja bewerkten, met klem protesteren toen hun bleek
dat die landerijen ten behoeve van de stadsuitbreiding van Soerabaja
waren verkocht waardoor zij zonder enige schadeloosstelling brodeloos
zouden worden; die protesten, door de Sarekat Islam, de Vereniging
Insulinde en Sneevliets ISDV ondersteund, brachten anderhalf jaar lang
deining teweeg. Tot gelijke protesten kwam het bij Semarang. Ernstiger
was wat op Zuid-Sumatra in het gebied van Djambi gebeurde. De
bevolking had er zich na 1900 onder leiding van haar inheemse hoofden
enkele jaren lang verzet tegen de consolidatie van het Nederlands gezag;
die hoofden waren in 'I2 afgezet en door uit Java overgebrachte inheemse
gezagdragers vervangen. Dat had al ontevredenheid gewekt; deze was
sterker geworden toen de nieuwe hoofden hoge belastingen en zware
herendiensten waren gaan opleggen en toen zich tot overmaat van ramp
van '14 af misoogst had voorgedaan. Eind augustus '16 brak een gewapende
opstand uit welke door de opstandelingen gezien werd als deel
van de 'heilige oorlog' die, zo heette het, door Duitslands bondgenoot
Turkije werd gevoerd. Het duurde meer dan twee maanden voordat het
Knil de opstand had gedempt; hij werd in zijn laatste fase volgehouden
door een kleine schare die beweerde namens de Sarekat Islam op te treden
en welker leider zich 'vorst' noemde. Geschat werd dat de opstand aan
vijfhonderd opstandelingen het leven had gekost; zij op hun beurt
1 Een tweede taak van de PID was, spionage door agenten van de oorlogvoerende
mogendheden tegen te gaan. 2 D. M. G. Koch: Batig slot, p. 21.
250

ONRUST
hadden aan het Knil verliezen toegebracht en enkele tientallen inheemse
gezagdragers gedood.
Die Djambi'se opstand wekte in heel Indië angst bij een deel van de
Europeanen. In '13 was in enkele van hun bladen al op een verbod van
de Sarekat Islam aangedrongen - dat geschiedde nu opnieuw, waarbij
sommige kranten, aldus Hazeu, het gouvernement een 'misdadig-welwillende'
houding jegens dat verbond verweten.'
Wie zo over het gouvernement oordeelde, kon zich slechts nieuwe
zorgen maken toen Indië als uitvloeisel van de ontvoogdingspolitiek een
eerste centraal-vertegenwoordigend lichaam kreeg: de Volksraad.
*
Tot de oprichting van die Volksraad was in december '16 door het
Nederlandse parlement bij de wet besloten. Hij zou een adviesorgaan
zijn met betrekking tot alle onderwerpen die bij ordonnantie vastgesteld
moesten worden en hij zou medewetgevend worden op begrotingsgebied.
Hij miste een aantal wezenlijke parlementaire bevoegdheden: het
recht van initiatief, het recht van interpellatie, het recht van enquête. Wat
kon hij wèl doen? 's Lands zaken in het openbaar bespreken (voor Indië
iets volslagen nieuws); dat doende, zouden de leden immuniteit genieten.
Het nieuwe lichaam, dat zijn beraadslagingen krachtens het bij
koninklijk besluit goedgekeurde reglement van orde in het Nederlands
diende te voeren, zou bestaan uit een door de Kroon benoemde voorzitter,
tevens lid, en acht-en-dertig andere leden, van wie negentien door
de gouverneur-generaal benoemd en negentien door de bestaande gewestelijke
en gemeenteraden gekozen zouden worden.
Over de gemeenteraden (in het voetspoor van Idenburg had van
Limburg Stirum hun aantal belangrijk uitgebreid) schreven wij in de
aanhef van dit hoofdstuk. Wij herinneren er aan dat de eerste in 1905
waren opgericht en dat in '16 alle gemeente- en gewestelijke raden
tezamen 682leden telden: 520 benoemden, 162 gekozenen. Die gekozenen
waren allen Europeanen, want pas in '17 werd bepaald dat ook een
deel van de inheemse leden en van de leden-Vreemde Oosterlingen
gekozen kon worden. Het actief kiesrecht, slechts door mannen uit te
oefenen, werd toen aan voorwaarden gebonden: kiezers moesten drie-
1 Nota, 21 juli 1917, van G. A. J. Hazeu aan van Limburg Stirum in Kwantes, dl. I,
p.20.

INDIIl ONTWAAKT
en-twintig zijn, Nederlands kunnen lezen en schrijven en een zuiver
inkomen hebben van minstens f 600 per jaar' - die laatste twee bepalingen
betekenden dat een deel van de Indische Nederlanders, een groot
deel van de Chinezen en Arabieren en het overgrote deel van de inheemsen
geen stemrecht hadden. Al dezulken konden dus ook op geen enkele
wijze invloed uitoefenen op de samenstelling van de Volksraad, voorzover
deze uit gekozen leden zou bestaan.
Het recht van de gouverneur-generaal om negentien leden te benoemen,
gaf hem de gelegenheid tot het aanbrengen van correcties: bij de
Europese leden van de raden zouden voormannen van de met de SDAP
verbonden Indische Sociaal-Democratische Partij, bij de inheemse leden,
die in overwegende mate inheemse gezagdragers waren, voormannen
van nationalistische groeperingen maar weinig sympathie ontmoeten
- achtte een gouverneur-generaal zulks van belang, dan kon hij enkelen
van die voormannen onder de benoemden opnemen.
Van Limburg Stirum maakte van die correctie-mogelijkheid gebruik.
Er waren in '17 behalve de Indische Sociaal-Democratische Partij nog
twee andere politieke groeperingen ontstaan: de Christelijk-Ethische
Partij en de Nederlands-Indische Vrijzinnigen-Bond. Van beide groeperingen
konden ook inheemsen lid worden - de associatie-politiek had
een zekere aanhang gevonden onder de Europeanen, althans onder diegenen
die zich voor politieke zaken interesseerden. Die interesse was
verre van algemeen. Veruit de meeste Europeanen, ca. 80%, lieten zich
aan de uitoefening van het stemrecht niets gelegen liggen, maar dat gold
in de jaren' Ioniet voor diegenen die voor de associatie-politiek voelden.
Juist zij waren in grote getale in de raden vertegenwoordigd, althans:
onder de negen Europeanen en Vreemde Oosterlingen die in '18 tot
Volksraadslid gekozen werden, waren zes candidaten van de Vrijzinnigen-Bond
en onder de.tien inheemsen die gekozen werden, vijf die door
diezelfde bond naar voren waren geschoven; van die vijf waren twee
tevens lid van Boedi Oetomo en was één tevens lid van de Sarekat Islam.
Gouverneur-generaal van Limburg Stirum mocht veertien Europeanen
en vijf inheemsen benoemen. Onder de Europeanen nam hij twee
voormannen van de Indische Sociaal-Democratische Partij op, ir. Ch. G.
Cramer, een gouvernementsingenieur, en Z. Stokvis, inspecteur van het
middelbaar onderwijs, en onder de inheemsen zowel Tjipto als Tjokro,
voorzitter van het Centraal Comité van de Sarekat Islam - van Limburg
Stirum had overigens in september '17 aan Pleyte geschreven dat het hem
1 Nederlandse kiezers: f 900.

DE VOLKSRAAD GEÏNSTALLEERD
bleef 'benauwen' dat hij 'slechts zo weinig' inheemsen kon benoemen.'
Zijn vrees was dat een lichaam van negen-en-dertig leden waarvan slechts
vijftien zouden behoren tot de inheemsen die in de samenleving als
geheel een overweldigende meerderheid vormden, de inheemse wereld
niet in het minst zou aanspreken.
Op 18 mei '18 werd de Volksraad door van Limburg Stirum geïnstalleerd.
'Het nieuwe orgaan', aldus in '41 de Commissie-Visman, 'kwam
uit Nederland als een geschenk waarvan men aanvankelijk in Europese
en inheemse kringen' (over de reacties onder de Indische Chinezen zullen
wij in het volgende hoofdstuk schrijven)
'de waarde niet goed schatten kon. Er was naast wreveligheid over dit 'parlementje
spelen' vooral vriendelijke belangstelling, maar weinig geestdrift. De dag van
18 mei 1918 ... is voor de tijdgenoten vrijwelonopgemerkt voorbijgegaan.
Volgens de ooggetuigenverslagen in de Batavia'se bladen woei er op de dag van
installatie slechts één enkele vlag langs de route welke de landvoogdelijke stoet
volgde ... Op het voorplein van de Volksraad begroette een groep Ambonnezen,
dankbaar voor hun vertegenwoordiging in het nieuwe college", de landvoogd
echter met hoera's. De enige warmte kwam dus van inheemse zijde" -
ja, maar van een zijde die zich goeddeels met Nederland had geïdentificeerd
en in zoverre niet representatief was voor wat onder de inheemsen
als geheelleefde.
Van Limburg Stirum hield een hooggestemde toespraak.' 'Er is een
Volksraad', zo haalde hij de eerste woorden uit artikel I van de desbe-
treffende wet aan. 'In dit sobere wetgevend woord', zei hij, 'ligt de
mogelijkheid ener gulden toekomst.' Dat lichtte hij o.m. als volgt toe:
'Door de bemoeiing van de Volksraad met de begroting zal zich een ongeschreven
staatsrecht ontwikkelen dat verplaatsing van het zwaartepunt naar Indië
medebrengt. De komende jaren zullen ons doen zien een door zoeken en tasten
langzamerhand zich aftekenende grenslijn tussen de bemoeienis der Staten-
Generaal en die van de Volksraad. Doch betreden om niet verlaten te worden is
de weg naar het doel waarnaar gestreefd wordt. Dat is: een verantwoordelijke
regering in Nederlands-Indië zelf, die in samenwerking met de Volksraad
gerechtigd zij tot het nemen van eindbeslissingen over alle aangelegenheden die
niet van algemeen rijksbelang zijn.
1 Brief, 12 sept. 1917, van van Limburg Stirum aan Pleyte in van der Wal: Volksraad,
dl. I, p. 206. 2 Dat lid was door de gouverneur-generaal benoemd. ' Verslag
Commissie-Visman, dl. I, p. 78. 4 Tekst in van der Wal: Volksraad, dl. I, p. 599 e.v.
253

INDIË ONTW AAKT
... Het is vanzelfsprekend dat in die gedachtengang slechts past een Volksraad
met een ledenaantal dat een veelvoud is van het tegenwoordige en welks
meerderheid wordt gevormd door de inheemse bevolking, die dan op mannen
zal moeten bogen in het bezit der kennis en ervaring die nodig zijn voor
bekleding der hoogste ambten.'
De wijze waarop van Limburg Stirum hier de 'gulden toekomst'
invulde, gaf op de duidelijkste wijze en geheel in overeenstemming met
Pleyte's gedachtengangen (deze had goedgekeurd wat van Limburg Sti-
rum wilde betogen) de doelstellingen van de ontvoogdingspolitiek weer.
Zeker, uit de inheemse samenleving moesten eerst 'mannen' voortkomen
'in het bezit der kennis en ervaring die nodig zijn voor bekleding der
hoogste ambten', maar was dat eenmaal geschied, dan zou Indië binnen
het koninkrijk autonoom worden onder een 'verantwoordelijke rege-
ring' (dat kon moeilijk iets anders betekenen dan: verantwoordelijk aan
de Volksraad) en met een vergrote Volksraad waarin de inheemsen in·de
meerderheid zouden zijn. Opzien baarde de toespraak van de landvoogd
niet, noch in Indië, noch in Nederland. De aangegeven doelstellingen
waren immers doelstellingen op lange termijn en in de nabije toekomst
zou kennelijk niets veranderen.
Het eerste dat de nieuwe Volksraad deed, was de koningin verzoeken
het reglement van orde in die zin te wijzigen dat zijn beraadslagingen
ook in het Maleis mochten worden gevoerd. Van Limburg Stirum legde
dat denkbeeld aan de Raad van Nederlands-Indië voor; deze was met
hem van mening dat het bezwaarlijk kon worden afgewezen. Pleyte werd
ingelicht en deed de landvoogd vervolgens telegrafisch weten (in het
Engels: het was nog oorlog en de gedachtenwisseling tussen Batavia en
Den Haag vond plaats via Engelse telegraafkabels die onder censuur
stonden) dat hij bezwaar had tegen 'jul! legal equalization of Dutch and
Malay languages', maar kon goedvinden dat het reglement van orde aldus
zou worden gewijzigd, 'that members feeling themselves not speaking Dutch
with fluency have freedom to use Malay stop can you agree?' 'Splendid I agree',
antwoordde van Limburg Stirum.'
Wat in de Volksraad in de eerste zittingsperiode verder te berde werd
gebracht, vond de gouverneur-generaal minder 'splendid.' 'Het grote
.bezwaar dat ik', schreef hij eind juni aan Pleyte,
1 Telegram, 4 juni 1918, van van Limburg Stirum aan Pleyte en 6 juni 1918 van Pleyte
aan van Limburg Stirum in a.v., p. 2}9-30.
254

EERSTE VERGADERINGEN VAN DE VOLKSRAAD
'tegen de behandeling van zaken heb, is dat het college zich in't geheel niet
bewust toont te zijn van zijn verantwoordelijkheid voor's Lands middelen en
stemt voor overgrote uitgaven zonder zich één ogenblik bezig te houden met de
vraag vanwaar het geld moet komen ... Er moet veel veranderen voor Indië voor
zelfbestuur rijp is, dat staat nu wel vast, als de V[olks] R[aad] het voor 't zeggen
had, waren wij weldra failliet."
Negatiever nog, ja met onverholen minachting oordeelden de hoofd-
ambtenaren van de departementen die op de publieke tribune het beraad
in de Volksraad volgden. De gouverneur-generaallichtte er de minister
over in. "Ze moesten ze alle negen-en-dertig de zaal uittrappen'. 'De
vent moet oneervolontslagen worden.' 'Hoe is 't mogelijk dat zoiets
geduld wordt', ziedaar een drietal exclamaties van evenzovele hoofd-
ambtenaren van goede naam." De reacties in het grootste deel van de
Europese pers waren navenant en spoedig werd door die pers in het geheel
geen aandacht meer besteed aan wat in de Volksraad werd verhandeld.
*
In ' 14 was, na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog, in Indië veel
gesproken en geschreven over de vorming van een inheemse militie en
daarop was, wij wezen er eerder op, ook in inheemse kring positief
gereageerd. In de zomer van '16 werd met medewerking van Boedi
Oetomo, de Sarekat Islam, de in 1909 opgerichte Regentenbond en de
heersers van de Vorstenlanden een Comité Indië Weerbaar opgericht dat
een delegatie naar Nederland zond - het delegatielid van de Sarekat Islam
wekte daar enige weerstand toen hij er in een toespraak betoogde dat
Indië zelfstandig moest worden. Meer weerstand kwam er, nu bij de
Europeanen in Indië, toen het delegatielid van Boedi Oetomo, na zijn
terugkeer, in oktober '17 in Djokjakarta een toepraak hield waarin hij de
Nederlandse macht als de rechter- en de inheemse als de linkerhand
aanduidde, waarop hij liet volgen: 'Als er een inheemse militie is van
een half miljoen man, zal de rechterhand de verlangens van de linker
moeten respectercn.'" Sprak hieruit nog een zekere principiële bereidheid
1 Brief, 29 juni 1918, van van Limburg Stirum aan Pleyte in a.v., p. 235. 2 A.v.,
22 juni 1918 in a.v., p. 233. 'Aangehaald in A. Nagazumi: The Dawn of Indonesian
Nationalism, p. 1 I 5.
255

INDIË ONTWAAKT
tot medewerking aan de oprichting van een inheemse militie, een klein
jaar later, zo lichtte Hazeu begin september '18 van Limburg Stirum in,
was de stemming omgeslagen, zulks als gevolg van 'vooral de felle
tegenactie van de ISDV', d.w.z. van Sneevliet en de zijnen. Zij hadden
betoogd, 'dat een krachtig leger ook hier te lande slechts zou dienen ter
verdediging van het kapitalistische uitbuitingssysteem', en die betogen
hadden 'niet nagelaten in wijde kringen indruk te maken'! - trouwens,
de Eerste Wereldoorlog liep ten einde.'
Eind september kwam het derde nationale congres van de Sarekat Islam
bijeen. Voorzitter Tjokro uitte zich scherper dan ooit tevoren: hij eiste
zelfbestuur voor Indië. 'Ons lot': betoogde hij,
'wordt beslist in het verafgelegen Nederland. Indië wordt beschouwd als een
bezitting daarvan en heeft in de bepaling van zijn bestemming geen zeggenschap.
Wij willen eenzelfde stel van rechten als de burgers in Nederland, kortom
volledig zelfbestuur ... Wij hebben als hiergeborenen recht op een aandeel in
het bestuur; ook onze godsdienst eist medezeggenschap van elk volk: het bestuur
over zijn land ... Het recht van zelfbestuur is een recht van de eerste rang ...
Wij moeten binnen zeer korte tijd zelfbestuur hebben. (applaus) ... Op vrijgevigheid
der regering mag niet worden gerekend: geen regering geeft uit eigen
beweging rechten aan het volk. De regering kan weigeren aan de wensen van het
volk te voldoen, maar een regering die niet rechtvaardig is, stort tenslotte ineen.
Onze regering begrijpt en beseft dat. Zij heeft ons verschillende 'scholen' gegeven
waar wij ons kunnen voorbereiden voor zelfbestuur (gemeenteraad, Volksraad),
maar die 'scholen' zijn nog verre van volmaakt. Eén daarvan, de Volksraad, staat
veel te ver van het volk af om dit de betekenis ervan voor onze politieke
opvoeding te doen begrijpen.'
Tjokro stelde aan het congres voor, de gouverneur-generaal, de Volksraad,
de minister van koloniën en de Tweede Kamer een motie toe te
zenden waarin aangedrongen werd op 'spoedige invoering van zelfbestuur',
toekenning van het kiesrecht aan alle mannelijke ingezetenen van
een-en-twintig jaar en ouder die konden schrijven (hetzij met Latijnse,
hetzij met Arabische of Javaanse letters), toekenning van het recht van
interpellatie en van enquête aan de Volksraad en evenredige vertegenwoordiging
van de bevolkingsgroepen (hetgeen de inheemsen een overweldigende
meerderheid zou hebben gegeven in alle vertegenwoordi-
1 G. A J. Hazeu: Nota, 5 sept. 1918, aan van Limburg Stirum in Kwantes, dl. I,
p. 95. 2 In gouvernementskringen werd het pro en contra van de vorming van een
inheemse militie nog geruime tijd overwogen; in de zomer van '23 werd daar een
punt achter gezet: men liet het project vallen.
256

DE 'SAREKAT ISLAM' WORDT RADICALER
gende colleges). 'Gejuich' en 'herhaalde fanfares' volgden en Tjokro's
motie werd met algemene stemmen aangenomen.'
Terecht constateerde Hazeu in een nabeschouwing over het congres
dat Sneevliets denkbeelden belangrijk aan invloed hadden gewonnen in
de Sarekat Islam. Men wilde nu, schreef hij, 'macht ... vormen door de
kracht van goede organisatie tegen de 'kapitalistische maatschappij'. En
men zal trachten die organisatie in het leven te roepen doot de werknemers
in industrie en bedrijf op te wekken tot aaneensluiting' (m.a.w. tot
het vormen van vakbonden) 'en om voortaan het lot in eigen handen te
nemen'" - precies waar Sneevliet op had aangedrongen. Trouwens, enkele
leden van het Centraal Comité van de Sarekat Islam waren nu toegetreden
tot Sneevliets organisatie, de ISDV - omgekeerd hadden drie van zijn
jeugdige volgelingen belangrijke posities verworven in de Sarekat Islam:
Semaoen en de redacteur van het Maleise orgaan van de ISDV waren in
het Centraal Comité opgenomen en Darsono had een aanstelling gekregen
als bezoldigd propagandist. Dit alles liet slechts de conclusie toe dat
het gouvernement van de zijde van de Sarekat Islam onder sterker druk
zou worden geplaatst.
Juist in dat perspectief moest van Limburg Stirum het bedenkelijk
achten dat zich in '16 en in '18 bij de marine en het Knilonrust had
gemanifesteerd.
In mei '16 hadden opvarenden van het pantserschip 'De Zeven Provinciën'
in Soerabaja dienst geweigerd en vervolgens met enkele honderden
andere marinemannen gedemonstreerd tegen de wantoestanden
in het militair hospitaal; bij die demonstratie waren door ingrijpen van
de politie gewonden gevallen - nieuwe gevallen van dienstweigering
maar nu ook van sabotage waren daar het gevolg van geweest.' Dan
hadden in april '18 Knil-militairen een optocht in Semarang gehouden,
rode vlaggen met zich voerend en roepend: 'Leve Sneevliet, leve de
revolutie!' Twee maanden later, in juni, had een patrouille Ambonnezen
een opstootj e moeten dempen dat zich in de kazerne der veldartillerie te
Batavia had voorgedaan, en was in Soerabaja een comité gevormd ter
voorbereiding van de oprichting van een soldatenbond. Wel kwam toen
in Batavia op initiatief van de organisatie der onderofficieren spoedig een
bond van gezagsgetrouwe Knil-soldaten tot stand, maar in Semarang,
1 G. A. J. Hazeu: Verslag, 9 nov. 1918, aan van Limburg Stirum in Kwantes, dl. I,
p. 104-05. 2 A.v., nota a.v. in a.v., p. III. 3 Talrijke demonstranten, dienstweigeraars
en saboteurs waren gearresteerd en bijna vijftig hunner waren naar Nederland
teruggezonden waar zij op vier na waren ontslagen.
257

INDIË ONTWAAKT
waar Sneevliet de sterkste aanhang had, bleef het onder de militairen
onrustig. Tenslotte had zich, ook in juni, op de rede van Ambon een
geval van collectieve dienstweigering voorgedaan aan boord van het
pantserschip 'Koningin-Regentes': omstreeks honderd matrozen en mariniers
hadden daarmee willen protesteren tegen het feit dat hun herhaaldelijk
z.g. rode (d.w.z. ongeslepen) rijst was voorgezet in plaats van witte
- de meesten hunner waren gearresteerd.
Al deze verschijnselen die tezamen er aan deden denken hoe in '17 in
Rusland de revolutie was ingeleid, gaven van Limburg Stirum de indruk
dat de algemene situatie in Indië nogal instabiel was. Hoe haar stabieler
te maken? Hij zag het als nuttig dat de positie van de Volksraad werd
versterkt en dat daarvan mededeling zou worden gedaan. Midden september
schreef hij aan Idenburg, minister van koloniën in het begin
september gevormde eerste kabinet-Ruys de Beerenbrouck, dat het zijns
inziens 'nodig (was), uit te spreken dat het aantal Volksraadsleden moet
worden uitgebreid en het kiesstelsel gewijzigd: directe verkiezingen met
een zo uitgebreid stemrecht als mogelijk." Het eerste stuk dat Idenburg
hem vervolgens toestuurde, was een brief d.d. 5 oktober waaruit bleek
dat hij van Limburg Stirums brief aan Pleyte had gelezen waarin de
gouverneur-generaal geklaagd had over het lichtvaardig karakter van de
beraadslagingen in de Volksraad. 'Tevoren', schreef Idenburg, 'heb ik wèl
vermoed maar niet zo duidelijk als nu gezien, het nadeel voortvloeiende
uit het feit dat de oppositie geen kans heeft ooit geroepen te worden tot
het zelf-doen? - uit de Volksraad zou immers geen regering kunnen
voortkomen. Een tweede, langere, meer programmatische brief volgde
op 8 oktober'; daarin schreef Idenburg dat in Indië 'de scheiding tussen
... het autochtone gezag en de bestuursvoering van het vreemde, het
leidende, het Nederlandse gezag' voorop moest blijven staan, maar dat
hij het wenselijk vond dat zowel op Java als in de Buitengewesten
'aanstonds' een begin werd gemaakt met de vorming van provincies; op
Java zouden die provincies zich moeten ontwikkelen uit de regentschappen
en die regentschappen wilde hij plaatsen onder louter uit inheemsen
bestaande regentschapsraden waaraan 'geleidelijk het bestuur over het
gehele regentschap' zou worden opgedragen. Van deze brief (er stond
niets in over uitbreiding van bevoegdheden van de Volksraad) deed
1 Brief, 14sept. 1918,van van Limburg Stirum aan ldenburg, in van der Wal: Volksraad.
dl, I, p. 247-48. 2 Brief, 5 okt. 1918, van ldenburg aan van Limburg Stirum, a.v.,
p. 248. 3 Tekst: a.v., p. 248-253.

IDENBURG EN VAN LIMBURG STIRUM
ldenburg van Limburg Stirum in een telegram (no. 360) een samenvatting
toekomen. Van Limburg Stirum seinde op 14 oktober terug (telegram
nO·405):
'In order to dissipate misapprehensions of those who confuse self-government with
independence and feeling of uneasiness as to future existing among Europeans, I think
desirable statement in Volksraad placing in foreground indissolubility ties uniting Holland
and India, further on lines your 360 adding that ultimate goal you sketched can only be
attained when electorate sufficiently developed intellect and character to hold their representatives
to account ... For whole archipelago central government in which native populations
will gradually have greater share and which will be responsible to Indian peoples in manner
to be determined later. Please telegraph before end month whether you concur' -
men ziet: met zijn voorstelover een 'central government' dat 'will be
responsible to Indian peoples', sneed van Limburg Stirum een thema aan
waarover ldenburg zich als minister nog niet had uitgelaten. Het was van
Limburg Stirum evenwel bekend dat ldenburg zich als gouverneurgeneraal
grote moeite had gegeven (vergeefs) om te bereiken dat de
Volksraad mede-wetgevende bevoegdheid zou krijgen.
ldenburg seinde op 16 oktober terug':
'Entirely concurring views expressed your 405. I would only add granting responsible
Government must also depend on experience gained and skill acquired by elected representatives
in managing public affairs in local bodies.'
Zo ver was de gedachtenwisseIing tussen de gouverneur-generaal en
de verantwoordelijke minister gevorderd, toen de gebeurtenissen in
november door het einde van de Eerste Wereldoorlog, de revolutie in
Duitsland en de gevolgen welke die ontwikkelingen in Nederland hadden,
in een stroomversnelling geraakten.
*
In Nederland (wij vatten kort samen wat wij terzake in deel I van ons
werk, Voorspel, schreven) vernam men op vrijdag 8 november dat in
Duitsland de republiek was uitgeroepen en dat arbeiders- en soldatenraden
plaatselijk de macht in handen hadden genomen - daags daarna sprak
Ruys in Den Haag met de liberale en vrijzinnig-democratische leiders,
I Tekst: a.v.
259

INDIË ONTWAAKT
die, aldus Ruys drie dagen later aan een van zijn partijgenoten, 'de
revolutie' als 'niet te keren' zagen.' Zo dacht ook Troelstra, de politieke
leider van de SDAP, er over. Op maandagavond I I november sprekend
in Rotterdam, riep hij zijn toehoorders toe: 'Verzuimt het ogenblik niet,
grijpt de macht die u in de schoot wordt geworpen en doet wat gij moet
en kunt doen . . . Wij maken een 'revolutie omdat het kan en moet'
.._ dinsdagmiddag eiste hij in de Tweede Kamer dat 'de bourgeoisie' zou
abdiceren.
'Zijn oproep', schreven wij in Voorspel, 'was een slag in de lucht. Naar
zijn parool hadden de meesten van zijn medebestuurders geen oren, laat
staan zijn tegenstanders, en die laatsten waren actiever dan de eersten.'
Het kabinet-Ruys gaf geen krimp, er werd met snelheid uit betrouwbare
met groot verlof gezonden dienstplichtigen een Bijzondere Vrijwillige
Landstorm gevormd en toen op maandag 18 november op het Malieveld
in Den Haag een grote demonstratie werd gehouden ter huldiging van
koningin Wilhelmina, stond vast dat er van revolutie in Nederland geen
sprake zou zijn.
Wat was in Batavia geschied?
De perstelegrammen over de omwenteling in Duitsland wekten daar
in Europese kringen waar men zich toch al afvroeg wat de toekomst zou
brengen, grote beroering. Op maandag de I Ide deden geruchten de ronde
dat in Nederland een opstand was uitgebroken: de koningin zou afstand
hebben gedaan van de troon en de gouverneur-generaal zou zijn afgezet.
Van Limburg Stirum hield ernstig rekening met de mogelijkheid dat die
opstand succes zou hebben, wellicht al had gehad. 'Ik was', schreef hij
enkele weken later aan Idenburg,
'tot het besluit gekomen dat bij omwerping van het wettig gezag in Nederland,
de Indische regering zou hebben voort te gaan met haar arbeid, zich aan mogelijke
telegrammen niet zou storen doch een revolutionaire regering beschouwen als
voorlopig en wachten op mogelijke wetten of verordeningen die haar met de
mail zouden bereiken. Echter zou dan een beroep gedaan moeten worden op de
Volksraad om met de regering samen te werken en tijdelijk over te nemen de
controle, thans door de minister van koloniën en de volksvertegenwoordiging
uitgeoefend' -
m.a.w.: hij zou dan het gouvernement onder de Volksraad plaatsen. 'De
meest onrustbarende telegrammen,' der grote persagentschappen over
1 P. J. Gribling: P.]. M. Aa/berse 1871-1948 (1961), p. 316-17.
260

REVOLUTIE IN NEDERLAND?
hetgeen in Nederland zou zijn geschied, liet hij niet aan de dagbladen
in Indië doorgeven, wèl echter, 'omdat niet alles te stoppen was', die
over Troelstra's redevoering van de r rde in Rotterdam en die 'schenen
velen onheilspellend'. Er 'woei een sterke rode wind over In1diëdie bijv.
de procureur-generaal, naar hij mij zei, niet onberoerd liet', 'een der
voortreffelijkste raadsheren in het hof' (het Hooggerechtshof, 's lands
hoogste rechterlijke instantie) '(eiste) onmiddellijk een parlement voor
Indië' en er kwamen berichten over komplotten - zo zou het Volksraadslid
Cramer in een auto medestanders van Sneevliet, na overleg met deze
en met Semaoen, uit Semarang naar Batavia hebben gehaald, samen met
E. F. E. Douwes Dekker die pas naar Indië was teruggekeerd.
Op zaterdag 16 november hield Cramer in de Volksraad een toespraak
waarin hij meedeelde dat de Volksraadsleden van de Indische Sociaal-
Democratische Partij voortaan met die van Boedi Oetomo, de Sarekat Islam
en de Vereniging Insulinde (het restant van Douwes Dekkers Indische
Partij) zouden samenwerken. Die toespraak gaf bij van Limburg Stirum
de doorslag: niet wetend dat het tij in het moederland al was gekeerd en
zonder zich de tijd te gunnen tot overleg met Idenburg, besloot hij dat
de eerste gouvernementswoordvoerder in de Volksraad, de regeringsgemachtigde
voor algemene zaken D. Talma, aldaar op maandag de r Sde
een verklaring zou afleggen, 'waaruit zou blijken dat de regering niet
blind was voor de tekenen des tijds.'!
Op zondag de 17de vernam van Limburg Stirum dat het hoofdbestuur
van de Nederlands-Indische Vrijzinnigen-Bond die ochtend een urgentieprogram
had opgesteld waarin er op werd aangedrongen dat de Volksraad
wetgevende bevoegdheid zou krijgen en dat het gouvernement
jegens de Volksraad verantwoordelijk zou worden - de gouverneurgeneraal
meende nadien dat zijn eigen gedachtengangen parallel liepen
aan wat althans door een deel van de gematigde Europese publieke opinie
wenselijk werd geacht. Hij ontving diezelfde dag een telégram uit Den
Haag waarin Idenburg hem berichtte dat op een verklaring van mi~isterpresident
Ruys, inhoudend dat in Nederland geen ordeverstoringen
zouden 'worden geduld en dat het grondwettig bestel niet zou worden
gewijzigd maar dat de regering wèl langs wettige weg hervormingen
wilde doorvoeren, gunstig was gereageerd - van Limburg Stirum gaf
onmiddellijk het desbetreffend bericht door aan de pers. De volgende
dag, maandag de r Sde, liet Talma aan de voorzitter van de Volksraad,
I Brief, 1 dec. 1918, van van Limburg Stirum aan Idenburg, in van der Wal: Volksraad,
dl. I, p. 256-57.
261

INDIË ONTWAAKT
.dr, J. C. Koningsberger, de verklaring lezen die van Limburg Stirum,
zonder de. Raad van Nederlands-Indië te raadplegen, had opgesteld
- Koningsberger ried met klem aan, de voorlezing achterwege te laten,
Talma weigerde dat aan de gouverneur-generaal ter kennis te brengen
en de voorlezing vond plaats. 'De ontvangen berichten', aldus de tekst
die Talma deed horen I,
'stemmen tot dankbaarheid ... Verblijdend ook voor Indië is het dat de Nederlandse
regering met volle kracht maatschappelijke hervormingen wil doorvoeren,
langs wettelijke weg en met handhaving der orde. Ook voor het bestuur van deze
kolonie zijn deze berichten van overgroot belang. De nieuwe koers, welke de
jongste wereldgebeurtenissen voor Nederland hebben voorgeschreven, bepaalt
tevens de richting welke ook hier zal moeten worden gevolgd. Het gaat trouwens
hier minder om wijziging van de koers dan om versnelling van het tempo.
Regering en Volksraad worden dientengevolge voor nieuwe verhoudingen,
verschuivingen van bevoegdheden geplaatst welke op dit ogenblik nog niet
volledig zijn te overzien. Vast staat echter dat beider taak aanzienlijk wordt
verzwaard en nauwe samenwerking eist. De ernstige wil daartoe is bij de regering
aanwezig en zij weet dat dit ook bij de Volksraad het geval is.'
Dit was rijkelijk vaag, 'goed bedoeld àls olie op de opkomende
golven', schreefKoningsberger twee maanden later, 'maar in werkelijkheid
olie op het opvlammende vuur."
Inderdaad, terwijl de meeste Nederlanders en Indische Nederlanders
met vreugde en opluchting vernamen wat zich in het moederland had
afgespeeld (een adres van hulde aan de koningin. werd door tienduizenden
hunner ondertekend), stelde de meerderheid van de Volksraad aan
het gouvernement de vraag wat het onder de 'nieuwe verhoudingen' en
de 'verschuiving van bevoegdheden' verstond: Het stellen van die vraag
had de hartelijke instemming van de nationalisten onder de inheemse
leden van de Volksraad; zij hadden geweigerd aan een adres van hulde
aan de koningin hun adhesie te betuigen, "Ijipto', aldus van Limburg
Stirum, 'bleek ... een echte straatjongen met wie niet verstandig te praten
valt, Tjokro is onbetrouwbaar zoals altijd? - beiden had hi} benoemd!
Hij trachtte zich uit de moeilijkheden te redden door, nog steeds
zonder overleg met de Raad van Nederlands-Indië en met Idenburg, te
besluiten tot het instellen van een commissie welke zou nagaan op welke
1 Tekst in a.v.,p. 604. 2 Brief, IS jan. 1919, van J. c. Koningsberger aan A. C. D. de
Graeff, a.v., P.278. 3 Brief, I dec. 1918, van van Limburg Stirum aan Idenburg, a.v.,
p.2S8.
262

VAN LIMBURG STIRUMS VERKLARING VAN 2 DECEMBER' I 8
punten de verhouding tussen Nederland en Indië en Indië's inwendig
bestel konden worden hervormd, en liet van de instelling van die
commissie op 2 december door Talma mededeling doen aan de Volksraad.
'Dit staat evenwel vast', zei Talma bij die gelegenheid,
'dat een enigszinsbeduidende hervorming niet denkbaaris zonder aanzienlijke
uitbreiding van de bevoegdheidvan de Volksraad,zonder principiëlewijziging
van het karakter van dit college, hetwelk van zuiver adviserend lichaam zal
moeten worden een integrerend deel van de regering, met daadwerkelijke
medezeggenschapin en controle op het bestuur."
Deze uitspraak, uit persberichten in verkorte vorm in Nederland
bekend geworden, deed daar in conservatieve kringen onmiddellijk een
storm van protesten opsteken; tot diegenen die van Limburg Stirums
beleid het scherpst veroordeelden, behoorden Colijn (wij komen in het
volgend hoofdstuk op hem terug) en de liberale voorman mr. D. Fock,
die in de laatste twee decennia van de negentiende eeuw in Indië advocaat
en procureur was geweest, nadien ruim twee jaar als minister van koloniën
en een gelijke periode als gouverneur van Suriname had gefungeerd,
na zijn terugkeer uit de West Tweede Kamer-lid was geworden en begin
'17 benoemd was tot voorzitter van dat college. Idenburg kreeg van hen
en anderen de wind van voren - er werd op de minister pressie uitgeoefend
om van Limburg Stirum onmiddellijk terug te roepen. Dat
weigerde hij, maar het leek hem nodig, onverwijld op de berichten uit
Batavia te reageren. 'Wij zullen ons, als ik wèl zie', schreef hij op
II december aan van Limburg Stirum, 'in Indië moeten wachten tegen
het buigen voor de waan van de dag' - dat wèl te doen zou tot 'wantoestanden'
leiden, 'verkeerde politiek' was het 'om thans reeds sterk aan te
dringen op uitbreiding van Volksraadsbevoegdheden', en hij, de verantwoordelijke
minister, was niet bereid daaraan mee te werken."
Een kleine twee maanden later, op 8 februari 1919, ging hij dieper op
de twee verklaringen in welke van Limburg Stirum Talma had laten
afleggen - verklaringen die hij pas kort tevoren in extenso had ontvangen.
'Zeer te betreuren' noemde hij het nu, dat de gouverneur-generaal in
beide geen enkel uitdrukkelijk voorbehoud had opgenomen ten aanzien
van de instemming van regering en Staten-Generaal.' Dat waren woor-
, Tekst in de brief, 8 febr. 1919, van ldenburg aan van Limburg Stirum, a.v.,
p. 295. 2 Brief, II dec. 1918, van ldenburg aan van Limburg Stirum, a.v.,
p.261-62. 'A.v., 8 febr. 1919, a.v.,p. 295.
263

INDIË ONTWAAKT
den die kritiek inhielden - die kritiek had hij intussen scherper kunnen
formuleren. In Den Haag ging hij binnenskamers verder dan hij aan van
Limburg Stirum had doen blijken. Diens naar Nederland teruggekeerde
naaste medewerker en goede vriend jhr. mr. A. C. D. de Graeff (deze was
in zijn Indische carrière Algemeen Secretaris, lid van de Raad van Nederlands-Indië
en tenslotte vice-president van die Raad geweest) kreeg
op 17 februari van Idenburg te horen dat 'de stemming zich ... algemeen
tegen de gouverneur-generaal had gekeerd, Amsterdam' (d.w.z. de effectenbeurs
en de grote cultuurondernemingen) 'in de eerste plaats en in
het algemeen het 'kapitaa!"; in de Tweede Kamer stonden slechts de
sociaal-democraten aan van Limburg Stirums zijde. 'Woordelijk zei hij
mij', aldus de Graeff in een brief aan van Limburg Stirum,
'dat er betrekkelijk maar zo weinig zaken waren waarover hij een zó vaststaande
opinie had dat discussie eigenlijk overbodig was, en tot die weinige principiële
punten behoort zijn overtuiging dat een parlement met een responsible government
voor Indië nog in de eerste 25 à 30 jaar een ramp zou zijn, welke tot het algehele
verlies der koloniën zou leiden ... Indië is politiek; nog volkomen onrijp, een
Indisch volk dat in een parlement vertegenwoordiging zou vinden, bestaat niet.'
Grote verbazing bij de Graeff die in Indië een vooruitstrevende Idenburg
had leren kennen! 'Ik moet u eerlijk zeggen', vervolgde hij in zijn
brief aan van Limburg Stirum,
'dat ik versteld stond, 'mijn' Idenburg zo reactionair te horen spreken en ik deed
opnieuw de ervaring op dat Idenburg met al zijn meer dan uitnemende eigenschappen
spoedig onder de invloed van anderen komt ... Hier is niet Idenburg
aan het woord die n.b. zelf als GG bij de minister er zo herhaaldelijk op heeft
aangedrongen dat men de V[olks] R[aad] ten minste op het gebied van wetgeving
medezeggenschap zou geven, maar hier spreken Colijn die over alles en iedereen
heerst, Fock, de teleurgestelde eeuwige candidaat voor het GG-schap ... en zovele
anderen .
. . . Veel zal er van afhangen hoe de discussies in de Kamer verlopen. Fock zal
van zijn voorzittersstoel afdalen en het woord nemen'! -
inderdaad, dat deed Fock.Toen de Tweede Kamer begin april het in Indië
gevoerde beleid besprak, droeg hij zijn voorzitterschap aan een der
vice-voorzitters over om als Kamerlid de verklaringen welke van Limburg
Stirum had laten afleggen, te karakteriseren als 'verwarring stich-
! Brief, 20 febr. 1919, van A C. D. de Graeff aan van Limburg Stirum, a.v.,
P·298-300.
264

KRITIEK OP VAN LIMBURG STIRUM
tende fantasieën'.' De overgrote meerderheid van de Tweede Kamer
beaamde dat oordeel. De landvoogd die die 'fantasieën' had laten afleggen,
werd niet teruggeroepen (vermoedelijk werd gevreesd dat zulks in
Indië nieuwe spanningen zou doen ontstaan) maar zijn positie in Nederland
was fataalondermijnd. Zij werd nog verder verzwakt toen Idenburg,
ontrouw geworden aan idealen die niemand vuriger had beleden dan hij,
in de zomer van' I9 physiek ineenstortte ; hij werd in de herfst als minister
opgevolgd door S. de Graaff, een veel conservatiever denkende oud-BBambtenaar,
met wie van Limburg Stirum spoedig een zeer gespannen
verhouding kreeg.'
*
Ondermijnd was van Limburg Stirums positie óók bij de Europese groep
in Indië. Het grootste deel van de Europese pers had voor zijn beleid
geen goed woord over. Een van de critici in de Volksraad, de bestuursambtenaar
M. B. van der Jagt, hield daar nog in december '18 een
toespraak waarin hij de activiteiten van de Sarekat Islam 'misdadig' noemde;
'een klein aantal volksmenners, optredend met halve kennis van
zaken, in grote oppervlakkigheid, in ijdelheid en machtsbegeerte en
mateloze zelfoverschatting', was, zei hij, bezig, de eenvoudige inheemsen
op een dwaalspoor te brengen.' Dat betoog viel bij de meeste Europese
leden van de Volksraad die tegen een zekere versnelling van de ontvoogdingspolitiek
geen bezwaar hadden, niet in goede aarde, maar van der
Jagt 'werd', aldus de historicus P. J. Drooglever,
'toegejuicht in de grote bladen ... en overstelpt met adhesiebetuigingen van
plantersverenigingen, en een tweetal volijverige BB'ers organiseerde, tegen de
wens van hun directe superieuren in, een handtekeningenactie ter ondersteuning
van van der Jagts aanval op de 'hyper-ethische' politiek. Dat leverde een album
op met 4 000 handtekeningen','
'geheel gevuld', schreef van der Jagt later, 'met handtekeningen van
1 P. J. Oud: Het jongste verleden. Parlementaire geschiedenis van Nederland 1918-1940,
dl. I (1948), p. 231. 2 De Graaff is ook in het tweede en derde kabinet-Ruys de
Beerenbrouck (resp. van september '22 tot augustus '25 en van augustus '29 tot mei
'33) minister van koloniën geweest. 3 Aangehaald in P. J. Drooglever: De Vaderlandse
Club 1929-1942. Totoks en de Indische politiek (1980), p. 19. 4 A.v.
265

INDIË ONTWAAKT
merendeels leidende persoonlijkheden, niet-ambtenaren." Wat de
ambtenaren betrof: van de BB'ers op Java en Madoera verklaarde 80%
zich met van der Jagts betoog accoord.
De stemming onder de Europeanen, met name onder de uit Nederland
afkomstigen, was omgeslagen. Zij wensten zich te distantiëren van de
Nederlands-Indische Vrijzinnigen-Bond, welks hoofdbestuur er op had
aangedrongen dat de Volksraad wetgevende bevoegdheid zou krijgen
- in januari '19 werd een nieuwe politieke organisatie opgericht, de
Nederlands-Indische Politiek-Economische Bond, die weliswaar de
doeleinden van de associatie-politiek onderschreef maar van oordeel was
dat het gouvernement veel te tolerant was; blijkens de oprichtingscirculaire
was de nieuwe bond vooral gericht tegen 'de steeds scherper wordende
bedreiging van revolutionair streven en kwade democratic." Enkele
leden van de Volksraad, onder wie van der Jagt, traden onmiddellijk
toe tot de nieuwe groepering, 'bovendien kon zij', aldus Drooglever,
'rekenen op de steun van machtige organisaties als het Algemeen Syndicaat
van Suikerfabrikanten in Nederlands-Indië en de Javasuiker Werkgeversbond."
De opvatting dat van Limburg Stirum in zijn toezeggingen onverantwoordelijk
ver was gegaan, won nog aan kracht toen in juni '19 op
Zuid-Celebes een controleur, een inheemse machthebber en enkele
lagere inheemse bestuursambtenaren werden overvallen en gedood, en
toen een maand later uit de Preanger Regentschappen gerapporteerd werd
dat een groot aantal inheemsen toegetreden was tot een geheime afdeling
van de Sarekat Islam, de Sarekat Islam B; deze zou zich ten doel hebben
gesteld, een Islamietische staat op te richten en zou ter voorbereiding
daarvan op een nader aan te geven tijdstip een algemene actie ontketenen
welke, aldus het desbetreffend, op grond van afgenomen processenverbaal
opgesteld rapport van de resident, o.m. het volgende zou inhouden:
'Personen, aangewezen om autoriteiten te doden, hebben zich naar hun woningen
te begeven als handelaar, koelie, huisbediende, en behoren zonder op
nader bevel te wachten, op de juiste tijd hun werk te verrichten. Speciale daarvoor
bestemde afdelingen moeten de wegen, naar de ondernemingen leidende, versperren,
het verkeer stremmen door bomen om te hakken, telegraafpalen te
I M.B. van der Jagt: Memoires, p. 29. 2 Aangehaald in P. J. Drooglever: De Vaderlandse
Club 1929-1942, p. 20. 3 A.v.
266

DE 'SAREKAT ISLAM B'
vernielen, telefoon- en telegraaflijnen door te snijden, locomotieven onklaar
maken, enz."
Wat uit persberichten omtrent die voorgenomen actie bekend werd,
wekte angst bij veel Europeanen, vooral bij diegenen die op de nogal
eenzaam gelegen cultuurondernemingen werkzaam waren. De voorzitter
van het Algemeen Syndicaat van Suikerfabrikanten noemde de Sarekat
Islam een groot gevaar. 'De reeds lang bestaande onrust', schreef hij aan
van Limburg Stirum,
'gegrond zowel op de weinig welwillende houding der bevolking, de brutale
wijze waarop zij zich meer dan voorheen aan het eigendom der ondernemingen
vergrijpt, de hier en daar voorgekomen ernstige gewelddadigheden en vooral de
beledigende wijze waarop de Inlandse pers zich over de Europese planters uitlaat
die als misdadigers, struikrovers en bandieten worden gekwalificeerd, die neergesmeten
en verdelgd moeten worden - die onrust is een feit.?
Tot die onrust had, dat was duidelijk, de actie van de Sarekat Islam
bijgedragen, maar had haar Centraal Comité iets te maken gehad met de
vage, althans niet aan een bepaalde datum, zelfs niet aan een bepaalde
maand of een bepaald jaar gebonden plannen van de Sarekat Islam B? Uit
de afgenomen processen-verbaal bleek slechts dat Tjokro zich wel eens
in algemene zin voorstander had genoemd van geheime, eventueel
gewelddadige actie als het gouvernement alle wensen van de Sarekat Islam
zou afwijzen, maar tot zodanige actie had hij niet opgeroepen.
Dat deed hij evenmin toen hij eind oktober 1919 het vierde nationale
congres van de Sarekat Islam toesprak, zij het dat hij op de weg die
Sneevliet (deze was begin december '18 Indië uitgezet') hem had aangewezen,
nu nog iets verder ging dan bij vorige gelegenheden. Het bestuurssysteem
van de Nederlandse macht noemde hij 'feodaal en absoluut;
zij regeert bij ons, over ons en zonder ons ... Het kapitalisme bracht
, Rapport, 17 sept. 1919, van de resident der Preanger Regentschappen aan van
Limburg Stirum in Kwantes, dL I, p. 147. 2 "Bijlagebij de brief, 15 dec. 1919, van de
voorzitter van het Alg. Syndicaat van Suikerfabrikanten aan van Limburg Stirum in
a.v., p. 213. 3 Van Sneevliets mede-oprichters van de Indische Sociaal-Democratische
Vereniging werd Brandsteder in september '19 genoopt Indië te verlaten en ir.
Baars in mei '21. Acties van groeperingen als de ISDV waren bemoeilijkt doordat in
'19 een gouvernementscirculaire was uitgegaan (de z.g. 'muilkorf-circulaire') die het
allen die in dienst waren van het gouvernement, op straffe van ontslag verbood, deel
te nemen of steun te verlenen aan een beweging die zich tegen het gouvernement
keerde.
267

INDIË ONTWAAKT
en brengt het volk in ellende en armoede, het maakt hier proletariërs'
- daartegen moest de Sarekat Islam 'met haar twee-en-een-kwart miljoen
leden' de strijd aanbinden, evenwel 'langs ordelijke en wettelijke weg
... Maar als tenslotte niets te bereiken valt door overleg met de regeri:ng,
dan zou haar een actie kunnen worden opgedrongen die wèl is gericht
tegen de regering."
Het klonk dreigend maar er zat weinig kracht achter. Tjokro had met
zijn 'twee-en-een-kwart miljoen leden' schromelijk overdreven, de ma""'
gie van zijn leiderschap was verbleekt, er werd door de leden nog maar
weinig contributie betaald en van het oprichten van vakbonden waartoe
op het vorig congres was opgeroepen, was (behalve ten aanzien van de
arbeiders op de suikerondernemingen) niet veel terechtgekomen. Desalniettemin
bleef bij een aanzienlijk deel van de Europeanen beduchtheid
bestaan voor wat zich in luttele jaren in de inheemse wereld aan krachten
en stromingen was gaan aftekenen. Hazeu, die successievelijk de gouver-_
neurs-generaal van Heutsz, Idenburg en van Limburg Stirum had geadviseerd
om aan die krachten en stromingen tegemoet te komen, was
strijdensmoe" (hij keerde begin '20 naar Nederland terug"), de herzieningscommissie
van welker instelling van Limburg Stirum op 2 december
'18 mededeling had laten doen in de Volksraad, zag haar arbeid (daarover
in het volgend hoofdstuk meer) door de Nederlanders met onverschilligheid
gadegeslagen en onder die laatsten won de Nederlands-Indische
Politiek-Economische Bond, de meest conservatieve van de z.g. associatie-partijen,
gestadig aan invloed. Toen er in '21 verkiezingen werden
gehouden voor een nieuwe Volksraad (dit college werd tot '27 telkens
voor een periode van drie, nadien voor een van vier jaar samengesteld"),
werd de Nederlands-Indische Vrijzinnigen-Bond vrijwel weggevaagd
- bijna drie van elke vijf Europese kiezers gaven hun stem aan de
candidaten van de Politiek-Economische Bond." Van Limburg Stirum
1 P. J. Gerke: Nota bij het verslag van het vierde nationale congres der Sarekat Islam,
26 okt.-2 nov. 1919, in a.v., p. 217-18. 2 'De heftige kritiek, zowel van binnen als
van buiten, van de ambtenaren als van de pers', had hem, schreef hij in die tijd aan
van Limburg Stirum, de vraag doen stellen of hij, 'die door een groot deel der
Europeanen op zijn zachtst genomen als een goedige dwaas, als een dolle ethicus of,
erger, als een gevaarlijke dweper beschouwd (werd)', wel in zijn functie gehandhaafd
kon worden. (brief, 2 sept. 1919, van G. A. J. Hazeu aan van Limburg Stirum, a.v.,
p. 138) 3 In '21 werd hij benoemd tot hoogleraar in het Javaans aan de Leidse
Universiteit. 4 Van '21 af telde de Volksraad acht-en-veertig leden, onder wie
twintig inheemsen. 5 Voor deze bond werden zeven Europeanen en acht inheemsen
in de Volksraad gekozen; hij kreeg daar ook de steun van één benoemd Chinees lid.
Daarmee had de bond op slag de grootste fractie in de Volksraad.
268

VAN LIMBURG STIRUM GEDESAVOUEERD
kon daar slechts een desavouering in zien van het beleid dat hij had
voorgestaan - kwetsender nog, ja als een klap in het gezicht diende hij
de benoeming te beschouwen, door de regering, van zijn opvolger: Fock,
die de verklaringen welke hij tijdens en vlak na de november-crisis in
de Volksraad had laten afleggen, begin april' I9 in de Tweede Kamer had
gekarakteriseerd als 'verwarring stichtende fantasieën.'!
Slot
Het leek ons zinvol, in het voorafgaande de eerste ontplooiing van het
nationalisme in Nederlands-Indië met enige uitgebreidheid weer te
geven en vooralook stil te staan bij de gebeurtenissen die zich onmiddellijk
na het einde van de Eerste Wereldoorlog voordeden - gebeurtenissen
die wij onder de titel 'De schok van 1918' beschreven. Ook het
moederland kende in november '18 een schok. 'Gaat het te ver', schreven
wij in Voorspel, 'wanneer men Troelstra's mislukte revolutiepoging met
een onverwerkt psychisch trauma vergelijkt? Men kwam het moeilijk te
boven. De herinnering bleef nawerken, nawrokken, in de politieke
ontwikkeling - enkele tientallen jaren lang, ja tot in de Duitse bezetting.'
Dat laatste hebben wij in de delen die op Voorspel volgden, aangetoond.
November '18 was in de bezettingsjaren niet vergeten - de bijzondere
aandacht die de Nederlandse regering te Londen besteed heeft aan het
opbouwen ,van het apparaat van het Militair Gezag, kan niet losgemaakt
worden van de beduchtheid voor een staatsgreep van links die in november
'18 was ontstaan, en diezelfde beduchtheid heeft in de jaren
'42-'45 een deel van het beleid van de illegale organisatie de OD
bepaald.
lOok anderen waren met Focks benoeming verre van ingenomen. 'Ik herinner me
nog', aldus in '74 mr. L. Einthoven, 'de geweldige opschudding onder de raadsheren
[van het Hooggerechtshof] ... De nieuwe landvoogd had destijds nota bene voor het
hof disciplinair terecht gestaan wegens ongeoorloofde praktijken als advocaat. Nu
kwam hij als GG terug. Bij de receptie in het paleis' (de receptie ter gelegenheid van
Focks ambtsaanvaarding) 'weigerden de raadsheren dan ook en bloc hun opwachting
te gaan maken. Alleen de president ging er heen en verzocht mij ook acte de présence
te geven' (Einthoven was in die tijd substituut-griffier bij het Hooggerechtshof en
het Hoog Militair Gerechtshof). 'Dan hoorde de GG tenminste twee keer het Hooggerechtshof
afroepen.' (L. Einthoven: Tegen de stroom in, p. 14)
269

INDIË ONTWAAKT
Zo ook in Indië, met dien verstande dat de beduchtheid voor de
stabiliteit van de samenleving dáár een andere inhoud had. Ze was er ook
van veel ouder datum en ze was diffuser. Al in de negentiende eeuwen
ook in de eerste decennia van de twintigste bekroop menige Nederlander
in Indië af en toe de angst wat hem en de zijnen van de zijde der
inheemsen te wachten kon staan. Was het koloniaal regime niet wezenlijk
kwetsbaar? Mocht men er van uitgaan dat de dominerende rol van een
eigenlijk miniem-kleine blanke minderheid steeds passief zou worden
aanvaard door die overweldigende meerderheid van inheemsen? Boedi
Oetomo en de kleine Indische Partij wekten geen bezorgdheid in brede
kringen - de Sarekat Islam deed dat wèl. De angst voor algemene gewelddadigheden
was in de lente van '12 op Java zo wijdverbreid dat de
wapenhandelaren uitverkocht raakten en in augustus deed er zich een
paniek voor toen het gerucht de ronde deed dat het in de nacht van de
24ste op de 25ste tot massamoorden en massale roofpartijen zou komen.
Vermoedelijk werd dan verondersteld dat die georganiseerd zouden zijn
op de wijze die zeven jaar later, in '19, werd aangegeven in de verhoren,
afgenomen aan inheemsen die van de Sarekat Islam B deel uitmaakten:
inheemsen zouden zich op een vastgestelde dag als handelaren, koelies
ofhuisbedienden in de woningen van Nederlandse autoriteiten bevinden
om dezen allen op een vastgesteld uur van het leven te beroven. Hoe?
Dat was in het midden gelaten. Misschien werd ook wel aan vergiftiging
gedacht. Van angst voor vergiftiging (zij had in Lebak al een rol gespeeld
bij de bestuursambtenaar Douwes Dekker) was in de van magie en
bezweringspraktijken doortrokken, steeds toch enigermate geheimzinnige
tropische wereld bij Europeanen vooral in eenzame streken af en
toe sprake.
Wie voor die angst gevoelig was of, algemeen gesproken: wie het
koloniaal regime als een kwetsbaar geheel zag, eiste een sterk gezag en
wenste dat het gouvernement met kracht zou ingrijpen tegen elke inheemse
beweging die zich tot een gevaar voor dat gezag zou kunnen
ontwikkelen. Idenburg kwam, zoals bleek, onder sterke druk te.staan toen
hij naliet de Sarekat Islam onmiddellijk te verbieden. Die druk ging
overigens slechts van een deel van de in Indië aanwezige Nederlanders
uit - anderen waren in die tijd oprechte aanhangers van de ethische
politiek. Daarop wijst al het grote succes dat bij de eerste verkiezingen
voor de Volksraad behaald werd door de Nederlands-Indische Vrijzinnigen-Bond
die als typische associatie-partij vijf inheemsen in de Volksraad
bracht, onder wie twee die lid waren van Boedi Oetomo en één die
lid was van de Sarekat Islam.

DOELSTELLING VAN HET NEDERLANDS BELEID
Verlening van zelfbestuur was het doel dat aan de vormgevers van het
N ederlands beleid voor ogen stond. De weg daarheen werd misschien
nergens duidelijker aangegeven dan in de door ons geciteerde passage
uit Pleyte's, uit begin '18 daterende memorie van toelichting bij zijn
wetsontwerp tot hervorming van de grondslagen van het bestuursstelsel
op Java; daarin stelde hij, 'dat het doel der Nederlandse staatkunde in
Nederlands-Indië geen ander kan zijn dan Indië's hulpbronnen zoveel
mogelijk door Indische volkskracht te ontsluiten' (het 'zoveel mogelijk'
liet ruimte voor ontsluiting door buitenlands kapitaal), 'de bevolking
geschikt te maken tot het behartigen van eigen belangen en het bestuur
van eigen land' ('geschikt te maken' vooral door het verstrekken van
voldoend onderwijs) 'en daarmee de grondslagen te leggen voor zelfbestuur'
- zelfbestuur als deel van het koninkrijk. Aan het denkbeeld,
Indië's recht op onafhankelijkheid te erkennen, waren de vormgevers
van het Nederlands beleid in '18 niet toe - zij waren dat trouwens in '45
ook niet. Die onafhankelijkheid zagen zij namelijk als schadelijk niet
alleen voor de belangen van Nederland maar ook voor die van Indië;
Indië moest er mee tevreden zijn dat het zich onder Nederlandse voogdij
in de richting van zelfbestuur mocht ontwikkelen.
Maar moest dat zelfbestuur, had het eenmaal op heel Indië betrekking,
niet als een stap op weg naar de onafhankelijkheid gezien worden? Als
men een situatie schiep waarin het centrale bestuur geheel in handen zou
zijn van inheemsen, zouden die inheemsen dan niet, los van Nederland,
een geheel eigen beleid kunnen volgen? Was de ethische politiek dus
niet in wezenin strijd met de wens, Indië tot in een verre toekomst als
deel van het koninkrijk te behouden? In Indië leed dat voor de behoudende
elementen onder de Nederlanders en voor het grootste deel van
de Europese bladen al in de jaren '10 geen twijfel. Van een van die bladen
kreeg, zoals men zag, Idenburg het verwijt te horen dat hij met de mate
van vrijheid die hij de Sarekat Islam liet, het Nederlands gezag in gevaar
bracht en dat hij de Jav:aanalleen maar zag 'in de belichting die de heren
van de huilerige ethiek op-hem projecteren' - die conservatieve pers zag
de Javaan kennelijk heel anders dan Idenburg deed: als een wezen dat
potentieel gevaarlijk was en dus door een krachtig en streng gezag onder
de duim moest worden gehouden.
*
271

INDIË ONTWAAKT
Geheel conform de denkbeelden die in die tijd bij de Nederlandse
regering leefden, heeft van Limburg Stirum de door Idenburg gevolgde
lijn doorgetrokken. Ook bij hem stond de handhaving van de band tussen
Nederland en Indië voorop - tegelijk verheugde het hem dat hij als
gouverneur-generaal de Volksraad mocht installeren die door de Nederlandse
wetgever en ook door hemzelf gezien werd als een belangrijke,
ja onmisbare leerschool in parlementaire democratie. Wie in Indië actie
zou voeren die als een aantasting van het Nederlands gezag moest worden
beschouwd, zou, zei hij, 'op ijzer bijten' (en dat was geen frase: op
Sneevliet en de overige oprichters van de Indische Sociaal-Democratische
Vereniging paste hij de exorbitante rechten toe, aan Douwes Dekkers
Nationaal-Indische Partij onthield hij de rechtspersoonlijkheid en hij
deed de 'muilkorf-circulaire' uitgaan) - juist bij handhaving van het
Nederlands gezag zou Indië, verklaarde hij in de toespraak waarmee hij
de Volksraad installeerde, 'een gulden toekomst' tegemoet gaan: 'betreden
om niet verlaten te worden, is de weg naar het doel waarnaar
gestreefd wordt, dat is: een verantwoordelijke regering in Indië zelf die
in samenwerking met de Volksraad gerechtigd zij tot het nemen van
eindbeslissingen over alle aangelegenheden die niet van algemeen rijksbelang
zijn', èn de vorming, te zijner tijd, van een Volksraad waarin de
inheemsen in de meerderheid zouden zijn. Dit zeggend bleefhij binnen
de grenzen die Pleyte in de geciteerde memorie van toelichting had
aangegeven.
Maar hoe dacht Idenburg er over die begin september Pleyte was
opgevolgd?
Idenburg, die als gouverneur-generaal van harte de oprichting van de
Volksraad had voorbereid, was na terugkeer in Nederland sterk onder de
invloed gekomen van Colijn die deze oprichting als een misgreep beschouwde
en die eigenlijk alleen de delen waaruit de archipel bestond,
staatkundig verder wilde ontwikkelen. Het waren dan ook Colijns gedachtengangen
die in Idenburgs lange programmatische brief aan van
Limburg Stirum d.d. 8 oktober '18 werden weergegeven en in Idenburgs
telegram van diezelfde datum samengevat. In zijn daarop volgend telegram
van de 14de vroeg van Limburg Stirum verlof om een publieke
verklaring af te leggen waarin sprake zou zijn van een' central government
in which native population will gradually have greater share and which will be
responsible to Indian peoples in manner to be determined later' - dat verlof werd
hem verleend, met dien verstande dat Idenburg hem verzocht toe te
voegen dat 'granting responsible government must also depend on experience
gained and skill acquired by elected representatives in managing public affairs in

VAN LIMBURG STIRUMS VERKLARINGEN
local bodies.' Die toevoeging kwam in de verklaringen die van Limburg
Stirum op 18 november en 2 december liet afleggen, niet voor - men
zou evenwel kunnen zeggen dat hij al in mei op dat element had gewezen
toen hij de uitbreiding van de Volksraad afhankelijk had genoemd van
het feit dat er uit de inheemse bevolking mannen zouden zijn voortgekomen
'in het bezit der kennis en ervaring die nodig zijn voor bekleding
der hoogste ambten.'
Van Limburg Stirum is, eigenlijk in strijd met zijn negatief oordeel
over de eerste zittingen van de Volksraad ('er moet veel veranderen voor
Indië voor zelfbestuur rijp is'), verder gegaan dan tevoren was vastgesteld,
toen hij op 18 november in een poging om de in Indië ontstane onrust
op te vangen, aan de Volksraad liet meedelen dat hij tot 'versnelling van
het tempo' had besloten - nog verder ging hij toen hij op 2 december
de toekomstige ontwikkeling op een punt van kardinaal belang expressis
verbis met een duidelijkheid aangaf die in alle vorige uitspraken terzake
had ontbroken: er zou sprake zijn van 'principiële wijziging van het
karakter' van de Volksraad, die 'van zuiver adviserend lichaam zal moeten
worden een integrerend deel van de regering, met daadwerkelijke medezeggenschap
in en controle op het bestuur' - controle, wel te verstaan,
door een Volksraad waarin de inheemsen in de meerderheid zouden
zijn.
Doordat van Limburg Stirum deze twee verklaringen liet afleggen
zonder overleg met de Raad van Nederlands-Indië, werd hij kwetsbaar;
nog kwetsbaarder werd hij doordat hij ze liet afleggen zonder overleg
met Idenburg, de verantwoordelijke minister (overleg, dat zeker met
betrekking tot de verklaring van 2 december mogelijk was geweest), en
doordat hij in de verklaringen niet duidelijk deed uitkomen dat wat hij
aan toekomstdenkbeelden schetste, door de Nederlandse wetgever moest
worden goedgekeurd.' Met dat al: de gouverneur-generaal had gesproken
en dat spreken had een belangrijk effect, zowel in Nederland als in
Indië.
In Nederland liepen alle conservatieve krachten, met name de krachten
uit kringen die grote kapitaalsbelangen in Indië hadden, te hoop tegen
een mogelijke versnelling van het ontvoogdingsbeleid - de Nederlandse
I Daarbij tekenen wij aan dat aan van Limburg Stirum na zijn terugkeer naar
Nederland opnieuw hoge functies zijn verleend; na eerst gezant in Cairo te zijn
geweest, was hij tien jaar lang gezant in Berlijn waar hij zich als een principieel
tegenstander van het Derde Rijk ontpopte, en ruim twee jaar, als voorganger van
Michiels van Verduynen, gezant in Londen.
273

INDIË ONTWAAKT
politiek met betrekking tot Indië kreeg mede als reactie op van Limburg
Stirums toezeggingen een stevige zet in een meer conservatieve richting.
Diezelfde reactie tekende zich bij de Nederlandse bevolkingsgroep in
Indië af; het succes van de Politiek-Economische Bond was er een
duidelijk symptoom van.
Anders was de reactie bij de politiek-bewusten onder de inheemsen,
vooral bij diegenen bij wie het ideaal van een onafhankelijk Indonesië
voorop ging staan. Toen de gouverneur-generaal van een 'versnelling van
het tempo' had gesproken en, meer nog, toen hij had aangekondigd dat
de Volksraad, die een inheemse meerderheid zou kennen, 'daadwerkelijke
medezeggenschap in en controle op het bestuur' zou krijgen, had,
zo zagen de politiek-bewusten het, Nederland beloften geuit - toen bleek
dat de Nederlandse regering en het overgrote deel van het Nederlandse
parlement die denkbeelden verwierp, had, meenden zij, Nederland beloften
geschonden. Dat wekte een diep wantrouwen en versterkte de
overtuiging, die Sneevliet al getracht had ingang te doen vinden, dat
N ederland, tot welke concessies het zich ook vroeg of laat bereid zou
verklaren, als het er op aankwam niet bereid zou zijn, de uiteindelijke
controle over de archipel prijs te geven.
274

HOOFDSTUK 7
Twee bewogen decennia
IIi de inleiding van het vorige hoofdstuk wezen wij er op dat al vóór het
einde van de Eerste Wereldoorlog de Britten resp. de Amerikanen in
aanzienlijke mate tegemoet waren gekomen aan wensen die in Brits-
Indië resp. de Philippijnen door inheemse nationalisten waren geuit: de
Britse regering had in 1917 de toezegging gedaan dat de kolonie Brits-
Indië te zijner tijd als deel van hef Empire een zichzelf besturend gebied
zou worden welks regering verantwoordelijk zou zijn aan een eigen
parlement, en de Amerikaanse regering had in 'IÓ bepaald dat de Amerikaanse
gouverneur van de Philippijnen een Executive Council, een soort
kabinet, naast zich zou krijgen waarin Philippino's in de meerderheid
zouden zijn; zij had voorts verklaard dat het verlenen van onafhankelijkheid
doel van haar politiek was.
Na afloop van de Eerste Wereldoorlog werden die lijnen doorgetrokken.
In Brits-Indië werd van '19 af een groot deel van het binnenlands
bestuur, met uitzondering van het militaire- en het veiligheid-aspect, aan
Brits-Indiërs overgedragen; de parlementen van de delen waaruit Brits-
Indië, voorzover direct bestuurd, bestond 1, kregen een Brits-Indische
meerderheid, zij het dat de Britse gouverneurs de bevoegdheid behielden,
bepaalde wetten zelf af te kondigen; voorts werden drie Brits-
Indiërs opgenomen in de Executive Council die door de Britse Onderkoning,
de Vice-Roy, werd gepresideerd en ook het centrale parlement, de
Legislative Assembly, kreeg een Brits-Indische meerderheid. Met dat al
bleefBrits-Indië een Britse kolonie - daartegen kwam de nationalistische
leider Gandhi in verzet: de gedane concessies gingen hem niet ver
genoeg, hij eiste onafhankelijkheid, drong er op aan dat jegens het
koloniaal regime een politiek van non-coöperatie zou worden gevoerd,
begon in '20 aan een campagne waarin hij tot burgerlijke ongehoorzaamheid
opriep, en werd in '22 samen met anderen voor het eerst gearresteerd.
Na enige tijd werd hij vrijgelaten maar het bleef, mede door zijn
1 Grote delen van het land, indirect bestuurd, bleven onder het gezag van de vorsten
staan dat een volledig autocratisch karakter had.
275

TWEE BEWOGEN DECENNIA
geweldloze acties, onrustig. De onrust bracht de Britse regering er toe,
in '27 een breed samengestelde commissie van onderzoek naar Brits-
Indië te zenden (Clement Attlee, in '45 premier van het eerste naoorlogse
Labour-kabinet, was er lid van)! - zij adviseerde o.m., de
direct-bestuurde delen van Brits-Indië volledige autonomie te geven en
uit de deelbesturen te zijner tijd een autonoom centraal bestuur te
vormen, evenwel met handhaving van bepaalde Britse rechten. Na veel
overleg (in Londen werden drie ronde-tafel-conferenties gehouden, aan
een waarvan ook Gandhi deelnam) besliste de Britse regering in '35 dat
zij het verlenen van onafhankelijkheid afwees en niet verder wilde gaan
dan aan de direct-bestuurde delen van Brits-Indië zelfbestuur te geven.
De Congress-partij, die inmiddels haar non-coöperatie-standpunt had
opgegeven, won de verkiezingen voor alle deelparlementen; overigens
kreeg ook de All India Moslem League die voor de belangen van de
Islamietische minderheid opkwam, een steeds breder aanhang.
Aan Birma, toen nog deel van Brits-Indië, werd in '23 een zekere mate
van zelfbestuur verleend. Het werd in '37 van Brits-Indië losgemaakt en
kreeg toen een geheel uit verkiezingen resulterend Huis van Afgevaardigden.
Ten aanzien van de verdediging en de politie behield de Britse
Governor bepaalde rechten - het land werd overigens bestuurd door een
uit Birmanen bestaand kabinet met een Birmaanse premier, eerst Ba Maw,
in '40 U Saw, aan het hoofd.
Was het Britse beleid gericht op het verlenen van zelfbestuur als deel
van het Empire, de Amerikanen, die zich in 1898 beschouwd hadden als
diegenen die een Spaanse kolonie van het Spaanse juk hadden bevrijd,
maakten ernst met hun voornemen, aan de Philippijnen onafhankelijkheid
te verlenen. In januari '33 (de republikein Herbert Hoover was nog
president) werd in Washington een wetsvoorstel aangenomen hetwelk
inhield dat de Philippijnen, te rekenen van 4 juli '34 af, na twaalf jaar,
dus op 4 juli' 46 (de 4de juli is de Amerikaanse Onafhankelijkheidsdag),
onafhankelijk zouden worden, mits Amerika er militaire bases zou mogen
handhaven zowel voor zijn vloot als voor zijn leger. Die regeling
werd door de uitsluitend uit Philippino's bestaande Philippijnse Wetgevende
Vergadering verworpen. In '34 werd tijdens de eerste ambtstermijn
van de democraat Franklin D. Roosevelt een accoord getroffen krachtens
hetwelk de Amerikanen na 4 juli' 44, d.w.z. na tien in plaats van na twaalf
jaar, slechts hun marinebases op de Philippijnen zouden behouden - in-
1 De Britse regering had in '19 toegezegd dat zij deze commissie binnen tien jaar zou
instellen.

BRITS-INDIË / PHILIPPIJNEN
zake de legerbases zou dan nog onderhandeld moeten worden. In november
'35 kregen de Philippijnen een volledig eigen regering met
Manuel Quezon als hun eerste president; nadien waren de Verenigde
Staten louter verantwoordelijk voor de buitenlandse betrekkingen en de
defensie van de Philippijnse archipel. Daar was overigens inmiddels een
oppositionele stroming ontstaan tegen de door Quezon geleide nationalisten
die in de eerste plaats de bourgeoisie vertegenwoordigden; binnen
die stroming deed vooral de in 1930 opgerichte Communistische Partij
van de Philippijnen van zich spreken.
In tegenstelling nu tot Groot-Brittannië en de Verenigde Staten waren
er twee Europese koloniale mogendheden in Azië, Frankrijk en Nederland,
die in de periode tussen de twee Wereldoorlogen een wezenlijk
behoudender politiek voerden: anders dan de Amerikanen deden zij geen
enkele toezegging ten aanzien van een eventuele onafhankelijkheid,
anders dan de Britten weigerden zij een gesprek op gelijk niveau met
inheemse voormannen die op onafhankelijkheid of zelfs maar op autonomie
aandrongen. Frankrijk betoonde die starheid met betrekking tot
Frans-Indo-China, Nederland met betrekking tot Nederlands-Indië. Het
Nederlands beleid terzake komt in dit hoofdstuk ter sprake, inzake het
Franse willen wij slechts vermelden dat het in Indo-China, waar de
Fransen tegen het einde van de negentiende eeuw hun gezag erkend
hadden gekregen en Laos, Cambodja en de gebieden van het latere
Vietnam in één staatkundig verband, de Union lndochinoise, hadden samengebracht,
in 1930 tot een grote, door Vietnamese burgerlijke nationalisten
geleide opstand kwam, in '3I gevolgd door een opstand van
communisten; beide opstanden werden met geweld neergeslagen.
Wat elders in Azië geschiedde, werd in Nederlands-Indië door de
politiek-bewusten onder de inheemsen met aandacht gevolgd. In hun
eigen dagbladen en tijdschriften werd er over geschreven - in de jaren
'20 maakte vooral de non-coöperatie-tactiek welke door de Brits-Indische
Congress-partij werd gevolgd, indruk, in de jaren '30 de regeling die de
Verenigde Staten met de Philippijnen hadden getroffen. Quezon, de
eerste Philippijnse president, werd niet tot Nederlands-Indië toegelaten,
niet voor een officieel, evenmin voor een particulier bezoek; het gouvernement
verwachtte niet anders dan dat hij er het centrum zou worden
van enthousiaste demonstraties van inheemsen - die wenste het te
voorkomen.
277

Verdere opbouw van het Indisch staatsbestel
Idenburg die als gouverneur-generaal had trachten te bereiken dat de
Volksraad mede-wetgevende bevoegdheid zou krijgen en dus een duidelijk
accent wilde laten vallen op een heel Indië bestrijkend orgaan, was,
zoals wij eerder schreven, na zijn terugkeer in Nederland sterk onder de
invloed gekomen van de coming man van de Anti-Revolutionaire Partij,
H. Colijn. Bij de persoon en de levensloop van deze in de jaren '20 en
'30 bij uitstek invloedrijke staatsman (minister-president in '25-'26 en in
'33-'39) stonden wij al stil in het eerste deel van ons werk, nl. in de
aanhef van hoofdstuk 8; het heeft zin, hier enkele gegevens te herhalen
en er enkele nieuwe aan toe te voegen.
Colijn was achtjaar jonger dan Idenburg en was, gelijk deze, als officier
naar Indië vertrokken. Idenburg, officier van de genie, nam er persoonlijk
niet aan gevechten deel, Colijn wèl: hij verwierf in 1894, toen het Knil
op Lombok ingreep, de Militaire Willemsorde en was van 1895 af actief
in Atjeh. In 1901 werd hij adjudant van generaal van Heutsz en drie jaar
later, toen deze tot gouverneur-generaal werd benoemd, een van diens
naaste medewerkers, speciaal belast met het uitbrengen van adviezen
inzake het bestuur van wat toen nog 'de Buitenbezittingen' heette: alle
eilanden buiten Java. Hij reisde daar veel rond en die reizen versterkten
zijn overtuiging dat de Indische archipel louter en alleen door het
Nederlands gezag werd bijeengehouden. Hij kon trouwens onder de
inheemsen met wie hij in aanraking kwam, niet de kwaliteiten ontdekken
die hij voor het besturen van grotere staatkundige eenheden noodzakelijk
achtte - leden van niet-blanke rassen waren, meende hij, daarvoor van
nature niet geschikt. In '16, kort voordat de Amerikanen in beginsel aan
de Philippijnen de onafhankelijkheid toezegden, verklaarde hij aan de
- New York Times, 'dat het bruine ras de vereiste karaktereigenschappen
mist om zijn leden als op zichzelf staande regeringspersonen te laten
optreden'! - optreden onder strikt toezicht van blanken achtte hij uiteraard
wèl mogelijk. Hij was dus een tegenstander van de ethische politiek
voorzover deze zich een in de eerste plaats door inheemsen bestuurd
Indië als einddoel had gesteld.
In 1909, veertigjaar oud, keerde hij uit Indië terug waar hij, met slechts
één korte onderbreking, meer dan zestien jaar werkzaam was geweest.
Kuyper droeg er zorg voor dat hij in de Tweede Kamer kwam. In '11
1 Aangehaald in C. Fasseur: 'Nederland en het Indonesisch nationalisme. De balans
nog eens opgemaakt' (1983), p. 18.

COLIJNS OPVATTINGEN
werd hij minister van oorlog in het kabinet-Heemskerk dat evenwel na
twee jaar ten val kwam. Wat nu? Zijn Indisch pensioen en zijn ministerspensioen
brachten slechts de helft op van het bedrag dat hij, gewend
nu om op ruime voet te leven, nodig meende te hebben - hij nam een
uitnodiging aan om directeur te worden van de Bataafse Petroleum
Maatschappij, het o.m. in Indië werkzaam deel van het concern van de
Koninklijke/Shell. Acht jaar lang bleef hij die functie vervullen; vooral
de tantièmes die hij als directeur ontving, stelden hem in staat, een groot
vermogen op te bouwen.
In die acht jaar bleef hij (hij was in '14 lid van de Eerste Kamer
geworden) de Nederlandse politiek, met name de politiek ten aanzien
van Indië, met grote aandacht volgen. In de herfst van '18 publiceerde
hij een brochure, Staatkundige hervormingen in Nederlands-Indië, waarin hij
de Volksraad aanduidde als 'een geheel in de lucht zwevend orgaan ... ,
dat als orgaan van autonomie bedoeld is, doch dat in zijn tegenwoordige
vorm nooit iets anders kan worden dan een spreekgestoelte van nietverantwoordelijke
critici.' Onjuist achtte hij het dat de vormgevers van
de Nederlandse politiek in Indië aan de top waren begonnen; trouwens,
van de provincies waarin zij Indië wilden gaan indelen, verwachtte hij
ook geen heil- in plaats daarvan 'had men', schreef hij,
'moeten aansturen op een aantal krachtige Gouvernementen en zich daarbij reeds
nu voor ogen moeten stellen dat op den duur het in zeer hoge mate zelfstandige
eiland of de eilandengroep in de volwassen Indische staat de kernfactor van de
staatsorganisatie behoren te zijn. Hieruit volgt dat de staatkundige ontwikkeling van
Indië niet in de richting van een unitarische maar in die van eenfederalistische staat behoort
te worden geleid'!
De Volksraad was typisch een orgaan van een eenheidsstaat - zijn 'hele
opzet' was dan ook, noteerde Colijn eind '18, 'door en door verkeerd."
Zo blééf hij er over denken.
Als opvolger van Kuyper werd hij in '22 parlementair leider van de
Anti-Revolutionaire Partij.
Er verscheen in dat jaar een brochure, Indië gisteren en heden, geschreven
door van Vollenhoven, de grote adat-kenner, die mèt Snouck Hurgronje
de bekendste hoogleraar was van de Leidse Indologen-opleiding. Hij
bepleitte met klem dat de weg van Indië's verdere ontvoogding bewust
zou worden ingeslagen: in plaats van Nederlands-Indië moest er een
I Aangehaald in van der Wal: Volksraad, dl. I, p. 250. 2 Aantekening van Colijn,
eind I9I8, in: a.v., p. 263.
279
•

,.
TWEE BEWOGEN DECENNIA
'Indisch-Indië' komen. Dan zou ook aan veelonrecht een einde worden
gemaakt, want de inheemse bevolking, schreef hij,
'(heeft) ervaring van jarenlang verzet tegen het Nederlands spreken van Indonesiërs,
als schadelijk voor het prestige; zij weet van jarenlang verzet tegen verdergaand
onderwijs voor Indonesiërs; van slaafs eerbetoon dat gevorderd bleef
ondanks herhaalde circulaires der regering'; van hoofden en vorsten die als
wajang-poppen behandeld werden in een mate die hen hun ambt deed verfoeien."
Een jaar later verscheen ter gelegenheid van het vijf-en-twintigjarig
regeringsjubileum van koningin Wilhelmina een officieel Gedenkboek
waarin een aan Indië gewijd hoofdstuk voorkwam dat de loftrompet stak
over allës wat Nederland en de Nederlanders er sinds 1898 zouden
hebben gepresteerd.' Dat schoot Snouck Hurgronje in het verkeerde
keelgat. In een artikel in het maandblad De Gids, dat hij de scherpe titel-
'Vergeten jubilé's' had gegeven, schreef hij:
'De onbevangen waarneming onzer bestuurspraktijk in Indië komt, wanneer
men steeds ernstig let op de rechten der inheemse bevolking, tot het ontstellend
resultaat dat de geschiedenis van ons bestuur een aaneenschakeling van gruwelijke
misverstanden oplevert, niet alleen en vooral wat betreft de interneringen," maar
letterlijk op elk gebied. Toch zijn de Nederlanders die daar in het leger, in de
rechterlijke macht, bij het bestuur of in andere diensttakken werkzaam zijn,
mensen van gelijke beweging als wij allen ... De meesten brengen het ook daar
slechts tot routine, zonder het volle gevoel der verantwoordelijkheid voor
, Van Vollenhoven refereerde hiermee aan circulaires van het gouvernement te
Batavia dat voorgeschreven had dat eenvoudige inheemsen zich zouden beperken in
hun traditioneel eerbetoon aan Nederlandse en inheemse gezagdragers. 2 C. van
Vollenhoven: Indiëgisteren en heden, herdrukt in zijn Verspreidegeschriften, dl. III (1935),
p. 387. 3 Eén citaat dunkt ons voldoende. 'Met Atjeh', zo stond er in te lezen,
'worden in het gehele noorden van Sumatra geregelde toestanden geschapen.Al moet
het worden betreurd dat in deze streken wel eens hardhandiger is opgetreden dan
wellicht noodzakelijk was, toch valt het niet te ontkennen dat thans orde en welvaart
heersen, waar voorheen onderlinge twisten en het ontbreken van een vaste besturende
hand de verdere ontwikkeling der bevolking onmogelijk maakten.' (J. C. Koningsberger
in Gedenkboek 1898-1923, p. 612) 4 Dit sloeg op de ruim negentig inheemsen
die na de opstand in Bantam, 1888,'geïnterneerd' waren, d.W.z.naar afgelegen eilanden
in het oosten van de archipel overgebracht. 'De voorstellen tot internering werden',
aldus Snouck, 'voor een belangrijk deel geïnspireerd door een kleine vereniging van
boeven ... die het lucratieve bedrijf van bestuursspion uitoefenden.' (De Gids, 1923,
IV, p. 73) Van die ruim negentig gestraften overleden ruim vijftig in ballingschap, aan
veertig had het gouvernement in de periode 1912-19 toegestaan, naar Bantam terug
te keren.
280

DE 'OLIE-FAC UL TElT'
hetgeen zij ambtelijk verrichten. Een minderheid heeft wèl zulk besef, maar voelt
het allengs afslijten onder de druk van een verderfelijk stelsel dat dagelijks ten
hemel schreiend onrecht baart ... Zo werkt ... een bestuurssysteem dat op de
wegcijfering van de wil der bevolking, op de lang verjaarde inbeelding der
volstrekte superioriteit van het eigen ras berust ... De tijd is meer dan rijp voor
een krachtige hervorming der staatsinrichting van Nederlands-Indië, waarbij in
de kortst mogelijke tijd aan de inheemse bevolking de grootst mogelijke mate
van autonomie verleend wordt."
Uitlatingen als van van Vollenhoven en Snouck Hurgronj eversterkten
de in behoudende kringen al gegroeide overtuiging dat de opleiding die
de aanstaande BB-ambtenaren in Leiden kregen, veel te ethisch was; óók,
dat hun in Leiden in onvoldoende mate het besef werd bijgebracht dat
het Westers kapitaal Indië slechts tot zegen strekte. Er ontstond een
onverkwikkelijke polemiek waarin de hoogleraren van de Leidse opleiding
er o.m, van werden beticht dat zij bij examens, afgenomen aan uit
Indië afkomstige inheemse studenten, lagere maatstaven aanlegden dan
bij die welke zij aan Nederlandse studenten afnamen. De in '21 opgerichte
Ondernemersraad voor Nederlands-Indië ging steun verlenen aan
plannen om aan de Rijksuniversiteit te Utrecht een bijzondere faculteit
toe te voegen - grote ondernemingen, waaronder de Koninklijke/
Shell", brachten er de nodige gelden voor bijeen. De plannen leidden in
Indië tot verdeeldheid: diegenen die meenden dat de 'huilerige ethiek'
al veel te ver was gegaan, juichten ze toe - ze werden afgekeurd door
allen die van oordeel waren dat bestuursambtenaren, gevormd aan een
'olie-faculteit', door de inheemsen gezien zouden worden als voorvechters
van de belangen van het grote bedrijfsleven. De Vereniging van
BB-ambtenaren stelde zich op het standpunt dat nieuwe leerstoelen, zo
zij nodig werden geacht, aan de Leidse universiteit moesten worden
toegevoegd, de Volksraad, steun verlenend aan een door de BB-ambtenaar
J. W. Meyer Ranneft ingediende motie, sprak zich met 35 tegen 4
stemmen tegen de oprichting van de Utrechtse faculteit uit. Colijn, van
harte voorstander van het plan, minister van financiën sinds augustus '23,
bevorderde evenwel dat het tweede kabinet-Ruys de Beerenbrouck met
de. oprichting accoord ging en in de herfst van '25 werd de nieuwe
opleiding geopend.
De geest van het Utrechtse onderwijs, gegeven door niet minder dan
, A.v., p. 79-81. 2 T.w. de Bataafse Petroleum Maatschappij - de BPM deed dit
overigens niet zonder aarzeling; er was meer enthousiasme bij de grote suiker- en
handelsondernemingen.
281

TWEE BEWOGEN DECENNIA
veertien bijzondere hoogleraren (het bedrijfsleven had de zaak breed
opgezet), was conservatiever dan die van het Leidse - in Indië bleek
overigens dat de aanpak van de Utrechtse afgestudeerden niet wezenlijk
verschilde van die der Leidse. Over de grondslag van het Nederlands
beleid: dat Indië voorlopig Nederlands leiding niet kon ontberen, waren
alle afgestudeerden het eens en dit gemeenschappelijk uitgangspunt bleek
belangrijker te zijn dan de verschillen in opleiding.
*
Gelijk eerder vermeld, had van Limburg Stirum in december 'r8 een
commissie in het leven geroepen die diende na te gaan op welke punten
de verhouding tussen Nederland en Indië en Indië's inwendig bestel
konden worden hervormd. Deze commissie, voorgezeten door mr. J. H.
Carpentier AIting, lid van de Raad van Nederlands-Indië, en breed
samengesteld (ze had zes-en-twintig leden, onder wie acht inheemsen),
moest aan van Limburg Stirum advies uitbrengen. Zij viel in drie groepen
uiteen: een kleine behoudende groep (daarvan maakte o.m. de latere
minister Welter deel uit) die hervormingen van enige betekenis afwees,
een grote middengroep die vrij ingrijpende hervormingen wenste, en
een kleine radicale groep die nog verder wilde gaan; daartoe behoorden
o.m. de sociaal-democraten Cramer en Koch en de voorman van de
Sarekat Islam, hadji Agoes Salim. Blijkens haar in de zomer van '20
verschenen rapport gaf de meerderheid van de commissie in overweging, .
'Indië' (het adjectief 'Nederlands' wilde zij laten vervallen) naast Suriname
en Curaçao een zoveel mogelijk zelfstandig deel van het koninkrijk
te maken - die zelfstandigheid zou o.m. hieruit blijken dat de Staten-
Generaal zich over geen voor Indië bestemd wetsvoorstel zouden mogen
uitspreken voordat het Indische gouvernement en de Volksraad er schriftelijk
advies over zouden hebben uitgebracht; ook zou de Volksraad
afgevaardigden naar Den Haag kunnen zenden die toegang tot de Staten-
Generaal zouden krijgen en daar een adviserende stem zouden uitbrengen.
In navolging van wat in Brits-Indië gebeurde, wilde de meerderheid
van de commissie voorts inheemsen opnemen in het apparaat van het
Binnenlands Bestuur; zij wenste verder dat de Volksraad, door haar
'Landstaten' genoemd, voor het grootste deel door een veel groter
kiezerskorps rechtstreeks zou worden gekozen, dat die Landstaten mede-.
wetgevend zouden zijn, het recht van initiatief, amendement, interpel-
282

VAN LIMBURG STIRUMS VOORSTELLEN
latie en enquête zouden bezitten en ook in zoverre invloed zouden
uitoefenen op het gouvernement dat zij aanbevelingen zouden kunnen
doen voor de benoeming, door de Kroon, van enkele leden van de Raad
van Nederlands-Indië. De betekenis van die Raad tenslotte, wilde de
meerderheid van de commissie vergroten door te bepalen dat de gouverneur-generaal
samen met de Raad het bewind zou voeren, overigens
met dien verstande dat, aangezien hij als enige jegens de Kroon verantwoordelijk
zou blijven, in voorkomende gevallen, d.w.z. als er ernstig
meningsverschil was, zijn stem zwaarder zou wegen dan die van alle
overige Raadsleden tezamen.
In Indië kregen deze voorstellen in het grootste deel van de Europese
pers een slechte ontvangst - van Limburg Stirum nam daarentegen de
meeste over! en legde ze voor aan Den Haag. Er werd in verscheidene
opzichten rekening mee gehouden bij de Grondwetswijzigingen waartoe
in '22 werd besloten, alsook bij de als uitvloeisel daarvan in '25 vastgestelde
Wet op de staatsinrichting van Nederlands-Indië: het begrip 'koloniën'
verdween uit de Grondwet, Indië kreeg in beginsel het recht de
inwendige aangelegenheden zelf te regelen en de Volksraad werd méér
dan alleen maar een adviesorgaan; doordat namelijk bepaald werd dat de
gouverneur-generaal bij het vaststellen van ordonnanties (wetten) in
beginsel moest streven naar overeenstemming met de Volksraad, kreeg
dit lichaam een zekere mede-wetgevende bevoegdheid; het verwierf
voorts het recht van initiatief, van amendement en van interpellatie (niet
het recht van enquête); ook werd het ledental uitgebreid: van acht-enveertig
tot zestig.'
Onder de acht-en-dertig leden van de eerste Volksraad waren slechts
vijftien inheemsen geweest: tien die door de gemeente- en enkele
regionale raden gekozen, vijf die door de gouverneur-generaal benoemd
waren. De tweede Volksraad, t.w. die welke in '21 werdsamengesteld,
was, hoewel minder vooruitstrevend dan de eerste, van mening dat de
inheemsen in de Volksraad een meerderheid moesten krijgen. Dat werd
geenszins riskant geacht; gebleken was namelijk dat de werkelijke politieke
scheidslijn in de Volksraad niet liep tussen inheemsen en nietinheemsen
maar tussen behoudenden en radicalen en dat behoudende
1 Niet de voorstellen om Indië collegiaal te laten besturen door de gouverneurgeneraal
en de Raad van Nederlands-Indië en om de bevoegdheden van de Volksraad
uit te breiden. Dat laatste betekende dat hij de verwezenlijking van het denkbeeld dat
hij in '18 zo duidelijk naar voren had gebracht, wilde uitstellen. 2 Daar moet men
dan nog de voorzitter bijtellen die door de Kroon benoemd werd.

TWEE BEWOGEN DECENNIA
Nederlanders steeds voldoende steun ontvingen van behoudende inheemsen,
zodat men van de Volksraad als geheel geen radicaaloptreden
te verwachten had. Dat was ook het oordeel van gouverneur-generaal
Fock en van de Nederlandse regering. De regering stelde derhalve in haar
wetsvoorstel inzake de staatsinrichting van Nederlands-Indië voor, onder
de zestig leden van de Volksraad, van wie voortaan twee-en-twintig
benoemd en acht-en-dertig gekozen zouden worden, dertig inheemsen
en vijf-en-twintig Nederlanders op te nemen, waarna vijf 'uitheemse
onderdanen niet-Nederlanders' (daar vielen de Vreemde Oosterlingen
onder) de zestig zouden completeren - de Tweede Kamer wees dat af:
het moesten dertig Nederlanders en vijf-en-twintig inheemsen worden.
Toen de Kamer stemde over het desbetreffend amendement (er was niet
over gedebatteerd), waren van de honderd leden slechts zeven-en-vijftig
aanwezig; tegen stemden de sociaal-democraten, de vrijzinnig-democraten
en één lid van de Christelijk-Historische Unie.
De beslissing van de Tweede Kamer wekte grote ontstemming onder
politiek-bewuste inheemsen - Focks opvolger als gouverneur-generaal,
jhr. mr. A. C. D. de Graeff (op beider beleid komen wij nog terug), achtte
het wenselijk dat aan hun bezwaren tegemoetgekomen werd, en de
regering nam zijn zienswijze over: in '29 stelde zij een wetswijziging
voor om alsnog de Volksraad, afgezien van de voorzitter en de 'uitheemse
onderdanen niet-Nederlanders', uit dertig inheemsen en vijf-en-twintig
Nederlanders te doen bestaan - het voorstel ('droevig van onverstand',
meende Welter') werd nu door de Tweede Kamer goedgekeurd met
acht-en-zestig tegen tien stemmen (Colijn stemde tegen), door de Eerste
met negen-en-twintig tegen vijftien. Bovendien werd de Wet op de
staatsinrichting van Nederlands-Indië op nog een tweede punt gewijzigd
dat eveneens op de Volksraad betrekking had. De raad placht tweemaal
per jaar tezamen voor een periode van ongeveer vijf maanden bijeen te
komen - die zittingsduur was te kort gebleken. Aangezien het nu voor
vele leden onmogelijk was, vrijwel het gehele jaar in Batavia aanwezig
te zijn, werd bepaald dat voortaan bij ontstentenis van de Volksraad een
College van Gedelegeerden, uit twintig leden bestaand, namens de Raad
zou optreden."
*
1 Brief, 21 mei 1929, van Welter aan Colijn in van der Wal: Volksraad, dl. II,
p. 87. 2 Gedelegeerden kregen een vaste vergoeding van f 1200 per maand. Hun
aantal werd in '35 om bezuinigingsredenen tot vijftien teruggebracht.

HET INDISCHE KIESSTELSEL
Voorzover de Volksraad uit gekozen leden bestond, vond hun verkiezing,
zoals eerder vermeld, in '18 plaats door de leden van de bestaande
gemeente- en regionale raden. Nadien kwamen er ook andere raden die
aan die verkiezingen deelnamen. De leden van die raden fungeerden in
'18, '21 en '24 als één kiezerskorps maar van '25 af gold krachtens de Wet
op de staatsinrichting van Nederlands-Indië een ander systeem hetwelk
voorschreef dat er drie kiezerskorpsen zouden zijn: de Nederlanders, de
inheemsen en de 'uitheemse onderdanen niet-Nederlanders'; die drie
korpsen kozen elk hun 'eigen' Volksraadsleden.
Aantal en soort van de raden namen in dejaren '20 en '30 toe. Er waren
er in '39 meer dan honderd met tezamen ruim tweeduizendtweehonderd
leden, onder wie zich ruim veertienhonderd inheemsen en ruim vijfhonderd
Nederlanders bevonden. De ruim vijfhonderd Nederlanders
kozen tezamen vijftien Volksraadsleden, de ruim veertienhonderd inheemsen
negentien, aan wie dan nog een twintigste lid werd toegevoegd,
gekozen door de vier heersers van de Vorstenlanden op Java samen met
de gouverneur van Of Djokja- Of Soerakarta.
Dit stelsel van getrapte verkiezingen kwam de belangstelling voor de
Volksraad niet ten goede. Bovendien waren er onder de kiesmannen
velen die, hetzij ambtshalve, hetzij na benoeming door een gouverneur
of resident, lid waren geworden van een raad die aan de verkiezingen
voor de Volksraad deelnam: in '39 ruim vijfhonderd van de ruim veertienhonderd
inheemse kiesmannen en ruim driehonderd van de ruim
vijfhonderd Nederlandse. Tellen wij er ook nog de cijfers van de kiesmannen
uit de groep van de Vreemde Oosterlingen bij, dan blijkt dat
zich in '39, om precies te zijn, op een totaal van tweeduizendhonderdnegentig
kiesmannen éénduizenddrie bevonden die benoemd waren door
het gouvernement; de gekozen leden van de Volksraad werden dus
gekozen door kiezerskorpsen die voor bijna de helft uit door het gouvernement
benoemden bestonden.
Men kan stellen dat in een samenleving welke zo gecompliceerd was
als de N ederlands- Indische, moeilij k bezwaar kon worden gemaakt tegen
het beginsel van de benoeming, en erkennen dat diegenen die door het
gouvernement tot Volksraadslid benoemd dan wel door voor bijna de
helft uit benoemden bestaande kiezerskorpsen gekozen werden, heel wel
van een onafhankelijk, zelfs van een kritisch oordeel konden getuigen,
maar dan blijft toch het feit bestaan dat het voor principiële tegenstanders
van het Nederlands regime wel heel moeilijk was, met succes deel te
nemen aan de hordenloop die tot een zetel in de Volksraad kon leiden.
Totdat in de loop van de jaren '30 meer nationalisten zich positief

TWEE BEWOGEN DECENNIA
jegens de Volksraad opstelden, zagen die tegenstanders en allen die
vagelijk met hun opvattingen sympathiseerden, de Volksraad niet als
'hun' volksvertegenwoordiging, maar als een vertegenwoordiging van
betrekkelijk kleine groepen; dat wàs de Volksraad ook, voorzover hij uit
gekozenen bestond, en daar kwam dan nog bij dat, telt men de voorzitter
mee, de overweldigende inheemse meerderheid van de bevolking tot
het einde toe geen meerderheid in de Volksraad had.
*
Schrijven wij over de raden die aan de verkiezingen voor de Volksraad
deelnamen, dan heeft het zin, er op te wijzen dat het in de jaren '20 en
'30 een hoofdlijn werd van Nederlands beleid om in Indië, en dan vooral
op Java, enerzijds aan het inheemse bestuur meer armslag te verlenen in
locale aangelegenheden, anderzijds nieuwe administratieve eenheden te
scheppen die alle een soort raad zouden hebben welke het Nederlandse
c.q. inheemse bestuur terzijde zou staan. Het een zowel het ander werd
gezien als een vorm van bestuurlijke scholing der inheemsen.
In de loop van de jaren '20 werd het bestuur van Java en Madoera
hervormd in dier voege dat in alle regentschappen regentschapsraden
werden gevormd en dat Java en Madoera tezamen, afgezien van de
Vorstenlanden, in drie provincies werden verdeeld, elk staande onder
een gouverneur met gedeputeerden en elk voorzien van een provinciale
raad. Het bestuur van de Buitengewesten werd hervormd in de jaren '30:
daar werden drie gouvernementen gevormd (Sumatra, Borneo, de Grote
Oost), ook elk onder een gouverneur maar zonder gedeputeerden of
gouvernementsraad. Wèl waren in de jaren '20 in de Buitengewesten op
Bali, op delen van Celebes en op Ambon locale raden met beperkte
bevoegdheden gevormd en hierwerden in dejaren '30 op Sumatra enkele
z.g. groepsgemeenschapsraden met meer bevoegdheden aan toegevoegd,
o.a. bij de Minangkabauers, maar veel eigen geldmiddelen hadden al die
nieuwe bestuurslichamen niet en bovendien bleef hun betekenis beperkt
doordat de Batavia'se departementen in de jaren '20 en vooral in de jaren
'30 (men denke aan de crisisregelingen) op tal van terreinen gingen
ingrijpen. Op Java en Madoera kwamen vooral de drie nieuwe provincies
nauwelijks van de grond - het waren, aldus in '41 te Londen een van
Welters hoofdambtenaren, 'volkomen kunstmatig opgezette administra-
286

PLAATSELIJKE EN REGIONALE RADEN
tieve eenheden, in wezen hemelsbreed verschillend van de provincies
van Nederland en België.'!
Het zou ons te ver voeren om hier van alle raden die wij noemden,
weer te geven hoe zij werd~n samengesteld - zinvollijkt het ons wèl,
iets meer te schrijven over de regentschaps-, de provinciale en de gemeenteraden
op het politiek belangrijkste eiland, Java.
De regentschapsraden bestonden uit Nederlanders die benoemd en
inheemsen die gekozen waren; die inheemsen waren gekozen door
kiesmannen die op hun beurt gekozen waren door alle dessa-bewoners
die gerechtigd waren deel te nemen aan de verkiezing van dessa-hoofden.
Er was daarbij geen censuskiesrecht, er gold niet het voorschrift dat
kiezers moesten kunnen lezen en schrijven. De regentschapsraden waren
dan ook de enige vertegenwoordigende lichamen die althans voor een
deel werden samengesteld door verkiezingen waarbij de kiesmannen
door een zeer aanmerkelijk deel van de inheemse bevolking gekozen
werden. Evenwel: de meeste gekozen leden waren lagere inheemse
bestuursfunctionarissen die goeddeels van de regent afhankelijk waren.
In de jaren '20, in het tijdperk van de non-coöperatie, weigerden de
radicale inheemse nationalisten aan de regentschapsraden mee te werken
en ook in de jaren '30 bleven velen hunner van die medewerking
afkerig.
Op Java en Madoera waren de regentschaps- en de gemeenteraden de
raden welker leden Volksraadsleden kozen -leden van provinciale raden
hadden die functie niet; dat was een belangrijke reden waarom die laatste
raden (de leden werden ten dele benoemd door de gouverneurs, ten dele
gekozen door de leden van de regentschapsraden en van de belangrijkste
gemeenteraden, t.W.de raden van Z.g.stadsgemeenten), van weinig betekenis
werden geacht.'
Aan de verkiezingen voor gemeenteraden kon van '17 af (toen kregen
ook niet-Europeanen het actieve kiesrecht) slechts deelgenomen worden
door mannelijke personen die drie-en-twintig jaar of ouder waren", het
Nederlands beheersten en een zuiver jaarinkomen hadden van minstens
f 900 als het Nederlanders en minstens f 600 als het inheemsen en
Vreemde Oosterlingen betrof. In '26 werd de leeftijdsgrens tot een-entwintig
jaar en de inkomensgrens (er kwam er nu slechts één) tot f 300
1 Notitie, 23 sept. 1941, van A. Mühlenfeld voor Welter (ARA, Min.Ko!., M 72, XI
7 A). 2 Er zaten in de provinciale raden evenveel Nederlanders als inheemsen en
ook nog enkele Vreemde Oosterlingen. > Vrouwen konden van '38 af gekozen
worden, pas in '41 konden zij voor het eerst hun stem uitbrengen.

TWEE BEWOGEN DECENNIA
teruggebracht en werd tevens bepaald dat kennis van het lezen en schrijven
in het Maleis of in een ter plaatse gebezigde andere inheemse taal
voldoende was om als kiezer ingeschreven te worden. Elke in een
stadsgemeenteraad vertegenwoordigde groep (Nederlanders, inheemsen,
Vreemde Oosterlingen) koos van '26 af haar 'eigen' raadsleden - per
groep waren evenwel de aantallen van die raadsleden tevoren vastgesteld
en in alle stadsgemeenteraden (Java. ging er vijftien tellen) waren de
Nederlanders, al vormden zij slechts een minderheid van de betrokken
stadsbevolking, in de meerderheid. Veruit de meeste inheemse mannen
konden niet aan de gemeenteraadsverkiezingen deelnemen en hetzelfde
gold voor talrijke Vreemde Oosterlingen. Het opkomst-percentage onder
de Nederlanders was in de periode tot ca. I 930 heellaag, nl. ca.20 - nadien
steeg het hier en daar tot 40. In Batavia woondenin '40 vijf-en-veertigduizend
Nederlanders, vijf-en-vijftigduizend Vreemde Oosterlingen en
bijna vierhonderdduizend inheemsen - er waren ruim vijf-en-tachtighonderd
Nederlandse, ruim zevenhonderd Vreemd-Oosterse en bijna
vijf-en-dertighonderd inheemse kiezers en die drie groepen kozen respectievelijk
zeventien, vijf en elf gemeenteraadsleden; de Nederlanders
waren dus in de meerderheid. In Padang, om een tweede voorbeeld te
noemen, werden vijftigduizend inheemsen door vijf gemeenteraadsleden
vertegenwoordigd, vijftienhonderd Nederlanders door tien.
*
Men kan waardering hebben voor de opvoedkundige intentie die bij
regering en gouvernement leefde toen het tot de nieuwe administratieve
indelingen en de nieuwe vertegenwoordigende lichamen kwam welke
wij in het voorafgaande memoreerden, om dan toch tot de conclusie te
komen dat al die leerscholen in het verantwoordelijk besturen slechts
een beperkt effect hadden. Er ontstond in Indië een onoverzichtelijk
geheel - Fasseur sprak in I983 van 'een staatkundige doolhof, een
lappendeken, van gemeenteraden, regentschapsraden, provinciale raden
en groepsgemeenschapsraden' ; hun feitelijke macht was beperkt en in het
werk in al die colleges '(vonden) de nationalistisch voelende Indonesiërs
... maar weinig bevrediging voor hun heel wat hoger reikende aspiraties.' 1
1 C. Fasseur: 'Nederland en het Indonesisch nationalisme. De balans nog eens opgemaakt',
p. I5-I6.
288

'EEN STAATKUNDIGE DOOLHOF'
Inderdaad, die nationalistisch voelende Indonesiërs wensten zo al niet
onafhankelijkheid, dan toch een vorm van volledig zelfbestuur waarbij
zij' en niet de Nederlanders .op wezenlijke punten de macht zouden
uitoefenen, Daar was geen sprake van. Met uitzondering wellicht van de
stadsgemeenteraden op Java, hadden de locale raden maar een geringe
armslag en voorzover zij uit inheemsen bestonden, waren dat veelal
vertegenwoordigers van de gr.oep der inheemse bestuurders die door de
nationalistisch voelende Indonesiërs gezien werden als een verlengstuk
van het Nederlands bewind. Ambon en de Minahassa waren de enige
delen van de archipel waarvan men zeggen kan dat een gr.o.ot deel van
de inheemse bevolking de locale raad als een lichaam zag waarin zij
zichzelf vertegenwoordigd wist - Ambon en de Minahassa, beide in
aanzienlijke mate gekerstend, namen evenwel in de archipel een afzonderlijke
plaats in.
*
Belangrijker dan de locale raden was de Volksraad. 'Ik heb', schreef
Welter in zijn memoires,
'Indië gekend vóór de instelling van de Volksraad en daarna, en ik moet zeggen
dat de openbare behandeling van de publieke zaak in de Volksraad in belangrijke
mate daaraan ten goede is gekomen. Er is in Indië altijd betrekkelijk weinig
corruptie geweest, dank zij het scherpe toezicht van het Europees bestuur. Na de
instelling van de Volksraad is zij in feite onmogelijk geworden en ook machtsmisbruik
door bestuur en politie, wat meer voorkwam dan corruptie, werd er in
sterke mate door beperkt."
Daargelaten of die lof volledig verdiend was, een feit was het dat van
de Volksraad invloed uitging .op het Binnenlands Bestuur en trouwens
ook .op het algemeen beleid van het gouvernement: dat was een belangrijk
pluspunt. Zeker, de gouverneur-generaal bleef bevoegd, dwars tegen
het gevoelen van de raad in te handelen, maar in beginsel diende hij te
streven naar overeenstemming en dééd hij dat; dat kwam de coördinatie
in het gouvernementsbeleid ten g.oede. Het betekende óók dat de directeuren
der departementen zich bij het ontwikkelen van hun voorstellen
en bijvoorbeeld ook bij het opstellen van de jaarlijkse begroting moesten
, Welter: 'Memoires', p. 74.

TWEE BEWOGEN DECENNIA
afvragen of zij in de Volksraad voldoende steun zouden vinden - zij
moesten al deze stukken trouwens persoonlij k in de Volksraad toelichten.
Mag men daarom schrijven, zoals in '61 in het gedeeltelijk door Indische
oud-ambtenaren samengestelde boekwerk Balans van beleid geschiedde,
dat de Volksraad 'onmiskenbaar het karakter van volksvertegenwoordiging
(droeg) en als zodanig door de regering en in de samenleving (werd)
erkend'?' Wij menen van niet. 'Volksvertegenwoordiging' was de Volksraad,
zoals uit het voorafgaande bleek, slechts in beperkte mate en zo al
van erkenning door het gouvernement sprake was, aan de erkenning door
de samenleving ontbrak veel, zulks niet zozeer bij de Indische N ederlanders
die via de Volksraad de gelegenheid kregen, hun belangen te
bevorderen, maar wèl bij de andere groepen in de samenleving: in de
groep van de Vreemde Oosterlingen zagen vooral veel Indische Chinezen
het als riskant om zich in een land waar weerstanden bestonden tegen
de Chinese groep als geheel, actief bezig te houden met omstreden
politieke kwesties, bij de Nederlanders was sprake van onverschilligheid
(de meeste van hun bladen besteedden nauwelijks aandacht aan wat in
de Volksraad verhandeld werd"), voor de grote massa van de onontwikkelde
inheemsen betekende de Volksraad niets (hij 'staat', aldus in '24
de regeringsgemachtigde voor algemene zaken, 'mijlenver af van de
Inlandse bevolking") en van de ontwikkelde inheemsen koesterden in
de jaren '20 alleen de behoudenden waardering voor de Volksraad; de
meer radicale elementen hadden in de jaren '20 voor het college slechts
hoon over - in de jaren '30 evenwel, toen partijen die de onafhankelijkheid
van Indonesië in hun vaandel hadden geschreven, geen enkele
openbare actie meer konden ontplooien, ging een groot deel van de
nationalisten aan de Volksraad medewerking verlenen. Hij was dan ook
in de jaren '30 een belangrijker orgaan dan in de jaren '20.
In dit en in de volgende hoofdstukken zullen wij menigmaal op het
verhandelde in de Volksraad terugkomen en ook zullen wij aandacht
besteden aan de partijen en groeperingen die in de Volksraad vertegenwoordigd
waren" - een geschiedenis van de Volksraad schrijven wij niet;
zij zou ons te ver voeren en zij zou bovendien, behalve in de tweede
1 W. H. van Helsdingen in Balans van beleid, p. 200. 2 Daarin kwam pas wijziging
in de jaren '30 en vooral na de bezetting van Nederland, na mei '40 dus. 'Raad
van Nederlands-Indië: Notulen buitengewone vergadering, 31 jan. 1924, in Kwantes,
dl. II, p. 92. 4 Men vindt er een volledig overzicht van in van der Wal: De Volksraad,
dl. II, p. 690-9 I.

DE VOLKSRAAD
helft van de jaren '30, geheel voorbijgaan aan het belangrijkste thema uit
de geschiedenis van Nederlands-Indië in de periode tussen de twee
wereldoorlogen, in, zoals wij ze noemden, 'twee bewogen decennia';
bewogen waren die namelijk niet door wat in maar door wat buiten de
Volksraad gebeurde, in de eerste plaats door de acties, lange tijd geheel
buiten de Volksraad om, van diegenen die zich tegen het gouvernement
keerden.
'Partai Komunis Indonesia'
In het vorige hoofdstuk beschreven wij hoe de oprichters van de Indische
Sociaal-Democratische Vereniging, de ISDV, in de loop van de Eerste
Wereldoorlog steeds meer invloed hadden gekregen op de leiding van
de Sarekat Islam - zij hadden die beweging trachten te stuwen in een
tegelijk anti-kapitalistische en anti-gouvernementele richting en mochten
het als een belangrijk succes zien dat in september '18 tweejeugdige
inheemse volgelingen van Sneevliet belangrijke posities in de Sarekat
Islam verwierven: Semaoen werd lid van het Centraal Comité der
beweging, Darsono bezoldigd propagandist. Sneevliet zelf besefte dat de
ISDV als zodanig weinig kracht kon ontwikkelen; zij moest inspireren:
alle inheemsen die in loondienst waren, tot het oprichten van vakbonden
die het wapen van de staking niet moesten schuwen, en de Sarekat Islam
tot strijd tegen het koloniaal gezag.
Begin december '18 werd Sneevliet Indië uitgezet. Hij nam in Nederland
onmiddellijk contact op met zijn vroegere partijgenoten van de in
1909 opgerichte Sociaal-Democratische Partij die in november '18 een
nieuwe naam had aangenomen: de Communistische Partij in Holland,
oftewel de CPH. In hun kring was hij de enige die in een koloniaal
bestuurd land deelgenomen had aan de strijd tegen het koloniaal gezag
en die door dat gezag het betrokken land was uitgezet; dat gafhem naam,
buiten Nederland vooral in de kring van de Communistische Internationale,
de Komintern. Deze had, toen zij in maart '19 haar oprichtingscongres
hield, aan het koloniale vraagstuk nauwelijks aandacht besteed - dat
verzuim werd een jaar later hersteld, zulks geheel conform de denkbeelden
van Lenin die de verwachting koesterde dat de gehele Westerse
kapitalistische wereld ten val kon worden gebracht door massale acties
in zijn koloniën; 'de weg naar Londen', placht hij te zeggen, 'loopt via
Singapore.' In juli '20 werd op het tweede congres van de Komintern een

TWEE BEWOGEN DECENNIA
commissie benoemd die een strijdprogram voor de Aziatische wereld
diende op te stellen; Lenin zelf werd er voorzitter van, Sneevliet secretaris.
In die commissie trad verdeeldheid aan de dag. Lenin wenste dat
de communisten in de Aziatische landen zouden samenwerken met
niet-communistische, burgerlijke groeperingen (hij had in mei '13, toen
hij in ballingschap in Zwitserland leefde, met veel waardering geschreven
over de actie van de Sarekat Islam) - dat standpunt, bestreden door de
Brits-Indische afgevaardigde die een samengaan met de Congress-partij
als zinloos had ervaren, werd door Sneevliet krachtig ondersteund. Hij
wees op wat hij in Nederlands-Indië had bereikt en hij bepleitte dat het
congres de samenwerking met burgerlijke nationalisten zou goedkeuren
(het congres deed zulks); hij bepleitte óók dat de Komintern, rekening
houdend met de gevoeligheden die bij alle Islamieten, mede bij die van
de Sarekat Islam, leefden, zich op zijn minst neutraal zou opstellen jegens
het Pan-Islamisme - dat werd door het congres, dat in het Pan-Islamisme
een beweging van reactionaire heersende groepen zag, afgewezen.
Nadien werd Sneevliet als afgezant van de Komintern naar China
gezonden.'
*
Wat was inmiddels in Nederlands-Indië gebeurd?
Het gehele jaar '19 en de eerste maanden van '20 was Sneevliet in
contact gebleven met de voormannen van de ISDV. Het had zijn instemming
dat de vereniging, in mei '20 in Semarang bijeenkomend, een
nieuwe naam aannam: de Perserikatan Komunis di India ('Communistische
Vereniging in Indië') oftewel de PKI, en dat de twee inheemsen die van
het vijf leden tellend dagelijks bestuur deel uitmaakten (de andere drie
waren Nederlànders, onder wie ir. Baars), de hoogste posities kregen:
Semaoen werd voorzitter, Darsono ondervoorzitter. Deze laatste reisde
naar Moskou en nam er deel aan het zojuist besproken tweede congres
van de Komintern. Na zijn terugkeer in Indië hield de PKI in december
'20 een buitengewoon congres, weer in Semarang (alle leden. van het
dagelijks bestuur waren er woonachtig), en daar werd met' algemene
1 Hij is daar, met een onderbreking, tot eind '22 gebleven; hij had er toen bereikt
dat de kleine communistische partij was gaan samenwerken met de veel grotere,
burgerlijke Kwomintang-beweging.

OPRICHTING VAN DE 'PKI'
stemmen besloten dat de partij zich bij de Komintern zou aansluiten - een
besluit dat onmiddellijk weerstanden wekte in kringen van de Sarekat
Islam: hoe kon men samenwerken met leiders die deel uitmaakten van
een beweging die zich tegen het Pan-Islamisme had gekeerd, ja sterker
nog: die alle godsdienst ('opium van het volk', aldus Marx en Engels)
afwees?
De PKI was in die begintijd miniem-klein (zij had in '21 slechts
tweehonderdtien leden: tweehonderd Indonesiërs, tien Europeanen),
maar zij had in de plaatsen waar zij haar actie ontplooide, een aanzienlijke
invloed. Die invloed bezat zij doordat haar eigen actie als het ware
ingeschoven was in die van de Sarekat Islam; misschien kan dat het
duidelijkst aangetoond worden wanneer wij de lotgevallen in deze
periode weergeven van de man die eind '21 (Baars was toen uit Indië
verbannen en Darsono en Semaoen waren beiden in het geheim naar
Moskou gereisd, resp. in mei en in oktober) voorzitter van de PKIwerd:
Tan Malaka.'
Ibrahim Tan Malaka was een Minangkabauer die vermoedelijk in 1897
werd geboren in een dorp bij Fort de Koek- (zie kaart VI op pag. 62). Hij
bezocht er een Nederlandse kweekschool, trok met zijn begaafdheid de
aandacht van een der Nederlandse docenten en werd door deze in de
herfst van '13 mee naar Nederland genomen waar hij zijn opleiding
voltooide. De Russische revolutie maakte diepe indruk op hem en toen
hij in '19 naar Indië terugkeerde, beschouwde hij zichzelf als communist.
In het gebied van Deli ging hij onderwijs geven aan de kinderen van
Javaanse contract-koelies (in hoofdstuk 4 haalden wij zijn beschrijving
aan van de situatie dier koelies in die tijd). Hij kwam in contaçt met
volgelingen van Sneevliet en trok begin '21 naar Java waar hij in
Semarang onderwijzer werd aan de Nederlandse afdeling van een door
de Sarekat Islam opgerichte 'wilde school'. Een groot deel van de leerlingen
maakte hij er tot jeugdige propagandisten voor het communisme:
hij leerde hun 'de Internationale' en liet hen de dessa's intrekken waar
zij, na dat strijdlied gezongen te hebben, geld gingen inzamelen voor
het oprichten van nieuwe scholen. Toen de assistent-resident hier een
stokje voor ging steken, werden in november in Semarang twee protestvergaderingen
gehouden waaraan tezamen negenduizend inheemsen
deelnamen. Een maand later werd Malaka voorzitter van de PKL Hij
I Wat wij over hem schrijven is ontleend aan het in 1976 verschenen proefschrift yan
H. A. Poeze: Tan Malatea. Strijder voor Indonesië's vrijheid. Levens/aap van 1897 tot
1945. 2 Thans: Bukittingi.
293

TWEE BEWOGEN DECENNIA
ging toen elders op Java actie voeren voor het oprichten van Sarekat
Islam-scholen: lagere scholen waaraan hij ambachtsscholen en kweekscholen
wilde toevoegen. Bovendien ging hij, toen in januari '22 een
staking uitbrak van het inheems personeel van d~ Gouvernementspandhuisdienst,
het denkbeeld van een algemene staking propageren. In
februari '22 werd hij in Bandoeng gearresteerd; hem werd aangezegd dat
de nieuwe gouverneur-generaal, Fock, besloten had, hem naar het verre
Timor te verbannen - toen hij verzocht Nederlands-Indië te mogen
verlaten (hij zou in eerste instantie naar Nederland gaan), werd dat
verzoek ingewilligd. Voor zijn vertrek mocht hij afscheid nemen van de
kring die zich in Semarang om hem had gevormd. In een zaal vol rode
vlaggen werd hij toegesproken - ook hij moest het woord voeren. 'Ik
kon niet lang spreken', stelde hij later op schrift,
'omdat, toen ik gezegd had, dat ik het vertrouwen van het volk gewonnen had,
de zaal een oceaan van geestdrift werd ... Toen zag ik dat bijna alle leerlingen
huilden en hun ouders ook en toen was ik niet in staat mijn rede voort te zetten
... Niet lang daarna maakten twee partijgenoten links en rechts van mij plaats
voor mij om naar buiten te gaan ... Tientallen SI-leden waren er die mijn linkeren
rechterhand vastgrepen terwijl zij zeiden: 'Malaka, ik beloofje voort te werken
tot je terugkeert naar Java. Broeder, goede reis!"
In Nederland aangekomen, werd Malaka in Amsterdam hartstochtelijk
toegejuicht op de I mei-vergadering van de CPH2 - enkele maanden
later was hij in Moskou om er deel te nemen aan het vierde congres van
de Komintern. Hij wees er met nadruk op dat anti-godsdienstige propaganda
de communisten in Nederlands-Indië zou isoleren en verdedigde
het Pan-Islamisme - ;eel steun kreeg hij niet. Hij bleef in Moskou, leed
er bitter onder de kou, schreef er een boek over Indië en werd in
december '23 als Komintern-vertegenwoordiger naar de grote havenstad
Kanton in Zuid-China gestuurd om van daaruit directieven door te geven
aan de PKI en de andere communistische partijen in Zuidoost-Azië.
In Indië hadden zich inmiddels drie voor de PKI belangrijke ontwikkelingen
voorgedaan: Semaoen was als een teleurgesteld man uit
Rusland teruggekeerd, de Sarekat Islam had alle communisten uit haar
rijen verwijderd en een grote, door de PKI geïnspireerde staking was
mislukt.
, Aangehaald in H. A. Poeze: Tan Malaka, p. r63. 2 De partij plaatste hem als derde
op de candidatenlijst voor de Tweede Kamer, maar hij werd geen lid doordat de CPH
slechts twee zetels verwierf
294

TAN MALAKA I SEMAOEN
In oktober '21 was Semaoen, gelijk eerder vermeld, in het geheim naar
Moskou gereisd. Toen hij in mei '22 weer in Indië kwam, hadden de
twee maanden die hij in de Russische hoofdstad had doorgebracht (de
overige tijd was hij in Nederland geweest), hem diep terneergeslagen. In
een gesprek met de Nederlandse resident te Semarang kwam hij daar
rond voor uit en deze haastte zich, Fock telegrafisch in te lichten:
'heeft fabrieken bezocht doch stond verbaasd over slecht beheer en slechte
hoedanigheid fabrikaat was niet te spreken over huwelijkswetten of gangbare
begrippen zedelijkheid zeer veel ambtenaren omkoopbaar en van slecht
gehalte ... was blij Moskou kunnen verlaten wijl koud, ellendig en gedesillusioneerd."
Aan deze indrukken had Semaoen belangrijke politieke conclusies
verbonden; een revolutie, als in Rusland voltrokken, had in Nederlands-
Indië geen schijn van kans, de communistische beginselen konden er niet
toegepast worden, de PKI moest stakingen uit de weg gaan en zij moest
rekening houden met de adat. In die geest sprak hij begin j uni in Semarang
op een vergadering van de Sarekat Islam.
Zowel op de Sarekat Islam als op de PKI had dat betoog slechts een
gering effect.
In de Sarekat Islam had zich in '18 een groep gevormd, hoofdzakelijk
bestaande uit Islamieten uit Djokjakarta, die zich tegen het drijven van
de 'rode' groep uit Semarang was gaan verzetten. Een belangrijke figuur
daarin was de man die wij reeds enkele keren noemden: hadji Agoes
Salim. Evenals Malaka was hij een Minangkabauer - hij was in 1884 in
Fort de Kock geboren, was er een tijdlang opgenomen geweest in het
gezin van een Nederlands onderwijzer, had een Europese hbs kunnen
doorlopen, was nadien verbonden geweest aan het Nederlands consulaat
in Djeddah (consulaat dat met de uit Indië afkomstige harij-gangers
bemoeienis had) en had in '15 de opdracht aanvaard om ten behoeve van
de 'eerste' Politieke Inlichtingendienst gegevens over de Sarekat Islam te
verzamelen". Hij was er een enthousiast lid van geworden, was spoedig
in het Centraal Comité opgenomen en ontpopte zich daar als een geharnast
tegenstander van het samengaan met Sneevliets ISDV, later met de
J Telegram, 8 juni 1922, van de resident van Semarang aan Fock, Kwantes, dl. I,
P.473-74. 2 Alfian schrijft in zijn studie over de Mohammadijah dat het Agoes Salims
taak was, 'to spy on the activities ofSI' - die formulering dunkt ons niet juist: de 'eerste'
PID had geenszins tot taak, een bestrijding van organisaties als de Sarekat Islam voor
te bereiden; hij was geen politionele of justitiële dienst.
295

TWEE BEWOGEN DECENNIA
PKL Hij kreeg veel invloed op voorzitter Tjokro; deze kon de tegenstellingen
welke zich binnen de Sarekat Islam gingen openbaren, niet aan,
zat ook nog een tijdlang gevangen op beschuldiging van meineed (hij
werd vrijgesproken) en ging er tenslotte, nadat allerlei compromissen
waren mislukt, eind '22 accoord mee, dat het Centraal Comité zou
voorstellen, het lidmaatschap van de PKIonverenigbaar te verklaren met
dat van de Sarekat Islam. In februari '23 werd dat voorstel door het congres
van de Sarekat Islam goedgekeurd.' Dat leidde tot een scheuring: een
aantal afdelingen trad uit en sloot zich na enige tijd aan bij een door de
PKI opgerichte 'brede organisatie, de Sarekat Rakjat (het Volksverbond),
bedoeld als verzamelbekken van alle niet-communistische groeperingen
die zich tegen het Nederlands gezag wilden keren. Wij voegen hieraan
toe dat de gebleken verdeeldheid de Sarekat Islam schade deed: wat in
,13 en eerstvolgende jaren een massale beweging was geweest die haar
kracht had ontleend aan het feit dat honderdduizenden inheemsen op
haar en vooral op Tjokro hun Messiaanse verwachtingen hadden geconcentreerd,
schrompelde ineen tot een kleine groepering naast andere.
*
Zo had dus Semaoens koerswijziging de breuk met de Sarekat Islam niet
kunnen voorkomen maar naar zijn betoog hadden, schijnt het, in de PKI
ook maar weinigen oren gehad - het is trouwens de vraag of dat betoog
overal doordrong. Men dient de PKI namelijk niet te zien als een hechte
organisatie die door het bestuur effectief werd geleid - eerder was zij
een combinatie van plaatselijke afdelingen waarin strijdbare en nogal
eigenzinnige figuren de toon aangaven. De onderlinge contacten waren
beperkt. De afstanden waren groot en de financiële middelen waarover
de partij beschikte, gering. De CPH was te arm om uit Nederland geld
te sturen - mogelijk heeft de Komintern eenmaal een bedrag van f 12 000
ter beschikking gesteld. Het is trouwens denkbaar dat het betoog dat
Semaoen in juni '22 in Semarang had gehouden, door sommige PKI'ers
als camouflage werd beschouwd aangezien hij in een vergadering van de
Sarekat Islam het woord had gevoerd. Hoe dat alles zij, van de herfst van
'22 af ging Semaoen volgens de vroegere parolen actie voeren; van belang
1 Dit congres wijzigde de naam van de organisatie tot Partai Sarekat Islam, afgekort:
de PSI

'SAREKAT ISLAM' EN 'PKI'
was daarbij dat hij voorzitter werd van de grootste vakbond, de meer
dan tienduizend leden tellende Vereniging van Spoor- en Tramwegpersoneel.
Met de bij de Sarekat Islam levende bezwaren behoefden hij en
anderen die namens de PKI op vergaderingen het woord voerden, na
februari '23 niet meer rekening te houden - de breuk was een feit. Tot
die anderen behoorde van die maand af ook weer Darsono die uit Europa
was teruggekeerd.
*
Voerde Darsono of Semaoen ergens het woord, dan waren er steeds een
of meer rechercheurs aanwezig die nauwkeurig aantekenden wat zij
hadden gezegd. Gegevens van dien aard werden steeds toegezonden aan
het parket van de procureur-generaal te Batavia en op grond van dergelijke
gegevens werd, telkens wanneer overwogen werd, een bepaalde
inheemse voorman hetzij te interneren (d.w.z. naar een plaats in de
archipel te verbannen), hetzij te externeren (d.w.z. hem het verblijf in
bepaalde plaatsen of streken te verbieden), een lange vragenlijst opgesteld:
of hij erkende dat hij op die-en-die dagen op die-en-die plaatsen
die-en-die uitlatingen had gedaan? Waren die vragen beantwoord (de
ondervraagde kon er, zoals eerder opgemerkt, desgewenst een memorie
te zijner verdediging aan toevoegen), dan werd het formele besluit tot
toepassing van de exorbitante rechten genomen. Soms waren de rechercheurs
die namens de procureur-generaaloptraden, inheemsen - Malaka,
aan wie in '22 zulk een lange vragenlijst werd voorgelegd, noemde hen
'omgekochte uitvaagsels der Javaanse maatschappij.'!
Naarmate nu het gouvernement zich in de loop van de jaren '20 meer
zorgen ging maken over de actie van groeperingen die zich tegen het
koloniaal gezag richtten, groeide de behoefte niet alleen om meer gegevens
te verzamelen maar ook om deze efficiënter te benutten. Binnen de
dienst van de algemene recherche die onder het parket van de procureurgeneraal
ressorteerde, werd daartoe een nieuwe Politieke Inlichtingendienst
opgericht. Die 'tweede' PID verschilde wezenlijk van de 'eerste'
die in '14 was opgericht en in april '19, enkele maanden dus na afloop
van de Eerste Wereldoorlog, was opgeheven - de eerste was een hulporgaan
geweest van de Adviseur voor inlandse zaken en van de instanties
1 Aangehaald in H. A. Poeze: Tan Malaka; p. 181.
297

TWEE BEWOGEN DECENNIA
die buitenlandse spionage tegengingen, de tweede werd volledig een
hulporgaan van de justitie. Deze tweede PlO, zo schreef na de oorlog
dr. P. J. A. Idenburg,
'zorgde niet alleen voor de verzameling van alle politiek belangrijke gegevens
over personen, verenigingen, bewegingen, enz. enz., maar hield ook het dagelijks
toezicht op het gedrag van politiek-actieve personen en organisaties alsmede op
de vergaderingen en andere publieke uitingen.' Wanneer de grenzen van het
wettelijk veroorloofde werden overschreden, moest deze politiedienst optreden,
meestal waarschuwend maar eventueelook verdergaand. De meeste actieve
Indonesische politici leerden de PID dan ook kennen als een dagelijks begeleider
van hun politiek optreden: voor velen hunner was het vaak de enige persoonlijke
aanraking met een Europeaan; zoals een Indonesisch nationalist het eens tegenover
schrijver dezes uitdrukte: 'Na de onderwijzers, leraren en professoren heb
ik de Nederlanders alleen nog maar als politie-ambtenaren ontmoet.' '2
De nieuwe dienst werkte grondig, zulks met medewerking van aparte
rechercheurs (die meestal aan de inheernsen, die in het oog gehouden
werden, bekend waren) en van, aldus in '28 een gouvernementsrapport,
'een tot het uiterste opgevoerd spionagesysteern." Van elke inheemse
politieke voorman, van elke inheemse politieke groepering werd een
dossier aangelegd dat een grote omvang kon aannemen. Nieuwe gegevens
werden eens per maand en, met meer toelichting nog, eens per drie
maanden in geheime rapporten samengevat die in Batavia aan alle daarvoor
in aanmerking komende instanties, elders in Indië aan de hoofden
van het BB-apparaat werden toegezonden. Er gingen ook exemplaren
naar het departement van koloniën in Den Haag en na enige tijd kwam
de geheime regeringsinlichtingendienst in Nederland' (de Centrale Inlichtingsdienst
die gecamoufleerd was ondergebracht bij GS III, de afdeling
Inlichtingen van de Generale Staf), tot nauwe samenwerking met de
nieuwe PlO - wat personen als Malaka, Semaoen en Oarsono tijdens hun
verblijven in Nederland deden, werd aan Batavia gerapporteerd. Ook
werden gegevens uitgewisseld met de Britse autoriteiten in Singapore.
Wanneer die samenwerking begonnen is, weten wij niet - wèl dat bij
het bezoek dat de Governor of the Straits Settlements in augustus '30 aan
, Was de PID overbelast, dan werd dit toezicht ook wel uitgeoefend door andere
politie-functionarissen of door inheemse bestuursambtenaren, soms ook door
BB'ers. 2 P. J. A. Idenburg in Balans van beleid, p. 143. 3 eh. O. van der Plas:
'Neutralisering en bestrijding van revolutionaire propaganda onder de inheemse
bevolking, in het bijzonder van Java en Madoera' (maart 1928), Kwantes, dl. II,
P·730.

DE POLITIEKE INLICHTINGENDIENST
Batavia bracht, besloten werd, haar een meer systematisch karakter te
geven.'
Hoeveel functionarissen de tweede PID heeft omvat, hebben wij niet
kunnen achterhalen, evenmin trouwens op welke datum hij is begonnen
te functioneren. Dat was in het jaar '27. De tweede PID bestond dus nog
niet in de jaren waarin de PKI van zich deed spreken. Dat wil niet zegg

TWEE BEWOGEN DECENNIA
de gehele samenleving raakte. Wat, als het ergens tot ernstige ongeregeldheden
kwam? De eenheden van het Knil waren voor hun vervoer
aangewezen op de spoorwegen en die lagen goeddeels stil.
Gouverneur-generaal Fock greep met kracht in. Alle stakers werden
ontslagen; aan het Wetboek van strafrecht werd onmiddellijk een artikel
toegevoegd dat het aansporen tot stakingen welke de openbare orde
zouden kunnen verstoren ofhet economisch leven ontwrichten, verbood
en op overtreding van dat verbod gevangenisstraf stelde die tot vijf jaar
kon oplopen; voor een groot aantal residenties werd een vergaderverbod
afgekondigd; de Vereniging van Spoor- en Tramwegpersoneel mocht
nergens meer bijeenkomen; aan stakers die dienstwoningen bewoonden,
werd aangezegd dat zij die binnen tweemaal vier-en-twintig uur dienden
te ontruimen en van de op de voorgrond tredende stakers werden velen
gearresteerd (veertig tot vijftig hunner, allen leden van de PKI, werden
spoedig tot gevangenisstraf veroordeeld). Er ging van dat alles een intimiderend
effect uit, bovendien was noch de Vereniging van Spoor- en
Tramwegpersoneel, noch de PKI in staat de stakers financieel te steunen.'
De spoor- en tramwegstaking ging dan ook spoedig verlopen.
De stakingen hadden, schijnt het, bij een deel van de Europeanen een
stevige aggressiviteit gewekt. Toen een van hun dagbladen, de Indische
Courant, er in een hoofdartikel op had gewezen dat de staking bij de
spoor- en tramwegen wellicht ook te maken had met het feit dat het
personeel van de staatsbedrijven lager bezoldigd werd dan dat van de
particuliere en dat het wenselijk was, daaromtrent 'objectief materiaal' te
verzamelen hetgeen tot 'verzoening' kon bijdragen, reageerde de hoofdredacteur
van een ander dagblad, het Nieuws van de Dag, aldus:
'Ik ken ten deze maar één soort van 'objectief materiaal': een stevig stuk
hout-met-knoesten. Om nu over 'verzoening' te spreken, nu waar de brutaliteit
van het inlandse personeel alle perken te buiten gaat - goede God, wat zijn er
toch een ellendige lammelingen onder onze landslui! En wat zou ik graag veertien
dagen lang gouverneur-generaal zijn. Malabar werkt toch niet"; ik kon doen wat
I Zoals wij al in deel I van ons werk vermeldden, werd bij de heropbouw van de
Vereniging van Spoor- en Tramwegpersoneel hulp verleend door de Nederlandse
communist A Langkemper die daartoe van de Komintern f 5000 had ontvangen.
2 Op de uitgedoofde vulkaan Malabar stond de radiozender voor telegraafverkeer
met Nederland - die werkte blijkbaar niet in die dagen. Vermoedelijk was er
sprake van een technische storing. De schrijver in het Nieuws van de Dag zag overigens
over het hoofd dat tussen Batavia en Den Haag steeds telegraafverkeer mogelijk was
via Britse kabels.
3°0

SPOOR- EN TRAMWEGSTAKING
ik wou - en jullie mensen hier hadden in geen honderd jaar meer last van
'inheemse ontwaakten' en hun kuren. Daar sta ik voor in!'!
*
Ruim twee weken later, eind mei, werd in Djokjakarta op Fock een
bomaanslag gepleegd. Hij reed in de door de sultan ter beschikking
gestelde staatsiekaros, toen opeens uit de dikke rijen van de inheemse
toeschouwers een vrij primitieve bom geworpen werd - enig slachtoffer
werd een vrouw die vertrapt werd door een op hol geslagen paard van
het cavalerie-escorte. 'Het incident', aldus Welter, die als Algemeen
Secretaris de gouverneur-generaal bij officiële reizen placht te vergezellen,
'maakte een pijnlijke indruk, omdat het voor Indië iets heelongewoons was. Dat
uit deze gewillige, om niet te zeggen dociele massa een bom zou worden
geworpen naar een vertegenwoordiger van het Nederlandse gezag, was dermate
ondenkbaar, dat allen die daarvan getuige waren, diep onder de indruk waren.
Bij volgende rijtachten van de GG ... reed hij dan ook door straten die op last
van de resident, die geen risico wilde nemen, geheel waren schoongeveegd. Ook
dit was buitengewoon onaangenaam en trof allen, die dit meemaakten, als iets
zeer pijnlijks, bijna nog erger dan een bomaanslag."
Wie hadden de aanslag gepleegd? Vermoedelijk extremisten van de
Sarekat Hindia (de Nationaal-Indische Partij) die met het communisme
sympathiseerden. Politie en justitie kregen geen zekerheid.
Aannemelijk dunkt ons dat de aanslag bij sommige inheemsen het
prestige van de communisten ten goede kwam: diegenen die gepoogd
hadden, de 'Grote Heer uit Buitenzorg' van het leven te beroven en
onontdekt waren gebleven, moesten weI over bijzondere krachten en
een bijzondere bescherming beschikken! Het gebeurde droeg er toe bij
dat zowel op Java als op Sumatra veel inheemsen die, zoals hun voorouders
gedaan hadden, hunkerden naar de komst van een almachtig
Bevrijder die zich als de voorzegde Ratoe Adil zou ontpoppen, hun
verwachtingen gingen vastknopen aan de PKI - omstuwd en opgestuwd
! Nieuws van de Dag, II mei 1923, aangehaald in P. J. Oud: Het jongste ver/eden.
Parlementaire geschiedenis van Nederland 1918-1940, dl. III (1949), p. 234. 2 Welter:
'Memoires', p. 68.
3°1

TWEE BEWOGEN DECENNIA
werd zij nu door diezelfde Messiaanse verwachtingen welke zich tien
jaar eerder op de Sarekat Islam hadden gericht. De denkbeelden van die
PKI-aanhangers werden, aldus Poeze,
'een onontwarbaar mengsel van utopische ... verwachtingen, verheerlijking van
de traditionele, pre-kapitalistische maatschappij, die na de nabij zijnde revolutie
zou terugkeren als de klassenloze communistische maatschappij, de hoop op hulp
van de Komintern en Rusland en de invloed van Islam-denkbeelden."
*
In september '23 kreeg Semaoen een verbanningsoord in Indië aangewezen
- hij ging op eigen verzoek naar Nederland. Na zijn vertrek viel
het leiderschap van de PKI aan Darsono toe die evenwel formeel geen
bestuurslid werd teneinde het gouvernement geen aanleiding te geven,
ook op hem de exorbitante rechten toe te passen. De partij, ietwat
ontredderd na de snel bedwongen spoor- en tramwegstaking, trachtte als
het ware weer greep op zichzelf te krijgen. Zij telde, aldus Darsono, 'nog
geen duizend leden' (vermoedelijk waren dat hoofdzakelijk stedelingen),
toen zij in juni '24 in Batavia in congres bijeenkwam.' Darsono drong
er op een betere organisatie en op meer scholing aan. De zetel van het
hoofdbestuur werd van Semarang naar Batavia verplaatst - ook de naam
werd veranderd: van Perserikatan Komunis di India naar Partai Komunis
Indonesia -. 'partij' dus in plaats van 'vereniging' en 'Indonesië' in plaats
van 'Indië'. De partijleiding had inmiddels contact gekregen met Tan
Malaka die als Komintern-afgevaardigde voor Zuidoost-Azië in Kanton
een moeilijk bestaan leidde: zij had Alimin, eertijds Hazeu's pleegzoon,
die nadien o.m. vice-voorzitter van de Pandhuisbond en lid van het
Centraal Comité van de Sarekat Islam was geweest en zich in '23 bij de
PKI had aangesloten, op een clandestiene reis naar Kanton gezonden
- hij was vandaar teruggekeerd met een door Malaka opgesteld stuk
waarvan de korte inhoud was dat de PKI, wilde zij tot revolutie overgaan,
zich op de klasse van de inheemse stedelijke arbeiders moest baseren.
Nu, die klasse was maar klein. Hield Malaka het desondanks voor
mogelijk dat de communistische voorhoede mèt haar aanhang, t.w. het
, H. A. Poeze: Tan Malaka, p. 237. 2 Verslag voor Fock van de wnd.-adviseur voor
inlandse zaken inzake het PKI-congres, 7-IO juni I924, Kwantes, dl. III, p. I54.
302

DE 'PKI' BEREIDT EEN OPSTAND VOOR
Volksverbond, de Sarekat Rakjat, op korte termijn met succes een greep
naar de macht zou kunnen doen? Niets wijst daarop - hij had een open
oog voor reële machtsverhoudingen en dacht in die tijd gelijk-op met
Stalin die in Moskou (Lenin was er overleden) in een fel conflict was
geraakt met de beroemdste militaire aanvoerder uit de Russische revolutie,
Trotzki. Deze wilde blijven ijveren voor het forceren van revoluties
buiten de grenzen van de Sowjet-Unie - Stalin zag dat als een voor de
Sowjet-Unie riskante politiek; zijn mening was voorts dat de communistische
partijen in de koloniaal bestuurde landen zich zouden isoleren
als zij een revolutie-uit-eigen kracht zouden nastreven - vooreerst dienden
zij een verbond met de organisaties van de inheemse bourgeoisie
aan te gaan en binnen dat verbond moesten zij dan trachten, de dominerende
factor te worden.
Th. december '24 ging de PKI conform de lijn van Trotzki, niet die
van Stalin handelen': een te Djokjakarta gehouden congres besloot in
een geheime zitting dat de partij een opstand zou gaan voorbereiden; zij
werd daartoe in cellen van tien leden ingedeeld. De voorbereidingen
moesten geconcentreerd worden in de steden - de partij liet de hoofdzakelijk
in de dessa's woonachtige aanhang van de Sarekat Rakjat schieten.
Het bestuur van de Komintern keurde dat besluit af en betoogde in een
naar Indië gesmokkeld stuk? dat de PKI de Sarekat Rakjat juist moest
versterken door haar, terwijl zij in werkelijkheid door communisten
werd geleid, naar buiten onafhankelijk te laten optreden - Malaka
betoogde in gelijke geest, maar noch naar de Komintern, noch naar hem
werd geluisterd.
In de loop van '25 werd de positie van de PKI in Indië nog benarder
dan zij tevoren al was. In Semarang en Soerabaja kwam het tot stakingen
van resp. haven- en fabrieksarbeiders - het feit dat zij vrij spoedig
verliepen, toonde aan hoe zwak het stedelijk proletariaat nog maar was.
Elders op Java slaagden hoge inheemse bestuursfunctionarissen er in om
vrij grote organisaties te vormen die zich tegen alle anti-gouvernemen-
'Ons beeld van het beleid van de PKI in deze periode is hoofdzakelijk gebaseerd
op het in 1965 gepubliceerde werk van Ruth T. McVey: The rise of Indonesian communism,
aangevuld met gegevens uit Russische bronnen, opgenomen in het in '82 verschenen
werk van J. Morriën: Indonesië los van Hal/and. De CPN en de PKI in haar strijd tegen
Nederlands kolonialisme. 2 De gedachtenwisseling tussen Moskou en de PKI vond in
deze periode plaats in brieven die meegegeven werden aan vertrouwde Indonesische
communisten die opvarenden waren van Nederlandse passagiersschepen - die gedachtenwisseling
vergde dus veel tijd.
3°3

TWEE BEWOGEN DECENNIA
tele groeperingen keerden 1 en die, versterkt met inheemse criminele
elementen, bijeenkomsten van de Sarekat Rakjat verstoorden (dat gebeurde
ook wel door groepen van Mohammadij'ah-aanhangers) en terreur
gingen uitoefenen op individuele leden - vooral in het gebied van
Bandoeng, waar de regent volgens vele inheemsen het vermogen had,
zieken te genezen, had die contra-actie succes. Daarnaast waren er maatregelen
van het gouvernement die de PKI troffen: op het personenverkeer
tussen de eilanden van de archipel werd, sinds '24 al, een scherpe
controle uitgeoefend" en in de zomer van '25 werden drie van de
belangrijkste PKI-Ieden, onder wie Darsono, gearresteerd - Alimin
vluchtte naar Singapore waar hij een centrum vormde dat zo goed
mogelijk met de PKI in contact bleef. In december besloot Fock, Darsono
en de beide andere arrestanten binnen Indië te verbannen. Het kan zijn
dat dit besluit de druppel is geweest die bij de resterende leden van het
PKI-bestuur de emmer van hun ongeduld deed overlopen: op 25 december
kwamen zij met enkele andere vooraanstaande communisten (er
waren in totaal elf aanwezigen) in het geheim bijeen in het complex van
de Prambanan-tempels bij Djokjakarta, een befaamd bedevaartsoord in
de eeuwen van de Hindoese beschaving. Als uitwerking van het besluit
dat de partij een jaar eerder had genomen, besloten zij nu dat het in de
periode mei-juni '26 eerst tot een algemene staking zou komen; vervolgens
zou een opstand worden ontketend in het gebied van Padang op
West-Sumatra, en als dan een deel van het Knil uit Java naar dat gebied
was overgebracht, zou het op heel Java tot een opstand moeten komen;
er werd een nieuwe, geheime partijleiding gevormd en afgesproken werd
dat de opstand van Soerabaja uit zou worden geleid.
Besluiten waren dit, genomen door mannen die de gevangenen waren
I In juli 1917 had een der regenten van Midden-Java een poging ondernomen, de
leden van de Regentenbond te winnen voor het denkbeeld dat zij zich zouden
opwerpen als leiders van de nationalistische beweging - hij had geen succes gehad.
De meesten van zijn ambtgenoten waren van mening dat hun erfelijke positie zou
worden ondermijnd als ooit de nationalistische beweging aan de macht zou komen.
'Is het niet treurig', kreeg de gouvernementsvertegenwoordiger te horen van een
aanhanger van het opgeworpen denkbeeld, lid van Boedi Oetomo, 'dat deze mensen
die niets weten of begrijpen van wat er onder het volk tegenwoordig omgaat, zo'n
positie bekleden?' (B. J. O. Schrieke: 'Korte nota nopens mijn bevindingen ter vergadering
van de Regentenbond te Soerakarta', in van der Wal: Volksraad, dl. I,
p. 204) 2 Er was in '18 een reisregeling ingevoerd die het mogelijk maakte, het
bezoek aan bepaalde bestuursgebieden in de Buitengewesten te binden aan het bezit
van een paspoort - nadien konden bestuursleden of agitatoren van radicale groeperingen
uit die gebieden geweerd worden; de regeling was in '24 aangescherpt.
304

TAN MALAKA WAARSCHUWT
geworden zowel van een simplistische ideologie als van de illusie,
onoverwinnelijk te zijn, die bij alle onlusten in de archipel steeds een
rol had gespeeld; besluiten evenwel die geen enkele rekening hielden
met de reële machtsverhoudingen in en buiten Indië, evenmin met de
machtsverhoudingen in de Sowjet-Unie waar Stalin er in de tweede helft
van '25 in was geslaagd, de invloed van Trotzki uit te schakelen.
Toen Tan Malaka, die zich nu in Manila bevond, omtrent de Prambanan-besluiten
werd ingelicht, was hij ontzet. Hij beschouwde ze als
een aanloop tot politieke zelfmoord en zond via handelaren en zeelieden
waarschuwing op waarschuwing naar Java (een deel van zijn brieven die
steeds in handelstermen gesteld waren, viel de recherche in handen); ook
in de vorm van enkele brochures drong hij op matiging aan. Hij bereikte
niet méér dan dat men er mee accoord ging dat de voor mei-juni
afgesproken algemene staking zou worden uitgesteld en dat de Prambanan-besluiten
in juni opnieuw zouden worden overwogen. Het hoofdkwartier
van de opstand werd in mei naar Bandoeng verplaatst en in die
maand werd tevens een vooraanstaande PKI'er, Moesso, naar Singapore
gezonden om er zich bij Alimin te voegen; in diens centrum had zich
toen een spion van het Indische gouvernement naar binnen weten te
werken. Dat Alimin en Moesso naar Moskou vertrokken, werd aan het
gouvernement doorgegeven.
Eind juni werd in Bandoeng in een door verdeeldheid gekenmerkte
conferentie besloten, de opstand enkele maanden uit te stellen en inmiddels
de Sowjet-Unie om steun te vragen. Dat laatste moest geschieden
door Alimin en Moesso die, toen zij eind juli in Moskou aankwamen,
daar Semaoen en Darsono (die eveneens verlof had gekregen, Indië te
verlaten) aantroffen. De Indonesische delegatie werd op 9 augustus ontvangen
door drie bestuursleden van de Komintern, onder wie Stalin, en
kreeg de kous op de kop: de Komintern was niet bereid, aan de PKIopstand
steun te verlenen. Dat standpunt werd midden september herhaald
in een bestuursvergadering van de Komintern waarin werd vastgesteld
dat het. verkondigen van de leuze dat er eert Sowjet-staat in Indië
moest komen, prematuur was - in eerste instantie moest men opkomen
voor de vorming van een nationaal-democratische staat.Alimin en Moesso
legden deze besluiten van de Komintern naast zich neer en vroegen
opnieuw om steun voor de opstand. Die steun werd opnieuw geweigerd;
toen zij tenslotte in de richting van de archipel reisden, hadden zij niet
meer dan een paar duizend dollar bij zich. Eerder in '26 waren op Malakka
wel enige kleine.rvermoedelijk uit België afkomstige wapenzendingen
aangekomen die voor de PKI bestemd waren, maar Tan Malaka, voor-

TWEE BEWOGEN DECENNIA
ziende dat die slechts tot een bloedbad zouden bijdragen, had van Manila
uit opdracht gegeven, niet te pogen ze Indië binnen te smokkelen.
*
Van de Prambanan-besluiten wist het gouvernement niets af. Het constateerde
in de eerste maanden van '26 wel dat de PKlop tal van plaatsen
actief was. Toen gouverneur-generaal Fock eind maart een conferentie
hield met de BB-hoofden uit de Buitengewesten en een aantal andere
hoge autoriteiten, hield de waarnemend-adviseur voor inlandse zaken
dr. R A. Kern (een gematigd man die zijn werk verrichtte in de geest van
zijn voorgangers Hazeu en Rinkes) een uiteenzetting waarin hij onderstreepte
dat de communisten slechts uitdrukking gaven aan hetgeen in
veel breder inheemse kringen leefde. 'Wat de algemene politieke toestand
betreft, is, meent spreker' (aldus het verslag der conferentie"),
'wel gebleken dat de communisten zich overal roeren. In zekere zin brengen
dezen onder woorden de stemming, het sentiment dat de bevolking koestert. In
deze moet men wèl onderscheiden het element dat door vreemden, de Sowjets,
er in is gebracht en daarnaast de grondtoon, het nationalistisch of patriottisch
streven dat alom leeft en in de inlandse beweging tot uiting wil komen ...
Verkeerd zou het zijn, zich blind te staren op de staatsgevaarlijke kant der inlandse
beweging die ongetwijfeld bij het drijven der communistische elementen bestaat.
Men vergete echter niet dat ook in de communistische beweging een grondtoon
van nationalisme ligt ... De heer Kern zou willen dat aan de Inlandse beweging,
voor zoveel deze zuiver patriottische sentimenten tot uiting brengt, of tracht te
brengen, geen belemmering in de weg gelegd wordt.'
Dat was een ruim standpunt - voor Fock veel te ruim. Zeker, gehoord
de nogaloptimistische rapporten die door de hoofden van het BB in de
Buitengewesten waren uitgebracht, was hij op de conferentie waar Kern
had gesproken, van mening dat het gouvernement reden had tot zelfvertrouwen
('het bestuur', zei hij, 'beheerst de toestand; moge dit ook zo
blijven!'), maar kort nadien, in mei, liet hij in het Wetboek van strafrecht
een nieuwartikel opnemen dat nagenoeg alle politieke actie welke zich
tegen het koloniaal gezag keerde, strafbaar stelde. Dat artikel (I53bis)
luidde:
1 Verslag bestuursconferentie 22-23 maart 1926, in Kwantes, dl. II, p. 421-28.
306

ARTIKEL 153 BIS
'Wie opzettelijk in woord, geschrift of afbeelding, zij het ook slechts indirect,
bij wijze van aanduiding of in bedekte termen, tot een verstoring van de openbare
orde of tot omwenteling of aantasting van de in Nederland of Nederlands-Indië
gevestigde regeringen oproept of daarvoor stemming maakt, wordt gestraft met
gevangenisstraf tot een maximum van zes jaar of met een geldboete tot een
maximum van f 300.' .
*
In april 1926, kort voordat artikel 153bis werd afgekondigd, werd het
centraal archief van de PKI in beslag genomen; uit de stukken bleek dat
de partij meer dan vijfduizend leden telde, de Sarekat Rakjat veel meer:
enkele tienduizenden. Het verlies van het centraal archief had op de PKI
een desorganiserend effect - toen het in de zomermaanden zowel op Java
als in de Buitengewesten (daar o.m. in Atjeh), tot locale gewelddadige
acties kwam, lag het initiatief op plaatselijk niveau. Aan de nieuwe
voorzitter, Sardjono, en de overige bestuursleden drong zich de overtuiging
op dat zij de partij nauwelijks meer in de hand hadden - eind
augustus deden zij aan het partijkader weten dat het uit moest zijn met
alle onafhankelijke acties. Een deel van het kader, toch al teleurgesteld
door het feit dat de opstand in de oorspronkelijk vastgestelde periode
niet was doorgegaan, knoopte aan die mededeling de conclusie vast dat
het partijbestuur het denkbeeld van de opstand conform Tan Malaka's
vertogen wilde laten vallen. Dat werd als verraad aan de revolutie
beschouwd - er werd in Batavia een Revolutionair Comité gevormd dat
alsnog naar de opstand ging toewerken.
Dat dat comité nu juist in Batavia tot stand kwam, had te maken met
hetfeit dat zich van de Sarekat Rakjat op West-Java, vooral in het roerige
Bantam en in Batavia, een nog grotere opwinding meester had gemaakt
dan elders. In de hele archipel deden geruchten de ronde dat de grote
ommekeer op handen was en dat diegenen die hem zouden bewerkstelligen,
op militaire steun mochten rekenen van de Sowjet-Unie, China
en Turkij e - leden van de Sarekat Rakjat boden rode kaarten ten verkoop
aan die, zo werd gezegd, als de ommekeer zich had voltrokken, zouden
aantonen dat de houders aan de goede kant hadden gestaan; in welke
mate die kaarten elders verkocht zijn, is niet bekend, wèl echter dat op
West-Sumatra en in Batavia talloze inheemse gezinnen zich zulk een
kaart aangeschaft hadden. Er waren bedragen voor betaald die van een

TWEE BEWOGEN DECENNIA
kwartj e konden oplopen tot enkele guldens; de bijeengebrachte gelden
werden gebruikt voor de financiering van de activiteiten van de PKI, ook
wel voor het kopen van wapens. Er werd door dat alles een nerveuze
spanning geschapen die het Revolutionair Comité op de ingeslagen weg
voortdreef. Inderdaad, de leden van het comité gingen in de loop van
oktober op reis om er zich van te vergewissen of de PKI-kaders in de
verschillende districten bereid waren, aan de opstand deel te nemen. Hun
bevindingen vielen tegen: er waren vier districten waar de kaders positief
reageerden: op Java Bantam, de Preanger en Tegal (dat op Midden-Java
aan de noordkust ligt) (zie kaart V op pag. 47) en op Sumatra Padang - alle
overige districten deden Of geen duidelijke uitspraak öf weigerden mee
te doen; onder die weigeraars waren de in PKI-verband grote en belangrijkedistricten
Semarang en Soerabaja.
Deze gemengde ontvangst ontmoedigde het Revolutionair Comité
niet - eind oktober in Batavia bijeenkomend besloot het, in de nacht van
12 op 13 november tot actie over te gaan; het definitieve sein daartoe zou
van Cheribon uit gegeven worden, Kennelijk werd verwacht dat de
districten die lauw of volstrekt afwijzend hadden gereageerd, zouden
gaan meedoen zodra de grote actie was ingezet en tot de eerste successen
had geleid,
*
Inmiddels had een nieuwe gouverneur-generaal zijn ambt aanvaard: Fock
was begin september '26 vervangen door de Graeff - wij noemden deze
al, maar het heeft zin, iets meer over hem mee te delen .
.Jhr. mr. A. C D, de Graeff was in 1872 in Den Haag geboren, had daar
een gymnasium doorlopen, had in Leiden Indisch recht gestudeerd en
was in 1895 naar Indië vertrokken. Daar was hij bijna twintig jaar lang
werkzaam geweest aan de Algemene Secretarie - hij was in '13 tot
Algemeen Secretaris benoemd, Als hoofdambtenaar o.m. onder de gouverneurs-generaal
van Heutsz en Idenburg was hij een overtuigd aanhanger
geworden van de ethische politiek en de associatie-gedachte.
Idenburg bevorderde in '14 dat hij tot lid van de Raad van Nederlands-
Indië, van Limburg Stirum in '17 dat hij tot vice-president benoemd
werd. Hij was het van wie wij in het vorige hoofdstuk weergaven hoe
diep hij geschokt werd door het feit dat hij begin '19, toen hij was
gerepatrieerd, in Den Haag minister Idenburg had aangetroffen als een
308

GOUVERNEUR-GENERAAL DE GRAEFF
man .op wie Colijn beslissende invloed had gekregen - hijzelf was
volkomen gelijk-op blijven denken met van Limburg Stirum en maakte
er zich ook op de nieuwe post die hij kreeg (hij werd in '21 gezant te
Washington), zorgen over dat Fock, van Limburg Stirums opvolger, zo
weinig tegemoet kwam aan de wensen der Indonesische nationalisten.
Dat zou hij anders doen!
In tegenstelling tot van Limburg Stirum had Fock het vertrouwen
weten te winnen va_nhet overgrote deel van de Nederlanders in Indië
wier denkbeelden als gevolg van wat wij 'de schok van '18' hebben
genoemd, gelijk vermeld, naar rechts waren opgeschoven. Door die
N ederlanders werd het bericht van de Graeffs benoeming met grote
wrevelontvangen; in een van hun bladen werd hij beschreven als 'een
pGrsoon, gewend zich te bukken en te buitelen, te draaien en te wringen,
naar de diplornatie dat eist' - een persoon ook van wie men niet mocht
aannemen dat hij jegens de nationalisten 'een fier neen' zou laten heren.'
De wrevel nam toe door wat de Graeff in zijn installatierede betoogde:
hij sprak met onverholen bewondering over van Limburg Stirutn en hij
uitte scherpe kritiek op Fock door op te merken dat in de voorafgaande
jaren het vertrouwen van de inheemse bevolking in de rechtvaardigheid
van het gouvernement was verdwenen. Anders gezegd: hij wilde terug
naar de ethische politiek.
*
Omtrent de heftige meningsverschillen die zich in de loop van '26 binnen
de PKI hadden voorgedaan, was het gouvernement redelijk goed ingelicht:
van de brieven die Tan Malaka uit Manila naar het PKI-bestuur
had gezonden, was een deelonderschept en bovendien had de spion die
zich in het centrum te Singapore had weten in te dringen, het gouvern-ement
op de hoogte kunnen houden van wat daar aan informatie
binnenkwam. Het gouvernement wist aldus van het doen en laten van
het bestuur van de PKI vrij veel af, maar het kreeg geen enkele informatie
meer over de opstandsvoorbereidingen, zodra deze waren overgenomen
door het zelfstandig optredend Revolutionair Comité.
Het Comité zond enkele dagen vóór 12 november telegrammen aan
de PKI-Ieiders in de districten die zich tot medewerking aan de opstand
t Aangehaald in P. J. Drooglever. De Vaderlandse Club 1929-1942, p. 26.
309

TWEE BEWOGEN DECENNIA
bereid hadden verklaard; die telegrammen waren, zoals gebruikelijk,
gecamoufleerd als commerciële mededelingen. In sommige gevallen
werden evenwel schriftelijke instructies overgebracht door koeriers of
koeriersters. De koerierster nu die zich op 12 november in Tegal vervoegde
bij het schuiladres van de leider van de opstand in heel Midden-
Java, werd op die dag bij dat adres gearresteerd, waarmee de instructies
voor Midden-Java aan de politie in handen vielen; er stond o.m. in: 'Alle
kledingstukken' (daarmee waren de BB-ambtenaren bedoeld) 'moeten
tot sambal worden fijngestampt." In alle residenties van dit deel van het
eiland werden de aan het Nederlands bestuursapparaat bekende, vooraanstaande
communisten onmiddellijk gearresteerd en de huizen van
nogal geïsoleerd wonende BB'ers onder bewaking gesteld. De autoriteiten
in Tegalhadden evenwel, schijnt het, niet de indruk gekregen dat er
op Java een algemene opstand dreigde, althans: de eerste die op 12
november Batavia waarschuwde, des avonds pas, was de resident van het
beoosten Tegal gelegen Pekalongan (zie kaart V op pag. 47), aan wie de
'gedecodeerde' tekst was voorgelegd van het naar die plaats gezonden
z.g. commerciële telegram; die 'gedecodeerde' tekst luidde: 'De tijd is
bepaald op november 12-13, 1926, tussen middernacht en twee uur
's nachts. Het volk moet overal in opstand komen. Alle gouvernementsfunctionarissen
en politiemannen moeten gedood worden.'
Het bericht uit Pekalongan kwam in het paleis van gouverneurgeneraal
de Graeff te Batavia binnen terwijl daar een gala-bal gaande was.
Hoofdofficieren van het Knil begaven zich haastig naar hun stafkwartieren
en alarmeerden de gekazerneerde eenheden. 's Nachts na twaalf uur
werd het in en bij Batavia onrustig. Er trokken groepen van enkele
honderden zwak-bewapende inheemsen door de straten - één groep
maakte zich meester van de telefooncentrale (en werd spoedig daaruit
verdreven), een andere poogde zonder succes een gevangenis binnen te
komen. Hier en daar werden branden gesticht. In het begin van de
ochtend waren evenwel alle ongeregeldheden bedwongen; er hadden
toen omstreeks driehonderd arrestaties plaatsgevonden. Elders op Java
waren er slechts geringe ongeregeldheden (in het gebied van Soerakarta
pas op de 17de), met uitzondering evenwel van de Preanger en vooral
van Bantam. In laatstgenoemd, bij uitstek Islamietisch gebied werd de
'heilige oorlog' gepredikt: telefoonverbindingen werden er onklaar gemaakt
en wegen geblokkeerd (ook werden een Nederlands spoorwegambtenaar,
een wedono, een assistent-wedono en acht inheemse politie-
1 Brief, 18 aug. 1983, van KW. 1. Bezemer.
3IO

DE COMMUNISTISCHE OPSTAND
mannen gedood) maar de troepen van het Knil die onder commando van
kapitein L. Th. Becking het gebied binnentrokken, stieten nauwelijks op
weerstand.
Het was dat Knil dat, hetzij door in te grijpen, hetzij door zich te
vertonen, de ongeregeldheden wist te bedwingen dan wel te voorkomen.
'Bij recente onlusten', zo seinde de Graeff begin december aan Den Haag,
'zijn troepen vrijwel tot uiterste capaciteit benut.' Hij liet een waarschuwing
volgen: 'Indien overeenkomstig plan leiders, onlusten in ernstige
mate ook buiten West-Java waren uitgebroken en vooral indien daarmede
spoorstaking gepaard, zou leger niet in staat zijn geweest, daaraan
'hoofd te bieden."
Het was meegevallen: de opstand had niet veelom het lijf gehad - hij
wekte evenwel bij de Europeanen een golf van angst op; die angst werd
aangewakkerd door de maatregelen die de autoriteiten namen: geïsoleerde
woningen of wijken waar Europeanen woonden, werden onder
bewaking gesteld, ook werden verspreid wonende Europeanen wel in
bewaakte complexen samengebracht. In een plaatsje in de bergen op
Oost-Java waar een krankzinnigengesticht gevestigd was, 'was de angst',
aldus later een Nederlander,
'zó groot dat alle Europeanen zich in de gebouwen van het krankzinnigengesticht
... verzamelden om zich aldus met behulp van de inheemse bestuursambtenaren
en de Veldpolitie beter te kunnen verdedigen ... De wildste geruchten deden
de ronde: alle Europeanen zouden door de communisten worden afgeslacht,
waarbij de bestuursambtenaren op de eerste plaats stonden? ... Gelukkig gebeurde
er niets, zodat wij enige dagen later rustig naar Soerabaja konden terugkeren."
In de weken die op de opstand volgden, vonden overal op Java
arrestaties plaats'; Alimin en Moesso werden in december door de Britse
I Telegram, 7 dec. 1926, van de Graeff aan de min. van koloniën, Kwantes, dl. II,
P.525. 2 Van der Jagt, resident te Magelang (Midden-Java), kreeg een bij huiszoekingen
in beslag genomen 'lijstje in codeschrift' te zien, 'aanwijzende de bestuursambtenaren,
t.w. wij die uit de weg moesten worden geruimd. 'Karbouw', dat ben ik,
de resident, 'Sapi-huid' zijn de assistent-residenten, 'Geitenvel' zijn de controleurs,
'Vlees' is de regent, enz.' (M.B. van der Jagt: Memoires, p. 266) 'Besturen overzee,
p. r82. 4 Het dagblad Het Nieuws van de Dag, eerder al door ons geciteerd, was het
met die arrestaties niet eens. 'Waarom niet tegen de muur?!!', aldus zijn commentaar.
'Vijftig galgen op het Koningsplein' (het grootste plein in Batavia) 'en enige dezelfde
instrumenten op het dorpsplein in diverse Bantamse plaatsen, ten aanschouwe van de
bevolking, hebben vijftigjaar lang een heilzaam effect.' (aangehaald in Oud: Hetjongste
verleden, dl. Ill, p. 316)
3II

TWEE BEWOGEN DECENNIA
autoriteiten opgepakt toen zij op Malakka aankwamen; zij werden na
enige tijd uitgewezen en keerden naar Moskou terug.
*
Zoals eerder weergegeven, hadden de Prambanan-besluiten voorzien in
een opstand in twee fasen: eerst een in het gebied van Padang (West-
Sumatra), daarna een op Java. De PKI in Padaug had zich in oktober '26
accoord verklaard met het opstandsplan van het Revolutionair Comité
- onbekend is, waarom het in de nacht van 12 op 13 november op
West-Sumatra rustig bleef. Ook daar vonden nadien arrestaties plaats
maar sommige leidende communisten wisten zich schuil te houden onder
de Minangkabauers. De belangrijkste hunner, een aanhanger van Tan
Malaka, ried met klem af alsnog, tot actie over te gaan, maar enkele
anderen meenden dat West-Sumatra niet bij Java mocht achterblijven
- de PKI had trouwens op West-Sumatra naar verhouding meer wapens
bijeengebracht dan haar op Java was gelukt en er was een sterke ontevredenheid
jegens de inheemse hoofden die door het gouvernement
werden gesteund. Op I januari '27 brak een opstand uit in Siloengkang,
in de bergen ten noordoosten van Padang (zie kaart VI op pag. 62), en
die opstand welke zich snel uitbreidde, leidde tot zwaardere gevechten
dan zich op Java hadden voorgedaan. Een deel van de PKI-aanhangers
was hierbij in rode hemden gekleed - zo zouden zij, was hun verzekerd,
onkwetsbaar zijn.' Hoeveel slachtoffers er aan inheemse zijde vielen, is
niet bekend, aan de zijde van het gouvernement werden een spoorwegbeambte
en enkele inheemse politiefunctionarissen gedood en sneuvelde
een Knil-officier.
Op 12 januari was het overal weer rustig maar enkele maanden later
traden enkele marechaussee-brigades opnieuw op tegen communistische
opstandelingen in het gebied tussen Padang en Siloengkang, zulks onder
bev€! van een majoor van het Knil, W. V. Rhemrev, drager van de
Militaire Willemsorde (die had hij in Atjeh verworven). Dat optreden
ging, aldus de Europese pers op Java in oktober '28, gepaard met 'gemene
martelingen door sadistische beulen', zelfs met 'lijkenschennis'" - vermoedelijk
sloeg dat laatste op het feit dat marechaussees het hoofd van
1 In Bantam waren plaatselijk witte hemden gebruikt. 2 Soerabalaas Handelsblad,
24 okt. 1928.
312

DE COMMUNISTISCHE OPSTAND
de leider van de opstand, die gesneuveld was, afgehouwen hadden en
het, op een stok geschoven, door de kampongs hadden Ïaten dragen. Toen
deze zaak in de openbaarheid kwam, was aan majoor Rhemrev wegens
volbrachte diensttijd op eigen verzoek eervolontslag verleend. Gouverneur-generaal
de Graeff kon niet bereiken dat tegen de majoor een
strafvervolging werd ingesteld, wèl "ontvingen deze en de overige officieren
die voor het gebeurde verantwoordelijk waren, van de legercommandant
een schriftelijke betuiging van ernstige ontevredenheid. Wij
kunnen ons niet anders voorstellen dan dat de majoor daar met verbittering
kennis van nam - notabene: voordat de pers aan de onder zijn
verantwoordelijkheid gepleegde misdragingen aandacht had besteed, was
hij wegens zijn doortastend optreden benoemd tot officier in de orde
van Oranje-Nassau met de zwaarden.
*
De repressie waartoe het gouvernement overging, was zwaar. Van Sumatra
wisten ongeveer honderd communisten of met de opstand anderszins
sympathiserenden (daaronder vele Islamieten die gehoopt hadden,
de kafirs te kunnen verdrijven) naar Malakka of Singapore te ontkomen,
maar overigens werden op Sumatra en op de Molukken massale arrestaties
verricht en op Java, waar zij al eerder waren begonnen, werden zij
voortgezet. Het BB-apparaat kreeg instructie, alle inheemsen en Chinezen
te arresteren van wie, daargelaten of zij iets met de twee opstanden te
maken hadden gehad, bekend was of vermoed werd dat zij lid waren
geweest van de PKI of daar met sympathie tegenover hadden gestaan.
Van diegenen die bij gewelddadigheden betrokken waren geweest welke
aan Europeanen of inheemsen het leven hadden gekost, werd een aantal
ter dood veroordeeld - in de meeste gevallen verleende de Graeff gratie,
drie doodvonnissen werden voltrokken. In totaal werden ca. dertienduizend
personen gearresteerd. Van hen werden ca.vierduizendvijfhonderd.
die aan de onlusten hadden deelgenomen, tot gevangenisstraffen veroordeeld
maar aan de resterende ca. achtduizendvijfhonderd kon in dat
opzicht niets ten laste worden gelegd. Een kleine zevenduizendzevenhonderd
arrestanten werd na enige tijd vrijgelaten maar ruim achthonderd
hield men vast. Onder hen bevonden zich overtuigde communisten
zoals de laatste partijvoorzitter, Sardjono, maar ook personen die met de
PKI maar een zwak contact hadden gehad of van wie door anderen die
313

TWEE BEWOGEN DECENNIA
zij zich tot vijand hadden gemaakt, beweerd was dat zij communist
waren. Inheemse bestuursfunctionarissen die van bepaalde lastposten af
wilden zijn, konden het zich gemakkelijk maken: een bericht naar het
BB-apparaat dat de betrokkenen communist waren, was voldoende om
hen te doen arresteren.
Al die arrestaties en ook de dreiging van nieuwe arrestaties legden in
'27 (het jaar waarin, gelijk eerder vermeld, de politieke recherche werd
versterkt in de vorm van de oprichting van de 'tweede' PID) een zware
druk op het inheemse, hier en daar ook op het Chinese deel van de
samenleving. Sommige inheemsen trachtten zich aan arrestatie te onttrekken
door schuil te gaan in de scharen van de ha4J'-gangers'- trouwens;
ook onder diegenen die naar Malakka of Singapore ontkomen waren,
bevonden zich verscheidenen (de met de opstand sympathiserende Islamieten)
die Of naar Egypte Of naar Mekka togen. Wie aldus in Mekka
aankwam, was geenszins veilig - het Nederlands consulaat in Djeddah,
de voornaamste havenplaats in Saoedi-Arabië, kwam er meestal wel
achter wie onder de pelgrims Indië verlaten hadden met de bedoeling,
arrestatie te ontgaan, of wie in Mekka contacten legden die voor nieuwe
politieke activiteit van belang konden zijn; dan werd koning Ibn Saoed
ingelicht en 'het was', aldus later de toenmalige Nederlandse consul in
Djeddah, 'voldoende, hem de lijst te overhandigen met de namen der
nationalistische vluchtelingen ... Dan werden ze gevangen genomen en
aan ons uitgeleverd, zodat wij hen naar Indië konden terugzenden';
spoedig 'kwamen de eerste convooien, met kettingen gebonden, uit
Mekka naar Djeddah wandelen' (een afstand van ca. tachtig kilometer).
'In de politiekazerne van Djeddah zag ik hen voor het eerst: uitgeputte,
verzwakte, verslagen mensen."
*
Vóór '27 hadden de gouverneurs-generaal hun exorbitante rechten steeds
1 Gemiddeld waren er volgens de gouvernementsgegevens in de jaren 1925-30 per
jaar ca. negentigduizend hatij-gangers uit Nederlands-Indië O. F. Haccoû in Balans van
beleid, p. 26r) - H. J. Benda daarentegen, een van de deskundigen op het gebied van
de Islam in Indië, vermeldt dat het er in die periode nooit meer dan ruim vijftigduizend
waren. (H. J..'Benda: The Crescent and the Rising Sun. Indonesian Islam under the
japanese occupation 1942-1945 (1958), p. 220) 2 D. van der Meulen: Hoort gij de donder
niet? Begin van het einde der Nederlandse gezagvoering in Indië. Een persoonlijke terugblik
(1977), p. nD-I I.

MASSALE DEPORTATIES
in zoverre met behoedzaamheid uitgeoefend dat geval na geval diepgaand
was onderzocht of er aanleiding was om, na accoordbevinding door de
Raad van Nederlands-Indië, de zware straf op te leggen waarmee geen
rechterlijke instantie te maken had en waartegen geen appèl mogelijk
was: een verblijfsverbod in bepaalde streken of verbanning binnen de
archipel. In het eerste geval had de gestrafte vaak, in het tweede steeds
een nieuw bestaan moeten opbouwen; was hij verbannen, dan was hij
namelijk meestal naar een eiland in het oostelijk deel van de archipel'
overgebracht - daar had hij zes maanden lang voor zijn levensonderhoud
en eventueel dat van het hem vergezellende gezin een gering bedrag
uitbetaald gekregen, nl. flo per maand; de bedoeling was dat hij er in
die zes maanden in zou slagen, een bescheiden positie op te bouwen,
veelal als handwerker. Was hem dat gelukt, dan was hij van de ergste
materiële zorgen bevrijd. Banneling bleef hij: gescheiden van zijn verwanten
en vrienden, gescheiden van zijn geboortegrond of van het
gebied waar hij later had gewoond, feitelijk gevangene op een afgelegen
eiland dat bewoond werd door een primitievere bevolking met een
andere cultuur en een andere taal. Briefwisseling met personen in de
gebieden waaruit hij was verwijderd, was toegestaan - die brieven
werden gecensureerd; zij vormden 'bovendien slechts een mager substituut
voor het levende contact. Zo was ballingschap ook onder de gunstigste
omstandigheden een kwelling.
Ten aanzien van de ca. achtduizendvijfhonderd na de PKI-opstanden
gearresteerden, aan wie geen deelneming aan die opstanden ten laste kon
worden gelegd, week het gouvernement in twee opzichten van de
vroegere praktijk af: het Binnenlands Bestuur, veelal voorgelicht door de
inheemse bestuurders, diende op te geven wie als gevaarlijke cornmunisten
beschouwd moesten worden en die lijsten werden en bloc aan de
gouverneur-generaal en de Raad van Nederlands-Indië voorgelegd; aan
verificatie van de summiere gegevens kwamen die instanties niet toe. De
exorbitante rechten werden daarmee niet alleen op een veel groter schaal
dan tevoren toegepast maar ook op een veelonzorgvuldiger wijze.
Bovendien werd als collectief verbanningsoord een gebied uitgekozen
dat zich in het primitiefste deel van de archipel bevond: de bovenloop
van de Digcel-rivier in Nederlands Nieuw-Guinea (zie kaart VII op pag.
jzo),
Begin '28, vele maanden, soms meer dan een jaar na de arrestaties,
vonden de eerste deportaties naar Boven-Digeel plaats. Er werden ruim
achthonderd inheemsen en tien Chinezen naar toe gebracht, bijna allen
mannen (vijftien gedeporteerden werden door hun vrouw vergezeld).
315

TWEE BEWOGEN DECENNIA
Bijna zevenhonderd van deze ballingen waren afkomstig van Java, de
overigen van Sumatra en de Molukken. Bijna vierhonderd van de mannelijke
ballingen hadden een functie gehad in gouvernementsdienst,
ruim driehonderdvijftig hadden een vrij beroep uitgeoefend, slechts
negen-en-zeventig waren landbouwer geweest: een aanwijzing dat
slechts weinigen van de dorpelingen, die de overweldigende meerderheid
van de bevolking vormden, tot de PKI waren toegetreden. Een
tweede aanwijzing daarvoor was het feit dat zich onder de gedeporteerden
een minderheid aan analfabeten bevond: 28 % - de PKI had haar
kracht gevonden in de rijen der ontwikkelden.
Moest men nu al die gedeporteerden als personen zien van wier
voortgezette aanwezigheid in de streek waar zij gearresteerd waren,
onrust te verwachten was? Er is reden tot twijfel. Er stak in de ontwikkeling
van de PKI in de periode '20-'27 het element van overspanning
dat telkens in de verzetsbewegingen tegen het koloniaal gezag aan de dag
was getreden - juist doordat de PKI een zo beslissende nederlaag. had
geleden, had men kunnen aannemen dat van haar aanhangers velen,
misschien wel zeer velen, die een allerminst orthodox maar eerder
sterk-Indonesisch getint en bij uitstek vaag Marxisme hadden aangehangen,
na die nederlaag tot inkeer zouden komen. Zulk een gematigde visie
sprak evenwel het gouvernement niet aan. Zijn reactie werd in hoge mate
door angst bepaald. Schrijvend over hetgeen eind '26 op Java en begin
'27 op West-Sumatra gebeurd was, bekende Welter later: 'Nooit heb ik
het precaire van onze positie als leiders van een miljoenenvolk zo sterk
gevoeld als in die dagen. Even een rimpeling in het anders roerloze vlak
van de inheemse maatschappij en de grondslagen van het Nederlandse
gezag trilden in delen van Java en West-Sumatra.'!
Zo was het, en vandaar de excessieve reactie. Zij bleef lang nawerken.
Bovendien: toen het kamp Boven-Digeel eenmaal bestond, konden in
de jaren die volgden, allen die zich, zonder enige binding met de PKI,
tegen het gouvernement gekeerd hadden, daarheen gedeporteerd worden.
*
De opstand op West-Java leidde er toe dat de Komintern, die hem als een
fatale fout had gezien en er alle hulp aan had geweigerd, een oproep deed
I Welter: 'Memoires', p. 90.
316

DE 'PKI' VERLOOPT
verschijnen die op 24 november '26 in het dagblad van de CPH, De
Tribune, werd opgenom~n. 'De Communistische Internationale', zo heette
het aan het slot, 'begroet van ganser harte de revolutionaire strijd van
de Indonesiërs en onderst~unt deze volledig.' Enkele dagen eerder had
in Moskou een zitting plaatsgevonden van het dagelijks bestuur van de
Komintern waar Semaoen met 'de Internationale' was begroet; 'de huidige
opstand', had hij gezegd, 'betekent het begin van het einde van het
Hollandse imperialisme.' Hij was nadien naar Nederland gereis.d en werd
daar op 29 november in Amsterdam uitbundig gehuldigd op een demonstratieve
vergadering van de communistische partij.
In werkelijkheid was het, na het onderdrukken van de PKI-opstand
op West-Sumatra, in Indië met alle massale communistische activiteit
gedaan. Wel bleven in '27 losse groepen actief die, soms gecamoufleerd
als kunst- en begrafenisverenigingen, de inheemse bevolking tot verzet
trachtten aan te sporen - ook werd injuli '27 door Menadonese militairen
van het Knil een poging ondernomen om delen van de pyrotechnische
werkplaats van het Knil te Bandoeng te vernielen (Tjipto Mangeenkoesoemo,
een van de oprichters van Boedi Oetomo en de Indische Partij, had
hoewel hij geen communist was, met hen een gesprek gevoerd en hun
flo gegeven en werd nu naar het eiland Banda in de Molukken verbannen');
voorts werden in '28 twee in Moskou opgeleide inheemse propagandisten
ontdekt (zij verdwenen naar Boven-Digoel) en ook in later
jaren werden hier en daar wel communisten opgepakt (en verbannen),
maar vergeleken met wat zich van '20 tot '27 had afgespeeld, had dit alles
weinig om het lijf. Na een vergeefse poging om van Nederland uit met
. communistische zeelieden een nieuwe organisatie op te richten, begon
de heropbouw van de PKI pas in de lente van' 35, toen Moesso (Alimin
was in Moskou gebleven"), vermoedelijk via China en de Philippijnen,
onontdekt in Soerabaja aankwam. Ook die nieuwe PKI werd door
talrijke arrestaties getroffen - Moesso moest Indië in '36 verlaten; hij
begaf zich opnieuw naar de Russische hoofdstad.
I Tegen Tjipto waren al eerder maatregelen genomen. Eind '20, toen hij voorzitter
was van de Sarekat Hindia, de Nationaal-Indische Partij (de voortzetting van de
Indische Partij), was hem het verblijf in de Vorstenlanden ontzegd - het gouverne- .
ment had toen de indruk gehad dat het genoemde verbond allerlei onrust in de
Vorstenlanden ontketend had. Er waren daar toen met het communisme sympathiserende
nationalisten actief gebleven en vermoedelijk waren, gelijk reeds vermeld, uit
hun rijen in '23 de plegers van de aanslag op Fock voortgekomen. 2 Hij begaf zich
vandaar in 1940 naar China, waar hij zich aansloot bij de communisten die zich in de
provincie Jenan hadden teruggetrokken.
317

TWEE BEWOGEN DECENNIA
En Tan Malaka?
Hij was het eens geweest met de Komintern die steun aan de Prambanari-besluiten
had geweigerd - anderzijds had hij de overtuiging gekregen
dat de Sowjet-Unie de communistische bewegingen elders slechts
gebruikte voor haar eigen nationale belangen. Hij richtte in '27 in
Bangkok, de hoofdstad van Thailand, een nieuwe Indonesische partij op,
de Partai Republik Indonesia, oftewel de Pari, die een door de Komintern
te geven leiding principieel afwees. Opnieuw ging hij moeilijke jaren
tegemoet waarin hij nu eens in het ene, dan weer in het andere Aziatische
land leefde, vaak zich schuilhoudend, steeds met moeite in zijn levensonderhoud
voorziend. Tenslotte belandde hij in '41 in Singapore waar
hij leraar in het Engels werd aan enkele Chinese scholen.
Zijn Pari werd geen succes. De verbindingen met Nederlands-Indië
waren moeilijk. Mede als uitvloeisel van de samenwerking tussen de
recherche in Nederlands-Indië en die in Singapore werden groepen van
zijn aanhangers in '33, '36 en '37 gearresteerd. De meesten hunner werden
naar Boven-Digoel gedeporteerd - aan het einde van de jaren '30 was
nog slechts een kleine kern actief; op Java werd deze vermoedelijk geleid
door de jeugdige Adam Malik. Dat de onafhankelijk denkende Tan
Malaka zich van Moskou had losgemaakt, had men hem intussen trachten
in te peperen: door Moesso was hij van '35 afvoor afvallige, verrader en
Trotzkist uitgemaakt (notabene: in de kritieke jaren '25-'26 had Moesso
in de geest .van Trotzki gehandeld en had Tan Malaka zich tegen Trotzki
gekeerd) - Moesso had ook beweerd dat Tan Malaka in het geheim met
Japan samenwerkte. Ook die bewering was van alle grond ontbloot.
Had die venijnige campagne tegen Tan Malaka succes? Nauwelijks.
Niet zijn naam had 'door de gebeurtenissen van '26-'27 schade geleden
maar die van de PKI die naar het oordeel van talrijke politiek-bewuste
Indonesiërs onberaden was opgetreden. In die kringen was bekend dat
niemand zich meer moeite had gegeven dan Tan Malaka om het avontuur
van de opstanden te voorkomen. Zijn persoonlijkheid had, hoe jong hij
toen ook was, in de jaren '21 en '22 op Java indruk gemaakt - in maart
'22 had hij Indië verlaten. Ingewijden wisten dat de adviezen die hij als
vertegenwoordiger van de Komintern gegeven had, gekenmerkt waren
door behoedzaamheid - zij wisten óók (en dat wist men tevens in de
veel bredere kringen die met aanhangers van de Pari in contact stonden),
dat hij, buiten Indië rondzwervend, grote offers bracht voor de antikoloniale
zaak. Hij werd niet vergeten - evenmin werden dat trouwens
zij die binnen Indië verbannen waren en van hun verbanningsoord uit
briefwisseling, zij het gecensureerd, met familieleden, vrienden en ge-
318

TAN MALAKA EN DE 'PARI'
lijkgezinden konden onderhouden. Wellicht droeg juist de afwezigheid
van die inheemsen die zich tegen het koloniaal regime hadden gekeerd,
er toe bij dat de denkbeelden waarvoor zij zich hadden ingezet, levend
bleven - niet op hun specifieke politieke richting kwam het dan aan maar
op het gemeenschappelijk doel: een staat waar de leiding niet in handen
van Nederlanders maar van Indonesiërs zou liggen.
Boven-Digeel
Uit het voorafgaande bleek dat weliswaar Indonesische communisten en
personen die van sympathie met het communisme verdacht of beticht
waren, als eersten het deportatiekamp Boven-Digeel bevolkten maar dat
daar na hen ook anderen werden binnengevoerd. Op dat deportatiekamp
willen wij nu dieper ingaan, waarbij wij veel van onze algemene gegevens
ontlenen aan de herinneringen van een jongere broer van hadji
Agoes Salim, 1. F. M. Salim, die vijftien jaar lang gevangene was van
Boveu-Digoel.'
Het kamp lag aan de bovenloop van de Digoel-rivier op een afstand
van 450 km van de kust - dat was voor de gouvernementsstomer die er
eenmaal per maand heenvoer, op zijn minst drie dagen varen; die boot
lag's nachts voor anker. Op de uitgezochte plaats was een terrein vrijgekapt
en daar was een steiger gebouwd. De gedeporteerden werden er eerst
in barakken gehuisvest, later, toen velen hun vrouwen kinderen hadden
laten overkomen, kwamen er ook kleine huisjes. Bij het kamp verrezen,
afgezien van de bestuurspost en de behuizing van ca. honderd militairen
van het Knil, een ziekenhuisje, een moskee, een gouvernementsschooltje
en een ontspanningsruimte - óók een protestants en een katholiek kerkje
en een missieschooltje. Een generator droeg zorg voor electriciteit.
Eigenlijk waren er twee kampen. Toen namelijk in het oorspronkelijke
1 Die herinneringen zijn opgenomen in zijn in 1973 gepubliceerd werk Vijftienjaar
Boven-Digoel. Concentratiekamp in Nieuw-Guinea. Bakermat van de Indonesische onafhanleelijkbeid.
Salim werd in oktober '27, negen maanden na het einde van de opstand op
West-Sumatra, gearresteerd in Medan waar hij als journalist werkzaam was. Hij was
tot juni '43 in Boven-Digoel opgesloten en werd toen uit dat gebied, dat niet door
de Japanners was bezet, met de overige gevangenen door de Nederlandse autóriteiten
naar Australië overgebracht. In december '42 was hij tot de katholieke kerk toegetreden.
In Australië ging hij werken bij de Nigis, de Netherlands-Indies Government
Information Service.
319

TWEE BEWOGEN DECENNIA
VII. Nederlands-Nieuw-Guinea
kamp, Tanak Merah (Rode Grond), bleek dat een deel van de gedeporteerden,
allen communisten, een volstrekt recalcitrante houding innam,
werd dat deel ca. 40 km verder stroomopwaarts in een tweede, kleiner
kamp ondergebracht, Tanah Tinggi (Hoge Grond). Dat tweede kamp
begon met honderdvijf-en-twintig bewoners, vrouwen en kinderen
inbegrepen.
Men kon de gedeporteerden in vijf groepen indelen: in Tanah Tinggi
de z.g. onverzoenlijken; zij kregen van het gouvernement bescheiden
maandrantsoenen die zij met eigengekweekte groente en fruit en door
visvangst aanvulden - zij kregen geen materiaal voor verlichting en ook
po

BOVEN-DIGOEL
geen kleding. In Tanah. Merah was een groep die, hoewel niet als onverzoenlijk
beschouwd, toch weigerde te werken - die groep ontving
dezelfde rantsoenen als de onverzoenlijken en moest deze ook zelf
trachten aan te vullen. Tanah Merah kende voorts een groep gedeporteerden
die werkzaam waren als politie-agent, telefonist, onderwijzer, ziekenverpleger
enz.; dezen kregen een vast maandgeld. Dan was er de groep
van de dagloners (loon: veertig cent per dag) die eveneens voor het
gouvernement, d.w.z. voor het kamp, werkzaam wareri, hoofdzakelijk als
landbouwers. Voorts waren er gedeporteerden die als schoenmakers,
kleermakers enz. een 'vrij' beroep uitoefenden en aldus enig geld verdienden.
Tenslotte was er een groepje invaliden dat een bescheiden
bedrag aan onderstand kreeg. Maandgelders, dagloners, handwerkers en
invaliden kochten zelf hun voedsel. Enkele gedeporteerden dreven een
winkeltje en er was ook een Chinese toko - de eerste toko-houder was
volgens Salim 'een onverbeterlijke afzetter' I, de tweede vroeg redelijke
pnJzen.
Boven-Digoel begon, gelijk vermeld, met ruim achthonderdtien gedeporteerden,
van wie vijftien door hun vrouw vergezeld werden. Twee
jaren later, in '30, waren er ca. elfhonderdvijftig gedeporteerden, bij wie
zich een kleine duizend vrouwen en kinderen bevonden. Het gouvernement
was toen tot de conclusie gekomen dat overwogen diende te
worden, een deel van de gedeporteerden naar hun oorspronkelijke woonplaats
terug te voeren. Een van de leden van de Raad van Indië begaf zich
naar Boven-Digoel, verbleef zeven weken in Tanah Merah, sprak er met
ruim zeshonderd gedeporteerden en rapporteerde na terugkeer aan de
gouverneur-generaal dat zijns inziens ruim vierhonderd hunner in vrijheid
gesteld konden worden. Een van zijn bevindingen was óók dat in
Boven-Digoel zoveel malaria heerste dat het gebied eigenlijk ongeschikt
was als locatie van een interneringskamp; hij stelde voor, het gehele kamp
naar een gezondere streek te verplaatsen. Vervolgens werd overwogen,
die verplaatsing te doen geschieden naar een van de Molukken-eilanden
- het slot van het lied was dat het kamp bleef waar het was.
Van begin '3I af werden verscheidene honderden gedeporteerden
vrijgelaten - kleinere aantallen daarentegen, de meesten nationalisten,
anderen aanhangers van Malaka's Pari-partij of bestuursleden van daarmee
verbonden vakbonden, maar ook wel communisten die hun in '27
opgelegde gevangenisstraf uitgezeten hadden, werden als nieuwelingen
Boven-Digoel binnengevoerd. Begin '36 waren er vierhonderdnegentien
I A.v., p. 126.
321

TWEE BEWOGEN DECENNIA
gedeporteerden (van wie een-en-zeventig onverzoenlijken in Tanah
Tinggi woonden), eind '39 driehonderdvijf-en-vijftig (zeven-en-twintig
in Tanah Tinggi) - behalve de onverzoenlijken werd de laatst overgebleven
groep, tweehonderdvijf-en-negentig gedeporteerden en tweehonderdtwaalf
gezinsleden tellend, in juni '43 door de zorgen van de Nederlandse
autoriteiten in Australië naar dat land overgebracht; daarop
komen wij terug in ons volgende deel.
Hoeveel personen in totaal korte of lange tijd als gedeporteerden in
Boven-Digoel hebben vertoefd, is niet precies bekend (wij schatten: ca.
veertienhonderd) - evenmin, hoevelen er zijn overleden (wij schatten:
enkele tientallen). De gedeporteerden werden, aldus Salim, 'niet getreiterd
of mishandeld", beide kampen waren, schrijft hij, 'een redelijk
bewoonbare nederzetting." Desniettemin was het bestaan in Boven-
Digoel, al werden er ook lessen gegeven en was er gelegenheid tot
velerlei verstrooiing, voor de gedeporteerden een kwelling. Dat was het
door de onbegrensde duur van de opgelegde verbanning, door het
buitensporig heet en buitensporig vochtig klimaat, door de dreiging van
de malaria, maar vooral door het heimwee waar nagenoeg alle gedeporteerden
aan leden, en door, aldus Salim, 'de verschrikkelijke eenzaamheid'."
Eenzaamheid niet doordat men alléén was (er waren medegedeporteerden,
vrouwen, kinderen, Nederlandse bestuursfunctionarissen
en militairen" aan het eind van de jaren '30 een jaar of twee lang
ook ruim tweehonderd ernployé's van een maatschappij die, vergeefs
overigens, naar goud zocht), neen, eenzaamheid doordat men gedwongen
samen was met steeds dezelfde mensen en zich midden in het vrijwel
ondoordringbare tropische oerwoud bevond. Jaar in, jaar uit moest die
eenzaamheid verdragen worden. 'Het is bijna ongelofelijk maar het is
een feit', schreef in augustus '35 de Indonesische nationalistische voorman
Sjahrir, die in december '34 naar Boven-Digoel was gedeporteerd,
'dat al die mensen ... gemarteld worden zonder dat degenen die hen kwellen
en martelen het zich bewust zijn, omdat ze zich van het geestelijk lijden van de
bannelingen niets maar dan ook niets aantrekken en er meestal zelfs geen notie
van hebben."
Vele gedeporteerden vervielen tenslotte tot volstrekte apathie.
1 A.V., p. I45. 2 A.V., p. 89. 3 A.v., p. I45. 4 Het Knil-detachement werd in
december '4I naar Ambon verplaatst en vervangen door een detachement Veldpolitie.
5 Sjahrazad (ps. van Sjahrir): Indonesische overpeinzingen (I950), p. I20.
322

BOVEN-DIGOEL
Zestien maal vormden zich kleine groepjes die een vluchtpoging
ondernamen; daarbij waren in totaal ca. zestig gedeporteerden betrokken
(ca.veertig uit de groep der onverzoenlijken) - bij elf van die pogingen
werd de vlucht na enige tijd opgegeven, bij vijf slaagden de betrokkenen
er in, de kust en vandaar met scheepjes Australië te bereiken. Daar werden
zij allen door de Australische autoriteiten opgepakt en aan de N ederlands-
Indische uitgeleverd, die hen weer naar Boven-Digoellieten overbrengen.
*
In 1936 toonde een in opdracht van de procureur-generaal ingesteld
onderzoek aan, dat nagenoeg allen van de ruim achthonderd naar Digoel
gedeporteerden die vrijgelaten waren, door hun gedrag sindsdien geen
enkele aanleiding hadden gegeven tot klachten - slechts van vijf-enveertig
werd aangenomen dat zij nog vatbaar waren voor communistische
opvattingen. In het licht van dat gegeven dient men te constateren dat
een overvoorzichtig gouvernement traag is geweest op het punt van de
vrij latingen.
Dat was ook het oordeel van Sjahrir die in februari '36 op Banda
geïnterneerd werd. 'Zeker 80 tot 90 % van de bewoners van Tanah Merah
kan', schreefhij in september '37,
'volgens de kriteria van de regering-zelf naar Java terug. Dat ze nog op Digoel
zijn, komt doordat zowel de gezaghebber van Boven-Digeel als de resident der
Molukken deze kriteria meestal weer oorspronkelijk gaan .interpreteren, en vaak
ook doordat de hoofden van de gewesten, waar de bannelingen behoren en
waarheen ze teruggestuurd moeten worden, het meestal het veiligste vinden om
in het geheel geen risico te lopen en dus bezwaar te maken tegen het toelaten
van ex-bannelingen."
Vele gedeporteerden hadden zelf het gevoel dat zij nodeloos lang
werden vastgehouden. Dat namen zij het gouvernement kwalijk. Een
deel van de zuidkust van Nederlands Nieuw-Guinea werd in de lente
van '42 door Japan bezet, maar niet (zie kaart VII op pag. 320) Merauke
en het gebied van Boven-Digoel. Eens evenwel vlogen Japanse vliegtuigen
over Tanah Merah en lieten een paar bommetjes vallen. Die vlieg-
, A.v., P: 164.
323

TWEE BEWOGEN DECENNIA
tuigen werden, aldus Salim, 'luid door ons, bannelingen, begro.et en
toegejuicht in de naïeve veronderstelling dat zij onze bevrijders zouden
zijn'! - zij werden gezien als voorboden van Japanse parachutisten, Die
kwamen evenwel riiet opdagen, waarmee de hoop op een spoedige
terugkeer' naar Java en de andere. gebieden waaruit de gedeporteerden
afkomstig waren, in rook vervloog. '
De 'Perhimpoenan Indonesia'
De impuls tot oprichting van de Indische Sociaal-Democratische Vereniging
waaruit tenslotte de Partai Komunis Indonesia ontstond, was in de
persoon van Sneevliet uit Nederland gekomen - welnu, in de periode
waarin die PKI als gevolg van de door haar ontketende opstanden zichzelf"
min of meer vernietigde, kreeg de protestbeweging tegen het Nederlands
koloniaalgezag een nieuwe impuls uit Nederland; deze ging van inheemse
studenten uit, gegroepeerd in de organisatie die wij al enk~le
keren noemden: de Perhimpoenan Indonesia (de Indonesische Vereniging),"
Omstreeks de eeuwwisseling waren de eerste inheemse jongeren naar
Nederland gekomen die daar een academische opleiding wilden volgen.
In 1908 w.aren er omstreeks dertig; die richtten een gezelligheidsvereniging
op, de Indische Vereniging, waarin de politiek aanvankelijk geen
rol speelde, Daarin kwam wijziging toen in 1913 de drie uit Indië
verbannen oprichters van de Indische Partij: Douwes Dekker, Tjipto
Mangoenkoesoemo en Soewardi Soerianingrat, in Nederland aankwamen;
Soewardi, lid geworden van de SDAP, werd redacteur van een
bescheiden orgaan van de Indische Vereniging, Hindia Poetra ('Zonen van
Indië'). Naast die Indische Vereniging kwam "in 1918 een organisatie tot
stand van Nederlandse, inheemse en Indisch-Chinese jongeren die Zich,
hetzij op universitair, hetzij op ander niveau, in Nederland voorbereidden
op hun uitzending of terugkeer naar Indië: een typische associatievereniging
dus, het Indonesisch Verbond van Studerenden. Een jurist die
in Utrecht de meesterstitel had behaald en nadien in Leiden Indisch recht
was gaan studeren, mr. J. A. Jonkman (begin '42, zoals uit hoofdstuk I
bleek, voorzitter van de Volksraad), werd er voorzitter van. Deze ver-
I I. F. M. Salim, Vijftien jaar Bouen-Digoel, p. 49. 2 Veel van onze algemene gegevens
ontlenen wij aan het in 1975 gepubliceerde werk van de Australische historicus John
Ingleson: Perhimpunan Indonesia and the Indonesian Nationalist Movement 1923-1928.
324

E'EN VQO~HÖED'E VAN STUDENTEN
emgmg was de 'eerste die het begrip 'Indonesisch' in haar naam had
opgenomen, 'hetgeen', aldus later Jonkmans opvolger als verbondsvoorzitter,
mr, L. Einthoven, 'revolutionair was voor die tijden.'! Of het dat,
was, latèn wij in het midden; in elk geval nam niemand er aanstoot aan. '
In het begin van de jaren '20 kwamen veel méér inheemse jongeren
in Nederland studeren, velen met beurzen van het gouvernement _. in
'24 wanen er, gelijk eerder vermeld, in Nederland bijna Zevenhonderd.
De meesten hunner hadden niet de behoefte, regen het Nederlands gezag
in Indië te opponeren, maar e'en kleine groep' die in het begin van de
jaren '20 in contact kwam met de nationalist Soetomo, die als pupil van
de dokter Djawa-school te Batavia in 1908 een van de oprichters van Boedi
Oetomo was geweest en nadien als Indisch arts .(dokter-Djawa) in Nederla~d
medicijnen was gaan studeren, alsmede met de communisren Darsorro,
Sernaoen en Tan Malaka, kreeg, die behoefte wèi. Deze groep Was
het di~ aan de Indische Vereniging een uitgesproken politiek karakter
gaf: zij wijzigde de naam eerst in '22 tot Indonesische Vereniging,
vervolgens begin '24 tot Perhimpoenan Indonesia (in Nederland sprak men
nadien meestal van 'de Perhimpoënàn) en gaf toen ook het blad Hindia
Poetra een veelzeggende nieuwe naam: Indonesia Merdeka, 'Vrij Indonesië'.
Met de nieuwe naam van de vereniging was, aldus Po'J. Drcoglever",
'de naam Indonesië . , , V'oor hei: eerst gebezigd als symbool van de
nieuwe natie", de toevoeging merdeka sprak voor zichzelf. Dat het au
juist in Nederland studerende inh~~mse jongeren waren die als, eersten
het begrip Indonesia een politieke' 'lading gaven, was allerminst vreemd:
bij al hui). verschillen in ethnische afkomst vormden zij in N ederland
één groep, waardoor'de gemeenschappelijke factor, nl. dat zij in één
koloniaal rijk waren geboren, ging prevaleren boven het feit dat zij óók '
Javanen, Soendanezen, Minangkabauers enz. waren,
Aan die politieke profilering van d'e Indische Vereniging namen maar
weinig inheemse studenten qed: de Perhimpoenan telde in '24 slechts
acht-en-dertig leden (in '29, toen honderdnegen inheemse jongeren in
Nederland studeerden, twintig). Tot die politieke profilering had, afgezien:
van Soetomo, Darsono, Semaoen .en Tan Malaka, niemand meer
bij gedragen dart eel). van de j eugdige leden der Irtdisch~ Vereniging, de
Minangkabauer Hatta.
Mohammed Hatta, in 1902 geboren in Fort de Koek in een familie
1 L. Einthoven: Tegen de stroom in, p. 9. 2 P: J. Drooglever. De Vaderlandse Club,
P' 21. 'f'let begrip Indonesia werd, gelijk vermeld, pas injuni '24 in de naam van
de PKlopgenomen. . ,'. ,

TWEE BEWOGEN DECENNIA
van Minangkabause Islamietische voorgangers en handelaren (zijn pleegvader
was een hadji), had in zijn geboorteplaats Europees lager onderwijs
gevolgd en vervolgens in Padang de hbs doorlopen - hij was er ook
secretaris-penningmeester geworden van de plaatselijke afdeling van een
organisatie van jeugdige Sumatranen die zich de culturele verheffing van
Sumatra ten doel had gesteld. In '22 ging hij de Z.g.Koloniale Studierichting
volgen aan de Handelshogeschool te Rotterdam. In '25 slaagde
hij voor het candidaatsexamen maar hij was toen zozeer door zijn
politieke werk in beslag genomen (van '23 af zat hij in het bestuur van
de Indonesische Vereniging, resp. de Perhimpoenan) dat hij zijn studie
onderbrak, allereerst voor een reis naar Denemarken waar hij wilde
nagaan of een vrij Indonesië iets kon leren van het Deense coöperatiewezen.
In januari '26 werd hij voorzitter van de Perhimpoenan.
Hatta had een nuchtere kijk op de Nederlands-Indische werkelijkheid.
Hij besefte dat er veel te weinig ontwikkelde inheemsen waren en dat
de politiek-bewusten onder hen er te vaak toe neigden om te vluchten
in romantisch-revolutionaire fraseologie. Gedegen politieke scholing
achtte hij nodig: eerst moest door die scholing een breed politiek kader
gevormd worden en pas wanneer men aldus een beweging bestand had
gemaakt tegen de arrestatie van de voornaamste leiders, diende men zich
tot de inheemse massa te wenden. Dat waren de denkbeelden die hij,
een goed en helder schrijver (beter schrijver dan spreker), ging verkondigen
in Indonesia Merdeka; het blad kwam zes- of zevenmaal per jaar uit,
meestal in het Nederlands, soms in het Maleis. Alleen al op grond van
de titel kon het niet openlijk naar Indië worden verzonden - het zou
daar bij aankomst door de justitie in beslag worden genomen. Verzonden
werd het toch, veelal verborgen in nummers van het vrij dikke weekblad
De Haagse Post. Trouwens, Hatta en andere voormannen van de Perhimpoenan
stonden via inheemse opvarenden van Nederlandse passagiersschepen
ook in elandestien briefcontact met gelijkgezinden in Indië.
Wat daar gebeurde, werd door Hatta in grote spanning gevolgd. Grote
zorgen maakte hij zich over de richting die de PKI insloeg. Hij wees de
communistische ideologie af, zulks al als gelovig Islamiet - hij kon
overigens in de Indonesische communisten nauwelijks 'echte' communisten
zien; zij 'beogen', schreefhij medio '26 in een briefaan een relatie
op Java, 'in de eerste instantie hetzelfde als wij, nl. Indonesia merdeka', en
waren dus 'slechts verkapte nationalisten."
, Brief, 2 juni 1926, van M. Hatta aan M. Soedjadi (te Weltevreden) (ARA, archief
parket proc. gen. Batavia, 593).
326

MOHAMMED HATTA
In november '26 werd de communistische opstand op Java een deerlijk
fiasco, Hatta was van oordeel dat zulk een onberaden avontuur niet mocht
worden herhaald. Met Semaoen, die toen uit Moskou naar Nederland
was overgekomen, pleegde hij overleg over de vraag welke vorm de
anti-koloniale beweging in Indië het best kon aannemen - beiden stelden
er een program voor op. Zij waren het er over eens dat een nieuwe
nationalistische beweging tot stand moest komen; Semaoen meende, dat
zij zich moest concentreren op ondergrondse actie en de voorbereiding
van een in het gehele gebied tegelijk uitbrekende revolutie (hij werkte
er in een onondertekend stuk een heel plan voor uit), Hatta's opinie was
dat zij haar kracht moest zoeken in scholing en onderwijs en alleen
geleidelijk in de openbaarheid moest treden. In de discussies hierover
kreeg Hatta een zodanig overwicht op Semaoen dat deze laatste op
5 december '26 in Den Haag een schriftelijke overeenkomst met Hatta
aanging welke inhield dat de Perhimpoenan de leiding zou hebben van
wat 'de volksbeweging in Indonesië' genoemd werd en dat de PKI in
geen enkelopzicht tegen die leiding zou opponeren. \
Enkele maanden later, in februari '27, nam Hatta in Brussel deel aan
een door de agitatoren van de Komintern voorbereid congres tot oprichting
van een Anti-koloniale Liga (voluit: de Liga tegen imperialisme en
koloniale onderdrukking) - een congres dat ook belangstellenden uit
niet-communistische kringen aantrok; hij leerde er Jawaharlal Nehroe,
de grote voorman van de Brits-Indische Congress-partij, kennen.
Eind '27 wachtte hem een teleurstelling: de Komintern had de overeenkomst
die hij met Semaoen had gesloten, afgekeurd en deze maakte
in december bekend dat er van onderschikking van de PKI aan de
Perhimpoenan geen sprake zou zijn.
*
De actie van de Perhimpoenan werd door het gouvernement te Batavia
met bezorgdheid gevolgd, zulks ondanks het feit dat, nu sommige
studierichtingen in Indië mogelijk waren geworden, minder inheemse
studenten naar Nederland trokken. Voor alle zekerheid ging het gouvernement
het aantal verleende beurzen voor studie in Nederland drastisch
beperken. Op ouders van studenten van wie bekend was dat zij lid waren
van de Perhimpoenan, werd voorts pressie uitgeoefend opdat zij hun zoons
327

TWEE BEWOGEN DECENNIA
er toe zouden brengen, hun politieke activiteit te. staken.' In Nederland
trachtte de Centrale Inlichtingsdierrst 2;0 goed mogelijk te weten te
komen wat zich op de vergaderingen van de Perhimpoenan afspeelde; dat
Jukte niet erg goed: de rechercheurs die voor de CID optraden, waren
Nederlanders en-vielen daardoor op; zij konden trouwens de gezichten
der inheemsen niet goed onthouden.' Een tijdlang werd overwogen,
rechercheurs uit Indië aan te trekken, maar dat bleek bezwaarlijk' Het
gevolg was dat de. autoriteiten in Den Haag en Batavia de actie van de
Perhimpoenan in hoofdzaak via haar blad moesten volgen.
In de lente van '27 besl~ot de minister van justitie, de anti-revolutionair
mr. dr, J. Dormer, stappen tegen de Perhimpoenan te nemen. In juni
werd bij Hatta en twee andere studenten huiszoeking verricht waarbij
het gehele archief van de Perhimpoenan en ook Semaoerrs onondertekend
plan voor ondergrondse actie in beslag werden genomen, eind september
werden Hatta en drie Indonesische studenten gearresteerd. In rnaart '28
verschenen zij voor de Haagse rechtbank op beschuldiging dat zij in
enkele artikelen en toespraken opgeroepen zouden hebben tot gewelddadig
verzet in Indië. Hatta verdedigde zich in een lange redevoering die
als brochure verscheen - exemplaren daarvan bereikten Indië .. De rechtbank
sprak -de,vier beklaagden vrij: in de geïncrimineerde artikelen had
Zj_jgeen aansporing tot gewelddadig verzet kunnen lezen en zou dat wèl
het geval zijn geweest, dan zou ook-dat, aldus de rechtbank, niet tot een
veroordeling hebhen geleid" want het Nederlandse Wetboek van strafrecht
bevatte geen bepalingen inzake het prediken van geweld met
betrekking tot Nederlands-Indië,
Na zijn vrijlating moest Hatta veel aandacht besteden aan de relaties
tussen de Perhimpoenan. en de Anti-koloniale Liga die na enige tijd volledig
een instrument van de Komintern was geworden. Tegen samenwerking
met communisren had hij geen bezwaar, onderschikking aan hèn wees
hij af .
In februari ;29 beëindigde hij het voorzitterschap van de Perhimpoenan
, • . • ! ,
_;;zes jaar lang was hij er bestuurslid, meer dan drie jaar voorzitter van
geweest: Hij vond dat het tijd werd om zijn studie te voltooien, Inderdaad,
in '32legde hij in Rotterda~ het doctoraal examen in de economie
af; nadien keerde hij naar Indië terug waar hij een van de voormannen
werd van een (later in dit hoofdstuk-te behandelen) groepering die op
1 Begin 'i7 werd aan alle inheemse studenten die .een beurs hadden, verboden aan
vergaderingen van de .Perhimpoenan deel te nemen; wie dat verbod overtrad, verloor
zijn beurs,'

SJAHRIR
zijn opvattingen gebaseerd was en die hij van Nederland uit had helpen
oprichten ..
Nog in Nederland had Hatta voor zijn opvattingen een bondgenoot
gevonden in de persoon van een tweede Minangkabauer, Sjahrir, die in
'29 op twintigjarige leeftijd rechten was gaan studeren aan de Universiteit
van Amsterdam .. Op impuls van Hatta had de Perhimpoenan toen de
banden met de Anti-koloniale Liga verbroken, hetgeen de instemming
had van Sjahrir die in Amsterdam in contact was gekomen met het
links-socialistische, anti-communistische milieu, waarin in maart '32 de
Onafhankelijk Socialistische Partij zou ontstaan, Trouwens, ook Sneevliet
die in het midden van de jaren '20 met Moskou en de Komintern
had gebroken, had op Hatta en Sjahrir invloed uitgeoefend. Die twee
hadden evenwel de Perhimpoenan niet in de hand weten te houden: onder
de leden die aan het eind van de jaren '20 toegetreden waren, bevonden
zich verscheidenen die Of openlijk Of in het geheim communist waren
en een van die laatsten, Roestam Effendi, in 1903 in Padang geboren (ook
een Minangkabauer dus), kreeg tenslotte zoveel invloed dat de Perhimpoenan
zich opnieuw bij dè Anti-koloniale Liga aansloot. Ham. en Sjahrir
hielden de eer aan zich en bedankten in november' 3I als lid; een week
later werden zij officieel geroyeerd. In december ging Sjahrir naar Indië
terug waar hij in augustus '32 zijn mentor en geestverwant Hatta naast
zich kreeg. De Perhimpoenan raakte in een crisis (haar orgaan Indonesia
Merdeka kwam twee jaar lang niet uit) waarvan zij zich pas zou herstellen
in de tweede helft van de jaren '30, toen zij met Indië Weer verbindingen
kreeg van politiek belang.'
I Toen het orgaan van de Perhimpoenan in '36 weer begon te verschijnen, bleek de
titel van haar blad Indonesia Merdeka te zijn gewijzigd tot Indonesia - men had het
begrip merdeka ('vrij') dus laten vallen. Dit was conform de richtlijnen van de Komintern
die op haar congres in '35 had aangedrongen op het vormen van 'Volksfronten', d.w.z.
op samenwerking met burgerlijke en socialistische partijen. Wat Nederlands-Indië
betrof, betekende dit dat niet langer op de onmiddellijke verbreking van de band met
Nederland moest worden aangedrongen - in Moskou werd gevreesd dat zulk een
verbreking er slechts toe zou leiden dat Japan zich van Indië meester zou maken. De
Perhimpoenan kwam toen in Indië vooral in contact met een nieuwe politieke groepering,
de Gerindo, waarop wij later in dit hoofdstuk terugkomen. Zij werd van '37
af geleid door de in 1907 geboren Javaan van adellijke afkornstSetyadjit. Deze was
in '27 in Nederland aangekomen, had tot']2 in Berlijn gewerkt (vermoedelijk op het
daar gevestigd bureau van de Anti-koloniale Liga) en had vervolgens enkele jaren in
Moskou vertoefd waar hij op een communistische kaderschool werd opgeleid. Tijdens
de Duitse bezetting zou hij in Nederland de Perhimpoenan blijven leiden. De Perhimpoenan
gaftoeri verscheidene illegale bladen uit en Setyadjit was begin '45 lid van een
329

TWEE BEWOGEN DECENNIA
*
Het is onbetwistbaar dat de Perhimpoenan Indonesia in het midden van
de jaren '20 een belangrijke rol heeft gespeeld in de ontwikkeling van
het Indonesisch nationalisme; zij is de eerste organisatie geweest die het
politieke begrip 'Indonesië' in haar vaandel voerde, de eerste ook die aan
haar orgaan een titel gaf die een duidelijk politiek program inhield:
Indonesia Merdeka, 'Vrij Indonesië'. Die paar woorden drukten precies 'het
nationalistisch of patriottisch streven' uit, waarvan dr. Kern in maart '27
in de vergadering bij gouverneur-generaal Fock had opgemerkt dat het
'alom leeft en in de inlandse beweging tot uiting wil komen.' Die
inlandse beweging nam onmiddellijk de leuze Indonesia Merdeka over
- in Indië wisten de politiek-bewuste Indonesiërs heel wel wat een kleine
schare Indonesische studenten in Nederland deed en publiceerde, en
vooral Hatta werd als gevolg van het mede tegen hem gevoerde proces
een figuur wiens naam in brede kringen in de archipel bekend raakte. Hij
had evenwel zijn eigen positie en die van de Perhimpoenan overschat toen
hij in december '26 met Semaoen de overeenkomst sloot welke aan de
Perhimpoenan de leiding gaf van 'de volksbeweging in Indonesië'. Zulk
een leiding kon onmogelijk in Nederland worden uitgeoefend, maar
slechts ter plaatse. Trouwens, zeven maanden na die in Den Haag gesloten
overeenkomst werd in Bandeeng een nieuwe nationalistische organisatie
opgericht, de Perserikatan Nasional Indonesia (het Indonesisch Nationalistisch
Verbond) oftewel de PNI, en diende zich ook een nieuwe leider
voor 'de volksbeweging in Indonesië' aan: Soekarno.
Soekarno en de 'PNI'
Het is de lezer misschien opgevallen dat verscheidenen van de voormannen
die een rol gingen spelen in de groeperingen welke zich duidelijk
door de Contact-Commissie der Illegaliteit ingestelde commissie die een soort
beginselverklaring voor de na de oorlog met betrekking tot Indië te voeren politiek
opstelde, welke in april '45 in de illegale pers werd gepubliceerd. In die verklaring
(wij schreven er over in deel 10 b van ons werk, nl. in de paragraaf 'De naoorlogse
taak der illegaliteit' van hoofdstuk II) werd het vertrouwen geuit, 'dat de band tussen
Nederland en Indonesië' (niet: 'Nederlands-Indië'!) 'in een vernieuwd Gemenebest'
bestendigd zou worden.
330

SOEKARNO
tegen het koloniaal gezag keerden, Minangkabauers waren 1 - men kan
denken aan Tan Malaka, Hatta, Sjahrir en Roestam Effendi. Dat zij
aanvaard werden door de veruit grootste volksgroep in de archipel, de
Javanen, lijdt geen twijfel, maar op zichzelf konden die Javanen zich
gemakkelijker identificeren met personen die geheel of gedeeltelijk van
Javaanse afkomst waren en op Java waren opgegroeid in de typisch
Javaanse cultuur waarin elementen uit het animisme, het Hindoeïsme en
de Islam tot één geheel waren versmolten.
Soekarno, wiens naam als eerste zou prijken onder de Onafhankelijkheidsverklaring
van 17 augustus '45, had een Javaanse vader en een
Balinese moeder. Zijn vader, Raden Soekemi, een man van laag-adellijke
afkomst dus, had op Oost-Java een kweekschool kunnen bezoeken, was
onderwijzer op Bali geworden, was daar, ondanks weerstanden uit Balinees-Hindoese
kringen, met een Balinees meisje uit een familie van
aanzienlijken getrouwd en was omstreeks de eeuwwisseling naar Soerabaja
overgeplaatst waar het tweede kind uit het huwelijk, een zoon, op
6 juni 1901 werd geboren. Zijn naam werd Koesno, enige tijd later (naar
een heldenfiguur uit de in het wajang-spel uitgebeelde Hindoese epen)
Karno en daar werd toen het begrip soe (jong) aan toegevoegd: Soekarno
dus.
Als eerste president van Indonesië zou Soekarno het later graag doen
voorkomen alsofhij een zoon was van arme ouders. Dat was een onjuiste
voorstelling van zaken. Zijn vader had zich als onderwijzer op Bali en in
Soerabaja, later als hoofdonderwijzer in Modjokerto (iets ten zuidwesten
van Soerabaja) verheven boven het niveau van de brede massa der
Javanen. In Modjokerto kreeg Soekarno zijn eerste onderwijs -laat, nl.
op dertienjarige leeftijd, begon hij er, teneinde Nederlands te leren, de
hoogste klassen van een Nederlandse lagere school te doorlopen; hij
bleek een goede leerling. Middelbaar ofvoorbereidend hoger onderwijs
werd in Modjokerto niet gegeven, wèl in Soerabaja waar zich een
vijfjarige hbs bevond. Soekarno was vijftien toen hij er als leerling werd
ingeschreven, twintig toen hij met succes eindexamen deed.
De hbs telde enkele honderden leerlingen: driehonderd Europeanen,
twintig inheemsen en een onbekend aantal Vreemde Oosterlingen. Die
Europese leerlingen namen de andere nauwelijks in hun midden op - er
was sprake van een z~kere discriminatie welke Soekarno, die twee, drie
1 Van belang Washierbij dat de Minangkabause mannen van wie velen als handelaren
in de archipel hadden rondgereisd, over het algemeen een goede kennis hadden van
het Maleis.
331

TWEE BEWOGEN DECENNIA
jaar ouder was dan de medeleerlingen van zijn klas (toch al een moeilijke
situatiel), diep kwetste. Hij was voor die di~criminatie misschien extra
gevoelig omdat hij in Soerabaja opgroeide in wat i~ die tijd wel het
meest inspirerende nationalistische milieu was dat Indië kende: hij was
nl. een van de omstreeks vijf-en-twintig inheemse jongeren die opgenomen
wàren in het kosthuis dat gedreven werd door de vrouw van
Tjokroaminoto, en hij deed daar zijn intrede in de jaren waarin de Sarekat
Islam een massabeweging was en Tjokro de aanbeden voorzitter, Wat
zulk een beweging betekende en hoe Tjokro als spreker een grote
vergadering wist te bezielen, sloeg Soekarno van nabij gade. Hij werd
actief in de afdeling-Soerabaja van de in '14 opgerichte jongeren-organisatie
Jong-Java (en wekte daar tumult door te eisen dat het orgaan van
de organisatie niet alleen in het Nederlands maar ook in het Maleis zou
verschijnen), en schreef artikelen in het blad van de Sarekat 'slam. Hij las
rijp en groen, vooralook boeken over Europese geschiedenis - Alimin
bracht hem als eerste in aanraking met Marxistische gedachtengangen.
Toen hij in de vierde klas van de hbs zat, trouwde hij met een
vijftienjarige dochter van Tjokro; zelfbeweerde hij later: om Tjokro een
dienst te bewijzen. Dat is mogelijk - het huwelijksplantje schoot in elk
geval geen diepe wortels, "
In '21 werd de twintigjarige Soekamo een van de zes inheemse
studenten die aan de Technische Hogeschool te Bandoeng in het eerste
jaar vim haar bestaan voor civiel ingenieur gingen studeren. Nauwelijks
ingeschreven, keerde hij naar Soerabaja terug om er Tjokre's vrouw
financieel terzijde te staan (Tjokro was, gelijk eerder vermeld; gearresteerd
op beschuldiging van meineed) - hij werd er spoorwegbeambte.
Toen Tjokro in april '22 was vrijgelaten, ging hij weer naar Bandoeng.
Hij scheidde er van zijn jeugdige vrouwen huwde met een tweede: de
ex-echtgenote van de man bij wie hij in huis was; zij was dertien jaar
ouder dan hijzelf. Hij. studeerde in een normaal tempo - belangrijker
voor zijn làtere ontwikkeling was dat hij in én vanuit Bandeeng in nauwe
aanraking kwam met de drie oprichters van de Indische Partij: Douwes
Dekker, Tjipto en Soewardi, nu als Dewantoro leider van de Taman
Siswo-scholen. Het was vooral de principieel en zuiver denkende Tjipto
die hem won voor het denkbeeld van de non-coöperatie: politiek-actieve
inheemsen dienden zich verre te houden van elke vorm van deelneming
aan de vertegenwoordigende organen welke het koloniaal gezag in het
leven had geroepen, en ook verder in geen enkelopzicht aan dat gezag
steun te verlenen.
In '26 ontving Soekarno zijn diploma als civiel-ingenieur. Hij wilde
332

SOEKARNO
uit beginsel niet bij het go.uvernement. in dienst treden, werd leraar op
een van de scholen die Douwes Dekker had opgericht en trachtte vervolgens
door middel van een particuliere praktijk enig geld te verdienen.
Hij had toen al in Bandoeng een nieuw type inheemse organisatie helpen
oprichten: een studieclub.
Vele politiek-bewuste inheemsen, die het cornmunisme afwezen,
zagen in de eerste helft van de jaren '20. niet duidelijk voor zich, welke
politieke vormen het protest tegen het koloniaal gezag het best kon
aannemen: Boedi Oetomo was een organisatie van een Javaanse elite
geworden, de Sarekat Islam was ineengeschrompeld, de Taman Siswobeweging
was louter o.ponderwijsgebied actief, de Mohammadijah hield
zich van de politiek verre - hoe kon men een nieuw begin maken?
De eerste die die vraag o.pJava aan de orde stelde, was Soetorno die,
als arts in Indië teruggekeerd; in '23 do.cent geworden was aan de
Nederlands-Indische Artsenschool te Soerabaja: hij richtte er een jaar
later een Algemene Studieclub o.p teneinde zich te bezinnen o.p de
sociaal-culturele verheffing der inheemsen. Dat voorbeeld werd in Batavia
en in Bandeeng gevolgd - de Algemene Studieclub Bandoeng werd
mede door Soekarno opgericht en hij werd er secretaris van; hij werd
bovendien redacteur van het maandblad Indonesia Moeda ('Jo.ng Indonesië')
dat de studieclubs tezamen gingen uitgeven. Hij was veel onstuirniger
dan Soetorno: niet o.p sociaal-culturele verheffing maar op politieke
actie kwam het aan ~ actie in de vormen van de vroege Sarekat Islam die
hij van nabij had gadegeslagen, en in de geest van de Perhimpoenan
Indonesia welker publicaties in Bandeeng ijverig werden gelezen.
Het nieuwe element nu dat naar voren kwam in de betogen die
Soekarno in Bandeeng hield, was dat een volksbeweging tegen het
koloniaal gezag een synthetische ideologie moest hebben: zij moest
tegelijk nationalistisch, Islamietisch en marxistisch zijn. Een vreemde
versmelting van onderling afwijkende ideologieën ê Het was precies de
versmelting die in Soekarno's geest leefde (later zei hij eens in een
gesprek met. een Amerikaanse journalist dat hij tegelijk Christen, Islamiet
en Hindoe was) - trouwens, de gehele Javaanse cultuur was een versmelting
van onderling afwijkende elementen.
Bij de oprichting van de nieuwe groepering: de Perserikatan Nasional
Indonesia oftewel de PNI, hield Soekarno, die voorzitter werd en van
meet af aan in de groepering domineerde, ·kennelijk rekening met het
Amerikaanse beleid ten aanzien van de Philippijnen; impliciet deed hij
een beroep op Amerikaanse steun to.en hij, samen met anderen, onder
wie Tjipto, bijna acht maanden na het mislukken van de cornmunistische
333

TWEE BEWOGEN DECENNIA
opstand op Java, de PNIoprichtte op de 4de juli 1927, de Amerikaanse
Onafbankelijkheidsdag.
*
Wat men 'het versmeltings-karakter' van Soekarno's opvattingen kan
noemen, zien wij als een van de factoren die zijn succes als Indonesisch
politicus bepaald hebben. Er waren ook andere. Op basis van een sterke
nationalistische overtuiging, die gepaard ging met een mengsel van afkeer
en bewondering jegens Nederland (in tegenstelling tot Tjipto, Soetomo,
SoewardifDewantoro, Hatta en Sjahrir kende hij Nederland persoonlijk
niet), was hij een opportunist; ook evenwel een man waar een charismatische
invloed van uitging. Om zijn geduchte krachten ten volle te ontplooien
had hij aanbidding nodig - aanbidding door vrouwen, aanbidding
vooral door de volksmassa.
Hij was een geboren volksredenaar; stond hij met zijn stevige gestalte
voor zijn gehoor, dan liet hij het stil worden - hij kon die stilte geruime
tijd laten voortduren totdat de op hem geconcentreerdeaandacht als het
ware een geheimzinnige communicatie had doen ontstaan tussen zijn
toehoorders en hem, de man op het spreekgestoelte. Dan pas verhief hij
zijn stem, langzaam en nadrukkelijk eerst, sneller en meer bewogen later.
Hij koos woorden die ook de eenvoudigsten konden begrijpen en vlocht
in zijn betoog bij voorkeur gemakkelijk aansprekende beelden in, ontleend
aan de wajang-verhalen die aan zijn gehoor van jongsaf bekend
waren. Wie dan, als hij, het waagde om, ondanks de aanwezigheid van
de rechercheurs en spionnen van de PID, het koloniaal bestel te hekelen
(deed hij dat te openlijk, dan werd hem door die rechercheurs onmiddellijk
het woord ontnomen), werd gezien als een strijder, een moedig
voorvechter, een jeugdige held, en in de geest van velen van zijn
toehoorders onmiddellijk gelijkgesteld aan de heldenfiguren uit de wajang-verhalen
en uit de Javaanse geschiedenis. Zo wilde Soekarno het
ook: hij wilde de inheemse massa in beweging brengen. Tien jaar eerder
had de Sarekat Islam dat al gedaan, maar zij had de leuze 'Indonesië vrij'
nimmer verkondigd en er niet eens op gezinspeeld - in Soekarno's visie
mocht de volksbeweging in Nederlands-Indië niet achterblijven bij de
Congress-partij in Brits-Indië. Inderdaad een beweging moest het worden,
die in eerste instantie de aandacht van de inheemsen moest trekken door
middel van grote bijeenkomsten in de openlucht, zoals de Sarekat Islam
334

SOEKARNO
ze in de begintijd had gehouden, en met demonstratieve optochten. 'Dat
grote misbaar van openlucht-meetings en lawaaierige optochten is',
schreef hij in '28 aan Tjipto (die naar Banda verbannen was),
'voor de politieke opvoeding van de massa nodig als rijst. De massa is geen
denkend hoofd; de massa is een temperamentvol hart. Door de massa op deze
manier in beweging te brengen, is het aan Gandhi, aan Lenin, aan Garibaldi ...
gelukt, de massa-wil met geweldig élan te organiseren."
Had hij die massa eenmaal in beweging gebracht, dan zou, zo verwachtte
hij, het gouvernement concessies gaan doen. Welke en in welk
tempo? Daar liet hij zich niet over uit. En als het niet tot concessies zou
komen, integendeel: als zijn PNI getroffen zou worden door de dwangmaatregelen
die in '27 de PKI vrijwel vernietigd hadden, wat dan? Hij
vroeg het zich, lijkt het, nauwelijks af. Niet op de door Hatta bepleite
kadervorming, niet op de geleidelijke inwendige opbouw van een krachtige
politieke beweging was zijn actie gericht, maar op het opwekken en
versterken van de wil tot onafhankelijkheid. Zijn actie was die van een
(wij nemen de karakterisering van de Australische historicus John Ingleson
over) romantische revolutionair."
*
Aanvankelijk vond die actie niet veel weerklank. Van belang was daarbij
vooral dat de dorpsvoorgangers. de oelama's, die de Sarekat Islam van harte
hadden gesteund.wantrouwend stonden jegens de PNI die de Islám niet
als exclusieve geestelijke basis had aanvaard - in de dessa's drong de PNI
dan ook niet door; zij werd en bleef een stedelijke beweging en deed
in den beginne slechts in Bandoeng, Batavia en Soerabaja van zich
spreken. In Batavia vond de eerste openbare vergadering van de 'afdeling
Djakarta' (de PNI was de eerste groepering die de oude naam weer ging
gebruiken) in december '27 plaats, Soekarno voerde er het woord - wij
citeren enkele passages uit het verslag dat ten behoeve van Kerns opvolger
als waarnemend-adviseur voor inlandse zaken, E. Gobée, werd opgesteld
' :
I Brief, 5 okt. 1928, van Soekarno aan Tjipto Mangoenkoesoerno in Kwantes, dl. II,
P.392. 2 John Ingleson: Road to exile, p. 200. 3 Verslag d.d. 16 dec. 1927 in Kwantes,
dl. II, p. 69I-96.
335

TWEE BEWOGEN DEC,ENNIA
'Moeten wij altijd onder de heerschappij der Hollanders blijven? (hardgeroep:
Neen!). Nudan, die vrijheidsverkrijging ligt in onze eigen handen. Over de
gehele wereld heeft men steeds naar vrijheid gestreefd (Frankrijk, Engeland,
Amerika) en zal men voortourend de vrijheid trachten te veroveren. 09k in Azië,
o.a. Egypte en Indië, dus ook wij! (Appla,us) Zelfs wurmen begeren hun vrijheid,
hoeveel te meer mensen! (Luide bY·valsbetuigingen) .
. , . Ookhet onderwijs in de koloniën is abnormaal. Het is er geheel op gericht,
een stand van loonarbeiders te vormen .
. . . Op de vraag, waarom de Europese staten er koloniën op na houden, geven
die staten zelf nimmer een bevredigend antwoord, tenzij, ze willen erkennen dat
het alleen is om hun rammelende buik te vullen.
Eerst als onze leden gerecruteerd zullen zijn uit alle standen, van ijsverkoper
tot professor, dan eerst zalonze vereniging een nationale vereniging zijn geworden!
(Luid applaus).' .
In mei '28 hield Soekamo's PNI in Soerabaja haar eerste nationale
congres; daar had ook het eerst~ congres van de Sarekat Islam plaatsgevonden.
Een kleine groepering kwam er bijeen (ze telde op heel Java
slechts vijfhonderdvijftig leden 1 en had op dat moment maar f 72 in kas),
maar ze deed van zich spreken! Er werden drie openbare vergaderingen
gehouden die gemiddeld door ruim twaalfhonderd inheemsen werden
bezocht en, aldus de chef van de PID te Soerabaja,
'ziel van het gehele congres was ir. Soekarno die met zijl) heldere, op het gemoed
werkende taal onmiddellijk het contact met de aanwezigen wist te krijgen. Ten
congresse heerste een geest zoals sinds lang' op ,de daar ter stede gehouden
bijeenkomsten niet tot uiting was gekomen .... Ir. Soekarno w~es er herhaaldelijk
op dat de nationale geest zou moeten groeien tof de, nationale wil om tenslotte
te culmineren in de nationale daad'2 -
de plaatselijke che! van de PID had van een onderwijzer aan een Mohammadijah-sciiocï
te horen gekregen dat hij zich na het bijwonen van
de slotvergadering 'al driekwart vrij' had gevoeld en in een inheems blad
dat in Soerabaja uitkwam, schreef een tweede inheemse, 'dat hij zo in
de ban kwam van de toespraak van de heer Sóekarno dat hij op dat
moment al geloofde vrij te zijn en geen zorgen of moeilijkheden voelde,
hoewel hij geen cent op zak had."
1 Tweehonderdvijftig in Batavia, tweehonderd in Bandoeng, zestig in Soerabaja
veertig in Djokjakarta, 2 Aangehaald in de brief, 3 juli 1928, van de procureurgeneraal
aan de Graeff, in Kwantes, dl. III, p. 76. ~ Aangehaald in John Ingleson:
Road to exile, p. S8. '
,
336

EEll-STE ACTIE V AN DE 'PNI'
De PNI breidde zich gestadig uit. Eind '28 had zij, nu ook al met
afdelingen buiten Java, nl. in Palembang, Makassar en Menado, bijna
drieduizend leden. In Batavia en in elke plaats van enige betekenis op
Java had zij openbare vergaderingen gehouden; op al die vergaderingen
had Soekarno het woord gevoerd, steeds met veel succes. Telkens onderstrepend
dat Nederland nimmer uit vrije wil Nederlands-Indië zou
. loslaten (op grond van de desbetreffende. passage in. zijn toespraak was
hem in oktober in Semarang door d~ politie het woord ontnomen), had
hij zijn gehoor in feite opgeroepen, Nederland ~othet loslaten van Indië
te dwingen; dat was 'de nationale daad' waarvan hij in het publiek had
gerept. Binnenskamers ging hij verder - zo betoogde hij blijkens een
rapport van de PID-Bandoeng in december in een bijeenkomst van de
Algemerte Studieclub Bandeeng (een bijeenkomst waar zich, voorzover
aan de PID bekend, onder de ca, tachtig aanwezigen slechts één arbeider
en één landbouwer bevonden) dat et in beginsel geen verschil was tussen
zijn groepering en de cornmunistische, 'De PNI', zei hij,
'ontstond omdat de 'PKI door het ingrijpen van het gouvernement ophield te
bestaan. Ook de PI(I deed haar best om Indonesië te bevrijden. Wij betuigen
dank aan de PKlomdat de PNI in beginsel niet van haar verschilt. Wij weten
dat er veel goeds stak in de organisatie van de PKI en daarom moeten wij haar
Zien als een voorbeeld ter navolging. Wij moeten het werk van de PKlvoortzetten.
WIj zijn er van overtuigd dat leiders als Moesso, Alimin, Semaoen en
anderen mannen zijn die er hoge beginselen op na houden."
Kennelijk was de PID in de bijeenkomst waar Soekarrio dit betoog
hield, doo'r spionnen en niet door rechercheurs vertegenwoordigd - hij
zou anders de PKI niet zo duidelijk geprezen hebben.
Met die lof wilde hij tevens duidelijk maken dat elke inheemse
groepering, op welke ideologische grondslag zij ook stond, hem welkom
was als bondgenoot in de strijd voor de nationale bevrijding, Inderdaad,
hem was iets gelukt wat tevoren aan geen Indonesische voorman gelukt
was: hij had weten te bereiken dat alle inheemse groeperingen die een
politiek of mede een politiek karakter droegen, in december '27 een eerste
federatiefverbond hadden gevormd: de Perserikatan Partai Partai Kebangsaän
Indonesia (de Federatie van de partijen der Indonesische volkeren):
I zelfs Boedi Oetomo was toegetreden. Innerlijke kracht had die federatie
overigens nauwelijks - daarvoor waren de onderlinge tegenstellingen te
groot.
1 Aangehaald a.v., p. 60.
337

TWEE BEWOGEN DECENNIA
*
Er werden in de loop van '28 door de PNI niet alleen talrijke vergaderingen
belegd maar de nieuwe groepering richtte ook enige eigen scholen
op, 'wilde scholen' dus, en enkele volksuniversiteiten, stimuleerde de
inheemse arbeiders om nieuwe vakbonden te vormen en riep de inheemse
jongeren op om toe te treden tot jeugdorganisaties.
De eerste van die jeugdorganisaties waren in de jaren '10 ontstaan
- wij noemden al de in ~I4 opgerichte organisatie Jong-Java. Daarnaast
ontstonden in latere jaren de Jong-Sumatranenbond, Jong-Minahassa,
Jong-Ambon en Jong-Batak. Al die organisaties droegen Nederlandse
namen en moeten dus gezien worden als groeperingen van inheemse
jongeren die Europees onderwijs hadden gevolgd. Hoofdzakelijk wilden
zij de cultuur bevorderen van het volksdeel waaruit zij waren voortgekomen.
Als eerste algemene, in beginsel de hele archipelomvattende
jeugdorganisatie werd in '25 door hadji Agoes Salim de Jong-Islamietenbond
opgericht - wéér een organisatie met een Nederlandse naam;
de bedoeling van die bond was, de Islam op een moderne, voor N ederlandse
lezers toegankelijke wijze te verdedigen; dat geschiedde o.m. in
een in het Nederlands verschijnend tijdschrift.
De toenmaals bestaande jeugdorganisaties hadden in '24 in Batavia
voor het eerst een nationaal congres gehouden; het droeg een cultureel
karakter. Een tweede congres dat eind oktober '28 op initiatief van een
inmiddels gevormde groepering van inheemse studenten plaatsvond,
weer in Batavia, had duidelijk een politiek karakter; er werd daar een
'Eed van de Jeugd' afgelegd die drie geloften inhield: er moesten één
vaderland komen, nl. Indonesië, één natie, nl. de Indonesische, en één
taal, nl. de bahasa Indonesia (het Maleis). Als symbool van dit alles werd
op de slotzitting (met verlof van de chef van de centrale recherche die
persoonlijk aanwezig was) door de journalist Soepratman eerst op de
viool, begeleid door een guitaar, de melodie gespeeld van een door hem
gecomponeerd lied, Indonesia Raya ('Groot-Indonesië'), en werden vervolgens,
terwijl de rood-witte vlag gehesen werd, met guitaarbegeleiding
de woorden gezongen die een verheerlijking van land en volk van de
Indische archipel inhielden. Die woorden kreeg de politie pas na het
congres te zien; haar conclusie was dat zij een politieke strekking hadden.
De PNI, die ook al de kleuren rood-wit gebezigd had, nam het nieuwe
lied spoedig over - meer en meer van haar vergaderingen werden
besloten met het zingen van het Indonesia Raya.

'INDONESIA RA Y A'
Kon dat zingen door het gouvernement gepermitteerd worden? De
gouverneur van de provincie Oost-Java berichtte aan gouverneur-generaal
de Graeff dat op het lied naar de inhoud niets aan te merken viel,
maar zijn 'nationaal-symbolisch karakter' was 'niet te miskennen." De
Graeff besliste dat het zingen van het lied diende te worden toegelaten.
'Naar het oordeel van de Landvoogd valt voorop te stellen', aldus een
rondschrijven van de Algemene Secretarie aan alle hoofden van gewestelijk
bestuur, 'dat het lied Indonesia Raya niet als een volkslied (van een
immers niet bestaande Indonesische natie) kan worden beschouwd, doch
als een club- of verenigingslied moet worden aangemerkt."
Inderdaad, het Indonesia Raya was in '28-'29 'een club- of verenigingslied',
maar het was óók een nationaal strijdlied: lied van cultureel en
historisch van elkaar verschillende volkeren die evenwel begonnen waren,
zich juist in en door de strijd tegen het koloniaal gezag tot één volk
te constitueren. Had de Graeff dat begrepen, dan zou hij het lied wellicht
verboden hebben, zij het dan niet zonder aarzeling, want hij hield niet
van verboden. Elke repressiemaatregel waartoe hij zich genoopt achtte,
ging namelijk dwars tegen het beleid in dat hij eigenlijk wilde voeren.
*
Soekarno's actie plaatste de Graeff voor een dilemma: aan de ene kant
wenste hij, geheel in de lijn van van Limburg Stirum en alle anderen die
de associatie-gedachte hadden voorgestaan, dat de inheemse nationale
beweging zich in redelijke vrijheid zou kunnen ontplooien, aan de
andere kant kon hij niet dulden dat in het publiek actie werd gevoerd
ten gunste van een onafhankelijk Indonesië - zulk een actie was trouwens
strafbaar krachtens artikel 153 bis dat zijn voorganger Fock in mei '26 aan
het Wetboek van strafrecht had doen toevoegen.
Vervolging van de PNI werd door hem al in de zomer van '28, korte
tijd dus na het eerste congres van de nieuwe groepering, overwogen.
Toen evenwel de procureur-generaal hem had bericht dat de PNI-Ieiding
zich niet, althans nog niet, aan strafbare feiten schuldig had gemaakt,
legde hij in augustus zijn beleidsbeslissing neer in een brief aan de
gouverneur van de provincie Midden-Java, waaruit bleek dat hij in elk
geval niets voelde voor nieuwe interneringen. 'Elke plaats in de PNI-
1 Brief, 9 aug. 1929, van de gouverneur van Oost-Java aan de Graeff in Kwantes,
dJ. III, p. 245. 2 Rondschrijven d.d. 18 okt. 1929, a.v., p. 25I.
339

TWEE BEWOGEN DECENNIA
leiding toch, welke door internering mocht openvallen, zou', aldus het
stuk waarin de Algemene Secretatie de beslissing van de gouverneur-
generaal kenbaar maakte,
'aanstonds door .een ander worden ingenomen. Tientallen van jeugdige intellec-
• welen van niet minder gehalte dan de huidige leiders staan daarvoor klaar; de
hartstochtelijke en onzelfzuchtige vurigheid, waarmee zij zich bij de beweging
hebben aangesloten, maakt dit voor de Landvoogd tot een zekerheid. Wellicht
dat men voor korte tijd door eeri interneringsmaatregel enigszins zou zijn
ontsteld, als men van de schrik bekomen is, zal men zich moreel verplicht achten
en zich haasten de door de internering van enkelen afgebroken draad weder o.p
te vatten. Door zulk een internering zou men derhalve nodeloos en nutteloos
martelaren maken en, wat erger is, door zulk een internering van enkelen zou
de regering gedwongen zijn daarmee ten aanzien van anderen voort te gaan totdat
. een tweede Digoel-kolonie zou zijn ontstaan, M.en kan hier niet halverwege
blijven staan.'
De Graeff erkende dat dit alles 'speculatief" was, maar hij meende al
te zien dat de PNI-actie geleidelijk aan felheid inboette. Bovendien:
'Gegeven de allerwege levende nationalistische sentimenten, gegeven dat er
tal van inheemsen zijn die wel menen dat Soekarno c.s. te ver gaan en voor het
ogenblik onbereikbare idealen nastreven, maar in hun hart to.ch sympathisere'n
met de gevoelens waaraan hij (zij het ook huns inziens o.pverkeerde wijze) uiting
geeft, daar staat het voor Zijne Excellentie vast dat o.pdit ogenblik een internering
van Soekarno c.s. alle nationalistische elementen, ook de bezadigde en loyale
elementen, o.p een hoop zou drijven."
Dat aan Soekarno in oktober '28, twee maanden nadat deze brief was
uitgegaan, in Serriarang het woord ontnomen werd, keurde de Graeff af.
De nationalistische beweging, 'in het bijzonder de PNI', werd, kreeg de
gouverneur van Midden-Java van de Algemene Secretarie te horen, door
de regering aanvaard 'als een feit'; zij, de regering,
'kart niet voor haar verantwoording nemen dat een beweging welke o.pzichzelf
natuurlijk is en door ons eigen in de laatste decennia gevolgd koloniaal beleid
is mogelijk gemaakt en bevorderd, door overheidsmaatregelen in een revolutionaire
richting wordt gedreven, zolang nog kans bestaat dat de gro.te meerderheid
tenslotte de evolutionaire richting zal verkiezen."
t Brief, 20 aug. 1928, van de Alg. Secretarie aan de go.uverneur van Midden-Java, a.v.,
p. 105-06. 2 Brief a.v" 5 jan. 1929, a.v., p. 154.
340

DE GRAEFF EN DE 'PNI'
*
De stukken waarin de gouverneur-generaal een politiek van repressie
jegens de PNI afkeurde, droegen uiteraard een vertrouwelijk karakter,
maar de opstellers ter Algemene Secretarie en de ontvangers waren niet
de enigen tot wie de inhoud doordrong. Trouwens, een ieder kon
constateren dat de PNI haar actie voortzette - bij de meeste Nederlanders
in Indië versterkte dat het wantrouwen 'dat al jegens de Graeff
bestond voordat hij in september '26 zijn ambt had aanvaard; een
wantrouwen dat was versterkt door de lof die hij in zijn installatietoespraak
van Limburg Stirum had toegezwaaid en de kritiek die hij impliciet
jegens Fock had geuit. De PKI-opstanden in november '26 en januari '27
werden door de meeste Nederlanders gezien als een éclatante weerlegging
van het vertrouwen dat de Graeff blijkbaar stelde in de groei van
een gematigd nationalisme - hij zag ze anders: als opstanden tegen het
N ederlands gezag die snel bedwongen waren en een scherpe repressie
onvermijdelijk maakten (wij kunnen ons niet anders voorstellen dat dat
hij met een zeer bezwaard hart tot die repressie overging) maar die toch
niet betekenden dat vim de hoofdlijn van het Nederlands beleidr.opvoeding
van de inheemsen tot vèrgaande vormen van autonomie, moest
worden afgeweken.
In november '26, de maand van de eerste PKI-opstand, maakte hij
duidelijk dat er in de Volksraad zijns inziens een inheemse 'meerderheid'
moest komen I - het denkbeeld werd door nagenoeg de gehele Europese
pers met hoon ontvangen en zijn desbetreffend ontwerp tot wijziging
.van de wet op de Indische staatsinrichting (ontwerp dat aan Den Haag
moest worden voorgelegd) werd in mei '27 door een meerderheid van
de Raad van Nederlands-Indië ontraden. Eveneens in mei '27 choqueerde
hij de meeste Nederlanders door in de Volksraad die nieuw werd
samengesteld, het aantal vertegenwoordigers van de miniem-kleine Indische
Sociaal-Democratische Partij (ze had in die tijd niet meer dan ca.
zestig leden) van één tot twee uit te breiden. Nog méér aanstoot wekte
hij toen bekend werd dat hij Tjokro, voorzitter van de Partai Sarekat
Islam, en Soetomo, oprichter van de Algemene Studiec1ub Soerabaja, tot
Volksraadslid wilde benoemen (beiden weigerden). De ergernis die hij
met dit alles had gewekt, ontlaadde zich in een protestactie: de president
I Wij plaatsen het begrip 'meerderheid' tussen aanhalingstekens omdat, gelijk eerder
weergegeven, van de een-en-zestig stemmen slechts dertig door inheemsen zouden
worden uitgebracht - wèl zouden die inheemsen de grootste groep gaan vormen.
341

TWEE BEWOGEN DECENNIA
van de Javase Bank, mr. L. J. A. Trip (de latere president van de Nederlandsche
Bank), stelde een adres op waarin het denkbeeld van een
inheemse 'meerderheid' in de Volksraad 'prematuur en onder de huidige
omstandigheden ongewenst' werd genoemd; het stuk werd door ruim
twintigduizend personen ondertekend, 'nog nooit', aldus Drooglever,
'was het Indische publiek' (d.w.z. het Nederlandse en vermoedelijk ook
het Indisch-Nederlandse deel daarvan) 'het over iets zó van harte eens
geweest."
Eind oktober '27 (de PNI bestond nog geen vier maanden) stortte
de Graeff in een brief aan van Limburg Stirum zijn hart uit. 'Ik ben',
schreef hij,
'diep en diep teleurgesteld in de redelijkheid, het gezond verstand en de ideële
zin van de mensheid om mij heen. Ik sta vrijwel alléén; mijn enkele medestanders
kunnen niet op tegen het machtgeschreeuw van het gehele Europese publiek en
vrijwel de gehele Europese pers (zelfs De Locomotief heeft zijn draai genomen') .
. . . Ik ben hier gekomen, wars van alle 'politiek' en met de zuiverste bedoelingen
om rond de regering te scheppen een atmosfeer van onderling vertrouwen
en hartelijke samenwerking, en het resultaat is dat ik van de ene zijde voor
landverrader word uitgekreten en dat aan de andere zijde' steeds meer de
overtuiging veld wint dat, al bedoelt de regering het nog zo goed, het geen mit
heeft achter haar te gaan staan omdat de Europeaan nu wel heel duidelijk kleur
heeft bekend en heeft doen blijken dat denkende Inlanders niet bestaan, dat allen
inferieure wezens zijn tegenover wie het grootste wantrouwen geboden is, en
dat 'hen er onder houden' (woorden van Trip) het wachtwoord moet zijn.'
'Inexcusabel' noemde hij het dat Trip het initiatief had genomen tot
het zojuist genoemde adres, hetwelk mede aan 'alle depart. chefs, dienstchefs,
hoofden van gewest. best. e.d.' was toegezonden (dat kwam neer
op een poging tot politieke mobilisatie van het gehele Nederlandse
bestuursapparaat tegen de gouverneur-generaal), 'inexcusabel' óók, dat
diezelfde Trip midden oktober aan het afscheidsmaal van de commandant-Zeemacht
de Graeffs beleid had aangevallen in een toespraak waarin
op 'de onverzwakte handhaving van het Nederlandse gezag' was aangedrongen
- het persbureau Aneta had dat afscheidsmaal gekarakteriseerd
als 'een eenparig getuigenis van wat momenteel, politiek gesproken, in
handelskringen leeft.'
'Ik heb te strijden', schreef de Graeff verder,
1 P. J. Drooglever: De Vaderlandse Club 1929-1942, p. 29. ' De hoofdredacteur van
dit blad, overtuigd voorstander van de associatie-gedachte, was door de ondernemers
die De Locomotief financierden, ontslagen. 'D.W.Z. bij de inheemse nationalisten.
342

ACTIE TEGEN DE GRAEFF
'tegen sentimenten en dat is een volslagen hopeloze strijd ... Maar maak u niet
ongerust. Ik zal op mijn post blijven totdat het voor mij praktisch onmogelijk
wordt gemaakt om de op mij rustende verantwoordelijkheid te dragen of totdat
ik physiek of moreel er onder door ga."
Twee maanden later, eind december '27, werd het wetsontwerp tot
invoering van een inheemse 'meerderheid' in de Volksraad, hetwelk de
gouverneur-generaalongeacht het afwijzend advies van de meerderheid
van de Raad van Nederlands-Indië aan de Volksraad had voorgelegd,
door het college goedgekeurd met vier-en-dertig tegen achttien stemmen;
van de vijf-en-twintig inheemse leden waren twee verhinderd aan
de stemming deel te nemen, alle overigen stemden vóór.
*
November '18 had de meeste Nederlanders in Indië naar rechts doen
opschuiven - de communistische opstanden van november '26 en januari
'27 hadden hetzelfde effect. November '18 had de doodsteek toegebracht
aan de Nederlands-Indische Vrijzinnigen Bond die het grootste deel van
zijn aanhang aan de meer conservatieve, door het grote bedrijfsleven
gesteunde Nederlands-Indische Politiek-Economische Bond verloren
had. Ook die tweede bond stond evenwel op de grondslag van de
associatie-politiek, Politieke arbeid op die grondslag was moeilijker
geworden doordat in '25, gelijk vermeld, bepaald was dat de Europese,
c.q. Vreemd-Oosterse, c.q. inheemse leden van vertegenwoordigende
lichamen louter door Europese, c.q. Vreemd-Oosterse, c.q. inheemse
kiesmannen gekozen zouden worden, maar bovendien werd nu de
Politiek-Economische Bond op zijn beurt niet conservatief genoeg geacht.
In de in '27 samengestelde Volksraad was de Bond (herdoopt tot
Nederlands-Indische Associatie-Partij Politiek-Economische Bond), vertegenwoordigd
door acht Nederlanders, twee Indische Chinezen en acht
inheemsen - de inheemsen hadden alle acht vóór de inheemse 'meerderheid'
in de Volksraad gestemd en van de acht Nederlandse leden
hadden dat vier gedaan." Wat de Bond onder de associatie-politiek
, Brief, 26 okt. I927, van de Graeff aan van Limburg Stirum, in van der Wal: Volksraad.
dl. II, p. 28-3 I. 2 Hoe de vertegenwoordigers van het Indo-Europees Verbond en
hoe de Chinese Volksraadsleden stemden, zal later in dit hoofdstuk weergegeven
worden.
343

TW'EE B~WOGEN DECENNIA
verstond, werd enige tijd later het duidelijkst uitgedrukt door een van
haar voormannen die in de Volksraad zei:
'Nederlands-Indië, zoals het thans staatsrechtelijk, maatschappelijk en cultureel
is geworden na een jco-jarige samen- en wisselwerking van Nèderlandse en
Indische facto ten, kan beschouwd worden als een vennootschap, bestaande uit
drie personen: een Nederlander, een Inlander en een Chinees. Die samenwerking
is sterk en brengt mooi werk te voorschijn. Zij is als drieëenheid zodanig
ineengegroeid, dat het uittreden van een der drie deelnemers, gesteld zulks was
mogelijk, vrijwel tot ineenstorting van het geheel zou leiden. De vennootschap
wordt geleid door een Nederlander als president, de beide andere vennoten zijn
thans nog comrnissarissen; in de toekomst zullen de drie deelnemers allen
directeur worden, waarvan de Nederlander voorshands nog president-directeur
blijft" -
anders gezegd: na de Nederlander zou eenInlander 'president-directeur'
kunnen word.en.
De wrevel jegens de Graeff èn jegens de Politiek-Economische Bond
nam in de loop van de jaren '28 en '29 toe en in de tweede helft van '29
werd de plaats van de Bond als meest conservatieve van de Nederlandse
groeperingen ingenomen door een nieuwe organisatie, de Vaderlandse
Club; die naam alleen-al was een program, want het daarin bedoelde
'vaderland' was nlet Nederlands-Indië maar het land dat volgens de
oprichters van de Vaderlandse Club binnen de vennootschap enig directeur
moest blijven: Nederland.
*
Een van de impulsen tot oprichting van de Vaderlandse Club kwam uit
het deel van Indië waar het W~sters bedrijfsleven het duidelijkste (en
hardste) stempel had gedrukt op de gehele samenleving: het gebied van
Deli. In de loop van '29 pleegden koelies daar enkele aanslagen op
Nederlanders en begin juli werd bij zulk een aanslag de vrouw van een
planter (deze zou zich aan de vrouw van de aanslagpleger vergrepen
hebben) gedood. Grote opwinding ontstond. Men ging zich wapenen en
er wetden telegrammen aan de gouverneur-generaal en de koningin
1 eh. H. M. H. Kiès in de Volksraad, II juli 1930, aapgehaald in de Encydopaedie van
Ned.Oost-Indië, dl. VIII, p. 1495-96.
344

DE VADERLANDSE CLUB
gezonden waarin op effectieve bescherming werd aangedrongen. Medio
juli Kwamen meer dan tweeduizend verontwaardigde Nederlanders in
Medan bijeen - uit hun midden werd in augustus 'een organisatie gevormd
die zich 'de Vaderlandse Club' noemde.
Die naam viel in goede aarde bij een aantalontevredenen uit de
groothandel en de vrije beroepen die elkaar al enige tijd wekelijks
ontmoetten in de voornaamste sociëteit van Soerabaja - de actiefsten in
dit gezelschap waren de secrètaris van de javasuiker Werkgeversbónd,
mr. P. M. C. J. Hamer (tijdens de bezetting van Nederland lid van de
NSB en hoofdcommissa~is van politie in Den Haag) en de hoofdredacteur
van het Soerabaiaas Handelsblad, H. C. Zentgraaff, onderofficier In de
Atjeh-oorlog, sindsdien journalist", een .door velen bewonderde, door
anderen verafschuwde koloniale diehard, fel tegenstander van wat hij de
'delle eisen van Oosters nationalisme' noemde- (en, zoals nog blijken
zal, korte tijd later actief syrnpathisant met de Indische NSB)., Zij en
anderen stelden voor een alsnog op te richten groepering een beginselprogramma
op, dat o.m, inhield dat over de eenheid van het koninkrijk
der Nederlanden niet te discussiëren viel, dat er geen Indonesisch volk
bestond ('het Nederlandse gezag is het cement dat de archipel bijeenhoudt'),
dat de welvaart van allen die in Indië woonden, alleen maar
bevorderd klim worden door het Nederlands belang te behartigen en dat
'destructieve invloeden aanstonds onschadelijk gemaakt' moesten worden.'
Hamer en Zentgraaff gingen, nadat zij van het Medanse initiatief
vernomen hadden, van augustus af op Java rondreizen om de oprichting"
van een heel Indië bestrijkende Vaderlandse Club voor te bereiden. Die
oprichting vond plaats op 20 oktober '29, 'De Vaderlandse Club', àldus
artikel I van de statuten,
'zich stellende op de grondslag der onverbreekbaarheid van de band welke de
verschillende delen van het koninkrijk der Nederlauden tezamen houdt, zoals
uitgedrukt in artikel I van de Grondwet, heeft ten doel te ageren tegen alle'
invloeden welke dit beginsel aantasten; daarnevens stelt zij zich ten doel de
behartiging van de belangen der Nederlandse bevolking in deze gewesten."
1 In het begin van zijn journalistieke loopbaan had hij de aandacht getrokken door
met kracht opte komen voor de belangen van de minderen van het Knil en door de
slechte behandeling van de bij de tinwinning ingeschakelde Chinese koelies te
hekel~n. 2 Aangehaald door J. M, Pluvier: Overzicht, p, 37, ) Aangehaald in P, J.
Drooglever. De Vaderlandse Club 1929-1942, P: 39, 4 Aangehaald in a.v., P: 32.
345

TWEE BEWOGEN DECENNIA
Alleen Nederlanders konden lid worden. Dat deden binnen een jaar
ca. negenduizend: veel meer dan enig Nederlands politiek genootschap
in Indië ooit als leden had geteld, en toen in '3 I een nieuwe Volksraad
werd samengesteld, behield de Politiek-Economische Bond slechts één
van zijn zes door gekozen Nederlanders bezette zetels en de Vaderlandse
Club verwierf er op slag vijf.
*
Gouverneur-generaal de Graeff had voor de Vaderlandse Club geen goed
woord over. Hij zag haar, schreefhij in de zomer van '30 aan van Limburg
Stirum, als
'in wezen al even extreem als de PNI! Ik beschouw die VC, omdat zij alleen een
negatief programma heeft, als een doodgeboren kind ... maar voor het moment
is het kwaad van de verscherping der verhoudingen toch gesticht. Het is alsof er
een vloek op de Europese gemeente hier te lande rust, welke door kortzichtigheid
en domheid zich steeds kenmerkt en altijd zich door sentimenten laat leiden om
op de meest ongelukkige momenten in de meest ongunstige zin te manifesteren.
Ik heb allang opgegeven tegen die domheidsmacht te strijden."
Het was erger: wat de Graeff als 'domheidsmacht' zag: was eind '29,
korte tijd dus nadat de Vaderlandse Club was opgericht, zijn beleid ten
aanzien van de PNI gaan beïnvloeden.
Dat beleid was, wij deden dat al uitkomen, aanvankelijk tolerant
geweest, ook jegens Soekarno, dat laatste in overeenstemming met wat
het latere lid van de Raad van Nederlands-Indië Ch. O. van der Plas,
toenmaals verbonden aan het bureau van de adviseur voor inlandse zaken,
in april '28 op schrift had gesteld na een onderzoek op Java en Madoera
dat een half jaar had geduurd. 'Ik acht hem' (d.w.z. Soekarno), had van
der Plas gerapporteerd,
'een volkomen gave figuur, ongetwijfeld (hij zegt het zelf) revolutionair van
temperament ... , maar door zijn belangeloosheid, zijn gevoeligheid en zonnige
openheid een diergenen van wie in de toekomst wanneer zij wat ouder geworden
zullen zijn ... , gehoopt mag worden dat zij tot vruchtbare samenwerking bereid
zullen zijn."
, Brief 20 aug. 1930, van de Graeff aan van Limburg Stirum, in van der Wal: Volksraad,
dl. II, p. 95. 2 Ch. O. van der Plas: 'Neutralisering en bestrijding van revolutionaire
propaganda onder de inheemse bevolking, in het bijzonder van Java en Madoera', in
Kwantes, dl. II, p. 715.
346

'MET MACHTSDADEN KOMT MEN ER NIET'
Op die samenwerking bleef de Graeffs beleid gericht. W éér stortte hij
bij van Limburg Stirum zijn hart uit. Begin mei '28 stuurde hij deze een
brief die blijk gaf van een bij uitstek nuchtere en realistische kijk op de
Indische samenleving. 'Allejongeren die een Westerse opleiding hebben
gehad', schreef hij,
'zijn zonder uitzondering vurige nationalisten en hun aantal neemt jaar voor jaar
toe. Er zijn zekere kringen, in het bijzonder het Inlands bestuur, waarin men zich
nog niet veel durft uiten, niet omdat men op het Nederlands gezag zo gesteld is,
maar omdat men inziet dat men de Neder!. leiding nog niet missen kan ... en
vooral, dat eigen positie met dat gezag staat en valt. Maar mocht de situatie eens
acuut worden, dan behoeven wij ons over de werkelijke loyaliteit van de
hierbedoelden geen illusies te maken en evenmin ten aanzien van de houding
van de massa die nu nog onberoerd is maar als het er op aankomt, de leiding van
háár mensen en niet van ons zal volgen ... Met machtsdaden zoals internering,
komt men er niet ... Redeneringen als van Colijn, dat het hier gaat om een paar
duizend individuen op een bevolking van vijftig miljoen, spreken voor mij niet.
Denk nu niet dat ik mij voorstel dat wij het nog zullen beleven dat de Hollanders
hier verdreven zullen worden. Zó 'n vaart zal het niet lopen, maar wel staan wij
voor een eindeloze, steeds heftiger wordende strijd waarin wij het op den duur
zullen moeten afleggen."
Op 15 mei sprekend bij de opening van het nieuwe zittingsjaar van
de Volksraad, drong de Graeff op handhaving van rust en orde aan; dán
alleen, zei hij,
'wordt de regering gelegenheid gegeven om metterdaad de overtuiging te vestigen
en te bevestigen dat de Nederlandse leiding, welke hier te lande nog voor
een onafzienbare toekomst niet kan worden gemist, de hoge taak vervult om
... de bevolking ... geleidelijk op te heffen tot een zodanig peil dat de effectieve
Nederlandse leiding kan worden ontbeerd."
*
Drie dagen later, 18 mei '28, werd in Batavia het tweede nationale congres
van de PNI geopend. Het duurde drie dagen. Op de eerste dag gaven
afgevaardigden van niet minder dan vijftig inheemse organisaties blijk
, Brief, 5 mei I928, van de Graeff aan van Limburg Stirum, in van der Wal: Volksraad,
dl. II, p. 49-50. 2 Aangehaald in Kwantes, dl. III, p. 99.
347

TWEE BEWOGEN DECENNIA
van hun sympathie met het streven van de PNL Het was weer Soekàrno
wiens toespraak de grootste indruk maakte en met volle overgave werd
nu onder het zwaaien van rood-witte vlaggen door alle congres-deelnemers
het Indonesia Raya gezongen: de PNI, hoe betrekkelijk klein ook
(ze telde nog geen vierduizend leden), ging, dat was duidelijk, wrikken
aan de pijlers van het koloniaal bestel.
Van maand tot maand kwam de Graeff onder groter pressie te staan
om met machtsmiddelen in te grijpen. Hij weigerde. Die pressie werd
nog sterker toen zich aan de PNI eenzelfde proces ging voltrekken als
zich in de tweede helft van '26 rond de PKI had afgespeeld: Soekarno
zelf werd meer en meer gezien als de Ratoe Adi!, zijn PNI als de beweging
die met steun van buiten de Nederlanders zouverjagen. Soekarno ging
in de toespraken die hij bleef houden, zinspelen op een grote oorlog in
de Stille Oceaan; hij had er een jaar eerder, in de zomer van '28, alover
geschreven toen hij er op had gewezen dat Amerika, 'gelijk het tienkoppig
monster Dasamoeka dat zijn talrijke muilen heeft opengesperd om zijn
vijand te verorberen", Japan had omsingeld en dat Engeland besloten
had, in Singapore een grote marineb~sis aan te leggen - nu deed hij vaker
uitlatingen van dien aard. Zou, als het tot oorlog kwam, Japan zich van
Indië meester kunnen maken en zou die Japanse heerschappij conform
de voorspelling van Djojobojo leiden tot de spoedige vorming van een
onafhankelijk Indonesië? Geruchten deden de ronde dat er in 1930 op
Java ongeregeldheden zouden uitbreken, gezegd werd dat wie aan de
goede kant wilde staan, er verstandig aan deed, daarvan nu reeds blijk te
geven. Steeds meer inheemsen gingen de bijeenkomsten van de PNI
bezoeken, het ledental steeg van nog geen vierduizend in mei tot ca.
tienduizend in december - vooral in Bandoeng en omgeving alsmede in
Bantam kwam een sfeer van nerveus afwachten tot ontwikkeling. Zulks
leidde er toe dat in de periodieke overzichten van de PID van spionnen
afkomstige berichten opgenomen werden, inhoudend dat de PNI, naar
gezegd werd, op I januari '30 naar de macht zou grijpen.
Eind december ging de Graeff overstag: hij ging er accoord mee dat
de politie op heel Java op zondag 29 december des ochtends om zes uur
huiszoeking zou verrichten in de kantoren en bij alle leiders en propagandisten
'van de PNI teneinde de partij-correspondentie in beslag te
nemen en, zo seinde hij aan de minister van koloniën, 'personen (te)
verhoren enzovoorts." Die blanco-volmacht was de meeste hoofden van
1 Aangehaald in B. Dahrn: Sukarnos Kampf, p. 119. 2 Telegram, 25 dec. 1929, van de
Graeff aan de min. van ko!., in Kwantes, d!. lIJ, p. 318.

DE GRAEFF GRIJPT IN TEGEN DE 'PNI'
gewestelijk bestuur op Java van harte welkom: eindelijk konden zij tegen
de PIVIoptreden.' Zij lieten honderden arrestaties verrichten (dat zou er
de schrik in brengenl) - bijna al die arrestanten (nergens waren wapens
gevonden) werden spoedig vrijgelaten maar zeven leidende figuren,
onder wie Soekarno, werden bij rechterlijk besluit in voorlopige hechtenis
gesteld. Voor drie van die zeven werd die hechtenis na korte tij d
beëindigd, voor de andere vier, onder wie Soekarno, werd zij verlengd
- verlengd, ook toen uit de bestudering van alle in beslag genomen
stukken alsmede uit de verhoren van meer dan honderd inheemsen die
openbare of besloten vergaderingen van de PNI hadden bezocht, gebleken
was dat men tegen de vier arrestanten slechts een vrij vage beschuldiging
zou kunnen formuleren. 'Voorlopige indruk onderzoek (is)', deed
de Graeff eind januari '30 aan de minister van koloniën weten,
'dat althans Soekarno en enkele leiders zoal niet rechtstreeks op onlusten aansturend
dan toch desbewust stemming hebben aangekweekt waaruit zij zelfkonden
begrijpen dat vroeg of laat onlusten moesten voortvloeien."
Wat met de arrestanten te doen? Maakte men het zich, vooral nu er
zo weinig bezwarende gegevens waren, niet het gemakkelijkst door hen
eenvoudig naar Boven-Digoel te deporteren? Dàt weigerde de Graeff.
Na lang beraad besliste hij dat Soekarno en de drie andere arrestanten
voor de Landraad te Bandoeng, hun woonplaats, gedaagd zouden worden.
Het strafproces begon midden augustus. Tot eind september werden
de getuigen verhoord, tezamen meer dan honderd, de meesten inheemsen
die vergaderingen of cursusbijeenkomsten van de PNI hadden bij-
1 De stemming die van der Plastijdens zijn rondreis op Java en Madoera in de periode
september '27-maart '28 bij het BB-apparaat had aangetroffen, werd door hem als
volgt weergegeven: 'Een groot gedeelte van het Europees bestuur staat wantrouwend
tegenover de regering. Het acht de regering blind voor de praktijk van het besturen;
het meent dat de regering weifelt, geen beslissingen durft nemen, de ogen voor de
feiten sluit ... Het moet met geringe middelen het overheidsgezag handhaven en
meent dat de houding, welke het de regering toeschrijft, van laissez al/ertegenover de
volksleiders van ... [de] PNI die datzelfde gezag ondergraven ... , de uitoefening van
zijn taak bemoeilijkt, zo niet onmogelijk maakt.' (eh. O. van der Plas: 'Neutralisering
eh bestrijding van revolutionaire propaganda onder de inheemse bevolking, in het
bijzonder van Java en Madoera', a.v., dl. II, p. 709)
Het lijdt voor ons geen twijfel dat de wens om de PNI met één klap uit te schakelen
eind '29 bij het BB-apparaat nog sterker leefde dan in de periode waarin van der Plas
zijn onderzoek instelde. 2 Telegram, 24 jan. I930, ,van de Graeff aan de min. van
kol., a.v., dl. III, p. 332.
349

TWEE BEWOGEN DECENNIA
gewoond. Over die partij sprekend refereerden meer dan dertig hunner
aan de OJ ojoboj o-voorspelling en veertien getuigen verklaarden dat door
PNI-sprekers, ook door Soekarno zelf, gezegd was dat in 1930 een grote
oorlog in de Stille Oceaan zou uitbreken en dat Indonesië in dat jaar vrij
zou worden als de volksbeweging, van die oorlog gebruik makend, er
in zou slagen, het koloniaal gezag tot abdicatie te forceren. Door de
officier van justitie werd ook nog aandacht besteed aan een op het oog
zeer bezwarend document dat zich in het dossier bevond: een onondertekend
plan tot voorbereiding van ondergrondse actie die moest uitlopen
op een gewelddadige omverwerping van het Nederlands gezag. De PlO
had dit stuk uit Den Haag ontvangen - het was het door Semaoen
opgestelde, door Hatta verworpen plan dat de politie in juni '27 bij Hatta
in beslag had genomen. De officier van justitie kon evenwel op geen
enkele wijze duidelijk maken dat de PNI iets met het stuk te maken
had gehad.
Begin december sprak Soekarno een lange, twee volle dagen in beslag
nemende verdedigingsrede uit die hij in zijn cel grondig had kunnen
voorbereiden. Hoewel hij het Nederlands uitstekend beheerste, sprak hij
in het Maleis! - hij richtte zich immers tot de Bandoengse Landraad die
uit een Nederlandse voorzitter en twee inheemse leden bestond, en hij
wilde bovendien over hun hoofden heen zijn eigenlijke publiek bereiken:
de inheemsen; wat hij betoogde, bevatte dan ook menige bloemrijke
passage en veel aan de wajang-verhalen ontleende beeldspraak.
Het proces vond in hoofdzaak plaats op grond van artikel 153bis dat
met gevangenisstraf tot een maximum van zes jaar een ieder bedreigd
had, die 'opzettelijk, zij het ook slechts indirect, bij wijze van aanduiding
of in bedekte termen, ... tot aantasting van de in Nederland of Nederlands-Indië
gevestigde regeringen oproept of daarvoor stemming maakt.'
Het in dat artikel gebezigd begrip 'aantasting' was voor velerlei uitleg
vatbaar. Verstond men er onder: het aanzetten tot gewelddadige actie,
dan gingen Soekarno en de PNI vrijuit, want dat hadden zij nagelaten;
verstond men er onder: het bevorderen van het ontstaan van een volksbeweging
die met kracht zou opkomen voor Indonesië's onafhankelijkheid,
dan waren zij schuldig, want juist dàt hadden zij gedaan en in
zoverre was de vraag of Soekarno persoonlijk had gerept van een oorlog
in de Stille Oceaan waarvan de volksbeweging in '30 met hulp van Japan
gebruik zou kunnen maken, nauwelijks relevant - hij zei overigens in
I Onder de titel Indonesië klaagt aan! publiceerde de Arbeiderspers in '3 I een Nederlandse
vertaling.
350

HET PROCES-SOEKARNO
zijn verdediging dat de getuigenberichten terzake onbetrouwbaar waren
en voorts o.m. dat hij Japan als een kapitalistische en imperialistische
mogendheid zag; 'er is', zei hij, 'misschien geen Indonesiër die meer
gekant is tegen Japan dan ik.'!
Principiëler en sterker was zijn rede in alle passages waarin hij, getuigenis
afleggend van een brede belezenheid, aan de hand van geschriften
van socialistische theoretici en van socialistische en niet-socialistische
critici van koloniale stelsels of van bepaalde aspecten daarvan (onder wie
de Nederlanders Troelstra, Albarda, van Kol, J. E. Stokvis, Henriëtte
Roland Holst, Kraemer, Snouck Hurgronje en een groot aantal liberale
schrijvers over het Cultuurstelsel) diep inging op wat Nederlanders in
vroeger eeuwen in de archipel hadden aangericht en op de gevolgen die
het moderne kapitalisme en het moderne imperialisme voor Indië hadden
gehad. In zijn gehele betoog terzake gaf hij het inheemse publiek dat hij
wilde bereiken, als het ware college in de geschiedenis van hun eigen
land. 'Zucht naar winst' was 'het wezen' geweest van de Oost-Indische
Compagnie", van het Cultuurstelsel zei hij 'dat het als een zweep neerstriemde
op de hoofden en ruggen van ons volk", Indië was met zijn
bodemschatten, zijn overige natuurlijke rijkdommen en zijn extreemlage
lonen 'een paradijs voor de imperialisten dat zijn gelijke niet vindt
in de gehele wereld" - hij wees op het analfabetisme, de beperking van
het stakingsrecht en het ontbreken van de normale politieke vrijheden,
hij hekelde artikel 153 bis, de exorbitante rechten en de Europese pers
('die geen andere moraal kent dan de geldrnoraal, geen andere ethiek dan
de geldethiek'5), hij sprak zich uit tegen de voogdij-gedachte en de
associatie-politiek, hij wees op 'het bedrog van 1918'·, hij had het over
Indië's 'groots verleden"; hij schilderde de bloei waartoe Indonesië zou
komen als het eenmaal vrij en onafhankelijk was. Dàt wilden de mannen
van de PNI bereiken - 'revolutionairen' waren zij, 'geen opstandmakers."
Hoe die revolutie zich zou voltrekken, konden zij niet voorzien,
maar dat zij zou komen, stond voor hen vast: geen volk ter wereld had
zich ooit in een toestand van blijvende onvrijheid geschikt en ook voor
het Indonesische volk zou eens de vrijheid dagen. Dat volk 'wacht', zei
hij aan het slot van zijn toespraak,
'met kloppend hart het moment af waarop het het opkomen van deze zon mag
verwelkomen. Mèt dat volk van Indonesië wensen wij te lijden en mèt dat volk
I Soekarno: Indonesië klaagt aanl, p. 106. 2 A.v., p. IS. 3 A.v., p. 20. 4 A.v.,
p. 28. 5 A.v., p. 50. 6 A.v., p. 52. 7 A.v., p. 64. 8 A.v., p. 86.
351

TWEE BEWOGEN DECIlN~HA
wensen wij de vreugde te delen. Mèt dat volk beiden wij uw uitspraak, edelachtbare
heren rechters.
Want ... wij staan hier als delen van het in ellende kreunend volk, als zonen
van Moeder Indonesië die haar trouw zijn. Onze stem ... blijft niet slechts binnen
deze vier muren, onze stem wordt gehoord door het volk waaraan wij ons
gegeven hebbel1 ... Het Indonesische volk, dat onze stem hoort, trilt, als hoort
het zij n eigen stem.
Uw oordeelover ons streven, edelachtbare heren rechters, is een oordeelover
het streven van het volk van Indonesië zelf.
... Wij bieden u dit alles ter overweging aan. En nu, onze harten vereend met
dat van het volk, in deemoed trouw zwerend, geknield voor onze geliefde
Moeder Indonesië, met het geloof dat het Indonesische volk en Moeder Indonesië
voort zullen schrijden op de weg naar grootheid, bereiden wij ons, welk
lot ons ook ten deel moge vallen, voor om uw uitspraak te horen.'
De drie andere voormannen van de PNi kregen gevangenisstraffen,
variërend van één jaar en drie maanden tot twee jaar, Soekarno hoorde
tot zijn verrassing en ontsteltenis vier jaar gevangenisstraf tegen zich
uitspreken. Van die termijnen zou de periode van voorlopige hechtenis
afgetrokken worden - hij zou dus tot 28 december' 34 opgesloten blijven.
Zijn verdedigers vroegen bij de Raad van Justitie te Batavia revisie van
het vonnis aan - hun verzoek werd in april' 3I afgewezen en Soekarno
bleef gevangen in de Soekamiskin-gevangenis, iets ten westen van Ban-
doeng. Boeken met een politieke strekking mocht hij daar niet lezen, hij
verdiepte zich in de Bijbel en vooral in de Koran; zelf zei hij later dat
hij toen voor het eerst de Islam had ontdekt.
*
Wij kunnen ons niet voorstellen dat góuverneur-generaal de Graeff het
proces tegen Soekarno c.s. met ingenomenheid heeft gevolgd - eerder
moet hij het gevoel hebben gehad dat het ideaal dat hem in '26 bij zijn
ambtsaanvaarding voor ogen had gestaan, nu eerst recht in duigen lag.
Zijn verwachting dat het nemen van harde maatregelen tegen Soekarnó
en de zijnen 'alle nationalistische elementen, ook de bezadigde en loyale
elementen, op een hoop zou drijven', was overigens niet bewaarheid - de
massale huiszoekingen en arrestaties van zondag 29 december hadden er,
t A.v., p. II 1.
352

DE 'PAIÜINDÓ' / DE 'PNI-BAROE'
al waren bijna alle arrestanten spoedig vrijgelaten, de schrik ingebracht
en het feit dat voorzitter Soekarno was uitgeschakeld, wekte in kringen
van de PNI aarzeling en onzekerheid. Vele leden bedankten, in sommige
districten. wel de helft, het bestuur legde nog in januari het gehele werk
stil, liet de PNI uit de federatie treden die Soekarno had opgericht, en
ging in april, toen het vonnis van de Bandoengse Landraad door de
Bataviase Raad van Justitie was bevestigd, tot opheffing van de PNIover;
weliswaar geschiedde dat om formele redenen (het bestuur wilde voorkomen
dat tegen de PNI nieuwe maatregelen werden genomen) en werd
prompt na de opheffing een nieuwe groepering opgericht, de Partai
Indonesia oftewel de Partindo, maar door dat alles werd in de rijen van de
politiek-bewuste inheemsen grote onzekerheid geschapen. En ook verdeeldheid!
Velen keurden het af dat men, door de PNI te laten verdwijnen,
voorzitter Soekarno als het ware in de steek had gelaten. Bovendien
was de PNI in luttele jaren een begrip geworden, een program, een
symbool - dat men die PNI had opgeheven en het begrip Nasional had
laten v~llen, werd met name door Hatta en Sjahrir, die beiden nog in
Nederland vertoefden, in hun correspondentie met gelijkgezinden in
Indië, als een buigen voor het gouvernement en dus al~ een politieke
blunder beschouwd. Zij vooral drongen er op aan dat men een nieuwe
PNI Zou oprichten. Inderdaad, deze kwam in december '3I tot stand: de
PNI-Baroe('de Nieuwe PH!')! - Sjahrir, pas uit Nederland teruggekeerd,
werd er voorzitter van.
In de zomer van' 3I liep de Craeffs gouverneur-generaalschap ten einde.
Hij was een diep teleurgesteld man: Geheel tegen zijn oorspronkelijke
wensen was hij gaan handelen in de geest van de repressie-politiek ~ een
politiek die bij de Nederlanders in Indië (het sucCeSvan de Vaderlandse
Club toonde het aan) de wind in de zeilen had en trouweris ook in het
moederland. Hij was in '2.6 tot gouvemeur-generaal benoemd krachtens
een beslissing van het eerste kabinet-de Geer - de beslissing ten aanzien
van zijn opvolger werd genomen door het derde kabïnet-Ruys de Beerenbrouck
waarin de conservatieve oud-Bfl-arnbtenaar S. de Graaff, mi-
I De officiële naam was Pendidikan Nasional Indonesia (het Nationaal Indonesisch
Vormingsverbond).
353

TWEE BEWOGEN DECENNIA
nister van koloniën zowel in het eerste als in het tweede kabinet-Ruys,
voor de derde maal de portefeuille van koloniën beheerde. De Graaffs
keuze was gevallen op een man die uit het behoudzuchtige zakenmilieu
kwam waarin Colijn fortuin had gemaakt: de oud-minister van oorlog
jhr. mr. B. C. de Jonge, lid van de raad van commissarissen van de
Koninklijke/ Shell en van de raad van bestuur van de Bataafse Petroleum
Maatschappij; hij zou op I2 september '3 I in Batavia als gouverneurgeneraal
geïnstalleerd worden. De laatste dagen nu van de Graeffs ambtsuitoefening
werden gekarakteriseerd door twee politieke gebeurtenissen
die haaks op elkaar stonden: op 4 september' kwam bericht dat de
gouverneur-generaal de aan de,vier voormannen van de PNlopgelegde
gevangenisstraffen had bekort, die van Soekarno tot twee jaar, en op
8 september ondertekende hij een ordonnantie die aan de gouverneurgeneraal,
in eerste instantie dus aan de Jonge, het recht gaf, de toch al
beperkte vrijheid van drukpers drastisch verder te beperken.
Eerst iets over die Z.g.persbreidel-ordonnantie.
Wij schreven over een beperkte vrijheid van drukpers - ook vóór de
afkondiging van de persbreidel-ordonnantie was de in Indië verschijnende
pers immers geenszins vrij om voor haar overtuiging uit te komen:
scherpe, principiële kritiek op het koloniaal bestel was steeds hachelijk
geweest en zij was in '26 op grond van artikel I 53bis zelfs strafbaar
geworden. Die strafmaatregelen richtten zich dan tegen diegenen die
voor het schrijven en verspreiden van zodanige kritiek verantwoordelijk
waren: de auteur van de kritiek alsmede de hoofdredacteur en de drukker
van het blad waarin zij was verschenen - de publicatie van het blad zelf
kon evenwel worden voortgezet. De persbreidel-ordonnantie nu, goedgekeurd
door de Volksraad met twee-en-dertig tegen drie-en-twintig
stemmen (de meerderheid bestond uit een coalitie van behoudende
Nederlanders, behoudende inheemsen en behoudende Chinezen) gaf de
gouverneur-generaal de bevoegdheid om periodiek verschijnende drukwerken
als dag-, week- en maandbladen tijdelijk te verbieden. Diegenen
die met die drukwerken te maken hadden, behoefden niet eens te worden
gehoord en zij hadden geen beroep op welke rechterlijke instantie ook.
Nu de aan Soekarno toegekende strafvermindering.
Zij werd door de Graeff al in het begin van de zomer van '3I
overwogen. Op die vermindering werd toen bij hem aangedrongen door
een delegatie van het (met de SDAP verbonden) Nederlands Verbond
van Vakverenigingen die een bezoek aan Indië bracht. Hij voelde er voor
en legde een desbetreffend ontwerp-gouvernementsbesluit aan de Raad
van Nederlands-Indië voor die er zich, constaterend dat er geen wezen-
354

SOEKARNO VRIJGELATEN
lijke politieke beroering meer was, mee kon verenigen. De Graeff vergewiste
zich niet van de opinie van minister de Graaff (en evenmin van
die van zijn opvolger de Jonge die voor een voldongen feit zou worden
geplaatst) - op 3 september ondertekende hij het besluit hetwelk inhield
dat Soekarno op 31 december in vrijheid zou worden gesteld, op 4
september liet hij dat besluit publiceren en pas op die dag lichtte hij de
minister in met een telegram dat in feite kritiek op de Landraad en de
Raad van Justitie bevatte, aangezien naar de Graeffs mening bij de aan
Soekarno opgelegde straf, aldus zijn telegram, 'niet voldoende rekening
is gehouden met het feit dat, hoe laakbaar en onwettig zijn optreden, hoe
onbezonnen en onbesuisd zijn handelwijze ook moge zijn geweest, de
veroordeelde zich door ideële motieven heeft laten leiden." Het besluit
werd door de minister afgekeurd: deze vond dat hij geraadpleegd had
moeten worden en betreurde het dat de Graeff de zaak niet aan de Jonge
had overgelaten.
Toen het gouvernementsbesluit op 4 september wereldkundig werd
gemaakt", reageerde de Europese pers fel afwijzend, de Indonesische met
grote vreugde; enkele in Batavia verschijnende inheemse dagbladen
gaven speciale bulletins uit; toen inheemse personeelsleden van de KPM
en van het hoofdpostkantoor te Batavia de volgende ochtend voor het
eerst het grote nieuws vernamen, begonnen zij te juichen - in menig
inheems gezin werd, zoals bij heugelijke gebeurtenissen gebruikelijk
was, een feestmaaltijd gehouden.
*
Toen Soekarno in de ochtend van 3I december '3I de poort van de
Soekamiskin-gevangenis uitging, werd hij opgewacht door áfgevaardigden
van alle grote politieke en niet-politieke inheemse organisaties en
in triomf naar zijn woning gevoerd. Daags daarna vertrok hij per trein
.naar Soerabaja waar op initiatief van de door hem opgerichte Federatie
van de partijen der Indonesische volkeren een Indonesia Raya (Groot-
Indonesië)-congres werd gehouden. Overal waar de trein op het lange
traject van Bandoeng naar Djokjakarta langs kwam, stonden inheemsen
1 Telegram, 4 sept. 1931, van de Graeff aan de min. van kol. in Kwantes, dl. III,
p. 58r. 2 De nu volgende passages zijn hoofdzakelijk gebaseerd op het al eerder
genoemde werk van John Ingleson: Road to exile. The Indonesian Nationalist Movement
1927-1934, p. 156 en 159-60.
355

TW.EE BEW'OGEN DECENNIA
te juichen en op de stations waar de treil) stopte, was het zwart van de
jnheèrnsen die Soekarno wilden huldigen (een hunner zei, 'dat de StaatssppGTwegen
Soekarno wel dankbaar mochten zijn vanwege de vele
perronkaartjes die de mensen gekocht hadden"), 11) Djokjakarta waar
Soekarnö zijn reis onderbrak, werd hij door een grote menigte vergezeld
naar de woning. van Dewantoro, de inspirator van het Taman Siswoonderwijs,
jegens wie hij van verbondenheid wilde getuigen.
Op 2 januari zette Soekarno zijn treinreis voort. Langs de gehele route
herhaalden zich de tonelen die zich daags tevoren hadden afgespeeld en
aan het Staatsspoorwegstation te Soerabaja stonden uren voor zijn aa1).komst
al duizenden inheemsen op hem te wachten. Rode en witte
bloemen werden er druk verkocht, taxi's reden er af en aan met roodwitte
vlaggetjes. Toen Soekarno verscheen, werd door een grote menigte
het Indonesia Raya gezongen, gevolgd door een speelale 'Soekamo-rnars'.
In een hotelkamer ontving hij vervolgens een stroom van vooraanstaanden
uit de inheemse beweging - -,savonds om half negen zou hij
het. Indonesia Rayti-Gongtes toespreken in een zaal die plaats bood aan
Zestienhonderd personen. Drieduizend hädden er om zes uur at binnen
weten te komen en honderden anderen, voor wie geen plaats was,
stonden buiten. In en huitea de zaal werden liederen gezongen, Toen
Soekarno arriveerde, hees .men hërn op de schouders - zó werd hij naar
het spreekgestoelte gedragen.
De hem gebrachte eer en hulde zag hij, zei nil, als niet voor hem
persoonlijk bedoeld,
'doch voor: Soekarno als uw leider met hoge 'idealen en vol van de vurige wil
om zichzelt ten dien~te te stellen van het volk en van Moeder Indonesië, als uw
leider die de toorts vasthoudt, nodig Om u allen op de donken; weg bij te lichten
en die, -zolang het lichaam van Soekarno nog leven heeft, zal voortschrijden om
eert vrij Indonesië te bereiken' -
zeer zelfbewuste woorden waten; dat van de pas dertigjarige Soekàmo,
'uw leider die de toorts vasthoudt, nodig om u allen op de donkere wèg
bij te Iichtèn' - hij zag zich dus als de grote voorvechter- van de:nationale
. onafhankelijkheid zoals zo. menig volk er in zijn strijd tegen vreemde
overheersing een had gekend. Als zodanig achtte hij zich ook gerechtigd,
zijn teleurstelling uit te spreken over de verdeeldheid die zich in de
'. De Stuw, aangehaald door). M. Pluvier:·Overzicht, P:50. 2 Tekst van zijn toespraak
(in Nederlandse vertaling) in Kwantes, dl. III,.p.6Ö,?-IQ.

'SOEKARNO, UW LEIDER'
nationalistische beweging had geopenbaard. 'Een volk', zei hij,
'dat niet één kan zijn, is gelijk los zand dat gemakkelijk door de wind uit elkaar
kan worden geblazen. Wanneer echter dit zand bij elkaar blijft, bijeengestampt
wordt tot cement, namelijk het cement van de. geest, dan kan het sterk beten
worden, en wel het beton van de nationale wil waaruit tenslotte de nationale
daden voortkomen.
Broeders, helpt, draagt mijn stem uit tot in Atjeh en Fakfak', door de hele
wereld, van streek tot streek, van dorp tot dorp, van gehucht tot gehucht, van
berg tot berg, ja tot zelfs in het rijk der geesten en feeën. Voor deze eenheid,
broeders, ben ik toh pati - toh pati betekent dat ik, wanneer de eenheid een offer
nodig heeft, gaarne mijn leven voor haar opoffer. Zo is het broeders, geeft mij
uw steun en zegen!'
Oorverdovende toejuichingen volgden.
De ex-voorzitter van de opgeheven PNI, vrijgelaten uit gevangenschap,
was bezig uit te groeien tot de figuur die vooral voor de eenvoudigen,
onontwikkelden onder de politiek-bewuste inheemsen symbool
was van de wil tot nationale onafhankelijkheid.
Crisisjaren
De Graeffs opvolger jhr. mr. B. C. de jonge", in 1875 in Den Haag
geboren, was, na in Utrecht rechten gestudeerd te hebben, in 19.01
adjunct-commies bij het departement van koloniën geworden, onder
minister Idenburg tot referendaris opgeklommen en in '10 benoemd tot
hoofd van de afdeling juridische zaken van het departement van oorlog.
Minister van oorlog werd hij in juli '17 in het kabinet-Cort van der
Linden. Hij was in '18 in een scherp conflict verwikkeld geraakt met
koningin Wilhelmina die de door haar bewonderde opperbevelhebber
van land- en zeemacht, generaal Snijders, in bescherming had genomen
- de Jonge had er in moeten berusten dat Cort de zaak niet op de spits
wilde drijven el) dat de generaal dus in functie bleef. Hij had in dat
conflict" getoond, uit een harde houtsoort gesneden te zijn. Tot diegenen
die hem waren gaan waarderen, behoorde Colijn en door diens toedoen
, Een plaats op Westelijk Nieuw-Guinea (zie kaart VII op pag. ]20). 2 Wij volgen
zijn levensschets door F. J. M. Otten in het Biografisch Woordenboek van Nederland,
deel J, pag. 275-76. 3 Wij beschreven het in deel II van ons werk (Neutraal) in de
aanhef van hoofdstuk I ('Koningin Wilhelmina').
357

TWEE BEWOGEN DECENNIA
ging de Jonge na het aftreden van het kabinet-Cort in de dienst van de
Bataafse Petroleum Maatschappij over. Voor deze BPM maakte hij in '19
een oriëntatiereis o.m. naar Nederlands-Indië, in '21 werd hij een van de
directeuren van de Koninklijke/ Shell. Veel kansen om zich te ontplooien
kreeg hij niet van de directeur-generaal, Sir Henry Deterding - dat hem
zo weinig initiatief gelaten werd, ging hem irriteren en na anderhalf jaar
legde hij zijn directeurschap neer; hij werd toen in de raad van commissarissen
opgenomen, negenjaar later, in '30, tevens in de raad van bestuur
van de BPM.
Was het nu verstandig een man uit de wereld van 'de olie' tot
gouverneur-generaal te benoemen? Er kwam in Nederland scherpe kritiek
van de linkerzijde - in Indië aanvankelijk kritiek van de Europese
pers die vreesde dat de Jonge te weinig van Indië afwist. Die pers wijzigde
evenwel spoedig haar houding toen bleek dat de nieuwe gouverneur- .
generaal een man was van autoritaire gezindheid, van wie verwacht
mocht worden dat hij, gelijk door veel Europeanen gewenst, 'de Inlanders
er onder zou houden.' Hij had daar ruime mogelijkheden toe: aan
agitatoren kon het vrij reizen in de Buitengewesten onmogelijk worden
gemaakt, het oproepen tot stakingen die tot ordeverstoringen of ontwrichting
van het economisch leven konden leiden, was verboden, elke
actie, gericht op aantasting van het koloniaal gezag, was strafbaar, de
persbreidel-ordonnantie was van kracht en de gouverneur-generaal kon,
als hij voldoende steun vond bij de Raad van Nederlands-Indië, elke
opponent tegen het koloniaal gezag binnen Indië verbannen, desgewenst
naar het deportatiekamp Boven-Digoel.
De Jonge zou niet aarzelen om van al deze mogelijkheden het gebruik
te maken dat hem noodzakelijk dunkte. Anders dan Idenburg, van
Limburg Stirum en de Graeff, anders ook dan Fock die bepleit had dat
de Volksraad een inheemse 'meerderheid' zou krijgen, was hij, evenals
trouwens Colijn, van alle begrip voor het ontwakend Indonesië verstoken.
Dat figuren als Soekarno, Hatta en Sjahrir slechts uitdrukking gaven
aan wat, scherpbewust bij sommigen, vaag bij vele anderen, in de wereld
der inheemsen was gaan leven, vermocht hij niet te zien. Hij beschouwde
de gehele nationalistische beweging als een beweging van jeugdige
heethoofden die stekeblind waren voor de immense voordelen welke,
meende hij, Nederlands leiding en het Westers bedrijfsleven aan Indië
hadden bezorgd - dat maakte hij al duidelijk in zijn intreerede op 12
september' 3I waarin hij dat bedrijfsleven een uitbundige lof toezwaaide
en de nationalistische beweging afdeed door te spreken over de 'fantastische
en ondoordachte theorieën van enkelen die blijkbaar menen hun

GOUVERNEUR-GENERAAL DE JONGE
volk te dienen door eisen te stellen waarvan zij vooruit weten dat ze
voor de regering onaanvaardbaar zijn." De Wet op de Indische staatsinrichting
schreef hem voor dat hij naar samenwerking met de Volksraad
diende te streven - hij deed het, maar aarzelde niet om, als hij dat nodig
vond, dwars tegen de wensen van dat college in te handelen. Als de ware
vertegenwoordigers van de inheemsen zag hij de regenten en andere
volkshoofden-, van wie zijn voorganger de Graeff, een op dit punt
aanzienlijk reëler man dan hij, beseft had dat bij de meesten hunner van
werkelijke loyaliteit jegens Nederland geen sprake was - dat het inheems
bestuur niet óók zijn stem verhief tegen het Nederlands gezag, kwam
slechts, aldus de Graeff in mei '28, 'omdat men inziet dat men de
Nederlandse leiding nog niet missen kan, en vooral, dat eigen positie
met dat gezag staat en valt.' '(Wij) staan', had de Graeff toen ook
geschreven, 'voor een eindeloze, steeds heftiger wordende strijd waarin
wij het op den duur zullen moeten afleggen.' Nodeloos en schadelijk
defaitisme vond de Jonge dat. Zo dacht hij er in '3I, zo dacht hij er in
'36 over. In laatstgenoemd jaar verklaarde hij in een afscheidsinterview
aan de redacties van De Deli Courant en De Sumatra Post: 'Ik meen dat nu
wij driehonderd jaar in Indië hebben gearbeid, er nog wel driehonderd
jaar bij moeten komen, aléér Indië misschien voor een vorm van zelfstandigheid
rijp zou zijn? - kort tevoren had hij zich jegens een Engels
bezoeker nog pregnanter uitgedrukt, deze meedelend dat hij elk gesprek
met nationalistisch gezinden placht in te leiden met, aldus die Engelsman,
te zeggen: 'We Dutch have been here for three hundred years; we shall remain
here for another three hundred. After that we can taik,"
*
I Aangehaald in J. M. Pluvier: Overzicht, p. 41. 2 De Jonge heeft dit nimmer
duidelijker gezegd dan in de toespraak waarmee hij in oktober '33 in Malang een
conferentie van de regenten van Oost-Java opende; hij zei toen dat hij alles wat op
de vergaderingen van inheemse politieke partijen betoogd werd, beschouwde als
'gebralover onbegrepen, van het Westen overgenomen leuzen als 'imperialisme' en
'kapitalisme", en dat hij slechts één 'Inlandse beweging' kende, 'nl. het werk dat de
ambtenaren van het Inlands BB (gesteund door het Europees BB) doen ... in het
belang der bevolking. Daarvoor moet men bij de zogenaamde volksleiders niet zijn.'
(de Jonge: 'Openingsrede ter regentenconferentie Oost-Java te Malang', 23 okt. 1933,
Kwantes, dl. IV, p. 80 e.v.) 3 De Jonge: Herinneringen, p. 351. 4 R. H. Bruce
Lockhart: Return to Malaya, p. 276, aangehaald in a.v., a.v.
359

TWEE BEWOGEN DECENNIA
Wij hebben boven deze paragraaf het begrip 'crisisjaren' gezet en herinneren
aan enkele cijfers die wij vermeldden toen wij in hoofdstuk 4
beschreven hoezeer Indië als grondstoffen-producerend land getroffen
werd door de diepe economische crisis die daar in '30-'3 I duidelijk
voelbaar werd. De voor de export bestemde productie daalde in de jaren
'30-'34 tot de helft, de waarde van die export tot een kwart. Er werd een
departement van economische zaken opgericht en tal van fondsen.icommissies
en stichtingen werden in het leven geroepen die, soms als
uitvloeisel van internationale regelingen, ordenend gingen ingrijpen. De
invoer kwam tenslotte voor een derde, de uitvoer voor drie-vijfde onder
overheidscontrole te staan. Al die maatregelen konden evenwel niet
verhinderen dat de in de Indische samenleving aanwezige bevolkingsgroepen
alle door de diepe crisis getroffen werden. Van de ca. vijfrigduizend
Europeanen die in 1930 werkzaam waren in de particuliere sector,
waren zes jaar later ca. tienduizend werkloos, in de periode '29-'34
werden vierhonderdduizend inheemsen hetzij door het gouvernement,
hetzij door het bedrijfsleven ontslagen en de lonen van inheemsen die
hun betrekking behielden, daalden nog sterker dan de kosten van levensonderhoud.
Het was een tekenend symptoom van de verarming onder'
de inheemsen dat het aantal haIH-gangers: ruim vijftig-, misschien wel
negentigduizend in de tweede helft van de jaren '20, in het begin van de
jaren '30 tot twee- à drieduizend daalde.' Ook de Indische Chinezen en
de Arabieren kregen onder de diepe crisis te lijden, doordat het inkomen
van deze bevolkingsgroepen in de eerste plaats in de handel werd verworven.
,
De crisis had ernstige gevolgen voor de gouvernementsfinanciën.
In het begin van de jaren 'zo was de gouvernementsschuld hoog
opgelopen. De Eerste Wèreldoorlog had aanzienlijke defensie-uitgaven
met zich gebracht, aan het einde van die Oorlog en vlak daarna had het
gouvernement, teneinde hongersnood te voorkomen, grote bedragen
uitgegeven voor het aankopen van rijst in het buitenland en voor de
organisatie van de rijstdistributie - ook had het in die tijd, een tijd van
hoogconjunctuur voor het Westers bedrijfsleven, veel gedaan aan de
medemisering van het verkeerswezen en tenslotte waren in het midden
van de jaren '20, toen de prijzen op hun hoogst waren, alle overheidssalarissen
belangrijk opgetrokken. In die jaren van hoogconjunctuur werden
door het Westers bedrijfsleven in Indië exorbitante winsten gemaakt
I Aan het einde van de jaren '30 waren er meer dan tienduizend Mekkagangers.
360

INDIË IN DE !'>IEPE CRISIS
- daarvan kwam slechts een miniem deel in de kas van het gouvernement
terecht. De tarieven van de inkomstenbelasting waren laag, een vermogensbelasting
ontbrak. Het gevolg was dat hét gouvernement jaar op jaar
grote bedragen moest lenen. De gotivernementsschuld liep van ca. f 170
mln eind '14 op tot f 1,3 miljard eind '23, daalde aan het eind van de
jaren '20 tot f 1 miljard en steeg vervolgens tot f 1 '12 miljard in '34- Over
die bedragen moest rente worden betaald en periodiek moesten leningen
worden afgelost: een hoge vaste post. Een tweede zodanige post werd
gevormd door de Indische pensioenen. In '30 vergden die twee vaste
posten samen f 149 mln op een gouvernernentsbegroting van f 525 mln,
in '34 f 178 mln op éen begroting van f 411 mln. Dat betekende dat,
terwijl het gouvernement in '30 voor al zijn overige uitgaven f 376 mln
kon uittrekken, dat bedrag vier jaar later tot f 233 mln Was gedaald - een
daling met bijna 40 %. Vooral de schuldenlast hing als een molensteen
om de nek van het gouvernement én verschillende malen werden in die
tijd door Batavia voorstellen aan Den Haag gedaan om hetzij de last te
verlichten, bijvoorbeeld door het afkondigen van een schuldenmoratorium
of doer devaluering van de schuld, hetzij de Indische uitvoer te
vergemakkelijken door een devaluatie van de Indische gulden (die aan
de N ederlandse gekoppeld was). Telkenmaie wetden die voorstellen door
Den Haag, d.w.z. door het van mei '33 af optredend tweede kabinet-
Colijn, verworpen.
Behalve minister-president was Colijn in dat kabinet minister van
koloniën; hij werd dat opnieuw in zijn derde kabinet dat zich tot juni
'37 wist staande te houden. Hij was het dus die ruim vier jaar lang de
parlementaire verantwoordeiijkheid droeg voor het beleid van het. gouvernement
te Batavia. Er van uitgaande dat de diepe economische crisis
een permanent karakter droeg en dat de staten in het geïndustrialiseerde
Westen zich moesten instell~n op een blijvende vermindering van hun
inkomsten, oefende hij vooral in '33 en '34 krachtige pressie op de Jonge
uit om de Indische begroting nog verder te vetlagen dan al was geschied.
De Jonge was voor die pressie niet gevoelig: enerzijds wees hij nieuwe
verlagingen af, anderzijds trachtte hij vooral in de latere jaren van zijn
bewind de gouvernementsirrkomsten uit het Europese bedrijfsleven te
verhogen. Hij getuigde daarbij van onafhankelijkheid toen hij, dié meer
dan tien jaar betrokken was geweest bij de leiding van de Koninklijke/
Shell, in '35 vergde dat de aardoliepri j zen in Indië aan een limiet zouden
worden gebonden en dat de door de BPM en de overige maatschappijen
te betalen accijns zou worden verhoogd. Het was Colijn die hem bij die
gelegenheid in de steèk liet, in Den Haag was nu eenmaal, merkte de
361

TWEE BEWOGEN DECENNIA
Jonge in zijn Herinneringen op, 'het kantoor van de BPM dichtbij het
Plein' - daar zetelde de minister van koloniën.
*
Wij vermeldden zojuist dat in de crisisjaren in Indië van de vijftigduizend
Europeanen die in de particuliere sector werkzaam waren, ca.
tienduizend werkloos werden. 'Europeaan', de lezer weet het, was in
Indië een juridisch begrip. Allen die Nederlandse staatsburgers waren,
waren Europeanen. Nederlands staatsburger waren de uit Nederland
gekomenen, de totoks, en hun in Indië geboren kinderen, maar ook de
veel talrijker Indische Nederlanders of Indo-Europeanen: de Nederlanders
van gemengde afkomst. Hoewel nadere gegevens terzake ontbreken,
durven wij veronderstellen dat die Indische Nederlanders als groep nog
zwaarder door de crisis werden getroffen dan de totoks. Ontslagen totoks
konden, soms met steun van de maatschappijen die hen naar Indië hadden
uitgezonden, naar Nederland terugkeren waar de gevolgen van de crisis,
hoewel ernstig, toch minder ernstig waren dan in Indië en waar de
gerepatrieerden bovendien opgevangen werden door hun families die
over het algemeen niet tot het volstrekt onbemiddelde deel van de
samenleving behoorden - ontslagen Indische Nederlanders daarentegen
kwamen in omstandigheden te verkeren waarin zij aanvankelijk slechts
steun konden vinden binnen hun eigen verarmende groep; voor velen
hunner werd het een schrikbeeld dat zij met hun gezinnen zouden
afzakken naar het peil van de inheemsen waarboven zij zich juist hadden
trachten te verheffen: Kon het gouvernement geen hulp verlenen?
Daarvoor ging de organisatie zich inzetten die wij reeds enkele malen
noemden en waar wij thans dieper op in willen gaan: het Indo-Europees
Verbond oftewel het lEV.
Het lEV was niet de eerste organisatie geweest die voor de Indo-
Europeanen was opgekomen - eerder noemden wij al de Indische Bond,
de Vereniging Insulinde en de Indische Partij, die respectievelijk in I898,
I907 en I9I2 waren opgericht. Van die drie had de Indische Partij van
E. F. E. Douwes Dekker, die voor Indië's volledige autonomie was opgekomen,
het meest van zich doen spreken. Toen die Indische Partij, die
aanvankelijk bij veel Indo-Europeanen groot enthousiasme had gewekt,
na Douwes Dekkers verbanning (I9I3) was verlopen, had een deel van
zijn aanhang zich meester gemaakt van de Vereniging Insulinde die
362

HET INDO-EUROPEES VERBOND
aansluiting ging zoeken bij de eerste min of meer anti-gouvernementele
organisaties der inheemsen. Samenwerking met die inheemsen werd
evenwel door de meeste Indische Nederlanders afgewezen. Trots op hun
Nederlanderschap wilden zij zich juist van de inheemsen onderscheiden,
trouwens: in een samenleving die meer en meer behoefte kreeg aan
Westers-opgeleide krachten, waren de Westers-opgeleiden onder de
inheemsen de directe concurrenten van de Indische Nederlanders en
naarmate de inheemsen duidelijker afstand gingen nemen van Nederland,
groeide bij de Indische Nederlanders de wens om van verbondenheid
met Nederland, en dus met het gouvernement, te getuigen.
Tegen die achtergrond werd in juli '19, vier weken nadat de Vereniging
Insulinde haar naam had gewijzigd tot Nationaal-Indische Partij (in
het Maleis noemde zij zich de Sarekat Hindia, het Indisch Verbond'), het
Indo-Europees Verbond opgericht. Zijn latere, door de leden warm
gewaardeerde, ja vereerde voorzitter, F. K ('Dick') de Hoog, noemde zijn
organisatie eens 'de meest Indisch-georiënteerde onder de Europese en
de meest Nederlands-georiënteerde onder de Indonesische" - het begrip
'Indonesische' was daarin evenwel in geografische, niet in politieke zin
gebruikt. Geen van de in politieke zin Indonesische organisaties was uit
volle overtuiging gezagsgetrouwen het IEV was dat juist wèl. Het was
een belangenorganisatie en het interpreteerde de belangen van de Indo-
Europese bevolkingsgroep aldus dat het in de regel geen steun gaf aan
denkbeelden waarvan de verwezenlijking kon worden gezien als een stap
in de richting van een politiek overwicht der inheemsen; de grote
meerderheid der Indo-Europeanen was er zeker van dat zij, kregen ooit
de inheemsen het in de archipel voor het zeggen, in de klem zouden
geraken. Het IEV wees de associatie-gedachte dan ook af en bij de
stemming, december '27, over de door gouverneur-generaal de Graeff
voorgestelde inheemse 'meerderheid' in de Volksraad, stemden alle vijf
afgevaardigden van het IEV in de Volksraad tegen.
In die Volksraad had het lEVeen steeds sterkere fractie: in '21 voor
het eerst twee leden (van wie één gekozen was), in '24 vier (allen
gekozen), in '27 en '31 zes (allen gekozen), in '35 en '39 acht (van wie in
'39 één tot de door het gouvernement benoemden behoorde). Daarmee
was de IEV-fractie van' 31 af de grootste van alle Nederlandse fracties.
Die stevige vertegenwoordiging in de Volksraad toonde aan dat het IEV
1 Aan de Sareka/ Hindia die nauwe banden had met de communisten, werd in '23
door het gouvernement alle activiteit verboden. 2 Aangehaald door P. W. van der
Veur in Balans van beleid, p. 96.
363

TWEE BEWOGEN DECENNIA
ook sterke fracties had in de kiescolleges .. Het verbond had bij de
oprichting in '19 ca:tweeduizend leden geteld - dat waren er twintig jaar
later ca. twaalfduizend: voor Indië een zeer aanzienlijk aantal. .
*
Évenals inheemse organisaties als de Sarakat Islam en de Mohammadijah
ging het lEV zich al kort na zijn oprichting beijveren op het gebied van
het onderwijs. Omdat veel gezinnen van Indische Nederlanders in nogal
behoeftige omstandigheden verkeerden, werd in '20, toen bekend werd
dat spoedig in Bandoeng een Technische Hogeschool zou worden gevestigd,
een lEV-studiefonds opgericht om begaafde kinderen uit die
gezinnen het studeren mogelijk te maken. Het lEV had voorts verscheidene
eigen Mulo-scholen, een school voor technisch onderwijs; een
vakschool voor meisjes en een vroedvrouwenschool. Vooral evenwel gaf
het lEV zich moeite om ten behoeve van Indische Nederlanders landbouwgronden
te verwerven - verwerving van woeste gronden in eigendom
Was.krachtens de uit 1870 daterende Agrarische wet voor anderen
dan inheernsen niet mogelijk, wèl verwerving in erfpacht. In '26 begon
het lEV landbouwers óp te leiden en de belangstelling voor landbouwkolonisatie
nam in de voor veel Indische Nederlanders moeilijke crisisjaren
toe. Ge.ëxperimenteerd werd in drie gebieden: in het district Kesilir
op de uiterste zuidoostpunt van Java, in de Lampong-districten op Zuid-
Sumatra en op enkele punten aan de noordkust van Nederlands Nieuw-
Guinea.
In Kesilir vond de kolonisatie plaats op een gebied van ca. 2500 ha dat
in vijftig percelen van 50 ha was verdeeld, Op die percelen moesten de
pachters eerst met een voorschot van het lEVeen huis bouwen, vervolgens
dienden zij delen van het perceel die daarvoor in aanmerking
kwamen, tot sau/ahs te maken. Zwaar en voor Indische Nederlanders
ongewoon werk! Trouwens, de bewerking van die saurahs was ook zwaar.
Zij trokken vooral die arbeid Javanen aan die als beloning een derde
van de oogst mochten behouden.
Ook in de Lampeng-districten boekte het lEVenig succes: het had
hier een veel groter gebied in erfpacht gekregen, nl. 36000 ha. Onbekend
is, hoeveel gezinnen vanIndische Nederlanders er gekoloniseerd werden,
maar eeri Indische Nederlander diè later Indonesisch staarsburger
werd, vermeldt dat deze kolonisatie, krachtig gesteund door het lEV dat
364

HET INDO-EUROPEES VERBOND
de landbouwproducten hielp verkopen, 'tot enige bloei (kwam)."
De kolonisatie op Nieuw-Guinea werd een fiasco. Ze begon in '28-'30
- in '34 was er bij Manokwari een kolonie van ca. tweehonderdvijftig
zielen en was hier ca. 80 ha beplant, bij de tweede plaats, Hollandia (zie
kaart VII op pag. 320), was er een kolonie van ca. honderd zielen, maar
hier was na al die tijd slechts 5 ha beplant. Die mislukking bij Hollandia
was, aldus een ambtelijke nota, 'toe te schrijven aan de slechte organisatie,
slechte bodem en aan de mensen-zelf: mensen van een geringe inzet,
onervaren met de landbouwen geteisterd door malaria en zwartwaterkoorts."
In '38 waren er bij Hollandia nog maar vier kolonisten over, bij
Manokwari waren het bijna tweehonderdzeventig geworderi.
Imposant kon men de resultaten van de landbouwkolonisatie niet
noemen. Dat was, toen de diepe crisis in de tweede helft van de jaren
'30 begon te luwen, al duidelijk. Duidelijk was óók dat de maatschappelijke
positie van veel Indische Nederlarrders, gewend als zij waren hun
welvaartspeil met het hogere van de totoks te vergelijken, moeilijk bleef.
Eind '38 schreef de directeur van Economische Zaken, H. J. van Mook,
er voor gouverneur-generaal van Starkenborgh een nota over" waarin
hij er op wees dat de lEV-leden 'een feitelijk privilege' verlangden, 'dat
hen in maatschappelijke stand op het niveau van de import-Hollanders
houdt.' Maatregelen in die richting werdenin Den Haag door een der
hoofdambtenaren van het departement van koloniën, rnr. G. H. C. Hart
(voordien in Indië van Mooks voorganger), wenselijk geacht: 'Wij kunnen',
schreef deze naar aanleiding van van Mooks nota aan Welter,
minister van koloniën in het vierde kabinet-Colijn, 'het lEV in de
Volksraad nu eenmaal niet missen, wil men niet overwegend met de
conflicten-regeling regeren." Inderdaad, er waren toen onder de inheemse
leden van de Volksraad zoveel nationalistisch-gezinden gekomen, dat
het voor het gouvernement hoogst wenselijk was dat het bij politiekgevoelige
onderwerpen de steun kreeg van alle in de Volksraad zitting
hebbende Nederlanders en Indische Nederlanders.
*
Van die steun konden de gouverneurs-generaal de Jonge en van Star-
1 Agoes Daroech: De nationalistische beweging onder de Indo-Europeanen (1957),
p, 55; 2 Aangehaald in P. J. Dtooglever: De V-aderlandseClub 1929-1942, p. 203.
, Tekst in Creutzberg, dl. III, p. 743 e.v. • Nota, 22 dec. 1938, val'! G. H. C. Hart
voor Welter, a.v., p. 750.

TWEE BEWOGEN DECENNIA
kenborgh zeker zijn van de zijde van wat, na de oprichting in '29, de
meest conservatieve van de Nederlandse groeperingen werd, de Vaderlandse
Club. I
Eerder gaven wij artikel I uit de statuten van deze organisatie weer
waarmee Hamer, secretaris van de Javasuiker Werkgeversbond, en Zentgraaff,
hoofdredacteur van het Soerabaiaas Handelsblad, met succes op Java
hadden rondgereisd - er kwam in voor, dat de Vaderlandse Club zich
o.m. 'de behartiging van de belangen der Nederlandse bevolking in deze
gewesten' ten doel stelde. Dat was even eerlijk als aanstootgevend. De
formulering werd gewijzigd tot: 'de behartiging der landsbelangen in de
eerste plaats en voorts de belangen van alle in Nederlands-Indië gevestigde
bevolkingsgroepen met bijzondere inachtneming evenwel van die
der Nederlandse bevolkingsgroep.' Wat de veruit grootste bevolkingsgroep
betrof, de inheemse, was de Vaderlandse Club overtuigd voorstander
van een politiek van krachtige repressie van alle nationalistische
stromingen. Een in '32 verschenen ontwerp-urgentieprogram bevestigde
zulks - in de aan het onderwijs gewijde paragraaf in dat program werd
er bij het gouvernement op aangedrongen, de uitbreiding van het onderwijs
aan inheemsen te staken, de subsidiëring van dat onderwijs te
beperken, geen gouvernementsbeurzen meer te verlenen en de in de
jaren '20 opgerichte hogescholen te sluiten.
Wij vermeldden reeds dat de Vaderlandse Club binnen een jaar na de
oprichting ca. negenduizend leden telde. Twee jaar later, eind' 32, waren
het nog maar ruim vierduizend, medio '34 ca. drieduizend- - de daling
was veroorzaakt doordat er totoks naar Nederland waren teruggekeerd,
doordat voor menigeen van diegenen die bleven, het betalen van de
maandelijkse contributie, één gulden, bezwaarlijk was geworden, maar
vooral doordat er na de vervanging van de Graeff door de Jonge onder
de Nederlanders veel minder behoefte was om tegen het beleid van de
gouverneur-generaal te opponeren. Die behoefte was er ook onder van
Starkenborgh niet - in '39 was het ledental nog maar weinig boven de
drieduizend gekomen.
I Ons beeld van deze groepering is hoofdzakelijk gebaseerd op het in 1980 verschenen
proefschrift van P. J. Drooglever: De Vaderlandse Club 1929-1942. Totoks en de Indische
politiek. 2 Ter vergelijking diene dat de Nederlands-Indische Vrijzinnigen-Bond in
,34 ca. vijfhonderd leden telde, de Indische Katholieke Partij ruim drieduizend, de
Christelijke Staatkundige (eerder: Christelijk-Ethische) Partij (verbonden met de
Anti-Revolutionaire Partij in Nederland) ca. duizend en de Indische Sociaal-Democratische
Partij ca.tweehonderdvijftig; van al die groeperingen konden ook inheemsen
en Vreemde Oosterlingen lid worden.
366

INVLOED VAN DE VADERLANDSE CLUB
De daling deed maar geringe afbreuk aan de omvang van de vertegenwoordiging
van de Vaderlandse Club in de Volksraad; zij kreeg er
in '31 vijf, in '35 en '39 telkens vier gekozen leden, hetgeen betekende
rlat de Vaderlandse Club en het Indo-Europees Verbond tezamen van de
vijftien Nederlanders die als gekozenen lid van de Volksraad waren, in
,3I elf, in '35 twaalf en in '39 opnieuwelf leverden. De fractie van het
lEV bleef beduidend groter dan die van de Vaderlandse Club (er waren
onder de kiesmannen nu eenmaal meer Indische Nederlanders dan totoks),
maar de Vaderlandse Club had zeker niet minder, eerder wellicht meer
invloed doordat een groot deel van de Europese pers in wezen de parolen
van de Vaderlandse Club onderschreef.
Van de lente van ljz afhad de Vaderlandse Club een Vertegenwoordigend
Comité in Nederland. Dat werkte samen met het in november
'32 opgericht Verbond voor Nationaal Herstel; dat dat Verbond in april
'33 bij de Tweede Kamerverkiezingen slechts één zetel verwierf, werd
door de meeste leden van de Vaderlandse Club als zeer teleurstellend
ervaren - het wekte bij velen belangstelling voor de NSB.
Wat de activiteiten van de Vaderlandse Club betreft, willen wij nog
vermelden dat zij in de crisisjaren een groot aantal plaatselijke steuncomité's
oprichtte die door een Centraal Steuncomité werden overkoepeld.
Op de bij particulieren en bij het bedrijfsleven ingezamelde gelden gaf
het gouvernement een toeslag van 50 %. Evenals het Indo-Europees
Verbond getroostte de Vaderlandse Club zich tenslotte moeite om Europese
landbouwkolonies te vormen - het bleef bij papieren plannen.
*
Als symptoom van de 'verrechtsing' van het Nederlandse deel van de
samenleving wekte de oprichting van de Vaderlandse Club in de tweede
helft van '29 bezorgdheid bij een aantal Nederlanders die de behoefte
gevoelden om de ethische politiek een nieuwe impuls te geven. Dertien
hunner richtten begin '30 een vereniging op, de Vereniging tot bevordering
van de maatschappelijke en staatkundige ontwikkeling van Nederlands-Indië,
die van maart '30 af een veertiendaags blad ging uitgeven,
De Stuw geheten - de vereniging werd toen en later 'de Stuw-groep'
genoemd.'
1 De groep beschrijvend, gebruiken wij de gegevens die E. B. Locher-Scholten
verwerkt heeft in haar artikel 'De Stu IV, tijdstekening en teken des tijds', o.m. opgenomen
in de bundel Geld en geweten, dl. I, pag. I I2 e.v.

TWEE BEWOGEN DECENNIA
Tot de oprichters behoorden twee benoemde leden van de Volksraa:d,
van wie mr. Jonkman er een was, twee buitengewone hoogleraren van
de Rechtshogeschool te Batavia die hun hoofdfunctie vonden bij het
gouvernement, en een aantal hoofdambtenaren. Typerend genoeg was
evenwel slechts één van die oprichters uit de kringen ván het BB-apparaat
afkomstig: H. J. van Mook, in '30 werkzaam als assistent-resident voor
politie-aangelegenheden te Batavia en tevens als referendaris op het
bureau voor bestuurshervorming. Alle oprichters hadden de invloed van
Snouck Hurgronje ondergaan. "--.
Blijkens haar beginselverklaring wilde de Stuw-groep
"beproeven aaneensluiting en samenwerking tot stand te brengen tussen Nederlanders
hier te lande, die. overtuigd zijn dat hun plicht als Nederlauder is mede
te werken aan de verdere uitvoering van Nederlands koloniale taak, welke
voltooid zal zijn wanneer een Indisch Gemenebest in de rij der zelfstandige
volken een eigen plaats inneemt' -
men ziet: deze doelstelling lag geheel in de lijn van de ethische politiek.
Er werd in die doelstelling gesproken van een 'Indisch', niet van een
'Indortesisch' Gemenebest - daarmee werd aangegeven dat Indië als het
vaderland gezien werd niet alleen van de Indonesiërs maar ook van de
andere er wonende volksgroepen. 'De Nederlander-blijver, de Indo-
Europeaan, de Indo-Chinees en de Indonesiër zullen', zo stond in november
'30 in De Stuw te lezen, 'moeten leren inzien dat zij het met
elkaar moeten leren vinden op straffe Vim veel nodeloze vertraging.' Had
dat Gemenebest (De Stuw liet zich over zijn structuur niet uit) het recht
op onafhankelijkheid? Op die vraag, al in april '30 door een inheems
jurist gesteld, gaf de redactie een bevestigend antwoord, hetwelk ruim
twee jaar latei: door prof. mr. J. H. A. Logemann, hoogleraar aan de
Rechtshogeschool te Batavia en sinds '32 voorzitter van de Stuw-groep,
nog eens werd herhaald.
Dergelijke opvattingen spraken de in Indië werkzame Nederlanders
nauwelijks meer aan. De Stuw, waar van Mook de meeste bijdragen in
schreef, kreeg slechts ca. tweehonderdzeventig abonné's en gezien het
feit dat ook inheemsen en Vreemde Oosterlingen zich konden abonneren,
was het aantalleden van de groep vermoedelijk nog geringer; actief
was zij slechts in Batavia waar zich de Rechtshogeschool bevond waarvan
vijf hoogleraren bestuurslid of lid van de groep waren; een leraar klassieke
talen, tevens buitengewoon lector aan de Rechtshogeschoöl, dr.
P. J. Koets, trad als secretaris-penningmeester op.

'DE STUW'
Groep en blad wekten in conservatieve kringen felle tegenstand.
Vooral de Vaderlandse Club liet zich niet onbetuigd. Haar blad publiceerde
in de zomer van '30 een gedicht, waarin met betrekking tot De
Stuw die de uit het Indonesia Raya blijkende 'eenheidsconstellatie' zou
onderschrijven, onder meer te lezen stond:
'Jouw constellatie, apekool!
een aberratie, larie,
een ami-Nederlands dwangparool
en PNl-bombarie.
Want Indonesië is een land
van Nederlands creatie!
Het Nederlands gezag de band
van heel de populatie.'
Hoewel van de Stuw-groep uit kritiek werd uitgeoefend op het vonnis
"tegen Soekarno c.s., vertrouwden de meeste inheemse nationalisten de
groep niet recht. Bij de Indische Nederlanders wekte zij g~ote weerstand
toen zij ging bepleiten dat dezen wel grondeigendomsrechten moesten
krijgen maar op voorwaarde dat zij juridisch geheel aan de inheemsen
zouden worden gelijkgesteld. Gouverneur-generaal de Graeff stond met
sympathie tegenover de groep; hij achtte het van belang dat haar stem in
de Volksraad zou worden gehoord - in '3I was van Maak een van de
negen Nederlanders die hij voor vier jaar tot Volksraadslid benoemde.
Het. spreekt vanzelf dat de Graeffs opvolger de Jonge voor de in De
Stuw verkondigde denkbeelden geen goed woord over had. Terecht zag
hij van Maak als de drijvende kracht achter het blad - hij weigerde hem
tot opvolger van Logemann te benoemen die hoogleraar in Leiden zou
worden " en maakte eind ~33duidelijk dat van Mook een leidende functie
zou krijgen aan het pas ingesteld departement van economische zaken,
hetwelk als gevolg van de vele maatregelen die ter opvanging van de
diepe crisis genomen moesten worden, met werk overstelpt was. 'Van
Mook', schreef de Jonge later, 'was een man die men vier-en-twintig
uur van de vier-en-twintig uur moest laten werken; zo iemand is goed
als men hem een taak geeft waarin hij zich kan uitleven."
I De Jonge kon er als zakelijk argument op wijzen dat Logemann staatsrecht had
gedoceerd en dat van Mook geen jurist was, maar zijn werkelijke bezwaren tegen van
Mook lagen in het politieke vlak - deze had hem extra geïrriteerd door als Volksraadslid
mèt een meerderheid van andere leden de onderwijsbegroting voor '33 te
verwerpen. 2 B. C. de Jonge: Herinneringen, p. 204.

TWEE BEWOGEN DECENNIA
Het was een slimme zet. Eind' 33 besloten de leden van de Stuw-groep,
de uitgave van hun blad te beëindigen - de in Indië werkzame Nederlanders
waren toen nog minder ontvankelijk geworden voor hun denkbeelden
dan zij begin '30 al waren geweest; dat was gevolg van een
gebeuren dat de Europeanen in Indië diep had geschokt: de geheel
onverwachte muiterij op het pantserschip 'De Zeven Provinciën'.
*
Die muiterij 1 was in hoofdzaak, zij het niet uitsluitend (wij komen daarop
nog terug), een sociaal protest: protest van bij de marine in dienst zijnde
minderen, inheemsen zowel als Europeanen, tegen de bezuinigingsmaatregelen
van het gouvernement.
In de eerste twee decennia van deze eeuw hadden die minderen enkele
bonden opgericht, eerst alleen van Europeanen, later ook van inheemsen.
Van 1905 af was de marine namelijk inheemsen op de schepen in dienst
gaan nemen en voor hen was in 'IÓ in Makassar de Kweekschool voor
inlandse schepelingen opgericht. Tenslotte waren er vijfEuropese en drie
Inlandse personeelsbonden - de (Europese) Bond van Marine-schepelingen
was de grootste.
Eerder gaven wij weer dat zich in de Eerste Wereldoorlog af en toe
onrust bij de marine voordeed: in 'IÓ op 'De Zeven Provinciën', in '18
op de 'Koningin Regentes'. Bij de Bond van Marine-schepelingen werd
in die tijd een lied populair dat zich onverholen op basis van de klassenstrijd
stelde:
'Werkers, waar g' ook zwoegt en lijdt,
zijn wij niet van enen bloede?
Striemt ons niet dezelfde roede
welker scherpte gij ook lijdt?
1 Wij hebben haar in hoofdstuk 7 van het in '69 verschenen deel I van ons werk,
Voorspel, al met enige uitgebreidheid beschreven - veel daarvan willen wij nu
herhalen, zulks alomdat, naar wij veronderstellen, dit aan Nederlands-Indië gewijde
deel lezers zal trekken die Voorspel niet bezitten. Wij hebben nu bovendien rekening
kunnen houden met het in '75 verschenen proefschrift van J. c. H. Blom: De muiterij
op 'De Zeven Provinciën '. Reacties en gevolgen in Nederland (herdrukt en met een nieuwe
inleiding uitgebracht in '83) en met de in '78 verschenen herinneringen van een van
de muiters, de korporaal-machinist M. Boshart: De muiterij op 'De Zeven Provinciën'.
37°

DE MUITERI] OP 'DE ZEVEN PROVINCIËN'
Hebben wij soms ruimer recht,
minder plichten, groter vrijheid?
't Zonnelicht van levensblijheid
is 't niet ons, als u ontzegd?
Janmaat voelt het en verstaat:
één is 't juk dat w' allen dragen,
één de strijd die heeft te wagen
't ganse proletariaat!" -
"t ganse proletariaat': het Nederlandse èn het inheemse. Dat was de
gedachtengang die in de kringen van het marinepersoneel vooral werd
uitgedragen door Sneevliets medestander Brandsteder.
In '3I werden alle Indische overheidssalarissen alsook de tractementen
bij de marine in Indische wateren tweemaal met 5% verlaagd. Toen per
I januari '33 een derde verlaging, nu met 7 %, werd ingevoerd, kwam
het bij het Knil tot ongeregeldheden. Het marinepersoneel verkeerde de
gehele decembermaand van '32 in spanning of die derde korting ook
voor de marine zou gelden - op Tweede Kerstdag werd aan boord van
'De Zeven Provinciën', die met andere marineschepen in Soerabaja voor
anker lag, het geciteerde bondslied aangeheven, drie dagen later hielden
zevenhonderd korporaals en manschappen een demonstratieve optocht
naar een vergadering waar verschillende sprekers wezen op het succes dat
Engelse marineschepelingen in de zomer van '3I, ook al protesterend
tegen salariskorting, met gezamenlijke dienstweigering behaald hadden.
Op 3I december kreeg de marinecommandant te Soerabaja bericht dat
de korting van 10% 'in afwachting van een nadere regeling gehandhaafd'
was; van dat bericht werd nog diezelfde dag door de commandanten van
alle eenheden kennis gegeven aan de bij eengeroepen bemanningen - de
meesten interpreteerden het als een officiële mededeling dat de derde
korting niet zou doorgaan.
Op 2 januari '33 verliet 'De Zeven Provinciën' Soerabaja - het schip,
in gebruik als oefenschip voor de leerlingen van de Makassaarse Kweekschool,
zou een reis rond Sumatra maken. Het had honderdeen-enveertig
Europeanen en tweehonderdzes-en-vij ftig inheemsen, onder wie
tachtig kwekelingen, aan boord; onder de Europeanen bevonden zich
dertig officieren.
Nog geen vier weken later, eind januari, kwam bericht dat de derde
salariskorting toch zou doorgaan: zij zou 4 % voor de meeste Europea-
, Aangehaald door J. C. Mollema: Rondom de muiterij op 'De Zeven Provinciën' (1934),
p.63·
371

TWEE BEWOGEN DECENNIA
nen ', 7% voor de inheemsen bedragen. In Soerabaja kwam het tot
betogingen en op 30 januari en 3 februari tot dienstweigering door grote
aantallen opvarenden van de marine; bijna vijfhonderd hunner, onder
wie ca.vierhonderdvijftig inheemse schepelingen, werden gearresteerd .
.Het protest nam aan boord van 'De Zeven Provinciën', die op de rede
van de kleine Atjehse haven Olehleh (de haven van Koetaradja) voor
anker was gegaan, een ernstiger vorm aan. In de middag van zaterdag
4 februari besloot een kern van ontevreden inheemse minderen zich
's avonds om tien uur, wanneer de commandant en een aantalofficieren
zich in de officiersclub aan de wal zouden bevinden, van het schip meester
te maken. Dat lukte. De zeventien nog aanwezige officieren werden op
het achterdék teruggedrongen, Om twee uur in de nacht van zaterdag op
zondag voer 'De Zeven Provinciën' van Olehleh weg, spoedig gevolgd
door een schip van de gouvernementsmarine, de 'Aldebaran', dat de
commandant van 'De Zeven Provinciën' aan boord had. Zondagmorgen
seinden de muitende telegrafisten in het Nederlands en in het Engels:
"De Zeven Provinciën' tijdelijk in handen genomen door bemanning, alles
gaat gewoon zijn gang, stomen op naar Soerabaja, geen geweld in de zin, doch
protest onrechtvaardige salariskorting en gevangenneming marinemannen Soerabaja,
alles wel aan boord' -
later werd daar nog aan toegevoegd: 'Absoluut geen com~unistische
neiging.'
Terwijl 'De Zeven Provinciën', door de onbewapende 'Aldebaran',
later door een ander schip van de gouvernementsmarine gevolgd, langs
de westkust van Sumatra voer, keurde de gouverneur-generaal (die tevens
opperbevelhebber was) een besluit van de commandant-Zeemacht goed
om het muitende schip voor Straat Soenda op te vangen en het, als het
zich niet overgaf, aan te vallen uit de lucht en met schepen van het eskader
dat, nadat de meeste inheemse minderen in allerijl door Europeanen
waren vervangen, inmiddels uit Soerabaja was aangetrokken: de kruiser
'Java', twee torpedobootjagers, twee onderzeeboten.
Op vrijdagochtend 10 februari naderde het muitende pantserschip
Straat Soenda. De commandant van de eerste Dornier-vliegboot van de
Marineluchtvaartdienst die het schip naderde, telegrafeerde dat men zich
moest overgeven. Geantwoord werd:
1 Marine-officieren die meer dan tien jaar in dienst waren en gouvernementsfunctionarissen
in de hogere rangen kregen 7 % korting.
372

DE MUlTER I] OP 'DE ZEVEN PROVINCIËN'
'Absoluut geen communistische neiging, geen geweld in de zin, doch alleen
protesten tegen salariskorting en gevangenneming protesterend marinepersoneel.
Ons niet hinderen. Alles wel aan boord, geen gewonden, dienst gewoon zijn
gang' -
(inderdaad: dagelijks was de gebruikelijke vlaggenparade gehouden en
op het achterschip hadden de officieren, alsof er niets aan de hand was,
hun maaltijden steeds door minderen opgediend gekregen).
'Verder hevelsovergave aan commandant één dag vóór aankomst Soerabaja.'
De vliegboot had instructie, eerst een waarschuwingsbom te gooien,
maar die bom, vermoedelijk onzorgvuldig gericht, werd een voltreffer.
Van de inheemse schepelingen werden zestien gedood en acht zwaar
gewond (van wie nog vier overleden), van de Europese drie gedood en
drie zwaar gewond. Een matroos hees onmiddellijk de witte vlag, anderen
spanden een wit doek. De muiterij was ten einde,
*
In Voorspel hebben wij aan de hand van de in I957 verschenen memoires
van de Komintern-agent Richard Krebs vermeld, dat bij de muiterij een
cel van Nederlandse en inheemse communisten een rol zou hebben
gespeeld en dat de muiterij conform een instructie van het Kominternbureau
te Singapore zou zijn uitgevoerd; dat bureau zou de hoop hebben
gekoesterd dat de muiterij tot een algemene opstand in Nederlands-Indië
zou leiden. Krebs' mededelingen, 'plausibel op zichzelf, kunnen', zo
schreven wij, 'eerst bevestigd worden wanneer in Moskou de archieven
van de Komintern voor historisch onderzoek geopend worden.' Die
archieven zijn nog steeds potdicht. Wij voegen hieraan toe dat J. c. H.
Blom bij het uitgebreide, al het Nederlandse bronnenmateriaal omvattende
onderzoek dat aan zijn in '75 verschenen proefschrift ten grondslag
lag, geen enkele aanwijzing heeft gevonden die in de lijn ligt van wat
Krebs heeft gepubliceerd en het eerder plausibel heeft gemaakt dat noch
de Komintern, noch enige ándere communistische instantie iets met de
muiterij te maken heeft gehad.
Hadden inheemsen onder de muiters verbindingen met inheemse
politieke organisaties? Geen verbindingen, schijnt het, via welke opdracht
tot muiterij werd gegeven, maar er zijn aanwijzingen dat verschei-
373

TWEE BEWOGEN DECENNIA
denen hunner toch wel meenden te handelen in de geest van de nationalistische
groeperingen. Er is in '73 te Djakarta bij de veertigjarige
herdenking van de muiterij op gewezen dat de nationalistische denkbeelden
van Soetomo, de oprichter van de Algemene Studieclub te
Soerabaja, via het orgaan van de Inlandse Matrozenbond waren verspreid;
voorts stond een van de hoofdmuiters in vaste verbinding met nationalistische
organisaties. 'Een, zij het kennelijk weinig gearticuleerd nationaal
besef zal', aldus P. J. Drooglever', 'mee een rol hebben gespeeld."
Was dat wel zo 'weinig gearticuleerd'? Men moet in het oog houden dat
het proces tegen Soekarno c.s. in de laatste maanden van '30 door veel
inheemsen met grote aandacht was gevolgd, dat het bericht van zijn
spoedige vrijlating begin september '3I tot vreugde had geleid in inheemse
kringen, dat hij in januari '32 in Soerabaja in triomf was ontvangen
en, tenslotte, dat er van september '32 af in een aanzienlijk deel
van de inheemse wereld grote beroering heerste als gevolg van de strijd
tegen de 'wilde scholen' -ordonnantie - op Java en Sumatra waren toen,
gelijk in het vorige hoofdstuk vermeld, duizenden demonstratieve protestvergaderingen
gehouden.
Hoe dit alles zij, van het moment af dat de eerste berichten over de
muiterij in de pers verschenen, stond voor de meeste Europeanen in Indië
vast dat zij louter het werk was van opstandige inheemsen. Zij zagen de
muiterij als politieke rebellie, vroegen zich af tot welke verdere ongeregeldheden
die rebellie nog zou leiden, waren verontrust dat inheemsen
in staat waren gebleken een oorlogsschip te navigeren en hadden de
behoefte, steun te betuigen aan het gouvernement. Met uitzondering van
de Indische Sociaal-Democratische Partij riepen alle Nederlandse politieke
groeperingen, benevens de Europese officiersvereniging en (als
enige inheemse groepering) het Moluks Politiek Verbond tot een demonstratie
van loyaliteit op die op dinsdagavond 7 februari in Batavia
zou plaatsvinden. Vele duizenden Nederlanders, Chinezen en inheemsen
namen er aan deel; er klonken kreten als 'weg met het rooie tuig!"
Inderdaad, het gouvernement greep in. In de maanden die volgden
werden tegen de gearresteerde en na hun arrestatie hard aangepakte
opvarenden van 'De Zeven Provinciën' processen voorbereid - honderd-
1 P. J. Drooglever: De Vaderlandse Club, p. 82. 2 Dr. R. de Bruin heeft ons er op
gewezen dat in 1973 op Timor een publikatie is verschenen waarin gesteld werd dat
enkele hoofdmuiters geheim lid waren van de nationalistische organisatie die zich
onder de inheemsen op Nederlands-Timor had gevormd. 'P. J. Drooglever: De
Vaderlandse Club, p. 79.
374

DE MUITERIJ OP 'DE ZEVEN PROVINCIËN'
vijf-en-zestig minderen alsook de officieren die zich hadden laten verrassen,
werden gestraft, zes officieren werden bovendien ontslagen en de
commandant werd in de gelegenheid gesteld zelf ontslag te vragen;
bovendien vond een zuivering van het gehele marinepersoneel plaats.
Van een inkrimping van het Knil, dat om bezuinigingsredenen van bijna
zeven-en-dertig- tot bijna twee-en-dertigduizend man werd gereduceerd,
werd voorts gebruik gemaakt om allen die niet volledig vertrouwd
werden, te ontslaan. Voorts bepaalde gouverneur-generaal de Jonge in
juni '33 dat inheemsen die in dienst waren bij het gouvernement, geen
lid mochten zijn van de twee groeperingen waarin Soekarno's PNI zich
had gesplitst: de Partindo en de PNI-Baroe. Het politietoezicht op vergaderingen
van die twee groeperingen werd verscherpt en verscheidene
redacteuren van inheemse dagbladen werden gearresteerd en tot gevangenisstraffen
veroordeeld.
Die -lijn werd doorgetrokken.
Op I augustus '33 werd Soekarno, die na lange aarzeling (straks meer
hierover) voorzitter van de Partindo geworden was, opnieuw gearresteerd,
werden op delen van Sumatra enkele Islamietische politieke organisaties,
onder welke de regionale groeperingen van de Partai Sarekat Islam Indonesia
(voortzetting van de Partai Sarekat Islam), aan banden gelegd 1 en
werd in geheel Indië het vergaderrecht van de Partindo en de PNI-Baroe
beperkt; dat recht werd in oktober feitelijk opgeheven. In februari '34
werden vijf voormannen van de PNI-Baroe, onder wie Hatta en Sjahrir,
gearresteerd als inleiding tot hun deportatie naar Boven-Digoel en later
in '34legde de Jonge aan de Volksraad twee ontwerp-ordonnanties voor
die inhielden dat het gouvernement bevoegdheden kreeg die tevoren aan
de justitie voorbehouden waren geweest: de bevoegdheid tot het uitoefenen
van toezicht op de vervoers- en PTT-diensten (nadien kon het
bestuursapparaat elke zending, elke brief, elk telegram onderscheppen en
elk telefoongesprek afluisteren) en de bevoegdheid tot het verbieden van
verenigingen - zodanig verbod moest voordien door het Hooggerechtshof
uitgesproken worden, nu kon de gouverneur-generaal het doen. Ook
1 Die twee groeperingen, beide Islamietisch, bleken bij onderzoek op West-Sumatra
vijftienduizend leden te tellen en een nog veel grotere kring van sympathisanten te
hebben. Zij hadden alleen al in maart en april ca. duizend bijeenkomsten gehouden;
'de vrouwen', aldus een ambtelijk rapport, 'bleken geenszins minder fel in haar
optreden te zij n dan de mannen ... Het bestuur was ... tot in de kleinste plaats op
de hoogte van de beweging' - kennelijk door het inzetten van talrijke spionnen. (Nota,
aug. 1933, van de Algemene Secretarie, in Kwantes, dl. IV, p. II-I3)
375

TWEE BEWOGEN DECENNIA
kreeg de politie het recht, besloten vergaderingen bij te wonen en daar
desgewenst in te grijpen.
Beide ontwerp-ordonnanties werden door de Volksraad met grote
meerderheid van stemmen goedgekeurd;.slechts vijfvan de zestig leden
(de voorzitter niet meegerekend) stemden tegen: vier nationalisten en de
ISDP'er die in '3I door de Graeff was benoemd; herbenoeming achtte
de Jonge in '35 niet nodig.
Het kwam er alles tezamen op neer dat in de Nederlands-Indische
samenleving, waar het denken van veel Europeanen toch al werd beheerst
door tegen het autoritaire aanleunende superioriteitsbegrippen, door de
overheid met steeds talrijker autoritaire middelen tegen tegenstanders
werd opgetreden; aannemelijk dunkt ons dat die ontwikkeling bevorderde
dat menige Europeaan in Indië zich ging afvragen of het. niet
wenselijk was dat ook het moederland autoritair, zo niet fascistisch, zou
worden bestuurd.
De IndischeNSB
Evenals met de NSB in Nederland het geval was geweest, had de Indische
NSB enkele voorlopers: miniem-kleine fascistische groeperingen die wij
niet met name willen noemen. Fascistische denkbeelden sloegen pas meer
aan toen Hitler eind januari '33 in Duitsland aan de macht kwam - ook
de muiterij op 'De Zeven Provinciën' versterkte het verlangen naar een
sterk gezag. Ruim twee maanden na die muiterij, april '33, richtte in
Batavia een ambtenaar van de Algemene Rekenkamer, J. A. A. de Bree,
de Nederlands-Indische Fascisten Organisatie op, oftewel de Nifo. De
Bree, die als leider optrad, was een onbekende - een veel bekender figuur
werd eerst 'sub-leider' en nam vervolgens na enkele weken de Bree's
plaats in: de uit de militaire dienst gepensioneerde oud-majoor Rhemrev
die begin '27 de communistische opstand op West-Sumatra had bedwongen.
Onder zijn leiding (hij sloot zich later bij de Indische NSB aan)
werd de Nifo, aldus Drooglever, 'een soort V[aderlandse] C[lub] van wel
heel onnozele allure, versierd met wat fascistische folklore. Zwarte hemden
(met oranje das), de oranje-blanje-bleu vlag en de fascistengroet
hoorden daar bij, evenals het leidersbeginsel en het ontwijken van alle
discussie.'! Een grote aanhang kreeg de Nifo niet - naast de Vaderlandse
I P.]. Drooglever: De Vaderlandse Club, p. roç.
376

BEGIN VAN DE INDISCHE NSB
Club was er binnen het Nederlandse deel van de Indische samenleving
eigenlijk geen plaats voor haar.
Was er dan wèl plaats VOOF een Indische NSB?
Ja, omdat zij' als deel van de Nederlandse NSB steun kon gaan
verlenen aan een beweging die beloofde, een ander Nederland te doen
ontstaan: ontheven aan alle verdeeldheid, bevrijd van partijtwisten, antisocialistisch,
autoritair bestuurd, militair sterker. Zulk een Nederland zou
aan de verlangens van veel in Indië werkzame Nederlanders tegemoet
komen. In hun deel van de samenleving kwam de voor Nederland zo
karakteristieke 'verzuiling' met haar sterke levens- en wereldbeschouwelijke
bindingen nauwelijks voor; de groeperingen die als filialen van de
in Nederland invloedrijkste politieke partijen gezien konden worden,
waren klein, in het Indisch staatsbestel speelde de demoeratie een ondergeschikte
rol en uit de koloniale verhoudingen vloeide de behoefte voort
aan het 'sterke gezag' (welkom ook aan veel Indische Nederlanders!) dat
Mussert voor Nederland in het uitzicht stelde. Hitler die dat 'sterke gezag'
in Duitsland ging verwezenlijken, kreeg in '33 en eerstvolgende jaren in
Indië in de Europese bladen een uitgesproken goede pers en de Indische
NSB die van eind '33 af aanhangers ging werven voor Musserts denkbeelden,
mocht zich van meet af aan verheugen in de steun van verscheidene
van die bladen, o.m. van Het Nieuws van de Dag, De Locomotief en
het Algemeen Indisch Dagblad en vooralook van De Java-Bode, die sinds
,3I ond~r hoofdredactie stond van Zentgraaff, een van de oprichters van
de Vaderlandse Club - deze had, eveneens in '3 I, geweigerd als journalist
de leiding van het bestuur van die groepering te aanvaarden en had als
lid bedankt.
Voor wat Nederlanders in Indië hadden opgebouwd, koesterde Mussert
grote bewondering. Persoonlijk kende hij Indië niet - hij had
behoefte aan een raadsman. Die vond hij in een Indische Nederlander,
de oud-overste van het Knil J. Hogewind, in de beginjaren van de NSB
hoofd van de organisatie-afdeling van het hoofdkwartier. Het was Hogewind
die ten behoeve van Mussert in Nederland een Indische Raad
vormde; hij nam daar in hoofdzaak andere Indische Nederlanders in
op.
Eind '33, gelijk gezegd, begon de Indische NSB zich te ontplooien.
Zij ging een weekblad uitgeven, Indië-Houree (later Het Nationale Weekblad
geheten) en op Java en in de Buitengewestèn afdelingen oprichten,
Spoedig ontstond grote verdeeldheid: verdeeldheid tussen Nederlanders
en Indische Nederlanders die elkaar de bestuursposten in de nieuwe
organisatie gingen betwisten. Er waren er onder die Nederlanders die de
377

TWEE BEWOGEN DECENNIA
Indische Nederlanders als een groep zagen welke een door hen beheerst
Indië eigenlijk van Nederland los wilde maken - zij ergerden zich, toen
de Indische NSB in '34 met goedvinden van Hogewind ging verklaren
dat men tegelijkertijd lid kon zijn van de NSB en van het Indo-Europees
Verbond (daaruit kon voortvloeien dat het aantal Indische Nederlanders
die lid waren van de NSB, belangrijk zou stijgen). Protesten leidden er
toe dat Mussert begin '35 deed weten dat niet alleen IEV'ers maar ook
leden van de confessionele partijen in Indië en van de Vaderlandse Club
. (dat waren in hoofdzaak Nederlanders) lid van de Indische NSB konden
worden. Haar actie moest zich namelijk, meende hij, op Nederland en
niet op Indië richten - hij had dan ook bepaald dat de Indische NSB niet
aan de verkiezingen voor de gemeenteraden mocht deelnemen. Daarbij
was een van zijn overwegingen dat het Nederlandse volksdeel in Indië
jegens de inheemsen steeds als een gesloten eenheid moest optreden.
Van belang voor de Nederlandse NSB was vooral dat de Indische van
een vroeg stadium af gelden aan haar ter beschikking kon stellen. In '35
was dat overigens nog maar een vrij laag bedrag: f 8000 - het eerste deel
daarvan werd gebruikt voor de actie ten behoeve van de eerste verkiezingen
waar de NSB aan deelnam: die voor de Provinciale Staten in april
'35. Daarbij verwierf de partij op slag bijna 8 % van de stemmen, hetgeen
als een bemoedigend succes werd beschouwd. Hoe nu verder te komen?
Mussert zag een bezoek aan Indië (een land waaraan nimmer een N ederlandse
politicus in zijn functie van partijleider een bezoek 'had gebracht)
als een middel om nieuwe aandacht voor zijn persoon en zijn
denkbeelden te wekken. Het geld voor zijn reis (een reis per vliegtuig,
hetgeen in die tijd nog ongebruikelijk was) werd voor de helft door
enkele vermogende NSB'ers in Nederland, voor de helft door de Indische
NSB ter beschikking gesteld.
Ongeveer een maand lang, van midden juli tot midden augustus '35,
verbleef de leider van de NSB in Indië. Hij werd er tweemaal door de
gouverneur-generaalontvangen: onmiddellijk na zijn aankomst en kort
voor zijn vertrek.
Wat bewoog de Jonge? In de eerste plaats de wens om te verhoeden
dat de Indische NSB zich tegenover het gouvernement zou opstellen.
Mussert kreeg in de eerste audiëntie te horen dat de gouverneur-generaal
wenste dat de Indische NSB steun zou verlenen aan het gouvernement
en de Jonge voegde er/aan toe dat hij niet zou aarzelen, Mussert Indië
uit te zetten als deze zich misdroeg. In de tweede plaats kon de Jonge,
autocratisch als hij was, zich heel wel vinden in veel van wat Mussert in
Nederland had betoogd. Op Mussert ('een fatsoenlijk, goedwillend man',

MUSSERT IN INDIË
schreef hij later, 'maar niet uit het hout gesneden om een leidersrol te
vervullen'!) had hij tegen, dat deze, door Colijn te bestrijden, bemoeilijkte
dat de anti-revolutionaire staatsman in autoritaire richting opschoof.
De Jonge's bezwaren tegen de NSB lagen dus in het tactische,
niet in het principiële vlak en de houding die men in Nederland jegens
de NSB innam (een verbod aan ambtenaren om lid van de NSB te zijn,
'dat', aldus de Jonge, 'toenmaals hoogstaande en onverdacht goede
Nederlanders trof ... en verder pesterij, treiteren en provocatie'") keurde
hij af - hij had een voorstel van de procureur-generaal om de NSB ook
in Indië voor ambtenaren te verbieden naast zich neergelegd.
Bij de tweede -, de afscheidsaudiëntie speelde bij de Jonge mede, zo
schreef hij later, 'een zekere geprikkeldheid over de houding van Holland'
een rol': de gouverneur-generaal was van mening dat de publieke
opinie in Nederland, die de eerste audiëntie scherp had afgekeurd, zich
met zijn beleid niet te bemoeien had. Een groot deel van de Europese
pers in Indië viel hem bij. 'De landvoogd', aldus midden augustus het
Soerabaiaas Handelsblad, 'heeft het geschreeuw op waardige wijze beantwoord
door de heer Mussert een tweede audiëntie toe te staan."
Niet ten onrechte zagen de in Indië gevestigde Nederlanders al de
eerste aan Mussert toegestane audiëntie als een aanwijzing dat de gouverneur-generaal
zekere sympathie voor de NSB koesterde.' De Jonge's
houding kwam de belangstelling voor Musserts rondreis ten goede. De
onder Den Haag ressorterende officieren van de Koninklijke Marine
mochten de vergaderingen waar Mussert sprak, niet bezoeken, de officieren
van het Knil wèl en menigeen hunner ging naar Mussert luisteren.
Overal waar de leider van de NSB sprak, trok hij volle zalen. Onder het
gehoor bevonden zich dan vaak Nederlandse bestuursambtenaren - zo
in Palembang, waar de assistent-resident, aldus zijn herinneringen, 'met
innerlijke tegenzin' Musserts betoog volgde, maar 'niet alzo de resident
en de burgemeester en vele anderen', door wie 'gejuicht' werd."
I De Jonge: Herinneringen, p. 323. 2 A.v. p. 313. 'A.v., p. 323. 4 Soerabaiaas
Handelsblad, 14 aug. 1935, aangehaald a.v., p. 320. 5 Kort voor Musserts aankomst
deden zelfs geruchten de ronde dat de Jonge's echtgenote tegen een journalist had
gezegd dat haar man lid was van de NSB en het zou toejuichen indien deze het in
Indië voor het zeggen zou krijgen. 'Het komt mij voor', schreefKerstens, de voorzitter
van de Indische Katholieke Partij, aan een Tweede Kamer-lid van de RKSP, 'dat deze
mededelingen juist zijn' (vast staat dat de Jonge nooit lid van de NSB is geweest),
'omdat dit strookt met alles wat wij van de GG weten.' (brief, 16 juli 1935, van P. A.
Kerstens aan L. J. M. Feber, ARA, archief Kerstens, 20) 6 D. van der Meulen: Hoort
gij de donder niet?, p. 138.
379

TWEE BEWOGEN DECENNIA
Tijdens zijn bezoek sprak Mussert met Zentgraaff. Lid van de NSB
was deze niet, wèl had hij in Bandoeng kort voor Musserts komst het
Centraal Secretariaat van de Indische NSB met een toespraak geopend en
niet onaannemelijk is (D. M. G. Koch maakt er melding van') dat hij aan
Mussert voorstelde dat de NSB hem een plaats zou geven op haar lijst
van candidaten voor de in '37 te houden Tweede Kamer-verkiezingen
- het voorstel werd niet aanvaard.
Ook met de binnen de Indische NSB uitgebroken twisten tussen de
Nederlanders en de Indische Nederlanders kreeg Mussert te maken. Hij
trof een compromis: hij bevestigde dat van een exclusieve binding met
het Indo-Europees Verbond geen sprake mocht zijn en hij benoemde
een Indische Nederlander, ir. A. L. van der Laaken, tot Algemeen Organisatieleider
in Indië; hij was tot de benoeming van deze nogal eigenzinnige
man overgegaan op advies van een oud-BB-ambtenaar, laatstelijk
(nI. in '22-'23) lid van de raad van Nederlands-Indië, A. J. W. Harloff,
die hij inmiddels in Nederland tot zijn gemachtigde voor Indische zaken
had benoemd.'
Na Musserts bezoek groeide het aantal NSB'ers in Indië vrij snel. Er
waren vóór zijn komst naar schatting ca. vijf-en-twintighonderd leden
en begunstigers geweest - daar kwamen nu ca. tweeduizend bij, hetwelk
betekende dat de Indische NSB eind '35 meer leden had dan de Vaderlandse
Club. De grootste groepen bevonden zich in Batavia, Bandoeng
en Medan.
In '3Ó kregen Musserts volgelingen in Indië een nieuwe impuls doordat
in augustus twee vooraanstaande NSB'ers uit Nederland propagandatoespraken
kwamen houden: Hogewind en de meest begaafde spreker
die de NSB rijk was, ds. G. van Duyl. 'Hogewind', aldus ruim een jaar
later de gewestelijk commissaris van de NSB op Sumatra, 'was de man
naar het hart van de planter, van Duyl de man van ... de bezieling." In
alle vijftien bijeenkomsten waar zij spraken, waren rechercheurs van de
PID aanwezig (in die waar Mussert had gesproken, was het niet anders
geweest) - zij rapporteerden aan de procureur-generaal dat zich onder de
aanwezigen tweehonderdvijf-en-twintig Knil-militairen hadden bevonden,
onder wie meer dan honderdtien officieren.
1 D. M. G. Koch: Batig slot, p. I82. 2 Harloff was in '23 gerepatrieerd met de
overtuiging dat, zo had hij het toen uitgedrukt, Indië Nederlands leiding 'eerst over
honderd of honderdvijftig jaar' zou kunnen ontberen. (Raad van Nederlands-Indië:
Notulen, I9 maart I923, in Kwantes, dl. I, p. 351) 3 Brief, 26 okt. I937, van de gewest.
commissaris der NSB op Sumatra aan Mussert (NSB, 8 d).

DE INDISCHE NSB STEUNT DE NEDERLANDSE
Hogewind en van Duyl wezen er in hun contacten vooral op dat de
in mei '37 te houden Tweede Kamer-verkiezingen voor de NSB van
eminent belang waren: dàn moest de partij de grote sprong maken die
in '30 aan de NSDAP in Duitsland was gelukt. Hun betogen hadden in
zoverre succes dat de bedragen welke de Indische NSB naar Utrecht
overmaakte, zeer aanzienlijk stegen: van f 8 000 in '35 en bijna f 16000
in '36 tot bijna f 55000 in '37.' Die stijging hielp niet: in mei '37 (in
Indië had van Starkenborgh inmiddels de Jonge's plaats ingenomen)
werd het stemmenpercentage van de NSB bijna gehalveerd en de partij
verwierf slechts vier van de honderd Kamerzetels.
In Indië wekte die nederlaag grote teleurstelling bij de NSB'ers, zulks
vooralomdat, gelijk vermeld, de actie van de Indische NSB gericht was
op machtsvorming niet in Indië maar in Nederland. Nu, dáár was de NSB
kennelijk op haar retour - wat voor zin had het dan, zich in Indië voor
haar in te zetten? De aanhang groeide niet langer (volgens de gegevens
van het Utrechtse hoofdkwartier had de Indische NSB eind '36 4564
leden en begunstigers, eind '37 4619) en die aanhang had in financieel
opzicht minder voor de beweging over: het naar Utrecht overgemaakte
bedrag daalde van bij na f 55 000 in '37 tot bijna f 24 000 in ' 38.2 Bovendien
werd de Indische NSB in de tweede helft van' 37 door twee zware slagen
getroffen: het bericht dat Hogewind de NSB vaarwel had gezegd en dat
van Duyl, beschuldigd van samen te zweren tegen Mussert, was geroyeerd,
wekte bij veel NSB'ers verbazing en deed sommigen uittreden
- ook deed zich eind '37 een ernstige crisis in de leiding van de Indische
NSB voor.
Die crisis vloeide voort uit het feit dat mr. M. M. Rost van Tormingen
en anderen van '36 af binnen de NSB en in haar organen met kracht de
rassen-beginselen waren gaan verkondigen - maar wat werd, als men 'de
zuiverheid van het bloed' vooropstelde, de plaats van de gemengdbloedigen,
in dit geval de Indische Nederlanders? Beschouwingen die in het
weekblad van de NSB, Volk en Vaderland,en in maandbladen als Ontwakend
Volk verschenen, lokten in Indië protesten uit; de beste propagandist
die de NSB in Indië had, een met een inheemse vrouw gehuwde
Nederlander, zond van der Laaken in november tj-z een briefwaarin hij
schreef dat hem 'het moment gekomen (leek) om de strijd in de Bewe-
1 Onze cijfers zijn gebaseerd op de financiële administratie van het hoofdkwartier
der NSB - volgens de gegevens die de recherche in '40 in het archief van de NSB te
Bandoeng in beslag nam, zou in '37 bijna f 90000 naar Utrecht zijn overgemaakt.
2 Volgens de gegevens van de recherche: ruim f 40000.

TWEE BEWOGEN DECENNIA
ging tegen de ariër-idioten aan te binden' - hij zou voortaan, 'telkens
wanneer een dergelijke imbeciel de beweging blameert door zijn strontkleurige
gedachten te publiceren, even luid' zijn eigen opinie 'de wereld
inbrullen." Ook anderen .protesteerden, sommigen dreigden hun lidmaatschap
te beëindigen. Van der Laaken drong er radiotelefonisch bij
Harloff op aan dat Mussert met een duidelijke uitspraak de onrust zou
bezweren - Mussert legde die uitspraak op I december '37 in een brief
aan van der Laaken neer, waarin het volgende te lezen stond:
'Niet ik maak uit wie Nederlander is, maar ieder doet dat voor zich. Groot-
Nederlanders zijn zij die het Nederlands imperium dragen; niet de huidskleur
is beslissend, maar de geest. De Indo dus, die bewust Groot-Nederlander is, is
dat mede door zijn rasverbondenheid; hij maakt zonder enig voorbehoud als
volwaardig medelid deel uit van de Nederlandse volksgemeenschap. Hij is voor
deze gemeenschap van groter waarde dan de vele klein-Nederlanders wier geest
van ons is vervreemd."
Was van der Laaken met die verklaring tevreden? Wij weten het niet.
Vast staat dat hij, de bevoogding van Utrecht uit moede, op 18 december
op een Landdag te Batavia, waaraan door ca.twaalfhonderd NSB'ers werd
deelgenomen, zonder overleg met Harloff of Mussert een koers insloeg
die dwars tegen Musserts richtlijnen inging: hij oefende scherpe kritiek
uit op het beleid van het gouvernement en kondigde als uitvloeisel
daarvan aan dat de Indische NSB voortaan zou deelnemen aan de verkiezingen.
Voordat het bericht daaromtrent Nederland bereikte, besloot Harloff,
die van mening was dat Indisch-Nederlandse functionarissen van de NSB
overgevoelig hadden gereageerd, van der Laaken een vertrouwelijke
boodschap te zenden: een advies dat hij voortaan bij de keuze van zijn
functionarissen voorzichtiger moest zijn. De boodschapper bracht dat
advies op 17 januari '38 aan van der Laaken over. Daags daarna ontving
deze een telegram van Mussert, inhoudend dat hij op grond van zijn
Landdagrede met onmiddellijke ingang uit zijn functie als Algemeen
Organisatieleider was ontheven. Van der Laaken gaf dat bericht aan de
hoogste NSB-functionarissen op Java door in de vorm dat hij, naar hij
zei, 'uit de beweging was gegooid." Een groot deel van die functionarissen
legde mèt hem prompt het lidmaatschap neer. Van der Laaken liet
I Brief, 27 nov. 1937, van P. B. aan A. L. van der Laaken (NSB, ro a). 2 Brief, I dec.
1937, van Mussert aan A. L. van der Laaken (a.v., 8 d). 3 Brief, 18 jan. 1938, van de
NSB-kringleider te Batavia aan Mussert (a.v., IQ a).

CRISIS IN DE INDISCHE NSB
het daar niet bij zitten: toen hem begin juli een strafproces werd aangedaan
wegens de kritiek op het gouvernement die hij zich op de Landdag
had gepermitteerd, zei hij in zijn verdediging dat hij in emotie had
gesproken omdat hij van de NSB-leiding in Nederland opdracht had
gekregen, zich te ontdoen van alle medewerkers en functionarissen die
met Indisch-Nederlandse of inheemse vrouwen gehuwd waren. 'De
onthulling van ir. van der Laaken zal', aldus het Soerabaiaas Handelsblad,
'het effect hebben, de Indische gemeenschap te genezen van de overtuiging
dat de NSB de Indo-Europeanen welgezind zou zijn."
De nieuwe gewestelijk commissaris van de NSB op Java, de oudkapitein
van het Knil L. Th. Becking (de man die eind '26 de PKI-opstand
in Bantam had beëindigd), overwoog vervolgens, zo schreef hij aan
Mussert, 'alle leugens van v.d. L. recht te zetten middels het uitgeven van
een brochure' - hij liet dat plan varen op advies van Zentgraaff die, aldus
Becking in een brief aan Mussert, 'geen nationaal-socialist' was, maar
'ons toch zeer goed gezind. Hoe hij in zijn hart u eert, daarvoor is wel
het bewijs dat het enige portret dat in zijn studeerkamer hangt, uw portret
was.'2
In november '38 werd Becking die niet voldaan had, genoopt zijn
leidende functie neer te leggen. Zijn opvolger bracht het er niet beter af.
De plaatsvervangend leider van de NSB, C. van Geelkerken, en het
NSB-Tweede Kamerlid M. V. E. ]. H. M. graaf de Marchant et d' Ansembourg,
die in de zomer een rondreis door Indië hadden gemaakt (gouverneut-generaal
van Starkenborgh had geweigerd hen te ontvangen),
waren er niet in geslaagd, de Indische NSB'ers nieuwe bezieling te
schenken. De aantallen leden en sympathisanten liepen terug. Ook de
internationale verhoudingen speelden daarbij een rol. De meeste Europeanen
in Indië voelden zich verbonden met Engeland, welks hulp van
essentieel belang werd geacht als Indië ooit zou worden aangevallen, en
koesterden wantrouwen jegens Duitsland, dat er van verdacht werd
aspiraties te hebben naar Nederlands Nieuw-Guinea, enjegens Japan dat
meer en meer Duitslands bondgenoot werd. Het gevolg was dat, naarmate
Mussert zich duidelijker naast Duitsland schaarde, de Indische NSB
achteruitging. Vooral de wijze waarop in maart ljç Hiders greep naar het
Tsjechische deel van Tsjechoslowakije door de NSB werd goedgepraat,
deed velen in Indië voor het lidmaatschap bedanken. 'Wij hebben',
schreef enkele maanden later een NSB'er uit Medan aan Mussert,?
t Soerabaiaas Handelsblad, 8 juli 1938 (a.v., 10 c). 2 Brief, 22 juli 1938, van 1. Th.
Beeking aan Mussert (a.v.). > Brief, 2 juni 1939, van H. G. aan Mussert (a.v., 13 j).

TW'EE BEWOGEN DECENNIA
'hier in maart in één dag meer verloren dan door de gezamenlijke tot dusverre
door ons gemaakte blunders, namelijk: 1. het gehele ons welgezinde of neutrale
deel der Indische pers; 2. de goodwill van de brede laag der Europese gemeenschap;
3. het enthousiasme en de ijver van het grootste deel onzer leden."
Eind '39 waren er nogmaar I708 leden en I 016 begunstigers over?
en was sterker nog dan vroeger de atmosfeer in de groep vergiftigd door
onderlinge verdachtmakingen en ruzies.
Het in die omstandigheden voortgezet lidmaatschap zou voor vele
leden tragische gevolgen hebben.
*
Jegens de inheemse nationalistische beweging stond Mussert fel afwijzend.
Hij beschouwde zichzelf als een 'Groot-Nederlander' en dat betekende
dat Nederlands gezag over Indië onverkort moest worden gehandhaafd.
'Groot-Nederlanders', had Mussert op 1 december '37 aan van der
Laaken geschreven, 'zijn zij die het Nederlands imperium dragen; niet
de huidskleur is beslissend maar d~ geest.' Die uitspraak had toen betrekking
op de Indische Nederlanders, maar Mussert wilde ook wel Indische
Chinezen, ja zelfs inheemsen als nationaal-socialisten aanvaarden. Tijdens
zijn bezoek in '35 zei hij in een interview met een inheems dagblad
, Mussert beantwoordde deze brief o.m. met te"schrijven: '(Wij) weigeren mee te
doen aan het zo verraderlijk spel van Nederland vazalstaatte doen zijn van Engeland
... Ik behoef u niet te vertellen dat wij evenmin een vazalstaat willen worden van
Duitsland; op dat punt zie ik mijn taak als volgt: doen wat in mijn vermogen is om
de Duitse machthebbers bij te brengen dat het ook voor een Duitsland dat zeer sterk
zou zijn, beter en verstandiger is om een Nederlands imperium te hebben als een
goede vriend en nabuur, dan een Nederland zonder koloniën. Ik vlei mij met de hoop
dat men daarvan iets begint te begrijpen. Natuurlijk begrijpt men dat in Indië in het
algemeen niet en vaart men daar in het kielsop van Engeland nog erger dan hier te
lande en, naar ik vrees, met noodlottige gevolgen op den duur.
Wat mij zo ergert is dit: in Indië leeft men op een vulkaan die iedere dag tot
uitbarsting kan komen en in plaats dat men zich daar concentreert op bijstand aan de
enige die Indië versterken wil, nl. de NSB, kletst en zwetst men over Tsjechoslowakije
waarmee wij niets en niemendal te maken hebben dan alleen dit: een nieuw wapen
tegen de Beweging.' (brief, 16 juni 1939 van Mussert aan H.G., a.v.) 2 In '39 was
nog f 29000 aan Utrecht overgemaakt (volgens de gegevens van de Indische recherche
ruim f 20 000).

MUSSERT EN DE INHEEMSEN
dat Indië een gelijkwaardige plaats in het Nederlands imperium moest
krijgen en dat de inheemsen als 'Indische Nederlanders' zich gelijkwaardig
naast de 'echte Nederlanders' moesten kunnen opstellen.' In juli '38
werd hij iets duidelijker: aan Becking die hem gevraagd had hoe gehandeld
moest worden ten aanzien van een Menadonees die zich nationaalsocialist
voelde, schreef hij dat alle volkeren van de archipel zoals de
Javanen, de Menadonezen en 'de bewoners van de Padangse Bovenlanden'
elk 'hun eigen gebied zullen krijgen met de mogelijkheid tot
uitbreiding. Zij zullen zoveel mogelijk door eigen hoofden worden
geregeerd.' Welnu: 'als een cement dat al deze volkeren bijeenhoudt,
zullen de Groot-Nederlanders werken' - dat zouden ook de in een
Menadonese NSB verenigde Menadonezen kunnen zijn en van die
Menadonese NSB zou de man die zich tot Becking had gewend, lid
kunnen worden - maar die Menadonese NSB was er nog niet. Arme
sollicitant! 'Als Menadonees', aldus Mussert,
'kan hij van de Nederlandse NSB geen lid worden." Maar hij is een goed
imperiumbouwer en dus staat hij bij ons in hoog aanzien. Hoe moeten wij dit
aanzien tot uiting brengen? Donateur is daartoe volkomen ongeschikt. Wij
kunnen hem toch ook moeilijk beschermheer maken! Wat kan dan wèl voor de
niet-Nederlandse imperiumbouwers die onze grote sympathie en achting hebben?
Wilt u daarover eens nadenken ?'3
Dat Musserts abstracte overpeinzingen volstrekt naast de Indische
werkelijkheid stonden waarin aan de zijde der inheemsen de tegen een
Nederlands 'imperium' gerichte nationalistische denkbeelden steeds dieper
wortel schoten, behoeft nauwelijks betoog. Men kan de leider van
de NSB evenwel niet verwijten, dat hij in dat opzicht irreëler dacht dan
Colijn, de Jonge en zovele anderen.
I Aangehaald door S. L. van der Wal: 'De NSB in Nederlands-Indië', Bijdragen en
mededelingen van het Historisch Genootschap, 1968, p. 55. 2 Er waren afdelingen van de
jeugdorganisatie van de Indische NSB, de Nationale ]eugdstorm, die ook Indisch-
Chinese en inheemse jongeren als lid toelieten en d' Ansembourg zei in de zomer van
,38 in een bespreking met hogere kaderleden van de Indische NSB dat 'loyale Inlanders
en Nederlands denkende Chinezen' 'bij hoge uitzondering' lid konden worden.
(verslag z.d., gevoegd bij de brief, 28 sept. 1938, van L. Th. Becking aan A. J. W. Harloff,
NSB, 10 d) 3 Brief, 7 juli 1938, van Mussert aan L. Th. Becking (a.v., 10 c).

Scherper repressie
Wij keren terug naar het Indonesisch nationalisme dat wij in de paragraaf
'Soekarno en de PNI' volgden tot de dag, 2 januari '32, waarop aan
Soekarno, pas vrijgelaten uit gevangenschap, een jubelende ontvangst
werd bereid op het Indonesia Raya-congres te Soerabaja. In de toespraak
die hij er 's avonds hield, had hij als 'uw leider die de toorts vasthoudt',
er zijn teleurstelling over uitgesproken dat zich binnen de nationalistische
beweging, voorzover deze op de grondslag stond van de non-coöperatie,
verdeeldheid had voorgedaan: naast de op I mei '3I opgerichte Partai
Indonesia, de Partindo, die als een voortzetting gezien mocht worden van
de PNI waarvan hij de inspirerende voorzitter was geweest, was eind' 3I
onder voorzitterschap van de pas uit Nederland teruggekeerde Sjahrir de
PNI-Baroe (de Nieuwe PNI) ontstaan. Met klem had Soekarno op herstel
van de eenheid aangedrongen, hij was, had hij gezegd, bereid er zijn
leven voor op te offeren.
Men had hem toegejuicht, extatischer wellicht dan ooit, omdat hij
voor zijn overtuiging had geleden: twee jaar eenzame opsluiting had hij
achter de rug.
Wat was het verschil tussen de Partin do en de PNI-Baroe? De twee
groeperingen waren het eens over het te bereiken einddoel: een onafhankelijk
Indonesië - zij verschilden van mening over de taak die zij als
aanloop daartoe ter hand wilden nemen. De Partindo wilde van meet af
aan de weg volgen van de agitatie, de PNI-Baroe eerst die van de
scholing.' Sjahrir en vooral diens (begin '32 nog in Nederland vertoevende)
politieke leermeester Hatta waren van mening dat voortgezette
agitatie er slechts toe zou leiden dat de voormannen zouden worden
gearresteerd en verbannen, waarna hun beweging even ontredderd zou
achterblijven als met de PNI na de arrestatie van Soekarno c.s.het geval
was geweest; hun opinie was dat de nationalistische beweging de eerste
jaren haar krachten moest concentreren op de vorming van een breed,
goedgeschoold kader - was dat kader er eenmaal, dan zouden de plaatsen
van uitgeschakelde voormannen onmiddellijk door andere voormannen
ingenomen kunnen worden. Ook wilden zij die scholing een socialistische
inhoud geven: het onafhankelijke Indonesië moest een socialistisch
1 Dat kwam, gelijk vermeld, al in de naam tot uitdrukking: PNI was de afkorting
van Pendidikan Nasional Indonesia, Nationaal Indonesisch Vormingsverbond. Men sprak
in Indië veelal van de 'PNI-Pendidikan' of van de 'PNI-Baroe' - wij zullen die laatste
naam aanhouden.

SOEKARNO WEER IN ACTIE
Indonesië worden. De Partindo daarentegen was niet een groepering van
socialisten maar van nationalisten die, wijzend op de euvels van de
koloniale samenleving, grote inheemse volksmassa's in beweging wilde
brengen, precies zoals de PNI had gedaan.
Dit verschil tussen de Partindo en de PNI-Baroe viel samen met (en
was tegelijk de uitdrukking van) een verschil in persoonlijkheden: Seekarno,
de 'romantische revolutionair', was flamboyant, een in wezen in
de Javaanse mystiek gewortelde agitator met groot begrip voor de kracht
van de Islam - Hatta en Sjahrir waren meer gereserveerde, Westersgevormde
intellectuelen, afkerig van demagogie, en Sjahrir was bovendien
van de Islam vervreemd. Juist het demagogisch element in Soekarno's
persoon en optreden werd door de twee voormannen die in Nederland
gestudeerd hadden (Sjahrir had er zijn studie in de rechten niet
afgemaakt), als een gevaar beschouwd - Soekarno van zijn kant zag Hatta
en Sjahrir als studeerkamer-geleerden die niet beseften dat in de politiek
niets te bereiken valt zonder contact met de brede massa.
*
Na zijn toespraak in Soerabaja, 2 januari' 32,zocht Soekarno onmiddellijk
contact met Sjahrir. 'Soekarno is vrij', schreef deze op 4 januari aan een
relatie in Nederland in een brief die door de PID in Indië (of door de
Centrale Inlichtingsdienst in Nederland) werd onderschept,
'en gaat een nieuwe partij oprichten, met de bedoeling om de bestaande twee
groepen der oude PNI weer tot elkaar te brengen. Ik heb hem gesproken en hij
heeft gesmeekt haast om medewerking van mijn kant. Ik heb hem desondanks zakelijk
kunnen beantwoorden, hem aangeraden om onze positie, ons standpunt te
bestuderen. Het wordt nu heel erg moeilijk voor ons, omdat het overgrote deel
van de bij ons aangeslotenen fanatieke aanhangers van Soekarno zijn en zo gauw
mogelijk weer met hem vereend willen zijn, met het gevaar zelfs, dat zij van de
door ons zo moeizaam opgebouwde principes weglopen. Men spreekt nu onder
ons al van de Soekarno- en de Hatta-stroming .... Ik verwacht dat Soekarno
gewoon de oude lijn zal volgen ... Toch kunnen wij hem niet zonder meer laten
gaan. Hij heeft het volk een paar jaar lang gefascineerd en zal dat ook nu weer
doen, hij blijft vooralsnog een overheersende politieke factor."
I Brief, 4 jan. 1932, van Sjahrir aan M. Tas-Duchateau, aangehaald in de brief, 19 aug.
1933, van de proc. gen. aan de Jonge, in Kwantes, dl. III, p. 872-73.

TWEE BEWOGEN DECENNIA
Enkele maanden lang hield Soekamo zijn pogingen vol om van de
Partindoen de PNI-Baroe,één nieuwe partij te maken. Hij had geen succes:
Sjahrir wist een deel van zijn aanhang bijeen te houden en Soekarno
moest dus kiezen bij welke partij hij zich zou aansluiten. Hij koos de
Partindo, hield zich eerst korte tijd ietwat op de achtergrond maar werd
in april '32 tijdens het tweede congres van de Partindo dat in Soerabaja
plaatsvond, tot voorzitter van het hoofdbestuur gekozen. Onder zijn
invloed werd een nieuw program van eisen opgesteld dat o.m. behelsde
dat alle democratische grondrechten in volle omvang zouden worden
ingevoerd, de exorbitante rechten, het passenstelsel en de ongelijkheid
in de rechtsbedeling opgeheven, het Indonesia Raya als volkslied erkend,
de resterende particuliere landerijen aangekocht, de belastingen hervormd,
de herendiensten volledig afgeschaft, de inheemse vakbonden
erkend - ook moesten het onderwijs en de geneeskundige hulp kosteloos
worden en dienden de fabrieken voor opium en alcoholische dranken te
worden gesloten.
In de tweede helft van '32 ontplooide de Partindo niet veel activiteit
maar in de eerste maanden van '33 (de partij had toen ca.veertienduizend
leden) werden in tal van plaatsen op Java vergaderingen belegd waarin
gepoogd werd de in het program gestelde eisen in het publiek te verkondigen.
In februari-maart maakte Soekarno een tournee door Midden-
Java waar hij op zeventien vergaderingen het woord wilde voeren; twee
daarvan mochten niet doorgaan en op zeven andere werd door de
aanwezige rechercheurs voortzetting van de bijeenkomst verboden - het
uiten van de woorden 'imperialisme' of 'kapitalisme' was daar al voldoende
voor geweest. In de eerste helft van juli hield de Partindo drie
openbare vergaderingen in Soerabaja waar zij toen omstreeks tweeduizend
leden had (het totale ledental was tot ca. twintigduizend gegroeid).
Alle drie werden door de politie die inmiddels het toezicht op bijeenkomsten
van de Partindo en PNI-Bóroe verscherpt had, ontbonden, 'hetgeen',
zo rapporteerde de gouverneur van Oost-Java aan gouverneurgeneraal
de Jonge,
'slechts met veel moeite en onder gejoel en gehoon der menigte kon geschieden.
Een climax in het morrend verzet tegen de politie is duidelijk te bespeuren: bij
het uiteendrijven van de laatste vergadering moest zelfs van de gummistok
worden gebruik gemaakt."
, Brief. 22 juli 1933. van de gouverneur van Oost-Java aan de Jonge in a.v.. p. 852.

SOEKARNO OPNIEUW GEARRESTEERD
Eind juli werd in een in Bandoeng gehouden bestuursvergadering van
de Par/indo besloten, een z.g. stootbrigade van jongeren I te belasten met
contraspionage-werkzaamheden 'door', aldus de procureur-generaal
(kennelijk hadden hem van PlO-spionnen afkomstige berichten bereikt)
'de huizen van politie- en bestuursambtenaren te schaduwen, teneinde
de personen te leren kennen die diensten voor die ambtenaren verrichten'";
leden van de stootbrigade zouden die personen dan moeten volgen
teneinde hun identiteit vast te stellen.
Midden augustus kwam de procureur-generaal tot de conclusie dat, zo
stelde hij op schrift, Soekarno's 'demagogische kracht nog allerminst was
afgenomen, want van heinde en ver kwamen de lieden, vaak in groten
getale, om de leider te horen', en bovendien begon hij in zijn propaganda
'meer en meer naar links over te hellen'.' Voor een tweede proces-
Soekarno voelde de procureur-generaal niets, zijn overtuiging was, 'dat
thans (na de voorgeschiedenis van de jaren 1929 t.m. 1931) nog slechts
één middel overblijft om zowel de bevolking als de overheid afdoende
tegen deze voor de openbare rust en orde hoogst gevaarlijke en onverbeterlijk
gebleken volksmenner te beschermen': internering ergens in
Indië.'
De Jonge en de Raad van Nederlands-Indië verenigden zich met dat
voorstel, Soekarno's gangen werden door spionnen van de PlO gevolgd
en toen hij in de vroege ochtend van I augustus '33 het huis verliet van
Mohammed Hoesni Thamrin, die sinds '27 als lid van de Volksraad van
grote sympathie voor de nationalisten had getuigd, werd hij gearresteerd
en opnieuw naar de Soekamiskin-gevangenis overgebracht - nog diezelfde
dag werd namens het gouvernement in de Volksraad verklaard dat
zijn internering 'in overweging (was) genomen."
Tegelijkertijd werd, gelijk reeds vermeld, voor de Par/indo en de
PNI-Baroe het vergaderrecht beperkt - van oktober af konden zij in het
geheel niet meer vergaderen; ook was in de eerste negen maanden van
'33 het toezicht op de inheemse pers verscherpt en waren talrijke redacteuren
van inheemse bladen tot gevangenisstraf veroordeeld. Het was
duidelijk: oppositie tegen het gouvernement die een agitatorisch karakter
had, werd niet langer geduld.
I Met de vorming van dergelijke brigades die, als ze geen vertrouwelijke opdracht
hadden, een uniform droegen, was in juni op voorstel van Soekarno een begin
gemaakt. 2 Brief, 19 aug. 1933, van de proc. gen. aan de Jonge, a.v., p. 879. 3 A.v.,
p.875-76. 4 A.v., p. 882-83. 5 A.v., p. 867.

TWEE BEWOGEN DECENNIA
*
Het bericht van zijn mogelijke internering drong spoedig tot Soekarno
door. Internering waar? Wellicht in Boven-Digoel? Daar zou hij, naar
hij vreesde, verkommeren. De eerste twee jaar gevangenschap in Soekamiskin
waren hem een boze droom geworden, maar deportatie naar het
verlaten oord midden in het oerwoud van Nieuw-Guinea leek hem nog
erger. Hij had sinds zijn vrijlating het riskant bedrijf van agitator hervat
- twijfel aan de zin van wat hij had ondernomen, ging hem nu kwellen:
hij had de verdeeldheid in het kamp der non-coöperatoren niet kunnen
bezweren, zijn actie had in de inheemse samenleving minder weerklank
gevonden dan in de PNI-periode en van grote inheemse protestbewegingen
tegen het harde bewind van gouverneur-generaal de Jonge was
geen sprake geweest. Na zijn eerste arrestatie had hij naar een proces
kunnen toeleven waar hij, het gouvernement aanklagend, een heldenrol
zou spelen en met zijn woord de brede massa bereiken - nu moest hij
verwachten dat hij binnenkort als gevangene naar een schip zou worden
gebracht dat hem voor onbepaalde tijd scheiden zou van zijn geliefd Java,
van zijn ouders, wellicht ook van vrouwen kind, en in elk geval van de
massa der inheemsen wier betuigingen van aanhankelijkheid, wier toejuichingen
de bron van zijn politieke energie waren geworden.
Zijn weerstandskracht verliet hem - hij die zo vaak had uitgeroepen,
zijn leven veil te hebben voor de nationalistische beweging, besloot die
beweging de rug toe te keren, hopend dat het gouvernement hem dan
in staat zou stellen, als architect in de samenleving terug te keren. Dat
vroeg hij als gunst in een brief d.d. 30 augustus aan de procureur-generaal.
'Ik beloof', schreef hij o.m.'
'om verder mij terug te trekken uit het politieke leven ... Als garantie diene deze
brief: zo ik ooit woordbreuk mocht plegen, publiceer dàn deze regelen en laat
mij onmiddellijk interneren ... Woordbreuk kan mij slechts schaden; deze brief,
gepubliceerd, betekent immers mijn maatschappelijke dood ... De hele Indonesische
beweging van alle schakering zomede de hele Indonesische maatschappij
zal mij met hoon overladen en op mij spuwen.'
Er kwam geen antwoord.
Acht dagen later, 7 september, schreef hij een tweede brief.' Nu ging
hij er accoord mee dat het gouvernement desgewenst een verklaring zou
I Tekst in a.v., dl. IV, p. 37-39. 2 Tekst in a.v.,p. 39-41.
390

SOEKARNO SMEEKT OM VRIJLATING
publiceren waaruit zou blijken dat het initiatief inzake een mogelijke
vrijlating bij hèm lag; die verklaring zou, schreef hij, kunnen luiden:
'Bij de regering is een verzoek binnengekomen van ir. Soekarno om op vrije
voeten te worden gesteld, met de belofte om zich verder te onthouden van alle
politieke actie.'
Weer geen antwoord.
Twee weken later, 21 september, schreef hij een derde brieft waarbij
twee andere brieven waren gevoegd: een aan het hoofdbestuur van de
Partindo, een aan zijn vrouw; het hoofdbestuur zou lezen dat hij als
voorzitter en lid uit de partij trad, zijn vrouw dat zij 'de deuren van ons
huis (moest) sluiten voor alle politiek.' 'Ik snik voor u en de regering de
bede uit, laat mij terug naar mijn vrouwen kind en moeder', stond in
zijn eigen brief
Nog steeds geen antwoord.
'In wanhoop en smart' richtte hij op 28 september zijn vierde brief tot
de procureur-generaal." Hij gaf het gouvernement verlof, bekend te
maken dat hij het lidmaatschap van de Partindo had neergelegd -
'ik ben zelfs bereid om reeds nu, vanuit mijn smartelijke gevangenschap, ... een
artikel te schrijven voor publikatie in Maleise bladen, behelzende een afkeuring
van verkeerde beginselen of tendenzen in de huidige volksbeweging en een
aanwijzing naar constructieve banen ... Ik heb misdreven, maar ik heb berouw;
schenk mij vergiffenis en laat genade voor recht gaan. Ik werp me voor u en de
regering neder om verlossing uit mijn lijden.'
De twee brieven die Soekarno bij zijn derde brief had gevoegd,
werden eind oktober aan de geadresseerden doorgezonden. Het gouvernement
maakte bekend dat hij uit de partij was getreden, zijn spijt had
betuigd over zijn vroegere activiteit en zich bereid had verklaard, voortaan
met het gouvernement samen te werken; die bekendmaking werd
door het bestuur van de Partindo in een eigen bekendmaking bevestigd.
De reactie in de inheemse pers was zoals Soekarno had voorzien: geen
enkel blad had een goed woord voor zijn verbijsterende omzwaai over.
Inmiddels had de Raad van Nederlands-Indië, aan welk college Soekarno's
vier brieven waren voorgelegd, zich op verzoek van de Jonge
bezig gehouden met de vraag hoe ten aanzien van Soekarno gehandeld
1 Tekst in a.v., p. 41-42. 2 Tekst in a.V.,p. 42-43.
391

TWEE BEWOGEN DECENNIA
moest worden. De Raad had op 13 oktober een unaniem advies uitgebracht':
het was ongewenst, Soekarno op vrije voeten te stellen; de Raad
nam aan dat hij wellicht toch weer aan politieke actie zou gaan meedoen
en hield het bovendien voor mogelijk dat zijn invrijheidstelling bij 'een
deel der linkse massa' de indruk zou vestigen, 'dat ir. Soekarno de
regering om de tuin heeft geleid of dat hij min of meer onkwetsbaar is,
althans dat de regering hem niet aandurft'; de Raad gaf in overweging,
Soekarno te interneren in Endeh, de hoofdplaats 'van het eiland Flores,
waar 'door de arbeid der Rooms-Katholieke missie en bouw van huizen
en bruggen wel enig werk voor (hem) te vinden is.'
De Jonge ging met dat advies accoord - eind december maakte het
gouvernement bekend dat Soekarno op Flores zou worden geïnterneerd.
Die bekendmaking had het effect van een rehabilitatie.
Sommigen van zijn aanhangers hadden het bericht dat hun aanbeden
leider zijn overtuiging verloochend en zijn beloften, aan de beweging
gedaan, niet gehouden had, als een teken van tijdelijke zwakte gezien en
concludeerden nu uit het feit dat hij niet in vrijheid gesteld maar
geïnterneerd werd, dat, hij zijn weerstandskracht had herwonnen - anderen
hadden van meet af aan geweigerd aan het bericht geloof te
hechten; zij hadden het, schreef een inheems dagblad begin januari '34,
beschouwd als 'uit de duim gezogen, [als] een middel om zijn naam te
bekladden opdat het volk hem zal haten en wantrouwen."
Van haat en wantrouwen was, schijnt het, begin '34 geen sprake meer
en na haar eerste reactie, eind oktober '33, onthield de inheemse pers zich
van aanvallen op Soekarno. Het feit van zijn ballingschap kwam zijn
naam ten goede, zij het dat de herinnering aan zijn knieval voor het
gouvernement bij Hatta en Sjahrir en wellicht ook bij sommige anderen
de overtuiging versterkte dat zijn persoonlijkheid minder stabiel was dan
velen gemeend hadden en waren blijven menen.
*
Hatta was in augustus '32 naar Indië teruggekeerd en had van Sjahrir het
voorzitterschap van de PNI-Baroe overgenomen. Het verging hun beiden
niet beter dan Soekarno.
De aanhang van de PNI-Baroe bleefklein: ca.duizend inheemsen, allen
stedelingen, werden er lid van. De groep maakte ernst met haar doelstel-
1 Tekst in a.v., p. 44-46. 2 Aangehaald a.v., p. 48.
392

· HATTA EN SJAHRIR GEARRESTEERD
ling en poogde inderdaad, uitgaande van het beginsel der non-coöperatiel,
om haar kader te scholen dat in een later stadium leiding moest
geven aan pogingen om zich van het Nederlands gezag te ontdoen. Nog
geen zeven maanden na de arrestatie van Soekarno sloeg het gouvernement
toe: in de vroege ochtend van 25 februari '34 werden op meer dan
veertig adressen van de PNI-Baroe invallen gedaan en zes leidende
figuren, onder wie Hatta, Sjahrir en een derde, die in ons volgende deel
nog ter sprake komt: Boerhanoeddin, werden gearresteerd. Sjahrir stond
toen op het punt om naar Nederland terug te keren teneinde zijn studie
in de rechten af te maken - hij was in die tijd ondergedoken maar de
PID had hem kunnen schaduwen nadat hij op 23 februari een telegrafische
postwissel uit Nederland had ontvangen, bedoeld om zijn overtocht te
financieren, De zes gearresteerden werden eind '34 naar Boven-Digeel
gedeporteerd - van belang was daarbij dat de Jonge en de procureurgeneraal
Hatta en Sjahrir min of meer als communisten beschouwden
(de betekenis van hun breuk met de Perhimpoenan en met de Moskou'se
Anti-koloniale Liga was tot de Nederlandse autoriteiten niet doorgedrongen)
en dus als nog gevaarlijker figuren dan Soekarno,
*
Hatta en Sjahrir bleven ruim eenjaar in Boven-Digeel geïnterneerd maar
werden in februari '36 bij besluit van de Jonge naar een ander, minder
kwalijk interneringsoord overgebracht: het eiland Banda in de Molukken,
waar Tjipto Mangoenkoesoemo toen al meer dan acht jaar in
ballingschap le~fde. Zij hadden onderling veel contact en volgden vooral
de internationale politiek met grote aandacht. Meer en meer gingen zij
zich zorgen maken over het zuidwaarts oprukken van Japan dat in een
oorlog met China gewikkeld was, alsook over de versterking, in Europa,
van de positie van het fascistische Italië en het nationaal-socialistische
Duitsland. Zij voorzagen een wereldoorlog waarin Japan zou trachten,
zich van Nederlands-Indië meester te maken. Eind maart '38 (de Spaanse
burgeroorlog was ruim anderhalf jaar gaande en Hitler had zojuist
Oostenrijk geannexeerd) schreef Sjahrir:
1 Toen Hatta zich in november ']2 bereid verklaarde, een uitnodiglng van de OSP
te aanvaarden om een van haar candidaten te zijn bij de in april '33 te houden Tweede
Kamer-verkiezingen, werd zijn besluit door de Partindo alsook in kringen van de
PNI-Baroe scherp afgekeurd; hij trok zijn bereidverklaring toen in.
393

TWEE BEWOGEN DECENNIA
'In een afzonderlijke oplossing van de Spaanse of Pacific-crisis geloof ik nu al
lang niet meer ... De situatie is nu zó dat het krankzinnig zou zijn, te denken
en te doen alsof er niets veranderd is, zolang wij maar een kolonie van Nederland
blijven ... De nationalistische propaganda in antithese tot de Nederlandse overheersing
(kan) niet meer de voornaamste taak van onze beweging zijn. Er (is)
een groter, directer en dankbaarder taak ... gekomen waardoor de noncoöperatie
opgeborgen kan worden, tijdelijk of voorgoed, dat weten wij nu nog
niet.
Er gaat immers een reële basis van samenwerking ontstaan tussen Nederland
. en Indonesia, want de verhoudingen in de wereld van nu vormen niet alleen een
bedreiging van het Nederlandse rijk maar ook van elk toekomstig zelfstandig
Indonesia ... Duidelijk (is) dat wij ondubbelzinnig in hetzelfde kamp moeten
gaan staan als Holland, omdat er nu grotere antithesen zijn ontstaan die de
antithese tussen Holland en Indonesia overschaduwen en minder belangrijk maken
.
. . . Wij zijn nu weerloos, weerlozer nog dan Nederland zelfs zonder diens
bondgenoot Engeland. Wij zijn dus genoodzaakt bondgenoten te vinden of te
maken. : . Als dat inzicht baanbreekt, dan is ook de mogelijkheid tot samenwerking
er, want dan zullen beide leden van dit bondgenootschap elkaar vrijwillig
en bewust nodig hebben."
Men ziet: hij gaf het ideaal van een 'zelfstandig Indonesia' niet prijs
wèl hield hij voor dat land nauwe samenwerking met Nederland
geboden en ter voorbereiding daarvan wilde hij het beginsel van de
non-coöperatie loslaten, 'tijdelijk of voorgoed, dat weten wij nu nog
niet.'
Uit een op grond van Sjahrirs opvattingen geschreven artikel werden
deze gedachtengangen in april '39 bekend aan het Haagse departement
van koloniën, hetwelk de Algemene Secretarie te Buitenzorg inlichtte.
Sjahrir ontving geen enkele reactie.
*
In tegenstelling tot Hatta, Sjahrir en Tjipto leefde Soekarno op Flores in
intellectuele eenzaamheid. Zijn tweede vrouw was een sterke persoonlijkheid
maar weinig ontwikkeld en hij kon op Flores ook verder geen
gesprekspartners vinden die van zijn niveau waren. Vaak verveelde hij
zich. Ter afleiding vertaalde hij een biografie van Koning Ibn Saoed van
, Sjahrir: Indonesische overpeinzingen, p. 177-80.
394

SOEKARNO IN BALLINGSCHAP
Saoedi-Arabië en schreef hij een dozijn amateurtoneelstukken die ook
werden opgevoerd. Opnieuw verdiepte hij zich in de Islam waarbij hij
tot de conclusie kwam dat deze grondig gemoderniseerd moest worden.
In de loop van '37 kreeg hij in toenemende mate last van malaria
- gouverneur-generaal van Starkenborgh kon toen in februari '38 goedvinden
dat hij overgeplaatst werd naar Benkoelen (Zuid-Sumatra). De
reisroute daarheen werd geheim gehouden. 'Indien', aldus in mei '38 een
te Soerakarta verschijnend inheems weekblad,
'het bestuur de menigte zou hebben toegestaan hem te verwelkomen of indien
ir. Soekarno per nachttrein van Soerabaja naar Batavia zou zijn vervoerd, is het
zeker dat, al was het te middernacht gebeurd, de mensen van alle kanten naar elk
station zouden zijn toegestroomd." '
Niet anders ging het op Zuid-Sumatra waar Soekarno, die in Benkoelen
het vroegere paleis van Governor Raffles bewoonde (hij ontving er
een ruime gouvernementstoelage van f ISO per maand), af en toe reizen
in de omgeving mocht maken. 'Zijn charisma', aldus de controleur van
Benkoelen, dr. L. G. M. Jaquet,
'was zodanig dat een overigens volkomen loyale bevolking bij de stations van
de Zuid-Sumatra Spoorweg waar Soekarno op doorreis naar Benkoelen langskwam,
op de knieën lag te sembah'en (het brengen van een zeer beleefde
Indonesische groet)."
Wat Soekarno's opvattingen betreft: hij zette zich in de afdeling-
Benkoelen van de Mohammadijah actief voor de gelijkstelling van de
vrouw in (en wekte daarmee aanstoot bij meer orthodoxe Islamieten) en
ook hij ging meer en meer vrees koesteren voor het Japanse imperialisme.
In de tweede helft van '38 kon Jaquet hem regelmatig bezoeken - deze
beschreef Soekarno later als' een charmant man, artistiek begaafd, belezen
en intelligent', 'in de eerste plaats een political animal en een mengeling
van marxist, mysticus, modernisator en Islamiet'." Bij het eerste bezoek
kwam Jaquets dissertatie over de industrialisatie van Japan ter sprake. 'Hij
heeft mij', aldus Jaquet,
'met wetenschappelijke argumenten zijn grote terughoudendheid jegens Japan
, Adil, 21 mei 1938, aangehaaldin de brief, 8 juni 1938, van de adviseurvoor inlandse
zaken aan van Starkenborghin Kwantes,dl. IV, p. 517. 2 L. G. M. Jaquet: Aflossing
van de wacht, p. 23. 3 A.v., p. 22.
395

TWEE BEWOGEN DECENNIA
aangetoond. Japan als arm land zou bij overname van bestuur over Nederlands-
Indië hetzelfde moeten doen als Nederland in een vroegere periode had gedaan,
namelijk eerst voldoende winst maken uit goedkope grondstoffen en arbeidskrachten,
voordat men aan investeringen die Indonesië zelf ten goede zouden
komen, zou kunnen toekomen. Met andere woorden: de klok zou worden
teruggedraaid."
Soekarno sprak zich voorts tegen handhaving van het adat-gezag uit
]aquet achtte die handhaving noodzakelijk. 'Ik ben', schreef deze
verder,
'toen wèl onder de indruk gekomen van de woorden die hij die eerste avond bij
het afscheid zei: hij dacht wel dat wij het politiek oneens zouden zijn, doch hij
had het bijzonder op prijs gesteld dat ik hem toch als volwaardig mens tegemoet
trad. Op mijn reactie dat politiek meningsverschil een volwaardig menszijn niet
aantastte, antwoordde hij dat hij het juist zo op prijs stelde dat het voor mij
blijkbaar vanzelfsprekend was, maar dat hetzelfde zeker niet voor vele van mijn
landgenoten gold."
Begin '39 verbood een nieuwe resident aan ]aquet het voeren van
gesprekken met Soekarno die verder gingen dan het zuiver-zakelijke.
*
Na de uitschakeling van Soekarno, resp. Hatta en Sjahrir, leidden de
Partindo, resp. de PNI-Baroe slechts een kommervol bestaan. De fut was
er uit. Bovendien werd politieke actie van maand tot maand moeilijker.
Artikel 153 bis hing als een zwaard van Damocles boven elke radicale
voorman die zich in woord of geschrift wilde uiten. Niet alleen gouvernementsdienaren
mochten geen lid meer zijn van de twee genoemde
organisaties (èn van de twee Islamietische die op West-Sumatra actief
waren geweest), maar het grote bedrijfsleven volgde het door het gouvernement
gegeven voorbeeld: iedere inheemse van wie bekend werd
dat hij aan de zijde stond van nationalistische groeperingen die het
beginsel der non-coöperatie huldigden, werd zonder pardon ontslagen
en daarmee brodeloos gemaakt. Van eind '34 afbezat het gouvernement
voorts de bevoegdheid om alle brieven, telegrammen en pakketten te
1 A.v., p. 21. 2 Av., p. 22.
.:'
396

VERVOLGING VAN DE 'PARTINDO' EN DE 'PNI-BAROE'
openen en alle telefoongesprekken af te luisteren en bezat de politie het·
recht om besloten vergaderingen bij te wonen. Die politie 'arresteerde',
aldus J. M. Pluvier,
'leden van de Par/indo en de PNI-Baroe als zij met meer dan twee bijeen waren;
zij joeg vergaderingen van j eugd- en vrouwenverenigingen uiteen op vermoeden
dat een dier partijen er achter zat; zij deed huiszoekingen; kortom: een normaal
verenigingsleven was niet meer mogelijk."
Ondergronds trachtte de kleine PNI-Baroe haar activiteit voort te
zetten - nog in de herfst van '37 en in die van '39 (tijdens van Starken-.
borghs bewind dus) werden bestuursleden gearresteerd en naar Boven-
Digoel gedeporteerd. De zoveel grotere Par/indo gaf eind '34 het beginsel
van de non-coöperatie op maar kon zich op die nieuwe grondslag niet
opnieuwontplooien - in november' 36 besloot zij zichzelf te ontbinden.
*
De jaren '27 tot '34 zijn de jaren geweest waarin, ziet men naar Indië als
geheel, in het inheemse politieke leven de toon werd aangegeven door
de drie groeperingen die op de basis van de non-coöperatie stonden: eerst
de PNI, vervolgens de Partindo en de PNI-Baroe. Aan alle drie werd door
het gouvernement het voortbestaan onmogelijk gemaakt. Een Pyrrhusoverwinning!
'There is no doubt', schrijft de Australische historicus John
Ingleson, 'that they permanently and decisively altered the direction of the
nationalist movement. They overcame the political inertia jollowing the PKI's
suppression at the beginning oj 1927 and in just seven years developed among a
broad section oj at least urban Indonesians an intense pride in an Indonesian
political and cultural identity. It was impossible after 1928 jor any Indonesian
political group to be regarded as nationalist unless it advocated complete indepen-
dence and the creation of a united Indonesian nation . . . The symbols oj
nationalism created in these years' (de rood-witte vlag en het Indonesia Raya)
'and the broad notion of what Indonesia was ... gained acceptance by cooperators
and non-cooperators alike. In a colony of such ethnic, cultural and linguistic
diversity as Indonesia this, on its own, was a remarkable achievement
. . . Party literature was perhaps read by a small minority but the simple idea oj
, J. M. Pluvier: Overzicht, p. 62.
397

TWEE BEWOGEN DECENNIA
'merdekd and the concept of Indonesia was spread through word of mouth by the
party-faithful in towns and villages" - trouwens (en gelijk eerder opgemerkt),
ook de Taman Siswo-, de Mohammadijah- en de overige 'wilde
scholen' speelden in dat opzicht een belangrijke rol: er begon een
nationalistisch-gezinde jeugd op te groeien welker opvattingen en dadendrang
een toenemende druk gingen uitoefenen op de ouderen.
En er moet nog een belangrijk gevolg worden vermeld dat uit de
gebeurtenissen van '27 tot '34 was voortgevloeid: de Indonesische nationalistische
beweging ('beweging' in de ruimste zin des woords genomen)'
had een leidersfiguur gekregen, een kristallisatiepunt voor alle Messiaanse
aspiraties: Soekarno. Niet met de inheemse bestuurders, niet met de
regenten en andere volkshoofden werd door velen de toekomst geassocieerd,
maar met hèm, de banneling eerst op Flores en vervolgens in
Benkoelen.
*
Midden augustus '36 kwam de Jonge in conferentie bijeen met de
hoofden van het Nederlands en van het inheems bestuur op Java: drie
gouverneurs, alle residenten en alle regenten. 'Over de politieke toestand
heeft de Landvoogd', aldus het verslag der conferentie",
'weinig te zeggen. In het algemeen is er reden tot tevredenheid. Al is een kleine
opleving van onrust hier en daar te verwachten ... , waakzaamheid en zo nodig
beraden en rustig ingrijpen zullen dit zonder twijfel kunnen beheersen.
Als hij terugziet op de afgelopen vijf jaar, is Zijne Excellentie eigenlijk
verbaasd over het weinige dat nodig is geweest om orde en rust te handhaven.
Maar wanneer hij Zich dan bepaalt tot het heden en Zich realiseert dat hij Zich
temidden van het gehele regentencorps bevindt, verdwijnt deze verbazing. Immers,
dit goede, rustige, geduldige volk, bestuurd door mannen van positie en
aanzien als die der regenten, moet in vrede kunnen leven, als men de weinige
kwaadwillende elementen slechts weet te beheersen.'
Enkele regenten die vervolgens aan het woord kwamen, trokken, elk
voor hun ressort, de bodem onder dit optimistisch en zelfingenomen
betoog weg. De regent van Bandoeng (West-Java) noemde het wel
I John Ingleson: Road to exile, p. 229-31. 2 Tekst in Kwantes, dl. IV, p. 349 a.v.

DE JONGE IS TEVREDEN
'verheugend, dat thans de gevaarlijke, extreem-linkse politieke activiteit
aan banden is gelegd', maar, waarschuwde hij, 'het aantal personen in de
verschillende lagen der inheemse samenleving, dat zogenaamd 'bewust'
wordt, neemt vrij snel toe.' De regent van Magelang (Midden-Java)
merkte op dat 'de voormannen der politieke bewegingen' wel degelijk
actief waren gebleven en 'door fusie een krachtiger eenheid' trachtten te
vormen. 'Ook de vak- en godsdienstige verenigingen mengen zich meer
en meer in de politieke vraagstukken', en hij meende 'er op te moeten
wijzen dat, hoezeer de doelstellingen der verschillende verenigingen
uiteenlopen, bij alle een streven in één richting te onderkennen valt,
namelijk naar het Indonesia Merdeka ... De regering vertrouwe niet teveel
op de huidige rust, die zou kunnen blijken 'de stilte voor de storm' te
zijn.' De regent van Blitar (Oost-Java) tenslotte, noemde 'de politieke
toestand in zijn ressort ... in wezen niet zo rooskleurig. Ex-communisten
voeren overal een ondergrondse actie ... In het Blitar'se bestaan ook
verschillende soorten van de Ratoe Adi/-beweging ... Omverwerping van
het bestaande gezag (ligt) in de beginselen opgesloten.'
Voor elk van de drie provincies van Java sprak dus slechts één regent.
Dat zal wel op een onderlinge afspraak berust hebben. De adat schreef
gereserveerdheid voor iI1het uiten van kritiek op wat superieuren hadden
betoogd. Hier had de Toean Besar getuigenis afgelegd van grote tevredenheid
- de regenten lieten het bij drie in hoffelijke termen vervatte
terechtwijzingen.
Vier weken later, 17 september '36, droeg de Jonge zijn functie over
aan de man die zou blijken de laatste gouverneur-generaal van Nederlands-Indië
te zijn.'
Van Starkenborgh
Wij hebben in dit en in het vorige hoofdstuk maar kort stilgestaan bij
de eerste vijf gouverneurs-generaal die met het geleidelijk ontwakend
Indonesië te maken kregen: Idenburg, van Limburg Stirum, Fock, de
Graeff en de Jonge - over van Starkenborgh willen wij uitgebreider zijn,
aangezien wij over hem zoveel meer te schrijven krijgen.
t In de periode september '45-december '49 heeft Nederland verschillende hoogste
vertegenwoordigers in Nederlands-Indië gehad, maar geen hunner droeg de titel van
gouverneur-generaal.
399

TWEE BEWOGEN DECENNIA
Jhr. mr. Alidius Warmoldus Lambertus Tjarda van Starkenborgh Stachouwer
was, toen hij op 17 september 1936 als gouverneur-generaal
geïnstalleerd werd, acht-en-veertig: een man in de volle kracht van zijn
jaren.
Toen hij in 1888 in de stad Groningen werd geboren (zijn vader en
moeder stamden beiden uit oude Groninger geslachten) was zijn vader
er notaris: een zeer preciese, strikt denkende, buitengewoon arbeidzame
man ('als we met vakantie waren', aldus zijn zoon, 'zei hij al na een dag
oftien: hè, ik wou dat ik weer aan het werk was"), liberaal van overtuiging,
afkerig van partijpolitiek; hij werd later burgemeester van de stad
-, nog later commissaris van de koningin in de provincie Groningen.
Van de moeder ging op de zoon, zo meende hij zelf, een nog grotere
invloed uit dan van de vader: ze was een opvallend wilskrachtige vrouw,
gedomineerd door het begrip plicht dat ze haar twee kinderen (een zoon,
een dochter) voortdurend inscherpte (' 'plicht' was het woord dat we thuis
het meest hoorden."), Zelfstandig denken werd in dit liberale milieu
aangemoedigd. De jonge van Starkenborgh kwam omstreeks zijn zeventiende
jaar (hij legde toen van de vijfde klas van het gymnasium uit met
succes het staatsexamen af dat hem toegang gaf tot de universiteit) tot de
conclusie dat hij na zijn catechisatie niet bereid was, kerkelijk lidmaat te
worden omdat de afte leggen geloofsbelijdenis hem niets meer zei; hij
weigerde, als enige.
Na zijn studie in de rechten (tijdens de studie was hij een jaar lang
praeses, voorzitter, van het Gronings Studentencorps) promoveerde hij op
drie-en-twintigjarige leeftijd. Hij werkte een jaar op een Gronings advocatenkantoor
en aanvaardde vervolgens een functie bij Buitenlandse
Zaken. Hij was werkzaam in Den Haag, in Brussel, in Washington (waar
hij in '15 in het huwelijk trad met de dochter van de Amerikaanse gezant
in Brussel), in Parijs, opnieuw in Washington en tenslotte in Berlijn. In
'25 werd hij als opvolger van zijn door koningin Wilhelmina warm
gewaardeerde vader tot commissaris van de koningin benoemd. Zijn
werk bij Buitenlandse Zaken en in de diplomatieke dienst had hem
weinig bevredigd - de hoge functie in Groningen beviel hem beter. Toen
Ruys de Beerenbrouck hem in de zomer van '29 vroeg, minister van
buitenlandse zaken te worden, weigerde hij - de binnenlandse politiek
met al haar nerveuze beslommeringen en partijgewoel (zelf was hij bij
geen enkele partij aangesloten), het contact ook met het parlement dat
hem veelal tot snelle, geïmproviseerde reacties zou nopen, trokken hem
1 Van Starkenborgh, 23 okt. 1961. 2 A.v.
400

VAN STARKENBORGHS CARRIÈRE
niet in het minst aan en bovendien zou het derde kabinet-Ruys zich laten
leiden door, aldus het program, 'christelijke beginselen', 'mijn vrienden'
(weinige - daarvoor had hij teveel rondgezwalkt) 'zouden er niets van
begrepen hebben als ik zo iets zou onderschrijven."
Acht-en-een-half jaar leidde hij het Gronings provinciaal bestuur. Hij
ontpopte zich als een verstandig regent. In '33 werd hem een nieuwe
functie in de buitenlandse dienst aangeboden, een belangrijke: gezant te
Brussel. Hij accepteerde en verwachtte nadien dat hij in die dienst zijn
loopbaan zou voortzetten en voltooien.
Maar het liep anders. In de lente van '36 drong het gerucht tot hem
door dat Colijn, minister van koloniën, overwoog hem als gouverneurgeneraal
van N ederlands- Indië voor te dragen. Noch hij, noch zij n vrouw
(alle belangrijke aangelegenheden placht hij met haar te bespreken) was
daar erg enthousiast over; hij sprak met haar af dat hij zou afwachten wat
verder zou geschieden en dan zou doen wat de plicht voorschreef.
Inderdaad, er kwam een uitnodiging voor een gesprek met Colijn. Het
duurde maar kort. Of voor van Starkenborgh de handhaving van het
Nederlands gezag voorop stond, behoefde Colijn niet te vragen - dat
sprak vanzelf. Wel kwam de positie van zending en missie ter sprake:
Colijn zei dat de opvattingen van de liberale, niet-Christelijke candidaat,
naar hij aannam, wel van de zijne verschilden, maar de anti-revolutionaire
staatsman verwachtte ook op dat gebied geen moeilijkheden. De
benoeming werd een feit - benoeming van een gouverneur-generaal die
in het ouderlijk huis haast nooit over Indië had horen praten ('Indië was
een belegging in handels- en scheepvaartondernerningen'"), die nooit in
Indië was geweest, die vreemd stond tegenover de Indische problematiek
en die er zich bovendien niet voor had geïnteresseerd; hij kende ook de
Wet op de Indische staatsinrichting niet en hij kreeg, toen hij Nederland
verliet, geen instructie mee. 'Ik heb mij niet ongerust gemaakt over al
die manco's', zei hij ons vijf-en-twintig jaar later, 'ik zou het allemaal
wel bekijken als ik er was."
Een map dus met een natuurlijk zelfvertrouwen. Ook een man van,
zei van Mook later (en dat had hij beter gezien dan vele anderen), 'een
grote, haast dichterlijke gevoeligheid'4 - inderdaad, maar die gevoeligheid
mocht niet getoond worden. In zijn optreden toonde van Starkenborgh
zich steeds verstandelijk, redelijk, vormelijk en gedistantieerd.
'Het was net', aldus weer van Mook, 'of er een gordijn hing tussen hem
en ieder ander mens. Hij was prettig en gemakkelijk in de omgang maar
I A.v. 2 A.v. 3 A.v. 4 H. J. van Mook voor Radio Oranje, 6 sept. 1942.
401

TWEE BEWOGEN DECENNIA
er was steeds afstand." Die afstand bevorderde de regent van Starkenborgh
opzettelijk: zelfs de schijn van amicaliteit moest vermeden worden
- hij sprak bijvoorbeeld de directeuren der departementen met wie hij,
man voor man, eens per week een bespreking had, nimmer met hun
familienaam, laat staan met hun voornaam aan, maar steeds met de
aanduiding van hun functie: 'directeur' dus. Trad in zulk een bespreking
meningsverschil aan de dag naar aanleiding van een beslissing die hij
wilde treffen, dan kon hij het gesprek beëindigen met woorden als:
'Directeur, ik heb met veel aandacht naar uw argumenten geluisterd, maar
het spijt mij: u hebt mij niet kunnen overtuigen. Ik handhaaf mijn
beslissing en vertrouw dat u die zult uitvoeren."
Als onbekende in Indië aangekomen (hij was er bij aankomst verbaasd
over de omvang van het gouvernementeel apparaat) en daar niet zonder
wantrouwen begroet, wist hij spoedig zijn gezag erkend te krijgen door
allen die ambtelijk met hem te maken kregen. Hij werkte hard en met
grote regelmaat en zorgvuldigheid. Hij wekte eerbied, meer eerbied
evenwel dan aanhankelijkheid; daar was hij te gereserveerd, te uiterlijkkoel
voor.
*
Wat was zijn kijk op de Indische samenleving en hoe zag hij Indië's
toekomst?
Hij raakte vrij spoedig van twee dingen overtuigd: dat Indië een
aanzienlijk zelfstandiger plaats moest krijgen binnen het koninkrijk en
dat de inheemsen vooreerst niet in staat waren, Indië op een verantwoorde
wijze te besturen. Het een hing met het ander samen. Hij raakte
namelijk onder de bekoring van het denkbeeld (een projectie van de
wensen van de Nederlandse en de Indisch-Nederlandse bevolkingsgroepen,
verkondigd ook door de mannen van De Stuw) dat Indië een typisch,
misschien wel uniek conglomeraat was van vijf bevolkingsgroepen:
inheemsen, Nederlanders, Indische Nederlanders, Chinezen en Arabieren.
Daarom was Indië voor hem 'Indië' en niet 'Indonesië'. Duidelijk
drukte hij zich daarover uit in de brief d.d. II oktober '45, kort na het
einde van de Tweede Wereldoorlog dus, waarin hij, uit gevangenschap
I H. J. van Maak, 8 nov. 1961. 2 Van Starkenborgh, 23 okt. 1961.
402

VAN STARKENBORGHS OPVATTINGEN
naar Nederland teruggekeerd, aan de minister van overzeese gebiedsdelen
in het kabinet-Schermerhorn, prof. dr. J. H. A. Logemann, berichtte
waarom hij weigerde, de uitoefening van zijn functie te hervatten; hij
had o.m. bedenking tegen de door Logemann gebezigde term 'Indonesië',
'die', aldus van Starkenborgh,
'de gedachte wekt en (naar nationalistische wensen) ook de bedoeling heeft te
wekken als zou het aldus aangeduide gebied bepaaldelijk der Indonesiërs zijn,
en niet (gelijk ik Nederlands-Indië zou willen beschouwd en bestuurd zien) het
gebied van de verscheidenheid van mensensoorten, Indonesiërs, Europeanen,
Chinezen en Arabieren, die daar leven en werken en wier betekenis in de
veelgelaagde maatschappij er verre van is alleen door de talrijkheid van iedere
groep te worden bepaald."
Zijn opvatting dat Indië niet 'bepaaldelijk der Indonesiërs' was (een
opvatting die men, gegeven het feit dat de Indonesiërs in Indië 97 % van
de bevolking vormden, irreëel moet noemen) hing samen met zijn
overtuiging, 'dat', verklaarde hij in '48 aan de Enquêtecommissie, 'de
grote massa van de bevolking los stond van de [nationalistische Jleiders
en van de eisen van de leiders', en dat die leiders bovendien (hij bedoelde
zowel de coöperatoren als de non-coöperatoren)
'met leuzen (werkten) waarvan zij de betekenis nauwelijks begrepen. Zij konden,
op weinigen na, niet anders zijn dan mannen met beperkte visie en ervaring. Zij
waren veelalontworteld aan eigen maatschappij, adat en godsdienst: mensen die
in de wereld stonden zonder natuurlijke gewoonten en denkwijzen, typen van
intellectuelen die alle kanten uit konden."
Ook zag hij de inheemse samenleving als te zwak om voldoende
krachten voort te brengen voor een deugdelijk democratisch bestuur:
'Er was in Indië niet één, maar dan ook niet één inheems groot zakenman,
geen enkele grote inheemse bank, exporthuis of cultuuronderneming ... Er werd
hard gewerkt tot bevordering van kleinindustrie, alsmede van de landbouw, ook
van coöperaties, alles om de bevolking te brengen tot een hoger niveau en tot
ruimere levensopvattingen, opdat zich een maatschappelijke laag zou kunnen
, Brief, II okt. 1945, van van Starkenborgh aan Logemann in: (Min. van Onderwijs
en Wetenschappen, Rijks Geschiedkundige Publicaties, Kleine Serie, 36) Officiële
bescheiden betr. de Nederlands-Indonesische betrekkingen 1945-195°, uitgegeven door dr.
S. L. van der Wal, dl. I (1971), p. 319-20. 2 Getuige van Starkenborgh: Enq., punt n,
ongepubliceerde verhoren, vraagno. 28 975.

TWEE BEWOGEN DECENNIA
vormen die als het ware de humuslaag zou zijn waarin degelijke politici wortel
zouden kunnen schieten, en om weg te komen van de loshangende, ontwortelde
nationalistische politici waarmee wij te doen hadden .
. . . Ik geef u de verzekering dat ik, van het ogenblik dat ik wat was ingewerkt,
ernstig heb nagegaan, als er belangrijke ambten waren te vergeven, of ik ze niet
kon geven aan inheemsen, maar teleurstellend vaak kreeg ik ten antwoord dat er
eenvoudig geen goede inheemse candidaten te vinden waren."
Bij het eerste citaat tekenen wij aan dat, al was het waar dat slechts een
kleine minderheid van de bevolking zich duidelijk achter de nationalis-
tische parolen had geschaard, die minderheid, waartoe alle ontwikkelden
en vooral talloze jongeren behoorden, uitdrukking gaf aan wat in veel
breder kringen was gaan leven; voorts, dat tot de nationalistische leiders
figuren als Hatta en Sjahrir behoorden, wier visie (men denke aan wat
Sjahrir in '38 op schrift stelde) heel wat reëler was dan die van nagenoeg
alle Nederlanders, en dat men hen, Soekarno en vele anderen die zich
tegen het Nederlands gezag keerden, bezwaarlijk kon aanduiden als
'mensen die in de wereld stonden zonder natuurlijke gewoonten en
denkwijzen' (in dat opzicht kwam van Starkenborghs visie overeen met
die van de regenten en andere volkshoofden). Bij het tweede citaat
merken wij op dat juist de aanwezigheid van het Europese bedrijfsleven
en vooral de prominente positie die de Indische Chinezen in de samen-
leving hadden kunnen opbouwen, de vorming van wat van Starkenborgh
de inheemse 'humuslaag' noemde, hadden bemoeilijkt.
Hoe dat alles zij, invoering van een democratisch, op algemeen kies-
recht gebaseerd bestel, wees hij af. Men 'moet', verklaarde hij in '48,
'nooit vergeten dat de scheidingen tussen de bevolkingsgroepen in Indië, op
verschillend plan, langs dezelfde lijnen liepen. Het was de Europeaan die rijk
was, en de Indonesiër die arm was; de een was Christen en de ander Mohammedaan;
de een was blank en de ander was geel.' Ieder van deze drie tegenstellingen
afzonderlijk is meestal moeilijk te verwerken. Als men een gemeenschap
heeft, waar de scheidingslijnen in de drie opzichten samenvallen, en bedenkt hoe
weinig de inheemse gemeenschap in staat was, zich in te denken in het enorme
belang van de positie en werkzaamheid der Europeanen voor Indië, ... hoe zij
als het ware het gist waren waardoor het maatschappelijk deeg moest rijzen, dan
zult u voelen dat men niet een volksregering kan invoeren waar de massa
telt."
1 Av., 28 979. 2 Wij lezen liever: bruin. 3 A.v.

VAN STARKENBORGHS OPVATTINGEN
Op de Jonge had van Starkenborgh vóór dat hij de tijdelijkheid van
het Nederlands regime terdege besefte. 'Ik heb', zei hij ons in '57, 'al kort
na aankomst in Indië beseft dat wij natuurlijk Indië niet altijd zouden
kunnen behouden. Wij moesten daar het intellect verder tot ontwikkeling
brengen en dan zouden wij, als alles goed ging, een bepaald verbond
kunnen handhaven", 'de behoefte om (Indië) voor te bereiden op een
later zelfstandig-worden, was dringend" - en daarbij wijzen wij er op
dat, los nog van de vraag of daartoe voldoende wil aanwezig was,
Nederland, zoals in de paragraaf 'Onderwijs' van hoofdstuk 4 bleek, de
krachten niet had om het Indonesisch intellect in een aanvaardbaar tempo
op dat zelfstandig-worden voor te bereiden.
Het gevolg van de visie die zich bij de nieuwe landvoogd ontwikkelde,
was dat hij tot het vaste besluit kwam om in geen enkelopzicht aan het
Indonesisch streven naar onafhankelijkheid tegemoet te komen. Het
gebeuren met de toezeggingen die van Limburg Stirum eind '18 had laten
doen, stond hem daarbij als waarschuwend voorbeeld voor ogen: zij
hadden hoge verwachtingen gewekt die, toen zij gelogenstraft waren,
twijfel hadden gewekt aan Nederlands integriteit. 'Als u denkt', zei hij
in '48 aan de Enquêtecommissie,
'aan een eenheid van zienswijze van het begin van mijn ambtsperiode en later,
... (moet) u in aanmerking nemen dat zij goeddeels was ... beheerst door mijn
vaste overtuiging van de onrijpheid van de Indische gemeenschap om zichzelf te
besturen en van de onwenselijkheid ... om nog meer spanning in die gemeenschap
te brengen door het ontwikkelen van grote toekomstplannen."
Over 'grote toekomstplannen' moest dus worden gezwegen; dat was
een politiek van immobilisme, opgezet en volgehouden met de bedoeling
niet om Indonesië's belangen te schaden maar om ze juist te bevorderen
- een politiek evenwel die, gezien wat zich sinds de opkomst van
de Sarekat Islam in Indië had afgespeeld en wat bezig was zich af te spelen
in gebieden als Brits-Indië, Birma en de Philippijnen, gedoemd was te
mislukken. Van Starkenborgh was niet de eerste die voor Indië een
verstandige, ja een wijze voogd wilde zijn; het is de tragiekvan de laatste
gouverneur-generaal geweest dat de periode van voogdij, d.w.z. van het
Europees kolonialisme, snel ten einde liep, sneller in elk geval dan door
hem, die op zichzelf de tijdelijkheid van die periode heel wel besefte,
1 Van Starkenborgh, 28 febr. I957.
ongepublic. verhoren, vraagno. 28973.
2 Getuige van Starkenborgh, Enq., punt n,
, A.v.

TWEE BEWOGEN DECENNIA
was voorzien.' Kan men hem ongelijk geven in zijn door verantwoordelijkheidsgevoel
en Europese opvattingen bepaalde visie op het politiekonrijpe
karakter van de inheemse samenleving? Neen, maar die visie
werd irrelevant: een Indonesische elite wilde zèlf de archipel gaan
besturen. Hoe had Quezon, de Soekarno van de Philippijnen, het ook
weer uitgedrukt? 'We would rather be governed like hell and do it ourselves
than like heaven and have it done fay us.'
*
Had die Indonesische elite in openheid kunnen spreken en kunnen tonen
hoe groot haar aanhang was geworden, misschien zou van Starkenborgh
zijn visie hebben gecorrigeerd. Die elite was evenwelonder het bewind
van zijn voorganger de Jonge monddood gemaakt, als gevolg waarvan
het inheemse deel van de samenleving een beeld van uiterlijke rust was
gaan vertonen. Dat beeld wàs bedriegelijk en blééfbedriegelijk. Dat bleef
het, mede omdat van Starkenborgh zich niet genoopt voelde, wijziging
te brengen in het systeem van repressie dat onder de Jonge was voltooid
- hij trof dat systeem bij aankomst in Indië aan en, vrezend dat elke
verzachting van dwangmaatregelen tot hernieuwde agitatie zou leiden,
handhaafde het, zulks met inbegrip van het instituut dat de meest extreme
1 In de toespraak die hij in 1957 hield na de ontvangst van een eredoctoraat in de
letteren en wijsbegeerte aan de Rijksuniversiteit te Groningen, zei hij terzake: 'Wie
zich rekenschap gaf van de uitgestrektheid en rijkdom van Indië, de talrijkheid van
zijn bevolking, zijn groeiende betekenis voor de wereld daarbuiten, ook van de
mengeling van idealen en zelfzucht, die het staatkundig gebeuren mede bepalen,
moest inzien dat Indië niet voor onbeperkte duur onder Nederlands voogdij zou staan.
Bereikbaar scheen te kunnen zijn het behoud van economische en culturele, misschien
ook politieke betrekkingen tussen gelijke partners, al of niet' (wij cursiveren) 'verenigd
in één Rijk. Maar dan zou het ook het belang van beiden zijn de overgang naar
zelfstandigheid zo snel mogelijk en met zo weinig mogelijk schokken te verwezenlijken.'
Hij was, zette hij verder uiteen, voorstander geworden van een beëindiging
van Indië's 'rechtstreekse afhankelijkheid van het Moederland ... Daarentegen leek
het mij niet mogelijk, de bestuurlijke en maatschappelijke achteruitgang te aanvaarden
waartoe een bewind, uitsluitend steunend op uit het land zelf voortgekomen organen,
onherroepelijk voeren zou. Voor langere tijd leek een gouverneur-generaalonmisbaar
voor het waarborgen van deugdelijk en voor alle bevolkingsgroepen rechtvaardig
beheer.' ((Rijksuniversiteit Groningen) A. W. L. Tjarda van Starkenborgh Stachouwer
doctor iuris honoris causa ab Uniuersitate Groningana creatus doctor litterarum et philosophiae
(1957), p. 36-37, 39)
406

VAN STARKENBORGH EN BOVEN-DIGOEL
vorm van repressie was: het deporteren naar Boven-Digoel. Wel wierp
hij in '37 aan de hand van voorstellen van een gouvernementscommissie
die in '3I was ingesteld, in '33 had gerapporteerd en welker rapport
sindsdien door allerlei adviserende instanties was bezien, in zijn correspondentie
met Colijns opvolger als minister van koloniën, Welter, de
vraag op ofharde straffen als verbanning wellicht voorwaardelijk konden
worden opgelegd (het zou dan tot minder verbanningen komen) of
voorwaardelijk konden worden opgeheven (er zouden dan onmiddellijk
meer gedeporteerden uit Boven-Digoel worden vrijgelaten). Een voorwaardelijke
toepassing van de exorbitante rechten vergde evenwel wijziging
van de Wet op de Indische staatsinrichting en tegen zulk een debat
had Welter, die er op zichzelfvoorstander van was, Boven-Digoel, aldus
een notitie van zijn hand, 'zo spoedig mogelijk te liquideren", grote
bezwaren. Naast een kanttekening van een van zijn hoofdambtenaren:
'rn.i. zou van zo'n debat niets dan misère te verwachten zijn', schreefhij
'acc."
De exorbitante rechten werden dus in hun oorspronkelijke vorm
gehandhaafd en Boven-Digoel bleefb~staan, zij het dat van Starkenborgh
slechts weinigen daarheen deporteerde; van de ruim vierhonderd gedeporteerden
die er bij de aanvaarding van zijn gouverneur-generaalschap
waren, liet hij ca. honderdtwintig vrij: niet velen, wanneer men in het
oog houdt dat bij de aanvaarding van zijn ambt het eerder vermelde
onderzoek van de justitie had aangetoond dat van de ruim achthonderd
eerder vrijgelatenen meer dan zevenhonderdvijftig na hun vrijlating geen
enkele aanleiding hadden gegeven tot klachten.
*
Wij schreven dat van Starkenborghs besluit om het ontwerpen van 'grote
toekomstplannen' na te laten, voortvloeide uit zijn visie op het politiekonrijpe
karakter van het inheemse bevolkingsdeel. Een tweede factor was
dat de Europese bevolkingsgroep, welker steun hem onontbeerlijk was,
in overgrote meerderheid niets voelde voor een beleid dat het einde van
Nederlands overheersende rol kon inluiden. Daarnaast was er nog een
derde, in wezen nog belangrijker factor die hem tot terughoudendheid
noopte: de stemming in het moederland. Ook in dat opzicht spiegelde
I Notitie, 23 dec. I937, van Welter in Kwantes, dl. IV, p. 474. 2 A.v., p. 445.

TWEE BEWOGEN DECENNIA
hij zich aan het gebeuren van eind '18, toen van Limburg Stirum had
laten verklaren dat de Volksraad 'een integrerend deel van de regering'
zou worden 'met daadwerkelijke medezeggenschap in en controle op het
bestuur', en daarmee een politieke cheque had uitgeschreven die door
Nederland niet was gehonoreerd. En dáár, niet in Indië, lag het centrum
van de macht: regering en Staten-Generaal waren het opperbestuur.
Wat was dan de visie van de Nederlandse publieke opinie op Nederlands
plaats en taak in de Indische archipel, wat de visie van de belangrijkste
politieke partijen, wat de visie van de regering: de elkaar opvolgende
kabinetten en die ene constante figuur in het staatsbestel, koningin
Wilhelmina?
Nederlands kijle op Indië
'Kan men zeggen', aldus de vraag die wij al in Voorspel stelden.', 'dat
Nederlands-Indië voor Nederland veel betekende?'
'Economisch, ja', schreven wij toen, er o.m. op wijzend dat, naar
schatting, een zevende van het nationaal inkomen direct of indirect uit
Indië afkomstig was en dat de directe en indirecte werkverruiming, door
Indië in Nederland teweeggebracht, voor '38 op ca. honderdduizend
arbeidskrachten gesteld kon worden - dat was ca. 3 % van alle arbeidskrachten
in het land." 'Maar psychologisch? Welke plaats nam dat verre
eilandenrijk in het voelen en denken van de Nederlanders in?' Wij
merkten in het eerste deel van ons werk op dat men hier moeilijk over
kan generaliseren: onderzoekingen van de publieke opinie vonden voor
'45 in ons land niet plaats en het antwoord dat wij in '69 op de vraag naar
de psychologische betekenis van Indië gaven, miste dus een deugdelijke
statistische basis. Toch willen wij het hier herhalen.
'Indië wàs er. Men leerde er van op school. Nagenoeg elke stad had
zijn 'Indische buurt'. Tallozen hadden familieleden of vrienden in Indië.
In kerkelijke kringen herinnerden de collectes er aan die voor zending
en missie gehouden werden.' Indië was een integraal deel van het
1 In de paragraaf 'Nederland en Indië' van hoofdstuk 7: "De Zeven Provinciën"
2 Lette men alleen op diegenen die voortgezet onderwijs hadden genoten, dan lag
het percentage aanzienlijk hoger. 3 Hier hadden wij in Voorspel meer over dienen
te schrijven. Zending en missie werden door velen als een heilige plicht beschouwd
408

INDIË'S BETEKENIS VOOR NEDERLAND
historisch milieu waarin men opgroeide: een milieu dat in rustige tijden
in de regel door de meeste mensen als een soort natuurverschijnsel
aanvaard wordt zonder dat zij behoefte hebben, het ingrijpend te wijzigen.
De Compagnie had Indië ontsloten, Jan Pieterszoon Co en Batavia
gesticht, generaal van Heutsz Atjeh bedwongen, de mailschepen van de
Rotterdamse Lloyd en de Maatschappij Nederland verbonden Rotterdam
en Amsterdam met Tandjong Priok, de KLM vloog op Indië - deze en
dergelijke noties en werkelijkheden vormden een complex dat het gevoel
van nationale eigenwaarde streelde en in elk geval de doorsnee-Nederlander,
toch al afkerig van radicaal ingrijpen, huiverig maakte van verbreking
van de band tussen Nederland en Indië of van stappen die daartoe
spoedig moesten of konden leiden.'
Een systematisch onderzoek naar de evolutie van de denkbeelden ten
aanzien van Indië, die na 1870 of na 190I (het jaar van .de verkondiging
van de ethische politiek) in de pers werden geuit, heeft nimmer plaatsgevonden
en ook een kritische analyse van de berichtgeving over Indië
in die perioden (alle vooraanstaande dagbladen hadden een eigen correspondent
in Indië) ontbreekt. Wij kunnen niet meer doen dan de
beschikbare gegevens vermelden, zulks met gebruikmaking van de algemene
indrukken die wij als in 1914 geboren tijdgenoot en tijdens ons
onderzoek, na '55 dus, opdeden.
Het komt ons dan voor dat een helder besef van de tijdelijkheid van
het Nederlandse koloniale regime en een in beginsel kritische instelling
jegens zulk een regime slechts bij de Nederlandse politieke linkerzijde
leefden en, dàt vooral, bléven leven. Aan wat in de negentiende eeuw
aan kritiek op dat regime gepubliceerd was, werd niet veel aandacht meer
besteed maar één boek was er dat, veel gelezen ook door anderen, toch
vooral in linkse kringen telkens nieuwe lezers vond: Multatuli's Max
Havelaar= en dan maakte toch steeds zijn beschrijving van wat in Lebak
was gebeurd, de diepste indruk: zijn aanklacht tegen de machtswillekeur
van het inheems bestuur die tegelijk een aanklacht was tegen het Nederlands
gezag dat corrupte regenten in bescherming nam. Welk jong hart
bleef ongevoelig voor het lot van Saïdjah die de dood zocht 'in een dorp
dat pas veroverd was door het Nederlandse leger en dus in brand stond'?
Dat in het 'prachtig rijk van Insulinde dat zich daar slingert om de evenaar
als een gordel van smaragd', 'dertig millioenen onderdanen worden
en dezulken leefden in hoge mate mee met de naar Indië vertrokken zendelingen en
missionarissen. Van die laatsten werden regelmatig brieven in kerkelijke weekbladen
opgenomen en als zij met verlof in Nederland waren, hielden zij vele spreekbeurten.

TWEE BEWOGEN DECENNIA
mishandeld en uitgezogen' - het waren formuleringen die zich diep in
de geest prentten van wie de wilopbracht, de koloniale geschiedenis te
zien door de ogen van de overheersten.
Besef van de tijdelijkheid van het koloniaal regime lag ook aan de
ethische politiek ten grondslag: hij die, als Kuyper, van Nederlands taak
als voogd sprak, erkende dat het moment zou komen waarop het voogdijkind
op eigen benen zou staan. Dat werd overigens beschouwd als een
gebeuren dat in een vage toekomst lag. Colijn evenwel, tussen de twee
wereldoorlogen de dominerende figuur in de Anti-Revolutionaire Partij,
nam het begrip 'voogdij' nimmer in de mond - in die periode raakte bij
de confessionele partijen: de ARP, de Christelijk-Historische Unie en
de Rooms-Katholieke Staatspartij alsmede bij de liberale partij het voogdij-,
d.w.z. het tijdelijkheidsbegrip, meer en meer op de achtergrond; in
de jaren '20 bleef evenwel de Vrijzinnig-Democratische Bond, sterk
beïnvloed door de ideologie van Leidse hoogleraren als Snouck Hurgronje
en van Vollenhoven, het naar voren schuiven en dat deden zowel
in de jaren '20 als in de jaren '30 de uitgesproken linkse partijen: de
Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (de SDAP), de Communistische
Partij Holland, later Nederland (de CPN), alsmede de in '29 door
Sneevliet opgerichte Revolutionair-Socialistische Partij (de RSP) en de
in '32 opgerichte Onafhankelijk Socialistische Partij (de OSP), welke
twee laatste in '35 hun (zwakke) krachten bundelden in de Revolutionair-
Socialistische Arbeiderspartij (de RSAP).
RSP, OSP en RSAP stonden op het standpunt dat de band tussen
Nederland en Indië onmiddellijk verbroken motst worden. Van deze
drie kleine partijen was de OSP de enige die in directe verbinding stond
met Indonesische nationalisten - wij gaven reeds weer dat zij eind '32
haar best deed, Hatta, toenmaals voorzitter van de PNI-Baroe, op haar
lijst van candidaten voor de Tweede Kamer te krijgen. Van belang was
ook nog dat Hatta's voorganger Sjahrir, toen hij in Amsterdam rechten
studeerde, bij een van de oprichters van de OSP, Sal Tas, had ingewoond'
waar hij veelvuldig contact had gehad met een tweede oprichter, Jacques
de Kadt - de denkbeelden die bij Hatta en Sjahrir in hun ballingschap
op Banda gingen leven (dat Duitsland en Italië een toenemend gevaar
gingen vormen voor de democratie in de gehele wereld en dat de
Indonesische nationalistische beweging rekening moest gaan houden
zowel met de algemene bedreiging van de demoeratie als met het
I Diens eerste echtgenote werd, toen zij zich naar Indië begaf om met Sjahrir in het
huwelijk te treden, niet tot het land toegelaten en naar Nederland teruggezonden.
410

DE LINKS-SOCIALISTEN EN INDIË
zuidwaarts oprukken van een imperialistisch Japan), liepen parallel aan
die welke de Kadt en Tas aan het einde van de jaren '30 in hun (weinig
gelezen) tijdschrift De Nieuu/e Kern gingen verkondigen.
Over de CPN, de roerigste linkse partij, en de SDAP, de grootste,
willen wij uitgebreider zijn.'
*
Zoals wij al in hoofdstuk 3 vermeldden, behoorde in I894 tot de
oprichters van de SDAP de uit Indië gerepatrieerde oud-gouvernementsingenieur
H. H. van Kol. Hij werd de Indische specialist van de jonge
partij. Onder een pseudoniem schreef hij in '96 een brochure waaruit
bleek dat hij, ondanks scherpe kritiek op Indische toestanden, een voorstander
was van handhaving van het Nederlandse gezag:
'Multatuli's in vertrouwelijk gesprek geuite wens: de Hollanders eruit, zouden
we diep betreuren. Want alliet en laat het Hollands bestuur veel te wensen over,
al hebben wij het rechtvaardig vonnis uitgesproken over ons Hollands wanbeheer
en ons vaak geschaamd tot het blanke ras te behoren, één feit is onloochenbaar
en dat is: dat het slechtste Hollandse bestuur beter is dan het beste Inlandse dat
wij kennen.' 2
Ook tegenover een latere beëindiging van het koloniale regime stond
hij ambivalent: aan de ene kant noemde hij het 'plicht, de inlander door
wijze en onbaatzuchtige voogdij op (te) voeden tot zelfbestuur' en te
brengen tot 'het uur zijner volledige autonomic' (aldus het in I90I door
hem geschreven 'ontwerpprogram voor de koloniale politiek'), maar aan
de andere kant meende hij dat werkloosheid en armoede in het moederland
in belangrijke mate zouden toenemen indien Indië, als uitvloeisel
van die 'volledige autonomie, de band met Nederland zou doorsnijden.
In I902 maakte hij een lange rondreis door Indië. Hij bezocht ook Atjeh;
in 1898 had hij 'het annexatie-fanatisme' gehekeld dat tot de Atjeh-
1 Wij gebruiken o.m. de gegevens van Erik Hensen in zijn studie 'Marxists and
Imperialism. The Indonesian policy of the Dutch Social-Democratic Workers Party 1894-1914'
(opgenomen in Geld en geweten, dl. I, pag. 214-25), alsmede die van J. Morriën in zijn
studie Indonesië los van Holland 2 Aangehaald in Paul van 't Veer: De Atjeh-oorlog,
p.228.
4II

TWEE BEWOGEN DECENNIA
oorlogen had geleid, nu, rondgeleid door de adjudant van van Heutsz,
Colijn, kwam hij tot een diametraal tegengestelde opinie: 'er is', schreef r
hij in zijn reisverslag, 'daarginds wat groots, wat edels te verrichten.' 1
Die verrichtingen wilde hij overigens beperken tot Java en Sumatra; hij
meende dat het de kracht van Nederland te boven zou gaan om ook
gebieden als Borneo, Celebes en de rest van de Grote Oost tot ontwikkeling
te brengen en bepleitte in 1903 in de Tweede Kamer dat Nederland
die gebieden geheel of gedeeltelijk zou verkopen aan andere mogendheden.
Dat was een (wel heel merkwaardig!) denkbeeld dat in die tijd
vooral steun vond bij de linkervleugel van de SDAP waaruit zich later
de (marxistische) Sociaal-Democratische Partij zou ontwikkelen.
De socialistische Tweede Internationale besprak het koloniale vraagstuk
voor het eerst in 1907 tijdens haar congres te Stuttgart. Een commissie,
waar van Kol lid van was, stelde er voor dat het congres zou
uitspreken geen bezwaar te hebben tegen het bestaan van koloniën maar
daaraan de eis zou verbinden dat koloniale mogendheden hun beleid
zouden richten op de economische en sociale verheffing van die gebieden.
Dit was het congres niet vooruitstrevend genoeg: het voorstel werd
verworpen - de inwendig verdeelde SDAP-delegatie nam niet deel aan
de stemming. Van Kol, die opnieuw zijn opinie had gewijzigd, was in
die tijd tot de conclusie gekomen dat het behoud van Nederlands-Indië
geen nationaal Nederlands belang was maar louter een belang van de
Nederlandse kapitalisten. Die conclusie werd in 1912 door het toen
gehouden jaarlijkse congres van de SDAP aanvaard; zij betekende overigens
niet dat de partij op welke wijze ook ging ijveren voor een
onafhankelijk Indië.
In de jaren die volgden, eiste de SDAP in het parlement herhaaldelijk
dat het Nederlands-Indisch gouvernement zich in zijn beleid zou losmaken
van de belangen der grote Westerse ondernemingen (het was op
háár initiatief dat de Tweede Kamer zich uitsprak tegen het verlenen van
de Djambi-concessie aan de Koninklijke/Shell-groep) - óók kwam het
veelvuldig voor dat de partij de in Indië gevoerde repressie-politiek en
de handhaving van de poenale sanctie-regeling veroordeelde, en bij
processen als tegen Hatta in Nederland en Soekarno in Indië gevoerd,
schaarde zij zich achter deze Indonesische voormannen. Bij haar beleid
hield zij rekening met de inzichten van de Indische Sociaal-Democratische
Partij; een van de oprichters van die ISDP, ir. Ch. G. Cramer, die
I Aangehaald door S. L. van der Wal in Geld en geweten, dl. I, p. 205.
412

DE SDAP EN INDIË
van '18 tot '23 lid van de Volksraad was geweest, werd in '25 een van de
vertegenwoordigers van de SDAP in de Tweede Kamer en was daar tot
'37 haar woordvoerder, telkens wanneer Indische aangelegenheden aan
de orde kwamen.
In '29 werd voor de SDAP door een commissie die met de ISDP
overleg had gepleegd (lid van die commissie was o.m. de jeugdige
Menadonees L. N. Palar'), een ontwerp-koloniaal beginselprogram opgesteld;
het werd begin '30 op een speciaal daartoe belegd Koloniaal
Congres behandeld. Het ontwerp verwierp het denkbeeld dat Indonesië
op korte termijn onafhankelijk moest worden. 'Geen van de groepen',
aldus het ontwerp,
'welke de leuze 'vrijheid voor Indonesië, nu!' aanheffen, kunnen waarlijk geloven
in de mogelijkheid, haar te zien verwezenlijkt. Met de aanvaarding van deze
leuze zou onze partij zich wellicht de politieke sympathie van sommige groepen
Indonesiërs kunnen verwerven, maar tevens zich in een gevaarlijk kansspel
begeven tot eigen teleurstelling èn die der overheersten. Tot voldoening slechts
van haar felste tegenstanders.' 2
De linkervleugel verwierp die argumentatie en eiste dat het vast te
stellen beginselprogram wèl voor de spoedige onafhankelijkheid van
Indonesië zou opkomen. Het partijbestuur noemde dat onaanvaardbaar
en zijn voornaamste woordvoerder, ir. J. w. Albarda, fractieleider in de
Tweede Kamer, mat breed de voordelen uit die het Nederlandse bedrijfsleven
en de Nederlandse arbeiders aan de economische betrekkingen
met Indië ontleenden. 'Men behoeft', zei hij,
'maar te denken aan de relaties van de textielindustrie met Indië, dat haar grote
afzetgebied is. Verder is er de machine-nijverheid die belangrijke opdrachten
voor de suikerindustrie uitvoert. Voorts 'Werkspoor' en de havensteden die vaste
stoomvaartlijnen en losse beurtvaart op Indië hebben. Ook het belang van de
haven-, magazijn- en transportarbeiders is dus met het bezit van Indië nauw
verbonden. Men vrage eens aan Drees of de arbeidersklasse van Den Haag iets
met Indië te maken heeft.' Dit geldt ook voor vele andere delen des lands. De
, Palar werd nadien 'koloniaal secretaris' van het NVV, dat in die tijd met de SDAP
een politieke eenheid vormde; hij leidde een klein persbureau, Persindo, dat vooral
berichten doorgaf over de ontwikkeling van de Indonesische vakbonden; pas in '39
kreeg hij van het gouvernement verlof, een bezoek aan Indonesië te brengen. 2 De
Socialistische Gids, 1929, p. 906, aangehaald door J. Morriën: Indonesië los van Holland,
p. 84. 3 Drees was in die tijd wethouder van Den Haag.
413

TWEE BEWOGEN DECENNIA
Indische fondsen! brengen koopkracht en bedrijvigheid. Verdwenen deze dingen,
dan zou er een economische crisis ontstaan.' 2
De conclusie van dit alarmistisch betoog had kunnen zijn dat Indië,
zo ver men vooruit kon zien, deel van het koninkrijk diende te blijven,
maar neen: Albarda verklaarde óók te willen streven naar 'Indië's onafhankelijkheid,
omdat wij dit grote beginsel hoger stellen dan ons nationaal
belang.' 3
Het is mogelijk dat de confessionele partijen en de liberale partij met
ingenomenheid constateerden dat de SDAP, vertegenwoordigster van
bijna een kwart van de kiezers, niet op een onmiddellijke scheiding van
Nederland en Indië aandrong, maar die ingenomenheid verdween op
slag toen Cramer begin februari '33 als eerste reactie op het bericht
omtrent de muiterij aan boord van 'De Zeven Provinciën' zei: 'Het heeft
mij verduiveld goed gedaan': en toen Voorwaarts, het sociaal-democratisch
dagblad in Rotterdam (centrum van de mariniersopleiding) schreef:
'In het hart van menig marineman die van huis uit roder is dan de landrot,
vonkte het even ... Stil stonden de braniekragen en de mariniers voor
de plakkaten' (d.w.z. voor de krantencommuniqués), 'lachend in hun
vuistje'." Hier spraken de gehele confessionele en de gehele liberale pers
schande van. De bestaande politieke tegenstellingen in de Nederlandse
samenleving werden verscherpt. De drie-en-twintig doden welke die ene
afgeworpen bom gevergd had, versterkten het toch al zo krachtige pacifisme
in SDAP-kringen - omgekeerd ging het kabinet-Ruys onmiddellijk
maatregelen nemen tegen de linkerzijde. Verboden werd, sociaaldemocratische
dagbladen in militaire cantines ter lezing te leggen, het
departement van defensie richtte een bureau op om de politieke gezindheid
van candidaat-marinepersoneelsleden te onderzoeken, namen en
adressen van vooraanstaande communisten (de CPN stond in die tijd op
het standpunt 'Indonesië los van Holland, nu!') werden op lijsten geplaatst,
de namen en adressen van alle lezers van het communistische
dagblad De Tribune op kaart gebracht. Ook verklaarde de regering zich
bevoegd, een ambtenaar 'op grond van revolutionaire gezindheid' te
ontslaan. Colijn, in die tijd geen minister, had als reactie op het muiterijbericht
tegen een journalist gezegd, dat 'desnoods het schip met een
I Pakketten Indische staatsobligaties en aandelenpakketten in Westerse ondernemingen
in Indië. 2 Aangehaald door P. J. Schmidt: Het koloniale gevaar (193 I) in
J. Morriën: Indonesië los van Hal/and, p. 85. 3 A.v. 4 Aangehaald in P. J. Oud: Het
jongste verleden, dl. V, p. 3. 5 A.v., p. 7.

DE CPN EN INDIË
torpedo naar de bodem van de oceaan (moest) worden gezonden' - hij
werd de grote overwinnaar bij de Tweede Kamer-verkiezingen van april
'33 en vormde spoedig zijn tweede kabinet waarin hij behalve ministerpresident
ook minister van koloniën was. Zijn kabinet verbood voor
ambtenaren het lidmaatschap van o.m. de CPN, de asp en Sneevliets
RSP, korte tijd later ook van de Perhimpoenan Indonesia, de Vrijdenkersvereniging
'De Dageraad' (in geen vereniging waren Multatuli's denkbeelden
sterker blijven leven) en, ter rechterzijde, de NSB.
*
De Sociaal-Democratische Partij, marxistische afsplitsing van de SDAP,
was de eerste Nederlandse politieke groepering die, nl. in 1914, de leuze
verkondigde dat het koloniaal bewind over Indië onmiddellijk beëindigd
moest worden. Toen deze SDP in '18 haar naam wijzigde tot CPN
(eigenlijk dus: CPH), bleef die leuze gehandhaafd. Wat de CPN terzake
in de jaren '20 ondernam, zag zij als onderdeel van het grote offensief
dat de Komintern voerde tegen de kapitalistische, koloniën bezittende
mogendheden. Het sprak voor haar vanzelf dat zij zich volstrekt solidair
verklaarde met de PKI, de Indonesische Communistische Partij - elke
PKI-voorman die in Nederland aankwam dan wel ons land passeerde op
weg naar Moskou of vandaar terugkomend, kon er zeker van zijn dat hij
op CPN-vergaderingen stormachtig zou worden toegejuicht. Darsono,
toen vice-voorzitter van de PKI, was de eerste die zulk een ontvangst
ten deel viel, toen hij, na aan het tweede Komintern-congres te Moskou
te hebben deelgenomen, via Nederland naar Indië terugreisde. In '22
werd Tan Malaka de eerste voorman van de PKI die, als derde, op de
CPN-candidatenlijst voor de Tweede Kamer-verkiezingen werd geplaatst;
hij werd niet gekozen. Darsono was derde candidaat in '29 maar
ook hij bleef buiten de Kamer. In '33 nu, kort na het gebeuren met 'De
Zeven Provinciën', achtte de CPN een duidelijke demonstratie van
solidariteit met de in Indië vervolgde en op dat moment uitgeschakelde
PKI geboden: op haar candidatenlijst prijkten om-en-om een Nederlander
en een Indonesiër, o.m. als no. 2 Alimin, de in '25 naar Singapore
en later vandaar naar Moskou vertrokken voorman van de PKI, als no. 4
Sardjono, de laatste voorzitter van de PKI, begin '28 naar Boven-Digoel
gedeporteerd, als no. 6 Roestam Effendi, voorzitter van de Perhimpoenan.
In april '33 werden vier CPN-candidaten gekozen, onder wie dus Alimin

TWEE BEWOGEN DECENNIA
en Sardjono. Sardjono werd niet uit Boven-Digoel vrijgelaten en Alimin
werd vervallen verklaard van zijn Nederlands onderdaanschap - hun
plaatsen in de Tweede Kamer werden vervolgens ingenomen door de
no. 5 van de lijst, een Nederlander, en de no. 6, Roestam Effendi. Deze
laatste werd daarmee de eerste en enige Indonesiër die vóór de Tweede
Wereldoorlog zitting had in de Tweede Kamer.
In '35 wijzigde de Sowjet-Unie, en dus ook de Komintern, haar koers.
Teneinde de positie van de Sowjet-Unie te versterken, werd nu weer
aansluiting gezocht bij socialistische of zelfs burgerlijke groeperingen;
deze moesten in een Volksfront verenigd worden. Uitvloeisel daarvan
was dat de Perhimpoenan het non-coöperatie-beginsel prijsgaf en samenwerking
ging nastreven met inheemse groeperingen die in de Volksraad
vertegenwoordigd waren, coöperatie-groeperingen dus (straks meer
daarover). Dat laatste deed ook de CPN en zij voerde een tweede tactische
zwenking uit toen zij begin '37, rekening houdend met de versterking
van Japans macht en met Japans opdringen, de leuze 'Indonesië los van
Holland, nu!' wijzigde: het woordje 'nu!' werd geschrapt. 'De losmaking
van Indonesië van Nederland', aldus Roestam Effendi, 'dient niet in alle
omstandigheden te geschieden. Wij zullen deze losmaking nimmer
bevorderen indien zij ten gunste van de fascistische staten moet uitvallen!'
I
*
Neemt men de periode september 'I8-augustus '39 als één geheel, dan
lag de politieke macht in ons land in handen van wat 'de coalitie' heette:
de drie soms niet zonder frictie maar toch over het algemeen effectief
samenwerkende grote confessionele partijen RKSP, ARP en CHU. Er
waren verschillen in de benadering van de Indische problematiek: zo
stuitte het streven naar de verdere staatkundige opbouw van een centralistisch
Indië op verzet bij Colijns ARP - Colijn wenste een federalistisch
Indië dat louter en alleen door het Nederlandse gezag zou worden
overkoepeld en bijeengehouden; hij verzette zich dan ook tegen elke
versterking van de positie van de Volksraad. Geen van de drie genoemde
partijen had er bezwaar tegen dat in Indië met harde middelen werd
opgetreden, maar geen politieke figuur kon zo onverbloemd op toepas-
1 Aangehaald in J. Morriën: Indonesië los van HoI/and, p. 96-97.
4I6

DE CONSERVATIEVE PARTIJEN EN INDIË
sing van die middelen aandringen als Colijn. Toen zich na het neerslaan
van de eerste PKI-opstand op West-Java, begin januari '27 op West-
Sumatra een tweede PKI-opstand voordeed, schreef hij in De Standaard
dat 'de klappen die onzerzijds uitgedeeld worden, niet raak genoeg zijn';
dat er op West-Java al doodstraffen uitgesproken waren, had zijn
'voile instemming. Maar nog beter is het wanneer men bij het gewapend optreden
tegen de communistische pest flink doortast, geen gaten in de lucht boort, maar
zorgt dat de kogels terechtkomen waar ze thuis horen. Alle aarzeling is hier
misdadig.' I
Het departement van koloniën was in -de periode tussen de twee
wereldooilogen steeds aan een conservatieve minister toevertrouwd",
successievelijk: de anti-revolutionair Idenburg, die onder Colijns invloed
van vooruitstrevend conservatief geworden was; de oud-BBambtenaar
S. de Graaff; de RKSP'er Welter, oud-lid van de Raad van
Nederlands-Indië; dr. J. c. Koningsberger, een partijloze conservatief,
die als voorzitter van de Volksraad eind' I8 van Limburg Stirums beleid
had afgekeurd; opnieuw de Graaff; Colijn; opnieuw Colijn; opnieuw
Welter; en tenslotte, vóór de vorming, augustus '39, van het tweede
ministerie-de Geer, waarin twee SDAP'ers werden opgenomen, C. van
den Bussche, oud-vice-president van de Raad van Nederlands-Indië - hij
werd minister van koloniën in Colijns vijfde kabinet dat bij zijn eerste
optreden in de Tweede Kamer werd weggestemd. Al deze conservatieve
bewindslieden konden voor hun beleid rekenen op de steun van de
liberale partij, betrekkelijk klein in de Tweede Kamer, maar haar invloed
op het Indische beleid was aanzienlijk doordat zij (mèt de ARP in de
persoon van Colijn, oud-directeur van de Koninklijke/ Shell) de beste
verbindingen had met de grote Nederlandse ondernemingen in Indië;
sterker dan de Nieuwe Rotterdamse Courant, die lange tijd trouw bleef aan
wat men 'de Leidse richting' zou kunnen noemen, was het liberale
Amsterdamse Algemeen Handelsblad de spreekbuis van die Nederlandse
kapitaalbelangen.
Vermelding verdient nog dat die kapitaalbelangen in de RKSP nauwelijks
vertegenwoordigd waren - in tegenstelling tot het liberale en het
protestants-christelijke volksdeel had het katholieke nauwelijks deelge-
I Aangehaald a.v., p. 62. 2 Wij verwijzen naar het overzicht 'De Nederlandse
kabinetten 1918-1939', als bijlage opgenomen in deel I van ons werk, alsmede naar
de lijst van ministers van koloniën 1900-1942 achter in dit deel.

TWEE BEWOGEN DECENNIA
nomen aan de opbouw van het moderne Indië.' Tot in het begin van de
twintigste eeuw waren de katholieken in Nederland een achtergestelde
minderheid geweest en de niet-katholieken die in Nederland de macht
moesten delen met de RKSP, slaagden er in, Indië goeddeels voor hun
eigen mensen te reserveren. In het· BB-apparaat bevonden zich maar
weinig katholieken (ca. 8 % van alle BB-ambtenaren was in de jaren '30
katholiek) en in het Knil was een katholieke officier, aldus het RKSP-
Tweede Kamerlid van Poll, 'een grotere zeldzaamheid dan een parel in
een oesterschelp.' 2 Intussen dacht, waar het Indië betrof, de RKSP, al die
zwakkere economische en persoonlijke bindingen ten spijt, even censervatief
als de ARP, de CHU en de liberale partij - zwaar wogen voor de
katholieken de belangen van de missie en die achtten zij het best
gewaarborgd onder een voortgezet Nederlands bewind.
Let men op de aan Indië gewijde paragrafen in de verkiezingsprogramma's
van de partijen ter rechterzijde van de SDAP, dan is het opmerkelijk
dat in de jaren '20 steeds de verdere opbouw van het Indische staatsbestel
voorop werd geplaatst; die opbouw had de uitgesproken bedoeling, Indië
op zelfstandigheid voor te bereiden, 'in 1929', aldus Fasseur, 'kwam het
woord Rijkseenheid nog niet in de verkiezingsprogramma's voor'.' Wie
voor die Rijkseenheid ging ijveren, keerde zich tegen het Indonesisch
nationalisme. De RKSP, de CHU en de Liberale Staatspartij de Vrijheidsbond
deden zulks in hun programma's voor de laatste Tweede Kamerverkiezingen
die vóór de Tweede Wereldoorlog werden gehouden: die
van '37. De ARP deed hetzelfde door, niet over Rijkseenheid sprekend,
krachtige handhaving van het koloniaal gezag te bepleiten. De Vrijzinnig-
Democratische Bond liet de staatkundige verhouding tussen Nederland
en Indië in het midden en drong slechts op versterkte economische
samenwerking aan.
Men kan in het naar voren schuiven van het begrip. Rijkseenheid de
weerslag zien van de groeiende internationale spanningen, maar, het
begrip getuigt ook van de wens, Indië als deel van het koninkrijk te
behouden, en aan die wens lag de visie ten grondslag die in de loop van
de jaren '30 bij de meeste Nederlanders en Indische Nederlanders in
Indië zelf was gegroeid (dezelfde visie waarvan van Starkenborgh in '45
I In '24 waren er maar drie of vier praktizerende katholieken onder de directeuren
van de 400 in Nederland gevestigde Indische cultuurondernemingen en onder hun
ca. twaalfhonderd commissarissen bevonden zich slechts twintig praktizerende katholieken.
2 Aangehaald in J. Th. M. Bank: Katholieken en de Indonesische Revolutie,
P.29. 'c. Fasseur: 'Nederland en het Indonesisch nationalisme', noot 96.
418

'RIJKSEENHEIO'
in zijn brief aan Logemann zou getuigen): dat Indië niet het land was
van de Indonesiërs, maar een land met vijf verschillende bevolkingsgroepen
dat zich slechts dàn harmonisch verder zou kunnen ontwikkelen
wanneer er een overkoepelend Nederlands gezag was dat de belangen
van die vijf groepen zorgvuldig tegen elkaar zou afwegen.
*
In hoofdstuk 4 maakten wij melding van het bezoek dat de Tweede
Kamer-leden van Poll en Teulings in '38 namens de RKSP aan Indië
brachten. Wat waren hun algemene indrukken?
Op twee punten meenden zij blijkens hun rapport' 'reden tot bezorgdheid'
te hebben: de 'zedelijke verhoudingen' lieten te wensen over ('juist
tijdens het bezoek der delegatie was een groot zedenschandaal (homosexualiteit)
te Soerabaja openbaar geworden") en de Vrijmetselarij zou
'in ambtelijke kringen' teveel invloed hebben. Overigens ademde het
rapport een geest van bewondering en van vertrouwen in de toekomst:
1 Van Poll/Teulings: Rapport, p. II. 2 Hier was ontdekt dat drie hoge ambtenaren
sexueel contact met minderjarigen hadden gehad - die drie hadden, zoals in dergelijke
gevallen wel vaker gebeurde wanneer het personen in verantwoordelijke functies
betrof, de gelegenheid gekregen, naar N ederland terug te keren.
Wij vermelden in dit verband dat het in de periode december '38-maart '39 in
Indië kwam tot een vervolging van homosexuelen welke drs. Gosse Kerkhof in zijn
studie terzake (nI. in zijn in '82 afgesloten scriptie 'Het z.g. Indische zedenschandaal',
geschreven voor de vakgroep Moderne Aziatische Geschiedenis van de Universiteit
van Amsterdam) aangeduid heeft als 'waarschijnlijk de grootste vervolging (van dien
aard) uit de Nederlandse geschiedenis' (a.v., p. 4). Uit die studie blijkt het volgende.
Evenals in Nederland, waar 'ontucht' van meerderjarigen met minderjarigen in
I9Il strafbaar was gesteld, was die 'ontucht' in Indië strafbaar geworden, nl. in I9I8,
krachtens een artikel in het in dat jaar ingevoerde Wetboek van Indisch Strafrecht. In
de vorm van pederastie en sexueel verkeer met travestieten kwam homosexualiteit in
de inheemse samenleving tamelijk veelvuldig voor. De justitie placht veel doór de
vingers te zien maar toen in november '38 in Batavia bij een gearresteerde homosexueel
een uitgebreide briefwisseling werd ontdekt, gevoerd tussen Europeanen in
de archipel die elkaar op mogelijke contacten met jeugdige inheemsen attent maakten,
besl,oot de justitie op grote schaal in te grijpen. In een periode van verscheidene
maanden, waarin sommigen zich door een snelle vlucht aan arrestatie konden onttrekken,
werden meer dan tweehonderdtwintig, hoofdzakelijk van pederastie verdachte
personen opgepakt van wie zeven-en-zestig tot gevangenisstraf werden veroordeeld,
onder hen een Engelsman, twee Duitsers, een Chinees en drie inheemsen.
De arrestanten werden in de regel geconfronteerd met inheemse jeugdigen die zich

TWEE BEW06EN DECENNIA
'Overheersend om niet te zeggen overweldigend, is ," . de' totaal-indruk: van
hetgeen in Indië onder en door het Nederlandse bestuur, met een voor de grootte
van hei: gebied zeer geringe militairernacht; is tot stand gebracht. Alom heersen.'
volledige orde, rust en veiligheid. Het verdi,ent vermelding dat een autoriteit als
mgr. Willekens, de Apostolisch-Vicaris van Batavia, die als Apostolisch Visitator
ó.a,in, Brits-Indië en Cochin-China ' vertoefde en dus over vergelijkingspunten
beschikt, juist op deze punten vol lof was over het Nederlands bestuur ...
Voortreffelijke wegen, comfortahele scheepvaartuerbindingen, snelle luchtuaartverbindingen,
een ·il]1de laatste tijd zeer verbeterd spborwegu:ezen rnaken Java alom
toegankelijk en, inèt een eerste-klas hotelbedrijf ook als toeristenland aantrekkelijk.
Ook in de Buitenbezittingen heersen volkomen rust en orde en veiligheid en
een mate van rechtszekerheid welke er vro.eger onbekend was .
. . . Ook dè zorg voor de belangen der inheemse bevqlking mag met ere worden
. vermeld' ,__:_
vail POll en Teulings gaven er voorbeelden van; zij vervolgden:
'Intussen gebiedt de werkelijkheid te erkennen dat het Nederlandse bewind
er tot nu toe niet in geslaagd is, de welvaart der inheemse bevolking op een
enigszin-s aannemelijk peil te brengen, Er zijri enige uitzonderingen .. , , maar over
het/algemeen is, met name op Java, de gtote meerderheid derbevolking vlakweg,
arm. Thans echter worde reeds de opmerking geplaatst dat het de zeer stellige en
zeer sterke overtuiging der delegatie is geworden, dat eel! wegvallen van het
Nederlands Bestuursapparaat vinnen afzienbare tijd niettemin een ramp voor de inheemse
bevolking zou betekenen.' 2
voor sexueel contact beschikbaar plachten te stellen - onder dezen waren in Batavia
en' elders grote razzia's gehouden, Tot die arrestanten (van wie drie zelfmoord
pleegden) behoorden vele hooggeplaatsten, "Onderwie een resident op Java .die .(mèt
anderen) aanvankelijk in de gelegenheid werd gesteld, Indië te verlaten, maar die,
toen 'er nieuwe ,gegevens te:gen hem bekend waren geworden, op persoonlijke last
van van Starkenborgh in Makassar van het schip werd gehaald waarop hij zich bevond,
om alsnog berecht te.worden,
De inheemse pers besteedde aari dit gebeuren nauwelijks aandacht, de Europese
zoveel te:meer, zuiks onder aanvoering van Zentgraaffs Java-Bode. Het kwam; schrijft
Kerkhof, in de Europese pers tot 'een golf van hysterie, roddel- en sensatiezucht.' In
.dejava-Bode werden de namen van de verdachte personen enige tijd voluit vermeld,
later beperkte ook dit blad zich tot de vermelding van hun initialen 'en woonplaatsen,
Het gevolg was dat iri de betrekkelijk kleine Europese gemeenschappen vrijwel een
ieder nagenoeg onmiddellijk wist, wie van hornosexuele handelingen was verdacht.
Van de veroordeelden werden dertien na hun vrijlating Indië uitgezet.
, Het zuiden vari Frans-Indo-China. 2 Van Poll/Teulings: Rapport, p. II.
420

HET RAPPORT VAN VAN POLL EN TEUUNGS
Een aparte paragraafwerd gewijd aan 'het nationalüstisch)è probleem'
- een probleem dat dé delegatie van de RKSP' met 'de meest uiteenlopende
persoonlijkheden' had besproken:
'Zij is er van overtuigd geraakt dat het BestuUr de leiding van zaken vast in
handen heeft ... Over het algem~en' wordt in hoge ambtelijke kringen toegegeven'd~t
de nationale beweging een volkomen natuurlijk en begrijpelijk verschijnsel
is, dat men niet geheel 'màg noch kan onderdrukken, 'Wat moet worden
tegengegaan is alleen de aansporing tot het gebruik van gewelddadige middelen
én de ophitsing der bevolking, . I . ,
In dezelfde lijn ligt de gedachtengang der kerkelijke autoriteiten, .
Het overeenstemmend standpunt va'l1.deze laatste autoriteiten en de delegatie
bleek daarbij dit, dat de z.g. ethische politiek wel juist· was, doch niet houdbaar,
omdat zij niet berustte op de vaste grondslagen welke de christelijke moraal wèl
kent. Zij beschikte als grondslag alleen over een zeker billijkheidsgevoel en over
sentiment, op. grond waarvan zij meende de nationale beweging gro~ere vrijheid
te 'moeten geven, zonder echter een scherp begrip te hebben van de juiste greq.7!en
dezer vrijheid.
De christelijke moraal met haar norm van het 'algemeen welzijn', gezien in
de juiste rangorde der waarden" gèefi ... het houvast dat de ethische politiek mist,
Indien deze maatstaf wordt vastgehouden, kan eerst 'dàn zelfregering worden
toegestaan, als het algemeen zedelijk en stoffelijk welzijn des volks dit toelaat,
onderscheidenlijk vordert. Zolang de Indische volken niet over voldoende leidend~
intelÎectuelen en integere ambtenaren beschikken, kàn het algemeen
welzijn niet mer zelfregering zijn gediend ... Alleen cloor volksopvoeding op
-de grondslagen des Chrisrendoms (zal) een toestand als bovenbedoeld feitelijk
kunnen worden bereikt" -
anders gezegd, zelfbestuur (en ajortiori onafhankelijkheid) zou pas rrfogelijk
zijn als de armoede grotendeels \Vas overwonnen en heel Indië
'volksopvoeding !=lPde grondslagen des Christendoms' zou hebben ondergaan
- dë Islam werd daar kennelijk ongeschikt voor geacht.
Als 'eindindruk' vermeldden van Poll en Teulings dat 'het overgrote
) ," .
deel van de bevolking op Java' nog niet door 'een welbewust nationaal
streven' was aap.ge'grepen,Maar:
'Wel keft in het gehele volk een latent, vaag verlangen naar het terugtreden
der Nederlandse heerschappij, welk verlarigen min of meer in leven wordt
gehouden door de everlevering van oude legenden en voorspellingen' van 'mond
tot mond.'
t A.v., p. Is-t6.

TWEE BEWOGEN DECENNIA
Ook was 'een zeer bewust streven naar politieke zelfstandigheid'
merkbaar geworden 'in bepaalde groepen der bevolking van Java, vooral
onder de half-intellectuelen' - een streven dat tevens tot uiting kwam
'in de gehele inheemse pers, welke een oplage schijnt te hebben van ca.
I miljoen exemplaren". 'Dit onafhankelijkheidsstreven' werd op Java,
'doch veel meer nog op Sumatra', 'het sterkst gesteund door organisaties
op mohammedaanse grondslag.' Vormde dit alles een reden tot ongerustheid?
Neen: het gouvernement was 'volkomen op de hoogte van
alles wat er omgaat in de verschillende nationalistische organisaties en
beheerst de situatie volkomen."
Wie in kringen van de RKSP, grootste partij des lands, in '38 of '39
dit rapport las, behoefde in zoverre niet ontevreden te zijn dat er kennelijk
geen reden was om aan de stabiliteit van het Nederlands bewind
te twijfelen.
*
Zo dacht in die tijd ook koningin Wilhelmina." Opgegroeid aan het einde
van de negentiende eeuwen beschermd tegen alle invloeden die haar
jeugdige geest zouden kunnen verontrusten, had zij het als een natuurlijke
zaak leren zien dat Indië onder Nederlands koloniaal gezag stond.
Het uitbreiden van dat gezag dat, zo was haar uiteengezet, slechts gunstige
gevolgen voor de inheemse bevolking zou hebben, had niet alleen haar
volle instemming maar wekte, doordat het met gevaarlijke militaire acties
gepaard ging, ook haar jaloerse bewondering op. Het martiale sprak haar
in het algemeen sterk aan. In 1896 was het de herdenking, in Den Haag,
van de militairen die bij de expeditie naar Lombok gesneuveld waren,
die bij haar als zestienjarig meisje de begeerte wekte om, zo schreef zij
I Het waren er in werkelijkheid heel veel minder: volgens het verslag van de
commissie-Visman hadden de Maleise en Chinees-Maleise dagbladen bij elkaar ca.
drie-en-vijftigduizend abonné's, 'maar', schreef de commissie, 'een zuivere maatstaf
geeft dit niet, want er zijn nog abonné's op de Europese pers en vooral het aantal
gezamenlijke abonnementen en het aantal nalezers is in de Indonesische maatschappij
altijd groot geweest.' (Commissie-Visman: Verslag, dl. II, p. r6) Misschien mag men
het totaal-aantal lezers van de inheemse dagbladen op enkele honderdduizenden
schatten. 2 Van Poll/'Ieulings: Rapport, p. 15-18. 3 Wij herhalen in het nu volgende
enkele gegevens en formuleringen uit hoofdstuk I ('Koningin Wilhelmina')
van deel 2 van ons werk.
422

KONINGIN WILHELMINA EN INDIË
in haar in '59 gepubliceerde levensherinneringen Eenzaam maar niet alleen,
'grote daden' te verrichten.' Op het ontwerp voor de eerste door haar uit
te spreken Troonrede, 1898, had zij slechts op twee punten kritiek,
waarvan één was dat meer hulde moest worden gebracht aan het Koninklijk
Nederlands-Indisch Leger. Van Heutsz, de man die de grondslag
had gelegd voor het bedwingen van het Atjehs verzet, werd samen met
enkele stafofficieren in 1901 door haar in audiëntie ontvangen; 'dit was
voor mij', aldus haar levensherinneringen, 'de ontmoeting met een sterk
reëel leven. Daarginds werd een waarlijk groots werk verricht; er was
dus groot werk in de wereld te doen ... Een nieuwe wereld ging bij dit
bezoek voor mij open'? - bewoordingen die onderstrepen hoezeer zij
waardeerde wat van Heutsz in Atjeh en elders tot stand had gebracht. Het
mocht dan waar zijn dat koningin Victoria van Groot-Brittannië tegelijk
keizerin was van Brits-Indië, zij was óók heerseres over een groot gebied
in de tropen: Nederlands-Indië, dat het Indië van Nederland moest
blijven. Het viel haar moeilijk, de ethische politiek die met de voogdijgedachte
een element van tijdelijkheid in de verhouding met Indië
bracht, te aanvaarden. Pas in 'lange persoonlijke gesprekken met Idenburg',
voor de eerste maal minister van koloniën van september 1902 tot
augustus 1905, werd zij, aldus Thijs Booy, haar secretaris na haar abdicatie
(î948), 'gewonnen voor de idee der ethische koloniale politiek' - nadien
'(raakte) zij steeds meer geboeid door het ideaal van de opvoeding tot
zelfbestuur en laat in haar leven' (d.w.z. na haar abdicatie) 'was het voor
haar een axioma dat alle volken recht hadden op eigen soevereiniteit en
deze ook zouden verlangen ... Zij was (toen) verzoend met het gaan van
eigen wegen door de volken welker lot lange tijden ver weg in de
kanselarijen van Europa werd uitgemaakt. Ja, zij gaf die volken gelijk."
Van dat 'gelijkgeven' was in eerder tijd geen sprake. Nederlands-Indië
beschouwde zij toen als een integraal deel van het koninkrijk - een
koninkrijk dat haar, zo zag zij het, door God was toevertrouwd en dat
zij ongeschonden aan haar opvolgster uit het Huis van Oranje diende
over te dragen, mèt Indië dus, waar, in haar visie, Nederlanders slechts
zegenrijk hadden gewerkt. 'Indië', aldus een notitie van haar hand,
opgesteld voor de gesprekken die zij in de zomer van '42 met president
Roosevelt zou voeren, 'wij hebben het industrieel op poten gezet; vanuit
1 Koningin Wilhelmina: Eenzaam maar niet alleen (I959), p. 76. 2 A.v., p. I4I. J Th.
Booy: De levensavond van koningin Wilhelmina (I965), p. 98.

W,EE BEWQGEJ':! DECEN,NIA
Nederland. Wij hebben dit voordeel niet voor ons gehouden; doch
h~bben dit geheel aan de bevolking doen toekomen.' 1 '
Of zij ooit gemeend h~eft dat de 'opvoeding tot zelfbestuur' in Indië
te schielijk geschiedde, qi' zij zich i~ haar contact met de verantwoordelijke
ministers ooit heeft verzet tegem wetsvoorstellen die in haarvisie
cl!'! band tussen Nederland en Indië konden verzwakken, hebben wij niet
cnderzechts - zij heeft zich in elk geval it:l de Londense jaren tegen die
mogelijke verzwakking hardnekkig verzet; pressie van Roosevelt Was
nodig 'Om ha:a,rte bewegen tot aanvaatding van het denkbeeld dat Nederland
een duidelijke verklaring moest afleggen over de na de 09r:IQg
fen aanzien van Indfele volgen politiek, een verl.daring welke vervolgens
de vorm kreeg van haar toespraak van 7 dècember '42.3 Toen en later
koesterde zij jegens van Moolç, minister van koloniën sinds mei '42,
tijdelijk luitenant-gouvemeur-generaal sinds september ~44, een zeker
wantrouwen'; zij vreesde dat hij met Indië een eigen weg wilde inslaan
en meende- dat 'hij .als uitvloeisel daarvan, geconfronteerd met de op
i7 augustus '45 ûitgeroepen Républik Indonesia, tot teveel toegefelijkheid
geneigd was. 'Geval van Stirui:n kan hier aanwezig zijn', noteerde zij op
8 november '45, 'willen redden v.d, situatie door te grotè concessies".'
Dài: was dus: meer dan een kwart eeuw later, haar herinnering aan het
beleid ~at van Limburg Stîrum eind '1'8 had gevoerd. Met het immobilisrne
van van Starkenborgh was tij het van ganser harte eens. Veel dingen
zag zij in haar' lange regering: scherper dan, 'haar ministers, de meeste
Kamerleden, dOe~~,este v90rmanne~ van de politieke partijen en het gros
van de publieke opinie, maar-niet de, koloniale problematiek; Op dat punt
waren, iP de jaren waarin de Tweede Wereldoorlog, naderbij kwam, haar
dettlcbeelden conservatiever dan die van de .conservatieven,
1 Notitie, z.d., van koningin Wiiheimina (archief kab, der-koningin). ,2 Van derWal
vermeldtin zijn bronnenpublikatie over de opkomst van de nationalistische beweging
één geval: 'in 1918 poogde de koningin, vergeefs overigens.ede erkenning in Indië van
het recht qp vereniging eh vergadering aart sterkere voorwaarden ti! binden dan de
ministers Pleyte en Idenburg wensten, (van der WaL Opkomst, p. 512' e.v.) 3 De
koningin gahn die toespraak uitdrukking aan haar 'overtuiging dat het koninkrijk ria
de oorlogzal wordengebouwd op een grondslag van volledige deelgenootschap .,..
Ik laat mij hierbij leiden' zei zij voorts, 'door het besef dat geen politieke eenheid
en verbondenheid op den' duur 'kunnen blijven bestaan, die .niet ged~agén worden
door de vrijwillige aanvaarding en de trouw van, de overgrote meerderheid der
burgerij.' 4 Kon. Wilhdmina: Dagaantekening. 8 nov. 1945 (archief kab, der kon.)

De petitle-Soetardjo
Inheemsen die het beginsel van de non-coöperatie huldigden, weigerden
aan de arbeid van vertegenwoordigende lichamen, de Volksraad inbegrepen,
d~ei te nemen maar in al die lichamen zaten van meet af aan
inheemse leden. Voor de Volksraad werden dezen in de jaren' zo gekozen
door kiezers die hetzij lid waren van of zich verbonden voelden met
associatie-partijen al~ de Nede~l~nds-Indische Vrijzinnigen Bond, de
Nederlands-Iridische Politiek-Economische Bond, de Christelijk-Ethische
(na '30: Christelijke Staatkundige) Partij en de .Indische Katholieke
Partij " hetzij lid wáren van of zich verbonden voelden met zuiverinheerrisé
groepei:ingim die niet anti-gouvernementeel waren." In de
Volksraad vari '3 I dederi voer het eèrst leden hun intrede van rwee
inheemse christelijke groeperingen wáarvan één naast de Christelijke
Staatkundige Partij was ontstaan: de Partai Kaçem Christen (de Partij van
het Christenvolk) oftewel de PKC, en de ander uit de Indische Katholieke
Partij was voortgekomen: de Perkoempoelan Politik KathJUk indonesia (de
Katholieke politieke organisatie van Indonesië) oftewelde PPI

TWEE BEWOGEN DECENNIA
vormden geen fractie - daarvoor waren hun onderlinge tegenstellingen
te groot. De felste spreker uit hun midden was Thamrin, in '94 in Batavia
geboren als zoon van een wedono (tevens groothandelaar), aldaar gevormd
op het Koning Willem III-gymnasium, eerst accountant bij de KPM, later
zakenman en miljonair, sinds '19 gemeenteraadslid te Batavia, sinds '27
lid van de Volksraad - wij herinneren er aan dat Soekarno, toen hij in
de vroege ochtend van 1 augustus 1933 voor de tweede maal werd
gearresteerd, Thamrins huis verliet waarin hij de nacht had doorgebracht.
In de Volksraad die in '35 werd samengesteld, tijdens het bewind van
de Jonge dus (en dat was de Volksraad die van Starkenborgh in Indië
aantrof), behoorden van de dertig inheemse leden acht (van wie zeven
gekozen waren) tot de losse groepering der nationalisten en vijf (allen
gekozen) tot de fractie van de Vereniging van ambtenaren van het
inheems bestuur, de PPBB - naast die vijf was evenwelook één lid
gekozen van een tweede organisatie van inheemse bestuursambtenaren
die een louter Nederlandse naam droeg: de Vereniging van ambtenaren
bij de Inlandse bestuursdienst, oftewel de VAlB; die tweede vereniging
was hoofdzakelijk opgericht door politiefunctionarissen uit het Semarangse
- een van de oprichters, Raden Abdoelkadir Widjojoatmodjo,
werd later een van de naaste medewerkers van van Mook. Er was meer
dan een taalkundig verschil tussen de PPBB en de VAlB. De PPBB, die
bijna vijfduizend leden ging tellen, was ten aanzien van de inheemse
samenleving nogal conservatief, de VAlB, die niet meer dan ca. duizend
leden kreeg, wees alle vormen van 'feodalisme', ook bijvoorbeeld de
erfopvolging bij de regenten, af, was 'moderner', 'Europeser', en minder
geneigd, zich aan de zijde der nationalisten te scharen.
Naast de groeperingen der nationalisten en de fracties van de PPBB
en de VAlB, waren er in de Volksraad van '35 zes niet uitgesproken
nationalistische inheemsen en tien die lid waren van kleine fracties: tien
vertegenwoordigers van groeperingen die op het coöperatie-standpunt
stonden.' Dat die dertig inheemsen de invloed hadden ondergaan van
de actie der non-coöperatie-partijen in de jaren '27 tot '34, bleek in juli
'36 toen de voorzitter van de PPBB, Soetardjo Kartohadikoesomo, een
patih, die sinds' 31 lid was van de Volksraad en zich daar vaak had beklaagd
I De Politiek-Economische Bond had in de Volksraad van '35 drie inheemse leden,
de Christelijke Staatkundige Partij had er twee en één hadden de Partai Kaoem Christen,
de (katholieke) PPKl, de ]ong-Islamietenbond (in '26 door hadji Agoes Salim opgericht),
de Pasoendan (een in '14 opgerichte organisatie van Soendanezen) en de in '27
opgerichte Persatoean Minahassa (de Minahassa- Vereniging).
426

DE PETITIE-SOETARDJO
over de arrogantie van BB-ambtenaren jegens inheemse bestuursfunctionarissen,
een voorstel indiende dat leidde tot wat men de 'petitie-
Soetardjo' is gaan noemen. Soetardjo diende zijn voorstel in samen met
vijf andere leden: drie inheemsen, onder wie de voorzitter van de
inheemse katholieke partij, de PPKI', en die van de Persatoean Minahassa,
alsmede het enige Arabische lid van de Volksraad en één van de vier
Chinese Volksraadsleden; hij had dus voor zijn voorstel een brede basis
willen leggen.
Het voorstel hield in dat de Volksraad gebruik zou maken van zijn
recht tot petitie om in dit geval een petitie te richten tot regering en
Staten-Generaal in Nederland met het verzoek te bevorderen dat een
conferentie van vertegenwoordigers van Nederland en Nederlands-Indië
bijeengeroepen zou worden teneinde op voet van gelijkgerechtigheid
een plan op te stellen dat Nederlands-Indië binnen tien jaar (dezelfde
termijn die in '34 in de Amerikaans-Philippijnse regeling was vastgelegd),
'althans binnen een zodanige tijd als de conferentie voor de
uitvoering van de gedachte mogelijk zal achten', geleidelijk de staat van
zelfstandigheid zou geven - zelfstandigheid, niet onafhankelijkheid. In
hun memorie van toelichting" spraken Soetardjo en de overige indieners
van zijn motie zich duidelijk uit tegen verbreking van de band tussen
N ederland en Indië, o.m. stellend
'dat de historie van eeuwen de materiële en ideële belangen van Nederland
en Nederlands-Indië dusdanig met elkaar verweven heeft, dat een uiteengaan
van beide landen niet zonder ernstige nadelige gevolgen zou zijn;
dat in het belang van de opbouw van beide gebiedsdelen een innige en
hartelijke samenwerking nodig is;
dat bezieling alleen gewekt kan worden als doelbewust en volgens een vooraf
opgezet plan aangestuurd wordt op een verhouding tussen Nederlands-Indië en
I Wij vermelden in dit verband dat het dagelijks bestuur van de Rooms-Katholieke
Staatspartij in '39 overwoog om bij de volgende Tweede Kamer-verkiezingen een
Indonesiër een verkiesbare plaats op de candidatenlijst te geven - dan zou, zo werd
gehoopt, naast de CPN'er Roestarn Effendi een meer behoudende Indonesiër in de
Tweede Kamer komen. Er werd gedacht aan de voorzitter van de PPKI, I. J. Kasimo.
De voorzitter van de Indische Katholieke Partij, Kerstens, ontried dit denkbeeld. De
PPKI, schreef hij in juni '39 aan het dagelijks bestuur van de RKSP,volgde een eigen
koers, 'ook de katholieke Javaan is nl. tegenover alle blanda's' ('Hollanders', afgeleid
van het Portugese Nolanda) , ... min of meer wantrouwig' en Kasimo zou 'dikwijls
meer lust hebben om met Roestarn mee te denken en te stemmen dan met van Poll
c.s.' (brief, 7 juni I939, van P. A. Kerstens aan het dag. bestuur van de RKSP, ARA,
Archief-Kerstens, 20) 2 Tekst in van der Wal: Volksraad, dl. II, p. 259.

TWEE BEWOGEN DECENNIA
het Moederland die aan .de nationale, culturele, economische en staatkundige
behoeften van dat deel van beide volken dat de door de historie geboden
'samenwerking aanvaardt, kan voldoen.'
Het voorstel van Soetardjo es. trok, toen het werd ingediend, geen
overmatige belangstelling. Noch de Europese pers in Indië: noch' d~
inheemse liet zich tot heftige reacties verleiden, de commentaren in de
inheemse pers warer overigens overwegend negatief: haar .ging het
voorstellang niet ver genoeg en Soetardjo was in brede nationalistische
kringen steeds gezien als een conservatieve figuur - hij had bovendien
eind '34 in die kringen aanstoot gewekt door in de Volksraad uitdrukkelijk
steun te verlenen aan de op repressie der nationalisten gerichte
ontwerp-ordonnanties welke de Jonge toen aan de Volksraad had voorgelegd.
Ook Th~h:lrin sprak zich tegen het petitie-voorstel uit, zij het dat.
hij niet namens de gehele nationalistische groep kon spreken: een deel
wees het voorstel op principiële gronden af; een ander deel verwierp
zowel de doelstelling van het voorstel (een soort Ronde Tafel-conferentie
ter bestendiging van de band tussen Nederland en een zelfstandig
Indië) als de toelichting maar zag wél enig heil in het bijeenkomen van
een conferentie op voet van gelijkgerechtigheid en wilde dus het voorstel
steunen, ook om daarmee tot uitdrukking te brengen, 'dat', zei Thamrin,
'de bestaande staatkundige status als onhoudbaar moet worden gekwalificeerd'."
, Het werd spoedig duidelijk dat een deel van de inheemse en een groot
deel van de Nederlandse Vol:ksraadsleden tegen het petitie-voorstel
zouden sternmen. Ook de acht man i:ellende fractie van het Indo-Euro":'
pees Verbond had bezwaar, vooral tegen de termijn van tien jaar - hetzelfde
bezwaar koesterden de drie inheemse leden van de Politiek-
Economische Bond. Het voorstel werd toen gewijzigd in dier voege dat
de woorden 'binnen tien jaar' kwamen te vervallen.
Eind september werd gestemd, Dè voorzitter, mr. W. H. van Helsdingen,
stemde tegen. Van de zestig leden (vijf-en-twintig Nederlanders,
dertig inheernsen, vier Chinezen" één Arabier) namen vijftien niet aan
de stemming deel, onder wie drie van de vier Chinese leden. Negentien
leden stemden tegen: de vier leden van de Vaderlandse Club, de vier
van de z.g. economische groep (onder de benoemde Nederlaaders bevonden
zich van '31 af vier vertegenwoordigers van het grote Nederr
t Aangehaald a.v., p. 224.

RE VOLKSRAAD EN DE PETITIE-SOETA~D1G
landse bedrijfsleven in Indië), de twee vertegenwoordigers van de Indische
Katholieke Partij, de twee va{1 de Christelijke Staatkundige Partij,
drie partijloze inheernsen en bovendien vier inheemse nationalisten,
onder wie Thamriri. Zes-en-twintig leden stemden vóór: z

TWEE BEWOGEN DECENNIA
Bovendien was er, aldus Peekema, 'voor belangrijke veranderingen in
de staatkundige betrekkingen tussen Nederland en Indië ... in het
moederland op het ogenblik geen voedingsbodem gereed.' Hij vond het
evenwel niet juist om te reageren 'zonder dat enig perspectief voor een
afzienbare toekomst werd geopend.' Aangezien er nu 'voor de geleidelijke
staatkundige ontwikkeling van Nederlands-Indië' geen 'gemeenschappelijk
aanvaarde grondbeginselen' waren, adviseerde hij de vorming
van een staatscommissie die voor die ontwikkeling lijnen zou
aangeven.
Toen Gobée eind maart '37 zijn advies opstelde, was inmiddels in het
in Nederland verschijnend maandblad De Indische Gids een artikel verschenen
van de hand van een kapitein van het Knil, dr. J. M. Somer, die
de regering had aangeraden, het in de petitie-Soetardjo vervatte verzoek
om zelfstandigheid 'met een waardig woord in de kiem (te) smoren door
te verklaren dat zelfstandigheid terzake betekent: ondergang.' 1 Dat betoog
had Gobée geenszins aangesproken; op hem had het indruk gemaakt
dat een deel van de nationalisten beraad met Nederland wenste - zijn
oordeel was,
'dat om politieke redenen het afwijzen van het denkbeeld vall'een conferentie
bijeen te roepen, geen aanbevelingverdient, dat haar taak evenwel zeer beperkt
zou kunnen worden en de uitwerking van·de door haar aangegevenbeginselen
aan een staatscommissiezou kunnen worden overgelaten.'
Evenals Peekema was Gobée dus tegen een volstrekt 'neen', maar hij
wilde iets verder gaan dan deze: waar Peekema slechts een staatscommissie
bepleit had, wilde hij eerst 'een conferentie' en vervolgens een
staatscommissie.
De Kat Angelino, een conservatief man die steeds de Nederlandse
koloniale suprematie had verdedigd, had voor de petitie geen goed woord
over: hier werd aangedrongen op een conferentie die 'bindende beslissingen
(zou kunnen) nemen voor de hoogste organen van de staat' - zulks
was 'eenvoudig ondenkbaar'. Indië was bovendien aan geen hervormingen
toe. 'Ik meen zelfs', schreef hij,
'dat de regering de gedachte aan een program van staatkundige hervormingen
principieelzal moeten afwijzen, omdat alleen de maatschappelijkeontwikkeling
zelve hier de juiste tijd en de juiste wijze zal kunnen aangeven.'
1 Aangehaalda.v.,p. 260.
430

ADVIEZEN OVER DE PETITIE-SOETARD]O
De stukken van Peekema, Gobée en de Kat Angelino werden aan de
Raad van Nederlands-Indië voorgelegd. De Raad nam de tijd - pas eind
november '37, bijna zeven maanden dus na de Kat Angelino's stuk, stelde
hij zijn advies aan van Starkenborgh op.' Voorzitter van de Raad was van
den Bussche (de al genoemde minister van koloniën in het vijfde kabinet-
Colijn), onder de vier overige leden bevond zich één inheemse: een telg
uit een befaamd regentengeslacht van West-Java, Raden Adipati dr. Hoesein
Djajadiningrat, die nog door van Limburg Stirum benoemd was tot
adjunct-adviseur voor inlandse zaken en die functie vijf jaar had uitgeoefend
- hij had nu geen behoefte aan een minderheidsadvies. De Raad
meende dat er 'alle reden (was) om tegenover de petitie een zoveel
mogelijk tegemoetkomende houding aan te nemen', maar van die tegemoetkoming
was in de drie conclusies van de Raad niets te vinden:
1. de petitie was 'naar haar woordelijke tekst' in strijd met het geldend
staatsrecht; 2. inwilliging was 'ook om staatkundige redenen ongewenst'
('omdat de aan de voorstellers ... voor ogen staande z.g. dominion-status
... een organisatie zou vormen waarvoor bij het bereikte stadium van
politieke ontwikkeling de verantwoordelijkheid nog niet door de Indische
gemeenschap kan worden gedragen'); 3. het bijeenkomen van de
gevraagde conferentie moest dus door de regering niet worden bevorderd.
Aldus de Raad van Nederlands-Indië eind november '37.
Ook van Starkenborgh nam de tijd: pas ruim negen maanden later,
midden september '38 (in Europa naderde het hoogtepunt van de Sudeten-crisis),
zond hij zijn advies aan de minister van koloniën, Welter. Hij
had er tevoren gesprekken over gevoerd, ook een met Soetardjo. 'Nu
heeft u nog met mij' te doen', had deze hem gezegd, 'maar als u de
conferentie met mij en diegenen die denken als ik, uit de weg gaat, dan
krijgt u te maken met extremisten als Tharnrin" Dit argument, door
Soetardjo ook in de Volksraad naar voren gebracht, was door de landvoogd
verworpen. 'Ik had het gevoel', zei hij in '57, 'dat men, als men
op de petitie inging, als het ware een sluis wijd open zou zetten zonder
te weten wat er allemaal doorheen zou stromen en hoe en wanneer men
die sluis ooit weer dicht zou krijgen. En dan was er de stemming in het
moederland."
In zijn advies noemde hij de petitie 'in haar huidige vorm' staatsrechtelijk
'onaanvaardbaar'. Zij had voorts geen 'leuze ... waarop de Inheemse
politieke beweging zich verenigen zou' - behalve de Partai Sarekat Islam
1 Tekst: a.v., p. 287 e.v.
Ind. Afd. van het RvO.
2 Mededeling, 2 mei 1957, van van Starkenborgh aan de
, A.v.
431

'f.WEE BEWOGEN DECENNIA
Indonesia, de PSII, hadden ook twee nieuwe inheemse .nationalistische
groeperingen, de Parindra en de Gerindo (waarover aanstonds meer);
medewerking aan een actie tot 'ondersteuning van de petitie geweigerd.
Die petitie was, meende hij, overbodig:
'Het zou een misduiding zijn vari de lessen zonder tal, die de historie geeft,
om geen betekenis toe; te kennen aan de drang naar zelfbeschikking .bij overheerste
volkeren die tot bewustheid komen. Het Nederlands bewind schiet echter
niet te kort in het onderkennen van .de tekenen des tijds; het heeft niet nagelaten
de landskinderen deel te gever) in lands- en plaatselijk bestuur ... Het- bijeenroepen
van een conferentie .. ,zou de schadelijke indruk wekken als zou het
regeringsbeleid in onzekerheid verkeren, têvens de verwachting levendig.houden
dat iets nieuws en groots te gebeuren staat, daardoor veel geru£ht en beweging
veroorzaken, terwijl per slot het resultaat van de arbeid negatief zou blijken of
een program zou worden uitgewerkt dat de regering in verlegenheid brengen
zou ... Concluderende moge ik radert het daarheen te leiden dat op de z.g,
petitie-Soetardjo afwijzend wordt beschikt,' 1
Welter had zich daar al moeite voor gegeven. In februari '38 was de
petitie-Soetardjo in de'T~~ede Kamer ter sprake gekomen hij deheha~deling
van de Indische begroting. Zich geheel aansluitend bij de geelachtengangen
die Colijn sinds de jaren '20 had verkondigd, had Welter
betoogd dat Indië niet gebaat Was bij 'hervorming in de top' maar .dat
men moest 'voortgaan op de ingeslagen weg van decentralisatie en,
bëstuurshervorming,'? Bij die gelegenheid badden alleen de SDAP en de
CPN zich ten gunste van de petitie uitgesproken, de CPN bij monde'ván
Roestarn Effendi. Tot degenen die zich scherp tegën de petitie hadden
gekeerd, had de woordvoerder van de Rl{SP, van Poll, behoord die het
advies had gevolgd hetwelk Kerstens in november' 37, toen hij met verlof
in Nederland was, in een voor de TWN:de Kamer-fractie van de RI\SP
geschreven nota had neergelegd ': 'Een politieke ontwikkeling die' tot de
dominion-stsssu: zou kunnen lelden, moet onder geen voorbehoud bevorderd.
worden' - de RKSP moest dus. de petitie-Soetardjo verwerpen,
'zondèr aarzeling'.
Na ontvangst van het advies van van Starkenborgh legde Welter begin
november '38 de koningin een ontwerp-koninklijk besluit voor waarin
I Brief, i4 sept, '38, van van Starkenborgh aan Welter in van der Wal: Voziesraád,
dl. II, P.3'82-90, 2 Aangehaald ill Pluvier; Overzicht, p. 126., ; De. nota is opgenomen
in het Rapport, eind i937, yah de Commissie voof Indische Zaken 'vande Tweede
Kamer-fractie van de RKSP. (ARA, Archief-Kersteris, ~9)
432

OE PETITIE~SOETA.I.HjJO A-f6EWE.;?;EN
de petitie werd afgewezen. Er kwam in zijn toelichting' een onjuist, ja
misleidend argument voor. Van Starkenborgh had er op geweze~ dat de:
PSII, de P4~indra: ~n de C'eri~dÇJsteun aan de petitie hadden geweigerd;
dit waren drie rrationalistische groeperingen die in wezen een onafhartkelijk
Indonesië begeerden - dáárom haddën zij ziel} tegen de petitie
gekeerd. Welter ma:àk.tedaár dit van:
, \ .
'Hoe ver de wensen, welke "in de petitie tot uiting komen, nog afstaan zelfs
van het staatkundig besef van (de) meet geav~nc.eerde· delen der bevolking, 5lij\
*
Dé afwijzing van de petitie-Soetardjo was iR Indië keren op de molen
vim die' inheernsen die sinds het gebeirrèn met van Limburg Stirums
toezeggingen hadden betoogd dat van Nederland geen toegefelijke houding
te vërwachten was; ZIJ droegvoorts bij tot de vorming van' een naar
onafhankelijkheid strevende politieke federatie, veel breder en krachtiger
dan die welke'in de herfst van '27 door Soekarno was opgericht.
IWas dit effect door de gouverneur-generaal en de regering voorzien?
pat bîijl,cr uit niets - men vindt het 'aithans in geen van de stukken -die
wij aanhaalden, vermeld.' ..
W~t ~.!O reacties van de Europese dagbladpers betreft: zij had, gelijk al
vermeld, in "36, toen het petitie-voorstel ingediend en aangenomen
werd, daar .niet eens met felheid ep get!,:ag,eerd; het sprak Voor: die pets
ze vanzelf dat er geen wezenlijke wijziging diende te komen in de
bestaande verhouding t\i~seri Nederland én Indië en zij zag de positie
van het gouvernement als io stabiel, dät het denkbeeld, een ronde.
tafel-conferentie bijeen të reepen die Nëderlands-Indië binnen ~itri jaar
1 Tekst in van der WaL Vollesraad. dl. II, p. 391 e.v. 2 Tekst: a.v., p. 394 e.v.
433

TWEE BEWOGEN DECENNIA
of binnen een andere periode de status van zelfstandigheid diende te
geven, door bijna alle Europese dagbladen als onbelangrijk terzijde werd
geschoven. Misschien zou er, gezien het feit dat bij talrijke Nederlanders
een toenemende weerzin tegen de Haagse 'bevoogding' was gegroeid,
serieuzer op het voorstel zijn gereageerd als het van het Indo-Europees
Verbond was uitgegaan, maar dat was niet het geval: het was een voorstel
van vijf Volksraadsleden, onder wie zich geen enkele Nederlander of
Indische Nederlander bevond.
Twee Europese bladen waren er slechts die de petitie-Soetardjo au
sérieux namen: het Batauiaas Nieuwsblad, een dagblad dat onder hoofdredactie
stond van J. H. Ritman, een journalist die een duidelijk besef
had van de groeiende kracht der inheemse nationalistische beweging, en
het in '38 opgerichte tijdschrift Kritiek en Opbouw.
Dat tijdschrift verdient nu enige aandacht omdat het vier jaar lang de
enige duidelijk-kritische stem is geweest in de Europese samenleving in
Indië.
*
Kritiek en Opbouw! was in de eerste plaats het werk van een sinds lang
in Indië gevestigde Nederlandse socialist, D. M. G. Koch. Eerder noemden
wij hem al als een van de leden van de door gouverneur-generaal
van Limburg Stirum eind '18 in het leven geroepen herzieningscommissie.
Koch was in die tijd als ambtenaar aan de Algemene Secretarie
verbonden, maar toen van Limburg Stirum door Fock werd opgevolgd,
kwam aan zijn werk aldaar spoedig een einde. Enige tijd later kreeg hij
een functie waarin hij zich niet politiek bezwaard behoefde te voelen:
hij werd bibliothecaris bij een van de instellingen van het departement
van verkeer en waterstaat te Bandoeng. Hij had, nadat hij in het begin
van de eeuwals jonge man in Indië was aangekomen (hij was in '81
geboren), in '07 getracht, door middel van een eigen periodiek een
kritische instellingjegens het gouvernement te bevorderen. Zijn blad was
na een jaar ter ziele gegaan en een tweede blad, in ' I I door hem opgericht,
was het niet beter vergaan. Enkele jaren later had hij Sneevliet ontmoet.
I Wat wij over dit blad vermelden, is hoofdzakelijk gebaseerd op het aan het blad
gewijde artikel van E. B. Locher-Scholten, in '76 gepubliceerd in het Tijdschrift voor
Geschiedenis.
434

'KRITIEK EN OPBOUW'
Hij had diens extremisme afgewezen - hervormingen wenste hij, niet
een revolutie. 'Hij bleef', aldus de Kadt in zijn memoires over zijn
Nederlands-Indische jaren, 'het gebeuren benaderen zoals zijn ruimhartig
en humanitair-marxistisch inzicht hem gebood. Hij was geen Indonesisch
nationalist' (d.w.z. voorstander van een op korte termijn onafhankelijk
Indonesië), 'maar iemand die probeerde, een vooruitstrevende
koloniale politiek aan de orde te stellen waarbinnen dat nationalisme zich
zou kunnen ontplooien tot een Indonesische variant van een internationaal
socialisme.' Koch kende Soekarno van nabij (in Bandoeng had hij
een tijdlang deel uitgemaakt van de Algemene Studieclub die de stoot
gaf tot de oprichting van de PNI) - hem beschouwde hij als een
gevaarlijke demagoog, 'zijn sympathie', aldus de Kadt, 'ging uit naar
iemand als Hatta.' 1
Samen met anderen richtte Koch in de herfst van '35 een Indische
afdelirig op van de Nederlandse beweging Eenheid door Democratie,
EDD, die in juni, twee maanden na Musserts succes bij de Provinciale
Staten-verkiezingen, in het leven was geroepen. Van EDD konden slechts
personen van Nederlandse nationaliteit lid worden, maar tot de Indische
afdeling wilden, zoals spoedig bleek, ook inheemsen en Chinezen toetreden.
Kon dat? Die vraag werd aan het Nederlands hoofdbestuur
voorgelegd. De secretaris raadpleegde Colijn, deze adviseerde afwijzend
- het gevolg was dat de Indische afdeling zich in '37 van EDD losmaakte
en onder de naam Algemeen-Democratische Bond haar werk voortzette.
Het was het oude bestuur van het Indische EDD dat in februari '38,
in de maand dus waarin de petitie-Soetardjo in de Tweede Kamer door
bijna alle partijen werd afgewezen, na een mislukt contact met aanhangers
van de vroegere Stuw-groep2, als redactie naar voren trad van Kritiek en
Opbouw. Koch werd de ziel van het blad. Zijn aanpak was gematigd.
'Kritiek en Opbouw', aldus E. B. Locher-Scholten, 'sprak zich uit voor een
uiteindelijke zelfstandigheid van (Indië), maar vroeg voor het ogenblik
om aanvaarding van de koloniale structuur, om maatschappijvernieuwing
door geleidelijke democratisering met name op staatkundig gebied.'?
Waren dat niet illusies? Dat was bepaald de opvatting van de strijdbare,
in Indië geboren en in november '36 daarheen teruggekeerde schrijver
E. du Perron, maar hij die de betekenis van Kritiek en Opbouw geenszins
I J. de Kadt: Jaren die dubbel te/den. Politieke herinneringen (1978), p. 33-34. 2 Logemann
had medewerking geweigerd omdat hij de opvattingen van de oprichters van
Kritiek en Opbouw te radicaal vond. 'E. B. Locher-Scholten in het Tijdschrift voor
Geschiedenis, 1976, p. 205.
435

TW':E~ ,BE\V.Ot;i::'N· o,:H;Ë}fIii

öË NÖN-CÓQPEIRA:TII\ P'HGEGË;V.E'rsr
~~el1'ç:t:i',hl~ar z.t] h~

TWEE BEWOGEN DECENNIA
onafhankelijkheidsstreven; op die stromingen willen wij nu ingaan.
*
In de jaren '10 tekenden zich binnen de Chinese minderheid in Indië'
(een minderheid die, gelijk in hoofdstuk 4 uiteengezet, uit Indische en
'recente' Chinezen bestond) twee opvattingen af over haar plaats en
mogelijke politieke taak: de eerste hield in dat Chinezen zich dienden
te oriënteren op de nieuwe Chinese republiek, de tweede dat zij zich
moesten beschouwen als ingezetenen van Nederlands-Indië die door
deelneming aan het politieke leven voor hun rechten zouden kunnen
opkomen. De eerste opvatting werd met kracht verkondigd in het Chinese
dagblad Sin Po dat van 19ro af in het Maleis (en van' 2 I af bovendien
in het Chinees) in Batavia verscheen, de tweede opvatting werd vooral
aangehangen door de welgestelden uit de Indisch-Chinese groep: eigenaren
van grote handelshuizen, particuliere landerijen, rijstpellerijen enz.
Woordvoerder van deze groep werd de miljonair H. H. Kan, eigenaar
van een particuliere landerij, die een Nederlandse opvoeding had genoten
en in Batavia lid was geworden van de regentschapsraad. Hij was het die
in '17, toen bekend werd dat van Limburg Stirum enkele Indische
Chinezen wilde opnemen in de voor het eerst samen te stellen Volksraad,
de Chinese leden van alle bestaande plaatselijke raden opriep om met
hem in Bandoeng van gedachten te wisselen over de candida ten die men
aan -de gouverneur-generaal zou kunnen voorleggen. Elf Indische Chinezen,
onder wie zeven z.g. 'officieren der Chinezen', namen Kans
uitnodiging aan; besloten werd, aan de gouverneur-generaal vijf namen
voor te leggen, onder wie die van Kan. Toen dit in wijder kring bekend
raakte, rees er verzet, als gevolg waarvan begin november' 17 in Semarang
een conferentie plaatsvond van ca. zevenhonderd Indische Chinezen,
allen op Java gedomicilieerd. Kan betoogde er dat deelneming aan de
arbeid van de Volksraad wenselijk was, en hetzelfde deed een tweede
Chinees, Yap Tjwan Bing, een socialist die zich als volgeling van Sneevliet
beschouwde. Noch Kan, noch Yap wist de conferentie te overtuigen:
de meeste aanwezigen stelden zich op het vooral door het dagblad Sin
I Het nu volgende is in de eerste plaats gebaseerd op de in I978 in Singapore
gepubliceerde, gebundelde studies van Leo Suryadinata: The Chinese Minority in
Indonesia. Seven Studies.

DE INDISCHE CHINEZEN EN DE POLITIEK
Po telkens naar voren gebrachte standpunt dat voor de Indische Chinezen
maar één land van belang was: China. Kan wekte dan ook grote ergernis
toen in 'r8 bekend werd dat hij en een tweede Indische Chinees (de
'luitenant der Chinezen' op het eiland Banka) zich hadden laten benoemen
tot lid van de Volksraad.
In de loop van de jaren '20 werd het politieke beeld dat de Indisch-
Chinese volksgroep bood, nog gecompliceerder. Er kwam een kleine
linkervleugel (de PKI had een aantal Indisch-Chinese aanhangers, de
meesten zonen van rijke Chinezen, en onder de groepen communisten
die begin '28 naar Boven-Digoel werden gedeporteerd, bevonden zich
acht mannelijke Indische Chinezen) - er kwam óók een groep die
aansluiting zocht bij het Indonesisch nationalisme. Kan en andere vermogenden
wezen dat nationalisme af - zij hadden onder het Nederlandse
bewind fortuin gemaakt en wensten tot in een verre toekomst door dat
bewind beschermd te worden. In '28 richtten zij in Semarang het Chinees
Verbond in Nederlands-Indië op, de Chung Hwa Hui; het was typisch
een organisatie van de gevestigde Indisch-Chinese maatschappelijke elite
('recente' Chinezen mochten er wel lid van worden maar hadden er geen
stemrecht in) - de groep van het verbond werd naar de luxueuze Amerikaanse
auto's waarvan de voormannen gebruik plachten te maken, door
minder bemiddelde Chinezen veelal als 'de Packard-groep' aangeduid.
In de jaren '20 behoorden de Indische Chinezen die mèt Kan in de
Volksraad kwamen (hijzelf werd telkens door het gouvernement, waarmee
hij op uitstekende voet stond, herbenoemd.'), tot de behoudenden.
Toen de Volksraad eind '27 moest stemmen over de wenselijkheid van
een inheemse 'meerderheid', stemden de twee Indische Chinezen die op
voordracht van de Nederlands-Indische Politiek-Economische Bond waren
benoemd, tegen - Kan en twee anderen die als partijlozen benoemd
waren, wilden bij de inheemse bevolkingsmeerderheid geen extra weerstand
wekken, maar het ging hun te ver, hun stem aan het voorstel te
geven; zij kozen een simpele oplossing: voordat de stemming plaatsvond,
verlieten zij de zittingzaal.
Bij de Indisch-Chinese groep als geheel bleef het gevoel van verbondenheid
met China in de jaren '20 bestaan - de Chinese regering gaf zich
trouwens moeite om dat gevoel te versterken, o.m. door het naar Indië
zenden van Chinees-nationalistische leerkrachten die aan de eigen scho-
1 Het was zijn villa in Bandoeng waarin gouverneur-generaal van Starkenborgh na
zijn vertrek uit Batavia, eind februari '42, in eerste instantie.zijn intrek nam.
439

T,WE'E BEWöè.EN DE:C'E:N'N''lA
h;ri 4¢t çfui_n~zÇ.f,iW,et.defi\Terp,glijdefu(V:¢Jsê~~id:étJ:etiva:ti,~tde,etkäçh'tep.
w~i;dep

I I
D'E ÀcgÁB,IEIÜN ENi D'E; P:Q'~q:Ii,K
de irtheemsen niet d'1~ weerstanden 'bestonden. welke in de loop :ván
ge~ë,~ati~'stetie_~-~e ;erwog~n~~:lil -or4~r4; ChiI:l~;~l!' ~a,ren gegroeid.
N~:g

TWEE BEWOGEN DECENNIA
Volksraad; hij was door het gouvernement steeds als de lastigste criticus
beschouwd.
De Parindra was een beweging van inheemse stedelingen uit de hogere
lagen van de inheemse samenleving. Zij zette het werk van de bond van
intellectuelen voort in dier voege dat ook zij ging streven naar een betere
organisatie en een sociale verheffing van het inheemse volksdeel: zij
richtte enkele tientallen handels- en kredietcoöperaties op alsmede een
bankinstelling, een armenhuis en een polikliniek; ook gaf zij zich moeite
om door het uitzenden van onderwijzers het analfabetisme te bestrijden
en organiseerde zij voorlichting aan landbouwers en eigenaren van
prauwen. Haar ledental (onder die leden bevonden zich talrijke inheemse
bestuursambtenaren) bleef beperkt - er waren nog geen vierduizend
leden in '37, wellicht tienduizend in '40; de aanhang was evenwel breder
dan die cijfers doen vermoeden. Dat bleek, toen haar voorzitter Soetomo
in mei '38 in Soerabaja overleed: omstreeks vijftigduizend inheemsen
volgden zijn baar.' Raden Mas Ario Woerjaningrat, een van de regenten
in het vorstendom Soerakarta, werd zijn opvolger.
De Parindra was afkerig van een drastische hervorming van de inheemse
samenleving. Inheemse voormannen die wèl voorstanders waren van
zulk een hervorming, richtten in mei '37 in Batavia een eigen groepering
op, de Gerakan Rakjat Indonesia (de Indonesische Volksbeweging) oftewel
de Gerindo, bedoeld, zo deed de voorzitter, med. drs. A. K Gani, blijken,
'als linkse correctie op de rechtse Parindra'? Tot de oprichters van de
Cerindo behoorden verscheidenen die eerst voorman waren geweest van
de Partindo. de voortzetting van Soekarno's PNL Dat gold bijvoorbeeld
voor twee in Batavia geassocieerde advocaten, mr. Mohammed Yamin
I Soetomo bracht in '36 een bezoek aan Brits-Indië (en een aan Japan dat later aan
de orde komt), waar hij diep werd geschokt door de hongersnood en door de armoede
die er zoveel groter was dan in Nederlands-Indië. Via Colombo reisde hij toen naar
Nederland waar hij enkele spreekbeurten wilde houden en contact wilde opnemen
met de Perhimpoenan Indonesia, die van '35 af een brede samenwerking (een 'Volksfront')
was gaan bepleiten. Voor zijn spreekbeurten had hij gegevens van Thamrin
nodig welke hij had aangevraagd in een uit Colombo verzonden briefwaarin hij een
beeld had gegeven van de sociale ellende in Brits-Indië; zijn brief werd door het
gouvernement onderschept en het feit dat hij na terugkeer in Nederlands-Indië zweeg
over wat hij in Brits-Indië had gezien, werd door de PID gezien als 'een bewijs van
een groot gebrek aan objectiviteit en ridderlijkheid.' (Parket van de procureurgeneraal,
Algemene Recherchedienst: Rapport, 22 nov. 1939, over de nationalistische
beweging van 1933-1939 (verder aan te halen als: Rapport nationalistische beweging
1933-1939), p. 44, ARA, MK (ministerie van koloniën), Londens archief, M 74) 2 Aldus
Pluvier in zijn Overzicht, p. 110. .
442

'PARINDRA' EN 'CERINDO'
en mr. Amir Sjarifoeddin; die laatste, over wie wij vooral in het slothoofdstuk
van dit deel meer te schrijven hebben, was een in I907 in
Medan geboren Batak die in Nederland een gymnasium had doorlopen,
als student aan de Rechtshogeschool te Batavia al politiek actief was
geweest en in '33 tot anderhalf jaar gevangenisstraf was veroordeeld
wegens overtreding van artikel I53bis. 1
Uiteraard kwam de Gerindo in het staatkundig gedeelte van haar
program niet voor de onafhankelijkheid van Indonesië op (dat zou
onmiddellijk tot een verbod hebben geleid) - zij eiste autonomie voor
Indië binnen het geheel van het koninkrijk en drong aan op de vorming
van een volwaardig parlement, d.w.z. een parlement dat, anders dan de
Volksraad, zeggenschap zou hebben over het gouvernement en zou
worden samengesteld op grond van algemene verkiezingen, hetgeen
natuurlijk een overweldigende inheemse meerderheid zou opleveren.
Wat dan?
Onmiddellijk na de oprichting van de Gerindo werd Yamin door de
PID op dat punt verhoord. Hij verklaarde toen, aldus een eind '39 door
de PID opgesteld, uitgebreid rapport over de nationalistische beweging,
'dat de door de Gerindo geformuleerde doelstelling ruimer was gekozen
dan die van de Partindo (zij had eertijds onafhankelijkheid geëist),
1 Sjarifoeddin was in '33 door de gouverneur van West-Java in een brief aan de
procureur-generaal aangeduid als 'een extremist in hart en nieren; met een krachtige
overtuiging ... karaktervast ... een geboren leider, een gevaarlijk agitator:' (brief d.d.
10 nov. 1933 in Kwantes, dl. IV, p. 171) De gouverneur had zijn internering voorgesteld,
maar de Jonge had het voldoende geacht, Sjarifoeddin na zijn vrijlating uit
gevangenschap te waarschuwen dat hij, maakte hij zich weer aan verboden actie
schuldig, geïnterneerd zou worden.
Volgens een Indonesisch persbericht verklaarde Sjarifoeddin in augustus 1948 op
een communistische bijeenkomst dat hij van '35 af zou zijn opgetreden als de geheime
leider van de PKI, de Indonesische communistische partij. De Franse historicus Jacques
Leclerc heeft het evenwel in 1981 waarschijnlijk gemaakt dat daar in werkelijkheid
geen sprake van is geweest. Het staat niet vast dat Sjarifoeddin de bedoelde verklaring
inderdaad heeft afgelegd en als dat wel zo is, moet zij vermoedelijk gezien worden
als een poging van de pas naar Indonesië teruggekeerde communistische voorman
Moesso om aan te tonen dat er van een continue leiding van de PKI sprake was
geweest. Volgens Leclerc heeft Sjarifoeddin pas op het moment dat hij illegaal ging
werken, d.w.z. in de begintijd van de Japanse bezetting, duidelijk aansluiting gekregen
bij de toen zeer kleine PKI - hij stond met haar toen wel al enige tijd in contact
omdat hij binnen de Gerindo een enthousiast voorstander was van de Volksfrontgedachte.
(Jacques Leclerc: 'Amir Sjarifoeddin et Ie communisme indonésien' in Histoire de
l'Asie du Sud-Est (1981), p. 223 e.v.)
443

'rWEÈ BEWOGEN DECENNIA
'met het .oog op een eventuele dominion-nssos, , •Tegenover een dominion-stsuis
stond men.volgens mr, Mohammed Yamin niet ~f.wijz~,l}d,echter als overgangsfase
naar de volledige vrijheid vap '.[ndimesfa',.
Op geOn? hiervan huldigde het hóo't~l'aFket ;eeds dadelijk de mening dat de
Ç¢,rïttdd geen ander doelhad .dàn 'Indonesia M,e.rde,ka" 1 -
die mening 'Wa.s juist, ,
Verontrust dè;;!)!'hef feit dat -de Cëniido ep Jä:v:a'de kracht van het
proletariaat', aldus haar orgäari, trachtte te órganiseren ('niet de bourgeois,
doch de próletariërs zullen', aldus dat ergaan. 'de Ind.onesiers omhoog
voeren naar de blauwe Iucht der: vrijheid')" en dat zij ook .op Zuid":'
Sumatra bijeenkomsten Was gaan beleggen die elk m~er dan duizend
belangstellenden hadden getrokken, steld~ de pas-benoemde procureur~
generaal mr, H Marcella .in. juni '38 aan v:an Sfarkenborgh voor, de
Gerindo te waarschuwen dat zij' zich .op haas tweede congres: hetwelk zij
in dé herfst wilde houden, diende te matigen. or die waarschuwing is
uitgegaan; ~et~n ~ij niet, wèl d;t drs. Gani in zijn openingstoespraak
voorzichtig was; hij onderstreepte o.m, dat de C~ri1J4o.de non-coöperatie
afwe~s. 'H:et :Was"puur tact1~k. !D~~ !l:1en zich', zo rapporteerde 'na 'd~
conferentie de nieuwe adviseur voor inlandse zaken dr, C. f. Pijpet
(G.obée"s.opvolger),
'oye'r dit coöperatieve karakter ." , geen illtisles behoeft ie- maken', bleek ...
duidelijk uit andere uitspraken, bijv. .uit: deze'; 'HeJ is onjuist ne menen) dátde
.aationalistische partijen doer de aanvaarding van het coöperatie-beginsel huri
dQeieinden gewijzigd zouden hebben', 'de werkwijze is anders maar 'oris streven
is h~t~dfde gehie~~n'. Bi} deze iààÎ:ste wo,ord~n ,gaf her.publiek i:ek~ne~' van
insternming . , , Er is yeránderin~ vàn tóön, Niet vari geest te constateren."
En' O'OK dit was juist gezien.
Hoeveel îëd~n. de G~~indQhad; is niet precies bekend - vermoedelijk
wareri het tussen de vijf- en tienduizend."
I Rapport hatiÖiiálîstisèlie bewegirîg 12'33-1939, R. f4. Z Aangeháald iriIde I:>rï~(,
23 juni 193'8, van' 'de procureur-generaal aan van Statkenborgh, 'in Kwantes, dJ. IV,
'p: 52(\, ,. ');\rie:f, _IQ okt. 1938, van de adviseur voor inlandse zaken àan van' Starkenborgh
in a.v., P: $38, . 4 D.e GerindoÎlet ook Indis~he Chinezen als ti'd toe; de Pa~(nl1rá
'niet,
444

TI;iAM\{I!:<
Toenin de loop van 'w in inheemse hingen beduchtheid: rees dat de
petitie-Soetardjo, hoewel-in september '~6 door de Volksraad aangene-
men, zou worden afgewezen, werd door Soetardje en anderen besloten,
.. I • . I
publieke adie te gaal} voeren ter. ondersteuning van de petitie, Er werd
een €op:üté ópge~icht, waarvan Soetardjo voorzitter ,w,erd en hadji Agoes
Salim een van de lecl:en.,Salim had evenwel in de tweede helft van de
jaren '20 grQt~ weerstanden ge~~kt doordat hij in die tijd, waarin de
inheemse politieke actie 110gill het teken stond van de non-coöperatie,
samenwerking met het gouvernement häd bepleit. Zijn prorninente plaats'
was een v'art de redenen waarom de actie van h.et,cQ,tI_lÎtJ.niet recht van
'!:ie grpnd kwam: een tweede was dat de Pàrin!{ra, die in de. Velksraad
t,ege.n de petitie bad gestemd, sámerïwerking met hil.! comité afwees
., -, . --_-I .- . -,'" , -
;- h¢,tzelfde .deden, gelijk re,e!:!svermeld, de Gerind« én de Partai $rwk(lt
I5l?iin Indonesia. Een actie .om tiá:Bdteke"¥ingeQten gu,n$te 'V;lU de petitie ye
\iêi:za,i:.heIeFÎ werd geeb. succes. 'Unused to this foirti' of pQlitieal aäio.n· anij 1JÓ
doubt ajYa.id oj committing themselves to paper' (men ,ko't,lbeter de PU) geert
gegevens verscliaffénl) 'peóp'lefailed to s.ig-n', áldus de Aàstralische históricä
Susan Abeyasekere.' Mt+ dat. al was er HU èën corniëé waarin alle gróeperingeri
samenwerkten die zich i.iI de Volksraad te.n gunste van dè
petitie-Soétardjo haddon uitgesproken, de twee verenigirigeri vàn inheemse
bestuussambtenaren, de inheemse katholieke partij (de PPKI);
-de Pasoendan en de Peisateean Minahassa; een eigen groepéring van hadji
Agoes Salim? een nieuwe groepering van Ihdon'ésischê stIiQe~'Üenen de
Pe satoean Arab Indonesia sloten zich bij het cemité aan.
I Begin "3:9nu {9-epetirie-Soetardjo was bij koninklijk besluit afgewe-
, , • '" J ~ - ,
zen) achtte Tharnrin, fractieleider van de Parlndra; net moment'gekomen
-,. om een b~ei{ere samenwenkirrg op touw te zette~: Hij volgde in dte tijd
met grote 'bezorgdheid de ontwikkelingen' i~' Europa; wait de intocht van
de Duitse troepen in ·S,ude.ten.Jand,begin, okiober "18, gee~ ontspanning
h;H,(gebracht. Brak ~.~~ nieuwe ()~IÇlg uit, dan zou N ~dètland daarin
QetrQ~c:rn kunnen worden, \Vat zou dim het lot van Nederlands-Indië
zijn? .zqu lNeçlerland delen daarvan moeten afstaan of zou het .onder
japanse invloed Iminel:,J.:?' Het leek Thamtin meer en meer wenselijk dat
een vast c.oiit~c.ttot ·Sta.figkwam tU;ss,e,B. de belangrijkspe inheemse poli'"
tifl.çe gto¢pe!i'Q.gêH:.~~likrook .IOfn gèrt1,e.~\1s:~nappelij,kmeer pressie u,ir te
0~ferIer:l €lP het gouvernement, Toen j;J.IJ ZIJP denkbeelden QP r8 ngar.!
'39 in Soerakarta voorlegde aan het hoêfdbestuur van de Parin4rà, kon
i 'SoAbeyasekere: •The S/ltafdJö Petition: in ,dè/d en geweien, dl. II, P.. I~'I.
445
r

TWEE BEWOGEN DECENNIA
hij er op wijzen dat Hitler drie dagen eerder het Tsjechische deel van
Tsjechoslowakije had bezet en dat Engeland daar fel op had gereageerd
- zijn voorstelom te trachten, een federatief verbond met andere politieke
groeperingen aan te gaan, werd aanvaard. Talloze besprekingen
volgden. Voor een nieuwe vorm van samenwerking maakte het Soetardjo-comité
de weg vrij door zich op I I mei te ontbinden - de PPKI, de
Pasoendan en de Persatoean Minahassa, die tot dat comité hadden behoord,
konden zich nu bij het nieuwe samenwerkingsverband aansluiten. Op 21
mei werd dat in Batavia gevormd: de Gaboengan Politik Indonesia (de
Indonesische Politieke Federatie) oftewel de Gapi. Het was een federatie
van wat men de meest nationalistische vleugel van de Soetardjo-groep
zou kunnen noemen, samen met de Parindra en de Gerindo. Ook de Partai
Sarekat Islam Indonesia sloot zich aan - Agoes Salims splintergroepering
werd daarentegen geweerd, de partij der 'Indonesische' Chinezen, de
PTI, kreeg te horen dat dezen slechts 'geassocieerd lid' mochten worden
(zij verkoos het toen, voorlopig buiten de Gapi te blijven) en de partij
der 'Indonesische' Arabieren, de PAl, hield de beslissing om zich bij de
Gapi aan te sluiten, aan. Geen contact werd opgenomen met de twee
groeperingen van inheemse bestuursambtenaren - de Gapi was immers
gedacht als een federatie tot het ontwikkelen van tegen het gouvernement
gerichte politieke actie en daaraan zouden, zo werd gemeend, bestuursambtenaren
niet kunnen deelnemen. Voor zodanige politieke actie voelde
ook het Moluks Politiek Verbond niet - het had nimmer verbindingen
gehad met anti-gouvernementele inheemse organisaties.
Het federatiefkarakter van de Gapi werd onderstreept doordat zij geen
voorzitter kreeg; wel werd een secretariaat gevormd waarin alle deelnemende
groeperingen vertegenwoordigd waren en binnen dat secretariaat
werd een soort dagelijks bestuur gevormd, bestaande uit vertegenwoordigers
van de drie belangrijkste aangesloten organisaties, de Parindra, de
Gerindo en de Partai Sarekat Islam Indonesia, resp. Thamin, Sjarifoeddin
(die kort tevoren Gani's plaats als voorzitter van de Gerindo had ingenomen)
en de architect Abikoesno Tjokrosoejoso, voorzitter van de PSII'
Blijkens de statuten stelde de Gapi zich ten doel, alle Indonesische
politieke partijen te verenigen voor onderlinge samenwerking, in de
eerste plaats ter organisatie van een groot Indonesisch Volkscongres. De
samenwerking zou plaatsvinden op de algemene grondslagen van, zo
1 Tjokroaminoto, eertijds de aanbeden leider van de Sareka/ Islam, later voorzitter
van de Persetoean Sareka/ Islam, vervolgens van de Partai Sareka/ Islam Indonesia, 'was
in de lente van '35 overleden.
446

OPRICHTING VAN DE 'GAPI'
heette het, 'nationale eenheid, demoeratie in politiek, economisch en
sociaalopzicht, eenheid van actie en het zelfbeschikkingsrecht.' De begrippen
'zelfstandigheid' en 'onafhankelijkheid' werden vermeden - het·
was overigens duidelijk dat de uitoefening van het zelfbeschikkingsrecht
tot een zelfstandig, door Indonesiërs beheerst, of zelfs tot een onafhankelijk
Indonesië zou leiden.
De algemene grondslagen van de Gapi droegen een nogal abstract
karakter; in 'democratie in politiek, economisch en sociaalopzicht' kon
bijvoorbeeld ieder lezen wat hij wilde. De Gapi had behoefte aan een
sprekende leuze, geschikt, zo werd gehoopt, om grotere volksmassa's in
beweging te brengen - dat zulks mogelijk was, hadden de Sarekat Islam
en Soekarno's PNI aangetoond. Over die mogelijke leuze vonden in de
maanden na de oprichting (maanden waarin in Europa het oorlogsgevaar
steeds groter werd) vele besprekingen plaats; besloten werd, als leuze het
punt over te nemen dat de Gerindo in haar actie centraal had gesteld: er
moest ~in Indië een volwaardig parlement komen: 'Indonesia Berparlemènf'
('een parlement voor Indonesië!'). Die leuze was slim gekozen: het
gouvernement kon moeilijk bezwaar maken tegen haar verkondiging. En
ze sloot alles in: de volledige zeggenschap door Indonesiërs, hun zelfstandigheid,
eventueelook hun onafhankelijkheid.
Nog geen drie weken na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog,
op 19 september, kwamen vertegenwoordigers van alle groeperingen die
de Gapi hadden opgericht, in Batavia bijeen. Zij verklaarden zich accoord
met het uitgeven van een manifest.' De 'te Djakarta gehouden vergadering
van de Gapi' (Soekarno's PNIhad als eerste 'Batavia' door 'DJakarta'
vervangen) sprak daarin uit, van oordeel te zijn dat de internationale
gebeurtenissen een steeds groter gevaar vormden voor 'de veiligheid van
het gezag in Nederlands-Indië en de Indonesische maatschappij', dat
samenwerking tussen 'het Indonesische volk' en 'het Nederlandse volk'
gewenst was en dat 'die samenwerking bewerkstelligd (moest) worden
langs de weg van het geven van nieuwe rechten in de regeling van het
landsbestuur aan het Indonesische volk.' Op grond van die overwegingen
trad de Gapi nu met de volgende 'besluiten' in de openbaarheid:
'I. dat de leden van de Gapi niet zelfstandig actie zullen voeren maar zullen
optreden in het verband van de Gapi, bereid om samen te werken met andere
organisaties;
I Vertaling in van der Wal: Volksraad. dl. II, p. 403.
447

\
TWE'Il BEW.ç:>gEN DFq:NNIA
2. dat er beltoon te worden .iÎilgesteld, een regering met een parlement dat'
gekozen V\TQFdtAi~ en à:qor net völk, èri een regérl~g pie verantwoordelijk rs aán
dat parlement.' '
De nieuwe inheemse studenten-organisatie en de sinds kort bestaande
(ederadè val) vakbonden V'!-!1 inheems gbuvernementspersoneel (deze
telden, bijna veertigduizend leden) betuigden onmiddellijk hun adhesie
~a.1J,dit manîfest; nagenoeg de, gelrele inheemse pers h'echtte er' haat
goedkeuring aan 1 er b¢g~J;i Q,ktopçt hield ~9:eGapi te Batavia haáè eerste
openbare vergadering; daarvoor bestond, aldus de assistent-sesidént, 'zeer
griM belangstelling, zQWeI.van dé zijde van inheemse intelléctueleii als
van de kleinere tflièlden:st:arrd.'2, '
Nadat vervolgens op iri¢er dan. honderd plaatsen in de hele archipel
voorbereidende vergaderingen waren gehouden die in, totaal meer' dim
tachtigduizend belangstellenden ttpkken, vond èind decernber.irr Batavia
liet bij de oprichtingvari de Gapi à:i:ngd

"
IiEr'EKEN!S VAN DE 'GAP!'
He~ was een eenheid tegen het N ederlands gezag.
*
, Het gewicht van die eenheid moet' men niet zoeken in successen die
bereikt werden doordat enig kenbaar gemaakt verlangen werd ingewilligd.
De door ge Capi ingezette agitatie had geen effect op het beleid van
gouvernement en regering. Van Staskenborgh, de opinies van S9I):1~,igë
raadgevers naast Zich neerleggend, had het niet nodig geoordeeld, het
bijeenkomen van het Indonesisch Volkscongres te verbieden" maar hij
was geen moment van zins, het tot een gesprek met inheemse politieke
vooririannen te laten komen, laat staan de Gap] als gesprekspartner te
erkennen. Ook, in Nederland .... wetden de verlangens van de Capios: niet
mis te verstane wijze afgewezen; t,Ot'fll de S.pAP'er JI E. Stókvis (benoemd,
Volksraadslid vart..'.i3 tot '3!) eind februari '40 it).de Tweede Kamer een
motie had ingediend welke de regèring uitnodigde, toekenning van
'ruimere staatkundige .bevoegdheden aan Indië: in onderzoek te nemen,
werd die motie op advies van minister Welter' met grote rnëerdesheid
verworpen: alleen 'de afgevaardigden van de SDAP en van de kleine
Christelijk-Democratische Unie stemden vóór, namens de CPN stemde
Roestam Effendi tegen. I De Gapi bleef dus met lege handen zitten,
Was zij daarom onbelangrijk? Geenszins.
Er had zich van meet af aan binnen het geheel van de nàtionalistische
beweging "eel verdeeldheid. vcergedaan: verdeeldheid tussen Islamieten
en pure nationalisten, tussen pro-' en anti-communisten, tussen coöperatdren
en norr-coöperatoren, tussen conservatieven en Fadicalen - hu was
er voor het eerst eenheid, nujhadden
, '
voorhet eerst vrijwel aile bestaande
, l
I Binnenskamers was Welter een tikje verder gegaan,doordat he! kabinet-de Ç;e'er in
december 139

TWEE BEWOGEN DECENNIA
inheemse politieke organisaties de afspraak gemaakt dat zij niet zelfstandig
maar louter in federatief verband zouden optreden.
Geen wonder dat de PID zich over de Gapi en de door haar ingezette
actie spoedig zorgen ging maken.
De dienst hield voormannen als Thamrin voor wezenlijk onbetrouwbaar.
Zij waren, aldus zijn in no.vember '39 opgesteld, eerder al gememoreerd
rapport? 'deloyale figuren' die aan hun 'politieke verlangens ...
op misleidende wijze een massaal karakter in de Gapi denken te kunnen
geven, ter bereiking van eigen aspiraties die het licht moeilijk kunnen
verdragen' - 'onomstotelijk' was namelijk 'gebleken dat zij het vertrouwen
hebben van de Japanners' (daarop komen wij nog terug). Het was
dus bedenkelijk dat de Gapi een aanhang van zekere omvang had gekregen;
de PID schatte deze, de in vakbonden georganiseerde arbeiders
meegerekend, op honderdtienduizend personen 1, 'een georganiseerde
macht', op een bevolking van zeventig miljoen zielen 'relatief wel klein',
'maar waarvan de morele betekenis niet onderschat mag worden.' 2
Inderdaad, niet die morele en evenmin de politieke. Wat was in ruim
twintig jaar veel veranderd! Aan het einde van de Eerste Wereldoorlog
had Indië de Sarekat Islam gekend, maar zij was toch meer een beweging
geweest van collectieve en vluchtige extase dan van doelbewuste actie
en zij was nimmer zo ver gegaan dat zij onafhankelijkheid had geëist
- nu, bij het begin van de Tweede Wereldoorlog, kende Indië een
samenwerkingsverband van nagenoeg alle inheemse politieke stromingen
dat, al werd dat niet gezegd, in wezen die onafhankelijkheid begeerde.
In die ruim twintig jaar waren bovendien veel meer Indonesiërs
politiek geschoold geraakt en hadden velen voor hun anti-gouvernementeel
streven geleden of er zelfs het leven voor geofferd - men kan dan
in de eerste plaats denken aan diegenen die bij de PKI-opstanden van
'26-'27 gesneuveld waren of anderszins door die opstanden het leven
hadden verloren (terecht had Hatta de communisten onder dezen 'verkapte
nationalisten' genoemd), voorts aan allen die naar Boven-Digeel
of andere afgelegen oorden waren gedeporteerd. Al die vervolgingsmaatregelen
hadden als een stimulans gewerkt op het nationaal besef. Er was
voorts een rijk geschakeerde Indonesische pers ontstaan waarin, hoe
1 Een inheems jurist die in gouvernementsdienst was, kwam in een in de herfst van
'40 geschreven rapport op een totaal van ca. tweehonderdduizend. ('Beschouwing van
een inheems jurist over de huidige stromingen en ideeën in de inheemse politieke
wereld' in van der Wal: Volksraad, dl. II, p. 594) 2 Rapport nationalistische beweging
1933-1939, p. 97--98.
450

GROEI VAN HET NATIONALISME
voorzichtig zij zich ook moest uitdrukken, 'een zeer bewust streven naar
politieke zelfstandigheid' (aldus van Poll en Teulings in hun rapport) tot
uiting kwam - dàt was dus de geest waarin een geschat aantal van enkele
honderdduizenden lezers dagelijks werd beïnvloed. Verder waren ook
de Islamietische organisaties krachtiger en zelfbewuster geworden en ook
zij hadden een federatief verbond gevormd. Hetzelfde hadden de jeugdorganisaties
en de vakbonden van inheems gouvernementspersoneel
gedaan. Er waren met dat alles in de inheemse wereld moderne groepsstructuren
ontstaan die men aan het einde van de Eerste Wereldoorlog
niet had gekend.
Natuurlijk, wie louter naar de dessa's keek of naar de stads-kampongs,
merkte weinig of niets van politieke beroering: in de dessa's ging het
leven zijn traditionele gang en werd, zoals de eeuwen door het geval was
geweest, het gezag van de jegens het gouvernement gehoorzame volkshoofden
aanvaard en in de stads-kampongs waren de meeste inheemsen,
die het al moeilijk genoeg vonden om dagelijks het bescheiden bedrag
bijeen te scharrelen dat zij voor het levensonderhoud van hun gezinnen
nodig hadden, nog niet aan enige politieke bedrijvigheid toe. Daaraan
gaf zich slechts een minderheid over - beslissend was dat zij, die minderheid,
uitdrukking gaf aan de concrete verlangens van de ontwikkelden
en aan de meer vage van de brede massa des volks; die verlangens hadden
bovendien symbolen gekregen: de eigen vlag, het rood-wit van Modjopahit,
het eigen volkslied, het Indonesia Raya, en de nieuwe naam,
Djakarta, voor de stad die de hoofdstad moest worden van een vrij
Indonesië.
*
Zijn wij te ver gegaan met te schrijven dat de politiek-actieve minderheid
de ontwikkelden en, zij het minder duidelijk, ook de brede massa des
volks achter zich had? Wij menen van niet.
Wat die massa betreft, herinneren wij aan wat van Poll en Teulings
als neerslag van de vele door hen met Nederlandse deskundigen gevoerde
gesprekken in hun rapport over Java hadden geschreven: 'er leeft in het
gehele volk' (wij cursiveren) 'een latent, vaag verlangen naar het terugtreden
der Nederlandse heerschappij', 1 en ten aanzien van de ontwikkelden
I Overeenkomstige constateringen met betrekking tot de Buitengewesten zijn ons
niet bekend, maar wij durven veronderstellen dat het 'latent, vaag verlangen naar het
451

TWEE BEWOGEN DECENNIA
willen wij aanhalen wat van der Plas, toen gouverneur van Oost-java
(en binnen het BB-apparaat de beste kenner van de Islam en een van de
beste van de inheemse wereld), in juli '39 in een brief aan de directeur
van het departement van binnenlands bestuur als zijn opinie had vastgelegd:
'dat de intellectuele Inlanders, bij alle zelfbedwang en nuèhter
inzicht in mogelijkheden, zonder uitzondering' (wij cursiveren) 'verlangen
naar en dromen van zelfstandigheid, eigen baas in eigen land zijn en
soms nog meer!'!
Uiterlijk ademde alles in Indië nog stabiliteit. Ér heerste rust in de
statige paleizen varr de gouverneur-generaal en in de gebouwen van de
Raad van Nederlands-Indië, van de Volksraad. van de departementen en
van de gouvernementele diensten; rust in de kantoren van het wijdvertakte
Nederlandse en in de behuizingen van het nog wijder vertakte
inheemse bestuursapparaat. Stabiel was het beeld dat een samenleving
bood waarin het Nederlandse b-edrijfsleven in niet meer dart enkele
decennia nieuwe, op de wereldmarkt gerichte productieve centra had
doen ontstaan, onderling verbonden door de schepen van de KPM en de
vliegtuigen van de Knilrn. Er werd niet gestaakt en niet gedemonstreerd,
et waren geen onlusten, laat staan opstanden - de macht van het Knil en
van de gouvernementspolitie werd gerespecteerd.
Die stabiliteit en die rust evenwel, tezamen een beeld biedend dat in
Indië grote overtuigingskracht had voor bijna alle Europeanen en in het
moederland voor bijna alle Nederlanders, waren schijn. Nederland had
de innerlijke aanhankelijkheid van de Indonesiërs niet weten te winnen,
zelfs niet die van de sultans, de regenten en de andere volkshoofden;
hoe oprecht de gevoelens van verbondenheid met Indië ook waren die
bij veel Nederlanders leefden, Nederlands band met Indië had altijd een
terugtreden der Nederlandse heerschappij' daar bij de onontwikkelden c.q, politiek
niet-actieven geenszins ontbrak en wellicht ook een vrij algemeen karakter had. Men
moet daarbij in het oog houden dat er in de jaren '10, '20 en ']0 delen van de
Buitengewesten zijn geweest waar de anti-gouvernementele actie krachtiger was dan
op java als geheel - wij denken dan in het bijzonder aan Atjeh, Sumatra's Westkust
en Djarnbi, 'Er is bovendien in '40 gebleken dat de actie van de Gapi op Sumatra en
Celebes dezelfde weerklank vond als op Java; ook schreven de inheemse bladen in
de Buitengewesten in dezelfde geest als die welkt: op Java uitkwamen. Afgezien
daarvan, waren voor de voortzetting van het Nederlands gezag de verhoudingen op
Java het belangrijkst; op dit eiland lag het politieke zwaartepunt van heel Indië.
I Van der Plas citeett de brief d.d. IQ juli '39 in zijn brief d.d. 17 april '41 aan de
directeur van het dep_ van binnenl. bestuur .(ARA, MK, M 72, XI, 7 A),
452

GROEI VAN HET NATIONALISME
eenzijdig karakter gedragen en was een band van dwang geweest. Die
dwang paste.minder en minder in het tijdsgewricht. Zich verzettend tegen
het machtsstreven van een Indonesische elite dat aansloot bij de aspiraties
van de brede massa, was Nederland derhalve, zonder het te beseffen,
gewikkeld in een achterhoedegevecht waarin het het onderspit moest
delven. Hoe en wanneer? Er was bij het uitbreken van de Tweede
Wereldoorlog niemand, ook geen Indonesiër, die die vraag kon beantwoorden.
De neutraliteitsperiode
Toen wij in het voorafgaande schreven over het op 19 september '39
uitgegeven manifest van de Gapi en over het eind december' 39 in Batavia
gehouden, door haar georganiseerde Volkscongres, overschreden wij de
datum van I september waarop Duitsland Polen aanviel, en die van
3 september waarop Engeland en Frankrijk aan Duitsland de oorlog
verklaarden. De Tweede 'Wereldoorlog was begonnen. Nederland Was
neutraal en die neutraliteit gold natuurlijk ook voor Nederlands-Indië.
Ook daar viel niet te voorzien hoe die grote worsteling zich verder zou
ontwikkelen ~ duidelijk was wèl dat regelingen moesten worden getroffen
welke het gouvernement in staat zouden stellen, sneller in te grijpen
dan in vredestijd, en welke het voor het militair apparaatmogelijk zouden
maken om, als de nood aan de man kwam, te beschikken over bijzondere
bevoegdheden.
Over het sneller ingrijpen van het gouvernement had een in '36
ingesteld nieuw college, de Staatsmobilisatieraad (wij komen er op terug
in het hoofdstuk over Indië's defensie), zijn gedachten laten gaan. Het
college had een ordonnantie ontworpen, de Algemene Machtigingsordonnantie,
welke het gouvernement het recht gaf, bedrijven te verplichten
tot medewerking aan defensiemaatregelen, personeel ~everplaatsen
en personen van zestien tot zestig jaar tewerk te Stellen dan wel aan te
wijzen voor het uitvoeren van bepaalde diensren of voor het volgen van
daartoe noodzakelijke opleidingen; Die ontwerp-ordonnantie werd op
3 september door de Volksraad goedgekeurd, niet evenwel met algemene
stemmen: negen inheemse nationalisten, onder wie de vier van de
Parindra-îiecsie, stemden tegen, geheel conform de opvatting die Thamrin
eind december '38 op het tweede congres van de Parindra had
verkondigd:
453

TWEE BEWOGEN DECENNIA
'Zolang de toestand van Indonesië en de positie van de bevolking niet veel
beter en belangrijker zijn dan nu het geval is en de Indonesiërs het recht missen
om verandering te brengen in de nederige toestand van land en volk, is het niet
rechtvaardig de Indonesiërs lijf en goed te laten opofferen ter handhaving van
de bestaande toestand.' I
Naast de Algemene Machtigingsordonnantie werd in Indië bij gouvernementsbesluit
van 20 september '39 een regeling afgekondigd voor
de staat van oorlog en beleg die nauwaansloot bij de Nederlandse
oorlogswet. De staat van oorlog gold overigens al van I september af
aangezien de Nederlandse regering op die dag het gehele grondgebied
van het koninkrijk in staat van oorlog had verklaard - die rechtstoestand
gaf de militaire autoriteiten slechts beperkte extra-bevoegdheden. Onder
de staat van beleg zouden die veel groter zijn: zij zouden dan in Nederland
o.m. openbare vergaderingen (behalve godsdienstoefeningen) en
optochten kunnen verbieden, personen uit bepaalde gebieden verwijderen
of hen in hechtenis nemen, arbeidskrachten vorderen, niet-militairen
inlijven bij de militaire macht en de vrijheid van drukpers alsmede het
post-, telegraaf- en telefoongeheim opheffen. Indië had eigenlijk zulk
een staat van beleg nauwelijks nodig, immers: de bevoegdheden die de
opperbevelhebber van land- en zeemacht in Nederland onder de staat
van beleg zou krijgen, bezat de gouverneur-generaal van Nederlands-
Indië reeds, hetzij op grond van de Wet op de Indische staatsinrichting,
hetzij op grond van diverse ordonnanties, de Algemene Machtigingsordormantie
inbegrepen. Hoe dat zij, het kon in bepaalde omstandigheden
politieke voordelen hebben indien die bevoegdheden niet werden uitgeoefend
door een gouverneur-generaal die, al was hij ook tegelijk in
Indië opperbevelhebber van land- en zeemacht, als een civiele figuur
werd gezien, maar door een militair, in dit geval de commandant van
het Knil.
Die mogelijkheid werd aangehouden: voor de afkondiging van de
staat van beleg in heel Indië of in delen daarvan was een apart besluit
van de gouverneur-generaal nodig.
*
Op economisch gebied deden zich in de neutraliteitsperiode in Indië
I Aangehaald in Pluvier: Overzicht, p. 106.
454

DE ECONOMIE IN DE NEUTRALITEITSPERIODE
dezelfde moeilijkheden voor als in de Eerste Wereldoorlog. De belangrijkste
was dat het scheepsverkeer naar en van Europa grote hinder
ondervond. De Stoomvaart Maatschappij Nederland nam haar kostbaarste
passagiersschepen uit de vaart en legde twee daarvan: de nieuwe 'Oranje'
en de oudere 'Marnix van St.Aldegonde', in Indische havens op. Kleinere
schepen bleven de dienst op Europa onderhouden, waarbij Genua na
enige tijd de eindhaven werd. Ook het vrachtvervoer werd bezwaarlijker,
zulks mede doordat de Engelsen en Fransen in het kader van hun
blokkadepolitiek jegens Duitsland scherp controleerden of er goederen
naar Nederland werden vervoerd die voor afnemers in Duitsland bestemd
waren. Handelshuizen in Nederland of in Indië, van welke bekend
was dat zij handel op Duitsland plachten te drijven, werden door de
Engelsen op een z.g.zwarte lijst geplaatst - aan die handelshuizen werden
geen bewijzen verstrekt, de z.g. naval certificatesof navicerts, die waarborgden
dat men zonder teveel tijdverlies met de betrokken ladingen de
Engelse controleposten kon passeren. In Indië kwamen eind september
'39 negen handelshuizen op de zwarte lijst te staan en een maand later
nog eens twaalf. In Nederland had die zwarte lijst niet veel effect doordat
de betrokken firma's hun transacties camoufleerden, maar in Indië, aldus
in januari '40 het Duitse Generalkonsulat in Amsterdam,
'sah es von vornherein anders aus. Dort übt der britische Generaikonsul in Batavia eine
Art Nebenregierung aus, an u/elche die niederländisch-indischen Regierungsbehörden, wie
es scheint, nur sehr vorsichtig und zögernd zu tasten wagen'l -
vooral achtte dat Generalkonsulat het kwalijk dat de Nederlands-Indische
posterijen, zoals vóór de oorlog gebruikelijk was, alle voor Europa
bestemde postzakken ter sortering over de verschillende landen van
Europa naar het Britse Singapore bleven sturen; daar werd nu alle voor
Duitsland bestemde post in beslag genomen.
Dat de Britse consul-general in Batavia 'eine Art Nebenregierung' zou
uitoefenen, dunkt ons hogelijk overdreven, maar het was een feit dat de
Europese pers in Indië, ervan overtuigd dat de veiligheid van Indië in
wezen afhing van Britse steun, in haar berichtgeving en commentaren
minder angstvallig neutraal was dan de pers in Nederland. In Indië was
dan ook in de neutraliteitsperiode de publieke opinie onder de Europeanen
sterker anti-Duits dan in Nederland en het is dus mogelijk dat de
I Deutsches Generalkonsulat Amsterdam: 'Die englische Wirtschajtskriegführung in Holland
und die holländischen Abwehrversuche' (12 jan. I940), p. 3 (FOjSD, 470 849 e.v.).
455

TWEE BEWOGEN DECENNIA
Britse consul-general in Indië een mate van medewerking ontving die de
officiële Britse instanties in Nederland niet kregen. Men bedenke daarbij
dat van Nederland uit de gehele overzeese handel door de Brits-Franse
blokkade ernstig werd belemmerd (in Nederlandse handelskringen en
bij de regering wekte dat een stevige irritatie), terwijl de overzeese handel
van Nederlands-Indië uit slechts hinder ondervond bij de handel met
Europa. Transporren naar andere werelddelen werden door de Britten en
Fransen niet gecontroleerd omdat zij het personeel niet hadden voor het
bemannen van controleposten - daar was o.m. het gevolg van dat Indië
in de neutraliteitsperiode aan Duitsland nog aanzienlijke hoeveelheden
rupber en tin leverde die via de Transsiberische spoorweg, d.w.z. dwars
door de Sowjet-Unie (Hitler en Stalin hadden kort voor het uitbreken
van de Tweede Wereldoorlog een bondgenootschap gesloten), werden
getransporteerd ~ voor die leveranties waren aan de Duitse regering
geheime kredieten verschaft door de. Nederlandse die, zo drukten wij
het in deel 2 (Neutraal) uit, voortdurend laveerde tussen de Scylla van
de Duitse en de Charybdis van de Geallieerde oorlogvoering.
Afgezien van de leveranties via de Sowjet-Unie konden uit Indië geen
grondstoffen en voedingsmiddelen meer aan Duitsland geleverd worden:
de algemene doorvoer uit Nederland naar Duitsland werd tot een tiende
gereduceerd. Verschepingen naar Nederland konden, zij het met vertraging,
doorgaan - de Nederlandse regering kocht in Indië grote hoeveelheden
rubber, tin, suiker, mais, sojabonen, kapok, huiden en diverse
palmproducten in. Onder toezicht van het gouvernement, dat daarbij
beschikte over de nieuwe lichamen die in de crisisjaren waren opgericht,
pasten de Indische handelsfirma's zich aan de gewijzigde omstandigheden
aan - men leerde de positie van Nederland aanvaarden dat als kleine
neutrale staat mèt Zwitserland, België, Luxemburg, Denemarken, Zweden
en Noorwegen gelegen was in een gebied waar de grote botsing
tussen de oorlogvoerende mogendheden op zich liet wachten.
*
Op 9 april '40 sloeg Duitsland toe: volledig onverwacht kwam het nieuws
dat heel Denemarken door de Wehrmacht was bezet, dat dit land zich
vrijwel zonder slag of stoot had overgegeven, dat de Wehrmacht er ook
in was geslaagd, troepen aan land te zetten in de voornaamste havens van
Noorwegen, van de hoofdstad Oslo tot in het ver noordelijk gelegen
Narvik, en dat Vidkun Quisling, de leider van een kleine Noorse natio-
456

ANGST VOOR EEN 'VIJFDE COLONNE'
naai-socialistische partij, Nasjonal Samling, was gaan optreden als Noorwegens
minister-president. Verbijsterende berichten! In Denemarken en
Noorwegen zelf deden zij de overtuiging ontstaan dat het onbegrijpelijksnelle
succes van de Wehrmacht niet met normale milltaire middelen was
behaald maar het gevolg was geweest van geheime agenten die in die
twee Scandinavische staten gewroet hadden: Duitsers en daarnaast Denen
en Noren die zich met het Duitse Rijk verbonden hadden. Men repte
van valse orders, van doorgesneden verbindingskabels, van saboterende
officieren, van Duitse soldaten en Duitse wapens die tevoren binnengesmokkeld
waren, van Duitse vissers, handelsreizigers en toeristen, die
druk als spionnen gefungeerd hadden, kortom: de bliksemsnelle verovering
van twee landen leek in de eerste plaats gevolg van het sinister
optreden van een 'Vijfde Colonne'. Die term was in de herfst van '36
tijdens de Spaanse burgeroorlog geboren en vooral in '38 hadden zich
gebeurtenissen voorgedaan die aan 'miljoenen mensen de overtuiging
hadden geschonken dat aan de expansie van het Derde Rijk gewroet ten
grondslag lag: Oostenrijk zou door de verrader Seyss-Inquart in Duitse
handen gespeeld zijn en de Sudeten-Duitsers waren als breekijzer gebruikt
op de eenheid van Tsjechoslowakije.
Bestond, zo vroegen sommigen in Europese kring en zo vroeg mede
het gouvernement zich af, ook in Nederlands-Indië het gevaar dat een
Vijfde Colonne ontwrichtend zou optreden? Militair ingrijpen had men
van het verre Duitsland niet te vrezen, maar Japan kon daar wèl toe
overgaan en dat land had in de herfst van '36 het z.g. Anti-Komintemverdrag
met Duitsland gesloten. Had Japan soms een landing in Indië in
de zin en waren in dat kader wellicht taken toebedeeld aan de in Indië
gevestigde Duitsers en aan Indische NSB'ers? Geruchten gingen de ronde
doen dat een aantal van die Duitsers voornemens was, met steun van
Japan een greep naar de macht te doen. In Batavia bevond zich het Deutsche
Haus (men zou kunnen zeggen: de sociëteit der Duitsers) vlak bij de
bureaus van de Indische omroep, de Nirom - was die ligging opzet?
Voorts had de Duitse firma Siemens &- Halske et een nieuw betonnen
kantoorpand .laten optrekken dat er haast als een fort uitzag - was dit
pand als centrum gedacht voor militaire acties? Vragen als deze gingen
veel Europeanen kwellen en de daardoor ontstane nervositeit liet het
gouvernement niet onberoerd. Er was al besloten (wij weten n-iet precies
wanneer) om; als Duitsland Nederland zou aanvallen, de negentien
Duitse schepen die bij of kort na het begin van de Tweede Wereldoorlog
in Indische havens voor anker waren g~gaan, op slag te bezetten en alle
mannelijke Duitsers van zeventien jaar of ouder te interneren - nu
457

TWEE BEWOGEN DECENNIA
werden onmiddellijk maatregelen genomen. Op 15 aprilontving de
commandant van het marine-eskader, schout-bij-nacht G. W. Stöve,
bevel van de commandant-Zeemacht, schout-bij-nacht C. E. L. Helfrich,
om op te stomen naar het centrum van de Javazee waar hij een mogelijke
Japanse landingsvloot zou kunnen onderscheppen; ook werden op die
dag de spoorwegen, de telegraafkantoren, de bureaus van de Nirom, de
radiozenders en de belangrijkste gouvernementsgebouwen onder bewaking
gesteld. Het publiek zag op al die punten geüniformeerde en
gewapende militairen van het Knil verschijnen - velen namen aan dat
het gouvernement wel heel gegronde redenen moest hebben voor al die
voorzorgsmaatregelen, en die veronderstelling wakkerde de ongerustheid
zozeer aan dat van Starkenborgh zich in een.radiotoespraak verdedigde
tegen het verwijt dat het gouvernement stil zou zitten. 'De onrust
die dreigt te komen, psychologisch wel te verklaren, vindt nochtans', zei
hij, 'in het bestel van de feiten niet haar rechtvaardiging.' 1
Besloten werd ook om tegen de Indische NSB op te treden. Wel was
van de vrij brede steun die deze groepering aanvankelijk in het Europese
deel van de samenleving gevonden had, niet veelover maar zij had haar
actie voortgezet en gaf in Bandoeng een weekblad uit, Het Licht, dat als
gevolg van het opschuiven in pro-Duitse richting van de NSB in Nederland,
telkenmale van sympathie getuigde voor wat Duitsland in Europa
ondernam. Gelijk vermeld, had de Indische NSB eind '39 in heel Indië
nog ruim zeventienhonderd leden en ruim duizend sympathisanten
(d.w.z. personen die de partij financieel regelmatig steunden maar er geen
lid van waren); onder die ruim zeventienhonderd leden waren er honderdvijf-en-zeventig
die in dienst waren bij het gouvernement. Dat getal
was aan het gouvernement overigens onbekend en het wist ook niet, wie
precies NSB'er was - de NSB was voor gouvernementsdienaren immers
niet verboden en er waren nimmer systematisch gegevens over verzameld.
Op 22 april pleegde van Starkenborgh terzake overleg met procureurgeneraal
Marcella (een man van wie bekend was dat hij sterke sympathieën
voor de NSB had gekoesterd) en de directeuren der departementen.
Van Starkenborgh zei, niet méér te weten dan dat zich bij de politie
één commissaris en bij de gouvernementsgezondheidsdienst één arts
bevond die lid waren van de NSB, en dat van het Knil en het BB-apparaat
geen NSB'ers deel uitmaakten - zijn voorstel was, deze personen te
1 Nieuwe Rotterdamse Courant, 24 april 1940.

MAATREGELEN TEGEN DE INDISCHE NSB?
waarschuwen. Van Maak, directeur van economische zaken, achtte dat
onvoldoende - hij" vond dat leden van de Indische NSB uit de gouvernementsdienst
ontslagen moesten worden. Daar waren nadere gegevens
voor nodig. Mr. Marcella's parket bezat geen ledenlijst en deze wees er
op, 'dat', aldus de notulen van deze bespreking', 'er ook personen zijn
die geen lid zijn, maar toch overtuigde NSB'ers', en dat men bovendien
'rechtstreeks' lid kon zijn van de NSB in Nederland. Besloten werd,
nadere gegevens te verzamelen, waarna de directeuren der departementen
zich zouden moeten 'uitspreken over de vraag of overplaatsing mogelijk
is en welke verwachtingen van het toedienen van een waarschuwing
kunnen worden gekoesterd. Men moet', zei van Starkenborgh, 'eerst
trachten, betrokkenen aan het verstand te brengen wat zij behoren te
doen.' Verder wilde hij niet gaan.
Hij ging toch verder.
Op 29 april stond in Nederland in de pers te lezen dat Mussert in een
interview met de correspondente van een van de grootste Amerikaanse
omroepmaatschappijen duidelijk had gemaakt dat de NSB'ers bij een
aanval van Duitsland op Nederland de Duitsers met gekruiste armen
zouden afwachten. Het bericht omtrent dat interview wekte in Indië in
Europese kringen zulk een storm van verontwaardiging dat Mussert
enkele dagen later in een telegram aan de Indische NSB de gewekte
indruk van landverraad trachtte te corrigeren: NSB'ers, seinde hij, die bij
de overheid of bij de krijgsmacht hun functie verloren hadden, konden
niet anders doen dan bij een Duitse aanval met gekruiste armen toezien,
'soldaten in het leger' (gemobiliseerde NSB'ers) 'doen natuurlijk hun
plicht.' 2 Die correctie maakte op de Europeanen in Indië niet veel indruk.
Veel belangrijker vonden dezen het op 4 mei komend bericht dat de
opperbevelhebber van land- en zeemacht in Nederland, generaal H. G.
Winkelman, gebruik makend van de bevoegdheden die hij bezat onder
de op 19 april voor heel Nederland afgekondigde staat van beleg, op
3 mei een-en-twintig personen had laten arresteren en interneren, onder
wie het NSB-Tweede Kamerlid mr. M. M. Rost van Tormingen - op de
yde mei kon men in de Europese bladen lezen waarom die een-entwintig
waren opgepakt: minister-president de Geer had in een radiotoespraak
verklaard dat van hen was 'komen vast te staan, hoofd voor
hoofd, ... dat de veiligheid des lands hun internering gebiedt.'
I Een gedeelte van deze notulen werd op 6 mei toegezonden aan het Haagse
departement van koloniën (ARA, MK, M 74, XI, 12). 2 Het Nationale Dagblad, 3 mei
194°·
459

TWEE BEWOGEN DECENNIA
En in indië was de NSB nog niet eens voor gouvernementsdienaren
verboden!
De pressie op van Starkenborgh werd sterker en nu gaf hij toe: een
verbod van de NSB achtte hij overbodig ('de regering meent niet', aldus
het desbetreffend gouvernementsbesluit ' , 'dat het lidmaatschap van de
NSB op zichzelf zal mogen worden beschouwd als aanwijzing ener
mentaliteit welke onverenigbaar is met loyaliteit aan het gezag'), maar
hij beperkte wel het vetgaderrecht van de NSB en wees haar aan als een
vereniging waarvan gouvernementsdienaren geen lid mochten zijn; dat
betekende dat wie lid bleef, ontslagen zou worden.
Dit besluit werd op donderdag 9 mei genomen.
*
Een week: of twee eerder, enkele dagen na de afkondiging van de staat
van beleg in Nederland, had minister Welter een korte persoonlijke brief
geschreven aan van Starkenborgh waarin deze gelezen had dat het kabinet
rekening hield met de mogelijkheid van een plotselinge Duitse invasie;
Welter had er de raad aan toegevoegd om alvast een proclamatie klaar te
maken voor het geval die invasie een feit zou zijn en van Starkenborgh
had die raad opgevolgd: de tekst lag op 9 mei gereed."
Op vrijdag de lode ontving hij in de ochtend in zijn paleis te Buitenzorg
het hoofd Van de dierist van volksgezondheid. Midden in het gesprek
belde Kiveron,' de Algemeen Secretaris, hem op: de Wehrmacht had
Nederland aangevallen, Nederland was in: oorlog. Onmiddellijk liet van
Starkenborgh Helfrich waarschuwen dat de Duitse schepen bezet moesten
worden; ook gaf hij opdracht tot het oppakken van alle te interneren
Duitsers, Vervolgens reed hij naar Batavia. Zijn proclamatie werd er aan
de pers doorgegeven, zelf las hij de tekst in een radio-uitzending voor.
'Verenigd ook in deze ure des gevaars', zegde hij het overvallen moederland
'in een hartstochtelijk medeleven' alle mogelijke steun toe. Hij
deelde mee dat de staat van beleg voor heel Indië was afgekondigd en
dat alle mannelijke Duitsers van zeventien jaar en ouder geïnterneerd
zouden worden. De in politiek opzicht belangrijkste passage was die
welke aan Nederlands-Indië's volkenrechtelijke positie gewijd was:
.1. Bataviaas Nieuwsblad, Hi mei 1949. 2 Tekst o.m. in Gerbrandy: Enige hoofdpunten
van het regeringsbeleid in Londen gedurende de oorlogsjaren 1940-1945 (1946), p. 23.8-39.

10 MEI 1940
'De internarionaal-politieke status van dit gebied (blijft) dezelfde als voorheen.
Het hier gevestigd gezag is bereid en in staat, op de bestaande voet het bewind
te blijven voeren en te blijven waken over dit rechtsgebied, zo te land als ter zee.
Hulp daartoe van buiten zal, van welke zijde ook geboden, als onwelkom worden
afgewezen."
Die laatste zin was bedoeld als een geruststelling: een geruststelling
voor het Britse Rijk, Frankrijk en de Verenigde Staten dat Nederlands-
Indië met het met Duitsland verbonden Japan geen speciale biridingen
zou aangaan, een geruststelling voor Japan dat Nederlands-Indië zodanige
bindingen niet zou aangaan met Britten, Fransen of Amerikanen.
Van de vier grote mogendheden die belangen hadden in het gebied van
de Indische en de Stille Oceaan, namen nog maar twee aan de Tweede
Wereldoorlog deel: het Britse Rijk en Frankrijk. Hoe zich de verhouding
tussen hen en Japan zou ontwikkelen en vooralook of de geleidelijk
oplopende spanningen tussen de Verenigde Staten en Japan bezworen
konden worden, vermocht van Starkenborgh niet te voorzien maar hij
wenste in de lente van '40 Nederlands-Indië zo enigszins mogelijk buiten
een oorlog te houden die zich tot het Verre Oosten zou hebben uitgebreid
- wetend hoe zwak Indië's militaire krachten waren en beseffend dat hij
op de werkelijke loyaliteit van de grote massa der inheemse bevolking,
laat staan van haar politieke voormannen, niet mocht rekenen, vreesde
hij dat zulk een uitbreiding van de strijd grote gevaren zou inhouden
voor het behoud van Nederlands-Indië als deel van het koninkrijk.
*
Al in de neutraliteitsperiode had Japan duidelijk gemaakt dat het wenste
te profiteren van het feit dat het koninkrijk der Nederlanden in Europa
in een gevaarlijke en dus zwakkere positie was komen te verkeren. Begin
februari '40 had de Japanse gezant in Den Haag een nota aan de Nederlandse
regering overhandigd waarin er op aangedrongen was dat de
handel tussen Japan en Nederlands-Indië belangrijk zou worden uitgebreid,
dat meer Japanners tot Indië zouden worden toegelaten (er woon-
, Men vindt precies dezelfde formulering in de proclamatie die de gouverneur van
Curaçao (d.w.z.van de Nederlandse Antillen), G. J. J. Wouters, op 10 mei uitvaardigde
- wij houden het voor waarschijnlijk dat de passage in Den Haag opgesteld is en dat
zij het gevolg is geweest van een Japanse en een Amerikaanse verklaring waarop wij
aan het slot van het volgende hoofdstuk terugkomen.

TWEE BEWOGEN DECENNIA
den er ca. achtduizend), dat meer japanse ondernemingen verlof zouden
krijgen zich in Indië te vestigen en dat de pers in Indië weerhouden zou
worden, in anti-japanse geest te schrijven. Was dat een volledige opsomming
van japans wensen? ja, misschien van die welke de japanse
regering begin 'aomet kans op succes naar voren meende te kunnen
brengen, maar zowel in Den Haag als in Batavia was bekend dat er in
japan invloedrijke kringen waren die heel veel verder wilden gaan. Die
kringen zagen japan oftewel Nippon ('het land van de rijzende zon') als
de macht die geheel Oost-Azië diende te herordenen en daar een eigen,
zoveel mogelijk autarkisch systeem moest vestigen waarin Nederlands-
Indië zou optreden als voorname leverancier van industriële grondstoffen
en voedingsmiddelen. De inzet, 10 mei' 40, van het grote Duitse offensief
in West-Europa liet die kringen niet onberoerd. Op de rj de (de dag
waarop koningin Wilhelmina en het kabinet-de Geer naar Engeland
overstaken) lichtte de Duitse ambassadeur in Tokio, Eugen Ott, die
uitnemende verbindingen had met officieren van het japanse leger en
van de japanse vloot, het Auswärtige Amt in dat weliswaar de japanse
marinestaf vertrouwde dat het Britse Rijk (en Frankrijk) alsmede de
Verenigde Staten de status quo van Nederlands-Indië zouden eerbiedigen
zodat japan hetzelfde zou kunnen doen, maar, aldus Ott,
'entgegen diesem Standpunkt der Marineleitung uertreten. aktivistische Kreise Armee und
Marine die Auffassung,japan laufe bei Festhalten an der Politik des 'Status quo' Gefahr,
[eine] geschichtlick einma!ige Chance Zl-I verpassen' 1 -
en wie de japanse politiek in de jaren '30 had gevolgd, wist dat het die
'aktivistische Kreise' waren geweest die op beslissende momenten japans
aggressief beleid hadden bepaald. .
In de situatie die door Duitslands aanval op Nederland geschapen was,
had Nederlands-Indië, zoals ook voordien het geval was geweest, noch
van het Britse Rijk óf Frankrijk, noch ook van de Verenigde Staten iets
te duchten - het gevaar kwam slechts van één kant: die van japan.
1 Telegram, 13 mei 1940, van de Duitse ambassadeur te Tokio aan het Auswärtige Amt
(FOjSD, 84 5P).

HOOFDSTUK 8
'Nippon'
Op de zçste april 1942, ruim zes weken na de capitulatie van Kalidjati,
werd in Japan en in alle door Japan bezette gebieden de een-en-veertigste
verjaardag gevierd van Japans keizer, Hirohito. Hij was de enige Japanner
wiens geboortedatum van betekenis werd geacht - voor zijn onderdanen
golden andere regels. Bij hen werd er van uitgegaan dat zij op 1 januari
telkens een jaar ouder waren geworden en voorzover er aan de persoon
gebonden feestelijkheden waren (zij vonden slechts voor de jeugd plaats),
droegen deze een collectief karakter.' Slechts de keizer had een persoonlijke
verjaardag: een nationale feestdag die een sterk religieuze inslag
had.
Op die zoste april '42 vonden voor de eerste mailI in heel Indië
bijeenkomsten plaats die door de Japanse bezetter waren georganiseerd;
deze had voorgeschreven dat de Japanse vlag, 'de zonnevlag', van elk
huis moest wapperen, en wat de verjaardag van de keizer betekende voor
de Japanners en diende te betekenen voor de bevolking van de Indische
archipel, werd uiteengezet in radioteksten en in beschouwingen in d~ in
Indië gepubliceerde dagbladen, alle door Japanners geschreven - die
welke verschenen in het Soerabaiaas Handelsblad, behoorden tot de meest
typerende. In een hoofdartikel werd in dit blad uiteengezet dat de Tenno,
de keizer van het Land van de Rijzende Zon (Nippon), aan alle aardbewoners
zijn gunsten schonk en dat Indië daarin zou delen:
'Heel het eiland Java krijgt een nieuw licht, een nieuw schijnsel dat welvaart
zal brengen. Hand in hand staan wij met het eigenlijke volk van deze landen
teneinde te streven naar welvaart ... Geen moeite zalons daarvoor te veel zijn,
wij stropen onze mouwen op, wij baden in ons zweet, alles órn de welvaart van
dit volk te bevorderen.
De stemmen welke men in elke stad kan beluisteren ... , komen recht uit het
hart en dat hart jubelt over de komst van het nieuwe leven.
Te oordelen naar het doen en laten der bevolking, blijkt op deze verjaardag
1 De j de maart was de feestdag van alle meisjes, de yde mei die van alle jongens, de
t yde november die van de gehele jeugd.

'NIPPON'
van Tenno Heika' , dat allen deze gebeurtenissen met vreugde begroeten en
gezamenlijk bidden dat Tenno Heika een lang leven beschoren moge zijn.'
Wat de betekenis van de figuur van de Japanse keizer was, werd in
aan het hoofdartikel toegevoegde, meer didactische beschouwingen uit-
eengezet. japans geschiedenis was, zo las men daarin, 2602 jaar geleden
(in het jaar 660 vóór Christus dus) begonnen. Sindsdien had Japan telkens
maar één heerser gekend, de Tenno, 'geen andere godheid' was er geweest,
'geen verdeeldheid, geen strijd om de macht', en al die Tenno's hadden
tot een-en-dezelfde dynastie behoord. Haar oorsprong lag bij de Zonnegodin
die aan de eerste Tenno drie 'heilige schatten' had geschonken:
dapperheid, wijsheid en deugdzaamheid. Hirohito, de honderdvier-entwintigste
Tenno, had die drie schatten door overerving verworven. Hoe
was de verhouding tussen hem en zijn volk? Zij was, zoals zij steeds
tussen keizer en onderdanen was geweest, een van volmaakte harmonie:
'Tenno Heika neemt het volk in Zijn bescherming en het volk is Tenno Heika
trouw tot in de dood. Tenno Heika beschouwt het volk als Zijn kind en het volk
iiet in Hem een vader. 'Van oudsher is het voor het volk een eer om voor Tenno
Heika te sterven, het gewicht van hun leven ten dienste van Tenno Heika is lichter
dan een veertj e.'
Deze met dapperheid, wijsheid en deugdzaamheid begiftigde keizer
Was, zo werd verder uiteengezet, bij uitstek menslievend: niets anders
begeerde hij en streefde hij na dan het heil der mensheid; op de dag
waarop Japan ten aanval was getogen, 8 december '41, had hij 'het Grote
Woord' gesproken, 'dat de wereld naar de weg van de vrede moet worden
geleid', welnu:
'Tenno Heika heeft medelijden met de gehele mensheid die steeds in vertroebeling,
d.w.z. op oorlogsvoet, leeft en Tenno Heika wil klaarheid in die troebelheid
brengen. Wat Tenno Heika wil is de werkelijke Wereldvrede ... Een volmaakte
vrede moet de mensheid geschonken worden.' Dit Goddelijke Woord van Tenno
Heika brengt ontroering teweeg in de van eerbied vervulde gemoederen van het
gehele Japanse volk. Dat volk stort. tranen van blijdschap; het eerbiedigt de
Goddelijke Wil vim Tenno Heika en het is opgestaan voor de Heilige Oorlog.'
Een keizer dus van Goddelijke oorsprong, Vader van zijn volk, die
krachtens zijn Goddelijke Wil een Heilige Oorlog had aanvaard met de
I Heika kan men vertalen met 'Zijne Majesteit'.

JAPANS IDEOLOGIE IN 1942
bedoeling aldus de ganse mensheid een volmaakte vrede te brengen
- ziedaar de begrippen die bij Hirohito's verjaardag verkondigd werden;
begrippen waarin een staatkundige overtuiging en een religieuze opvatting
Waren versmolten tot een geheel waarvan de twee componenten
elkaar versterkten, tezamen vormend een chauvinistische ideologie van
vrij recente oorsprong: aanknopend bij elementen uit het geestelijk leven
van het oude Japan, was zij tegen het einde van de negentiende eeuw
tot ontwikkeling gekomen maar pas in de jaren '30 van de twintigste was
zij de gehele Japanse samenleving gaan doordringen.
Die ideologie nu, een geheel van geforceerde, onhistorische voorstellingen,
was een overdekking van een geheel anders geaarde werkelijkheid:
er was geen sprake van dat op de Japanse eilanden het gezag van
een keizer ruim zes-en-twintig eeuwen lang zou zijn geëerbiedigd of dat
zijn rijk verdeeldheid noch strijd om de macht zou hebben gekend
- eeuwenlang waren de Japanse keizers van alle macht verstoken geweest
en weinig volkeren hadden in hun binnenlandse ontwikkeling een zo
diepe verdeeldheid en een zo verwoede strijd om de macht te zien
gegeven als het Japanse.
Van feodaal naar modern
Er zijn drie punten van overeenkomst tussen de vroege geschiedenis van
Japan en die van de Indische archipel: de oorspronkelijke bewoners, in
dit geval de Ainoe's, werden in een eeuwenlang proces de binnenlanden
ingedreven door van het vasteland van Azië afkomstige nieuwelingen"
de rijstbouw was het voornaamste middel van bestaan van die nieuwelingen
en wat aan primitieve machtsstructuren ontstond, vond zijn basis
in de afdracht aan de machthebbers van een deel van de oogst en in
uitgebreide herendiensten. Een eerste centraal gezag (gezag althans over
'een aanzienlijk deel van de vier grote eilanden" die tezamen Japan
vormen) ontstond niet in 660 voor Christus maar pas omstreeks het begin
van de Christelijke jaartelling, bijna zeven eeuwen later dus; het werd
uitgeoefend door een keizer, een Tenno, die zowel een wereldlijke als
een sacrale figuur was, dat laatste krachtens de geloofsopvattingen van
het Sjinto ('de weg der Goden'), een vorm van polytheïsme waarin vooral
I Geschat wordt dat ca. 60ó n. Chr. nog de helft van het tegenwoordige Japan in het
bezit was van de Ainoe's,

'NIPPON'
de zon en de andere natuurkrachten alsmede de voorouders werden
vereerd. De invloed van die eerste Tenno's was beperkt; de gedeelten van
de bergachtige, vulkanische eilanden die zich voor de landbouw leenden,
lagen ver uit elkaar en er was nog geen schrift. Dat schrift, t.w. de vele
duizenden tekens ('karakters') van het Chinees, werd in het begin van de
vijfde eeuw na Christus overgenomen van Chinezen en Koreanen die
zich in Japan hadden gevestigd. Ruim een eeuw later begon ook de
Chinese vorm van het Boeddhisme in Japan aanhangers te vinden,
gevolgd door het Chinese Confucianisme dat het streven naar harmonie,
de kinderlijke piëteit en de gehoorzaamheid aan hogergeplaatsten vooropstelde.
Tussen die drie geloofsopvattingen kwam het niet tot strijd
- veel Japanners, aanhangers van het Sjinto, onderschreven tegelijkertijd
de leerstellingen van Boeddha en van Confucius. Er was dus sprake van
een samensmelting van onderling afwijkende geloofsopvattingen, analoog
aan wat zich vooral op Java had ontwikkeld.
Tegen het einde van de achtste eeuw raakten de keizers hun wereldlijke
macht kwijt: die werd nu uitgeoefend door een uit de regionale heersers
voortgekomen opperheerser die evenwel steeds namens de keizer optrad,
want deze, de rechtstreekse afstammeling van de eerste Tenno, had zijn
sacrale betekenis ten volle behouden. Het hof werd in die tijd gevestigd
in een nieuwe hoofdstad, Kioto (zie kaart VIII op pag. 468), die de kort
gehouden keizer en de hofadel niet mochten verlaten. Herhaaldelijk was
er sprake van strijd tussen de regionale heersers, de daimio's ('mannen
van grote naam'), wie hunner als opperheerser zou optreden - de macht
viel steeds toe aan diegene die de meeste gewapenden, samoerai, en andere
helpers op de been kon brengen en het effectiefst was in het sluiten van
allianties met mogelijke concurrenten die hij uiteindelijk te slim af moest
zijn. Van omstreeks I IOO af kregen die opperheersers een nieuwe naam:
Sjogoen ('Opperbevelhebber'). De macht van zulk een Sjogoen was gevolg
van twee factoren: hij was erkend door de keizer, wiens beslissingen als
sacrosanct golden, en hij was de landheer van het rijkste Japanse landbouwgebied
dat in het oosten van het hoofdeiland, Honsjoe, was gelegen
- de overige gebieden stonden onder het landheerlijk gezag van enkele
honderden. daimio's die leenmannen waren van de Sjogoen.
Dit feodale stelsel, geleidelijk opgebouwd, bestreek vrijwel het gehele
gebied van de Japanse eilanden, toen in 1542 of 1543 de eerste Portugezen
Japan bereikten. Handelswaren brachten zij mee maar ook nieuwe wapens,
musketten: bijzonder welkom aan de Sjogoen en de daimio's, die
het tot dusver hadden moeten stellen met zwaard, lans en pijl-en-boog.
Spoedig werden die nieuwe vuurwapens op aanzienlijke schaal nage-

EERSTE JAPANSE CONTACTEN MET EUROPA
maakt. Zij werden gebruikt toen in I592 een grote poging werd ondernomen
om Korea te veroveren, maar de Koreanen wisten zich met steun
van de Chinezen te handhaven. Toen de Japanners zich na zes jaar uit
een goeddeels verwoest land moesten terugtrekken, was bij de Koreanen
een haat jegens hen ontstaan die van generatie op generatie zou worden
overgedragen.
Evenals elders in Azië het geval was, werden de Portugese handelaren
in Japan spoedig gevolgd door missionarissen: Jezuïeten. Dezen kregen
van de Sjogoen, die in die tijd in strijd gewikkeld was met enkele
Boeddhistische secten, verlof het Christendom te prediken en van een
bevolking van vijftien tot twintig miljoen zielen wisten zij, later gesteund
door van de Philippijnen aangekomen Spaanse Franciscanen en
Dominicanen, ca. driehonderdduizend Japanners te bekeren; het meeste
succes hadden zij in het gebied van de voor de handel met Europa
belangrijkste haven, Nagasaki (zie kaart VIII op pag. 468).
De eerste berichten omtrent Japan werden naar de Republiek der
Zeven Verenigde Nederlanden overgebracht door Jan Huygen van Linschoten
en een tweede Nederlandse zeeman die in dienst van de Portugezen
had gevaren. In I598, drie jaar nadat Corrielis de Houtman scheep
was gegaan naar Indië, werden vijf schepen uitgezonden, teneinde om
Zuid-Amerika heen koers te zetten naar Japan. Slechts één van die vijf
wist na twee jaar zwalken Japan te bereiken; van de bijna vijfhonderd
mannen die de Republiek hadden verlaten, waren toen nog maar vieren-twintig,
onder hen één Engelsman, in leven en van die vier-en-·
twintig bezweken er nog drie daags na aankomst. Twintig Nederlanders
konden via Nagasaki Japan verlaten, de meesten pas na enkele jaren, de
Engelsman bleef, trouwde met een Japanse en kreeg een landgoed
toegewezen.
Toen nu, gehoord de door die vrijgelaten Nederlanders overgebrachte
berichten, door de Oost-Indische Compagnie in I609 een handelspost in
Japan werd gevestigd, werd het ontstaan van vaste relaties bevorderd
door het feit dat Japan een krachtige Sjogoen had: de eerste uit het geslacht
der Tokoegawa's dat; van vader op zoon, meer dan tweehonderdvijftig
jaar lang hetzij feitelijk, hetzij formeel (in dat laatste geval trad een soort
Grootvizier namens de Sjogoen op) het centrale gezag zou uitoefenen,
zulks van een nieuwe hoofdstad uit: Edo (zie kaart VIII), gelegen in het
rijkste landbouwgebied.
De Tokoegawa-Sjogoen's ontpopten zich vrij spoedig als tegenstanders
van het Christendom, mogelijkerwijs omdat verscheidenen van hun
vroegere rivalen, daimio's dus, katholiek waren geworden. In I6I4 werd

'NIPPON'
VlIJ. japan en omgeving
De namen van gebieden en plaatsen die in de periode 1894-1931 doorjapan
werden bezet of onder japanse invloed kwamen, zijn rood gedrukt.
I

DE OOST-INDISCHE COMPAGNIE EN JAPAN.
per edict bepaald dat alle missionarissen en andere priesters Japan moesten
verlaten, dat alle kerken moesten worden afgebroken en alle bekeerde
Japanners hun nieuwe godsdienst moesten afzweren. Het edict werd
slechts gedeeltelijk uitgevoerd, wèl nam de druk op de katholieken toe
en in 1637 kwamen zij op een bij Nagasaki gelegen schiereiland in
opstand tegen het gezag van de Sjogoen. Er ontstond een godsdienstoorlog
(alle Japanse katholieken die hun geloof trouw wilden blijven, werden
nu afgemaakt) en die worsteling werd door de opstandelingen verloren
- hun laatste vesting werd met geschut van de Compagnie beschoten;
conform het Boesjido, de erecode van de' samoerai, pleegden de laatste
opstandelingen collectief zelfmoord. Het gebeuren versterkte bij de
heersende Sjogoen de wens om buitenlandse invloeden uit Japan te weren;
zo wilde hij ook voorkomen dat de zuidelijke z.g. 'Buiten-daimio's', d.w.z.
zijn leenmannen op het eiland Kioesjoe en het aangrenzende deel van
Honsjoe (de delen van Japan van waaruit de handelsrelaties met de rest
van Azië en met Europa werden onderhouden) te machtig zouden worden.
Vrijwel geheel werd Japan nu afgesloten van de buitenwereld:
Japanners die zich elders hadden gevestigd, sommigen in Batavia, moesten
naar hun land terugkeren I, op straffe des doods werd een ieder
verboden Japan te verlaten, alle voor de grote vaart geschikte schepen
werden vernietigd en alle handelsrelaties met de buitenwereld werden
afgebroken met slechts twee uitzonderingen: Chinezen en Nederlanders
kregen elk één handelspost; die van de Nederlanders werd gevestigd op
het vlak voor Nagasaki gelegen, kunstmatige eilandje Desjima, waar
voordien een Portugese post was geweest. Daar mocht de Oost-Indische
Compagnie in 1641 een factorij stichten die zij tot het einde van de
achttiende eeuw behield en die nadien ook in de negentiende in stand
bleef." Zo was Nederland onder de Tokoegawa-Sjogoen's Japans enige
1 Jan Pieterszoon Co en gebruikte Japanners als beroepsmilitairen en was zeer over
hen tevreden; hij noemde hen 'lammeren in eygen lant, maar bycans duyvelen
daarbuyten' en een van zijn ondergeschikten schreef: "t Zijn dappere krijgslieden
... Zullen niet ligt wijken of op de vlugt slaan, wijl zij zig liever doodvegten ... In
hunne woorden en handelingen zijn zij zedig en beschaafd, maar daarbij ook onmeedogende
en wreed'. Aan een predikant te Batavia viel de leergierigheid der Japanners
op: 'Zij willen van alle dingen reden ende bescheyt hebben.' (Aangehaald door J. W.·
Stapel in Van vriend tot vijand. De betrekkingen tussen Nederlands-Indië en japan (1945),
p. 15-16). 2 Meestal voeren jaarlijks vier of vijf schepen van de Compagnie naar
Desjima, brachten er waren uit Europa en het gehele Aziatische handelsgebied van de
Compagnie heen en namen vooral goud, zilver en koper mee terug. Diende men de
Compagnie op Desjima, dan bracht zulks het voordeel met zich mee dat men naast
de Compagnie-handel een eigen handel kon bedrijven maar het bestaan was er

'NIPPON'
schakel met wat Europa voortbracht - voortbracht aanvankelijk louter op
materieel gebied, want twee generaties lang mochten via Desjima geen
boeken in Japan worden ingevoerd.
In het afgesloten land kwam nu het feodalisme tot volle ontplooiing.
Sterker nog dan vroeger ontstond een hiërarchische samenleving, berustend
op de arbeid van landbouwers, vissers en handwerkers. Gedwongen
afdracht van een deel van de oogsten en van de visvangsten alsmede
zware herendiensten maakten het elke daimio mogelijk, op zijn kasteel
in zekere staatsie te leven. Dat die daimio's een permanent gevaar vormden,
was de Tokoegawa-Sjogoen's duidelijk. Drie middelen hanteerden
zij om rebellie te voorkomen: ten eerstemochten de daimio's elk maar
één versterkt kasteel bezitten, ten tweede werd wat in elk leengebied
gebeurde, door spionnen van de Sjogoen nauwlettend geobserveerd en
prompt gerapporteerd, en ten derde moest elke daimio persoonlijk de helft
van hetjaar in Edo resideren waar hij bij terugkeer naar zijn leengebied
zijn naaste familieleden als gijzelaars diende achter te laten.
Onder de keizer, de hofadel. de Sjogoen en de daimio's stonden in de
maatschappelijke hiërarchie de samoerai bovenaan.' Op hen volgden de
boeren; op dezen de ambachtslieden; op de ambachtslieden de handelaren
(met de nek aangezien vooral door de krijgshaftige samoerai); op de
handelaren de veroordeelde misdadigers en de beoefenaren .van enkele
geminachte beroepen als de prostitutie, en op dezen tenslotte de paria's:
beoefenaren van nog sterker geminachte beroepen die volgens het
Boeddhisme als onrein golden, zoals leerlooiers, slagers en lijkbezorgers."
overigens moeilijk. Europese vrouwen werden er niet toegelaten en het contact met
de Japanners was beperkt tot hoge ambtenaren, prostituees en tolken. De Japanse
controle was scherp, vooral waar het het Christendom betrof: bijbels moesten voor
de duur van het verblijf van hun bezitters in verzegelde vaten opgeslagen worden.
Elkjaar moest er een nieuw hoofd van de factorij komen en tot het einde van de l8de
eeuw rustte op deze de verplichting, met een groot gezelschap in draagstoelen een
reis naar het verre Edo te ondernemen teneinde de Sjogoen te huldigen. Heen en terug
duurde die reis bijna een half jaar. In Edo werden telkens kostbare geschenken
aangeboden, maar moest ook via de tolken antwoord gegeven worden op tal van
vragen die van grote nieuwsgierigheid getuigden, vooral op medisch en natuurwe-
tenschappelijk gebied. In de zeventiende en in het begin van de achttiende eeuw werd
voorts wel geëist dat de hoge bezoekers zouden laten zien hoe zij zich gedroegen als
zij dronken waren; aan dat 'apenspel' kwam in 1726 een einde.
I Samoeraiwaren allen die wapens mochten dragen - de Sjogoen en de daimio's waren
tevens samoerai «Ó, 2 Nog lager stonden de Ainoe's: zij vielen als het ware buiten de
samenleving der Japanners.
47°

JAPAN ONDER DE TOKOEGAWA'S
De maatschappij, gekenmerkt door strenge regels en een uitgebreid en
verfijnd ceremonieel (ook door een 'hogere' en een 'lagere' taal), werd
door de Tokoegawa's zo statisch mogelijk gehouden, waartoe zij het de
gehoorzaamheid predikende Confucianisme zoveel mogelijk bevorderden.
De macht berustte bij de landheren: aan hen moesten de boeren, ca.
80% van de bevolking, niet minder dan twee- tot drie-vijfde van de
oogst afstaan: De Sjogoen persoonlijk was landheer over bijna een derde
van alle landbouwgronden, zijn verwanten over een tiende, de rest van
alle landbouwgronden was bezit van enkele honderden daimio's. In die
feodale maatschappij hadden de samoerai geleidelijk een andere functie
gekregen: de Tokoegawa's wisten onderlinge oorlogen te voorkomen en
de samoerai behoefden dus niet langer als ridders te vechten voor hun
daimio - de meesten gingen ambtelijke werkzaamheden voor hem verrichten.
Die samoerai waren de enigen die in hun dagelijks bestaan gewapend
mochten zijn: zij droegen dan een zwaard en bezaten het recht, elke lager
geplaatste die zich niet aan de regels hield, ter plekke het hoofd af te
slaan. Dat risico was niet gering: de regels hadden betrekking op de
kleinste details van het dagelijks leven en van de mannelijke Japanners
was één op de zeventien een samoerai - het is niet overdreven te zeggen
dat de overige zestien dagelijks in levensgevaar verkeerden. In deze door
angst gedomineerde, verwrongen samenleving (men heeft het Japan van
de Tokoegawa's wel 'de absolute politiestaat' genoemd) hadden slechts
diegenen een kans om te overleven bij wie het er van hun vroegste jeugd
af was ingestampt dat zij zich slaafs aan alle geldende regels dienden te
onderwerpen en dat zij hun werkelijke gevoelens nimmer mochten
tonen.
Deze als statisch bedoelde verhoudingen nu werden al in de zeventiende
en achttiende eeuwaangetast door economische ontwikkelingen
- de ambachtslieden en vooral de handelaren kregen een veel belangrijker
rol in de samenleving dan met het geldend bestel in overeenstemming
was. Rijst was als ruilmiddel ten tijde van de komst der Portugezen
door het veel mobielere muntgeld vervangen - dat nieuwe ruilmiddel
ging zich ophopen bij rijke handelaren bij wie veel daimio's en samoerai
maar vooralook veel landbouwers in de schuld kwamen te staan; die
laatsten verkochten dan vaak hun bezitsrecht op de grond en werden
pachters van de rijksten der handelaren. De steden waar de kapitaalkrachtigen
woonden (het rijkst werd de handelaarsfamilie Mitsoei) breidden
zich uit; Edo en vooral Osaka (zie kaart VIII op pag. 468) werden grote
centra van handel en ambacht, zelfs van een beginnende fabrieksmatige
471

'NIPPON'
productie, de manufactuur - zij telden in het begin van de achttiende
eeuwelk alomstreeks een half miljoen inwoners en er kwam daar een
op vertoon van weelde gerichte cultuur tot ontwikkeling waaraan vooral
de daimio's deel wilden hebben. Het gevolg was dat zij steeds dieper in
de schuld geraakten en dat leidde er weer toe dat de druk op de boeren
toenam - boerenopstanden die een vorm van protest waren tegen de
schrikbarende armoede op het platteland, kwamen steeds frequenter
voor.
Ook van buiten kwam evenwel een impuls die tot veranderingen zou
leiden: in 1716 kreeg de Compagnie verlof, Nederlandse boeken in Japan
in te voeren en nadien vormde zich daar een groep 'Hollandologeri' die
een goede kennis van het Nederlands hadden en die werken gingen
vertalen op de gebieden van astronomie, geneeskunde, plantkunde,
scheepsbouw, krijgskunde, enzovoorts. Ook nieuwe staatkundige en
filosofische denkbeelden die vrucht waren van de geestelijke ontwikkeling
welke zich van de vijftiende eeuw af in de Lage Landen en elders
in Europa had voorgedaan, begonnen in Japan door te dringen; zij
ondermijnden de machtspositie van de Sjogoen - er waren al in de
achttiende eeuw Japanse schrijvers die er op gingen aandringen dat hij
zijn macht zou overdragen aan die ene figuur die de gehele Japanse natie
zou kunnen vertegenwoordigen: de keizer.
*
In de eerste decennia van de negentiende eeuw ging Rusland belangstelling
tonen V00r de Aziatische oever van de Stille Oceaan. Engeland
forceerde kort na 1840 de openstelling van het even uitgestrekte als
zwakke China. De Amerikanen drongen tot Californië door; zij begeerden
voor hun scheepvaart naar Chinese havens faciliteiten te krijgen in
Japan en zij besloten die af te dwingen. In 1853 verscheen de Amerikaanse
Commodore Matthew Perry met vier schepen, twee zeil-, twee stoomschepen,
in de baai van Edo - berichten omtrent de komst ~an die
schepen, waarvan twee door geheimzinnige krachten voortgedreven leken,
brachten een ongekende opschudding teweeg. 'De gehele stad' (stad
toen van een miljoen inwoners) 'was', aldus een Japanse beschrijving,
'een-en-al paniek. Gezegd werd dat er sprake was van een invasie door buitenlanders.
Moeders zag men naar alle kanten wegrennen met kinderen in hun
472

PERRY IN JAPAN
armen, mannen met bejaarde ouders op de rug .... Het getrappel van legerpaar-
den, het gekletter van wapenen, het lawaai van karren en van de brandweer, het
voortdurend luiden van klokken, het gegil van vrouwen en de kreten van
kinderen waren geluiden die de stad vervulden en de opwinding van uur tot uur
deden toenemen."
Perry bracht een brief van de Amerikaanse president mee waarin o.m.
aangedrongen werd op het openstellen van enkele japanse havens, en hij
deed weten dat hij een jaar later zou terugkomen om antwoord te
ontvangen. De heersende Sjogoen legde de ontvangen brief in afschrift
aan alle daimio's voor en vroeg hen om advies. In strijd met een deel van
die adviezen besloot hij Amerika's eisen in te willigen. Perry kreeg daar
bericht van toen hij in r854 opnieuw in de baai van Edo verscheen, nu
met zeven schepen die als geschenk o.m. een stoomlocomotief en enkele
spoorwagons aan boord hadden. Twee havens werden voor de Amerikaanse
scheepvaart geopend en niet veel jaren verliepen of andere Westelijke
mogendheden hadden gelijke rechten weten te bedingen"; daartoe
behoorde steeds ook het recht om eigen landgenoten in japan zelf te
berechten.' Ook met Nederland werd een verdrag gesloten; ons land gaf
japan een belangrijk geschenk: een stoomoorlogsschip, en zond bovendien
in r854 voor de tijd van vijf jaar twee marinedetachementen naar
japan om er onderricht te geven in scheepsbouw, navigatie, het gieten
en gebruiken van geschut en geneeskunde.
De verleende rechten werden door veel traditioneel denkende japanners
als een onduldbare vernedering beschouwd - degeen die namens
de Sjogoen de handelsverdragen had ondertekend, werd in 1860 vermoord.
Was dat als een daad van ongehoorzaamheid bedoeld? Geenszins.
Wie zulk een moord bedreef, was er van overtuigd in de geest te handelen
van de aanbeden keizer die blijkbaar door slechte raadslieden was omgeven.
Het aanzien van de Sjogoen leed door al deze gebeurtenissen zoveel
. schade dat hij in 1862 het gijzelaarsstelsel moest afschaffen. Hij was
hiermee zijn voornaamste machtsmiddel kwijt - de gevolgen bleven niet
I Aangehaald in H. M. Vinacke: A history of the Far East in modern times (1950), p. 90,
Wij tekenen hierbij aan dat wij vertalingen in het Engels die vertalingen uit het japans
zijn, steeds in het Nederlands weergeven. 2 Bij de onderhandelingen gebruikten
de japanners tot 1870 het Nederlands als hun diplomatieke taal, nadien het Engels.
3 Toen in japan eenmaal moderne wetboeken waren ingevoerd, wist het nog
vóór het einde van de negentiende eeuw de betrokken mogendheden er toe te
brengen, die extra-territoriale rechten prijs te geven.
473

'NIPPON'
uit. Na jaren van heilloze verwarring ontstond een grote, door de familie
Mitsoei gefinancierde samenzwering tegen de Tokoegawa's: samenzwering
van de daimio's der 'Buitengebieden' van wie enkelen hun financiële
problemen effectiever hadden kunnen oplossen dan de Sjogoen, van de
in zijn machteloos isolement ontevreden hofadel en van de groothandelaren
van Osaka. In 1867 werd delaatste Sjogoen ten val gebracht (hij
vroeg ontslag) - de keizer daarentegen, de vijftienjarige Moetsoehito,
werd gehandhaafd, gaf zijn regeringsperiode een nieuwe aanduiding:
Meidji ('Verlicht Bewind'), en in zijn naam was het dat nu de ene
proclamatie na de andere werd uitgevaardigd die tezamen de z.g. Meidjirestauratie
inhielden; zij waren gericht op de modernisering van Japan.
'Over de gehele wereld', aldus in r868 een van die proclamaties, 'zullen
wij naar kennis zoeken én aldus zal de grondslag van het keizerlijk
bewind versterkt worden.' Een jaar later verliet de keizer Kioto en nam
hij zijn intrek in het vroegere paleis der Tokoegawa's in Edo, dat nu tot
'Oostelijke hoofdstad', Tokio, werd herdoopt. "
Spoedig werd het feodalisme afgebroken. Dat begon aan de top: de
daimio's van de 'Buitengebieden', initiatiefnemers tot de ommezwaai,
droegen hun macht aan de keizer over en de overige daimio's moesten
toen dat voorbeeld volgen. Alle daimio's werden gouverneurs van hun
vroegere leengebieden en zij behielden een tiende van alle inkomsten
die deze opleverden; velen hunner, vooral de daimio's der 'Buitengebieden',
verwierven bovendien spoedig hoge en invloedrijke posities in het
centrale bestuur van het land. Daarentegen kwamen door de ontfeodalisering
de samoerai maatschappelijk in de lucht te hangen: een numeriek
aanzienlijke groep van ca. vierhonderdduizend zwaarddragende ridders,
mèt hun gezinsleden bijna twee van de vier-en-dertig miljoen Japanners.
Eerst kregen die samoerai jaargelden uitbetaald, later werden deze afgekocht
met een bedrag ineens. Verscheidenen van die ridders, vooral
diegenen die voordien met succes ambtelijke functies hadden uitgeoefend,
wisten posities te verwerven in het nieuwe bestuursapparaat, in het
zich ontplooiend bedrijfsleven, in het nieuwe leger of op de nieuwe
vloot, maar anderen, verstard in hun eeuwenoude tradities, konden zich
niet aanpassen en kwamen telkens opnieuw in opstand; de grootste
rebellie van de samoerai deed zich in r877 voor, kort na de invoering van
de algemene militaire dienstplicht - de strijd die door de samoerai
verloren werd, vergde meer dan dertigduizend mensenlevens, de leider
der rebellen liet zich op hun laatste slagveld door een vriend onthoofden.
Extra moeilijk kregen het aanvankelijk ook de landbouwers doordat
zij nu in geld grondbelasting moesten gaan betalen en doordat de prijzen
474

MODERNISERING VAN JAPAN
van alles wat zij, behalve rijst, voorhun levensonderhoud nodig hadden,
snel stegen. Het kwam opnieuw tot boerenopstanden - die werden
bloedig onderdrukt; de nieuwe heersende groepen wensten handhaving
van de nieuwe maatschappelijke orde. Wat ook in japan door de openstelling
van het land en door de vestiging van een nieuw staatsbestel was
veranderd, niet de positie van de boeren: buitensporig hard werk en een
karig bestaan bleven hun lot; vaak kwam het voor, dat, zoals ook vroeger
wel het geval was geweest, vaders (vrouwen, dus ook moeders, hadden
in het toenmalige Japan niets in te brengen) een dochter verkochten die
als prostituee naar een van de grote steden werd overgebracht.
Het waren eveneens de landbouwstreken waaruit, toen eenmaal de
dienstplicht was ingevoerd, de meeste recruten afkomstig waren, en hier
vonden ook de fabrieken die, conform's keizers proclamatie, naar het
voorbeeld van fabrieken in het buitenland en vaak met hulp van buitenlanders
werden opgericht, de belangrijkste bron voor hun arbeidskrachten;
dat waren in overwegendemate jonge vrouwen, zelfs jonge meisjes,
die door hun vaders waren verkocht en nadien bij de fabrieken ondergebracht
waren in kazerne-achtige verblijven. In die fabrieken waren
werktijden tot veertien uur per dag normaal en waren er per maand zelden
meer dan twee rustdagen, zulks volgens de wensen van de naar winst
strevende eigenaren die de betrokken, door de staat opgerichte bedrijven
voor een gering bedrag hadden kunnen overnemen en na een meestal
moeilijke aanloopperiode tot financiële bloei hadden weten te brengen.
Zo leidde, ongeveer van de jaren '70 van de vorige eeuwaf, Japans
economische opbouw tot een maatschappij waarin de leidende figuren
in de staat en in het bedrijfsleven, veelal door familiebetrekkingen
onderling verbonden, voortdurend elkáárs belangen bevorderden. Nergens
werden de klassentegenstellingen zo scherp als in Japan; zij waren
dat al vóór de Eerste Wereldoorlog en daarin kwam, enkele schuchter
ingevoerde sociale wetten ten spijt, in de jaren '20 en '30 geen wezenlijke
wijziging. Ten tijde van het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog
waren de meeste boeren of zo diep in de schuld geraakt dat zij in het
geheel niet over hun oogst konden beschikken, of zij waren pachters die
een groot deel van die oogst aan de grondbezitters moesten afstaan; er
waren ruim honderdvijftigduizend van die laatsten en zij hadden gemiddeld
bijna veertig boerderijen in eigendom. Opvallend groot werd voorts
de eoncentratie van eigendom en macht op de gebieden van handel,
industrie, transport en bankwezen. De grootste concerns waren familieconcerns
- meer dan de helft van Japans nationaal vermogen was ca. 1940
in handen van slechts acht families en drie van die acht: de families
475

'NIPPON'
Mitsoei, Mitsoebisji en Soemitomo, bezaten tezamen een kwart van dat
nationaal vermogen, de familie Mitsoei alléén ca.een zevende. Het waren
deze ondernemers-oligarchieën, de z.g. zaibatsoe, die door hun verbindingen
met de wereld van de politiek tot omstreeks 1930 Japans binnenlands
en buitenlands beleid bepaalden - nadien kwam het zwaartepunt
van de macht eerder bij de strijdkrachten te liggen.
Vanwaar die verschuiving?
Zij hing, menen wij, vooral samen met het feit dat de strijdkrachten
toen zuiverder dan de zaibatsoe (grootkapitalisten die het buitenland
kenden en die, voorzichtig als zij waren, riskante oorlogen uit de weg
wilden gaan) uitdrukking gaven aan wat de nationale ideologie was
geworden. Op de inhoud van die ideologie komen wij nog terug; hier
willen wij er slechts op wijzen dat zij in haar moderne vorm haar
oorsprong vond in de jaren '70 en '80 van de vorige eeuw, toen de kaders
van leger en vloot nog maar weinig invloed hadden gehad en juist de
vormgevers van de nieuwe Japanse staat het wenselijk hadden geacht om
de Japanse volksmassa's te doordringen van het denkbeeld van Japans
grootheid en van de noodzaak van onbeperkte gehoorzaamheid aan de
keizer. Conform het advies van die vormgevers had keizer Moetsoehito
in 1882 twee proclamaties uitgevaardigd die in de jaren '30 van deze eeuw
en ook in '40-'45 nog onverzwakt golden: in de ene was het bewaren
van een volstrekte eenheid in het staatsbestel vooropgesteld, in de andere
aan alle militairen voorgehouden dat zij, als het tot oorlog kwam, liever
moesten sneuvelen dan zichzelf, hun familieleden, hun voorouders en
hun keizer de schande aandoen van krijgsgevangene te worden. Overtrokken
denkbeelden? Naar Westerse maatstaven zou men ze zo kunnen
noemen maar zij knoopten aan bij de ideologie van het feodalisme;
blijkbaar was door de bedoelde vormgevers gemeend dat een strakke
leer, een uitbreiding als het ware van het Boesjido tot het gehele volk,
nodig was om te voorkomen dat de ontzaglijke spanningen die uit de
velen verbijsterende openstelling van het land, de volledige omvorming
van het staatsbestel en de geaccentueerde klassentegenstellingen voortvloeiden,
tot heftige explosies zouden leiden. Dociele gehoorzaamheid
moest vooropstaan en werd, in aansluiting op de denkpatronen die vooral
in het Tokoegawa-tijdperk tot ontwikkeling waren gekomen, met kracht
bevorderd. Afwijkende ideologieën werden afgewezen. Het liberalisme
bleef zwak en het socialisme, het anarchisme en het communisme kregen
nog minder kans om van de grond te komen - de aanhang van die laatste
drie, meestal scherp vervolgde politieke richtingen bleef klein en machteloos.

MACHTS UITBREIDING
*
Op het gebied van de buitenlandse politiek, als op zoveel andere gebieden,
ging het nieuwe japan het door de grote mogendheden gegeven
voorbeeld volgen: machtsuitbreiding werd ook zijn leus. De grondslag
daarvoor werd gelegd door de opbouw van moderne strijdkrachten, van
het leger vooral met Duitse, van de vloot met Engelse hulp. In 1894 werd
oorlog gezocht met China; die oorlog begon met een onverhoedse aanval
op Chinese oorlogsbodems die voor de kust van Korea lagendat in die
tijd een vazalstaat van China was. Onder uitbundig nationaal enthousiasme
behaalden de nieuwe strijdkrachten de overwinning en toen in 1895
vrede werd gesloten, moest China een grote schadeloosstelling aan japan
betalen, verder Formosa (Taiwan), enkele daarbij gelegen eilanden, de
havenstad Port Arthur en het schiereiland Liautoeng (zie kaart VIII op
pag. 468) afstaan en, tenslotte, er in berusten dat Korea voortaan onafhankelijk
was. Het afstaan van Port Arthur en het schiereiland Liautoeng
ging Rusland dat naar de Stille Oceaan was opgedrongen, alsmede
Frankrijk en Duitsland die beide hun invloed in China wilden uitbreiden,
te ver: zij eisten van japan dat het die veroveringen zou prijsgeven. Toen
het er naar uitzag dat die eis zou worden ingewilligd, ontstond een
geweldige beroering welke pas tot bedaren kwam nadat bekend was
gemaakt dat keizer Moetsoehito, die vooral het ingrijpen van het te
Wladiwostok geposteerde Russische smaldeel duchtte, verdere verwikkelingen
uit de weg wilde gaan. 'Wij moeten', had hij gezegd, 'het
onaanvaardbare aanvaarden en het ondragelijke verdragen.' Het gebeuren
schonk veel japanners de overtuiging dat er grote mogendheden waren
die japan een eervolle, volledig gelijkwaardige plaats in de wereld
misgunden; die overtuiging werd versterkt toen, luttele jaren later,
andere grote mogendheden zich meester maakten van delen van China:
Engeland van een gebied bij Hongkong, Frankrijk en Duitsland van
belangrijke punten op China's kust en Rusland van datzelfde Port Arthur
dat japan hadmeeten prijsgeven.
Een in 1902 gesloten bondgenootschapsverdrag met Engeland (voor
japan van belang omdat het nu voor het eerst als moderne grote mogendheid
werd erkend) gaf japan de vrije hand met betrekking tot Korea.
In 1904 viel het Rusland aan - ook die oorlog begon met een onverhoedse
aanval op oorlogsbodems van de tegenstander, in dit geval de Russische
marine-eenheden bij Port Arthur. In de strijd te land, waarbij de japanse
477

'NIPPON'
militairen opvallend gedisciplineerd vochten en zich van wandaden
jegens de burgerbevolking onthielden, werden over en weer zware
verliezen geleden. De beslissing viel, toen een sterk Russisch eskader dat
in oktober 1904 de Oostzee verlaten had en dat had mogen bunkeren op
het Franse Madagascar en in Frans-Indo-China, in mei 1905 in een grote
zeeslag in de wateren tussen Japan en Korea werd vernietigd. Conform
Japans wensen bemiddelden de Verenigde Staten - de vrede schonk
Japan Port Arthur, het schiereiland Liautceng, de (door de Russen aangelegde)
Zuid-Mandsjoerijse spoorweg die van Port Arthur naar Mandsjoerije's
hoofdstad Moekden liep, en de zuidelijke helft van het eiland
Sachalin (zie kaart VIII op pag. 468) - óók werd bepaald dat Korea
voortaan onder Japans gezag zou staan. Alle verzet van de Koreanen ten
spijt, werd Korea in 1910 door Japan geannexeerd; dat werd de opmaat
tot een ongeremde economische exploitatie van het onderworpen land,
waartegen de Koreanen herhaaldelijk, maar vergeefs, in verzet zouden
komen.'
In '14 (Moetsoehito was twee jaar eerder overleden en opgevolgd door
zijn oudste zoon die aan zijn bewind de aanduiding Taisjo, 'Verheven
Rechtvaardigheid', gaf), ging Japan als Engelands bondgenoot aan de
Eerste Wereldoorlog deelnemen. Na afloop daarvan verwierf het de
Duitse bezittingen en rechten in China, o.m. het recht om er in de
Chinese kustprovincie Kwantoeng (zie kaart VIII) een eigen leger op
na te houden, en kreeg het het mandaat over enkele vroegere Duitse
eilandengroepen in de Stille Oceaan - historisch was wellicht nog belangrijker,
en zeker tekenender, dat het in 'IS een-en-twintig eisen aan
China had gesteld die, waren zij ingewilligd, in heel China de macht in
de handen van Japanners zouden hebben gelegd. China had die eisen
afgewezen. Veel Chinezen waren nadien Japan als een potentieel gevaar
1 De Japanse bezetting begon met het aanleggen van een kadaster, hetgeen er toe
leidde dat grote landbouwgebieden waar de boeren niet konden aantonen dat zij
wettig eigenaar van de grond waren, aan Japanners werden toegewezen. Een opstand
tegen die massale confiscaties werd in maart 'I9 met geweld onderdrukt. Veel Koreanen,
van huis en hof verdreven, moesten slechtbetaald werk in Japan accepteren waar
zij, buiten de Japanse natie vallend, als wezens van lager allooi werden behandeld.
Toen Japan op I september '23 getroffen werd door een aardbeving die de havenstad
Jokohama geheel en Tokio goeddeels verwoestte (vijf-en-twintigduizend mensen
verloren het leven en de schade beliep een tiende van het nationaal vermogen),
ontlaadden de verwarring en de angst zich in een drijfjacht op anarchisten, socialisten
en communisten, alsook op Koreanen van wie enkele duizenden werden vermoord,
hoofdzakelijk door de politie en door extreem-rechtse groepen.

IN EN NA DE EERSTE WERELDOORLOG
gaan zien - trouwens, Japans eisen hadden ook in de Verenigde Staten
beduchtheid gewekt.
Offers had Japan in de Eerste Wereldoorlog niet behoeven te brengen,
het was er alleen maar sterker in geworden en gold, toen het weer vrede
was, internationaal als een van de grote mogendheden, vooral ter zee.
Zijn positie als zodanig werd erkend toen de Verenigde Staten, Engeland
en Japan in '22 in een conferentie te Washington overeenkwamen dat
de sterkteverhouding tussen hun aantallen slagschepen 10 : 10 : 6 zou
zijn'; er werd daar ook vastgesteld dat er in Hongkong en op de
Philippijnen geen grote Britse resp. Amerikaanse vlootbasis zou komen
- zulk een basis zouden de Amerikanen slechts mogen aanleggen bij Pearl
Harbor op de Hawaii-eilanden, de Britten slechts in Singapore. Mede
gegeven de zwakheid van het communistische bewind in de Sowjet-
Unie (een bewind dat de Japanners van '18 tot '22 bestreden hadden door
middel van een grote expeditie naar Siberië die op een mislukking was
uitgelopen), betekende zulks dat, aangezien de Britten de meeste van hun
oorlogsschepen steeds in of bij de Atlantische Oceaan zouden moeten
houden en de Amerikanen de hunne over de Atlantische en de Stille
Oceaan zouden moeten verdelen, Japan de militair sterkste mogendheid
in Oost-Azië was. Een gevaar voor China? Dat leek bezworen doordat
acht mogendheden, waaronder Nederland, samen met Japan in Washington
eveneens bij verdrag, het Z.g. Negenmogendhedenverdrag, de
afspraak hadden gemaakt dat de territoriale integriteit van China (Mandsjoerije
maakte daar deel van uit) niet zou worden aangetast. Voor
Nederland was nog van belang dat het als uitvloeisel van het beraad te
Washington in '22 verklaringen ontving van de Verenigde Staten, Engeland,
Frankrijk en Japan dat elk van deze mogendheden Nederlands
rechten op Indië zou eerbiedigen.
De jaren '20 vormden in de Japanse geschiedenis een naar verhouding
rustige periode. In het sinds het einde van de negentiende eeuw bestaande
parlement (straks meer hierover) werden twee partijen, een 'liberale' en
een 'conservatieve', die beide sterk onder invloed stonden van de zaibatsoe,
de machtigste>; zij wilden scherpe conflicten met de Verenigde Staten
en Groot-Brittannië uit de weg gaan en dit werd ook door de nieuwe
keizer, Moetsoehito's kleinzoon Hirohito, die in '26 op vijf-en-twintigjarige
leeftijd zijn overleden vader opvolgde, als wenselijk gezien - hij
lOok Frankrijk en Italië namen aan die conferentie deel; voor hun slagschepen werd
het verhoudingscijfer 3. 2 Op de 'liberale' partij had het Mitsoebisji-concern, op de
'conservatieve' het Mitsoei-concern de meeste invloed.
479

'NIPPON'
gaf aan zijn bewind de programmatische naam Sjowa, 'Schitterende
Harmonie'. Geleidelijk aan kwamen evenwel in Japan krachten naar
boven die een veel aggressievere politiek voorstonden; dat waren vooral
groepen jongere officieren die, zich baserend op de aloude ideologie van
de samoerai, de overheersende positie van de zaibatsoe, de voor het politiek
bestel kenmerkende corruptie, ja eigenlijk het gehele kapitalisme afwezen;
van belang was daarbij dat velen van die officieren in nauw contact
stonden met de uit de landbouwstreken afkomstige dienstplichtigen en
dus wisten in welk een mate de landbouwers en industrie-arbeiders en
-arbeidsters leden onder het heersende sociaal-economisch bestel.' De
aggressiefsten van die officieren huldigden de opvatting dat een uitbreiding
van Japans macht de gehele wereld slechts tot zegen zou zijn; dat
was een vorm van nationale zelfverheffing die zich tegen alle gematigde
krachten keerde, en wie zo dacht, wees uiteraard de remmende verplichtingen
af die Japan bijvoorbeeld ten aanzien van zijn oorlogsvloot en
ten aanzien van China had aanvaard.
Wat die oorlogsvloot betreft: het verdrag van Washington had niet
alleen voor slagschepen maar ook voor de potentieel veel belangrijker
vliegkampschepen verhoudingscijfers vastgesteld en bepaald dat die
vliegkampschepen niet groter mochten zijn dan 27000 ton - Japan had
er aan het einde van de jaren '20 al vier gebouwd. Het besteedde veel
meer aandacht aan de modernisering van zijn oorlogsvloot dan de Verenigde
Staten of Groot-Brittannië; vooralook de nieuwe kruisers en
torpedobootjagers die in de vaart werden gebracht, waren van hoge
kwaliteit en de Japanse marine nam voorts een torpedo in gebruik die
heel veel effectiever was dan de Amerikaanse of Britse. Inzake de kruisers
werd in '30, nu in Londen, een Amerikaans-Brits-Japanse conferentie
gehouden om ten aanzien van de aantallen tot eenzelfde vaste afspraak
te komen als in '22 ten aanzien van de slagschepen en vliegkampschepen
was gemaakt. De Japanse afgevaardigden brachten er als eis naar voren
dat op kruisergebied tussen de Verenigde Staten en Japan de verhouding
IQ : 7 zou gelden. De eis werd afgewezen en het uiteindelijk getroffen
accoord hield in dat voor kruisers dezelfde verhouding van kracht zou
zijn als voor de slagschepen, nl. 10 : 6. Geen groot verschil! Maar het feit
dat de Japanse regering zich inschikkelijk had betoond, leidde in het land
zelf tot grote verontwaardiging, vooral in kringen van leger en vloot. De
1 Japan kende geen werklozenzorg; toen er omstreeks 1930 als gevolg van de diepe
crisis twee miljoen werklozen waren, restte dezen niets anders dan in de steden te
verkommeren of naar de overbevolkte dorpen te trekken waar zij familie hadden.

BEZETTING VAN MANDSJOERIJE
minister-president, door de keizer gesteund, weigerde te bukken; er werd
een aanslag ophem gepleegd waarbij hij zwaar gewond raakte. Die hoge
marine-officieren die voorstanders waren geweest van het Londense
verdrag, werden nadien door de marinestaf uit de dienst verwijderd en
de staf zelf werd aangevuld met een aantal felle chauvinisten. Ook gingen
leger en vloot, beide zelfstandige eenheden binnen het (straks te beschrijven)
Japans staatsbestel, tot interne zuiveringen over. Tegelijkertijd werd
door legerofficieren een staatsgreep voorbereid teneinde een militair
bewind in te stellen, geleid door de minister van oorlog, een generaal
- dat plan werd in maart '3I opgegeven toen bleek dat die minister
medewerking weigerde. Belangrijk was dat bij deze samenzwering niet
alleen jeugdige officieren betrokken waren maar ook oudere, die hoge
posities bekleedden, zoals de sous-chef van de generale' staf.
Hoezeer het regeringsgezag, d.w.z. het gezag van de burgerlijke ministers,
was uitgehold, bleek zes maanden later, in september' 31. Diegenen
die wensten dat Japan een overheersende invloed in China zou
krijgen, beseften dat dan eerst Mandsjoerije onder Japanse controle
moest worden gebracht. In de hoofdstad, Moekden, bevond zich een
Japans militair contingent ter bescherming van het eindstation van de
Zuid-Mandsjoerijse spoorweg. Binnen het in Kwantoeng gelegerde Japanse
leger, het z.g. Kwantoeng-leger, ontstond nu het plan om in
Moekden een crisis te forceren die tot de bezetting van Mandsjoerije zou
leiden. Omtrent dat plan werd de Japanse regering evenwel gewaarschuwd,
waarna de minister-president en de minister van buitenlandse
zaken met instemming van Hirohito besloten, een generaal naar Moekden
te zenden met een bnief van de minister van oorlog waarin elke
zelfstandige actie werd verboden - de generaal die voorstander was van
het gesmede plan, reisde zo langzaam mogelijk naar Moekden toe, kwam
er pas enkele uren voordat een incident geprovoceerd zou worden, aan
en haastte zich een bordeel op te zoeken. Daar vertoefde hij nog toen de
Japanse troepen, bewerend dat er een aanslag was gepleegd op hun
spoorlijn, de nabije Chinese kazerne aanvielen. De meeste Chinese
militairen wisten te ontkomen, maar meer dan tweehonderd sneuvelden.
Tezelfdertijd bestormden andere Japanse militairen de stad Moekden
waar vijf-en-zeventig Chinese politiemannen werden gedood, en de
volgende ochtend gingen de Japanners tot de bezetting over van het
arsenaal en het vliegveld van Moekden. De geschokte Japanse regering
eiste het stopzetten van de actie en deed de Volkenbond weten dat het
in Mandsjoerije weer rustig zou worden - het Kwantoeng-leger zette de
operaties voort en bezette in korte tijd heel Mandsjoerije. 'De regering',

'NIPPON'
zo verklaarde de secretaris van Hirohito's naaste adviseur, de bejaarde
prins Saionji, aan een lid van het Japanse Hogerhuis, 'is van begin tot
eind door de militairen volledig bedrogen." De regering was evenwel
niet alleen bedrogen, ze werd nu ook bedreigd: in oktober werd een
komplot van legerofficieren ontdekt die het gehele kabinet met een
luchtaanval wilden uitschakelen - de samenzweerders kregen van de
minister van oorlog twee dagen huisarrest en een reprimande en zagen
zich nieuwe standplaatsen buiten Tokio toebedeeld. In december trad het
. kabinet af. Het nieuwe, geleid door de vijf-en-zeventigjarige Tsoejosji
Inoekai, wilde ernst maken met het aanpakken van de strijdkrachten,
zulks conform de wensen van de keizer die in zijn formatie-opdracht aan
Inoekai geschreven had: 'Het ingrijpen van het leger in de binnen- en
buitenlandse politiek en zijn eigenzinnigheid vormen verschijnselen die
Wij, terwille van het heil van de natie, met bezorgdheid moeten gadeslaan."
Begin '32 ontstond in Sjanghai een gevecht tussen Chinese militairen
en Japanse mariniers die in het Japanse deel van de Z.g. Internationale
Wijk gestationeerd waren. Zes weken van gevechten volgden waarbij
Japanse marinevliegtuigen de Chinese posities in een dichtbevolkt deel
van Sjanghai aan zware bombardementen onderwierpen. Die strijd in
Sjanghai duurde nog voort toen het Kwantoeng-Ieger bekend maakte dat
het in Mandsjoerije, herdoopt tot Mandsjoekwo, een aparte regering had
geïnstalleerd onder leiding van de laatste Chinese keizer, de jeugdige
Poe Ji. Ook in Japan-zelf zetten de extremistische krachten onverdroten
hun intimiderende acties voort: eerst werden de minister van financiën
uit het vorige kabinet en de president-directeur van het Mitsoei-concern
vermoord door leden van het 'Verbond des Bloeds', een van de vele
ultra-chauvinistische geheime groeperingen die in het land waren ontstaan;
toen vervolgens in kleine kring bekend werd dat minister-president
Inoekai contacten wilde aanknopen met de Chinese regering en op
het punt stond, keizer Hirohito te adviseren om met een keizerlijke
proclamatie het leger te gelasten, alle operaties in Mandsjoerije onmiddellijk
te staken, werd hij doodgeschoten door marine-officieren die zijn
ambtswoning waren binnengedrongen. Zowel die marine-officieren als
de leden van het 'Verbond des Bloeds' die moorden hadden gepleegd,
kregen slechts gevangenisstraffen opgelegd, niet de doodstraf. Daarbij
was van belang dat de publieke opinie, die aanvankelijk geschokt op de
I Aangehaald in R Starry: A history of modernjapan (herdruk 1983), p. 189. 2 Aangehaald
a.v., p. 190.

ACTIE VAN JAPANSE EXTREMISTEN
moorden had gereageerd, in de loop van de processen tegen de daders
vervuld was geraakt van bewondering voor wat als de zuiverheid van
hun motieven werd gezien.
Deze gebeurtenissen in '31 en ']2 betekenden dat Japan in zijn buitenlands
beleid duidelijk de weg van de aggressie was opgegaan en dat
in zijn staatsbestel de macht, die sinds de Meidji-restauratie in hoofdzaak
bij burgers had gelegen, in handen was gevallen van op expansie beluste
militairen.
Staatsbestel
Voordat wij het andere beleid van die extremistische militaire krachten
gaan beschrijven, lijkt het ons nuttig het Japanse staatsbestel te schetsen,
zoals zich dat na de Meü!;ï-restauratie, na 1868 dus, had ontwikkeld, en
iets te schrijven over de mentaliteit van de Japanners die ook in dat
staatsbestel tot uiting kwam.
In het feodale Japan was van volksinvloed geen sprake geweest: de
Sjogoen die de sanctie had van de in Kioto geïsoleerde, in teruggetrokkenheid
levende keizer, bezat alle macht, zij het dat hij natuurlijk
rekening moest houden met de opvattingen van de daimio's: het zou voor
hem te gevaarlijk zijn om hen allen tegen zich in te nemen. Het nieuwe
Japan kreeg in 1868 een regering van ministers - het kreeg geen vertegenwoordigende
lichamen. Niet alleen werd daarvan de noodzaak niet
ingezien, maar de gehele werking van dergelijke lichamen werd niet
begrepen. Dat burgers, elkaars opvattingen bestrijdend, publiekelijk zouden
discussiëren over zaken van staatsbelang, leek de Japanners een
absurditeit. Toen enkele vooraanstaanden hunner in 1860 in de Verenigde
Staten besprekingen voerden die uit de door Commodore Perry voorbereide
overeenkomst voortvloeiden, besloten zij Washington te bezoeken
teneinde de werkzaamheden van het Congress gade te slaan. 'Een man
stond daar op', schreef een van die Japanners in zijn dagboek,
'en begon op luide toon te spreken alsof hij gek was. Toen hij klaar was, stond
een andere man op en sprak op gelijke wijze. Toen ik vroeg wat dit alles
betekende, werd mij gezegd dat zij staatszaken aan het bespreken waren ... Alles
bij elkaar had het veel weg van de vismarkt in Edo."
I Aangehaald in het rapport Supreme Commander for the Allied Powers, Government
Section: Political Reorientation ofjapan, September 1945-September 1948 (I949), p. I49.

'NIPPON'
Eenjaar later, 1861, maakten drie andere vooraanstaande Japanners een
studie van het Britse parlementaire stelsel. 'Ik kon in het geheel niet
begrijpen', schreef een hunner later,
'wat men onder 'verkiezingen' moest verstaan ... Er waren verschillende partijen
zoals Conservatieven, Liberalen, enzovoort. Ze probeerden allemaal de sterkste
te worden. Hoe jammer was het, dacht ik, dat zij in vredestijd in zo heftige
conflicten waren gewikkeld! Ik kon volstrekt niet begrijpen wat eigenlijk hun
bedoeling was, het was het vreemdste dat ik ooit had aanschouwd. Vaak zeiden
ze dat de ene man een felle tegenstander was van de andere en dan kon ik toch
waarnemen dat die twee mannen aan een-en-dezelfde tafel zaten te eten en te
drinken. Wat betekende dit alles? Ik kon er geen touwaan vastknopen.".
Een eerste Grondwet, gemodelleerd op de Duitse en tot 1945 onge-
wijzigd gehandhaafd, kreeg Japan in 1889 - het was geen Grondwet die
uit de samenleving voortkwam maar een die daaraan werd opgelegd; zij
was als het ware een geschenk van de keizer. In hem werd formeel alle
uitvoerende macht geconcentreerd. 'Japan', aldus een der artikelen,
'wordt geregeerd door een geslacht van keizers in een ononderbroken
opvolging die eeuwig voortduurt. De keizer is heilig en onschendbaar
en is nimmer onderwerp van openbare discussie.' Krachtens die Grondwet
kwam er voorts een uit twee Kamers bestaand parlement, een gikai,
hetgeen 'praatclub' betekent. Het Hogerhuis bestond uit z.g. Rijksgroten:
leden van de hofadel en vroegere daimio's die erfelijk lid waren, en andere
vooraanstaanden die door de keizer waren benoemd; de leden van het
Lagerhuis werden allen gekozen - gekozen evenwel door die mannelijke '
Japanners die in zekere welstand leefden. Onder dit census-kiesrecht nam
tot in het begin van deze eeuw slechts I % van de mannen aan de
verkiezingen deeL De bevoegdheden van het parlement waren beperkt:
het had het recht van interpellatie en van petitie (petitie aan de keizer)
en het kon wetsvoorstellen aannemen ofverwerpen (daar was een meerderheid
in beide Kamers voor nodig) maar het kon niet een kabinet tot
aftreden dwingen. Het kwam bovendien slechts drie maanden per jaar
bijeen (voor verlenging van de zitting of voor een bijeenkomen in
buitengewone zitting was een besluit van de keizer nodig) - een parle-
mentsgebouw werd pas in 1936 in gebruik genomen. De parlementsleden
hadden voordien geen eigen werk- en vergaderruimte. Inderdaad,' zij
waren niet zo heel veel meer dan een 'praatclub' - in het staatsbestel
domineerde de regering.
I A.v.

POSITIE VAN DE KEIZER
Binnen die regering was de invloed van de keizer beperkt. De in de
Grondwet voorkomende formulering dat hij 'heilig en onschendbaar'
was, gaf in religieus en in staatkundig opzicht het unieke van zijn positie
aan, maar die formulering betekende niet dat hij persoonlijk het beleid
bepaalde. Dat werd, althans tot het begin van de jaren '30, bepaald door
het kabinet en alleen bij de formatie van een nieuw kabinet had de keizer
enige vrijheid van handelen; hij werd dan voorgelicht door vooraanstaande
ministers en parlementariërs, maar vooralook door de z.g. Oude
Staatslieden, de Genro: preminenten die ten nauwste bij de Meidjirestauratie
betrokken waren geweest en van wie prins Saionji het langst
in leven was gebleven.
De partijen die in Japan ontstonden en die in het Lagerhuis hun
vertegenwoordigers kregen, willen wij niet met name noemen - de
belangrijkste waren, .gelijk reeds vermeld, ten nauwste met de grote
familieconcerns verbonden en vertoonden onderling geen wezenlijke
ideologische verschillen. Zoals zich in de eeuwen van het feodalisme
steeds cliques van daimio's hadden gevormd, zo vormden zich nu cliques
van met het grote bedrijfsleven en de strijdkrachten verbonden parlementariërs,
hetgeen aan het parlementair bedrijf een ondoorzichtig en
intrige-achtig karakter gaf. Dat was zo, zolang het census-kiesrecht gold,
maar daarin kwam, toen in '24 het algemeen kiesrecht voor mannen werd
ingevoerd, geen wezenlijke wijziging, mede doordat vrijwel de gehele
dagbladpers door de zaibatsoe werd beheerst.
Een parlementaire demoeratie is gebaat bij duidelijkheid en duidelijkheid
ontstaat slechts wanneer partijen, elk van de eigen beginselen
uitgaande, niet schromen om publiekelijk voor hun uiteenlopende denkbeelden
op te komen. Deze, de tegenstellingen accentuerende vrijmoedigheid
was de Japanners vreemd; onder het feodalisme had het groepsverband
voorop gestaan met zijn trouw van de daimio's aan de Sjogoen,
van de samoerai aan de daimio's, van de horigen aan de landheer - op dat
beginsel van de groepstrouw bleef de gehele Japanse samenleving gebaseerd:
elke groep diende naar buiten als een gesloten eenheid op te treden.
Zo ook het kabinet: de eenheid van staatsbeleid vergde eenheid in het
kabinet.
Kenmerkend nu voor Japan was dat de ministers van oorlog en van
marine binnen dat kabinet een zelfstandige positie innamen. Leger en
vloot, elk opgebouwd door een eigen dan van officieren, afkomstig uit
het geslacht en de volgelingen van één der 'Buiten-daimio's' die de Sjogoen
ten val hadden gebracht, hadden van meet af aan naar zelfstandigheid
gestreefd en hadden die in wezen weten te· bereiken toen kort na de

'NIPPON'
eerste overwinningen welke zij hadden bevochten (die in de oorlog met
China, 1894-95), werd vastgesteld dat voortaan alleen een actief dienende
luitenant-generaal of generaal en een actief dienende vice-admiraal of
admiraal minister van oorlog resp. van marine zouden kunnen worden.
In feite gaf dit aan leger en marine een vetorecht bij het opstellen van
elk kabinetsprogram, ja bij het gehele kabinetsbeleid: door de hoogste
militairen van de strijdkrachten werd telkens bepaald, wie hunner als
minister zou optreden - weigerden zij tot die aanwijzing over te gaan,
dan kon geen kabinet geformeerd worden, en was dat kabinet in functie,
dan kon elke minister van oorlog resp. van marine met de dreiging dat
hij zou aftreden en dat geen opvolger zou worden aangewezen, een
beslissende invloed uitoefenen op het gehele kabinetsbeleid.
Leger en vloot waren wel vaak samenwerkende, maar in wezen toch
eerder gescheiden krachten: concurrenten, die telkens een zo groot mogelijk
deel van de staatsbegroting naar zich toe trachtten te halen en die
de nationale politiek poogden te beïnvloeden in een richting die met de
leidende denkbeelden van de eigen staf en van de eigen hogere bevelhebbers
in overeenstemming was. Die denkbeelden konden ver uiteenlopen;
dan was overleg nodig, maar doordat zowel de leger- als de
vlootafdeling hardnekkig placht vast te houden aan wat zij wenselijk
achtte, kwam veelal een compromisformule uit de bus waarin elk kon
lezen wat hij wilde. Bij dat beraad (van '37 afvond het plaats binnen het
toen ingestelde Grote Hoofdkwartier) waren geen burgers betrokken,
zelfs de ministers van oorlog en marine, zij mochten dan hoge militairen
zijn, werden er buiten gehouden. Trouwens, de chef van de generale staf
van het leger en de chef van de marinestaf hadden beiden rechtstreeks,
d.w.z. buiten hun ministers om, recht van toegang tot de keizer - ook
dàt onderstreepte de zelfstandigheid van leger en marine. Uit de rivaliteit
die tussen die twee delen van de strijdmacht bestond, vloeide bovendien
voort dat elk de ander zo weinig mogelijk inlichtte. Plannen werden
geheim gehouden, nederlagen verzwegen. Generaal Hideki Todjo, minister-president
en minister van oorlog in het kabinet dat tot de aanval
op de Verenigde Staten, het Britse Rijk en het koninkrijk Nederland
besloot, was onkundig van het plan van de Japanse marine om de
Amerikaanse Pacific-vloot in Pearl Harbor met vliegkampschepen uit te
schakelen, en de eerste berichten omtrent de verpletterende nederlaag
die de Japanse vloot injuni '42 in de Slag bij Midway had geleden, kreeg
Todjo pas in '44.
Alle lippendienst ten spijt die aan het begrip 'harmonic' bewezen werd,
was in dit merkwaardige japanse staatsbestel van harmonie geen sprake;

INVLOED VAN LEGER EN VLOOT
die kon er ook niet zijn: in de enige organen die haar konden bevorderen
(voor de strijdkrachten het Grote Hoofdkwartier, voor het overheidsbeleid
het kabinet), was van een werkelijk collectief beleid geen sprake.
Zulk een beleid vergt het gedeeltelijk prijsgeven van eerder verdedigde
standpunten en is slechts mogelijk bij een bereidheid, niet alleen uiterlijk
maar vooral innerlijk, tot het doen van concessies. Dat lag de Japanners
niet; dat was niet in overeenstemming met hun volksaard, met hun
mentaliteit. Want wie concessies deed, verloor, zo werd gemeend, aanzien
- juist met strak en onwrikbaar vasthouden aan de eigen denkbeelden
diende men de achting van zijn medeburgers te verwerven en te
behouden. Er stak in dat alles een opvallend element van krampachtigheid.
Mentaliteit
Begrippen als volksaard en volksmentaliteit slaan op grote collectieven.
Daarover te schrijven is steeds een hachelijke onderneming; wanneer wij
ons daar desondanks aan wagen, zijn wij ons bewust dat onze generalisaties
slechts ten dele de werkelijkheid dekken. Zonder twijfel bevonden
zich onder de tientallen miljoenen Japanners (ca.dertig miljoen ten tijde
van de Meiciji-restauratie, ruim zeventig miljoen bij het uitbreken van de
Tweede Wereldoorlog) verscheidenen, misschien wel velen, die wat men
'de nationale ideologie' zou kunnen noemen, afwezen, zulks met inbegrip
van de vergoddelijking van de keizer. Sommigen, naar verhouding
weinigen overigens, hadden voldoende rondgereisd in het buitenland
om de waarde van die ideologie in twijfel te trekken, anderen waren
overtuigde aanhangers geworden van anarchistische, socialistische of
communistische denkbeelden, nog anderen concentreerden zich op hun
eigen bestaan en zongen, dat doende, niet mee in het koor van nationale
zelfverheffing.
Dat koor wàs er evenwel en het liet zich luid en krachtig horen, voor
het eerst in 1895 toen aan Japan, zo werd het gevoeld, de vruchten van
zijn overwinning op China werden onthouden; Betekende die overwinning
dan dat er verbetering kwam in het lot van de in armelijke omstandigheden
zwoegende landbouwers en de miniem-betaalde arbeiders en
arbeidsters in de eerste fabrieken? Neen - maar zij namen, automatisch
als het ware, de door de hogere kringen aangegeven parolen over: de
hoofden van het collectief bepaalden de norm en het collectief paste zich
aan.

'NIPPON'
Wat waren de wortels van dat opvallende conformisme?
Sommige psychologenen cultureel-anthropologen hebben het herleid
tot het door de vader volstrekt gedomineerde Japanse gezinsverband 1,
anderen hebben gewezen op de rigiditeit van de Japanse opvoeding, nog
anderen hebben de opvatting verkondigd dat bij dat conformisme veel
minder sprake is geweest van relatief constante factoren als volksaard en
-cultuur dan van één zuiver-historische en dus tijdelijké factor: de
Tokoegawa-periode, waarin, zoals eerder beschreven, in Japan de 'absolute
politiestaat' tot ontwikkeling kwam. Daarbij bedenke men dat de
voor die staat karakteristieke, excessieve dwang niet korte tijd maar twee
eeuwen lang is uitgeoefend. Wie in die tijd voor zijn werkelijke gevoelens,
voor zijn aggressiviteit uitkwam, verbeurde zijn leven. Het onzekere
bestaan leidde er toe dat men zich krampachtig vasthield aan wat zekerheid
leek te bieden: het gezin, dat tegelijk het verband was waarin de
arbeid werd verricht.
Het hing met het conformisme samen dat een bepalende waarde werd
toegekend aan het oordeel van anderen: men gedroeg zich zoals men
geacht werd zich te moeten gedragen, een afwijken van het voorgeschreven,
geijkte patroon zou met schaamte gepaard gaan en niets werd als
erger beschouwd dan in een situatie te belanden waarin men zich zou
moeten schamen.
Conformisme nu schijnt in Japan in de periode die aan het Tokoegawa-tijdperk
voorafging, niet, althans niet in die mate, bestaan te hebben,
tenminste: de eerste Europeanen die met de Japanners in contact kwamen,
hebben er geen melding van gemaakt. In hun beschrijvingen
werden de Japanners eerder geschetst als mensen die vrijelijk hun opinies
1 Binnen het gezin hadden de vrouwen de dochters niets in te brengen; van de zoons
was de oudste veruit de belangrijkste, zijn broers werden aangeduid als 'eters van
koude rijst'. Sterk was evenwel niet alleen het gezinsverband maar ook het verband
tussen aan elkaar verwante gezinnen die 'de familie' vormden; die familie op haar
beurt was met andere verbonden met wie zij een gemeenschappelijke stamvader had
en binnen die familie-verbanden was steeds één familie, de 'oudste', de belangrijkste.
Gezinnen en families gaven elkaar veel hulp; gemeenschappelijk vereerden zij de
voorouders en droegen zij zorg voor de graven. Typerend voor Japan was verder dat,
als er in een gezin geen zoon was of als de zoons ongeschikt werden geacht om als
gezinshoofd op te treden, een buitenstaander werd geadopteerd om te zijner tijd de
plaats van de vader in te nemen. In 1960, vijftien jaar na Japans nederlaag, toonde
onderzoek in Japan aan dat deze adoptie in ca. een kwart van de gezinnen was
toegepast. In dergelijke gevallen bleef de lijn van opvolging als ononderbroken gelden.
Dat de lijn van opvolging der Japanse keizers naar Japanse begrippen ononderbroken
was, betekende dus niet dat zij het ook was naar Westerse begrippen.

STERKE DISCIPLINE
verkondigden en hun emoties uitleefden. Dat die Japanners hen als
vreemd troffen, kwam door de plotselinge wisselingen in hun optreden;
wij herinneren aan de karakterisering der Japanners door een van Coens
ondergeschikten: 'In hunne woorden en handelingen zijn zij zedig en
beschaafd, maar daarbij onmeedogende en wreed.'
Die wisselingen hingen samen met de zedelijke normen die allang
vóór het Tokoegawa-tijdperk in Japan golden. Anders dan in de ethiek
van het Oude en het Nieuwe Testament werd namelijk in het Sjinto-isme
en in de Japanse vorm van het Boeddhisme het in bepaalde situaties
uitleven van de driften geenszins afgekeurd: de mens werd gezien als
een dualistisch wezen, een mengsel van zachtheid en wreedheid - beide
werden als natuurlijk beschouwd, beide mochten het gedrag bepalen. Die
zachtheid kon dan ook van de ene seconde op de andere in wreedheid
omslaan. Geen wonder dat de Japanners op anderen de indruk maakten
volstrekt onberekenbaar te zijn. Dat wáren zij ook. De Amerikaanse
cultureel-anthropologe Ruth Benedict zag het door hen aan de dag
gelegde dualisme gesymboliseerd in de tegenstelling tussen de tere
chrysant, 's keizers bloem, en het onverbiddelijk zwaard. 'The japànese',
schreef zij in '46 in haar befaamde studie The Chrysanthemum and the
Sword,
'are, to the highest degree, both aggressive and unaggressive, both militaristic and aesthetic,
both indolent and polite, rigid and adaptable, submissive and resentful of being pushed
around, loyal and treacherous, brave and timid, conservative and hospitable to new
ways."
Niemand wist ooit welke van die gedragswijzen tot uiting zou komen
- de niet-Japanner wist het niet van de Japanner en alle strikte gedragsregels
ten spijt wist de ene Japanner het niet met zekerheid van de andere.
Omdat dus steeds het gevaar bestond dat de weefsels van de verbanden
waarin men leefde, met wilde drift zouden worden verscheurd, werd de
discipline sterker geaccentueerd dan in de Christelijke wereld. Dat is
wellicht al in een vroege periode van de Japanse geschiedenis begonnen
- het is in elk geval in de meer dan tien eeuwen van het Japans feodalisme
voortgezet (en in het Tokoegawa-tijdperk buitensporig geaccentueerd)
en daarin veranderde niets ten tijde van de Mei4.ii-restauratie; integendeel:
om in die periode, welke voor het gehele, zeven generaties lang
van de buitenwereld geïsoleerde Japanse -volk een dramatische schok
, Ruth Benedict: The Chrysanthemum and the Sword (1946), p. 2.

'NI'PPON'
betekende, het gevaar van desintegratie der samenleving te bezweren,
werd, gelijk reeds opgemerkt, de opbouw van de nieuwe maatschappij
gecombineerd met een handhaving van de oude normen. Daarbij werden
de feodale gevoelens van groepstrouw aangevuld met een nieuwe, een
collectieve vorm van trouw: trouwaan de keizer. Hij, die tot aan de
Meitiji-restauratie een louter sacrale figuur was geweest wiens bestaan in
het afgesloten Kioto nauwelijks tot de brede massa des volks was doorgedrongen,
werd nu vereerd als een goddelijk wezen - het Sjinto, dat
leerde dat hij in directe lijn van de Zonnegodin afstamde, nam steeds
sterker het karakter aan van een staatsgodsdienst.' 'The civic duty of
patriotism, common to all nations', aldus de Britse historicus Richard Storry,
'was identified in modern japan with the claims and obligations and ecstasies of a
living religious faith.' 2 De keizer werd als uniek gezien, of, gelijk een Japans
schrijver het eens uitdrukte: 'Zoals er geen dubbele zon aan de hemel
staat, zo is er ook op aarde maar één Tenno.' 3 Daarom beschouwde het
Japanse volk zich ook als een uitverkoren volk: een volk dat zulk een
keizer had, strekte alle andere volkeren ten voorbeeld, ja mocht er
aanspraak op maken dat die andere volkeren vroeg of laat de heilzame
invloed van die keizer zouden erkennen en zich de koestering van zijn
macht zouden laten welgevallen (de Japanners drukten dat uit met de uit
het Confucianisme overgenomen notie van de zedelijke eenheid van de
mensheid, maar dan meer wereldlijk geïnterpreteerd: hakko itsjioe, 'de
acht hoeken van de wereld onder één dak'). Sterker nog: de keizer, wiens
aan de eeuwigheid ontleende glans en glorie op al zijn zonen en dochters
afstraalde, werd als het hoofd gezien van die ene grote familie, de Japanse
natie - als lid van die familie mocht elke individuele Japanner zich als
een wezen beschouwen dat moreel hoger stond dan leden van andere
nationaliteiten, althans: dat mocht hij doen zolang hij, zoals dat heette,
'jegens de keizer oprechtheid toonde', anders gezegd (en dat was de
moderne vorm van het uit het Tokoegawa-tijdperk daterende conformisme):
handelde in overeenstemming met wat voor de wil van de keizer
werd gehouden. Sprak die wil uit het regeringsbeleid? Zo stelde de
regering het, maar wie daden wilde verrichten die dwars tegen haar beleid
ingingen, kon er gemakkelijk de opvatting op nahouden (zoals ook de
samoerai hadden gedaan die tegen de Meitiji-restauratie in opstand waren
I Ca. 1940 kende Japan officieel twee-en-veertig miljoen Boeddhisten, zeventien
miljoen Sjinto-isten en ruim driehonderdduizend Christenen, onder wie ca.tweehonderdduizend
Protestanten. 2 Richard Storry: The double Patriots. A study ofjapanese
Nationalism (1957), p. 2. 3 Aangehaald a.v.
490

DE NATIONALE IDEOLOGIE
gekomen) dat de keizer door zelfzuchtige raadslieden was misleid en dat
hij eigenlijk wenste dat aan het door die raadslieden geïnspireerd beleid
een einde werd gemaakt.
Wij erkennen dat veel van wat wij hier over de Japanners schreven,
ook op andere collectieven van toepassing kan worden verklaard. De
meeste volkeren voelen zich verheven boven hun buurvolken, de meeste
blanken voelen zich verheven boven de niet-blanken, de Duitse nationaal-socialisten
meenden het recht te hebben de gehele wereld aan zich
te onderwerpen, Amerikanen noemen hun land God's own country, orthodoxe
Joden beschouwen zich als uitverkorenen, de Chinezen hebben
zich in hun gehele geschiedenis innerlijk boven alle andere volkeren
gesteld - zo kan men nog meer voorbeelden geven. Wat was dan typisch
voor de Japanse vorm van collectieve zelfverheffmg? Misschien slechts
dit, dat nergens zozeer als in Japan sprake was van een volledig samenvallen
van religie en nationale trots.
Op zichzelf behoefde dat samenvallen nog niet te leiden tot een drang
tot expansie - in dat opzicht trok Japan enerzijds een al in het verleden
uitgestippelde lijn door (men denke aan de vroege poging om Korea te
veroveren) en volgde het anderzijds het voorbeeld van de grote Europese
mogendheden en van de Verenigde Staten. En met succes! De overwinning
op China, 1894-95, en vooral die op Rusland, 1904-05, versterkten
de imperialistische tendenzen in de Japanse samenleving en aan die
tendenzen gaven de angst voor overbevolking, het besef dat Japan-zelf
weinig grondstoffen had en het streven naar winst van de zaibatsoe
voortdurend nieuw voedsel. De Japanse samenleving plaatste zich daarbij
in de reuk van heiligheid die alom de begrippen hing waarmee de
regeringsperioden van drie keizers werden aangegeven: 'Verlicht Bewind',
'Verheven Rechtvaardigheid', 'Schitterende Harmonie' - zij
moesten allen die onder het Japans geweld te lijden kregen, wel treffen
als toonbeelden van huichelachtigheid. De Japanners evenwel die deze
begrippen hanteerden, huichelden nier maar brachten er hun geloof in
tot uitdrukking; het was een vorm van monumentaal collectief zelfbedrog.
Andere volkeren onderdrukkend en uitbuitend meenden de Japanners
hun het Ware Heil te brengen.
*
Wat wij in het voorafgaande als de nationale ideologie van Japan schet-
491

'NIPPON'
sten, is pas langzamerhand de gehele Japanse samenleving gaan doordringen.
In het laatste kwart van de vorige eeuwen met name ook in de jaren
'20 van deze eeuw waren er tegenkrachten. Die tegenkrachten konden na
de Mei4;ï-restauratie tot ontwikkeling komen doordat Japan zich in eerste
instantie wel moest openstellen voor alle invloeden uit de verder ontwikkelde
landen die het wilde inhalen. 'Over de gehele wereld', aldus keizer
Moetsoehito in 1868, 'zullen wij naar kennis zoeken. en aldus zal de
grondslag van het keizerlijk bewind versterkt worden.' Veel van de
kennis die Japanners elders opdeden, had evenwel geenszins de strekking,
de grondslag van het keizerlijk bewind te versterken: liberale,
anarchistische en socialistische denkbeelden drongen tot Japan door die
een aantasting inhielden van alle autoritaire elementen welke de vormgevers
van de Meidji-restauratie wensten te handhaven. Die grepen dan
ook spoedig in.
Wellicht kan men dat ingrijpen het duidelijkst volgen op de sector
van het onderwijs.
Onmiddellijk na de restauratie waren de Japanse scholen die opgericht
werden, vrij in de keuze van hun leermiddelen - de Japanse overheid
verlangde niet méér dan dat die leermiddelen te harer kennis werden
gebracht. In 1886 bepaalde de overheid evenwel dat schoolboeken alleen
mochten worden gebruikt als zij door het departement van onderwijs
waren goedgekeurd. Vier jaar later, in 1890, werd een keizerlijke proclamatie
voor het onderwijs uitgegeven waarin de trouwaan de keizer
voorop stond - zijn goddelijke afkomst werd onderstreept en ook in dit
stuk heette hij heilig en onschendbaar. De tekst werd van 1890 af (tot
1945!) periodiek voorgelezen aan de leerlingen van alle instellingen van
voortgezet onderwijs die er met gebogen hoofd en in eerbiedig zwijgen
naar luisterden. In 1904 ging de overheid weer een stap verder: zij
bepaalde dat bij het lager onderwijs alleen schoolboeken mochten worden
gebruikt die door het departement van onderwijs waren saJ11engesteld.
Al die schoolboeken stonden in het teken van de verering van de
keizer en verheerlijkten de strijdkrachten. Die strijdkrachten kregen in
1925 greep op de leerlingen van alle instellingen van voortgezet en hoger
onderwijs: bij elk van die instellingen werd een actief dienend officier
geplaatst die leiding moest geven aan de eerste militaire training van
leerlingen en studenten; die training werd op het lesrooster geplaatst.
Voor een eerste militaire training van kinderen die slechts lager onderwijs
hadden gevolgd, werd zorg gedragen doordat in '26 in elke stadswijk
en in elk dorp centra werden opgericht waar jongens die alleen de lagere
school doorlopen hadden, vier jaar lang per week twee uur militaire
492

INDOCTRINAT'IE VAN DE JEUGD
oefeningen moesten doen. Jongens van twaalf leerden er al met het
geweer omgaan. In totaal hadden bij het uitbreken van de Tweede
Wereldoorlog drie-en-een-half miljoen jeugdigen een militaire training
ontvangen. In 1941 tenslotte werden alle lagere scholen herdoopt tot
'nationale scholen' - onder die nieuwe naam zouden zij de jeugd nog
beter leren om, zoals het heette, 'de keizerlijke weg t~ volgen.'
*
Aan de keizerlijke proclamatie voor het onderwijs, 1890, ging in 1882
een proclamatie aan de militairen van leger en vloot vooraf 'Wij', zo
heette het o.m. in dit stuk,
'zijn het hoofd en gij zijt het lijf. Wij vertrouwen op u als op Onze armen en
benen. Of Wij in staat zullen zijn Ons land te beschermen en aan Onze
verplichtingenjegens Onze voorouders te voldoen, hangt er van af of gij voldoet
aan uw verplichtingen jegens Ons.'
Vijf van die verplichtingen werden de militairen voorgehouden: zij
moesten trouw zijn aan de traditionele normen (die trouw heette 'zwaarder
dan een berg, terwijl de dood lichter is dan een veertje'); zij moesten
hun superieuren blindelings gehoorzamen ('beschouwt al hun bevelen
als rechtstreeks door Ons gegeven') en hun ondergeschikten met consideratie
behandelen; zij moesten 'een ware moed' tonen; zij moesten in
hun persoonlijk leven hun geloof ongerept bewaren; zij moesten, tenslotte,
een sober bestaan leiden. Wie zich aan die vijf verplichtingen hield,
volgde 'de Grote Weg van Hemel en Aarde en de Algemene Wet van
de gehele mensheid.'
In de' geest van die keizerlijke proclamatie vaardigde de Japanse
minister van oorlog, Todjo, begin 1940 als Legervoorschrift no. I een
tweede stuk uit, de 'Voorschriften op het slagveld.' 1 Die begonnen met
een hooggestemd 'Voorwoord':
'Het slagveld is de plaats waar zich het goddelijk innerlijk van de keizerlijke
weermacht op grond van de keizerlijke bevelen ontplooit; waar bij de aanval
1 Zij zijn in een Nederlandse vertaling van J. ç. c. W. van Nooten door het Rijksinstituut
voor Oorlogsdocumentatie gepubliceerd in zijn tijdschrift Nederland in oorlogstijd,
1950, no. 2.
493

'NIPPÓN'
alleen terrein veroverd, bij het gevecht alleen gewonnen mag worden; waar de
Keizerlijke Weg allerwege aanschouwelijk wordt gemaakt en waar aan de vijand
die dit met eerbied aanschouwt, de waarde van de goddelijke deugden van de
keizer wordt ingeprent. Er moet derhalve van een ieder die het slagveld betreedt,
verwacht worden dat hij de belichaming is van de zending van het keizerrijk,
dat hij zich volgens de zedelijke principes van de keizerlijke weermacht gedraagt
en dat hij de uitstralende deugden van het keizerrijk over de vier zeeën verspreidt.'
In de 'Voorschriften' zelf heette het slagveld 'in het bij zonder de plaats
waar de geestelijke inhoud van de gehoorzaamheid zich tot een praktisch
ideaalontwikkelt.' Hoe de strijd op dat slagveld zou eindigen, was voor
de opstellers van de 'Voorschriften' geen vraag: met een Japanse over-
winning; Japan had steeds gewonnen:
'Zien wij terug op de geschiedenis van ons roemrijke leger, dan wordt ons in
elk geval door de doorlopende lijn van honderd oorlogen en honderd overwinningen
als onze verantwoordelijkheid ingescherpt dat een nederlaag onmogelijk
moet zijn.'
Er werd de militairen voorts op gewezen dat zij bij alles wat zij deden,
als het ware gadegeslagen werden door hun familieleden, door de locale
gemeenschap waaruit zij afkomstig waren, en door hun voorouders: aan
hûn aller verwachtingen moesten zij voldoen. 'Laat dus als levende de
schande van krijgsgevangen gemaakt te worden niet over u komen.'
Deze 'Voorschriften' waren een herhaling van de normen die de
samoerai steeds in acht hadden moeten nemen: ook zij mochten nooit
levend aan de vijand in handen vallen - dreigde dat gevaar en was er
geen andere uitweg, dan dienden zij zelfmoord te plegen; alleen dán
zouden zij opgenomen worden in de rijen der vereerde voorouders.
Trouwens, in vroeger tijden waren in Japan strijders die, na krijgsgevangen
te zijn geweest, naar huis en haard terugkeerden, ter dood gebracht.
Van begin '40 afwerden de militairen op de 'Voorschriften' gewezen.
Zij werden regelmatig voorgelezen en als de troepen naar een bepaald
slagveld onderweg waren, geschiedde dat zelfs dagelijks. Een tekst in de
geest van de keizer, een heilige tekst! Er zijn gevallen bekend waarin
officieren die zich bij het voorlezen versproken hadden, zelfmoord
pleegden uit schaamte over het gebrek aan eerbied dat zij jegens de keizer
zouden hebben getoond.
*
494

INDOCTRINATIE DER MILITAIREN
In physiek opzicht werden aan de Japanse militairen hoge eisen gesteld.
Daar vloeide een probleem uit voort: er was in de Japanse landbouwstreken
zoveelondervoeding en de Japanse jongens die na hun schooltijd
in de industrie werden opgenomen, werden daar zodanig afgebeuld dat
het percentage van de dienstplichtigen die op medische gronden werden
afgekeurd, voortdurend steeg; in het midden van de jaren '20 werd ca.
25 % afgekeurd maar in '37 was dat zelfs 60% geworden. Het Japanse
leger ging er toen toe over om de arbeiders in alle grote bedrijven
dagelijks een kwartier gymnastiek te laten bedrijven, hetgeen werd
gecombineerd met korte voordrachten over de vaderlandse deugden; het
samenzijn werd dan besloten met een diepe buiging in de richting van
het keizerlijk paleis. In '38 werd die lijn doorgetrokken: alle dienstplichtigen
werden een jaar voordat zij moesten opkomen, medisch onderzocht
en in dat jaar kregen zij, voorzover nodig, een medische begeleiding;
dienstplichtigen uit arme gezinnen kregen die begeleiding kosteloos.
De training van de opgekomen dienstplichtigen was uitzonderlijk
zwaar. Ten dele was dat gevolg van het feit dat het leger na de Meidjirestauratie,
gelijk vermeld, was opgebouwd met inschakeling van Duitse
militairen, maar daarnaast mag men stellen dat hun. Duitse, beter misschien:
Pruisische tucht goed aansloot bij de krampachtige elementen in
de Japanse psyche. Recruten werden aan de inspannendste oefeningen
onderworpen en tucht werd hun met de hardste middelen bijgebracht.
De straffen waren draconisch en de meeste onderofficieren schepten er
behagen in, een maximum aan straffen uit te delen. Tijdens de oefeningen
waren ernstige mishandelingen die doorstaan moesten worden zonder
een kik te geven, aan de orde van de dag. 'Wie het drie maanden lang
bij zijn sergeant kon uithouden', schreef na Japans nederlaag een Japanse
militair, 'zou niet voor de vijand op de loop gaan." Er waren onder de
groep van zestig recruten waartoe deze militair behoord had, niet minder
dan negen geweest die tijdens hun training zelfmoord hadden gepleegd"
- dat was geen abnormaal aantal. Dat er zoveel zelfmoorden waren, werd
zulk een sergeant niet kwalijk genomen: gemeend werd dat hoe harder
het lagere kader optrad, des te betere militairen gevormd werden.
Waren de militairen eenmaal te velde, dan bleefhun behandeling even
1 Aangehaald in D. van Velden: De japanse interneringskampen voor burgers gedurende de
Tweede Wereldoorlog (1963), p. 422 (verder aan te halen als: van Velden: De japanse
kampen). 2 Wij nemen aan dat die zelfmoorden niet zozeer het directe gevolg waren
van de ondergane mishandelingen als wel van schaamte dat men blijkens de opgelegde
straffen 'van de keizerlijke weg was afgeweken' en daarmee de eigen familie en de
groep recruten waartoe men behoorde, te schande had gemaakt. .
495

'NIPPON'
hard als zij tijdens de opleiding was geweest. 'Het slaan voor kleine
tekortkomingen', aldus later een Nederlandse krijgsgevangene,
'gold als een vermaning die door de laagste meerderen kon worden toegepast
... De man (werd) door een soldaat eerste klas, korporaal of sergeant in de
houding gezet, waarna hij met de vlakke hand herhaaldelijk in het gezicht werd
geslagen. De geslagene ... mocht zich niet verroeren. Deed hij dat wèl, dan werd
hij ... met een bamboe geslagen tot hij er bij neerviel.
... Dan had iedere oudere of meerdere het recht om een jongere of mindere
enige uren achter elkaar, vóór de wacht, in de houding te laten staan. Soms voor
langer, bijv. zes of vier-en-twintig of enige malen vier-en-twintig uur, En al die
tijd ... kreeg (de man) geen eten of drinken en de Japse soldaten die langs hem
kwamen, mochten hem enige klappen in het gezicht geven of hem op een andere
manier pijnigen. En vooral soldaten van zijn eigen groep of sectie maakten daar
gebruik van, liepen met opzet langs hem heen om hem een paar klappen in het
gezicht te geven of een brandende sigaret in de wang te drukken ... omdat hij
de naam van de groep of zijn sectie had bezoedeld.' 1
Tijdens de militaire strijd werd gehandeld conform de 'Voorschriften'.
'Wij hebben', aldus een Nederlandse Commando die in '44 deelgenomen
had aan het afslaan van het offensief dat de Japanners van Noord-Birma
uit hadden ingezet,
'in totaal slechts een paar krijgsgevangenen gemaakt, waarvan de helft nog
bestond uit zwaargewonden die de kracht niet meer hadden om hara-kiri te
plegen.' En zelfs met zwaargewonden was het zaak om buitengewoon voorzichtig
te zijn. Het is in den beginne herhaaldelijk voorgekomen dat een gewonde Jap,
wanneer iemand van de geneeskundige troepen naar hem toe kwam om te helpen,
zich aan hem vastklampte wanneer deze zich over hem heenboog en dan plotseling
een handgranaat liet afgaan welke hèm niet alleen doch ook de soldaat
doodde die hem wilde helpen ... Ook kwam het wel voor dat levende Jappen
tussen de lijken van hun wapenbroeders gingen liggen en zich eveneens dood
hielden. Wanneer Geallieerde soldaten dan tussen de dode soldaten doorliepen,
richtten de levenden zich plotseling op en schoten met .snelvuurwapens de
soldaten in de rug. Hierna trachtten zij dan zo snel mogelijk in de jungle te
ontkomen ... Het was zelfs uiterst moeilijk om gewonde Jappen krijgsgevangen
te maken, daar zij altijd tijdens of na de gevechten hun gewonden van de
slagvelden trachtten te halen."
1 J. van Baarsel: 'Onder de Jappen' (IC, 8r 357) p. 59-60. 2 De Japanners verloren
in die veldtocht bijna achttienduizend gesneuvelden; er werden slechts honderdtweeen-veertig
Japanners krijgsgevangen gemaakt. 'W. van der Veer: Onder de vlag der
commando's (r949), p. r64-65·
496

INDOCTRINATIE DER MILITAIREN
Voor die gewonden werd in het Japanse leger slecht gezorgd. Er waren
weinig officieren van gezondheid en in de veldhospitalen waren nauwelijks
medicijnen aanwezig; ook chirurgische instrumenten ontbraken
vaak. De gewonde militair werd voor het leger waardeloos geacht - eigenlijk
werd hem kwalijk genomen dat hij gewond was geraakt en niet
was gesneuveld.
Er vloeiden uit de 'Voorschriften' en uit de opvattingen die daaraan
ten grondslag lagen, voor Japan, zoals blijken zou, nog andere nadelen
voort. De militaire tactiek was geheel gericht op de aanval, op het.
oprukken - zich verdedigen, terugtrekken, was iets dat buiten de concepties
viel waarin de Japanse militairen waren gevormd (bevelen tot een
terugtocht werden wel aangeduid als 'bevelen om in achterwaartse richting
voorwaarts te gaan'). In hun aanvalsacties waren de Japanners vindingrijk
en flexibel, in hun verdediging daarentegen rigide en zonder
fantasie; hun krampachtig geloof in hun onoverwinnelijkheid maakte het
hun onmogelijk, creatief en slagvaardig te reageren op de crisissen welke
in de richting van hun nederlaag wezen.
En tenslotte was er het grote, met de gehele nationale ideologie
samenhangende nadeel dat de Japanse militairen zich eigenlijk nauwelijks
interesseerden voor hun tegenstanders en voor de wereld van die
tegenstanders: de Japanse overwinning stond immers vast. Er bestond
voor de kaders maar één bedrijf: het militaire. De samoerai hadden een
diepe minachting gekoesterd voor de handelaren, d.w.z, voor de wereld
van het geld (er waren er onder hen geweest die geweigerd hadden te
leren rekenen) - hier vloeide uit voort dat de Japanse officieren op hun
militaire academies verstoken bleven van alle onderwijs in nationale of
internationale economie. Wat een land produceert of wat het zich bij de
opbouw van zijn strijdkrachten kan veroorloven, interesseerde hun niet.
In een voor het kader van het Amerikaanse leger bedoelde uiteenzetting
schreef in '43 Hillis Lory, een Amerikaan die jarenlang in Japan had
gedoceerd:
'Limited by the narrow confines of his military education, indifferent to diplomatic
viewpoints in London, Washington or Geneva 1, antagonistic to great concentrations of
wealth, unconvinced that Army budgets cannot defy the laws of economics, but moved by
dreams ojJapan's mastery of the world, the typical officer thinks amazingly like the peasant
he commands."
En dus waren de officieren die in '3I met hun greep naar Mandsjoerije
1 De zetel van de Volkenbond. 2 Hillis Lory: japan's Military Masters (1943), P.72.
497

'NIPPON'
een ontwikkeling ontketenden welke japan in conflict zou brengen met
een oppermachtige coalitie van tegenstanders, niet alleen verstard in
nationale zelfverheffing - zij waren ook, en daarmee samenhangend, in
hoge mate bekrompen,
Dejaren 'JO
Gelijk eerder vermeld, deed de japanse regering in september '31 aan de
Volkenbond weten dat de actie van het japanse leger in Mandsjoerije
zou worden beëindigd, en zette dat leger, dwars tegen de wensen van de
regering in, zijn actie voort. De japanse regering werd bedrogen door de
japanse legerleiding - de Volkenbond achtte zich bedrogen door de
japanse regering. Met verlof van die regering kon de Volkenbond een
commissie van onderzoek naar Mandsjoerije zenden; zij rapporteerde
eind '32 dat Mandsjoerije een japans protectoraat was geworden. In
februari '33 werd japans optreden door de volkerenorganisatie veroordeeld;
het bleef bij woorden, sancties werden niet genomen. Intussen
was de veroordeling alleen-al voldoende om in japan een golf van
extreem patriotisme te doen ontstaan die niet zonder gevolgen bleef. In
maart '33 trad japan uit de Volkenbond en eind '34 maakte het bekend
dat het zich bij de bouw van slagschepen, vliegkampschepen en kruisers
niet langer zou houden aan de beperkingen welke het in '22 in Washington
en in '30 in Londen had aanvaard.
japan wilde de handen vrij hebben.
*
Vrij, in de eerste plaats voor verdere penetratie in China.
Ter voorbereiding van een bezetting van alle grote bevolkingscentra
in dat land versterkte het japanse leger in de jaren '33-'36 zijn greep op
het gebied tussen Mandsjoerije en China's oude hoofdstad Peking. In
juli '37 ging het tot de aanval op Peking over - de stad werd door de
Chinese troepen ontruimd, van misdragingen door de japanse was er
geen sprake. Maar dat veranderde, vooral als gevolg van de hevige
gevechten die in augustus '37 ontbrandden bij Sjanghai (zie kaart IX op
pag. 500). De Chinezen poogden de japanners uit de stad te verdrijyen
- dat mislukte; de japanners wisten heel Sjanghai in handen te krijgen.

DE CHINEES-JAPANSE OORLOG
In bijna vier maanden van bloedige gevechten die met zware Japanse
luchtbombardementen gepaard gingen, sneuvelden naar schatting veertig-
van de negentigduizend Japanse, honderd- van de driehonderdduizend
Chinese militairen. Aan Chinese zijde gingen hier de best-bewapende
divisies verloren; nadien hadden de troepen van de Chinese
president en opperbevelhebber Tsjiang Kai-sjek nog maar een beperkte
waarde.
Van Sjanghai rukten de Japanners op naar het 300 km verder westelijk
gelegen Nanking. De stad werd in tien dagen veroverd. Op die verovering
volgde een periode waarin de Japanse overwinnaars op grote schaal
vrouwen en meisjes verkrachtten, Chinese soldaten die in de stad ondergedoken
waren, alsook burgers doodschoten en huizen plunderden.
Hoeveel Chinezen in Nanking het leven verloren, is niet precies bekend
- er zijn in zes weken honderdvijftigduizend lijken begraven, duizenden
Chinezen zijn voorts omgekomen bij grote branden die in de stad
werden gesticht, of zijn doodgeschoten en in de rivier de Jangtse geworpen.
In '38 vonden zowel in Midden- als in Zuid-China gevechten plaats.
Hankou aan de Jangtse en de grote, dicht bij Hongkong gelegen havenstad
Kanton werden door Japan veroverd. Tsjiang Kai-sjek trok in de
herfst naar het verre Tsjoengking, aan de bovenloop van de Jangtse, om
te trachten van daaruit de militaire weerstand tegen de Japanse indringer
te organiseren.
Die indringer had in zoverre succes gehad dat hij, op Tsjoengking na,
alle grote bevolkingscentra in handen had gekregen. Hij had daar een
veel zwaardere prijs voor moeten betalen dan hij had voorzien: zijn
verliezen waren hoog geweest en veel méér dan die bevolkingscentra en
de hen verbindende grote wegen en spoorlijnen had hij niet in handen.
Het was, schrijft Dick Wilson in zijn geschiedenis van de Chinees-
Japanse oorlog, alsofhij met niet méér bezig was geweest dan 'stretching
a few clotheslines across a yard.'! Nergens was het rustig in het immense
land - vooral de communisten die zich, opgejaagd door de troepen van
Tsjiang Kai-sjek, in '35 in Jenan, het bergachtig gebied ten westen van
Peking, hadden teruggetrokken, maakten het hem lastig.
China had Japan niet de oorlog verklaard en dit vooral daarom niet
omdat de Amerikaanse wetgeving het president Roosevelt onmogelijk
maakte, wapenhulp te geven aan een in oorlog verkerende staat. Japan
I Dick Wilson: When tigersfight. The story of the Sino-japanese u/ar 1937-1945 (1982),
p. IS°·
499

'NIPPON'
~ ~.
,FORMOSA
IX. De japans-Chinese oorlog
Rose: gebied dat onder min of meer permanente japanse controle kwam te
staan.
500
,

DE CHINEES-JAPANSE OORLOG
had een oorlogsverklaring nagelaten omdat het begrip 'oorlog' niet paste
in de conceptie waardoor het land zich nu liet leiden: het wilde de
Chinese buurstaat slechts de weldaad brengen van Japans leiding, de
oorlog werd afgedaan als 'een incident', te wijten aan het feit dat
sommige Chinezen geen begrip hadden voor Japans nobele intenties. De
gehele oorlog kwam daarmee in het teken van falsificaties te staan waarbij
de Japanse legerleiding haar misdaden tegen de menselijkheid zowel
voor de buitenwereld als voor het eigen volk verborgen trachtte te
houden. Individuele Japanse militairen waren menigmaal diep geschokt
door de massamoorden en de represailles die de legerleiding liet uitvoeren
- begin '39 gaf de minister van oorlog opdracht, er zorg voor te
dragen dat zij zowel in hun correspondentie als tijdens hun verlof in
Japan over al die wandaden zouden zwijgen.
Op bestuursgebied kregen de Japanners iets meer greep op de door
hen bezette delen van China, toen zij in maart '40 in Nanking 'de
nationale regering van China' konden oprichten welke door een vooraanstaande
figuur uit de Chinese Nationalistische Partij, Wang Tsjingwei,
werd geleid. Die regering wist te bereiken dat sommige inbeslaggenomen
eigendommen teruggegeven werden, dat de Chinezen een
groter aandeel kregen in Chinees-Japanse ondernemingen en dat de
japanners minder ingrepen in het binnenlands bestuur, maar Wangs
. bewind was geenszins onafhankelijk - het waren de aan dat bewind
toegevoegde Japanners ('adviseurs', zoals zij heetten) die de werkelijk
belangrijke beslissingen namen. .
Wij voegen hieraan toe dat japans optreden in China van '37 af bij de
meeste Chinezen een diepe afschuw wekte en dat dit optreden in andere
landen, vooral in de Verenigde Staten, werd gezien als een overtuigend
bewijs voor het aggressiefkarakter van de Japanse politiek en voor Japans
streven naar een nauwelijks geremde exploitatie van de hulpbronnen van
het veroverde gebied. Tot een collectief optreden tegen Japan kwam het
evenwel niet: de Volkenbond (de Verenigde Staten waren hier geen lid
van) had het in '31-'33 na Japans greep naar Mandsjoerije bij woorden
gelaten en een internationale conferentie die eind '37 in Brussel werd
gehouden (een conferentie van acht van de negen mogendheden, waaronder
de Verenigde Staten, die in '22 de afspraak hadden gemaakt,
China's integriteit te zullen respecteren), liet eveneens een duidelijke
reactie op Japans verdere aggressie achterwege.
501

'NIPPON'
*
Van de Japanse exploitatie kregen ook Mandsjoerije en Korea in versterkte
mate te lijden.
Mandsjoerije ('Mandsjoekwo') was voor Japan van belang, als leverancier
van grondstoffen en als gebied waar Japanse landbouwkolonies
konden worden opgericht. Ter bevordering van de Japanse penetratie
waren aan de Mandsjoerijse regering aanvankelijk slechts Japanse 'adviseurs'
toegevoegd maar in '37 werd besloten tot de oprichting van een
Gemeenschappelijke Economische Raad. Die raad bestond uit vier vertegenwoordigers
van de Japanse en vier van de Mandsjoerijse regering
- die acht moesten tezamen een voorzitter- kiezen. Een van de vier
vertegenwoordigers van Mandsjoerije was een Japanner: de militair die
als 'Chef algemene zaken' deel uitmaakte van de Mandsjoerijse regering.
Japan had dus een meerderheid in de raad en binnenskamers zei de
Japanse minister van buitenlandse zaken dat hij vergouwde dat de functie
.van Chef algemene zaken tot in de verste toekomst door een Japanner
zou worden uitgeoefend.
De raad bevorderde dat Mandsjoerije's bodemschatten geëxploiteerd
werden door maatschappijen die veelalonderdeel waren van de grote
Japanse familieconcerns; hij stelde verder plannen op om een miljoen
japanse gezinnen, t.w. vijf miljoen Japanners, als kolonisten naar Mandsjoerije
over te brengen. Slechts een deel van die plannen werd verwezenlijkt:
in '45 bevond zich in Mandsjoerije een half miljoen Japanse
kolonisten; tot hen behoorden ca. vijftigduizend jeugdigen die zich
zonder hun ouders hadden moeten vestigen in Mandsjoerije's grensgebieden
welke beschermd moesten worden tegen mogelijke Russische
aanvallen.
Ook Korea werd in de jaren '30 en gedurende de Tweede Wereldoorlog
in versterkte mate geëxploiteerd. Bovendien werd op talrijke
Koreanen pressie uitgeoefend om dienst te nemen in het Japanse leger,
verzet werd effectief tegengegaan. Voorts werd door de Japanse regering
van '33 af getracht, het Koreaanse volk zijn historische identiteit te
ontnemen: bij het onderwijs werd het Koreaans geheel vervangen door
het Japans en zowel de in Korea als de in Japan wonende Koreanen (voor
de daar wonende Formosanen en Chinezen gold hetzelfde) werd gelast,
Japanse namen aan te nemen. Bij het Japanse leger dienden tenslotte
bijna tweehonderdduizend Koreanen en op de Japanse vloot ruim twintigduizend.
Voorts werden ruim honderdvijftigduizend mannelijke Ko-
502

EXPLOITATIE VAN 'MANDSJO ERIJE EN KOREA
reanen gedwongen Korea te verlaten om in japan te gaan werken en
verscheidene duizenden Koreaanse vrouwen werden genoopt (of zagen
zich genoopt) prostituee te worden in japanse legerbordelen die in het
gehele door japan veroverde gebied werden ingericht.
*
japan heeft in de jaren '30 een opeenvolging van regeringen gehad die
alle onder sterke druk stonden van de ministers van oorlog en van marine
- ministers die op hun beurt wisten dat zij hun leven niet zeker waren
als zij zich verzetten tegen de plannen der extremisten. Binnen het leger
ontstonden twee geheime groeperingen: een die oorlog met de Sowjet-
Unie wenste, en een die japans macht in China en verder naar het zuiden
wilde uitbreiden, waaruit een oorlog met Frankrijk, het Britse Rijk, de
Verenigde Staten en Nederland zou kunnen voortvloeien. De anti-
Russische groepering deed in februari '36 een greep naar de macht. De
minister van financiën, de inspecteur-generaal van het militaire onderwijs
en een hoge functionaris van het hof werden mèt anderen vermoord, de
minister-president en de enige nog levende Genro, prins Saionji, wisten
te ontsnappen. Vier dagen lang was het regeringscentrum in Tokio in
handen van de samenzweerders - zij gaven zich over, toen de keizer hun
dat gelastte. Deze zaak kon men niet in de doofpot doen: dertien militairen
en vier burgers die van de samenzwering deel hadden uitgemaakt,
werden ter dood veroordeeld, in een geheim proces overigens, en geëxecuteerd.
Nadien was binnen het leger, althans in japan zelf, de stroming
die expansie naar het zuiden wenste, de sterkste.
De oorlog in China, officieel steeds als 'het Chinese incident' aangeduid,
werd het volk voorgehouden als een strijd die spoedig tot een
volledige overwinning zou leiden waarbij China slechts baat zou vinden.
In '38 werd het hoofdthema der propaganda dat een 'Nieuwe Orde' in
Oost-Azië zou ontstaan - men had er overigens geen denkbeeld van hoe
die 'Nieuwe Orde' er moest uitzien. In dat jaar kreeg de regering de
bevoegdheid om het gehele economische leven te beheersen, ongewenste
publicaties in beslag te nemen en bijeenkomsten die haar niet zinden,
te verbieden. De militaire politie, de Kenpeitai, oorspronkelijk bedoeld
om binnen het leger als politie op te treden, werd uitgebreid en kreeg
de functie van een algemene politieke recherche, een soort Japanse
Gestapo; zij maakte zich spoedig in japan gevreesd door haar barbaarse
verhoormethoden.
5°3

'NIPPON'
Terwijl de zaibatsoe hun economische macht wisten te handhaven of
zelfs uit te breiden (dat laatste vooral in Mandsjoerije en China)', zagen
de 'liberale' en de 'conservatieve' partij hun politieke invloed achteruitgaan;
voor enkele kleinere partijen gold hetzelfde en van de socialisten
en communisten zwaaide een deel om naar de rijen der ultra-nationalisten.
Injuni '40 gingen alle nog bestaande politieke partijen tot ontbinding
over - hun plaats werd ingenomen door een eenheidsorganisatie, de
Taisei jokoesankai, het Verbond ter ondersteuning van het keizerlijk
bewind", opgericht door de minister-president, prins Foemimaroe Konoje.
De doelstelling van het verbond was vaag (ruim een jaar na de
oprichting toonde een onderzoek door een Japans tijdschrift aan, dat
negen van de tien Japanners er geen denkbeeld van hadden wat het
eigenlijk wilde) - veel belangrijker voor de reglementering van de gehele
natie was, dat in september '40 door de minister van binnenlandse zaken
het z.g. tonarigoemi-stelsel werd ingevoerd: nadien vormden elke tien
Japanse huishoudens een administratieve eenheid die als zodanig bepaalde
rechten had (alle distributiebescheiden werden bijvoorbeeld aan de
tonarigoemi's ter beschikking gesteld) maar ook op grond van het beginsel
der collectieve verantwoordelijkheid de controle vergemakkelijkte; het
was voor de individuele Japanner, in het oog gehouden door fanatieke
medeburgers die tot 'zijn' tonarigoemi behoorden, nauwelijks mogelijk,
zich tegen het regime te verzetten.
*
Aan de top van de Japanse staat werd de positie van de staven van leger
en vloot versterkt door de oprichting, in 1937, van het Grote Hoofdkwartier,
het Daihomei: een college dat tweemaal per week in het keizer-
I In tegenstelling tot de grote familieconcerns werden aan de grondbezitters, onder
hen ook de grootgrondbezitters, wezenlijke beperkingen opgelegd: in december '39
kreeg de regering de bevoegdheid, de pachtsommen vast te stellen en deze werden
nadien belangrijk verlaagd. Bovendien moesten de landbouwers bijna de gehele
rijstoogst aan de regering afstaan; daarvoor kregen zij geld. De pacht die traditioneel
in rijst was betaald (rijst waarmee vooral de grootgrondbezitters profijtelijk zaken
hadden kunnen. doen), werd nu betaald in geld. Dit alles betekende een aantasting
van de oppermachtige positie der landheren welke meer dan duizend jaar lang een
bepalend element was geweest in de Japanse samenleving. 2 In het Engels: de
Imperial Rule Assistance Organization.

GROTE HOOFDKWARTIER/CONTACTRAAD
lijk paleis bijeenkwam. Tevoren hadden de bedoelde staven incidenteel
overleg gepleegd; dat overleg werd nu geïnstitutionaliseerd, hetgeen
overigens niet betekende dat het tussen leger en vloot tot werkelijke
samenwerking kwam. Ministers waren bij de beraadslagingen van het
Grote Hoofdkwartier niet aanwezig - het gevolg was dat menigmaal
kortsluiting optrad tussen dat hoofdkwartier en het kabinet. Dat probleem
werd in '40 in dier voege opgelost dat toen een Contactraad werd
gevormd waarin de minister-president en de ministers van buitenlandse
zaken, van financiën, van oorlog en van marine van gedachten konden
wisselen met hoge militairen uit het Grote Hoofdkwartier. Als secretarissen
traden de secretaris van het kabinet en de hoofden van de afdelingen
Militaire Zaken van de departementen van oorlog en van marine op.
Belangrijke machtsposities! Veelal bepaalden niet de leden van de Contactraad
maar de secretarissen de punten waarover men van gedachten
zou wisselen.
Op papier leek nu een goede coördinatie gewaarborgd - in werkelijkheid
was daar geen sprake van. De twee afdelingen waarin het Grote
Hoofdkwartier was gesplitst: een van het leger, een van de marine,
bekeken elkaar met traditionele argwaan, stelden hun plannen los van
elkaar op, behielden hun bevoegdheid om bevelen te doen uitgaan (die
gingen dus nooit van het Grote Hoofdkwartier uit) en waren eigenlijk
alleen één in hun streven om het kabinet te winnen voor een aggressief
beleid, het een maximum aan begrotingsgelden af te troggelen eri.het
een minimum aan militaire informatie te verstrekken. Werkelijke invloed
op strategische beslissingen kregen de ministers niet. Waren er
onder hen die het beleid dat het Grote Hoofdkwartier leek te volgen,
wantrouwden of noodlottig achtten, dan was het enige dat hun overbleef
om via het departement van het keizerlijk hof of via vooraanstaanden als
prins Saionji die veelvuldig toegang hadden tot de keizer, hun denkbeelden
ter kennis van deze te brengen - hij was het tenslotte die in laatste
instantie zijn sanctie moest geven aan de besluiten van de Contactraad,
welks belangrijkste zittingen, de z.g. Keizerlijke Conferenties, hij persoonlijk
bijwoonde. Uitte die raad zich evenweljegens hem eenstemmig,
dan had 'hij, zo was hem steeds voorgehouden, constitutioneel geen
mogelijkheid om in te grijpen.
Er was binnen dat geheel geen sprake van een zorgvuldig zakelijk
afwegen van het voor en tegen van bepaalde beleidsbeslissingen. Alle
discussies stonden onder de zware druk van mogelijke extremistische
actie en in die discussies ontbrak de openhartigheid: de deelnemers
kwamen minder voor hun werkelijke mening uit dan voor de mening
5°5

'NIPPON'
die zij, naar zij dachten, naar het oordeel van anderen moesten verkondigen.
Er was grote schaamte om voor zwak of aarzelend gehouden te
worden.
*
Japan zat niet ruim in zijn voedingsmiddelen en was arm aan industriële
grondstoffen. Rijst en vis waren de voornaamste onderdelen van het
magere dieet waarmee de meeste Japanners het moesten stellen. Het land
moest voorts veel wol en katoen importeren. Belangrijker was, politiek
èn militair, dat zijn zware industrie vrijwel geheel van het buitenland
afhankelijk was. Steenkool was er voldoende, maar deze was over het
algemeen van slechte kwaliteit - betere soorten waren afkomstig uit de
kolenmijnen van Zuid-Sachalin en, vooral na '3I, uit die van Mandsjcerije.
Met de Japanse steenkool kon men geen hoogovens stoken, de
Japanse staalproductie was dus naar verhouding klein gebleven. Niet dat
Japan zich op dat gebied in de jaren '30 niet grote moeite had gegeven!
De staalproductie, 1,8 mln ton in '30, was in '40 tot bijna 7 mln ton
gestegen en die stijging had een opmerkelijke uitbreiding mogelijk
gemaakt van de productie van motorvoertuigen en vrachtschepen, beide
van groot militair belang. In '30 waren in Japan ca. 500 motorvoertuigen
vervaardigd, in '40 waren het er 48 000. In '40 was voorts het tonnage aan
nieuwe vrachtschepen, 92000 ton in '30, gestegen tot meer dan 500000
ton. Door die stijgingen was evenwel Japans afhankelijkheid van het
buitenland slechts geaccentueerd - het bezat in '40 als gevolg van de
oorlog in China, die een grote uitbreiding van de productie van vuurwapens
en munitie noodzakelijk had gemaakt, slechts een kleine reserve
aan ijzererts en het had jaarlijks behoefte aan een invoer van bijna 6 mln
ton ijzererts en bijna 2 mln ton schroot - van dat ijzererts kwam bijna
de helft uit de Verenigde Staten (de rest uit Malakka en de Philippijnen),
het schroot kwam zelfs voor 90 % uit Amerika.
Groter nog was Japans tekort aan bauxiet, de grondstof voor aluminium.
Japan had zijn vliegtuigproductie opmerkelijk kunnen uitbreiden
(ca.400 toestellen in '30, ca. 5000 in '40) maar het aluminium waaruit die
vliegtuigen bestonden, kwam voor 95 % uit de Verenigde Staten - Japan
zou in '41 een reservevoorraad hebben die slechts groot genoeg was om
de productie negen maanden voort te zetten.
Er was nog een derde zwak punt: de aardolie. Uit eigen bronnen
506

TEKORT AAN INDUSTRIËLE GRONDSTOFFEN
(enigermate aangevuld door de vervaardiging, uit steenkool, van synthetische
benzine) kon Japan voor een tiende in zijn behoefte voorzien. Van
de import kwam (cijfers voor '39) 53% uit de Verenigde Staten, 38% uit
Nederlands-Indië, 9 % uit andere landen. In '41 zou Japan een reservevoorraad
hebben van 9,4 mln ton. Officieel werd geschat dat het land,
raakte het in oorlog verwikkeld met de Verenigde Staten, het Britse Rijk
en Nederland, per jaar 7,9 mln ton aardolie zou verbruiken - de reservevoorraad
zou dus in ruim een jaar zijn verdwenen. Nederlands-Indië
produceerde in '39 precies de hoeveelheid welke Japan jaarlijks nodig
had: 7,9 mln ton (Sumatra 5,3 mln, Borneo 1,7 mln, Java 0,8 mln, Nieuw-
Guinea 0,1 mln). Anders gezegd: bij een langdurige oorlog was het bezit
van de aardoliebronnen van Nederlands-Indië voor Japan van vitaal
belang. Natuurlijk verwachtte Japan nog méér voordelen van een succesvolle
opmars in zuidelijke richting: Birma zou rijst en katoen kunnen
leveren, Malakka tin en nikkel, Nederlands-Indië behalve aardolie ook
nog bauxiet, tin en rubber, maar van alle grondstoffen waarop Japan de
hand hoopte te leggen, was geen belangrijker dan de Indische aardolie.
Gesteld nu dat het grote Japanse offensief naar het zuiden succes had
(een offensief waarvan men, al gegeven het feit dat de Amerikaanse
Philippijnen dwars op de opmarsroute lagen, wel moest aannemen dat het
tot oorlog met de Verenigde Staten zou leiden), had Japan dan een kans,
de grote worsteling te winnen? Geen enkele, als men op de harde
economische werkelijkheid lette. Tegenover de Japanse jaarproductie aan
staal van 7 mln ton zou in '41 een Amerikaanse staan van 75 mln ton.
Cijfers als deze waren aan de Japanse regering en aan de hoofdkwartieren
van leger en vloot bekend. Er vloeide redelijkerwijs slechts één
conclusie uit voort: dat Japan een oorlog met de Verenigde Staten uit de
weg moest gaan.
*
In februari '36 was, gelijk vermeld, de samenzwering mislukt welke de
geheime groepering van het leger die oorlog met de Sowjet- Unie wenste,
aan de macht had moeten brengen. Daarmee waren niet alle krachten
uitgeschakeld die Japans politiek op zulk een oorlog wensten te richten.
De invloed welke van de Sowjet-Unie en van het communisme uitging,
werd in Japan in brede leidende kringen, vooralook door de zaibatsoe,
als bedreigend gevoeld - er was al in '25 een wet tot stand gekomen die

'NIPPON'
elke politieke actie die.de particuliere eigendom wilde aantasten, verboden
had en strafbaar had gesteld, en de Japanse politie placht tegen
extreem-linkse groeperingen op te treden met een wreedheid die ontbrak
wanneer er sprake was van extreem-rechtse. De vraag of Japan een oorlog
met de Sowjet-Unie dan wel met de Verenigde Staten en het Britse Rijk
diende te aanvaarden, C.q. te provoceren, zou ook in '40-'41 binnenskamers
tot de heftigste discussies leiden.
Die mogelijke oorlog met de Sowjet-Unie lag ook in de lijn van
Hiders beleid. Toenadering tussen Duitsland en Japan lag dus voor de
hand. Geleidelijk aan werd daar, nadat Duitsland eind '33 evenals Japan
. de Volkenbond had verlaten, een grondslag voor gelegd en in november
'36 sloten Duitsland en Japan het z.g. Anti-Komintern-verdrag.' Het
gepubliceerde gedeelte daarvan hield in dat zij gegevens over de acties
van de Komintern zouden uitwisselen en zouden samenwerken bij het
tegengaan daarvan; daarnaast was er een geheim gehouden gedeelte
waarin zij elkaar de toezegging deden dat, werd een hunner slachtoffer
van- een ongeprovoceerde bedreiging of aanval van de zijde van de
Sowjet-Unie, de ander niets zou doen' om de Sowjet-Unie te helpen en
dat beide mogendheden dan overleg zouden plegen over nader te treffen
maatregelen; een tweede toezegging hield in dat geen van beide mogendheden
zonder overleg met de ander een bondgenootschap met de
Sowjet-Unie zou aangaan. Wat Japan betrof, had de legerstaf dit verdrag
doorgedreven - alle onderhandelingen waren namens die stafgevoerd.
De marinestaf had er zich niet tegen verzet omdat Japan, het verdrag
aanvaardend, eigenlijk de handen vrijhield: deed Duitsland een beroep
op de geheime bepalingen van het verdrag, dan kon Japan altijd beweren
dat er niet van een ongeprovoceerde bedreiging of aanval sprake was
geweest maar van een geprovoceerde.
Het Japanse Kwantoeng-Ieger dat de regering in '3 I voor het voldongen
feit had gesteld van de bezetting van Mandsjoerije, keurde die
terughoudendheid af. In de zomer van '38 lokte het een ernstig incident
aan de Mandsjoerijs-Russische grens uit en in de zomer van '39 ging het
aan die grens zelfs tot een grootscheepse aanvalover. Die aanval was door
de Russische regering voorzien; het kwam tot hevige gevechten waarin
bijna twintigduizend Japanners sneuvelden. Het Kwantoeng-Ieger moest
I Inzake het Anti-Komintern-verdrag legde van Kleffens in oktober '43 een die dag
door hem gedane mededeling vast, 'dat de Japanners in 1937 ... tot vier keer toe
geprobeerd hadden ook ons daarin te betrekken, wat wij met grote beslistheid hadden
afgewezen.' (van Kleffens: 'Dagboek', 18 okt. 1943 (RvO))
508

RELATIE MET HITLER-DUITSLAND
zich terugtrekken. Daarbij was van belang dat, gegeven de verdeeldheid
die zich binnen het Grote Hoofdkwartier aftekende (de marine, toch al
verontrust door de mate waarin de oorlog in China beslag legde op japans
hulpbronnen, wilde verdere strijd op het Aziatisch vasteland uit de weg
gaan), keizer Hirohito de beslissing kon nemen dat de militaire actie
tegen de Sowjet-Unie niet mocht worden uitgebreid.
De strijd aan de Mandsjoerijs-Russische grens was nog gaande toen
japan op 23 augustus '39 volledig en pijnlijk verrast werd door de
aankondiging van het daags te voren in Moskou gesloten Duits-Russische
bondgenootschap. Dat Duitsland daarmee een van de geheime afspraken
die deel uitmaakten van het Anti-Kamintern-verdrag had geschonden,
was slechts in kringen van ingewijden bekend, maar aangezien het
nieuwe bondgenootschap ook volstrekt strijdig was met het gepubliceerde
deel van dat verdrag, voelden de hoogste japanse autoriteiten zich
volledig in hun hemd gezet. De legerstaf die zo sterk voorstander was
geweest van een samengaan met Duitsland, verloor aan invloed - de
invloed van de marinestaf nam toe.
Het was die marinestaf die in de jaren '20 en '30 steeds sterker was
gaan denken over uitbreiding van japans macht naar het zuiden, naar de
Nanjo ('het gebied van de Zuidelijke oceaan'). In de zomer van '36 wist
die staf te bereiken dat de regering die uitbreiding aanvaardde als een
van de vaste doelstellingen van japans politiek; zij hechtte namelijk haar
goedkeuring aan een memorandum, getiteld 'Grondslagen van de nationale
politiek', waarin de volgende passage voorkwam: 'Wij zijn voornemens,
ons in nationaal en economisch opzicht sterker te richten op de
zuidelijke gebieden, in het bijzonder op het verre zuidelijke gebied'
(bedoeld werd: Nederlands-Indië en omgeving). 'Ons plan is, onze macht
met vreedzame middelen geleidelijk uit te breiden." Dat hier gesproken
werd van 'vreedzame middelen' en van 'geleidelijk' was slechts van
ondergeschikte betekenis - die beperkingen zouden in een later stadium
altijd kunnen vervallen. Van primair belang was het fixeren van een
nieuw gebied waar de japanse politiek zich op zou richten: het door zijn
grondstoffen zo rijke Nederlands-Indië; het trok het grondstoffen-arme
Japan als een magneet aan en nog vóór het uitbreken van de Tweede
Wereldoorlog schoof de japanse macht in de richting van Indië op: in
'38 werd, gelijk reeds vermeld, Zuid-China door Japan bezet", in februari
1 Aangehaald in Minori Nomoera: 'The Dutch East-Indies and thejapanese Armed Forces',
Records of the International Colloquy on Military History (I979), p. 308. 2 In datzelfde
jaar '38 kwam de regering tot de conclusie dat zij veel te weinig geografische,

'NIPPON'
'39 volgde (zie kaart IX op pag. 500) het eiland Hainan en drie maanden
later vestigde de Japanse marine zich op de tussen Frans-Indo-China en
Borneo gelegen Spratly-eilanden die dunbevolkt en niet door enige
andere mogendheid in bezit genomen waren - die marine kreeg daarmee
een belangrijk steunpunt in de Zuidchinese Zee.
japan en Nederlands-Indië
Dat er Japanners waren die een begerig oog op Nederlands-Indië hadden
geworpen, was al in de Eerste Wereldoorlog gebleken. In februari 1916,
toen die oorlog in volle gang was, had een gezaghebbende Japanse
journalist (en oud-minister) die in 1909 een bezoek aan Indië had
gebracht, Josaboero Takikosji, in een artikel in een Japans dagblad, onder
verwijzing naar het feit dat zich op Java en Sumatra onrust voordeed,
o.m. het volgende geschreven:
'Voor Japan is het een gevaar, zulk zwak verdedigde landen in zijn buurt te
hebben als Java en Sumatra zijn. Enkelen zeggen misschien dat deze eilanden
Nederlands eigendom zijn. Maar als de Nederlanders het levenspeil van de
inheemsen niet kunnen verbeteren en niet in staat zijn vrede en orde onder hen
te handhaven, dan zijn Java en Sumatra een bedreiging voor de naburige landen
en zijn wij gerechtigd ze in bezit te nemen." .
Ruim een half jaar later, in september '16, kwam Takikosji tot ongenoegen
en verontrusting van de Nederlandse regering op .dit thema terug:
hij wees er toen op dat Japan, door zich van Java en Sumatra meester te
maken, een groot deel van zijn tekorten aan voedingsmiddelen en
grondstoffen zou kunnen opheffen.
In die tijd had Japans overwinning op Rusland (19°4--05) indruk
gemaakt in inheemse kringen in Indië: als Japan Rusland had verslagen,
kon het dan ook niet Nederland verslaan? 'Toen ik', schreef in 1920 de
gouverneur van Sumatra's Oostkust,
volkenkundige en sociaal-economische gegevens had over China, Zuidwest-Azië
(Nederlands-Indië inbegrepen) en de Zuidwest-Pacijic. Ter verzameling van die gegevens
werd toen een instituut opgericht dat evenwel in december '41, toen Japan
aan de Tweede Wereldoorlog ging deelnemen, zijn arbeid nog bij lange na niet had
voltooid.
t Aangehaald in van der Wal: Opkomst, p. 488.
510

KIJK DER INHEEMSEN OP JAPAN
'ruim tien jaar geleden assistent-resident van Oost-Celebes was, doken daar
telkens geruchten op omtrent de komst van Japanse oorlogsschepen. Aan een
goed waarnemer kon het niet ontgaan dat de bevolking die komst vurig wenste
en de hoop koesterde dat de Japanners haar van het Hollandse juk zouden komen
bevrijden. Van wat men daarvoor in de plaats zou krijgen, gaf men zich geen
rekenschap.' 1
Zulk een reactie deed zich in 1920 op Sumatra voor. Een aantal Bataks
ging daar tot een aanvalover op een Nederlandse bestuurspost, vertrouwend,
aldus een Nederlandse bestuursambtenaar, 'in fantastische voorspellingen
over de naderende ondergang van de [Nederlandsej rnacht ...
Een bestuurbaar luchtschip met hulp uit Japan speelde een rol in die
verwachtingen."
Wij hebben, wat de jaren '20 betreft, er verder geen gegevens over
hoe de inheemse volksmassa's Japan zagen - dat die kijk bij sommigen
niet vrij was van sympathie, mag men afleiden uit het feit dat Soekarno
in de toespraken die hij aan het einde van de jaren '20 als leider van de
PNI hield, herhaaldelijk tegen het Japanse imperialisme waarschuwde;
hij wees er toen op dat Japan geheel ten onrechte als 'de kampioen der
onderdrukte Aziatische volkeren' werd gezien; 'dat geloof', zei hij, 'is
een ijdele droom van nationalisten met verouderde illusies die geloven
dat Japan het Westers imperialisme een halt zal toeroepen', Japan-zelf,
zette hij uiteen, was even imperialistisch en vormde om te beginnen al
een bedreiging voor China.'
Toen in het begin van de jaren '30, in de diepe economische crisis; de
prijzen van de Japanse industriële producten sterker daalden dan die van
de Westerse, gingen veel inheemsen zich simpele Japanse artikelen
aanschaffen (de 'katoentjes' uit Twente werden bijvoorbeeld goeddeels
.door 'katoentjes' uit Japan vervangen) - bij de een werd de goodwilljegens
Japan versterkt, bij de ander werd hij nu gewekt. Voorts werden in enkele
tientallen gevallen inheemse jongeren, soms met financiële steun van
Japanse autoriteiten, voor hun studie of opleiding naar Japan gezonden
(de betrokkenen hadden er grote moeilijkheden met het Japans). Af en
toe gingen er ook inheemse politieke voormannen heen. Samen met een
1 Gouverneur van Sumatra's Oostkust: 'Nota omtrent het verslag van de Commissie
tot herziening van de Staatsinrichting van Nederlands-Indië' (I dec. 1920) in van der
Wal: Volksraad, dl. I, p. 41a-II. 2 D. van der Meulen: Hoort gij' de donder niet?,
p. 63. 3 Aangehaald in George S. Kanahele: The japanese occupation of Indonesia. Prelude
to independence (1967), p. 14.
511

'NIPPON'
oom, die procuratiehouder was bij een in Indië gevestigde Japanse
onderneming, bracht Hatta in april '33 een bezoek aan Japan waar hij
enkele toespraken hield en door sommigen als 'de Gandhi van Java' werd
aangeduid.' Enkele inheemse studenten namen eind '33 deel aan een
Pan-Aziatischjeugdcongres in Tokio. Als correspondent van een inheems
blad vestigde zich in '34 een oud-bestuurslid van de Perhimpoenan, mr.
Achmed Soebardjo, in Japan. Hij ontmoette er volgens zijn memoires
'jonge Japanse marine-officieren die toen reeds openlijk spraken over een
toekomstige zuidwaartse expansie." Een belangrijker bezoeker dan Soebardjo
was, in '36, de voorzitter van de Parindia (in '35 opgericht,
op sociaal-economisch gebied minder radicaal dan de 'socialistische'
Gerindo), Soetomo: hij zocht in Tokio niet alleen contact met de daar
aanwezige studenten uit Indië maar ook met studenten uit de Philippijnen
en Egypte. De reisbrieven van zijn hand welke in inheemse bladen
werden opgenomen, getuigden in zulk een mate van sympathie voor
Japan dat er in de bladen der Indische Chinezen schande van werd
gesproken. De scherpste Chinese criticus kreeg vervolgens felle aanvallen
van de zijde van de inheemse pers te verduren - de inheemse voorman
Tjipto, sinds '27 op Banda geïnterneerd, deed deze daarna in een brief
weten dat er van Soetomo's kijk op Japan niets deugde.
Op Banda waren in die tijd, gelijk al vermeld, ook Hatta en Sjahrir
geïnterneerd. 'Dat onze nationalisten zoveel met Japan ophebben, is',
tekende Sjahrir eind juni '36 aan,'
'geen wonder, vooral daar de laatste tijd de grieven tegen de blanke overheersing
steeds toenamen en de druk sterker dan ooit wordt gevoeld - terwijl Japan zo
aanminnig-voorkomend doet ... Dat er bedoeling en lijn ligt in dit sympathiewinnen
van de oosterse volkeren ligt nogal voor de hand. Ik moet mij al heel
sterk vergissen, of zij hebben bij onze kleinburgers, middenstanders en ambtè- .
naren bereikt dat die zich de laatste jaren meer en meer naar Japan wenden voor
de studie van hun zoons en dochters, evenals voor hun culturele ontwikkeling.':'
Ruim een jaar later, midden augustus '37 (begin juli hadden de
Japanners hun brute aanval op Peking ingezet), schreef Sjahrir:
'Voorzover ik het kan nagaan, is de gehele Islamietische bevolking van ons
1 A.V., p. 7. 2 R de Bruin: Indonesië. De laatste etappe naar de vrijheid 1942-/945 (r982),
p. 50. 3 Sjahrir: Indonesische overpeinzingen, p. too-or. 4 In feite geschiedde dit
slechts in enkele tientallen gevallen.
512

SJAHRIR OVER JAPAN
land nu pro-Japans ... De mensen hier op het eiland tracht ik steeds aan het
verstand te brengen dat de Japanners heus geen engelen zijn en dat wat ze nu
doen niets anders is dan een rooftocht in het groot. Ik twijfel er echter niet aan
dat Japan nog eens zal profiteren van de grote syrnpathie die ons volk voor dit
land heeft. Niet alleen hier op het eiland, maar' over geheel Indonesië tot in de
verst gelegen kampongs, is men vast overtuigd van de macht der Japanners, en dat
de Hollanders daartegen niets, maar dan ook niets hebben in te brengen' -
Sjahrir herinnerde in het kader van zijn beschouwing (waarin hij, zo
vermoeden wij, te zeer gegeneraliseerd heeft) aan de Djojobojc-voorspelling.
Hij meende bovendien dat de in Indië werkzame Japanners,
vooral de handelaren, door hun uiterlijk gedrag, dat bij dat van de
inheemsen, met name van de Javanen, aansloot, veler sympathie hadden
gewonnen:
'De Japanners zijn vormelijk, heel beleefd en hun gewone gezichtsplooi is als
het ware de glimlach ... Indonesiërs vinden de Japanners 'fijne mensen' .... De
Chinezen en blanken vinden ze ... 'ruw'. De blanken zijn hun uit de aard der
zaak door deze driehonderdjarige overheersing onsympathiek, de Chinezen door
hun economische positie als middenstanders (ongeveer de positie van de Joden
in Europa'). Zelfs Hatta? had tot voor kort onmiskenbare Japanse sympathieën;
ook de nationalisten op Java hebben dat, al durven ze er nu niet meer zo rond
mee voor de dag te komen. Ofschoon de Chinezen nu, als de aangevallenen en
de zwakkeren, de sympathie moesten hebben, heeft toch in deze Japans-Chinese
oorlog ... Japan de sympathie van ons volk, ondanks de propaganda van onze
volksbeweging van al deze jaren, tégen het imperialisme, óók het gele. Het zit
er te diep in."
Ruim twee maanden later, eind oktober '37:
'Toen men hier onlangs hoorde hoe een Nederlands patrouillerend schip
hardhandig tegen een paar Japanse vissersboten was opgetreden, was men verbaasd
en teleurgesteld dat de Japanners zoiets kon overkomen. Geen die ik sprak,
bekeek de zaak van de Nederlandse kant ... Nu gaat er sinds een week een praatje
rond ... dat de 'Flores', het schip dat op de Japanners heeft geschoten, is
verdwenen. Dat wordt dan op zo'n veelbetekenende toon gezegd dat het onnatuurlijke
van die verdwijning vaststaat. En daarbij wordt dan gedacht: de Japanners
- en zeker niet zonder leedvermaak.
... Niet dat men de Japanners als heilbrengers beschouwt; niemand, die er
aan denkt de Nederlanders voor de Japanners te willen verwisselen. Zo ver gaat
, Dit is door Sjahrir veel te simplistisch gesteld. 2 In de tekst als 'Hafil' aangeduid.
' Sjahrir: Indonesische overpeinzingen, p. r60-61.
513

'NIPPON'
men niet. Er zijn er zelfs die, alhoewel spijtig, toegeven dat het beter moet zijn
de Nederlanders als overheersers te hebben dan de Japanners. Hun leedvermaak
geldt dan ook alleen de moeilijkheden die die 'kranige Japannertjes' de in het
diepst van hun hart gehate blanken (nu nog gevreesd) veroorzaken."
De Japanse propaganda deed in die tijd haar best, Japan af te schilderen
als een land dat veel respect voor de Islam had. Aanvankelijk maakte dat
op het bestuur van de Mohammadijan niet veel indruk, althans: dat bestuur
weigerde in '38 een delegatie te zenden naar de opening van een grote
moskee te Tokio- - in oktober '39 evenwel werd door het bestuur van
de Miai, de in '37 opgerichte federatie van inheemse Islamietische organisaties,
een uitnodiging om afgevaardigden te sturen naar een grote
tentoonstelling van Islamietische kunst en cultuur die in Tokio en- Osaka
te zien zou zijn, wèl aanvaard. Palar, de medewerker van het Nederlandse
NVV, die eerder in '39 Indië had kunnen bezoeken, had er geconstateerd
dat in alle inheemse politieke groeperingen sprake was van pro-Japanse
gevoelens, met uitzondering slechts van de Gerindo, de in '37 opgerichte,
meer 'socialistische' inheemse politieke groepering. De Gerindo bleef ook
in '40 en '41 de Japanse propaganda afwijzen; 'de door Japan gepropageerde
'Groot-Azië'-gedachte', aldus in september '41 een uitspraak van
de afdeling-Soerabaja, 'is uitsluitend gericht op vrijheidsberoving ten
koste van andere volken." Eind september evenwel, twee-en-een-halve
maand voordat Japan tot de grote aanval zou overgaan, schreef een
inheems blad op Java dat, hoewel
'ontwikkelden en voorstanders van de demoeratie natuurlijk het Nederlandse
gezag verre boven het Japanse zullen prefereren, de massa vaak anders denkt.
Haar gedachten gaan niet verder uit dan naar wat reëel en tastbaar is. Zij weet
dat Japanse artikelen goedkoop zijn en meent dat wanneer Japan hier de macht
heeft, die artikelen nog goedkoper zullen worden en dat het dan aangenamer
leven zou zijn. Dat verklaart wellicht waarom velen aan de voorspelling van
Djojobojo geloof hechten ... Het stemt ons droevig, te ervaren dat er ook
ontwikkelden zijn die daaraan geloven."
*
1 A.V., p. 167. 2 Er woonden in Japan enkele duizenden Islamieten; hoofdzakelijk
waren dat vluchtelingen uit Centraal-Aziatische republieken van de Sowjet-Unie. Zij
hadden een beperkt aantal Japanners tot de Islam kunnen bekeren. 3 RPD: 'Overzicht
van de Indonesische en Chinees-Maleise pers', 1941, p. !I55. 4 RPD: 'Persoverzich
t', 1941, p. 846.

DE JAPANNERS IN INDIË
Al in de laatste decennia van de negentiende eeuw vestigden zich japanners
in Indië en in 1899 wist de japanse regering te bereiken dat haar
burgers, in tegenstelling tot bijvoorbeeld de Chinezen, officieel als
Europeanen zouden gelden. Kort nadien verschenen de eerste japanse
vissersschepen in Indische wateren; zij lokten in de Eerste Wereldoorlog
enkele incidenten uit. Het aantal in Indië werkzame japanners nam
geleidelijk toe - de meesten verdienden hun brood als winkelier of
kapper en er waren ook nogal wat fotografen onder hen; daarnaast waren
er zakenlieden, werkzaam in de sector van de groothandel. Door het
gouvernement werd toezicht op de japanners uitgoefend - zowel de
'eerste' als de 'tweede' PID gaf zich moeite, gegevens over eventuele
japanse spionage te verzamelen. Het beleid, ten aanzien van de japanners
in Indië te voeren, werd voorbereid door een aparte gouvernementsdienst,
later 'Dienst der Oost-Aziatische zaken' geheten. Die dienst
(welke overigens als hoofdtaak had, het gouvernement te adviseren over
zaken betreffende de Chinese bevolkingsgroep) besteedde vooralook
aandacht aan doen en laten van de japanse consuls-generaal in Batavia
en van de japanse consuls die in verscheidene grote plaatsen in de archipel
toegelaten waren. Dat toezicht werd vergemakkelijkt toen twee kryptologen
van de generale staf van het Knil er in '32 in slaagden, een nogal
eenvoudige code te 'broeken' die in de japanse buitenlandse dienst werd
gebruikt; drie jaar later werden twee codes 'gebroken', die voor geheime
resp. zeer geheime berichten werden gebruikt en die veel ingewikkelder
waren. Dat waren belangrijke prestaties, maar hun betekenis was in
zoverre beperkt dat de japanse consulaire dienst nirnmer werd ingelicht
over militair-operationele plannen. I Intussen kon men aan de opdrachten,
welke die dienst kreeg, veelal bepaalde conclusies verbinden. Wij hebben
daar helaas geen overzicht van - alle desbetreffende stukken zijn ten tijde
van de capitulatie van Kalidjati verbrand.
Gelijk al vermeld, breidde de japanse uitvoer naar Indië zich in het
1 Voor hun geheime verkeer binnen de strijdkrachten en met de belangrijkste
diplomatieke posten in het buitenland maakten de Japanners, aldus Ronald Lewin in
zijn in '82 verschenen studie The Other Ultra. Codes, ciphers and the defeat ofjapan, van
het begin van de jaren '30 af gebruik van codeermachines; daarvan werd begin '39
een type in gebruik genomen, 'Purple', dat aanzienlijk gecompliceerder was dan de
'Enigma'-apparaten van de Duitsers. Desniettemin slaagden de kryptologen van de
Signal Intelligence Service van het Amerikaanse leger er in de zomer van' 40 in, 'Purple'
te 'breken'. De Britten van hun kant hadden de Japanse legercode 'gebroken' - zij
wisselden van Singapore uit gegevens uit met het departement van oorlog te Bandoeng.
515

'NIPPON'
begin van de jaren '30 uit en in verband daarmee werden meer japanners
tot Indië toegelaten.' Het is mogelijk dat een deel hunner al in die tijd
opdracht had, in het geheim gegevens te verzamelen die voor de japanse
strijdkrachten van belang konden zijn, maar het spreekt vanzelf dat die
activiteit werd versterkt nadat de japanse regering, zoals weergegeven,
in de zomer van '36 de uitbreiding van japans macht naar 'het gebied
van de Zuidelijke oceaan', de Nanjo, als vaste doelstelling van haar
politiek had aanvaard.
Ook in andere opzichten leidde dit tot een aggressievere aanpak.Zowel
van japan als van Formosa uit begon de japanse staatsradio op Indië
gerichte programma's in het Maleis, het Chinees, het Nederlands en het
Engels uit te zenden waarin gewezen werd op de zegeningen van een
door japan geleide 'Nieuwe Orde in Azië'. Dan breidden de japanners
de afdeling-Maleis van hun in Tokio gevestigde School voor Vreemde
Talen uit - een voorman van de Parindra; Raden mr. Soedjono, werd daar
als voornaamste docent aan verbonden. Verder trachtten zij vaste voet te
krijgen in de Indische dagbladpers. Met hun steun werd in Batavia, waar
al een dagblad in het japans verscheen, de Tohindo Nippo, een in het
Chinees uitkomend dagblad opgericht, de Hong Po; dit blad was tegelijk
het orgaan van een vereniging van prc-japanse Chinezen, de Hoo Hap.
Voor de japanners waren evenwel de inheemsen belangrijker dan de
Chinezen. Van' 33 af werden herhaaldelijk inheemse journalisten uitgenodigd
om japan te bezoeken en ook werden van die tijd af advertentiecontracten
afgesloten met inheemse bladen (de meeste van die bladen
stonden financieel zwak) die zich bij wijze van tegenprestatie scherper
tegen het gouvernement moesten keren. Een stap verder gingen de
japanners toen zij begin '38 in Semarang twee inheemse drukkerijen
kochten die zij nadien een Maleis dagblad lieten drukken, de Sinar Selatan
('Ster van het Zuiden'); het blad werd geredigeerd door twee inheemse
journalisten van wie één een vooraanstaand lid was van de Parindra. De
Sinar Selatan keerde zich met kracht tegen het gouvernement maar werd
spoedig gedwongen, zijn toon te matigen. Eind '38 werd een poging
ondernomen om in Batavia een pro-japans dagblad in het Maleis te doen
verschijnen - de japanner die een daartoe strekkend plan aan het depar-
I In '32 kwam bijna een derde van de Indische invoer uit Japan. Handelsbesprekingen,
in '34 en '37 met Japan gevoerd, brachten dat aandeel tot 15 % terug. De goedkope
Japanse producten waren bij veel inheemsen populair geworden - zij' waardeerden
het niet dat zij als gevolg van diverse contingenteringsmaatregelen weer op duurdere
Europese producten aangewezen werden.
516

JAPANSE SPIONAGE
tement van buitenlandse zaken in Tokio voorlegde, beweerde in zijn
brief (deze viel de PID in handen) dat een zekere Saeroen die als
hoofdredacteur zou optreden, in nauw contact stond met twee belangrijke
voormannen van de Parindra, fractieleider Thamrin·(op zijn relaties
met de Japanners komen wij nog terug) en Soekardjo Wirjopranoto. Dit
plan ging niet door, toen gebleken was dat de inheemse figuur die als
directeur van de nieuwe dagbladonderneming zou optreden, bij de
aankoop van een krantendrukkerij zijn Japanse opdrachtgevers had opgelicht.
Bij de Japanse spionage waren velen betrokken, in de eerste plaats de
Japanse consulaire ambtenaren - overtuigende bewijzen daarvoor werden
midden december '41 in Menado gevonden waar uit Batavia overgevlogen
ambtenaren van de Dienst der Oost-Aziatische Zaken in het
archiefvan het Japanse consulaat niet alleen paperassen vonden, 'waarin',
aldus hun rapport, 'tal van gegevens voorkwamen over inheemse ambtenaren
in de Minahassa alsmede een plan voor de overname van de
administratie van dit gebied na een bezetting door Japan', maar ook o.m.
een opdracht van de Japanse consul-generaal in Batavia, 'met aanhaling
van een telegram van de minister van buitenlandse zaken, om scheepsbewegingen
in de Stille Zuidzee, de Indische Oceaan en de Zuidchinese
Zee te rapporteren'; voorts troffen zij in het consulaatsarchief 'vele en
uitvoerige telegrafische rapporten' aan over de aanleg, de outillage en de
bezetting van het vliegkamp van de Marineluchtvaartdienst bij Menado
en over de aanleg van een legervliegveld, 'sommige dezer gegevens
waren afkomstig van inheemse berichtgevers." Men moet wel aannemen
dat de Japanse consul-generaal in Batavia (van september '39 tot november
'40 breidde zijn staf zich van acht tot achttien medewerkers uit) dit
soort opdrachten regelmatig aan zijn consuls heeft gegeven en dat de
Japanse consulaire dienst ook elders dan in de Minahassa inheemsen als
verspieders heeft kunnen inschakelen. Het kwam verder herhaaldelijk
voor dat officieren van de Japanse marine, soms ook van het Japanse
leger, als z.g. burgers en onder een valse naam aan de staf van het
consulaat-generaal werden toegevoegd - met één marine-officier, Mamoroe
Ota, geschiedde dat in '37 en hij bleef vier jaar lang op Java
vertoeven waar hij, met een auto rondrijdend, tal van militaire waarnemingen
kon doen. Er zijn aanwijzingen dat tijdens deze en dergelijke
1 Dienst der Oost-Aziatische Zaken: 'Rapport van de dienstreis ... naar Makassar en
Menado van 13-19 december 1941' (24 dec. 1941), p. 2 (ARA, MK, Londens archief,
M26).
517

'NIPPON'
verkenningen de punten op Java's noordkust werden uitgekozen die zich
het beste leenden voor Japanse landingen.
Incidenteel verschenen voorts schepen van de Japanse marine in Indische
wateren -die van hun officieel bezoek gebruik maakten om de
nodige waarnemingen te doen.' Meer systematisch werden er verkenningen
uitgevoerd door Japanse vissersschepen. In de jaren '20 en '30.
voeren er in Indische wateren steeds vele tientallen, tenslotte zelfs enkele
honderden van die schepen. Zij mochten niet in kustwateren vissen (die
waren voor de inheemse visserij gereserveerd) maar deden dat veelvuldig
en traden vaak aanmatigend op wanneer hun dat werd verboden. Het
uitoefenen van effectieve controle was, gegeven de enorme uitgestrektheid
van de Indische wateren, onmogelijk. Enkele van die vissersschepen
deden niets aan visvangst maar hadden andere opdrachten. Een N ederlandse
loods uit Tjilatjap, de belangrijkste haven van Java's zuidkust, ging
in '40 eens poolshoogte nemen aan boord van een Japanse treiler. 'Hoewel
de armzalig uitziende bemanning stommetje speelde op een paar
door mij in het Engels gestelde vragen, was ik', schreef hij in zijn
herinneringen,
'helemaal niet verbaasd, in de kaartenkamer de schipper gebogen over een Britse
Admiraliteits Zeilaanwijzing voor de Oost-Indische Archipel aan te treffen. Op
de ruime kaartentafellagen verschillende mi'nuutbladen van recente opmetingen.
Allerlei instrumenten, benodigd bij het maken van kaarten, waren aanwezig,
inclusief een electrisch echolood. Behalve nog gyroscopische kompassen was er
een radio-installatie aan boord, een mailboot waardig, met kortegolfzender en
zeker in staat om direct met ieder Japans station in verbinding te staan. Bij wijze
van camouflage lagen er op het voordek wat visnetten te drogen."
Conform de voorzichtige gedragslijn welke de Nederlandse regering
jegens Japan placht te volgen, nam het Indische gouvernement slechts
zelden maatregelen tegen dit soort spionage; de Japanners plachten vooral
in '40-'4I elk incident tot vervaarlijke proporties op te blazen. De loods
die wij zojuist aanhaalden, constateerde tot zijn verbazing dat in die tijd
I Een in Australië geïnterneerde Japanner die verbonden was geweest aan het Japanse
consulaat-generaal in Batavia en menigmaal inlichtingen had doorgegeven aan de
Dienst der Oost-Aziatische Zaken, schreef in september '45 aan de Nederlandse
autoriteiten dat een schout-bij-nacht en een kapitein-ter-zee van de Japanse marine
in '3Ó-'37aan boord van een Japans schip een grote verkenningstocht door de archipel
hadden gemaakt, 'taking photographs, nearly 700 of which I have seen.' (brief, 18 sept.
1945, van T. Haragoetsji aan de Netherlands Forces Intelligence Service, IC, 6 )22.)
2 Chr. B, Droste: Tot beteredagen (1946), p, 31.
518

JAPANSE SPIONAGE
een Japans schip dat zich als 'Onderzoekingsvaartuig voor de visserij in
de Nania' aanduidde, de haven van Tjilatjap had kunnen verlaten met
schetsen van de haven aan boord waarin, schreef hij, 'de posities van de
batterijen, het vliegkamp en allerlei andere wetenswaardigheden aangegeven'
waren; die gegevens waren 'aangevuld met inlichtingen van hun
spionnen aan de wal.' Notabene: terwijl dit schip in Tjilatjap lag, was aan
de marine-commandant gerapporteerd dat de Japanners 'ijverig aantekeningen
en schetsen maakten' - daar waren geen maatregelen tegen
genomen. 'Direct na aankomst', aldus de loods,
'rapporteerde ik de zaak aan de marine-commandant, die het wel heel interessant
vond, maar het was niets nieuws voor hem. 'Wat kunnen we er aan doen? Man,
we kunnen toch geen Japans gouvernementsvaartuig voor spionage aanhouden?
Daar zitten ze juist op te wachten' - was zijn conclusie."
De visserij in de Indische wateren werd van Japan en Formosa uit
bedreven door particuliere Japanse maatschappijen. Vooral van '3Ó af
leenden dergelijke maatschappijen zich voor het bewijzen van diensten
aan de Japanse strijdkrachten. Dat gold met name voor maatschappijen
tot exploitatie van de Nania die met financiële steun van de Japanse
regering waren opgericht. Verscheidene van die maatschappijen kochten
in Indië mijnbouw-, landbouw- of bosbouwconcessies die nauwelijks
economische betekenis hadden maar gelegen waren in streken van strategisch
belang. In '40 werd voorts door de briefcensuur ontdekt dat de
directeur van het Nania- Veem te Batavia leider was van een spionage":
dienst in Indië en op Malakka welke vooralook met Chinese spionnen
werkte; toen die directeur Indiëverliet, werd zijn plaats door een andere
Japanner ingenomen van wie de Nederlandse autoriteiten wisten dat hij
twee jaar tevoren nog een kruiser hadgecommandeerd ..
Onder de in Indië gevestigde ondernemingen die militaire gegevens
verzamelden, waren er ook die tot de Mitsoei- en Mitsoebisji-concerns
behoorden. De vestigingen van de Japanse Taiwan-Bank lieten zich
evenmin onbetuigd. Een Japans textielconcern dat in vier steden op Java
alsmede in Makassar vestigingen had, kreeg opdracht om aan het hoofdkwartier
in Japan kaarten te sturen van die steden. Dergelijke opdrachten
werden ook aan anderen gegeven. Bij de grootste Nederlandse boekhandel
in Batavia werden in de jaren '37-'40 door diverse Japanners ca.200
kaarten van Java en Sumatra besteld alsmede diverse exemplaren van de
, A.v., p. 32.
519

'NIPPON'
in '38 verschenen, gedetailleerde Atlas van Tropisch Nederland Bovendien
bleek in '40 dat de afdeling-Batavia van het in '13 in Japan opgerichte
Nanjo-Genootschap alle Japanse verenigingen in Indië had verzocht, haar
ter doorzending naar Japan zoveel mogelijk ansichtkaarten en andere
foto's met stadsgezichten en landschappen toe te zenden. De algemene
indruk van de Nederlandse autoriteiten was dat de Japanse spionage in
en bij de marinebasis Soerabaja het intensiefst was.' Zij meenden voorts
in '40 te constateren dat de Japanse handelshuizen aan inheemse employé's
opdracht gaven, in de stads-kampongs en de dessa's anti-Nederlandse
geruchten te verspreiden, bijvoorbeeld dat koningin Wilhelmina
was overleden of dat er punten in de archipel waren welkeal door Japan
waren bezet - die employé's moesten vooralook op de Djojobojovoorspelling
wijzen. De Nederlandse autoriteiten constateerden tenslotte
uit het censureren van de brieven der in Indië gevestigde Japanners (in
'40-'41 ca.achtduizend), 'dat', zo stond in december '40 in een grote nota
van de Dienst der Oost-Aziatische Zaken te lezen,
'vrijwel alle Japanners zich een schakel weten in de keten van de Zuidelijke
expansie van het keizerrijk ... In (de) brieven ... (komt) herhaaldelijk een zekere
trots tot uiting ... over het feit dat men kan medewerken aan de vervulling van
deze roeping. In vele gevallen werd de opmerking gemaakt, dat de positie van
de Japanners in den vreemde gelijk is met die van soldaten aan het front. Dat
deze mentaliteit van grote waarde is voor het organiseren van de Vijfde Colonne,
is duidelijk." .
Werd zulk een Vijfde Colonne, d.w.z. een groepering die tijdens het
Japanse offensief sabotage moest bedrijven en/of gewapenderhand optreden,
door de Japanners georganiseerd? Ja, in Atjeh (meer daarover in
een volgend hoofdstuk), maar wat de rest van Indië betreft, weten wij
slechts dat op Java de inheemse journalist Hassan Joesoef in de zomer
t Dat de Japanners ook marinegegevens uit Nederland bezaten, bleek aan twee
krijgsgevangen officieren van een Nederlandse onderzeeboot aan wie in Japan een
volledige blauwdruk van de '0 19' en de '0 20' werd voorgelegd; 'het was', aldus de
marinehistoricus K W. L. Bezemer, 'een afdruk van (een) tekening welke afkomstig
was van de bouwwerf dezer boten, Wilton-Fijenoord.' (K W. L. Bezemer: Zij vochten
op de zeven zeeën. Verrichtingen en avonturen der Koninklijke Marine in de Tweede Wereldoorlog(1954),
p. 204). Het is natuurlijk mogelijk dat de Japanse marine deze blauwdruk
verkregen heeft van de Duitse die na de Meidagen van '40 toegang had tot het archief
van Wilton-Fijenoord. 2 Dienst der Oost-Aziatische Zaken: 'Spionage en anti-
Nederlandse activiteit van Japan in Nederlands-Indië' (2 dec. 1940), p. 39 (ARA, MK,
Londens archief; M 26).
520

JAPANSE SPIONAGE
van '4I in Japanse opdracht, aldus een verklaring die hij na de oorlog
onder ede jegens de Indonesische autoriteiten aflegde, een groep van
inheemse nationalisten vormde' to sabotage the Dutch defence effort in case
oj war with japan . . . But as events turned out, they had no real opportunity to
operate against the Dutch'! - de strijd op Java duurde daar te kort voor.
*
Veel van de in het voorafgaande opgenomen gegevens stonden in de
zojuist gememoreerde, eind '40 opgestelde, grote nota vermeld.' Het
hoofd van de Dienst der Oost-Aziatische Zaken, A. ].' H. Lovink, voegde
er een brief aan van Starkenborgh bij waarin hij o.m. voorstelde, het
politietoezicht op de Japanners uit te breiden, een algemene visumplicht
voor buitenlanders in te voeren (vreemd, dat deze in een sinds 10 mei
'40 in staat van beleg verkerend gebied nog steeds niet bestond i), militairbelangrijke
delen van Indië, zoals Soerabaja en omgeving, voor buitenlanders
gesloten te verklaren, de immigratie- en douane-faciliteiten
drastisch te beperken en enkele der gevaarlijkste Japanners uit Indië te
verwijderen. Inderdaad werd toen het politietoezicht uitgebreid, werd de
visumplicht ingevoerd en werden de immigratie- en douanefaciliteiten
beperkt, maar het sluiten van bepaalde gebieden voor buitenlanders kon
wegens de grote daarbij betrokken economische belangen slechts geleidelijk
geschieden en voor het uit Indië verwijderen der gevaarlijkste
Japanners werd niet gevoeld; men wilde Japan niet provoceren en
bovendien: zouden de vervangers der betrokkenen niet van hetzelfde
laken een pak zijn?
*
Intensief is de Japanse spionage in Indië ongetwijfeld geweest.maar was
I G. S. Kanahele: Thefapanese occupationof Indonesia, p. I7-I8 en 251. 2 Met gegevens
uit '4I aangevuld, werden zij eind '4I in Batavia door de Regeringspubliciteitsdienst
en begin '42 in Londen door de Regeringsvoorlichtingsdienst gepubliceerd
onder de titel: Tien jaar japans gewroet in Nederlands-Indië ; daarvan verschenen
ook uitgaven in het Engels in Engeland en de Verenigde Staten. In al deze
publicaties werd, geheel ten onrechte, beweerd dat de Japanse propaganda geen enkele
invloed had gehad op de inheemse volksmassa's.
52I

'NIPPON'
zij ook effectief? Dat laatste staat niet vast. De Japanse marine wist veel,
maar het leger wist minder; het heeft in elk geval de sterkte van het Knil
overschat. Er zijn in Tokio wel talrijke geheime berichten binnengekomen
maar van een goede en tijdige coördinatievan de gegevens was geen
sprake. De wedijver onder de Japanse instanties was zo groot dat elk het
verkregen materiaal zorgvuldig voor eigen gebruik reserveerde. Zo gaf
het departement van buitenlandse zaken niets aan het in '4I opgericht
departement voor Groot-Oost-Azië door en het was juist dat laatste
departement dat via instanties van leger en vloot informatie moest
verschaffen aan de Japanse generaals en admiraals die met het bestuur
over delen van Nederlands-Indië zouden worden belast. Generaal Imamoera,
die in '42 het eerste hoofd werd van het Japanse bestuur op Java,
wist van de algemene toestanden aldaar weinig af, speciaalook van de
mate waarin hij een beroep kon doen op inheemse voormannen. 'In
preparing occupation politics, Tokyo policymakers', aldus in '70 een Japanse
historicus, 'worked without being well informed about the power or trustwor-
thiness oj Indonesian nationalist leaders, the efficiency and loyalty of the civil
service, or the political usefulness of the Islamic leaders.' 1
*
Het verdient de aandacht dat inderdaad de Japanse geheime actie in
Nederlands-Indië opvallend werd uitgebreid nadat de Japanse regering
in de zomer van '36 besloten had, dat Japan zich sterker zou richten op
het gebied van de Zuidelijke oceaan, de Nanjo - Ions plan is', aldus dit
besluit, 'onze macht met vreedzame middelen geleidelijk uit te breiden.'
Duidelijk is dat tegelijkertijd een uitbreiding met militaire middelen werd
voorbereid. Of die middelen konden worden toegepast, hing vooral van
de internationale constellatie af - welnu, het uitbreken van de Tweede
Wereldoorlog gaf, zo leek het, Japan nieuwe kansen, zulks al door het
feit dat Nederland zich in Europa in een bedreigde en dus zwakkere
positie bevond.
Vijf maanden na het uitbreken van die oorlog, begin februari' 40, legde
de Japanse gezant in Den Haag een aantal vèrgaande eisen aan de
1 M. Nakamoera, aangehaald in S. Abeyasekere: One hand clapping. Indonesian Nationalists
and the Dutch 1939-1942 (1976), p. 79-80.
522

DE CRISIS VAN APRIL' 40
Nederlandse regering voor: de handel tussen Japan en Indië moest
worden uitgebreid, meer Japanners en meer Japanse ondernemingen
moesten zich in Indië kunnen vestigen en de pers in Indië moest worden
weerhouden, in anti-Japanse geest te schrijven. De Nederlandse regering
had nog niet gereageerd toen Duitsland op 9 april Denemarken en
Noorwegen bezette. Onmiddellijk pleegden in het hoofdkwartier van
de Japanse marine de 'aktivistische Kreise', door de Duitse ambassadeur in
Tokio bedoeld in zijn aan het slot va~ ons vorig hoofdstuk aangehaald
telegram van 13 mei, overleg: dit waren de hoofden van de secties die
in afwezigheid van de chef en de vice-chef van de marinestaf plachten
bijeen te komen en dan vaak tot conclusies kwamen waarbij de chef en
de vice-chef zich neerlegden, zulks uit angst dat zij, als zij dat niet deden,
voor defaitisten zouden worden gehouden. Op I I en 12 april was, aldus
de notulen van hun beraad, de conclusie van die hoofden: 'het tijdstip is
gekomen voor de bezetting van Nederlands-Indië" - dat was hun
conclusie, nog niét die van de marinestaf, van het Grote Hoofdkwartier
of van de regering. De regering, d.w.z. de Japanse minister van buitenlandse
zaken, ging niet verder dan op IS april te verklaren dat Japan
nauwe economische betrekkingen had met de Nanjo, speciaal met Nederlands-Indië,
en dat, als Nederland in Europa in de oorlog betrokken
werd, 'een uit het oogpunt van de vrede en stabi·llite.~'t vaIJ Oost-Azië
ongewenste situatie' zou ontstaan. Prompt reage ~ de .Ame~ikaanse
minister van buitenlandse zaken, Cordell Hull, me 1~l1laoverleg met
president Roosevelt opgestelde verklaring waarin Japan er o.m. aan werd
herinnerd dat het in 1922 had toegezegd, Nederlands rechten met betrekking
tot Indië te zullen respecteren, en waarin elke wijziging in de
positie van Indië, anders dan met vreedzame middelen, een gevaar voor
de vrede werd genoemd in het hele gebied van de Stille Oceaan. Het
was een duidelijke waarschuwing.
Toen nu op ro mei bericht ontvangen was van het inzetten van het
grote Duitse offensief in West-Europa, besloot de Japanse marinestaf
onmiddellijk in studie te nemen hoe een deel van de Japanse vloot
terstond naar de Indische wateren kon worden gezonden indien Engeland,
Frankrijk of Duitsland zich in Nederlands-Indië zouden nestelen
I De notulen worden geciteerd in het in I980 in Amerika verschenen werk The Fateful
Choice. Japan's Advance into Southeast Asia, 1939-1941, p. 243. Dit is een vertaling van
de belangrijkste fragmenten uit een uit zeven delen bestaand werk van Japanse
historici, 'De weg naar de Pacific-oorlog', dat in I962-63 in Japan werd gepubliceerd
door de uitgeverij van het dagblad Asahi Shimbun.
523

'NIPPON'
- iets waartegen het gouvernement in Batavia zich zou verzetten, want,
aldus de gouverneur-generaal in zijn toespraak van 10 mei: 'De internationaal-politieke
status van dit gebied blijft dezelfde als voorheen ...
Hulp ... van buiten zal, van welke zijde ook geboden, als onwelkom
worden afgewezen.' Dat bevredigde Japan niet: Nederlands-Indië was
militair veel te zwak om, waren er inderdaad kapers op de kust, zijn status
te handhaven en bovendien was het koninkrijk, waar Indië deel van
vormde, sinds 10 mei '40 bondgenoot van Engeland en Frankrijk. De
Japanse marine-officieren waren er over het algemeen van overtuigd dat
zij Indië te allen tijde konden bezetten als dat niet. oorlog met de
Verenigde Staten en het Britse Rijk zou betekenen. En als het wèl tot die
oorlog kwam? Die vraag werd in de derde week van mei onder ogen
gezien door stafofficieren van de marine, van de marineluchtvaartdienst
en van het hoofdkwartier voor descheepsbouw. Hun conclusies waren:
'1. Indien de Verenigde Staten de uitvoer van aardolie volledig staken, zal
het onmogelijk zijn de oorlog voort te zetten tenzij wij binnen vier maanden
de hand kunnen leggen op de aardolie in Nederlands-Indië.
2. Ook in dat geval zal Japan de oorlog hoogstens een jaar ku~nen voortzetten.
Zal de oorlog langer dan eenjaar duren, dan zijn onze kansen om hem te winnen
nihil."
De minister van marine, aan wie die conclusies werden voorgelegd,
stelde daarop de vraag ofhet denkbeeld, Nederlands-Indië aan te vallen,
niet 'nonsens is, indien het, al hebben wij dit belangrijke grondstoffengebied
ook in handen, moeilijk is de zeewegen te beveiligen waarlangs
die grondstoffen naar ons land gebracht worden." Hij was de enige die
zulk een kritische vraag stelde - het project van de extremisten, strekkende
tot een aanval op Indië, werd achter de rug van het kabinet om 9
met ijver gepousseerd.
Het kabinet sloeg een andere weg in. Het had de Japanse gezant in
Den Haag op 14 mei '40 (koningin en kabinet bevonden zich al in
Londen) bij het departement van buitenlandse zaken de in februari
gestelde eisen laten herhalen. Die eisen werden, wat de uitvoer naar Japan
betrof, gespecificeerd in een nota die de Japanse regering op 18 mei aan
gouverneur-generaal van Starkenborgh en aan de Nederlandse gezant in
Tokio, generaal-majoor b.d. J. c. Pabst, liet overhandigen: Japan wenste
voortaan uit Indië per jaar o.m. I mln ton aardolie en 250000 ton bauxiet
, A.v., p. 246. 2 A.v.

JAPAN GAAT EISEN STELLEN
te ontvangen. Op voorstel van van Starkenborgh antwoordde Pabst op
6 j uni namens de Nederlandse regering' dat Indië aan Japan o.m. jaarlijks
200000 ton bauxiet kon leveren, maar I mln ton aardolie (de Japanners
hadden in '39 570000 ton uit Indië geïmporteerd) kon niet zomaar
worden toegezegd: daartoe moest de japanse regering tijdig contraeten
afsluiten met de oliemaatschappijen. Alle andere japanse eisen werden
impliciet afgewezen; 'de regering', zo heette het, 'ziet geen aanleiding,
algemene onderhandelingen over de verhouding tussen Nederlands-
Indië en japan aan te vangen.'
Hoe zou japan reageren? Welter, de minister van koloniën, die
eigenlijk juist wèl 'algemene onderhandelingen' met japan wenste, was
er niet gerust op - evenmin was hij er gerust op wat het Indische
gouvernement dan zou doen. Op 20 juni (de Franse capitulatie was op
handen) seinde hij aan van Starkenborgh: 'Wil tegenover Japan en
japanners onder geen omstandigheden enige maatregel treffen dan na
overleg met mij.' Van Starkenborgh antwoordde omgaand: 'Kan niet
uitsluiten omstandigheden tot onverwijld ingrijpen zouden nopen in
welk geval ik op eigen verantwoordelijkheid zou moeten handelen".'
Welter repliceerde dat dat oorlog zou betekenen.
Hij, de verantwoordelijke minister, wilde vèrgaande concessies doen
om die oorlog uit de weg te gaan. Hij gaf het nu alleenstaande Engeland
geen schijn van kans om zich tegen Duitsland te handhaven en ried, na
overleg slechts met de minister van buitenlandse zaken mr. E. N. van
Kleffens, van Starkenborgh op 15 juli in een lang telegram? een politiek
van 'toenadering' tot japan aan, 'basis beleid op elk gebied worde
enigszins spectaculair streven naar goede en vruchtbare nabuurschap.' Van
Starkenborgh liet dat telegram onbeantwoord - trouwens, begin augustus
kwam Welters pleidooi geheel in de lucht te hangen. Nadat namelijk in
juli was komen vast te staan dat een speciale Japanse vertegenwoordiger
zich voor het voeren van besprekingen naar Batavia zou begeven (het zou
dus toch tot 'algemene onderhandelingen' komen), had de japanse regering
haar keuze laten vallen op een der beruchtste extremisten uit
legerkringen, generaal Koeniaki Koiso; dat de man binnenskamers geëist
had dat hij naar Batavia zou vertrekken op een oorlogsschip met een
detachement mariniers dat, zo nodig, zonder overleg met autoriteiten in
I Tekst van zijn nota in DBPN, C, dl. J, p. 67-72. 2 De telegramwisseling van 20
en 21 juni '40 in ARA, MK, Londens archief, M 26, Vla. 3 Tekst in Het dagboek
van dr. G. H. C. Hart, Londen, mei 1940- mei 1941 (1976), p. 52-54.

'NIPPON'
Japan militair zou mogen ingrijpen (die eis was zelfs de Japanse marine
te gortig), werd niet bekend - wèl dat hij, aldus op 3 augustus het Engelse
persbureau Reuter, in een interview verklaard had dat Indië 'lange tijd
als een buitenlandse kolonie was geëxploiteerd en onderdrukt'; 'de
opbouw van de Nieuwe Orde in Azië eist', had hij voorts gezegd, 'dat
deze Nederlandse eilanden niet ten eeuwigen dage hun huidige status
behouden. Uit zedelijk oogpunt is de emancipatie van de volkeren van
het Oosten voorbestemd om met gebruikmaking van alle middelen
uitgevoerd te worden.'
De Japanse regering kreeg te horen dat de Nederlandse geen onderhandelingen
met deze generaal wenste en zij benoemde vervolgens haar
minister van handel en nijverheid, Ichizo Kobajasji, tot hoofd van een
delegatie die op I2 september in Batavia aankwam. Het verloop der
onderhandelingen zullen wij in hoofdstuk I2 beschrijven - hier voegen
wij slechts toe dat, negen dagen na die aankomst van Kobajasji, in Tokio
een door duizend personen bijgewoonde openbare vergadering 'ter aanmoediging
van de speciale afgezant naar Nederlands-Indië' werd gehouden!
die onder de auspiciën stond van o.m. generaal Koiso en de naar
Japan uitgeweken Brits-Indische nationalist Ras Behari Bose." 'Japan, de
leider van Azië wenst', aldus Bose in zijn toespraak, 'twee nieuwe grote
naties te stichten: Frans-Indo-China voor de Indo-Chinezen en Nederlands-Indië
voor de Indonesiërs'; een tweede spreker, oud-ambassadeur
in Berlijn, betoogde dat het Japans missie was, 'de Aziatische volkeren
te bevrijden van het Westerse juk' - 'gelukkig voor ons', zei hij, 'bezitten
nàch Duitsland, nàch Italië momenteel de macht om hun hand naar de
Nanjo uit te strekken.' Er werd een resolutie aangenomen waarin de Nanjo
'het belangrijkste onderdeel' genoemd werd 'van de Japanse levenslijn
uit een oogpunt van nationale zelfverdediging, terwijl deze expansie als
een missie voor de vrijmaking van de Aziatische volkeren moet worden
beschouwd.'
Zoals de Nederlandse regering en zoals ook het gouvernement in Indië
het zag, waren er kennelijk sterke krachten in Japan die een uii:breiding
van Japans macht naar het zuiden begeerden - geenszins duidelijk was
of het land, dat reeds de last torste van de zich voortslepende oorlog in
I Verslag in ARA, MK, Londens archief, M 26. 2 Bose had in de Eerste Wereldoorlog
vergeefs getracht, het Indian Army tot rebellie te bewegen. Hij was toen naar
Japan gevlucht, had in '21, naar Brits-Indië teruggekeerd, een mislukte aanslag gepleegd
op de Vice-Roy en had nadien opnieuw in Japan geleefd.
526

INDIË 'HET CENTRUM VAN EEN TYPHOON'
China, óók de gewapende strijd met de Verenigde Staten en het Britse
Rijk zou aandurven.
*
Sinds de Eerste Wereldoorlog vormden japan enerzijds en de Verenigde
Staten en het Britse Rijk anderzijds sterke krachten in de wereldpolitiek
die elkaar in het gebied van de Stille en de Indische Oceaan min of meer
in balans hielden. Die balans werd in de jaren '30 steeds hachelijker
- bovendien werd het, naarmate japan aggressiever optrad en de tegenstellingen
verscherpt werden, duidelijker dat Nederlands-Indië de inzet
van dat krachtenspel vormde. Zo onaanvaardbaar het voor japan was, zijn
toegang tot de Indische hulpbronnen te missen, zo onaanvaardbaar was
het voor de Verenigde Staten en het Britse Rijk dat die hulpbronnen
exclusief voor japan zouden vloeien. De Duitse Staatssekretär van het
Auswärtige Amt, Ernst von Weizsäcker, had gelijk toen hij op 15 mei '40
in een gesprek met de japanse ambassadeur in Berlijn Indië's positie
vergeleek 'mit dem Zentrum eines Taifuns .. 'J wo bekanntlich Windstille
herrsche, da die miteinander konkurrierenden Luftströmungen sich aujhöben.'1
Een moeilijke positie! En van de rode mei '40 af extra moeilijk doordat
Nederlands-Indië, niet zeker van bijstand van de zijde van het Britse.
Rijk en de Verenigde Staten, als bondgenoot van dat Britse Rijk in oorlog
was met japans mede-ondertekenaar van het Anti-Komintern-verdrag,
Duitsland.
I E. von Weizsäcker: Aktennotiz, 17 mei 1940. Akten zur Deutschen Auswärtigen Politik
1918-1945, D, dl. 9 (1962), p. 294·
527

HOOFDSTUK '9
In oorlog met Duitsland
In de toespraak die gouverneur-generaal van Starkenborgh in de ochtend
van de rode mei 1940 had gehouden, had hij aan het overvallen moederland
'in een hartstochtelijk medeleven' alle mogelijke steun toegezegd.
Inderdaad, van de zijde der Europese bevolkingsgroep (over de
reacties in de inheemse wereld zullen wij in het 'volgend hoofdstuk
schrijven) was dat medeleven intens: geen nieuwsuitzending van de
Nirom of van de World Service van de BBC werd gemist, de bulletins en
de bladen van de Europese pers werden in grote spanning gelezen. Zou
Nederland kunnen standhouden? Enkele dagen lang was er hoop, maar
toen op 14 mei bericht werd dat koningin Wilhelmina en het kabinet-de
Geer in Londen waren aangekomen, ontstond twijfel en alle hoop werd
de bodem ingeslagen toen men daags daarna vernam dat generaal Winkelman
had gecapituleerd en dat in heel Nederland, behalve in Zeeland,
de strijd was gestaakt. Op die I yde mei, des ochtends om half zeven (men
placht in Indië vroeg op te staan), sprak van Starkenborgh opnieuw voor
. de radio.' 'Nederland', zei hij o.m., 'zal herrijzen uit de poel van ellende
waarin West-Europa gedompeld is. Rekent hierop, medeburgers! Onze
koningin' (haar was daags tevoren door enkelingen in Indië verweten dat
zij Nederland in de steek zou hebben gelaten)
'is niet in handen van de vijand. Zij is in staat ons te blijven leiden met de
wijsheid, moed en plichtsbetrachting die haar kenmerk zijn. Machtige bondgenoten
staan aan haar zijde. Hebt vertrouwen op God die in dagen van beproeving
ook onze vaderen voerde, en in de rechtvaardigheid van onze zaak. Geen
ontmoediging, maar vastberaden waakzaamheid!'
Inderdaad, van ontmoediging was geen sprake en het normale werk
werd, zij het in radicaal gewijzigde omstandigheden, voortgezet, door
velen met verdubbelde energie. Uit de op 10 mei afgekondigde staat van
beleg vloeide voorlopig slechts voort dat alle openbare vergaderingen
1 Tekst van zijn toespraak in de Nederlands-Indische dagbladen van 15 mei 1940
(iC).

REACTIES IN DE MEIDAGEN VAN 1940
van staatkundige aard werden verboden (dit verbod trof het politiekbewuste
inheemse deel van de samenleving sterker dan het Europese) en
dat een censuur op partièuliere berichten werd ingesteld; deze, die niet
alleen betrekking had op het buitenlandse maar ook op het binnenlandse
post-, telegraaf- en telefoonverkeer, ging functioneren conform het
model van de in september '39 ingestelde Britse censuur in Singapore. .
Uit de berichtgeving uit Nederland tijdens de invasiedagen had men
een goeddeels onjuist beeld gekregen van de daar gevoerde strijd en dat
beeld werd verder scheef getrokken door wat Londense correspondenten
van de in Indië verschijnende Europese dagbladen nadien berichtten op
grond van de mededelingen" van Nederlandse ministers en van Nederlandse
en andere vluchtelingen: de Nederlandse weermacht zou met
heldenmoed van zich af hebben gebeten maar zij zou in de rug zijn
aangevallen door een uit in Nederland wonende Duitsers en uit NSB'ers
bestaande Vijfde Colonne'; men kreeg de indruk dat tienduizenden
Nederlandse militairen waren gesneuveld en wat de slachtoffers onder
de burgerij betreft, zou alleen al het Duitse bombardement van Rotterdam
honderdtwintigduizend doden hebben gevergd. Er ontstond een
felle haat tegen alles wat Duits was (bij het voortgezet onderwijs werd
het lesvak Duits prompt geschrapt, in Bandoeng werd de Deutsche Klub
in brand gestoken) - omgekeerd groeide bij het Europese deel van de
bevolking een gevoel van grote bewondering voor Engeland, vooral toen
dat land eind juni, door Frankrijk in de steek gelaten, de oorlog met
Duitsland (en met Italië dat zich aan Duitslands zijde had geschaàtd) bleek
voort te zetten.
Natuurlijk was Nederland het eerste land geweest waaraan men hulp
had willen verlenen: op II mei '40 had de vice-president van de Raad
van Nederlands-Indië, mr. H. J. Spit (vice-president sinds november '38),
in een radiotoespraak de oprichting bekendgemaakt van een Steunfonds
N ederland. Enkele dagen later was daarnaast met hulp van enkele grote
Nederlandse handelshuizen door in Indië werkzame Engelsen een Spitfire-Fund
opgericht, bedoeld om gelden bijeen te brengen waarmee de
Engelse regering Spiifzre-jagers kon aanschaffen. Eind mei (het gehele
moederland was bezet) werd het Steunfonds Nederland, dat toen al ca.
1 Zo stond in de Indische dagbladen van 17 mei te lezen dat de Duitse parachutisten
in Nederland 'gesteund (waren) door leden van de NSB. De te Den Haag wonende
Duitsers wisten precies wat er gebeurde en kenden allen hun speciale taak. Er bestaat
weinig twijfel aan dat in deze activiteit der Vijfde Colonne ook vrouwen een grote
rol speelden.'
529

IN OORLOG MET DUITSLAND
f 5 mln had ingezameld, herdoopt tot 'Wilhelmina-Fonds'. Naast dat
fonds en het Spitfire-fonds kwamen er nog andere fondsen, bij elkaar
meer dan een dozijn. Het Wilhelmina-Fonds geraakte in opspraak toen
voorzitter Spit eind juli in een radiotoespraak betoogde dat de ingezamelde
gelden niet alleen voor militaire doeleinden moesten worden
gebruikt maar ook voor de versterking van de wil tot samenwerking in
Indië, m.a.w. dat men ook iets voor de inheemsen moest doen, bijvoorbeeld
hun visserij bevorderen. Dat voorstel leidde tot een storm van
kritiek: er werd Spit ('Fire Spit' werd gezegd) van tal van kanten verontwaardigd
toegevoegd dat hij geen enkel begrip had voor wat een oorlog
eiste - hij gold prompt als defaitist; toen begin '4I besloten werd, alle
fondsen die in Indië waren ontstaan (daarbij had zich nu ook een Indische
afdeling van het Londense Prins Bernhard-Fonds gevoegd), te combineren
in de 'Verenigde Prins Bernhard- en Spitfire-Fondsen', werd dan ook
niet Spit, maar de voorzitter van de Volksraad, mr. Jonkman, daar de
voorzitter van.
Door de Indische Fondsen werd in totaal vermoedelijk een bedrag van
ca. f 20 mln ingezameld. Ten aanzien van de besteding weten wij slechts
met zekerheid dat in '40 f 5 mln aan Engeland ter beschikking is gesteld
voor de aanschaf, door de Royal Air Force, van 18 bommenwerpers en 40
Spitfires, dat de Koninklijke Marine ca.f 4,5 mln kreeg voor de vervanging
van de in de Meidagen van '40 verloren gegane torpedobootjager 'Van
Galen' en dat f 300 000 naar Zwitserland is overgemaakt ten behoeve van
gestrande Nederlanders. Over de bestedingen in '41 hebben wij geen
gegevens, behoudens dan dat f 300 000 in Indië ter beschikking is gesteld
aan de (in hoofdstuk I I te beschrijven) Stads- en Landwachten. Met die
laatste gift (er kunnen er meer van die aard zijn geweest) kwam de leiding
van de Verenigde Prins Bernhard- en Spitfire-Fonds en tegemoet aan de
kritiek die in Indië door Europeanen was geuit: dezen hadden de vraag
gesteld of het niet zinvoller was, de ingezamelde gelden te gebruiken
voor de versterking van de Indische in plaats van de Britse defensie.' Wij
hebben niet de indruk dat veel Europeanen zo dachten: enerzijds nam
1 Er werd op de bedrijvigheid van de Indische Fondsen soms ook kritiek geuit van
inheemse zijde, vooral doordat het wel voorkwam dat door Europese ondernemingen
op het loon van hun arbeidskrachten, ook de inheemse, ten behoeve van de Fondsen
automatisch een zeker bedrag werd ingehouden. Eén inheems dagblad betreurde in
de zomer van '40 de gift van f 5 mln aan de RAF: het ging de schrijver 'aan het hart
alles maar weg te geven, terwijl hier voor het welzijn van Indonesië zelf nog zoveel
te doen is.' (Pewarta Oem oem, 24 aug. 1940, in: Overzicht van de Indische en Maleis-Chinese
pers, 1940, p. 782)
530

DE INDISCHE FONDSEN
men aan dat het gouvernement geen grote moeilijkheden had op het
gebied van de financiering van de defensie, anderzijds was er de behoefte
om jegens Engeland dat als enige grote mogendheid oorlog voerde voor
het behoud van de Westerse beschaving, van medeleven en bewondering
te getuigen - er is in de periode '40-'41 misschien geen enkele niet-
Engelse bevolkingsgroep in de wereld geweest die met zoveel hartstocht
aan Engelands zijde stond als de Europese bevolkingsgroep in Indië.
Met eenzelfde hartstocht werden de Duitsers en de 'verraders in het
eigen kamp' gehaat.
'Duitsers' en 'NSB'ers'
Aan het slot van hoofdstuk 7 vermeldden wij dat gouverneur-generaal
van Starkenborgh in de ochtend van 10 mei opdracht had gegeven, de
Duitse schepen die na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog een
Indische haven waren binnengevlucht, in beslag te nemen en alle Duitse
mannelijke personen van zeventien jaar en ouder (dat sloot de scheepsbemanningen
in) te interneren. Die laatste opdracht werd aan de desbetreffende
autoriteiten doorgegeven in een bericht dat slechts één afgesproken
woord bevatte: 'Berlijn'.
Het in beslag nemen van de schepen was door de Koninklijke Marine,
voorzover nodig in samenwerking met het Knil, met zorg voorbereid:
er moest bliksemsnel worden ingegrepen teneinde te voorkomen dat de
schepen door hun bemanningen tot zinken zouden worden gebracht. Van
die schepen, negentien in getal, kreeg de marine er dank zij haar doortastend
optreden achttien in handen - één schip dat vanwege het gevaar
dat zijn lading bood (voor China bestemde explosieven) in een baai op
enige afstand van de Noordsumatraanse haven Sabang voor anker lag,
werd door zijn bemanning tot zinken gebracht. De Nederlandse koopvaardij
in Indische wateren kreeg er op slag achttien Duitse schepen bij
met een totaal-tonnage van ruim I ro 000 ton - er werd van de gelegenheid
gebruik gemaakt om ook twee Deense schepen van tezamen 12 000
ton in beslag te nemen.' Als gevolg van het ingrijpen tegen de Duitse
1 De twintig nieuwe schepen werden door het gouvernement ondergebracht bij zes
nieuwe gouvernementsrederijen en het beheer daarover werd toevertrouwd aan de
KPM, de Stoomvaart Maatschappij Nederland, de Rotterdamse Lloyd en de Nederlands-Indische
Tankstoomboot Maatschappij. Van die twintig schepen waren aan het
einde van de oorlog nog maar drie over.
531

IN OORLOG MET DUITSLAND
schepen werden ca. negenhonderd bemanningsleden ter internering afgevoerd
- daarbij deden zich gevallen voor waarbij aan zeelieden die
alleen maar een zwembroek aan hadden, niet de gelegenheid werd
gegeven, hun kleding uit hun hut te halen.
Overeenkomstige verschijnselen van nerveuze haast deden zich bij het
oppakken van de overige 'Duitsers' voor - wij plaatsen dat begrip tussen
aanhalingstekens want er werden niet alleen Duitse staatsburgers gearresteerd
maar ook Joegoslavische, Poolse, Deense, Belgische en Franse
die van sympathie met het nationaal-socialisme verdacht werden, alsmede
tot Nederlanders genaturaliseerde ex-Duitsers jegens wie dezelfde
verdenking bestond, voorts een aantal Joodse en andere emigranten uit
Duitsland en tenslotte ca. honderdvijftig jeugdigen van gemengde afkomst
met een Duitse vader: 'Indische jongens', die evenwel geen enkele
band met Duitsland hadden en van wie velen geen woord Duits en
enkelen zelfs geen woord Nederlands spraken. In totaal werden bijna
acht-en-twintighonderd 'Duitsers' opgepakt, onder hen dus ca. negenhonderd
zeelieden en voorts o.m. ca. tweehonderd gepensioneerden die
in gouvernementsdienst waren geweest (de oudste hunner was acht-enzeventig),
talrijke gouvernementsartsen, zestig zendelingen 1 en alleen al
van het eiland Flores ca. veertig missionarissen - 'waarom men deze
mensen', zo citeert C. van Heekeren in zijn Batavia seint: 'Berlijn J een der
Nederlandse geïnterneerden, 'eigenlijk uit hun verre arbeidsveld, waar
ze al tientallen jaren belangeloos voor de bevolking werkten, als 'staatsgevaarlijke
elementen' had weggehaald, was onbegrijpelijk.l"
Alle geïnterneerden (dat sloot de 'NSB'ers' in, op wie wij straks
terugkomen) werden in eerste instantie naar primitieve verzamelplaatsen
gevoerd (in Padang, aldus één van de bijna tweehonderd daar opgepakte
Duitsers, naar 'een oude, smerige kolenloods waar we de nacht in het
gezelschap van ontelbare ratten doorbrachten") en vandaar getransporteerd
naar meer permanente detentie-oorden: vier op Sumatra, op Borneo
en op Celebes, drie op Java. De geïnterneerden van Oost-Java werden
opgesloten in het oude, door gouverneur-generaal van den Bosch ge-
I Onder dezen acht-en-twintig uit de Bataklanden. Hun verdwijnen leidde er toe dat
Bataks de leiding kregen van de Groot-Batakse kerk die onmiddellijk aansluiting ging
zoeken bij de inheemse cultuur. 'Bij Ide Batakse volksfeesten', aldus een rapport van
een Nederlandse zendeling, 'geeft men zich hartstochtelijk over aan dans en muziek:
de zendelingen die dit verboden hebben, zijn nu weg. We zullen tonen dat we
zelfstandig zijn!' (Aangehaald in J. c. Hoekendijk: De wereldzending in oorlogstijd
1940-1944 (I946), p. 38) 2 C. van Heekeren: Batavia seint: 'Berlijn' (I967),
P.43. 3 Av., p. 21.
532

INTERNERINGEN
bouwde, naar hem genoemde fort te Ngawi (zie kaart V op pag. 47), die
van Midden-Java in een kamp te Ambarawa, ca. 40 km bezuiden Semarang,
die uit West-Java op het in de Baai van Batavia gelegen eilandje
Onrust. Vooral in het fort te Ngawi' en op Onrust waren de omstandigheden
primitief: de geïnterneerden kregen er weinig te eten, hadden geen
tafels, stoelen of eetgerei, moesten er op de grond slapen en werden er
onderworpen aan een hard regime. Artsen onder hen mochten zich niet
met zieken bezig houden. Op Onrust, waar de geïnterneerden ondergebracht
waren in uitgewoonde, van ongedierte wemelende, snikhete
quarantaine-barakken van har{j-gangers, werd één geïnterneerde, een
Duits-Joodse jongeman, die zich te dicht bij het prikkeldraad gewaagd
zou hebben, door een bewaker doodgeschoten; hier werden voorts de
meeste koffers welke geïnterneerden hadden kunnen meenemen, leeggeroofd.
Van Starkenborgh, verontrust door geruchten die hem omtrent de
wantoestanden op Onrust bereikt hadden, besloot eind mei een onaangekondigd
inspectiebezoek aan het eiland te brengen; hij werd door de
legercommandant, generaal Berenschot, de directeur van zijn kabinet, dr.
ldenburg, en de regeringsgemachtigde voor algemene zaken, dr. H. J.
Levelt, vergezeld. De gouverneur-generaal was tijdens die inspectie,
aldus een der geïnterneerden, 'ernstig en stil' en men hoorde hem zeggen:
'Maar zó gaat dat niet!'2 Jegens minister Welter in Londen uitte hij zich
anders: aan deze seinde hij dat zijn inspectie hem had aangetoond:
'lichamelijke verzorging en behuizing voldoende als eerste fase in afwachting
groot kampement') - in werkelijkheid was hij tot het besluit
gekomen dat Onrust moest worden ontruimd en dat ten spoedigste in
een hooggelegen en dus vrij koel gebied een geheel nieuw, behoorlijk
geoutilleerd interneringskamp in gebruik moest worden genomen. De
keuze viel op het terrein van een verlaten onderneming in het bovendal
van de rivier de Alas op Noord-Sumatra. Daar werden met grote snelheid
slaap- en eetbarakken opgetrokken alsmede een barak met badgelegenheid,
een keukenbarak en een hospitaal. Het terrein dat een oppervlakte
had van bijna 10 ha, werd met prikkeldraad en wachttorens omgeven (de
I De eerste groep die hier uit Soerabaja aankwam, was in de tropische hitte vervoerd
in een geblindeerde trein en had niets te eten of te drinken gekregen. Er bevond zich
onder de in Soerabaja opgepakten een Duits-Joodse arts, zeventig jaar oud, die in een
badjas uit zijn woning was gehaald en wie men zelfs niet de gelegenheid had gegeven,
zijn bril mee te nemen. 2 Aangehaald in C. van Heekeren: Batavia seint: 'Berlijn',
p. 41. 3 Telegram, I juni I940, van van Starkenborgh aan Welter, ARA, MK
(Londen), M 53, VII 1.
533

IN OORLOG MET DUITSLAND
drie hospitaalbarakken kwamen buiten die omheining te liggen) en
vervolgens werden de 'Duitsers' uit de detentie-oorden op Java en in de
Buitengewesten naar het nieuwe kamp overgebracht. Zij werden er
bewaakt door een versterkte compagnie van het Knil.
Iets 'op ons relaas vooruitlopend, vermelden wij hier dat de behandeling
van de in het Alasdal geïnterneerde, bijna acht-en-twintighonderd
'Duitsers' (van wiespoedig ruim driehonderd vrijgelaten werden") redelijk
was en bleef. De behuizing was voldoende, over het voedsel waren
er geen klachten, de medische zorg, nu goeddeels aan Duitse artsen en
specialisten toevertrouwd, was uitstekend, er waren in het kamp welvoorziene
cantines (alle geïnterneerden kregen per dag een dubbeltje
zakgeld en de vermogenden onder hen mochten ten laste van hun onder
beheer gesteld vermogen per week een rijksdaalder opnemen), er werden
toneelstukken opgevoerd en concerten gegeven. Felle Nazi's bleken er
onder de geïnterneerden maar weinig te zijn: een man of dertig, die in
een aparte, extra bewaakte barak werden ondergebracht. Had men de
overigen dan niet kunnen vrijlaten? Van Starkenborgh meende gedecideerd
dat zulks niet verantwoord zou zijn: de stemming onder de overige
Europeanen was zo fel anti-Duits dat menigeen van de Duitsers, keerde
hij in de samenleving terug, daar het mikpunt zou worden van tegen
hem gerichte acties. Verscheidene geïnterneerden kregen trouwens ook
in het kamp te merken hoe die stemming was. 'Ze waren', aldus C. van
Heekeren in zijn studie over deze interneringen, 'met Hollandse vrouwen
getrouwd en kregen plotseling bericht van hun echtscheiding' - die
eis, door hun echtgenote gesteld, was toegewezen zonder dat zij, de
'vijand', daarin gekend waren.'
*
Omstreeks achthonderd van de geïnterneerde Duitsers waren met Duitse
vrouwen gehuwd. Op Java werden ca. honderdvijftig van die vrouwen
die als overtuigde nationaal-socialisten genoteerd stonden en van wie
men niet anders verwachtte dan dat zij als spionnen zouden gaan optreden,
na enige tijd met hun kinderen opgepakt en in een kazerne te
1 Te weten: enkele Duitsers, vele ex-Oostenrijkers onder de Duitse staatsburgers en
voorts de Tsjechen en de al of niet statenloze Duitse Joden. 2 C. van Heekeren:
Batavia seint: 'Berlijn', P: 120.
534

DUITSE VROUWEN EN KINDEREN
Banjoebiroe (ruim 40 km bezuiden Semarang) opgesloten, waar vrouwelijke
leden van het Leger des Heils als bewaaksters optraden.
De vrouwen die op vrije voeten bleven, kregen het steeds moeilijker.
Verscheidenen waren hun woning uitgezet door huiseigenaren die eenvoudig
weigerden woonruimte aan Duitsers te verhuren - zij hadden bij
andere Duitse vrouwen hun intrek genomen. Allen kwamen in financiële
moeilijkheden te verkeren doordat de bezittingen van de mannen in
beslag waren genomen; bovendien gingen zich gevallen voordoen waarbij
vrouwen door andere Europeanen gemolesteerd werden. Het gouvernement
besloot toen, een aantal hotels (verscheidene daarvan waren
Duits bezit geweest) als z.g. beschermingskampen in te richten: er kwamen
vier van die 'kampen' op Java en twee op Sumatra; zij waren, aldus
van Heekeren, 'over het algemeen bepaald goed.' 1 In augustus '40 bevonden
zich ongeveer honderd Duitse vrouwen en een gelijk aantal
kinderen in die beschermingskampen, later werden er meer in opgenomen.
De meesten van deze vrouwen hadden al hun eigendommen
kunnen meenemen.
*
Het had van Starkenborgh moeite gekost om te bereiken dat de opgepakte
Duitsers humaan werden behandeld. 'Ik was er', verklaarde hij in '48 aan
de Enquêtecommissie,
'verontwaardigd over dat bepaalde orders, die ik in dit opzicht had gegeven,
langzaam werden uitgevoerd ... Er was bij de gehele Indische gemeenschap, ook
bij de ambtenaren, een sterke tegenzin om iets te doen voor de geïnterneerden
en gebrek aan begrip ... , waarom het goed was hen redelijk te behandelen.P
Die redelijke behandeling was in overeenstemming met Nederlandse
normen en bovendien volkenrechtelijk voorgeschreven - van Starkenborgh
wenste Duitsland geen aanleiding te geven tot gegronde klachten.
Die klachten bleven niet uit. De eerste berichten omtrent het interneren
van de Duitsers kwamen eind mei '40 in Berlijn binnen; zij waren
afkomstig van de Zwitserse consul te Batavia (Zwitserland trad na IQ mei
'40 in Indië namens de Duitse regering op) en van een klein groepje
I A.v., p. 90. 2 Getuige van Starkenborgh, Enq., dl. II c, p. 613.
535

IN OORLOG MET DUITSLAND
Duitse paleontologen die, door Australië als ongevaarlijke wetenschapsbeoefenaren
uitgewezen, begin april' 40 in Indië waren aangekomen, daar
op I I mei op Onrust opgesloten waren maar na tien dagen al gelegenheid
hadden gekregen, naar Japan te vertrekken. Wat over de toestanden op
Onrust in Berlijn bekend werd, wekte daar grote verontwaardiging.
Besloten werd, het Indische gouvernement onder druk te zetten: op 19
en 20 juli werd in bezet Nederland de eerste groep z.g.Indische gijzelaars
opgepakt: tweehonderdeen-en-dertig personen, bijna allen Indische verlofgangers,
die in aparte barakken in concentratiekampen in Duitsland
werden opgesloten, de mannen in Buchenwald, de vrouwen in Ravensbrück.
Het gevolg hiervan was dat het college van secretarissen-generaal,
de hoogste Nederlandse bestuursinstantie in bezet gebied, begin september
van Starkenborgh telegrafisch een lange lijst Duitse eisen voorlegde:
alle geïnterneerde Duitsers moesten Of op vrije voeten worden gesteld
Of de gelegenheid krijgen naar Duitsland terug te keren dan wel hun
intrek te nemen in een gezond bergoord, de Duitse consuls moesten weer
bewegingsvrijheid krijgen en het beheer over Duitse vermogens moest
worden opgeheven. .
Handelde het college van secretarissen-generaal louter onder Duitse
druk?
Bepaald niet. Bij het doorgeven van de Duitse eisen werd het o.m.
geleid door de overtuiging dat Duitsland de oorlog praktisch al had
gewonnen, dat Nederland zich bij de komende vredesonderhandelingen
zo onafhankelijk mogelijk moest opstellen en dat het wenselijk was dat
Indië niet in het kielzog van Engeland zou varen - dat de gouverneurgeneraal
dat laatste naliet, kon hij het duidelijkst aantonen door de Duitse
eisen in te willigen.
Van Starkenborgh dacht daar niet aan. Van minister Welter, die even
defaitistisch dacht als de meeste secretarissen-generaal, had hij in augustus
al twee verzoeken ontvangen om de Duitse geïnterneerden verlof te
geven, Indië te verlaten - hij had toen geantwoord dat hij weigerde, met
Duitsland onder druk te onderhandelen en dat hij een nadere regeling
pas in overweging zou nemen nadat eerst de groep der Indische gijzelaars
was vrijgelaten. Nu, in september, deed hij in antwoord op het uit bezet
N ederland ontvangen telegram aan Welter weten dat hij alle Duitse eisen
afwees maar wèl bereid was, de Duitse vrouwen, voorzover niet gevaarlijk
geacht, mèt hun kinderen verlof te geven, Indië te verlaten. Die
concessie werd door de Zwitserse autoriteiten aan Berlijn doorgegeven.
Inmiddels hadden de secretarissen-generaal het voornemen opgevat
om van Starkenborgh voor hun visie te winnen door, met medewerking
536

DE MISSIE JONGEJAN - BOERSTRA
van Duitsland, twee in Indië goed bekende Nederlanders uit bezet gebied
naar Indië te laten gaan: mr. W. G. F. Jongejan, die in Indië voorzitter
van het Algemeen Syndicaat van Suikerfabrikanten was geweest voordat
hij in Den Haag voorzitter van de Ondernemersraad voor Nederlands-
Indië was geworden, en luitenant-generaal b.d. M. Boerstra, oud-commandant
van het Knil. Die twee die via Berlijn naar Tokio zouden reizen
en vandaar Indië hoopten te bereiken, verlieten Den Haag op 7 oktober
- toen zij er in de trein stapten, hadden zij al het bericht vernomen dat
in de vroege ochtend van die dag de tweede groep Indische gijzelaars
was opgepakt: honderdzestien mannen, onder hen vele vooraanstaanden
uit de Nederlandse samenleving.
Jongejan en Boerstra (wij beschreven hun missie uitvoerig in deel 4
van ons werk') kwamen op 14 november in Tokio aan en spraken er met
de Nederlandse gezant, generaal Pabst. Zij schreven er een lang memorandurn-
dat begin december door een koerier meegenomen werd naar
Batavia. In het stuk werd bepleit dat van Starkenborgh vóoral rekening
zou houden met een compromisvrede in Europa. 'Het is onze taak', aldus
de twee afgezanten van de secretarissen-generaal (die in feite tevens
afgezanten van de Duitsers waren),
'er voor te zorgen, dat ook in het geval dat Duitsland op het continent het
overwicht behoudt, voor een onafhankelijk Nederland, in dat raam van Duitse
zeggenschap in bepaalde aangelegenheden", de sfeer zo gunstig mogelijk, althans
niet nodeloos ongunstig is.
Tot het scheppen van deze sfeer kan in belangrijke mate medewerken het ...
belang van Nederlands-Indië voor het 'nieuwe Europa' (economisch, historisch,
cultureel, strategisch, ras) tezamen met de ook aan Duitse zijde heersende overtuiging
dat men Nederland nodig heeft om Indië te behouden' -
te behouden voor het 'nieuwe Europa' (hetgeen een voor Japan onaanvaardbare
doelstelling was).
Jongejan en Boerstra konden Indië niet bereiken. Van Starkenborgh
meende wèl dat met hen overleg diende te worden gepleegd, maar niet
in Indië. Hij wilde de directeur van zijn kabinet, dr. Idenburg, naar Manila
zenden en tegen een bespreking aldaar had, mits het louter een informatief
karakter zou dragen, het kabinet te Londen geen bezwaar - wie er
wèl bezwaar tegen hadden, waren de ambassadeurs van Engeland en van
1 N.l. in de gelijknamige paragraaf van hoofdstuk 8. 2 Tekst: Enq., dl. II b,
p. 300-03. 3 Er zou dus van een 'onafhankelijk Nederland' geen sprake zijn.
537

IN OORLOG MET DUITSLAND
de Verenigde Staten in Tokio; Jongejan en Boerstra, de twee pleitbezorgers
van het 'nieuwe Europa', kregen geen visum voor de Philippijnen.
Zij ontmoetten vervolgens Idenburg en een lid van de Algemene Rekenkamer,
J. Ramaer, begin januari '41 in het door de Japanners bezette
Sjanghai, waar Idenburg hun meedeelde dat de gouverneur-generaal niet
verder wilde gaan dan hij al had aangeboden: hij was bereid, de ongevaarlijk
geachte Duitse vrouwen verlof te geven met hun kinderen Indië
te verlaten.
In maart en april kwam er wijziging in van Starkenborghs opvattingen.
Zijn denkbeeld werd nu dat de geïnterneerde mannen Indië zouden
. mogen verlaten, maar Duitsland zou dan een tegenprestatie moeten
leveren die voor Indië van groot belang was en, naar van Starkenborgh
meende, daar de weerstanden tegen zijn concessie zouden doen verdwijnen:
Duitsland zou aan een aantal Nederlanders (officieren van het Knil
en BB-ambtenaren die zich op 10 mei '40 in Nederland hadden bevonden,
en allerlei wetenschapsbeoefenaren) verlof moeten geven naar Indië
te gaan. Dit denkbeeld werd eind april door de ministers Welter en van
Kleffens, die toen in Indië op bezoek waren (daar komen wij nog op
terug), aan de overige ministers in Londen voorgelegd en door dezen
unaniem verworpen. Er geschiedde derhalve niet méér dan dat van
Starkenborghs eerste concessie geëffectueerd werd: nadat eerst ruim
honderd vrouwen en ruim zeventig kinderen Indië in kleine transporten
hadden kunnen verlaten", volgde een grote groep begin juli: driehonderdnegentig
vrouwen en driehonderdzestig kinderen": dezen mochten
de meest waardevolle delen van hun bagage niet meenemen. Trouwens,
het Europese deel van de samenleving was, aldus later van Starkenborgh,
'erg boos dat die vrouwen weggingen ... Die wijfjesratten, zoals die
vrouwen genoemd werden, zouden, eenmaal buiten Indië, ons een
slechte reputatie geven.' 3
Enkele honderden Duitse vrouwen en kinderen bleven in Indië achter:
'vrouwen', schrijft van Heekeren,
'die met Duitse Joden waren getrouwd, Joodse vrouwen die met Duitsers waren
getrouwd, vrouwen die anti-nationaal-socialistisch waren, Nederlandse vrouwen
die met Duitsers waren getrouwd, vrouwen die bang waren voor de gecornpli-
1 Het Duitse consulaatspersoneel, geïnterneerd in een hotel op Java, had in oktober
'40 scheep kunnen gaan naar Bangkok. 2 Omdat de Wehrmacht op 22 juni '4I de
Sowjet-Unie had aangevallen, konden deze vrouwen en kinderen Duitsland niet meer
bereiken; zij bleven in China en Japan. 3 Getuige van Starkenborgh, Enq., dl. II c,
P·6I4·

EEN DEEL VAN DE DUITSE VROUWEN VRIJGELATEN
ceerde terugreis, vrouwen die er tegenop zagen om tijdens de oorlog in Duitsland
te zitten, en er waren er ook ... die verwachtten dat hun mannen al gauw uit de
kampen zouden terugkomen.' 1
Een deel van deze vrouwen kwam (naar wij aannemen: samen met de
gevaarlijk geachten) in interneringskampen terecht of bleef daar: er was
op Java een kamp in Ambarawa, niet ver van Banjoebiroe, op Sumatra
een bij Fort de Koek (zie kaart VI op pag. 62). Daar werden die vrouwen
(en hun kinderen) in '42 door de Japanners in vrijheid gesteld.
*
Eerder vermeldden wij dat in mei '40 in Indië niet alleen 'Duitsers' maar
ook 'NSB'ers' ter internering werden opgepakt, en dat begrip 'NSB'ers'
hebben wij eveneens tussen aanhalingstekens geplaatst: niet allen die
gearresteerd werden, waren lid van de NSB of zelfs maar sympathisant
met deze beweging.
Op 10 mei '40 was van Starkenborghs besluit van de çde gepubliceerd
waarbij de NSB tot een voor gouvernementsdienaren verboden vereniging
was verklaard. Zodra bericht was dat Duitsland Nederland had
aangevallen, ging dat velen niet ver genoeg. In Bandoeng werd nog op
de rode het kringhuis van de NSB door jeugdige Europeanen bestormd
en hier werden vijftien NSB'ers, onder wie de redacteuren van het
NSB-weekblad Het Licht, gearresteerd. Ook in Semarang en Soerabaja
vonden arrestaties plaats. In Batavia begonnen zij op de r rde: acht
arrestaties, maar toen een spreker van de Nirom, reagerend op de berichten
uit Nederland, alle luisteraars had aangeraden verdachte personen bij
de autoriteiten van politie en leger aan te geven, was het hek van de dam.
Ook in Indië leidde de Vijfde Colonne-paniek tot absurde geruchten (de
waterleiding zou vergiftigd zijn en de Vijfde Colonnisten zouden talrijke
geheime zenders hebben gebouwd) en niet minder absurde publicaties.
Zo berichtte het Bataviaas Nieuwsblad op 18 mei (het bericht werd in
andere dagbladen overgenomen) dat bij een gearresteerde instructeur van
een politieschool op Java een lijst was gevonden met de namen van meer
dan honderd andere Nederlanders, onder wie drie bestuursambtenaren,
die 'dadelijk na de Duitse bezetting moesten worden gefusilleerd' - het
1 C. van Heekeren: Batavia seint: 'Berlijn', p. 93.
539

IN OORLOG MET DUITSLAND
bericht gaf de Indische Courant drie dagen later als commentaar in de pen,
'dat er sprake moet zijn geweest van een komplot om zich hier, tezamen
met de Duitsers, meester te maken van dit land.' Bekend was toen al dat
sommige NSB'ers haastig voor het lidmaatschap hadden bedankt, maar
daarbij was, aldus een in Het Ochtendblad van Nederlands-Indië (19 mei)
opgenomen ingezonden stuk,
'instructie nummer zoveel van het hoofdkwartier opgevolgd. Men lette op alle
correspondentie, ook van kinderen. Men lette op onschuldige voorwerpen als
speelgoed, op boeken, bedienden, bestellingen van en voor z.g. 'gewezen'
NSB'ers en pro-Duitse elementen. Men geve die bestellingen niet door dan in
gewijzigde vorm om eventueel in die bestellingen verwerkte codes in de vorm van
samenhang tussen lettertekens teniet te doen.'
In de sfeer van achterdocht, door deze en dergelijke publicaties aangewakkerd,
breidde het aantal arrestaties zich uit. Sommige BB-ambtenaren
hielden daarbij althans in zoverre maat dat zij slechts personen
lieten oppakken die zich inderdaad als overtuigde NSB'ers hadden ontpopt',
maar anderen gingen veel verder en, aldus later majoor J. van
Baarsel, de laatste commandant van het fort-van den Bosch te Ngawi,
dat als interneringsoord van 'NSB'ers' in gebruik bleef, 'in enkele gevallen
had men van de gelegenheid gebruik gemaakt om zich te ontdoen
van personen die, hoewel in het geheel geen NSB'er, als lastig en
recalcitrant bekend stonden en nogal eens met het BB overhoop lagen.' 2
Gearresteerd werden niet alleen mannen maar, van 19 mei af, ook
vrouwen. Voorts werd op 18 mei de procureur-generaal mr. H. Marcella,
die van sympathieën voor de NSB verdacht werd, uit zijn functie ont-
1 Een van de assistent-residenten van Oost-Java gaf aan de gouverneur van Oost-Java
wel de namen op van de NSB'ers die voor internering in aanmerking kwamen, maar
liet hen pas na twee-en-een halve week oppakken op instructie van hogerhand. Dit
talmen werd enige tijd later gekritiseerd in de Indische Courant. Wat volgde toonde
aan hoe overgevoelig het gouvernement was voor alle kritiek. Van 'ondermijning van
het gezag' beschuldigd, werd de hoofdredacteur van de Indische Courant, algemeen
bekend als een bezadigd journalist, in december '40 door de Raad van Justitie te
Soerabaja tot twee maanden gevangenisstraf veroordeeld. Het vonnis werd in april
'41 door het Hooggerechtshof bekrachtigd. Vervolgens zetten niet minder dan tienduizend
Europeanen hun handtekening onder een gratieverzoek, voorgelegd aan van
Starkenborgh - deze wijzigde de straf: twee maanden voorwaardelijk met een proeftijd
van een jaar. ,2 J. van Baarse!: 'Het NSB-interneringskamp te Ngawi' (z.j.),
p. 22 (IC, 81 357).
54°

LOT DER OPGEPAKTE 'NSB'E~S'
heven (mr. A. S. Block volgde hem op).' Volgens een der gearresteerden
(hij beweerde opgepakt te zijn omdat een buurman hem op 13 mei op
het bericht van de aankomst van de koningin in Engeland had horen
reageren met de woorden: 'Nu komen de Moffen en neemt de koningin
de benen!') zou van alle gearresteerden 'ongeveer 60 % geen lid of
donateur van de NSB zijn geweest" - buren konden buren, aan wie ze
een hekel hadden, aanbrengen ... Er zijn trouwens ook NSB'ers toen
'vergeten'. Niet alle NSB'ers werden geïnterneerd.'3
Er werden in totaal twee-en-dertig 'NSB'sters' gearresteerd; zij werden
met hun kinderen aanvankelijk gedetineerd in de kazerne van
Banjoebiroe waar ook de als potentiële spionnen beschouwde Duitse
vrouwen met hun kinderen ondergebracht waren, later in een groot huis
te Salatiga, niet ver van Ban:joebiroe.
Hoeveel mannelijke 'NSB'ers' in totaalopgepakt werden, is niet
bekend - het zijn er vermoedelijk meer dan vijfhonderd geweest. Aangezien
de Indische NSB eind '39, gelijk eerder weergegeven, ruim
zeventienhonderd leden en ruim duizend sympathisanten had geteld,
bleef dus een groot deel van die leden en syrnpathisanten op vrije voeten.
Dezen kregen het veelal moeilijk. Van diegenen van wie bekend was dat
zij volgeling van Mussert waren, werden velen ontslagen - het ontslag
uit gouvernementsdienst vond oneervol plaats en met verlies van pensioenrechten.
Moeilijk kregen het ook de gezinnen van de opgepakte mannen. De
vermogens dier mannen waren in beslag genomen; 'de vrouwen van de
geïnterneerden', aldus een rapport dat eenjaar later de NSB in Nederland
bereikte",
'moeten eenmaal per maand een lijst indienen van de uitgaven die zij denken
de lopende maand te moeten doen. Indien de betreffende ambtenaar in een goed
humeur is, krijgen de vrouwen over het algemeen wel de gevraagde strikt nodige
1 Marcella's echtgenote, lid van de NSB, werd geïnterneerd - hij zelf poogde vergeefs
in Zuid-Afrika werk te vinden; naar Indië teruggekeerd, overleed hij daar eind '40.
2 Volgens majoor van Baarsel 'bestond zeker meer dan 80% uit oprechte Nederlanders.'
(J. van Baarse!: 'Het NSB-interneringskamp te Ngawi', p. 30) 3 J. E. Stulemeyer
in Kamptoestanden in Nederlands Oost-Indië ell Suriname 1940-1946 (1978),
p.6. 4 Het was gebaseerd op de mededelingen van de echtgenote van een pro-Duitse
Zwitser die in mei '40 gearresteerd was maar door bemiddeling van de Zwitserse
autoriteiten in augustus Indië had kunnen verlaten; waarna hij met zijn vrouw via
Japan en de Sowjet-Unie naar Zwitserland was gereisd. Dat de vrouwen der geïnterneerden
met de genoemde bedragen 'naar de karnpong gejaagd' werden, was hogelijk
overtrokken.
541

IN OORLOG MET DUITSLAND
uitgaven, indien echter de ambtenaar in een boze bui is, dan mankeert daar nogal
eens wat aan. Is het vermogen verteerd en successievelijk alles verkocht, dan krijgt
de vrouw per maand van het gouvernement een uitkering van f 36, terwijl voor
elk kind een bedrag van f ro uitgekeerd wordt ... Dit komt ongeveer overeen
met de levensstandaard van de armste Indo ... Dit is het jagen van de mensen
naar de kampong.' 1
Dat bij het oppakken van de 'NSB'ers' in Indië in mei '40 angst een
rol heeft gespeeld, is duidelijk; eveneens, dat er sprake is geweest van
grove willekeur. Men nam maatregelen tegen een Vijfde Colonne die in
werkelijkheid niet bestond. Dat laatste werd ook aan het gouvernement
duidelijk. Van Starkenborgh liet de nieuwe procureur-generaal mr. Block
een grondig onderzoek instellen in de archiefstukken van de Indische
NSB die in Bandoeng en elders in beslag waren genomen - men trof er
de bewijzen in aan dat van' 34 af grote bedragen aan de NSB in Nederland
waren overgemaakt, maar van een samenzwering bleek niets. Het onderzoek
nam veel tijd in beslag ('het heeft veel langer geduurd dan mijn
wens was', zei van Starkenborgh later") - pas in april '4I legde dr. Levelt, de
regeringsgemachtigde voor algemene zaken, in de Volksraad de verklaring
af datvan de zijde der NSB'ers geen spoor van verraad was ontdekt.
Die verklaring werd, aldus een Nederlandse predikant die van nabij
de nood had aanschouwd waarin veel gezinnen van NSB'ers waren
komen te verkeren, in de Europese dagbladen 'weggemoffeld of zelfs
verzwegen'? - ze paste namelijk niet in het beeld dat die dagbladen in
mei '40 hadden geprojecteerd en sindsdien waren blijven projecteren. Bij
dat laatste speelde de berichtgeving uit Londen een bepalende rol: berichtgeving
eerst over de verraderlijke rol die NSB'ers als helpers van de
Wehrmacht gespeeld zouden hebben, berichtgeving vervolgens over de
reële diensten welke de NSB aan het Reichskommissariat bewees. Het
hevigst tegen de NSB en de NSB'ers toornden die bladen die, zoals
ZentgraaffsJava-Bode en het Algemeen Indisch Dagblad, in het midden van
de jaren '30 een grote sympathie voor de NSB aan de dag hadden gelegd,
maar andere bladen lieten zich evenmin onbetuigd. De Nieuwe Dag
bepleitte in december '40 een Bijltjesdag waarna de lijken van de 'schoeljes'
in het water geworpen zouden worden, 'het zaljammer zijn van onze
1 'Rapport betreffende de behandeling van de geïnterneerden in Nederlands-Indië'
(5 mei 1941) (NSB, 191). 2 Getuige van Starkenborgh, Enq., dl. II c, p. 612. 3 Brief,
april 1941, van P. A Tichelaar aan A. S. Block in Kamptoestanden in Nederlands Oost-Indië
en Suriname 194°-1946, p. 48.
542

ANIMOSITEIT JEGENS DE 'NSB'ERS'
mooie grachten, maar deze kadavers te begraven in dezelfde aarde waarin
onze soldaten rusten, dat gaat toch ook niet' I, en enkele weken later werd
in Het Bataviaas Nieuwsblad in een ingezonden stuk voor 'de bloedhonden
van het verderfelijke wezen Musser!' 'een kogel te goed' geacht, 'een
strop aan de boom is beter.'? Toen de kapitein van de generale staf
S. H. Spoor, die in maart '41 bij een bezoek aan Ngawi geconstateerd
had met hoeveel willekeur de daar gedetineerden waren opgepakt, in
april in het Algemeen Indisch Dagblad bepleitte dat men een geleidelijke
terugkeer van de NSB'ers in de maatschappij mogelijk zou maken, kreeg
hij van een groot deel van de andere bladen felle aanvallen te verduren
en enkele maanden later, in september '41, ontstond grote verontwaardiging
jegens dr. Idenburg, de directeur van van Starkenborghs kabinet,
toen bekend werd dat hij een nacht huisvesting had verleend aan de
echtgenote van een vooraanstaande NSB'er - de man, die op sterven lag
en met wie Idenburg vroeger bevriend was geweest, was een uur voor
zijn overlijden uit detentie ontslagen en zijn weduwe, een Belgische van
geboorte, had verlof gekregen, uit het interneringsoord voor vrouwen
naar Batavia te gaan teneinde zijn begrafenis bij te wonen. Het werd een
groot schandaal: de pers wijdde er hoofdartikelen aan en de kring-
Bandoeng van de Vaderlandse Club nam een motie aan waarin Idenburgs
gedrag in felle bewoordingen werd gelaakt.
Het gevolg van al deze tegen NSB'ers gerichte animositeit was dat
diegenen die uit hun detentie ontslagen werden, grote moeilijkheden
bleven ondervinden. Er was in het najaar van '40 een commissie van drie
juristen benoemd teneinde over eventuele vrijlatingen advies uit te
brengen - het parket van de procureur-generaal trok zich van die adviezen
zo weinig aan dat de drie juristen ontheffing uit hun functie vroegen. Pas
in mei '41 konden enkele gedetineerden Ngawi verlaten en in september
volgde een twintigtal anderen. Het gouvernement had inmiddels de pers
een lijst laten publiceren met de namen van de vierhonderdtwee-enzeventig
gedetineerden die zich toen in Ngawi bevonden - van elke
vrijgelatene was dus in ruime kring bekend dat hij gedetineerd was
geweest. Een van de twintig vrijgelatenen kwam bij de commandant van
Ngawi, majoor van Baarsel, zijn beklag doen:
'De buren wilden niks meer met hem te maken hebben. Ook oude kennissen
niet. Door kinderen op straat werd hij nageschreeuwd en uitgescholden ... Hij
I De Nieuwe Dag, 23 dec. I940, aangehaald a.v., p. 45. 2 Bataviaas Nieuwsblad,
7 jan. I94I, a.v.
543

IN OORLOG MET DUITSLAND
besloot zijn verhaal met de woorden: 'Als het niet was om mijn vrouw, zou ik
zeggen: majoor, neemt u mij maar weer op in het interneringskamp, ... buiten
het kamp is de toestand voor ons onhoudbaar." 1
*
De geïnterneerden hadden in Ngawi een ongemakkelijk bestaan: het fort
verkeerde in verwaarloosde toestand en aanvankelijk leden zij honger.
Zij kregen na enige tijd de normale Knil-rantsoenen. Niet dat dat de
algemene stemming verbeterde! Vele gedetineerden waren op losse
gronden opgepakt - maand na maand verstreek en geen enkel justitieel
verhoor vond plaats. Er groeide in het fort een sfeer van grote verbittering,
waarop enkele overtuigde nationaal-socialisten inhaakten: zij
maakten zich meester van de kampleiding en bevorderden dat de gehele
groep zich steeds recalcitranter ging gedragen. Overal in het kamp zag
men het teken van de wolfsangel (een van de symbolen van de NSB) of
zelfs het hakenkruis. De ene commandant na de andere bleek niet in staat,
gehoorzaamheid af te dwingen - van belang was daarbij ook dat het fort
bewaakt werd door oudere Javaanse militairen: gepensioneerde leden
van het Legioen van de Mangkoenegoro. Die bewaking door Javanen
werd door de meeste gedetineerden -alsvernederend ervaren en de
bewakers zelf brachten het niet op om, als dat nodig was, met kracht
tegen hen op te treden: de gedetineerden waren immers Europeanen en
onder dezen bevonden zich militairen-van-naam als oud-majoor Rhemrev,
drager van de Militaire Willemsorde'', en kapitein Becking, die in
'26 de PKI-opstand in Bantam had bedwongen.
Vluchten uit het kamp was moeilijk, maar het lukte in februari '41 aan
drie gedetineerden; zij werden spoedig in Batavia gearresteerd. Enige tijd
later bleek, dat de fanatieke elementen onder de gedetineerden het
voornemen koesterden om zich van het fort meester te maken en later
in '41 stichtten dezen brand. Toen de brandweer het fort binnenkwam
om de brand te blussen, werden enkele slangen doorgesneden en van de
verwarring maakten twaalf gedetineerden gebruik om te vluchten (ook
zij werden spoedig opgespoord en weer naar het fort teruggebracht). Over
dit gebeuren, waarbij de bewakers niet op de ontsnappende Europeanen
1 J. van Baarse!: 'Het NSB-interneringskamp te Ngawi', p. 61. 2 De majoor, gearresteerd
in de meidagen van' 40, was toen op last van de legerautoriteiten vrijgelaten
maar nadien opnieuwopgepakt.
544

HET INTERNERINGSOORD NGAWI
hadden durven vuren, verschenen verontwaardigde hoofdartikelen in de
Europese pers. De legerleiding nam toen twee maatregelen: aan de
oudgedienden van het Legioen van de Mangkoenegoro werden Knilmilitairen
toegevoegd en er werd een doortastende nieuwe commandant
benoemd, majoor van Baarsel. Deze was de eerste commandant die
bereikte dat de gedetineerden zich gedisciplineerd gingen gedragen.
Daartoe droeg bij dat mr. Block veertien gedetineerden die voor de
brandstichting verantwoordelijk geacht werden, naar de gevangenis in
Cheribon liet overbrengen en dat majoor van Baarsel de fanatieksten
onder de overigen, een honderdtal, onderbracht in enkele zwaarbewaakte
barakken buiten het fort.
De majoor was, gelijk al weergegeven, van mening dat de internering
van de meesten op losse gronden berustte - het had dan ook zijn
instemming dat in oktober '41 besloten werd, een aantal mannen in de
gelegenheid te stellen, zich in Salatiga bij hun vrouwen kinderen te
voegen.
Wat met de gedetineerden in de maanden van de Japanse invasie is
geschied, komt later aan de orde.
Oorlogseconomie
Uit het voorafgaande bleek reeds dat het gouvernement van mei '40 af
de vc;rmogens van de geïnterneerde 'Duitsers' en 'NSB'ers' onder beheer
stelde. Wat de totaalwaarde van die vermogens was, weten wij niet - in
'40 was een Duitse schatting dat het Rijksduitse vermogen alléén een
waarde vertegenwoordigde van ca.f 70 mln; behalve de achttien schepen
behoorden daartoe o.m. enkele plantages, een brouwerij, een zeepfabriek
en verschillende hotels. Van Mooks departement van economische zaken
liet hierover alsmede over de zakelijke vermogens van 'NSB'ers' beheerders
benoemen - de particuliere eigendommen van de leden van beide
groepen werden in beheer gegeven bij de onder Justitie ressorterende
Wees- en Boedelkamers.'
De organisatie van de beheerstoewijzingen was slechts één van de vele
1 Dit waren oude, al in de Compagniestijd bestaande colleges welke o.m. de voogdij
over wezen konden uitoefenen en het beheer voeren over de vermogens van wezen
en over onbeheerde nalatenschappen; zij kregen tevens bij faillissementen de functie
van curator.
545

·IN OORLOG MET DUITSLAND
nieuwe taken die het gouvernement ter hand moest nemen nadat de
oorlogstoestand met Duitsland was ingetreden. Uit die oorlogstoestand
en uit de evidente dreiging van een uitbreiding van de oorlog naar
Zuidoost-Azië vloeide voort dat in de gehele economie de belangen van
de defensie voorop kwamen te staan. Nog in mei '40 werd gelast dat alle
ingezetenen, behalve de inheemsen, de gouden munten en het ongemunte
goud dat zij in eigendom hadden (gouden sieraden dus niet)
moesten inleveren '; voorts, dat allen, inheemsen inbegrepen, hun effecten
moesten inleveren: die werden opgeborgen in een te Bandoeng
gebouwde speciale kluis. Dit waren voorzorgsmaatregelen: het gouvernemont
wilde, als het handelsverkeer niet voldoende buitenlandse betaalmiddelen
(deviezen) opleverde, over dat goud en die effecten kunnen
beschikken.
De vrije beschikking over deviezen kwam te vervallen. Het gouvernement
stelde een Nederlands-Indisch Deviezeninstituut en een, door
de Javase Bank beheerd, Nederlands-Indisch Deviezenfonds in - wie
voortaan betalingen in het buitenland te doen had, had verlof van het
instituut nodig en ontvangen deviezen kwamen in het fonds terecht.
Dan werd de aflevering van allerlei goederen die voor de wapenindustrie
of voor het economisch leven in het algemeen van belang waren,
door Economische Zaken onder controle gesteld en die controle werd
gekoppeld aan prijsbeheersing en aan controle op de in- en uitvoer. In
dat kader werd door een, ook alweer nieuw ingesteld, Voedingsmiddelenfonds
een grote reservevoorraad rijst opgebouwd, zulks met medewerking
van de eigenaren der rijstpellerijen - de meesten van hen waren
Indische Chinezen.
Het gouvernement had voorts veel bemoeienissen met het aan mogelijke
Duitse controle (controle via bezet Nederland) onttrekken van
Nederlandse ondernemingen en met het tegengaan van economische
relaties met Duitsland of met de door Duitsland bezette landen. Analoog
aan een in Londen daartoe door de regering opgerichte commissie kwam
in Indië een Commissie voor het rechtsverkeer in oorlogstijd tot stand
- deze, de Corvo-Batavia, keurde nog in '40 de zetelverplaatsingen goed
van bijna 500 oorspronkelijk in Nederland gevestigde ondernemingen,
voorzag in bijna 300 vertegenwoordigingen en benoemde in bijna 600
gevallen beheerders over in beslag genomen eigendommen. Dit actieve
optreden van het gouvernement, waaruit voor de betrokkenen belangrij-
! Men kreeg de (lagere) nominale waarde uitbetaald: f Ia dus voor een gouden tientje,
enz.

HET HANDELSPATROON GEWIJZIGD
ke nieuwe verantwoordelijkheden en nieuwe taken voortvloeiden, was
vooral van betekenis in zijn effect op de Amerikaanse autoriteiten: deze,
die de neiging hadden om het begrip 'vijandelijk eigendom' ruim te
interpreteren, lieten de Indische vermogens in de Verenigde Staten,
bijvoorbeeld de tegoeden van in Indië gevestigde ondernemingen, met
rust omdat zij wisten dat Nederlands-Indië volledig en effectief deelnam
aan de blokkade van Duitsland.
Aan de nieuwe verhoudingen die waren ontstaan, moest het Indische
economische leven voorzover op het buitenland gericht, zich aanpassen.
Het deed dat met grote snelheid. Dat gold in het bijzonder voor de
uitvoer. Toen Duitsland West-Europa had bezet, was Indië van bijna een'
derde van zijn normale uitvoermogelijkheden beroofd - het vond compensatie
door stijging van de uitvoer naar Engeland en de landen van het
Empire, aanvankelijk ook naar Japan, maar vooral naar de Verenigde
Staten. Zij hadden in '38 uit Indië goederen ingevoerd ter waarde van ca.
$ 100 mln - door grote aankopen vooral van rubber en tin steeg dat
bedrag in '40 tot $ 200 mln, in '41 zelfs tot $ 350 mln. Het Indische
gouvernement beschikte dus via het Deviezenfonds over voldoende
dollars om in de Verenigde Staten militaire orders te plaatsen - die orders
hadden begin '42 een waarde van $ 262 mln en daarvan was toen al bijna
80 % ($ 202 mln) betaald. Door de stijging van de uitvoer naar Amerika
had het Indische gouvernement geen beroep hoeven te doen op het
ingeleverde goud en de ingeleverde effecten.
Dat een groot deel van de export naar Amerika ging, betekende óók
dat veel scheepvaartmaatschappijen'nieuwe routes moesten kiezen. Eenen-dertig
vrachtschepen vonden emplooi in een lijn naar New York,
veertien in een naar Amerikaanse havens aan de Stille Oceaan. Op die
havens voer ook een deel van de vier-en-dertig Nederlands-Indische
tankers. Daarnaast waren er de traditionele verbindingen met andere
landen, waaronder Engeland, Afrika, Zuid-Amerika, Thailand, China en
Japan en tenslotte die in de archipel-zelf, door de KPM onderhouden
met honderdacht-en-twintig schepen.
Alle schepen, in totaal meer dan tweehonderdtwintig, volgden ten
aanzien van hun routes de aanwijzingen van een nieuw bureau: het
Bureau Handelsbescherming, dat tot het departement van marine behoorde';
als men vermoedde of wist dat zich ergens in de Indische
wateren of op de oceanen Duitse oorlogsschepen bevonden (die waren
I Het bureau was aanvankelijk deel van de marinestaf en werd injuni '40 als Afdeling
Handelsbescherming een afdeling van het departement van marine.
547

IN OORLOG MET DUITSLAND
menigmaal als koopvaarder gecamoufleerd), dan moest natuurlijk voorkomen
worden dat de vijand slachtoffers maakte onder de in, uit of naar
Indië varende schepen.' Het Bureau Handelsbescherming, dat nauw
samenwerkte met Britse en Australische marine-autoriteiten, had eigen
vertegenwoordigers in negen belangrijke havens in de archipel, in Singapore
en in dertien havens aan de Indische en Stille Oceaan.
Van de grote passagiersschepen van de Stoomvaart. Maatschappij Nederland
en de Rotterdamse Lloyd werden er acht aan de Britten verhuurd
om samen met de twee grootste schepen van de KPM als troepentransportschip
te worden gebruikt. Het modernste passagiersschip van de
Stoomvaart Maatschappij Nederland, de ruim 20000 ton metende
'Oranje', werd tot hospitaalschip verbouwd en aan Australië aangeboden.'
*
Al deze nieuwe bemoeienissen van het gouvernement vergden geld
- vooral was er ook geld nodig voor de versterking van de defensie. De
gewone en buitengewone uitgaven van het gouvernement waren in 1939
op een totaal van f 542 mln begroot; dat totaal steeg in '40 tot f 616 mln;
in '41 'tot f 941 mln" - voor '42 was f 658 mln begroot. Van die totalen
beliepen de voor de defensie begrote bedragen in '39 f 142 mln, in '40
f 278 mln, in '41 f 537 mln, in '42 274 mln. Dit betekende dat het
percentage van de defensie-uitgaven, ruim 26 in '39, in '41 was gestegen
tot 57 - die stijging was vooral gevolg geweest van de bestellingen in
de Verenigde Staten. Die werden geboekt onder de buitengewone uitgaven:
f 41 mln in '39, f 152 mln in '40, f 363 mln in '41, f II3 mln in
'42. Daarbij maken wij twee opmerkingen: de eerste is dat de buitengewone
uitgaven in '40 en '41 samen, f 515 mln, ongeveer gelijk waren aan
het totaal van de in Amerika betaalde bestellingen, $ 202 mln, de tweede
lOver de operaties die de Koninklijke Marine en de Marineluchtvaartdienst terzake
ondernamen, zullen wij schrijven in hoofdstuk I I. 2 Een van de motieven daartoe
was de hoop dat het kostbare schip dat als hospitaalschip onder de bescherming van
het Internationale Rode Kruis zou varen, behouden zou blijven. Die hoop ging in
vervulling. De 'Oranje' heeft met zijn medische staf van uit Indië afkomstige specialisten
en verpleegkundigen in totaal 41 reizen gemaakt en daarbij meer dan tweeen-dertigduizend
gewonden vervoerd. 3 Doordat het defensie-uitvoerrecht verlengd
werd en de tarieven van de inkomens-, vermogens- en vennootschapsbelasting
worden verhoogd, bleef het geraamde begrotingstekort in '41 beperkt tot f 94 mln.

GO UVER NEMENTS FIN AN C IËN
dat het gouvernement in '41 meende, het grootste deel van de bestellingen
te hebben geplaatst waarvan de marine en het Knil een goed gebruik
konden maken - vandaar dat voor de aankopen in '42 een bedrag werd
geraamd dat nog niet een derde was van dat voor '41.
Doordat het gouvernement ook in Indië veel meer geld ging uitgeven
en doordat de economische activiteit in het algemeen toenam, nam ook
de geldcirculatie toe: van f 360 mln begin mei '40 (Nederlandse guldens)
tot f 610 mln ten tijde van de capitulatie van Nederlands-Indië (Nederlands-Indische
guldens, want het gouvernement had kort na de Meidagen
de Indische gulden losgekoppeld van de Nederlandse). Die f 610 mln
bestond voor ca. twee-derde uit door de Javase Bank uitgegeven bankbilj
etten, voor ca. een-achtste uit muntbilj etten. Er was door de groeiende
geldcirculatie een tekort aan zilveren munten ontstaan - nieuwe, sinds
juni '40 besteld in de Verenigde Staten, waar zij aangemunt werden,
bereikten Indië nog in '41 en waren vooral veel inheemsen welkom. Al
in '40 tekende zich namelijk hier en daar op Java en in de Buitengewesten
onder de inheemsen nog iets sterker dan 'gewoonlijk de neiging af,
papiergeld, d.w.z. bank- en muntbiljetten, in te wisselen tegen zilveren
munten - zij moesten nu bij particuliere wisselaars bij inlevering van
bijvoorbeeld een bankbiljet van f 10 genoegen nemen met acht zilveren
guldens. Het vertrouwen in het papiergeld, d.w.z. in de soliditeit van de
Javase Bank en van het gouvernement, was bij die inheemsen dus ietwat
aangetast - zilver bood meer zekerheid. Daarom was het duurder.
*
Wij zijn in het voorafgaande kort geweest over de snelle wijze waarop
Indië zich op economisch gebied na mei '40 aan de gewijzigde omstandigheden
heeft aangepast. Daarbij willen wij nu onderstrepen dat het feit
dat de begrotingsuitgaven in twee jaar tijd (van '39 op '41) met bijna
74 % stegen, dat de begrote buitengewone defensie-uitgaven zelfs haast
vernegenvoudigd werden en dat desondanks het begrotingstekort binnen
aanvaardbare grenzen bleef, aantoonde dat het gouvernement niet alleen
duidelijk wist wat het wilde bereiken maar ook met grote beslistheid de
weg naar dat doel volgde en, dat doende, ontwrichting van de samenleving
wist te voorkomen. Al in de Eerste Wereldoorlog had Indië op eigen
benen moeten staan en in de jaren van de moeilijke aanpassing aan de
diepe crisis hadden het gouvernement en de Europese bevolkingsgroep
549

IN OORLOG MET DUITSLAND
opnieuw het gevoel gekregen dat er geen bemoeienissen van Den Haag
uit nodig waren om Indië effectief te besturen; Dat gevoel werd van mei
'40 af belangrijk versterkt. Formeel kwam er geen wijziging in de verhouding
tussen het gouvernement en de regering, materieel wèl: van de
twee instanties die in Nederland het opperbestuur over Nederlands-Indië
uitoefenden: de regering en de Staten-Generaal, was één, de Staten-
Generaal komen te vervallen 1 en in de optiek van het gouvernement
bezat de in Londen gevestigde regering niet het gezag dat de in Den Haag
gevestigde had gehad. Vóór mei '40 was Indië deel geweest van een
koninkrijk, bestaande uit Nederland, Nederlands-Indië, Suriname en de
Nederlandse Antillen. De betekenis van die laatste twee gebiedsdelen
was beperkt en Nederland was in mei '40 weggevallen - N ederlands-
Indië was in alle opzichten het veruit belangrijkste deel van het koninkrijk
geworden.
De Nederlandse en Indisch-Nederlandse bevolkingsgroepen waren
zich daar terdege van bewust. Zij waren van mening dat in de eerste plaats
het door hén geschapen, moderne Indië de oorlogsinspanning van het
gehele koninkrijk droeg. Hun zelfbewustzijn werd versterkt - er groeide
trots op wat, in de eerste plaats ter versterking van de defensie (meer
hierover in hoofdstuk II), in korte tijd tot stand werd gebracht.
1 De Wet op de Indische Staatsinrichting schreef voor, dat de Indische begroting door
de Staten-Generaal bij"de wet werd goedgekeurd. In mei' 40 waren de Staten-Generaal
aan de goedkeuring van de Indische begroting-rçao nog niet toegekomen - hoe nu
te handelen? Dr. Levelt, regeringsgemachtigde voor algemene zaken, richtte hierover
op 21 mei een brief aan de directeur van financiën; deze wees hij op het oude gezegde
'Nood breekt wet'. 'De Indische staatsregeling', schreef hij, 'is ingesteld op een
normale functionering der wettelijke organen. Wanneer nu een orgaan ten gevolge
van overmacht ... niet functieneren kan, dan is een handelen praeter of contra legem'
(naast de wet of tegen de wet in) 'geoorloofd'. De directeur van justitie betuigde in
een brief aan van Starkenborgh d.d. 27 mei zijn instemming met deze opvatting; Indië,
schreef hij, moest er van uitgaan dat de Kroon (koningin en de ministers) in de plaats
was getreden van Kroon plus Staten-Generaal, en het (nu uitgebreide) gezag van de
Kroon moest normaal door het gouvernement erkend worden. 'Elke oplossing, welke
er toe leidt dat de bestaande bemoeienis van het Opperbestuur met Indische zaken
wordt vervangen door besluiten van Indische organen zelf, kan slechts kwaad stichten,
naar buiten' (japan) 'en naar binnen'. Van Starkenborgh onderschreef die opinie en
bracht haar in een telegram d.d. 8juni aan Welter ter kennis; deze keurde de constructie
goed in een telegram d.d. 25 juni. (Alle stukken in ARA, MK 1940-1945, M 3, 1.4).
Er is hieruit voortgevloeid dat de Indische begrotingen voor de jaren '40, '41 en
'42 bij koninklijk besluit (wetsbesluit) zijn goedgekeurd en dat op gelijke wijze
besluiten zijn uitgevaardigd bijv. ten aanzien van het Indische muntwezen en de uit
te geven land- en mijnbouwconcessies.
550

VERSTERKT ZELFBEWUSTZIJN
Zou het voldoende zijn om Indië door de storm van de Tweede
Wereldoorlog heen te loodsen?
Dat was een vraag die niet alleen de bevelhebbers van de Koninklijke
Marine en van het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger maar ook de
opperbevelhebber, d.w.z. de gouverneur-generaal, met bezorgdheid vervulde.
Van Starkenborghs bezorgdheid
Nogmaals willen wij de belangrijkste passage aanhalen uit de radiotoespraak
die van Starkenborgh in de ochtend van 10 mei '40 had gehouden:
'De internationaal-politieke status van dit gebied (blijft) dezelfde als voorheen.
Het hier gevestigd gezag is bereid en in staat, op de bestaande voet het bewind
te blijven voeren en te blijven waken over dit rechtsgebied, zo te land als ter zee.
Hulp daartoe van buiten zal, van welke zijde ook geboden, als onwelkom worden
afgewezen.'
'Die laatste zin', schreven wij in hoofdstuk 7, 'was bedoeld als een
geruststelling: een geruststelling voor het Britse Rijk, Frankrijk en de
Verenigde Staten dat Nederlands-Indië met het met Duitsland verbonden
Japan geen speciale bindingen zou aangaan, een geruststelling voor
Japan dat Nederlands-Indië zodanige bindingen niet zou aangaan met
Britten, Fransen of Amerikanen.' Die tweede geruststelling was belangrijker
dan de eerste: het Britse Rijk, Frankrijk en de Verenigde Staten
koesterden met betrekking tot Nederlands-Indië geen speciale ambities,
maar Japan wèl. Dat daar in '36 binnenskamers al besloten was dat Indië
vroeg of laat onder overheersende Japanse invloed moest komen staan,
was aan van Starkenborgh niet bekend, maar dat Japan een begerig oog
op Indië had geslagen, wist ieder die de internationale politiek met enige
aandacht had gevolgd, en van dit volgen was bij uitstek sprake bij van
Starkenborgh - een oud-diplomaat, die bovendien in '22, toen hij in
Washington toegevoegd was geweest aan de Nederlandse delegatie bij
de Negen-mogendheden-conferentie, van nabij te maken had gekregen
met de problemen welke uit Japans dreigende expansie voortvloeiden.
Wat Japan betrof, had de door hem uitgesproken geruststelling (zij
werd aangevuld door een verklaring van de Amerikaanse minister van
buitenlandse zaken Cordell Hull, dat de Verenigde Staten de integriteit
van Nederlands-Indië zouden respecteren) het gewenste effect. Zij kwam
551

IN OORLOG MET DUITSLAND
voor japan ook net op tijd - uit ons vorig hoofdstuk bleek immers dat
de Japanse marine op Ia mei een deel van de vloot liet gereedmaken
voor operaties in de Nanjo en in studie nam hoe japan het best kon
reageren wanneer een·van de drie grote oorlogvoerende mogendheden:
het Britse Rijk, Frankrijk of japans bondgenoot Duitsland, Indië's neutraliteit
zouden schenden. Dat Britten en Fransen daar zouden ingrijpen,
werd door japan vooralook mogelijk geacht toen, ondanks het feit dat
de gouverneur van Curaçao op 10 mei woordelijk dezelfde geruststelling
had gegeven als van ,Starkenborgh, op I I mei Britse troepen op Curaçao
aan land werden gezet, vooral ter bescherming van de voor Groot-
Brittannië vitale raffinaderijen van Venezolaanse aardolie.'
De bui dreef over, althans: blijkbaar er van uitgaand dat Curaçao een
speciaal geval vormde, onthield Japan zich van militair ingrijpen, Met
dat al bleef de positie van Indië even hachelijk als zij tevoren was - zelf
was het te zwak om zich ooit met kans op succes tegen Japan te verdedigen;
daarvoor was hulp nodig van bondgenoten, t.W. (Frankrijk viel
spoedig uit) van Engeland, Australië en de Verenigde Staten. De Verenigde
Staten waren evenwel neutraal, Engeland moest zich op zijn
verdediging concentreren en wat de Australiërs aan troepen gemobiliseerd
hadden, was, toen Mussolini het avontuur ondernomen had om
aan Duitslands zijde aan de Tweede Wereldoorlog te gaan deelnemen'
(10 juni '40), voor Noord-Afrika bestemd. Zeer zwak waren niet alleen
de Engelse en de Amerikaanse landstrijdkrachten in de Nanjo maar ook
de strijdkrachten ter zee: er was geen enkele zware kruiser, geen enkel
slagschip, geen enkel vliegkampschip bij.
*
Van Starkenborgh verbond aan Indië's zwakke positie drie conclusies:
dat Indië's defensie met spoed moest worden versterkt, dat het japan niet
moest provoceren, en dat het wenselijk was dat de Tweede Wereldoorlog
met een aanvaardbaar compromis zou worden beëindigd.
Die tweede conclusie nu kon in strijd raken met het feit dat het
koninkrijk op 10 mei '40 bondgenoot van Engeland en Frankrijk was
geworden, Dat bondgenootschap hield evidente risico's in voor de verhouding
tussen Nederlands-Indië en japan - die risico's wilde van
1 Enkele dagen later kwamen er Britse troepen op Aruba en Franse op Sint Maarten.
552

VAN STARKENBORGHS DRIE CONCLUSIES
Starkenborgh naar vermogen beperken. In een telegram d.d. 15 juli '401,
verzonden in verband met het feit dat de Koninklijke Marine samen met
de Engelse Navy was gaan ageren tegen in de Indische Oceaan gesignaleerde
Duitse oorlogsschepen, zulks in dagen waarin een Japanse aanval
op de Britse kroonkolonie Hongkong mogelijk werd geacht, seinde hij
aan Welter:
'Gezamenlijke actie tegen Duitse raiders door mij beschouwd als bondgenootschappelijk,
maar wij ... niet automatisch bondgenoten in het geval van een
Japanse aggressie op Engelse bezittingen. In het bijzonder kan neutraliteit aangewezen
zijn indien strijd op grotere afstand van ons territoir [ontbrandt]. Indien
daarentegen geconcentreerd op Singapore, is het denkbaar dat de omstandigheden
een eerder deelnemen aan oorlog verkieslijk doen zijn' -
Singapore in Japanse handen zou immers betekenen dat Nederlands-
Indië in een militair zwakke, ja onhoudbare positie zou komen te
verkeren.
Welter (die in de zomer van '40 de oorlog verloren waande) antwoordde
op 31 juli": 'Volledig instem met uw oordeel dat bij Engels-Japans
conflict onze houding naar de omstandigheden moet worden geregeld';
hij machtigde van Starkenborgh, overleg te laten plegen met de in
Singapore geplaatste opperbevelhebber van de Britse vloot in Oost-Azië,
Vice Admiral Sir Geoffrey Layton, en berichtte tenslotte dat, naar het
oordeel van van Kleffens (de enige minister aan wie hij van Starkenborghs
telegram had voorgelegd), Nederland in een Engels-Japanse
oorlog 'in verband met bondgenootschappelijke verhouding met Engeland
tegen Duitsland' niet een positie van neutraliteit zou kunnen innemen.
'Volstaan zal moeten worden met aanvaarding van non-belligerente
houding hetgeen meebrengt dat door Engeland noch Japan in ons rechtsgebied
krijgsverrichtingen jegens elkaar mogen geschieden' - het zou
óók meebrengen dat Nederland een zekere mate van steun aan Engeland
zou kunnen bieden.
Deze beslissing werd begin augustus ter kennis gebracht van de Engelse
minister van buitenlandse zaken, Lord Halifax, en deze had er,
wetend hoe zwak Engeland in het Verre Oosten was, alle begrip voor.
Eind september (Engeland verdedigde zich met groot succes tegen de
Luftwaffe en de Verenigde Staten hadden aangekondigd dat zij aan Engeland
vijftig oude Amerikaanse torpedobootjagers ter beschikking zou-
I Tekst in DBPN, C, dl. I, p. 180-81. 2 Tekst: a.v., p. 255.
553

IN OORLOG MET DUITSLAND
den stellen) legde van Starkenborgh zijn denkbeelden over een compromisvrede
aan Welter voor. In een telegram d.d. 30 september' noemde
hij
'een spoedige vrede uitermate wenselijk zodra volledig herstel der Nederlandse
souvereiniteit verkrijgbaar is, doch dit is dan ook een volstrekte eis. Alsdan is
een vrede bij vergelijk verkiesbaar boven oorlogsvoortzetting tot de vernietiging
van de Duitse macht, zelfs indien bereikbaar, aangezien:
Berstens. Zodanige vernietiging kwalijk denkbaar is zonder heilloze ontreddering
van het vasteland van Europa waaraan Nederlands stabiliteit en economisch
welzijn eng verbonden zijn.
Tweedens. Werkelijke zelfstandigheid van Nederland bezegelt ons oorlogsdoel.
Dit is niet gediend door het beheersen van West- en Centraal-Europa door één
mogendheid, ook niet indien deze mogendheid Engeland is, ~f door deling van
het leiderschap tussen Engeland en Rusland.
Derdens. Droevige vooruitzichten. van het moederland in de komende winter
geven dringende reden tot spoed.
Vierdens. Staatkundig en economisch is de wederinvoering van Nederland en
Indië in een gemeenschappelijk verband een hoogst ernstig probleem, hetwelk
steeds moeilijker oplosbaar wordt, naarmate scheiding van beide Rijksdelen en
de onbevredigende positie van het Opperbestuur langer duren, en ook naarmate
het moederland door een gerekte oorlog bij vredesherstel meer uitgeput en in
verwarring zal zijn.
Vijfdens. Positie van Indië tegenover Japan is na herstel van de betrekkingen
met het moederland krachtiger, terwijl uiteraard de staking der vijandelijkheden
in Europa de machtsverhoudingen in Azië fundamenteel zou wijzigen.
Zesdens. Deze overwegingen zijn niet in strijd met afkeer van Duitse ideologie
en ik vertrouw dat een vrede bij vergelijk, ook al brengt deze Duitsland enig
voordeel, vooral in Oost-Europa, wegens het missen van het grootsprakig verkondigd
oorlogsdoel het Nazi-regime geenszins zal sterken; integendeel zal het
prestige daarvan bij geleden en nog te lijden ellende ernstig in eigen land
verzwakken; besmettingsgevaar is in ons land na de ervaring met de bezetting
niet aanwezig.'
Uit dit telegram blijkt drieërlei: ten eerste, dat van Starkenborgh dacht
volgens traditionele Nederlandse lijnen (Nederland moest 'werkelijk
zelfstandig' zijn en het was wenselijk dat West- en Centraal-Europa niet
door één of twee grote mogendheden werden beheerst), ten tweede, dat
hij weinig oog had voor de demonie van het nationaal-socialisme, en
ten derde, dat hij wel heel licht tilde aan het 'voordeel, vooral in
I Tekst: Enq., dl. II b, p. 230.
554

VAN STARKENBORGHS TELEGRAM VAN 30 SEPTEMBER 1940
Oost-Europa', dat Duitsland bij de door hem bepleite compromisvrede
zou toevloeien.
*
Uit van Starkenborghs wens dat Nederland 'werkelijk zelfstandig' zou
zijn en dus zelfs de schijn, in Engelands kielzog te varen, zou vermijden,
vloeide óók voort dat hij er voorstander van was dat koningin Wilhelmina
en haar ministers zich in Indië zouden vestigen.
Zoals wij in deel9 van ons werk uiteenzetten 1, besloot de meerderheid
van het kabinet-de Geer eind juni '40 dat aan de koningin het voorstel
zou worden gedaan, de regeringszetel naar Bandoeng te verplaatsen. De
koningin weigerde daaraan medewerking te verlenen, bewerend dat zij,
al had Bandoeng dan ook een gezondere ligging dan Batavia, niet tegen
het tropische klimaat kon - dat was niet haar enige en evenmin haar
belangrijkste beweegreden (die lag in het politieke en emotionele vlak:
zij wilde zo nauw mogelijk met Engeland samenwerken en zo dicht
mogelijk bij haar Nederlands volk blijven), maar het naar voren gebrachte
argument had het voordeel dat het in het medische vlak lag en dus
voor de ministers indiscutabel was. Vervolgens gaf de koningin, die de
Geer en andere defaitisten onder de ministers graag uit Londen zag
verdwijnen, het kabinet in overweging, een delegatie naar Indië te
zenden die daar zou blijven. Zij wist te bereiken dat het kabinet zijn
(aanvankelijk unaniem) verzet tegen dat denkbeeld opgaf - het werd op
2 augustus door Welter aan van Starkenborgh voorgelegd in een telegram
dat deze persoonlijk diende te ontcijferen. De gouverneur-generaal seinde
vijf dagen later terug" dat 'gehele bevolking' een komst van de.
koningin (met haar kabinet) als 'grootste voorrecht' zou hebben beschouwd,
maar:
'Ik acht overeenkomstig eenstemmig en stellig oordeel strikt vertrouwelijk
geraadpleegde adviseurs overkomen enige ministers onraadzaamst. Ten eerste
wijl Indische gemeenschap daarin niets zal zien ... Ten tweede. wijl tot verwarring
en wellicht tot pogingen tot ongewenst politiek spel leidend misverstand
hier te lande verwachtbaar omtrent staatsrechtelijke positie dezer ministers wier
I NI. in de paragraaf 'Verdeeldheid' van hoofdstuk 1. 2 Tekst: Enq., dl. II b,
p.229·
555

IN OORLOG MET DUITSLAND
bevoegdheden, ver van Kroon verwijderd, onduidelijkst evenals hun verhouding
jegens wettelijke kroonvertegenwoordiger' -
dat was hij, de gouverneur-generaal, en hij wilde voorkomen dat de
leiders van de inheemse nationalistische beweging, aan wie hij geen
enkele concessie van wezenlijk belang wilde doen, de kans zouden
krijgen om in Indië aanwezige ministers, onder wie de minister van
koloniën, tegen hem uit te spelen. .
Een overkomst van de gehele regering bleef hij als wenselijk zien. Het
al aangehaalde telegram van 30 september, waarin hij 'een spoedige vrede
uitermate wenselijk' had genoemd, was begonnen met de opmerking dat
hij 'van het uitnemend Rijksbelang der vestiging [alhier] van koningin
en regering zo mogelijk nog meer overtuigd' was dan begin augustus,
en 'argumenten voor deze vestiging' had hij 'meer klemmend' genoemd,
'naarmate de oorlog langer duurt.'
Hij ontving op dit telegram geen reactie. Toen hij vervolgens in
november bezoek kreeg van A. Pelt, het hoofd van de Regeringsvoorlichtingsdienst
te Londen (met deze werd afgesproken dat regering en
gouvernement samen in New York een Netherlands Information Bureau
zouden oprichten), gaf hij Pelt een memorandum I mee waarin hij de
argumentatie uit zijn telegram van 30 september herhaalde, maar het
element: de regering moet zich niet met Engeland identificeren, nu
duidelijk onderstreepte: 'zij zou' (bij verplaatsing)
'in binnen- en buitenland het geloof versterken dat zij (alleen van de algemene
constellatie afhankelijk) naar zelfstandig inzicht koerst en naar dat inzicht met
name ook mate en duur van haar samenwerking met de Britse bondgenoot
bepaalt. Zij zou steviger staan ook tegenover die bondgenoot zowel in de oorlog
als bij de vrede .... (Zij) zou een bedenkelijke tendens tot vereenzelviging met
vreemde belangen tegengaan en voedsel toevoegen aan het nationaal gevoel dat
het eigene boven alles stelt.'
Een 'bedenkelijke tendens tot vereenzelviging met vreemde belangen'?
Dat kon slechts op de Engelse belangen doelen - kennelijk was
van Starkenborgh in november '40 nog steeds de mening toegedaan dat
er een tegenstelling was tussen de belangen van Engeland en die van
Nederland. Dat was een visie die door de koningin, de minister-president
en de meeste ministers werd afgewezen.
I Tekst: a.v., p. 23 I.
556

OVERKOMST DER REGERING?
Van Starkenborghs memorandum werd in Londen midden januari '41
door het kabinet besproken. Uit die bespreking vloeide voort dat begin
februari, conform een denkbeeld waarvan van Starkenborgh aan Pelt
mondeling mededeling had gedaan, door het kabinet besloten werd dat
de ministers van Kletfens en Welter een kortstondig bezoek aan Indië
zouden brengen. Meer hierover in het volgende hoofdstuk.
*
Inmiddels waren, eigenlijk tegen de zin van van Starkenborgh, geheime
militaire besprekingen met de Britten in Singapore gevoerd - zij vloeiden
voort uit een in oktober '40 door de Engelse regering gedaan voorstel
om in Londen en Singapore militaire gegevens uit te wisselen, waarbij
het overigens, aldus het Engelse aide mémoire'; 'would be clearly understood
that these exchanges would involve noformal commitments of apolitical or military
nature' - zodanige verplichtingen achtte vooral Churchill onaanvaardbaar
zolang niet vaststond dat Engeland, raakte het in oorlog met Japan, de
Verenigde Staten naast zich zou hebben. Het Engelse voorstel werd eind
oktober door Welter en van Kletfens aanvaard - van Starkenborgh, ,
terzake nog niet ingelicht, kreeg begin november tot zijn verbazing van
Admiral Layton te Singapore een verzoek om hem de nodige gegevens
te verstrekken over de Indische strijdkrachten. Hij vroeg Welter hoe hij
moest handelen. 'Regering', seinde Welter op 9 november",
'oordeelt een vertrouwelijke uitwisseling van gegevens met de admiraal in
Singapore wenselijk. Dit moet evenwel op geheelonopvallende wijze plaatsvinden.
Voorts niet bindend en slechts van informatorische aard. Ik laat de aard van
door Indië te verstrekken gegevens aan u over. Prijsgesteld wordt op vertrouwelijke
en hartelijke samenwerking.'
Wij komen op deze eerste geheime besprekingen te Singapore (en op
die welke er op volgden) terug in het aan Indië's defensie gewijde
hoofdstuk - hier willen wij er slechts op wijzen dat die eerste besprekingen
van Starkenborghs bezorgdheid slechts versterkten: speelde, gegeven
het feit dat noch Engeland, noch de Verenigde Staten verzekerin-
1 Tekst: DBPN, C, dl. I, p. 518. . Tekst: a.v.,dl. II, p.21.
557

IN OORLOG MET DUITSLAND
gen van steun konden geven, Nederland niet een hoogst gevaarlijk spel?
Hoe zijn onbehagen vervolgens tot Londen is doorgedrongen, weten wij
niet; het kan zijn dat de pas benoemde directeur van het Netherlands
Information Bureau te New York, dr. N. A. C. Slotemaker de Bruïne ', die
in januari' 41 Londen bezocht alvorens zijn werk in de Verenigde Staten
te beginnen, aan Gerbrandy van dat onbehagen mededeling deed - in
elk geval werd na zijn vertrek een voor van Starkenborgh persoonlijk
bestemde brief van de koningin aan een speciale koerier meegegeven.
Zij had zelf het eerste gedeelte van die brief geschreven, een uiting van
warme waardering, het tweede gedeelte, waar eerder een terechtwijzing
in stak, was opgesteld door Gerbrandy.'
Het eerste gedeelte luidde:
'Ik waardeer hogelijk hoe u zich door alle moeilijkheden heenslaat, uw
staatsmanschap en uw grote toewijding voor uw taak. Het is een grote geruststelling
voor mij, in deze wereldcrisis de teugels van 't bewind in uwervaren
handen te weten ... In het kort samengevat is de te volgen lijn welke ik met
mijn ministers getrokken heb, deze' - .
en daarop volgde de door Gerbrandy geformuleerde passage:
'Voorkomen moet worden wat voor ons rijk in Europa in mei van het vorig
jaar niet kon voorkomen worden, dat bij optreden der vijandelijkheden in het
Verre Oosten een goed voorbereide samenwerking ontbreekt; daarom eist ook
een voorzichtig beleid in het Verre Oosten dezelfde bondgenootschappelijke samenwerking
met de Engelsen die hier in Europa wordt toegepast. Tijdige medewerking
aan de voorbereiding worde niet afhankelijk gesteld van de volstrekte
medewerking van de bondgenoot, daar positieve medewerking onzerzijds medewerking
schept van de bondgenoot. Als beginsel geldt dit eveneens tegenover
onze eventuele bondgenoot: de Verenigde Staten van Noord-Amerika.'
Wij kunnen ons niet anders voorstellen dan dat van Starkenborgh
tegen deze richtlijn bedenkingen had; daar zweeg hij nu over. Dat hij
voortaan volgens de van de koningin persoonlijk afkomstige instructie
zou handelen, sprak voor hem vanzelf.
Enkele maanden later, op 22 april '41, werd bekendgemaakt dat hij als
gouverneur-generaal was herbenoemd - een bericht dat niet alleen door
1 Slotemaker was in Indië in '35, toen Berretty was verongelukt, directeur van Aneta
geworden. 2 Beide concepten in: archief kabinet der koningin.
558

VAN STARKENBORGH HERBENOEMD
de Europese pers in Indië maar ook door de inheemse, voorzover zij zich
uitte, met instemming werd begroet, zulks omdat men, aldus een van de
met de Parindra verbonden dagbladen, van Starkenborgh had leren kennen
als 'een persoon wiens ideaal het is, het volk op een hoog peil te
brengen."
Wat van Starkenborgh zèlf Van zijn herbenoeming vond, weten wij
niet. Hij had in mei '40 aan Londen doorgegeven dat hij geen herbenoeming
wenste" - betreurde hij nu dat die wens niet was ingewilligd?
Misschien. Hoe dat zij, herbenoemd wàs hij - hij zou zijn plicht doen
en op post blijven.
*
Wij keren nog even terug naar de persoonlijke brief aan van Starkenborgh
die de koningin in januari '41 aan een speciale koerier liet meegeven - de
meest waarderende brief die ons van haar bekend is.
Wat waardeerde zij in de gouverneur-generaal?
I Soeara Oemoem, 25 april 1941 in: Overzicht van de Indones. en Chine-Maleise pers, 1941,
p.661. 2 Van Starkenborgh had op 16 mei '40, drie dagen dus na de aankomst van
de regering te Londen, in Batavia een gesprek gevoerd met oud-minister jhr. ir.
O. C. A. van Lidth de Jeude die's avonds in zijn dagboek het volgende aantekende:
'Een zeer uitvoerige en ernstige bespreking. In de eerste plaats verzoekt hij mij
uitdrukkelijk aan de regering te doen weten, dat hij na afloop van zijn ambtsperiode'
(september '41) 'niet geneigd is met een verlenging daarvan in te stemmen; waarschijnlijk
zal dit verzoek wel komen in verband met de oorlogstoestand. Hij zou dit
niet in het landsbelang achten. Hij meent namelijk dat het gezag van de GG er onder
te lijden zou hebben, indien hij voorlopig zou aanblijven, terwijl men weet dat de
bedoeling is, zo spoedig mogelijk heen te gaan. Bovendien acht hij zich door het
standpunt dat hij heeft ingenomen en herhaaldelijk reeds heeft uitgesproken tegen de
zgn. 'zelfstandigheidsbeweging' , (van Starkenborgh bedoelde hiermee de nationalistische
beweging), 'niet aangewezen om t.z.t. dit vraagstuk, dat ongetwijfeld na de
oorlog weer zalopduiken, ter hand te nemen. Iemand die te dien aanzien geen
'verleden' heeft, zal beter in staat zijn tot een bevredigende oplossing te komen dan
iemand wiens vooropgezette opinie bekend is, al zouden zij dezelfde opvattingen
hebben. Als men werkelijk voor de drang naar zelfstandigheid zou willen wijken,
dan late men iemand als Albarda' (Troelstra's opvolger als parlementair leider van de
SDAP, sinds augustus '39 minister van waterstaat) 'maar optreden!'
Van Lidth kwam eind mei '40 in Londen aan, waar hij spoedig tot Regeringscommissaris
voor de Vluchtelingenzorg werd benoemd; hij had er verscheidene besprekingen
met de koningin en met ministers en wij nemen aan dat hij aan de koningin
en aan Welter van Starkenborghs boodschap heeft overgebracht - nadere gegevens
terzake ontbreken, ook in van Lidths dagboek.
559

IN OORLOG MET DUITSLAND
Wij menen de plank niet ver mis te slaan wanneer wij veronderstellen
dat dat mede het feit was dat hij van meet af aan en ook na mei '40
weerstand had geboden aan de eisen van de Indonesische nationalisten.
Indië was voor haar niet zozeer Indië alswel 'Nederland' of, zoals zij het
in haar radiotoespraken placht aan te duiden: 'Groter Nederland onder
de keerkringen' (dat sloot de West in) - een 'Groter Nederland', dat in
haar visie door Nederland-in-engere-zin op onbaatzuchtige wijze gemoderniseerd
was. Aan de eenheid van haar koninkrijk mocht niet getornd
worden!
560