ANTI-APARTHEID ANTHOLOGIE - Zuid-Afrikahuis

ANTI-APARTHEID
ANTHOLOGIE
Een bloemlezing uit Afrikaanse gedichten uit de apartheidsperiode
Tiny Kraan
(cath.kraan@hotmail.com)
Leiden, jan. 2013
1

Terms like 'Coloured' or 'Bushman' are fraught with the tensions of South Africa's history.
Used for a long time as slurs or for purposes of racial classifícation, in recent years they to some
extent been reclaimed and neutralised. It's in this spirit in which they appear here, with no
intention to hurt.
2
Damon Galgut, "The Impostor".

Inhoudsopgave
I. Inleiding p. 4
II. De geschiedenis van het Afrikaans p. 6
III. Kaaps Afrikaans p. 6
VI. Gedichten
1. De positie van kleurlingen p. 9
2. Het leven onder apartheid p. 27
3. Gedwongen verhuizingen p. 54
4. Protest in de townships p. 78
5. Verzet en geweld p. 107
6. Mandela en het nieuwe Zuid-Afrika p. 123
Chronologie van apartheid p. 151
Verklarende woordenlijst p. 153
Geografische begrippen p. 160
Bronnenlijst p. 161
3

I Inleiding
Deze bundel wil bekendheid geven aan een literatuur die in Nederland altijd onderbelicht is
gebleven: de anti-apartheidsgedichten die in de tweede helft van de 20ste eeuw werden
geschreven in het Afrikaans door slachtoffers van apartheid. Afrikaans werd in Nederland
vooral geassocieerd met de bedenkers en uitvoerders van apartheid. Het was de taal van
Verwoerd, Vorster en Botha. Dat ook slachtoffers van apartheid zich van deze taal bedienden
is hier weinig bekend. Echter, een groot aantal schrijvers onder de kleurlingbevolking in en
rond Kaapstad en elders in het land heeft voor deze gedichten bewust voor het Afrikaans
gekozen. Afrikaans was vaak de taal die zij van huis uit spraken en zij wilden ook laten zien
dat het een mooie, levende taal was.
Afrikaans
Ek sleep Afrikaans
deur die woestyn,
kom jy saam.
Ek sleep Afrikaans
deur doringdraad en reën,
kom jy saam.
Ek sleep Afrikaans
oor die hemelruim,
lees jy saam.
Ek sleep Afrikaans
tot in my graf,
sing jy saam.
Is jy nog hier, is jy by
om rug aan rug,
vir Afrikaans te stry?
Floris Brown
In: Nuwe verset (2000), p. 65
Alhoewel in Nederland vaak wordt gesproken van Zuid-Afrikaans, omdat bij ons Afrikaans slaat
op het continent Afrika, geef ik de voorkeur aan het linguistisch correcte Afrikaans.
Veel gedichten in deze bundel zijn geschreven in het Kaaps Afrikaans, een variant die men, zoals
het woord al zegt, aantreft in delen van de Kaapprovincie, met name op de Cape Flats.
Aanvankelijk voornamelijk alleen een spreektaal wordt het met name sinds de 80er jaren van de
vorige eeuw ook gebruikt als schrijftaal. Dit alternatieve Afrikaans werd ook gezien als een
ideologische variant van het standaard Afrikaans. Deze variant kon in ieder geval niet "de taal van
de onderdrukkers genoemd worden" (Adam Small in: Adam Small en Jansje Wissema 'District Six'
(2004), p. 6.)
4

Volk sonner taal
Sonner identity
het ek g’n taal,
soe, ek maak ’n woord hier
en ek liën ’n woord daar;
die moedertaal se basterkind
issie unofficial taal
van my streek
wat my steeds
as volkslose mens
grondwettelijk bepaal
Peter Snyders
In: ’n Gemiddelde mens (2000), p. 6
Enkele gedichten in deze bundel zijn van kleurlingschrijvers die uit andere delen van Zuid-Afrika
afkomstig zijn en er zijn ook gedichten opgenomen van enkele zwarte schrijvers. De meeste zwarte
schrijvers schreven in die periode in het Engels. Hun verzetsliteratuur vond een uitlaatklep in het
tijdschrift Staffrider dat tussen 1978 en 1992 verscheen
.
Het belangrijkste uitgangspunt van deze bloemlezing is dus bekendheid geven aan Afrikaanstalige
anti-apartheidsgedichten. Dit betekent dat de inhoud niet op de eerste plaats wordt bepaald door
esthetische criteria. In principe zijn alle gedichten opgenomen die blijk geven van een (literair)
verzet tegen de apartheid. Ik sluit me graag aan bij wat Jan Biezen schreef n.a.v. zijn serie
"Honderd dichters":
De bossen zouden
eenzaam worden met alleen
de beste vogels
Alhoewel er ook romans werden geschreven en korte verhalen, die aan de criteria voor opname
zouden voldoen, heb ik mij om praktische redenen beperkt één genre, nl gedichten. Zij vormen
verreweg het belangrijkste deel als het gaat om anti-apartheidsliteratuur in het Afrikaans.
Als begindatum voor selectie is genomen 1948, het jaar waarin de Nationale Partij samen met de
Afrikaner Partij een ruime meerderheid behaalde in het parlement. Die datum wordt gezien als het
begin ven de apartheidsperiode die zou duren tot 1994, het jaar van de eerste vrije verkiezingen. In
die periode werden racistische wetten aangenomen die de al veel langer bestaande ontwikkelingen
van discriminatie en segregatie legaliseerden en verfijnden. Ik heb een uitzondering gemaakt voor
enkele gedichten uit twee dichtbundels van S.V. Petersen die eerder, nl. in 1944 en 1945
verschenen zijn. Zij geven heel goed weer hoe de positie van kleurlingen was vóór 1948.
Het lag voor de hand om als einddatum 1994 te kiezen, het jaar dat de politieke macht inhanden
legde van het ANC onder Mandela. Maar dat zou betekenen dat een aantal gedichten die
inhoudelijk heel goed passen in de verzameling buiten de boot zou vallen. Zo zijn er in de jaren na
1994 gedichten geschreven over Mandela en het nieuwe ZA, over het ‘nieuwe’ District Six , of
gedichten die in het algemeen terugkijken op het leven onder apartheid en daarna. Ik heb nu wat
betreft publikatiedatum geen einddatum genomen en alle relevante gedichten die ik tegenkwam
opgenomen.
5

De indeling van de gedichten is vooral thematisch, en volgt in grote lijnen de chronologie van
apartheid. De gedichten zijn ondergebracht in de volgende rubrieken:
1-De positie van kleurlingen
2-Het leven onder apartheid
3-Gedwongen verhuizingen
4-Protest in de townships
5-Verzet en geweld
6-Mandela en het nieuwe Zuid-Afrika
Een indeling blijft altijd moeilijk. Van een aantal gedichten is niet op het eerste gezicht duidelijk
waar ze gerubriceerd moeten wordem en sommige gedichten hadden in meerdere rubrieken
geplaatst kunnen worden. Per rubriek is er afwisselend geordend naar jaar van publikatie,
subthema en/of auteur.
In mijn zoektocht naar gedichten heb ik mij beperkt tot die publikaties die in Nederland aanwezig
zijn. De meeste gedichten zijn afkomstig uit bundels die in de bibliotheek van het Zuid Afrika Huis
in Amsterdam en het Afrika Studie Centrum in Leiden te vinden zijn en in verschillende
universiteitsbibliotheken, met name die in Amsterdam (UvA) en Leiden. Naast de oorspronkelijke
publikaties vormden later verschenen bloemlezingen een belangrijke aanvullende bron.
II. De geschiedenis van het Afrikaans
Toen Jan van Riebeeck in 1652 bij Tafelbaai, het latere Kaap de Goede Hoop, aan land ging om
daar een verversingspost te beginnen, kregen hij en zijn mannen te maken met de lokale Khoisan
bevolking. Een aantal van deze bewoners beheerste door eerdere contacten in beperkte mate iets
van Hollands, Portugees of Engels zodat al enige communicatie mogelijk was en (ruil)handel
gedreven kon worden. Al snel na 1652, toen duidelijk werd dat de Kaap meer dan een
verversingspost zou worden, kwamen er immigranten uit andere Europese landen, zoals Duitsland
en Frankrijk. Deze werden geacht hun eigen taal op te geven en te assimileren in de Hollandse
gemeenschap. De huidige verschillende vormen van Afrikaans hebben hun ontstaan te danken aan
de verschillende contactsituaties, nl die tussen Hollanders en de Khoisan enerzijds en tussen
Hollanders en slaven anderzijds. Deze slaven waren vanaf 1658 aangevoerd uit India, de
Indonesische Archipel, en het Maleise Schiereiland. Zij spraken vaak Maleis of een creoolse vorm
van Portugees. Deze vormen van Afrikaans bestonden uit een eenvoudig soort Hollands, ook wel
Afrikaans Hollands genoemd, dat zich ontwikkelde naast het formele ‘Nederlands’ dat door de
VOC ambtenaren werd gesproken en geschreven.
Kaaps Afrikaans ontwikkelde zich door de eeuwen heen in de West-Kaap, waar de meeste slaven
ook na het einde van de slavernij in 1843 bleven wonen. Griekwa (ook Oranjerivier Afrikaans
genoemd) onstond uit de contacten tussen de oorspronkelijke San en Khoi bevolking in het westen
van de Noord-Kaap en Afrikaanssprekenden die zich daar vestigden. Een derde variant die de basis
zou vormen voor het later gestandaardiseerde Afrikaans was het Afrikaans gesproken door
Hollanders (en andere Euopeanen, die niet tot de hogere, Nederlandssprekende, klasse behoorden
en door de boeren (Hollanders) die via de Oost-Kaapen waren getrokken en daarna noordwaarts
(de Trekboeren).
Deze laatstgenoemde groepen kwam nauwelijks in contact met anderssprekenden.
III. Het Kaaps Afrikaans dat in veel gedichten voorkomt heeft zich gedurende, maar ook na de
apartheidsperiode, ontwikkeld tot een soort geuzentaal. Zoals het lot van veel dialecten werd het
Kaaps aanvankelijk geassocieerd met armoede en gebrek aan scholing.
De eerste geschreven literaire teksten in het Kaaps waren van S.V. Petersen (in zijn korte stukjes,
6

die rond 1940 in tijdschriften gepubliceerd werden) en Adam Small van wie een aantal Kaapse
gedichten in deze bundel is opgenomen.
Eigenschappen van het Kaaps
ee wordt ie
wiet = weet
gie = geef
gewies = gewees (geweest)
j wordt dj
djy = jy
djas = jas
o wordt oe
soe = so (zo)
oek = ook
ui wordt y
ryt = ruit
hys = huis
eu wordt ie
hiewel = heuwel (hoogte)
skrie = skreeu (schreeuw)
uu wordt ie
mier = muur
Medeklinkers binnen een woord worden weggelaten:
kek = kerk
swat = zwart
tien = tegen
oe = ogen
Een ander verschijnsel is het samentrekken van (korte) woorden
daasie = daar is nie (daar is niet)
ekkit = ek het (ik heb)
lossie = los die (laat die)
toerie = toe die (toen die)
soerat = sodat (zodat)
wietie = weet nie (weet niet)
Een belangrijk kenmerk van het Kaaps is verder dat het veel uit het Engels afgeleide woorden
overneemt, maar dan fonetisch geschreven: gelyk (of gelaik) komt van to like, koebaai van goodbye,
fokol van fuck all, etc.
Woorden die op het eerste gezicht niet duidelijk zijn worden dat wel als ze uitgesproken worden, zie
de onderstreepte woorden in de volgende dichtregels:
uit: Count your blessings, van Adam Small
Ek sê ou bryn pêllie
ou swa't pêllie
7

wat's daa innie wêreld vi djou
sê vi my
ek sê vi djou fôkol man:
die gatkant vannie rylwaytryne
die gatkant vannie êrouplyne
daai mos
die gatkant vannie rylwaystasies
dja,
die gatkant vannie wêreld se nasies
sê'k ie?
uit: ´n Ordinary mens, van Peter Snyders
Maar daai maakie saakie
kôs hulle wiet ek is 'n ordinary mens.
djy widtie iens geallow
om met jou eie mense te sittie -
Een paar gedichten zijn geschreven in Griekwa Afrikaans.
Verder is een aantal gedichten geschreven in wat genoemd wordt Moslem of Maleier Afrikaans,
een vorm van Kaaps Afrikaans met veel woorden en uitdrukkingen die met het Moslim geloof te
maken hebben. Sinds de komst van Moslim slaven en ballingen vanaf eind 17 de eeuw heeft zich een
niet onaanzienlijke Moslim gemeenschap gevormd, met als centrale woonplek de Bo-Kaap.
Tenslotte zijn enkele gedichten geschreven in wat tronk- of bendetaal wordt genoemd.
De meeste gedichten echter zijn geschreven in standaard Afrikaans, wat een stuk toegankelijker is
voor een Nederlandssprekend publiek. Woorden die desondanks niet duidelijk zijn zijn opgenomen
in de woordenlijst op p. 153 waarin tevens een poging wordt gewaagd om Kaaps, Moslem en
Griekwa Afrikaanse woorden te vertalen.
Van geografische begrippen is een apart overzicht gemaakt op p. 160
Inhoudelijke informatie die betrekking heeft op het gedicht wordt gegeven onder aan het
betreffende gedicht.
8

Positie van de kleurlingen
Bede
Laat dit dan wees, o Heer, dat ek
'n duisend jaar gelee teen God
en mens gesondig het…
Dan weet ek nou, op u bevel
is hierdie skurfte blootgestel:
In watter dieptes, stankbesmet
en met verrotte slym besmeer,
het ek nie daar versleg,
dat selfs u, Heer, van my moes wyk…
my nie wou reinig van die slyk?
Laat my dan maar soos Lasarus
tevrede wees met streling van
elk honger hondetong;
dan weet ek tog, dis u besluit,
die vloekstraf van 'n donker huid.
As dit u straf is, dat ek so
moet ly, dan wil ek swyg, o Heer;
leer my berusting dan;
laat my dan maar my kruisweg gaan,
tot waar ek voor die donker staan…
S.V. Petersen
In: Die enkeling (1944), p. 14
Ook in: Jan Deloof 'Gaat de pijn toch de lach overheersen? In: Ons erfdeel, jg 16, no. 3
(1973), p. 82
Ook in: O nag, kom gou, bly weg (1989), p. 60
Aan hulle wat gedwee ly
O God,
U weet
hoe deur ontberings heen
hul
deurgeween
na U verlang...
9

deur watter nagte
hulle bloed
traag geword het,
bang
en somber
soos 'n stoet
na
die uiteindelike dinge...
Laat hul maar ly,
o God, moeg
word – hul
sal lankmoedig wag dat U
self
uit die hemel uit moet skree:
dis nou genoeg!
Adam Small
In: Verse van die liefde (1957), p. 11
Is dit?
Is dit 'n wet wat elke mens verplig
tot eie koers langs paaie van die tyd
waar ons mekaar se duisternis of lig
kan wees maar sielalleen loop tot in ewigheid?
Adam Small
In: Verse van die liefde (1957), p. 20
Is jy my lig...
Is jy my lig en ek jou duisternis,
dan kan jy deur my duisternis nog plekke vind -
maar ek, omdat ek van die donker is,
loop in die felheid van jou lig vir ewig blind.
Adam Small
In: Verse van die liefde (1957), p. 21
10

Die Here het gaskommel*
Lat die wêreld ma' praat pêllie los en vas
'n sigaretjie en 'n kannetjie Oem Tas*
en dis allright pêllie dis allright
ons kannie worry nie
'n sigaretjie en 'n kannetjie Oem Tas
en 'n lekker meid en lekker anner dinge
oe!
lat die wêreld ma' praat pêllie los en vas
wat daarvan
wat daarvan
wat maak dit saak
soes die Engelsman sê it cuts no ice
die Here het gaskommel
en die dice het verkeerd gaval vi' ons
daai's maar al
so lat hulle ma' sê skollie pêllie
nevermind
daar's mos kinners van Gam en daar's kinners van Kain*
so dis allright pêllie dis allright
ons moenie worry nie
Adam Small
In: Standpunte, jg. 13, no. 3 (1959 ) p. 43
Ook in: Kitaar my kruis (1962), p. 27
Ook in: Jan Deloof 'Gaat de pijn toch de lach overheersen? In: Ons erfdeel, jg 16, no. 3
(1973), p. 82
*Tas is een goedkope wijn (soort pinard); de naam is afgeleid van het merk Tassenberg
*Noach vervloekte het nageslacht van zijn zoon Cham; kleurlingen en zwarten zijn 'kinderen van Cham'
Naturel
As die swaar van die dag
verby is
en die voorman sy staan
gestaan het,
rol ek moue af –
die dag is dood.
Soos ginds deur my pa-pe
11

gelei is,
beleef soos my ma-me
gemaan het,
halfhangskouer
kom ek aangestoot.
Weer eens by die bushalte
weet ek:
soos met yster gebrandmerk
vir jare,
loop ek "Kaffer" gemerk
soos 'n bees.
In die toustaan staan ek
en sweet ek
verontwaardiging uit
in sware
druppels van ‘n soort
vreeslose vrees . . .
Langtand sal ek kou aan my ete
vanaand weer by my vrou aan tafel,
my kinders sal nie weet waarom.
Diepnag weer my drome besete,
my hart uitgetorring, -gerafel
met ál wat van die bose af kom . . .
S.V. Petersen.
In: Die kinders van Kain (1960), p. 4
Ook in: SA in poëzie / SA in poetry (1988), p. 413
Mulat
Hulle ken hom nie,
die man met wie
hulle in die donker maats is.
Toe die daglig kom,
spreek hulle van hom
asof hy melaats is.
...asof hy melaats is.
S.V. Petersen
In: Die kinders van Kain (1960), p. 4
12

Roepende stemme
"Die beker loop oor, Heer,
hoe lank nog, hoe lank?"
Alle Hemele bly stom
soos 'n rots met geen klank.
"Hoe dof word die oë,
die lig is aan sterwe…!"
En tog word die daglig
nie daarom bederwe.
"Visioene van rose
verdor soos die blare…?"
Ag klein die verlies,
gemeet met die jare.
"Die stromende trane
getuie van wee!"
'n Klein bietjie sout
is nog lank niet die see.
"Vervloek so'n stelsel
van dwingelandy!"
Wat weet dan 'n mensekind
daarvan, soos jy?
S.V. Petersen
In: Jan Deloof 'Gaat de pijn toch de lach overheersen? In: Ons erfdeel, jg 16, no. 3 (1973), p.
82
Apartheid
Met pigmentasie effens wit
gaan hul verhewe gunter sit
in bioskoop, bus, kafee en trein,
verwaand naby die witlyn...
Lionel Sheldon
In: Weeklaag van die wese (1960), p. 22
13

Swye
Vanaand olie die wyntjies die verset
in my teen hierdie nuwe halfnaatjie-wet,*
totdat ek swanger van die haat
net tande kners en vuiste bal,
verbitterd op my knieë val
sonder om 'n woord te praat...
Lionel Sheldon
In: Weeklaag van die wese (1960), p. 23
*halfnaatjie is een denigrerend woord voor half-bloed, kleurling
Second coming I
Here, ek wil djou ook mos meet,
hoekom het ek dan so baie gesing,
'moet my nie vagiet'?
wassit dan vaniet?
so Here, as djy gaklim het yt die carriage
en elke man klaa is met sy spiech
en hand gaskud het,
ál die groot manne
wat so baie gabid het
vi ons samelewing en ons staat,
voor djy klim in djou private kar
moet djou body-guard,
voor die motorcycles moerie sirens
djou weg-escort vi die reception
by die mayor ennie president,
ek vra djou, Here,
please, pléáse wend
en lig djou kop
net één maal op
en notice my hie agter, please,
en smile moet my.
Adam Small
In: Sê sjibbolet* (1963), p. 21
*Een sjibbolet is een woord dat gebruikt wordt om te testen of iemand bij een bepaalde
groep mensen hoort.
14

Second Coming II
Toerie Lord
byrie airport
yrie jet stap
tussen die streamers oppie tarmac
en virrie Here Jesus fan-club
die V-sign wys
was daa nie meer plek
vir 'n mys.
Innie press-conference
wah gafollow het
het hy ga-apologise
en sincere regrets ga-express
lat hy dié assignment so lank moes cancel,
hy't werklik gatry sy bes
ma soes hy ga-explain het
'n celebrity follw nie sy eie nie
ma sy Manager se wil.
Toe't hy kindly agree
en moerie teenagers gapose
voor 'n hele battery
press photographers,
ennie hêpkêts het gaskrie
en spontaneously gatwis'
(photo op bladsy drie) -
en ámmal het die Lord
wármly ga-applôd
toe hy reveal hy gan 'n personal appearance-show
vi sy non-white entoesiasts
special innie Gem* in hou.
Adam Small
In: Sê sjibbolet (1963), p. 38-39
*G
em is een bioscoop in Wynberg, een van de zuidelijke suburbs van Kaapstad
15

Count your blessings
Ek sê ou bryn pêllie
ou swa't pêllie
wat's daa innie wêreld vi djou
sê vi my
ek sê vi djou fôkol man:
die gatkant vannie rylwaytryne
die gatkant vannie êrouplyne
daai mos
die gatkant vannie rylwaystasies
dja,
die gatkant vannie wêreld se nasies
sê'k ie?
So ou bryn pêllie
ou swa't pêllie
wat's daa innie wêreld in vi djou
sê vi my? nai, fokól man:
die gatkant vannie mens se lot...
ma oek 'ie gatkant vannie Here djou Got
-so count your blessings ou pêllie
count them one by one....
Adam Small
In: Kol, jg. 1, no. 7 (1969), p . 9
Ook in: Toe Suiderkruis toe (1971), p. 35-36
Hottentot*
Hoor my woord
van liewerlee,
my refrein:
maak oop
die vensters,
trek weg
die gordyn!
Al hoor ek
in die weerklank
agter die deur
wat geroes
nog op slot
is die hoonwoord-
hottentot!
16

S.V. Petersen
In: Standpunte, jg 30, no. 2 (1977), p. 35
*denigrerende uitdrukking voor de oorspronkelijke Khoi bevolking; later van toepassing
op alle kleurlingen
Hoor my woord
Hoor my woord
my liewerlee,
my refrein:
Maak oop
die vensters,
trek weg
die gordyn!
Al hoor ek
agter die deur,
wat vir my
nog op slot
sit, die hoonwoord
hottentot,
vermaledyde
hoonwoord
hottentot!
Swaai hoog
die vensters,
skuif weg
die gordyn!
S.V. Petersen
In: Nag is verby (1980), p. 12
Gee hom
Heiland gee hom
tog net dit nog
'n enigste
dalk laaste wens
17

Laat hom maar
met moedswil
en durf torring en terg*
aan elke grens
Wat dingmaak
van elke andermens
mede-mens
as minder-mens
S.V. Petersen
In: Tydskrif vir Letterkunde, jg 23, no. 1 (1985), p. 70
*durf toring (lostornen) en terg (tarten): durven uit te dagen of te overtreden,
'n Ordinary mens
In Athlone is ek 'n ordinary mens;
dis maar nou en dan
wat 'n hoekhour skrie: *
"Hêt, ou whitey!"
Maar daai maakie saakie
kôs hulle wiet ek is 'n ordinary mens.
Dis wanner ek trein of taxi moet ry
wat ek al die problems kry:
"Sorry, sir, the coach for whites
is just behind this one".
Now I ask you,
djy widtie iens geallow
om met jou eie mense te sittie -
wat nog van jou non-black vrinne?
Maarie tyd vannie riots
wassie blok daem benoud,
want amil is net colour-crazy;
dit kos my "Black Power!"
kliphad skrie
en 'n handvol wit vuise feverish wave.
Hulle trep my in Belgravia Road*
en vra: "Wat issie pass word!"
"All Blacks!"skrie ek vannie skrik,
maar wiet hoe dônner hulle my!
18

Peter Snyders
In: 'n Ordinary mens (1982), p. 1
*hoekhouers (hoekstaners) zijn kwajongens die rondhangen op straathoeken
*straat in Kaapstad
Dobbelspel
Die Jode het 'n keuse tussen Jesus
en ou Barabas gehad.
Wie het hulle toe gekies?
Ek moes ook loot tussen vryheid
en die droom
Hoe het die dobbelsteen geval?
Vernie February
In: O snotverdriet (1979), p. 22
Verban: Verbinne
My stryd is bloedlustig.
Goddank. Ek is 'n bloedlasteraar -
wit en swart, apart, verswart, verskil,
om 't ewe -
ek is aan bloedlastering gewy,
verdiep in die vermenging van bloed,
verbinne:
die leed van 'n plegtaal
wat soos 'n koue mol nat-neus snuffel
en uit die melkkroes kom. Verban, verbinne,
verswarte kraamheld wat voëlnes steel
en eekhorings daarin grootmaak.
Bloedlastering is soos die lewe self -
ek is 'n seun van God
en niks behalwe goed
kan my aanraak nie.
Vooruitgang, rassebestaan, bloedlastering,
broermoord – 'n vertraagde milt
wat skielyk oopbars
en die geboorte snou, kwansuis vermeng,
verbitter -
die pas verstadig, verleng;
19

verlange na die bleek albasterfles
met gifsalf
wat in 'n lawavloed na buite stroom,
want ek is bruin, verbinne,
in dié verband
met kruitgesang verblind.
Kan ek uithou teen die magskelkie wat my verlei?
Néé, want die sweet verblind, verbinne die ervaring
van bruin-en-wit wees
in stede van swart
en my stryd is verloor, verlore ekself.
Julian de Wette
In: Verban: Verbinne (1980), p. 41
Ook in: Poskaarte (1997), p. 240
die kaap is cool
disse coolspul
in'ie kaap
ampe' soes agter labarang*
wannee' net'ie krummels
in'ie boem lê
en'ie pôdjie sêd lyk*
soes kinnes met spielgoet
agter'ie krismis sêd
oor'ie karrendjies watte mee' raas
of'ie groot pop wat'ie mee' skrie:
'fanie en melanie ontdek die piepie'
p.c. proposals 'n sêd biesagiet
vi' o's ytgepoep
en dit bly sikke tyd
om mette djis-dja
o's te dummy met 'ie old
o story va' colour affairs
onner'ie south african flag
nei die public is cool
en wat ka'o's sê: druk deu'
eid mubarak en*
blessings for the struggle
en soe aan
dis al
20

Patrick J. Petersen
In: Staffrider, vol. 6 (1984), no. 1, p. 18
*labarang slaat op de laatste avond van de ramadan; soms ook gebruikt voor het
Suikerfeest zelf.
*pôdjie sêd – potje hartzeer
*eid mubarak is een traditionele moslim begroeting, speciaal tijdens feesten
got is doot
got sing sopraan in die n.g.-koor*
met 'n noot op kleur,
en word dood daar gebulk
ek vra: waar waar is got
want mense eet katte eet modder as patatte
en got salf dominees wat ministers word
maar got bly doot vir onse noot
Patrick Petersen
In: amandla ngawethu (1985), p. 28
*in het koor van de Nederduitse Gereformeerde Kerk
Ag wanneer
Wanneer gaan die vaal mis wegsak
Wat my uitsig verhinder en gees beknop
Wanneer gaan die son opkom
Sodat ek kan sien waar ware gedagtes sweef
Wat diep denkende wesens verstandelik laat leef
Wanneer word ek verlos van die drukkende bande
Wat my permanent beperk tot eiesoortige leed en skande
Ag wanneer gaan ek ook langs die ronde tafel
Sit en bepeins om daaglikse probleme te ontrafel
Ag wanneer gaan ek ook saam wette maak
Na my geestelike skikking en kulturele smaak
Wanneer, wanneer, ag wanneer
Leonard Koza
In: Akuut, March 1987
Hier uit: Hein Willemse 'Die skrille sonbesies; emergent black Afrikaans poets in
search of authority'. In: Martin Trump (ed..) Rendering things visible; essays on South
21

African literary culture (1990), p. 393
Van Riebeeck*
Jy’s artist Van Riebeeck, truly soewaar,
‘n master van colours, finish en klaar.
Hier's nou freedom of speech,
soe gee daai resep
hoe om shades van bryn yt net wit paint te skep.
Hoe het jy jou lonely weekends gespend?
Hoe het jy daai mixture van bryn paint geblend?
Jy skuld my 'n hearing en móét my vertel
daai mixture van bryn isse hel virre vel.
Asse gesture of goodwill, grant my 'n wens
dié keer net wit paint, paint my 'n mens.
Jy’s 'n artist Van Riebeeck, truly soewaar,
‘n master van colours, Van Riebeeck ons vaar.
Marius Titus
In: Oop gemoed (1990), p. 35
Ook in: Poskaarte (1997), p. 503
*Negen maanden na de komst van Jan van Riebeeck en zijn mannen in april 1652 zouden
de eerste kleurlingen zijn geboren.
Katastrofe op 'n reis
My tasse is gepak
en ek is op reis
maar my kompas is rigtingloos.
Ek's nog profeet
nog intellek
wat my terminus
seker kan bepaal
want al die barrikades
bly vassteek in my keel.
Miskien moet ek soek na 'n sinjaal -
en dit volg
maar 'n onsekerheid
hang soos 'n swaar reis-etiket
om my nek,
22

waarop duidelik geskrywe staan:
"Kleurling"... nasionaliteit geskend
bestemming onbekend...
Noël-David Adams
In: Optog (1990), p. 12
regsom
is regs
altyd wit
altyd reg
is ver regs
altyd witter
altyd meer reg ?
is links
altyd swart
altyd verkeerd
is ver links
altyd verkeerd
altyd meer verkeerd ?
wie het dit gesê ?
wie het dit begin ?
waarom is links nie wit
en regs nie swart ?
“ kom sit aan die regterhand van God ... ”
en die wittes het die plek vir hul geneem
regs van die kruis, het ‘n moordenaar hom bekeer
die een links het weggedraai
dis nou ons, die swartes, volgens hulle
die wittes, die altyd reg, regs mense
Floris A. Brown
In: Phoenix (1996), p. 32
Skeidslyn
Wit en Swart is abstraksies
is skyn
die lewe is meestal
min of meer bruin
Vincent Oliphant
23

In: Die sagte vlees (1998), p. 30
Klassifikasie
ek is Kaapse Kleurling getjap*
maar toe móés klasie uit dié kassie ontsnap
ek verwerp toe Bruin
en word na bewussyn Swart
want dis glo nie ‘n kleur nie
dit lê in die hart
Maar net toe ek denk I belong
toe vind ek dit lê op die tong
en steeds smeek party dat ek Afrikaner moet probeer
maar néé, brúin Afrikaner, hoor ek 'n volgende keer
heen en weer
bont en bles geklassifiseer
nou wil ek net toevoeg
dis genoeg!
ek skeur alle etikette van my af
ek verwerp alle name
behalwe een
die enigste naam wat aan die godheid grens
ek noem my méns
Vincent Oliphant
In: Die sagte vlees (1998), p. 31
*getjap betekent letterlijk getatoeëerd; hier meer algemeen geklassificeert
Identiteitskrisis
na jare van rustig onverstoord slaap
knoesig toegespin in die kleurling-kokon
ontwaak ek met 'n identiteitskrisis
en skree ten hemele
Here
wie en wat is ek
24

waar hoort ek tuis?
Here
lê my wortels dalk in afriqua
in die rooi sandduine van gordonia
begrawe en vergete
soos die wortelstok van !xthamma !xthoe*
soos die bakenlose graf van trotse kaptein
dorah iewers op robben eiland
of lê dit iewers langs die dyke van holland
dalk langs die groen wingerde van bordeaux
of iewers op maleisiese eilande
Here
waar?
lê dit in die vermenging
van europese nguni maleier grigriqua koranna inqua
chariguriqua chainoqua namaqua attaqua hessequa
gonnaqua outeniqua briqua bloed?*
in die utopia
van swart en wit
en niks tussen in
voel ek samaritaans
wil ek die drogfetusse van valsheid
wat in donker labirinte verwek word
laat aborteer
ek wil behoort
waar lê my wortels
Here my Here
waar?
Elias P. Nel
In: Honderd dichters 3 (2001), p. 72/3
* één van de klikgeluiden van de Khoisan wordt met een ! aangegeven
*de uitgang qua is afkomstig uit de Khoisan talen en betekent mens
Djollie Hotnot lagmag
As djy lag
dan skei die brein
dopamine yt
en djy voel lig
gelukkig
en djy heel jouself;
djy niem die liëwe
nie ernstig op nie
25

want die liëwe is te ernstig
om ernstig op te niem:
soe lag
en word ligter
- soes engeltjies -
wat slegs kan vlie
omdat hulle lig is:
lag
en kry lagmag -
die mag om te skep
en anner gelukkag
te maak
lag vir jouself
lag vir jou groep
en lag yt
die soegenaamde intellectuals…
Die ienagste problem is:
djy word ’n djollie Hotnot.*
Peter Snyders
In: ’n Gemiddelde mens (gepubliceerd op internet); de meeste gedichten zijn later
opgenomen in 'Tekens van die tye' (2002).
*djollie Hotnot betekent vrolijke Hottentot; in veel vroege studies wordt de kleurling
gezien als iemand die zich niet druk maakt om de dag van morgen.
Hierdie taal van my
het ek
van oorle Ma gekry
in hierdie taal van my
is norme in my siel gebrei
is my grootste seer geweef
is my bruin vel nerf-af uitgeleef
Kiwidore Fillis
In: Nuwe stemme 3 (2005), p. 47
26

Leven onder apartheid
Paspoort
Sê hy, wanneer u om sy nommer
vra: Wie het my ooit geleer om oor soiets te kommer?
Here, vergewe hom, hy was onkundig tot
omtrent besonderhede soos: Jy is op pad na God!
Adam Small
In: Verse van die liefde (1957), p. 14
What abou' de lô?
Diana was 'n wit nôi
Martin was 'n bryn boy
dey fell in love
dey fell in love
dey fell in love
sê Diana se mense
what abou' de lô
sê Martin se mense
what abou' de lô
sê al die mense
what abou' de lô
sê Martin sê Diana
watte' lô
God's lô
man's lô
devil's lô
watt' lô
sê die mense net
de lô
de lô
de lô
de lô
what abou' de lô
what abou' de lô
27

Diana was 'n wit nôi
Martin was 'n bryn boy
dey go to jail
dey go to jail
dey go to jail
sê Diana se mense
we tol' you mos
sê Martin se mense
we tol' you mos
sê almal die mense
we tol' you mos
sê Martin sê Diana
what you tol'
what God tell
what man tell
what devil tell
what you tol'
sê die mense net
de lô
de lô
de lô
de lô
what abou' de lô
what abou' de lô
Diana was 'n wit nôi
Martin was 'n bryn boy
Diana commit suicide
Martin commit suicide
Diana en Martin commit suicide
sê Diana se mense
o God behoed
sê Martin se mense
o God behoed
sê almal die mense
o God behoed
Martin en Diana
died for de lô
God's lô
man's lô
devil's lô
watte' lô
28

sê die mense net
de lô
de lô
de lô
de lô
what abou' de lô
what abou' de lô
Adam Small
In: Kitaar my kruis (1962), p. 52-54
Ook in: Poskaarte (1997), p. 12
O Oppas, oppas...
Johnnie en Joanie het gatrou
o ek onthou nog baie goed
hoe galukkag
hoe galukkag
hoe galukkag hulle was
ma' hulle galuk was in 'n glase kas
o oppas
oppas
oppas
oppas
oppas vi' galuk in 'n glase kas
want ons lewe in 'n land
van son se skroei
ons lewe in 'n land
van wind se loei
ons lewe in 'n land
van hart se bloei
Johnnie en Joanie het 'n hys gabou
o ek onthou nog baie goed
hoe galukkag
hoe galukkag
hoe galukkag hulle was
ma' hulle galuk was in 'n glase kas
Johnnie en Joanie het gatrou
Johnie en Joanie het 'n hys gabou
29

en die hys was gaseën
o ek onthou nog goed
met sussie en sussie en sussie en boet
ma' oppas vi' galuk in 'n glase kas
dja wies ma' vasigtag, pas ma' op
netnou word daa' tien die ryt geskop
dja oppas
oppas
oppas
oppas
oppas vi' galuk in 'n glase kas
Johnnie en Joanie het gatrou
Johnie en Joanie het 'n hys gabou
toe't hulle God gadank met hande rou
ma' die vader in die hemel hy was stil
soes die graf so stil om hulle ontwil
want die vader sê ons moet vasigtig wies
met die soort galuk wat ons hierso kies
Johnnie en Joanie het gatrou
Johnnie en Joanie het 'n hys gabou
hulle 't God gadank met hande rou
toe val die blow, toe val die blow
o God die brief het van hulle ga-eis
briek af djulle hys
briek af djulle hys
want kyk in God se son se skyn
is djulle nie wit nie, djulle is bryn
hulle bid toe die vader ma' die vader is stil
soes die graf so stil om hulle ontwil
want die vader sê ons moet vasigtig wies
met die soort galuk wat ons hierso kies
dja ons moet oppas
oppas
oppas
oppas
oppas vi' galuk in 'n glase kas
Adam Small
In: Kitaar my kruis (1962), p. 57-59
30

Bra Bizza Dink According Change
Well gents
Julle moet verstaan dat
Ons het by die lanie gegaan
Om te sê how long?
Ons weetie om te sê ons is dik
Van die apartheid style
Hy het ons so gekyk en hy weetie
Well you see we are changing slowly
Maar nê man ons kan mossie forever wag
En ek wat Bra Bizza is vertel jou jack
Ons sal wag tot Piet kom
Nou jy maak uit
As die lanie nie change nie
Dan moet ons vanself change
Genuine jack
Die change lê by ons
Nie by die lanie nie.
Fhazel Johennesse
In: Staffrider, vol. 1, no.3 (1978). p. 20
Ook in: SA in Poësie / SA in Poetry (1988), p. 627
'n Swaar dJop
Oe Here, draai my geldjies om
soerat ek my skuld kan betaal;
en Here, hourie rent tog laag,
surprise ons
met 'n ding wat daal.
En Here
larrie kinnes tog
'n bietjie minnere iet,
want brood is tog verskriklik duur;
gister se rykdom
is vandag se verdriet.
En laat my kinnes smarras leer,
want mens saai mos
net wat jy maai,
en sorg dat hulle versigtag wies
as hulle wild oats saai.
31

Met hoë pryse
en frozen wages,
laat die computer een foutjie maak,
en tagtag rand op my boekie sit
gereeld
elke end
van elke maand.
En laat daar daarem spares nog wies
vir my ou fifty-seven tjor,
of laat die cops my minnere stop
oe Here,
I don't ask for more!
En as ons weer hierdie winter wegspoel,
save my race card asseblief;
en hou my cassettes tog veilig, Heer,
as diewe weer by ons inbriek.
En as die recession ergerer raak,
sorg maar lat ek my djop bly hou,
want ekit 'n kind
wat nog outyd is
wat Boxing Day wil trou.
En Here, die vergiewery
moet darem nou 'n end mos kry,
my vrinne vat vir my 'n pop
want ek vergiewe hulle
as hulle my rop.
Amil skryf in,
net wit win,
soe hie's 'n swaar djop -
even for you,
laat my vrou rie competition wen,
ennie South American trip vir two.
Peter Snyders
In: Ensovoort, jg 1 (1981), no. 2, p. 11
Permit vir dit, permit vir dat
'n Permit om vrinne in Langa te visit
want djy is blas en hulle is swat;*
'n permit om binne die witkraal te dans -
daa's 'n permit vir dit, en 'n permit vir dat.
32

'n Permit om Kanna hy kô hystoe te sien*
terwyl djy langs 'n wit skouer sit;
'n permit om matey met Matie te wies - *
daa's 'n permit vir dat, en 'n permit vir dit.
'n Permit om witvoet in wit kêk te speel,
of om rugby fever vir amil te gie,
om 'n daklose toilet in Elsies te bou -
daa's 'n permit vir daai, en 'n permit vir dié.
'n Permit om advertisements in lavatories te hang...
maar ie boards moet met health regulations comply;
die graffiti oppie mier sal moet sanitary wies -
want daa's 'n permit vir dié, en 'n permit vir daai.
Peter Snyders
In: 'n Ordinary mens (1982), p. 36
*blas is donker, hier in de betekenis van gekleurd of bruin
* Kanna hy kô hystoe is de titel van een toneelstuk van Adam Small dat hij schreef in 1965
en dat zowel in Zuid-Afrika als in Amerika met veel succes werd opvoerd
*Matie is de naam voor een (oud)student aan de Univ. van Stellenbosch
Tighten your belt
Die pryse gaan op soes mini-skirts
torrat nerrie essentials gecover kan word,
'n stop word gesit aan 'n man se dop,
cigarettes, entertainment en T-bone steaks...
en starag sak daai katjiepens;
en dan gaan die prys van olie op,
en dit is elke ou se kans
om alles duurder te maak,
en soe betaal djy meer vir alles
van toilet rolls tot botter en kaas;
en dan sal djy maar moet tighten your belt
en kleinere maak jou maag;
en dan complain die railways
dat hulle veels te swaar kry,
soe óp gat al die treinfêr
van elke mens of kind of vark
op pad na werk of skool of mark
en stokstyf word dai arme belt.
En dan complain die government
dat twaalf-en-tagtag million rand
33

is veels te min vir die defence
en separate amenities*;
en dís wanneer die rent opgaan
en brood en everyday things,
en by this time dan kan jou belt
al twie keer om jou lyfie gaan.
En dan is alles soe fokken duur
dat ons byna niks kan afford nie,
maar hulle hou aan met: "Tighten your belt!'
maar daar's niks meer om te tighten nie.
Peter Snyders
In: ‘n Ordinary mens (1982), p. 14
Ook in: Poskaarte (1997), p. 294
*Slaat op de wet Separate Amenities (Aparte Geriewe) uit 1953
Aparte geriewe
Weerskante van 'n wit kerkhofmuur
tussen dieselfde sipresse rus
elkeen in sy eie doodkis.
P. J. Philander
In: Venster (1982), p. 37
34

Suite
My toppie meen ek makeer gebliksem word
As ek so rond neek met ’n boeshiemeid.*
Maa’ strues god! my ma hoor my
Ek nca die show
En ek kan nie gebother wies met snaakse morality
Ek dan ook,
Die lahnies hulle speel met my happiness
My vrinne springbok my
En die gattas ook, hulle tchee my nie kop wee’*
Maa’ ek, ek tchee hulle nie draad.
Omtesê ek slaan nog kihtaar
Wietie vannie gohvirmênt
En as ek my way het
Skop ek die law tot in sy maai
Siezah! life is sweet like a lehmon.
Farouk Asvat
In: The time of our lives (1982)
Hier uit: SA in Poësie / SA in Poetry (1988), p. 718
*boeshiemeid van bushman
*hulle tchee my nie kop wee': zij krijgen mij er niet onder
Bra Frooks en die John Vorster span*
Heit! Hoezit daa’?
Ek hoor djy kry wee’ ’n invite van high places.
Nee-ja, die gattas kom nie klaa’ sonne’ my.
As hulle my nie notch, raak hulle baie onrustig.
Ja. Toe los hulle my die invite vi’ John Vorster.
Maa’ ek tchee hulle mos nie kop.
Maa’ djy wiet mos hoe’s die gattas,
Hulle raak op hulle nerves
-Misschien het ek geskiep of iets-
Toe ko’ haal hulle my somme’
So agt van hulle, gats en al.
En djy wiet wat
-Ai, maa’ die lahnies is dom-
Die eerste dêng as ik daa’ kom
Vra die groot lahnie my nou
Hoe kom is ek in die mang
Ek wou somme’ in hom gevriet lag
Maa’ ek wat Bra Fooks is
35

Ken mos die lahnies
En hou my maar zip.
En vra vir leave
Om te gaan pee.
Maa’ die lahnie kyk my só,
En skud sy kop;
Nee, hy kan my nie alleen laat
Wan’ ek is mos ’n political prisoner vi’ my poetry.
Nou as ek ’n murderer-of-iets gewies het
Kon ek gaan pies met pleasure.
Farouk Asvat
In: The time of our lives (1982)
Hier uit: SA in Poësie / SA in Poetry (1988), p. 720
*John Vorster slaat hier op het politiebureau aan het John Vorsterplein in Johannesburg,
berucht om zijn 10 de verdieping (de lift ging maar tot de 9 de) waar politieke gevangenen
werden ondervraagd en gemarteld.
Betekenis
Ek is 'n kind van die donker,
'n oerwoud van sluimerende moontlikhede,
die draer van 'n bedreigde kultuur,
die gooier van die dolosse,*
die heerser van die troppe wild
en die uitgestrekte ongetemde grond,
die stamvader van 'n nomadiese volk
waarvan die trekrigtings ingeperk is
deur die dra van 'n pas
en omhein is deur die Groepsgebiedewet
om 'n beter prooi vir die jagter te wees.
Willie Adams
In: Ensovoort, jg 3 (1983), no. 1, p. 17
*dolosse zijn botjes van dieren die door traditionele genezers gebruikt werden bij het
zoeken naar een oorzaak (van een ziekte bijv. of het mislukken van een huwelijk) of het
voorspellen van de toekomst
36

americans like om te wietie
ons arrive 'n quarter past three sharp
by die pieraks poskantoor*
ek en my pik swart american bra
met 'n genuine american accent van harlem
die lahnee meddies*
behind the counter
relax en sip nog java
genuine rooi bos tea
die lahnee ousies wietie 'n lang ding
wat nie klaar raak nie my brazin
hulle wietie van scope, keur,
all-size pantihose
en cheap bargains by pep stores
ons darkies wag en wag rusteloos
befok en in die moer
die jumpas line en line
en die meddies wietie en wietie
en die queue van befokte rusteloose darkies
word langer en langer
die meddies wietie nou
van simba chips, pink nail varnish
en who's in love with who's husband
ons darkies wag en wag en wag patiently
there is no hurry in south africa
jumpas line en line
en die hele queue van darkies
is nou diep in die moer
my american bra is gat vol
hy bump bakgat na die counter
en gesticulate met sy hande
na die twee meddies
wat diep in mgosi is
my american bra wietie
met sy all-american harlem accent
'honey and sugar pie - we don't own the day
get off your pretty little fat arses
we need some action around here
time is money dumb twits'
die meddies is vir 'n couple of seconds tongue-tied
en tamatie rooi
'n toppie met 'n bier-pens in die queue chorus
batshele mfowethu*
baganga ngabantu*
en die hele queue nod approval
toe regain die meddie met die gesig vol geel vry pysies
haar plaatelandse verkrampte composure
sy bespekel my american bra op en af
en vra sarcastically
37

het die enelseman in jou bek gekak
oorlamse zulu
'n mortuary silence prevails
my american bra nooch mos nie afrikaans nie
so hy kyk my met 'n glance
wat demand - translate
die atmosphere is tense
en conducive for high blood pressure
pretoria central prison here i come
ek translate en add 'n nabzin van curry en pepper
ek wietie my american bra oop kaartjie - loud en clear
she says you are a monkey and you should remember that
you are not in an english zoo, secondly . . .
daai was genoeg translation vir my american bra
hy lean oor die counter
en tiger die meddie met die vry pysies
die meddie skreeu en piss immediately
toe breek 'n kak storm los my bra
s.a.p. - gatas - every where*
hassle wieties net boots en vuise
size nine and ten boots
probing the soft parts of the body
my american bra rol terug
maar die odds is heavy
die gatas panel beat sharp sy oë toe
ons darkies kyk die lahnees gatas met twas kak
maar daar is fokall wat ons kan doen
die ouwens met die twas speel die kietaar
en die rest moet jive vir die timebeing
ek maak 'n tactical fox trot retreat
met 'n knop in my keel
ek maak 'n bee line
na die american embassy
met sy eagle en stars en stripes of greed
ek report briefly
afro american diplomat ambushed
die diplomatic response is diplomatically long winded
we condemn this in the strongest terms
and will demand an inquiry
ek cut hom short
in mid sentence
want ek dink van my american bra
met 'n geswelde dik bek
toe blou oë 'n couple of broken ribs
so ek wietie real sharp om te sê
forget die detente - call an ambulance!
die is suid afrika my bra
way down south.
Dikobe wa Mogale
38

In: Baptism of fire (1984), p. 61/3
Ook in: SA in Poësie / SA in poetry (1988), p. 787/9
Ook in: Poskaarte (1997), p. 353
*Pieraks – Pretoria
*die lanee meddies – de witte dames (van madame)
*batshele mfowethu - vertel het hun, mijn broer
*baganga ngabantu – zij spotten met mensen
*s.a.p slaat op de Zuid-Afrikaanse Politie (South African Police)
communique
die dekreet is uitgevaardig:
in triplikaat versprei -
in die vrye volksrepubliek
gaan almal
voortaan donkergebril
blanko blaaie
in die koerante lees
doofstom luister na die nuus:
dat die son skyn
dat daar sewe dae in 'n week is:
voortaan verkondig slegs die minister
die waarheid
streng volgens die vyfde
evangelie van
mickey mouse
Clinton V. du Plessis
In: Skryf, december 1987
Hier uit: Hein Willemse 'Die skrille sonbesies; emergent black Afrikaans poets in search
of authority'. In: Trump, Martin (ed.) Rendering things visible; essays on South African
literary culture (1990), p. 389
Jesus vannie suburbs
Daar's 'n Man wat ôs help
in times of need
Hy help ôs teen'ie whites
that oppress us
Ma ôs worrie nie
and we don’t squeal
'Cause ôs Jesus is vannie Suburbs.
He was trained there as a Carpenter
Hy ken oppression
39

'cause everyone was always pictin on Him
My Jesus ken’ie liewe
Of being a loser.
Ôs jesus vannie Suburbs
differ from the Jesus of the whites
Want ôs verstaan en ken ôs Jesus
and ôs know He's doing right
that's why we, the oppressed, like Him a lot
- just the way He is -
Want Hy's ôs Jesus -
die Jesus vannie Suburbs ...
M.C. Mackier
In: Aankoms uit die skemer (1988), p. 89
Die swietsbôd
Ienage tyd vannie dag of nag,
foun ek my Master vir niewe krag.
Die Master lyste assek roep,
wantie swietsbôd daboe is altyd oep.
Daa's 'n founboks in my eie kêk,
wat elke liewe Sondag wêk.
Kyk net hoerrie mense wiemel
wat kom foun straight narrie hiemel.
Laas Sondág was ôs founboks vol,
daar wassie ees een oepe kol.
Maar innie Yellow Pages boek,
het ek 'n anner foun gesoek.
Daar was toe een moet baie plek,
vir ouens wat wil foun soes ek.
Daai plek was mooi ennie foun was wit -
In no time wassek ytgesit.
'n Oepe swietsbôd help my min,
wantie founboks hette wit foun in
Marius F. Titus
In: Aankoms uit die skemer (1988), p. 66
Ook in: Oop gemoed (1990), p. 34
Ook in: Genesing in vuil water (1999), p. 4
40

Verrotte wette
Ek is siek van die stank
van verrotte wette
wat oor alles heen hang.
Almal hel gevaarlik oor party plekke
mans vrouwens kinders.
Dit is 'n spel met die lewe
'n reuk van die dood
Dit is 'n oproep om te lewe
OP
STAAN
unzima lomthwalo*
ufuna sihlangane
Patrick J. Petersen
In: Advent (1988)
Hier uit: Steward van Wyk ´Tussen Cham en Mozes´. In: Hans Werkman. Ons knoop
mekaar se veters vas (1996), p. 35
*Zulu: onze last is zwaar, we moeten samenwerken (titel van een vrijheidslied)
Gevonniste vryheid
Roer jy net jou bek!
Pasop meneertjie,
daar's 'n wet.
Vat jy net daai pen!
Skryf jy net!
Pasop meneertjie,
hier's 'n wet
en daar's 'n wet.
Doen jy énige ding!
Gaan naar enige plek;
goed of kwaad,
reg of sleg
daar's 'n wet meneertjie,
daar's vir alles 'n wet.
Peter Snyders
In: I qabane labantu (1989), p. 134
41

dril
in die Padvinders het ek gevorder tot Troepleier
onderleiding van Davy Petersen en John Beukes
die jongspan moes ek touwysmaak
hul straf vir elk verkeerde daad
ek's in matriek en dink ek's groot
van politiek maar bittermin geweet
Republiekdag word toe weer gevier*
die vlag moes ek dra tot in Napier
begelei deur brigade en duisend oë
Le Seuerstraat op tot by die Plein
plotseling met skok in stilte het ek besef
dat ek die onderdrukkersvlag vasklou aan hef
my voete weier, stol voor Durbanstraatse hoek
toe ek skip verlaat, Padvinders vaarwel toe roep,
Floris A. Brown
In: Gloei (1994), p. 7
oukamp
die rugbyveld is verskuif na 'n nuwe paradys
wat die eerste skandvlek sou verswelg
hier waar jy oë van voor en agter moes hê
sou jy geld vorder op skoolse kollektelys
hier waar die ruwe spel gespeel moes word
gedans moes word op die maat van die bendes
niemand word ontsien vreemdeling tot bekendes
so word daar vertel van 'n Kaapse weerwraakbende
wat moes haastig vlug uit 'n brandende vragmotorhel
ek het gesien : die stink
die vrot
die krot
die brandsiekhond
vuilneuse in groenslykdamp
die kil die koud
iemand skreeu benoud
in die gevreesde roekelose gevoellose plakkerskamp
Floris A. Brown
In: Gloei (1994), p. 11
42

munisipale huisies
vuurhoutjiedosies sementblok is koud
elk dosie in hokkies van vier verdeel
ruimte eng, skuurverby tog so benoud
niks het verander, niks kan hul skeel
kaal asbesdak, met geen weringsplafon
ysterdeure in die somer winter sweet
kinders ken geen solderkamer of balkon
sou hul iets wil bêre vir 'n lang naweek
miniatuur erfies bied speelplek ruimte min
dakbalke lyk maar eina oes verroes en dun
einaskoorsteentjies snik teen die Noordewind
waar mossies hul nessies in oop dakgate vind
huis en erf verkoop soos 'n soete wingerdloot
waar trotse eienaars hul huisies self sal vergroot
Floris A. Brown
In: Gloei (1994), p. 33
My registrasie nommer
Ek moet dit nooit vergeet nie.
Die boek van my registrasie nommer;
Waarsonder ek is ’n kar
sonder ’n registrasie nommer.
Dit ‘sê’ waarvandaan ek is;
Waar ek werk
definieer en klasiefiseer my.
Dit noem my dit en dat.
Verpligtend plak ek dit aan my agterwereld
soos ’n kar se registrasie nommer.
My registrasie nommer;
Wat ek teen my sin draw.
’n Produk van my baas se wet
Wie se woord ek is bang om te oortreë
Dus vergeet ek nooit my registrasie nommer nie.
Nakedi Phosa*
In: Staffrider vol. 3, no. 4 (1980/81), p. 30,
Ook in: O nag, kom gou, bly weg (1989), p. 62
43

* ANC activist en eerste premier van Mpumalanga, Mathews Nakedi Phosa, schreef in de
tachtiger jaren onder de naam Nakedi Phosa
My registrasienommer
Ek durf dit nooit vergeet nie:
die boek met my registrasienommer.
Daarsonder is ek 'n kar
sonder nommerplaat.
Verplig dra ek dit
aan my agterent.
Dit sê waarvandaan ek kom,
waar ek werk,
of ek 'n dit is of 'n dat.
Oral gaan dit met my mee
al sou ek my gat daarmee wou vee.
Ek vergeet dit nooit.
Mathews Phosa
In: Deur die oog van 'n naald (1996), p. 26
Wie is ek?
Wie is ek in my geboorteland?
Ek is 'n kneg van die immigrant;
hy wat my verniel en verwoes,
op my spoeg met wette
wat my soos kanker laat verval.
Wie is ek in my geboorteland?
My oupagrootjie was 'n kaffer,
my oupa 'n naturel,
ek is vandag 'n bantoe,
my seun wat de hel?
Wie is ek in my geboorteland?
Ek is die mees onderdrukte,
die mees gekulde,
die mees ontroue -
die mees gevreesde "vyand".
Matthews Phosa
In: Deur die oog van die naald (1996), p. 22
44

"ONLY"
Jy is uitgeput van die dag se gewoel
jy wil 'n rukkie net ontspan;
daar staan 'n stoel,
maar jy mag nie daarop sit nie,
daar staan "only".
Jy is lus vir koeldrank of tee,
jy wil dit gaan drink
in die naaste kafee, maar
oor dié drumpel durf jy nie,
daar staan "only".
Oral waar jy gaan,
waar jy in stilte wil lees
of by iets bly staan,
wil eet, wil droom, of in slaap vergeet,
daar staan "only"in jou pad
WHITES ONLY
Mathews Phosa
In: Deur die oog van 'n naald (1996), p. 25
Ek sal iets doen
Ek sal opstaan
en my knopkierie gryp,
dit in die lug swaai
en skreeu teen onregverdigheid.
Ek sal my klere skeur
dat my knope in die lug spat,
want ek is moeg van andermanswet
en sal my tot die dood verset.
Mathews Phosa
In: Deur die oog van ‘n naald (1996), p. 38
45

Oppie Cape Flats
(Met apologie aan Toon van den Heever)*
Oppie Cape Flats waar dit crowded is
en djy skaars die hiemel boe kan sien
Waa snotnies laaities haastig oor biesagie
strate virrie karre moet saaidstep
Waar die girlies nog moet rollers innie
hare innie strate loep. ..
Waar 'n mens glattie lekke asem kan kry
nie oorrie dagga fumes innie lug ...
en God van djou vegiet het!
Daa het ek opgegroei, my broe
En as ek innie propvol tronk sit
en kopvriet oo' my crimes, dan droem
ek vannie nice time:
vannie lekke disco's...
ennie daylight robberies...
ennie nice times moet Myra vannie Kriefgat!
Oppie Cape Flats, waar dit crowded is
en djy glattie vêr kan sien oorrie baie shacks
(Die buttons se blou roek lat djou oë soema traan)
Daa wag my mense nog vir my,
wag al vi siewe djaar!
Ma as die ve'lange na my family stêk wod en
ek hoo die guard se slietels raas,
dan wish ek soe ek was by my laaitie
om hom te warn tien 'n liewe soes myne!
Dan soek ek in my mind al die tye
op waa ek skiefgetrap het asse laaitie.
Willem Fransman (junior)
In: Metafore van herlewing (2002), p. 45
*Toon van den Heever (1894-1956) schreef het gedicht: 'In die Hoëveld' waarvan de
beginregels luiden:
In die Hoëveld, waar dit oop is en die hemel wyd daarbo,
Waar kuddes waaigras huppel oor die veld,
Waar ’n mens nog vry kan asemhaal en aan ’n God kan glo,
'n wind waai deur die Vlakte*
waai deur die hulploosheid van bruin landskappe
waai deur courts en stairs en wasgoeddrade
waai deur sinkplate en babadoeke
waai deur violence en stukkende huise
waai deur werkloses en honger krete
waai deur nagte en vergete gesigte
46

en die taligheid van gebede in die wind
'n wind waai deur die Vlakte
waai deur die genadeloosheid van bruin landskappe
waai deur gangs en guns en drugs en crimes
waai deur witpype en agterstrate
waai deur dwaalkoeëls en Westside-stories
waai deur house parties en ghetto-jams
waai deur hip-hop-rave-en-kwaito-klanke*
en die sadness van kinders op e's*
'n wind waai deur die Vlakte
deur treine en werkers en oggendgesigte
waai deur carpenters en painters en brick layers
deur sorters en reps en quality controllers*
waai deur examiners en machinists en pattern makers
deur bus- en taxi- en lorrie-drivers
waai deur moskees en kerke en die gelowigheid van breine
deur kerrie- en roti- en boebe-aande*
waai deur nagte van liefde en die omgee van hande
en die bloed van slaap en asemhaal
'n wind waai deur die Vlakte
deur die warm harte van bruin mense ...
my hart is op die cape flats en
niks kan dit ontrein dis
gebêre op die stairs van 'n skurwe court
daar is moeders alleen in die hart van die nag en
juveniles wat nommers dra en*
kinders wat sin maak uit die pyn
en hier in die tjatjies is daar*
motjies en boejas wat saamtrap op*
die groete van 'n salute
daar is toppies wat vir die council craft en*
koppe waarin factories maal en
taxi's wat strike in die reën
en hier in die tjatjies is daar
tieties en boetas en hier is nagte van*
bendes met hande vol bloed, maar
my hart is op die cape flats en
niks kan dit ontrein dis
gebêre op die stairs van 'n skurwe court
Vernie Plaatjies
In: nuwe stemme 3, (2005), p. 121/2
*De Kaapse Vlakte is berucht om de hevige winden die het gebied kunnen teisteren, met
name de "zuidooster"
*kwaito is een populaire muziekstijl, ontstaan eind tachtiger jaren; een mengsel van
house, rap en lokale invloeden
*op e's wil zeggen aan de drugs
*reps afbreking van representatives
47

*boebe is een nagerecht van zoete melk met vermicelli wat vooral genuttigd werd tijdens
de ramadan
*nommers dra: cijfers getatoeëerd op de huid waaruit blijkt dat men lid is van een bende
(die meestal in de gevangenis is ontstaan)
*tjatjies is Tjatties, Manenberg
*motjiee en boejas – (Moslim)vrouwen en -mannen
*tieties en boetas - zusters en broers (vaak in een ruimere betekenis)
*daar zijn oude mannen die voor de raad plannen bedenken
Die Agteros of (Veetrein I)
Daa’s net een manier om 'n bus te kry
‘it’s crash the line or you'll stand here all day,’
soe a’mal druk, eelte word opgetrap,
eiers loep yt, tamaties word pap;
‘carriers' skee', mense word siek —
maa’ ek moer'ie een wat my kannetjie briek!
hie’s fokkol 'service'
o’s word net gerop!
dan anne wiek sê hulle
die bus-'fare' is op!
Peter Snyders
In: Standpunte, jg 31, no. 5 (1978), p. 17
Die Vooros of (Veetrein II)
Laas wiek toe staan o's ee'ste in'ie lyn,
my vrou, ses 'carriers',
en my kannetjie wyn:
die lyn word langer en langer verniet,
vanaand kry o's 'n lekke' 'seat'.
Ons se bus stop agter'ie anne afdak,
met dere wyd oep
maak 'ie 'driver' sy kak:
‘n 'invitation' ommie lyn te briek,
en pfoe is ons se kanse vir 'n 'seat':
ampe' laaste (en kwaadste),
maar’ie 'driver' hy lol:
“'Sorry Mister', die bus is vol."
Peter Snyders
In: Standpunte, jg 31, no. 5 (1978), p. 17
48

Ons staan venaand eerste innie lyn,
my vrou, ons carriers, niemand komplein;
die lyn word langer en langer verniet
venaand kry ons 'n lekker siet.
Onse bus stop agterie anner afdak
met deure wyd oep maakie draaiwer sy kak,
'n invitation ommie lyn te briek
en pfoe is onse kanse vir 'n siet:
amper laaste - en kwaadste,
maarie draaiwer hy hol:
Sorrie, mister, die bus is vol.
Peter Snyders
In: ‘n Waarskynlike mens (1992), p. 5
Ook in: Standpunte, jg 31, no.5 (1978), p. 17 met titel: Die Vooros of Veetrein II
Veetrein
Die trein is laat want die weer is om,
dis ’n helse djop om binne te kom;
half-yt hang ’n ou hie langesaan my,
dis ’n helse djop om binne te bly.
’n Vlooi in ’n djas wid platgedruk,
dis dieselfde as wat iemand hom knip.
’n Gulp staan styf tien ’n meisie se boud,
haar gesig is rooi, sy’s sieke benoud.
Believe it or not, maa in rekordtyd
hou ek my asem vi drie stasies yt;
maar net voor ek asemhaal maak iemand ’n wind -
maar hy’s safe, wie gat hom ytvind.
“Tickets please”, sê rie guardjie van regs,
van lings kom ’n stem: Hei, voetjêk weg!”
‘n Kerel stamp en vloek en beer,
by sy stasie staan hy byrie verkerere deer.
’n Vet vrou klim yt by Hazendal,
Skielik kan amil asemhaal.
As djy ytklim met ’n pyn op jou brein,
dink maar hoe garrit oppie Netreg-trein*
49

Peter Snyders
In: 'n Ordinary mens (1982), p. 8
Ook in: Brekfis met vier (2005), p. 23
*hoe het er aan toe gaat op de treinen die rijden tussen Netreg station in Bonteheuwel en Kaapstad
Centraal
Standee bus*
As ek hom sien aankom,
kom iets in my maag
wat wil opkom of uitkom
soes ‘n na-dronknes-plaag.
R2,40 om te staan,
hang soes vlermuise
glip en gly
soes menswaardigheid wat vergaan,
waai soes lyers aan ‘n ysterwaslyn.
Derdeklas bus met limousine fêrs,
diwidende betaal
soevul walglikheid per sjêr.
Agtertoe! Agtertoe! Almal wat staan!
'n Magdom van magteloosheid
druk trug 'n traan.
Agter, ommie spindraaier-kammadeur
drom ons
soes by 'n klein supermark
wat op 'n groot swart dorp teer.
Stampvol - torrat maagtoestandasems in my spuit
en ek amil se oggendietes
en cigarette-asems ruik.
Die bus raak nóg voller, propvol, oorvol,
tot ek hyg na asem -
gatvol!
Peter Snyders
In: ‘n Waarskynlike mens (1992), p. 13
*bus met speciale ruimte om te staan
50

treinrit
sardientjies in 'n blik
styf ingeprop bo-op mekaar
teenaan mekaar
staan ons in die derdeklaswa
dit druk en beur
stam en stoot
dis tone trap en skouers skuur
"eina mister my têt!"
kla 'n vroutjie benoud
"ek sê my bra
lossie antie se dairy
skree 'n ondeunde stem
uit die gesigtesee
onwelriekende rastafarier
toutjies hare saamgekoek
kom lê op jou bors
verswelg jou met sy aweregse aroma
twee verliefdes in skooluniform en vurige omhelsing
laat die vrouens vies wegkyk
prediker Bybel geopen in die hand
verkondig skreeuend
die koms van die laaste dag
niemand luister nie
hy is maar net 'n stem
des roepende in die blikwoestyn
by elke stasie word bondels mensevlees
op die perron uitgespuug
net om weer gulsig
die volgende massa
in sy staalbuik op te slurp.
Elias P. Nel
In: Tydskrif vir Letterkunde, jg 33, no. 4 (1995), p. 94-95
as speke bly steek
“ nou weet ek ook wat apartheid is ”
om vernederd te voel, soos ‘n niks ”
‘n tweedeklaskaartjie: leierskapskursus te Grabouw
het in my dole ‘n wrange nasmaak gelaat van rou
hervorming word verkondig soos ‘n witskuim
51

ehalwe op hierdie vuilwit Johannesburgse trein
op Worcester kon ons nog veilig sit voor die kwaad
op Wolseley verskyn satan in sy kondukteursgewaad
ons word uitgeboender sak en pak na die derdeklas trokke
na die skok, Jesus, wat is ons, skape of verdwaalde bokke?
op die kamp breek ons rekords, dit was lekker, sjoe!
met ons terugtog word ons weer geboender, derdeklas toe
van die kamp en al sy lekker het ons alles vergeet
maar trein se speek, bly in ons harte en denke steek*
Floris A. Brown
In: Phoenix (1996), p. 39
*speek – lett. spaak; hier: wat op de trein gebeurd is
Hanoverstraat se bus*
Ons ’t gewag vi die Hanoverstraat se bus
soggens assie plekke noganie oepe is
Ons’t gewag vi die Hanoverstraat se bus
Saans as die plekke al toe is.
Hoe call djulle vi ons?
-die city se commuters
die labour force
die labour potential
die labour source
en gits!
djulle punch tikkits
en djulle figure vi ons uit in djulle computers in
net so
kant en klaar
(anners riekent weer ons is die workers of die land
dja
en hulle riekent fight, dja
kôs hulle riekent workers of de world, unite!
dja)
Nou daai’s alles well en good en grand
ma eintlik issie lot van djulle laat
Why?
simply kôs ’n mens figure nie mense daai ways yt
kôs vi daai ways praat oor mense issie lewe far te great
simply kôs oor mense moet ’n mens praat
net soes ’n mens moet praat oor mense
52

dja net so
en daa’s niks annerste om te glo nie
why?
-kôs very simply mense is mense
dja, kôs very simply
net daai:
mense is mense
Adam Small
In: Oos Wes Thuis Bes Distrik Ses (1973), p. 56
Ook in: John Western. Outcast Cape Town (1996), p. 148/9
*Hanoverstraat was de belangrijkste straat in District Six
53

Gedwongen verhuizingen
District six
Ma is dood
onder 'n trein.
Ons leef van brood
en Pa van wyn.
Hoi gamat, kappit, kappit eit*
want môre is jy alles kwyt.
Spoeg in die lug en sing jong, sing
want die lewe is 'n bitter ding.
Georgie, Peorgie, pudding en pie - *
hoe sê jy ek het God verraai?
Ou klong, jou sommer make me cry.
Hoes daai?
Mary had
a little lamb,*
its feets was white
like snow.
Hul het hom toe
mos vasgenael,
en kyk
hoe lyk
hy
nou.
R.K. Belcher
In: Mens en skepper (1956)
Hier uit: Jan Deloof: Gaat de pijn toch de lach overheersen? In: Ons erfdeel, jg 16, no. 3 (1973), p.
82
*Gamat is een afkorting van Mohammed; staat in het algemeen voor jongen of jongeman
*'Georgy Porgy' en 'Mary had a little lamb' zijn populaire Engels kinderliedjes
54

Windermere
'n Lot het hul hierheen laat dryf,
laat blikpondok kom opslaan
links en regs en mankoliek en krom.
Hulle boer met troppe kleingoed,
hulle smous met dagga, sjerrie,
en gesteelde mansmateriaal.
Mansmens en vrou besmet mekaar,
'n duisend wesens etter weg
in die verpeste boerdery.
Luid waai die winter saans, en droef,
'n weeklag oor die rommel
en die roes, die vloek van Windermere!
En swygsaam sit 'n huisgesin, man, vrou en kind aan tafel
met 'n "....nimmer U vergeten, vader; amen".
S.V. Petersen
In: Die kinders van Kain (1960) , p. 9
Lydingsweg
Ons het lankal in plekke
soes Windermere
al ons verlangens
afgaleer
o Here djy kan maar lyster
na ons lied
sonner worry, ons is lankal
verby vadriet
altyd as ek na die
oeg toe gaan
dan denk ik aan die brylof
by Kana
maar ons het lankal in plekke
soes Windermere
55

al ons verlangens
afgaleer
en as tussen die shanties
hier die wet
my soek vlug ek altyd
deur Nasaret
maar here djy kan maar lyster
na ons lied
sonner worry, ons is lankal
verby vadriet
Adam Small
In: Kitaar my kruis (1962), p. 17
Groot Krismisgabet
Here
nou weer lowe ons djou
djy wat gakom het vi' die redding van die wêreld
djy wat gebore is soveel Krismisse gelede
in die Bethlehem
dja in die Betlehem Here
in die stal
by die donkie
by die koei
in die krip
op die grondvloer
op die sandvloer Here
in 'n plek wat gastink het
in 'n plek waar 'n mens naar gaword het van die badompagheit
ons ken sulke plekke Here
dja ons ken hulle
ons het duplicates van hulle allover
in die Windermere
in die Distrik Ses
in die Blouvlei hierso annerkant die Wynberg by die Ratreat
en daarom lowe ons djou oek hierie Krismis Here
net djý
net djý wat die grootste experience van almal het
van hierdie soort plekke
net djý kan ons help
56

net djý kan vi' ons
miskien nog hierie Krismis Here
'n nuwe Mosas lat gebore word hier
'n nuwe Mosas
'n nuwe Mosas
o Here, óns Mosas -
ons sal hem wegstiek here, ons het baie wegstiekplekke
van die daggers wat nie van hem hou nie -
om ons te lei, die hele klomp van ons
te lei tot vlak voor die wingerde van die Kanaän
van die Kanaän Here
Here, óns Kanaän
Adam Small
In: Kitaar my kruis (1962), p. 19 (eerste deel van het gedicht)
Lied vannie gamiente vannie Here
Yt Distrik Ses
Yt Windermere
Yt Cook se Bos
kom djy o Here Jesus ons verlos
o dank
dank
dank
dank
o dankie God
dank
dank
dank
dja dankie God
óns die swart voëls
óns die bryn voëls
óns moet die kroes yt krotte en pondokke
die swart en bryn voëls yt djou vyler hokke
yt Distrik Ses
yt Windermere
yt Cook se Bos
kom djy o Here Jesus ons verlos
djy stil ons honger en djy les ons dors
djy gie ons soes die lielies van die velde kos
o dank
dank
57

dank
dank
o dankie God
dja dank
dank
dank
dank
dja dankie God
o dankie God djy gaan ons nie verby
dja dankie God djy gaan ons nie verby
Adam Small
In: Kitaar my kruis (1962), p. 23-24
Proud ou gabou
pathetic pêllie
stil ou
djy fancy djy staan nog
one-way
djy fancy nog: one day, one day?
'Is wishful thinking daai
proud oud gabou
pathetic pêllie
quiet ou
djy word gedemolish sê ek vir djou!
Wat was djy?
'n Cash-store?
'n Kerk?
Ma daai was once upon a time, pêllie,
once upon a time…
Nou wiet ek nie exactly wát is onse crime
ma ek en djy
is suppose' om te wiet crime doesn' pay!
So pêllie,
dis geskryf en gesign en dis 'n must
djy sil vanish hieso in 'n cloud of dust!
Hoor djy die pêrepote vannie bulldozers?
Ek sil djou mis…
Nou sak djou kop
Nou briek djou hart
Kô lat ons hyl dan, ma nie te hard nie
oor mense wat mal is, pêllie,
soes djy val…
dja, mál, pêllie
58

Adam Small
In: Chris Jansen en Adam Small, Oos Wes Tuis Bes Distrik Ses (1973), [p. 8]
Oppie top vannie mosque
oppie top van sy voice
skrie die slamse heilage man rejoice
remember tog vi Moegamat
O remember tog net vi Moegamat!
Rejoice tot oppie laaste toe
Kó batja
Kó sê dankie Allah
Kó sê dankie, dankie vi Moegamat
Kó sê dankie hieso innie Aspelingstraat*
Gan batja dankie daa byrie Kramat!
Innie kerk daa boekant by Moravian Hill*
priek die kristepierekant vi elke siel
Gewiss, Gewiss
Denken Sie an die Here Djesis
Hy't gekó om te red Jan Rap en sy maat
So lat ons jubel, dja, tot oppie laaste toe
Kó
Kó jubel hieso innie Ashleystraat!*
Só gan die mense batja
Só gan die mense bid
Dan kó hulle weer innie sonlig yt,
trek an hulle skoene
sit hulle hoede op
loep weg deurie strate moet hulle lot
- while die kontrakters briek die mure af -
innie Naam van Allah
innie Naam van God
Adam Small
In: Chris Jansen en Adam Small, Oos Wes Tuis Bes Distrik Ses (1973), [ p. 16]
Ook in: Poskaarte (1997), p.112
*Aspelingstraat is een straat in District Six waar zich een moskee bevond
*Moravian Hill is de naam van een plek in District Six, waar een kerk (Moravian Chapel)
stond
*Ashleystraat is een straat in District Six
59

"Ismail Moegamat Kassiem
Hair dresser and shaving saloon"
Só nog sê die notice
However
die winkeltjie is lankal toegaspyker soos 'n doodkis
O yes
Ismail Moegamat Kassiem hy wàs hie in Distric' Ses
very much alive
however
hy hoor toe daa gan manne kô wat bulldozers kan drive
Dja, Ismail Moegamat Kassiem hy wàs hie in Distric' Ses
Waa's hy nou, however?
Pêllie, daai moet djy ma guess!
Adam Small
In: Chris Jansen en Adam Small, Oos Wes Tuis Bes Distrik Ses (1973), [ p. 37]
Ook in: Jan Deloof 'Gaat de pijn toch de lach overheersen?' In: Ons erfdeel, jg 16, no. 3 (1973), p. 82
Die bulldozers, hulle't gakom
romtomtom
dóm
was ons mos,
stóm mos
al die djare
Klaar gakom het hulle
en plat gadonner
alles hieso
alles, alles,
hyse, harte
die lot,
alles,
God!
- So pêllie,
Klim yt die klippe yt
op,
óp!
Djy dink sieker ek is cynical?
God, pêllie, ek is serious
soes djy nie kan wiét nie
so serious
60

So djy móét my glo
óldou sound ek ridiculous:
Klim yt die klippe yt
óp, pêllie,
Klim yt die klippe yt
Óp
Adam Small
In: Chris Jansen en Adam Small, Oos Wes Tuis Bes Distrik Ses (1973), [p. 57]
Ook in: Poskaarte (1997), p. 114
Mitchell's Plain
Complacent bastard
sou ek sê
maar weet hy
weet hy
waar die waarheid lê?
'n Gekkemanspel
koerantprominent
apartheid bly
experiment.
Ek bly, en hy
bly proefkonyn
wat wyd
in die niet
verdwyn
in Lansdowne
en in Mitchell's Plain.
S.V. Petersen
In: Standpunte, jg 30, no. 2 (1977), p. 36
Net nie ophou nie
Hoe's jy vanaand
weer so baster melancholy,
Skollie?
61

Want by gist'raand
se aand was jy nog so ewe
jollie.
Slams gesê's die ou wêreld
ook maar baiing
deurmekander,
Vinkel vir my, koljander
vir jou,*
so een-te-ander.
Time ago was jy Sarang,*
hoe dan nie?
van Distrik Ses.
En by 'n straatgeveg
had jy
die hefkant van die mes.
Nou sit jy
uitgehoes op die Cape Flats,
sad en lonely.
Sing oor en weer
treurend, Sarah Sue
I loves you only
Sing! Maskie ook
hoe melancholy!
Net nie ophou nie!
S.V. Petersen
In: Standpunte, jg 34, no. 5 (1981), p. 45
*Sarang en Maskie zijn namen van personen
*Dis vinkel en koljander: dit is precies hetzelfde
Ekskuus
Vanaand sit my gedachtes
van vooraf op loop.
Die Sendingskool-gebou,
die kerk, is afgestroop.
Distrik Ses
62

lê gestootskraap
ineen-getuimel.
Karriem se hoek
is geboel-doze
omgeduiwel.
Tiekie botter
nigger-balls
sikspens asyn.
Hiesa! pasella
wat nog
twalap tamaryn?
Die shebeen queens
die part-time ladies
het verdwyn.
Nou troos hulle
die verleës
in Mitchell's Plain.
Mens hoor ook nie meer
die Salvation Army nie.
Droom ek
hoor ek hulle:
Sinner, come unto me...
Maar Distrik Ses
lê geboomskraap
definitely.
Snoektown calling
...daar's 'n onderbreking...
ekskuus!
Dis Radio Suid-Afrika
hier volg
die nuus.
S.V. Petersen
In: Standpunte, jg. 34, no. 5 (1981), p. 46-47
63

Gee hom die borrel
Vanaand sit sy gedagtes
van voor af op loop
Sommer heimwee
is dit nie
so'n bietjie-tjie
Sendingskool-en kerkgebou
geboel-doze... gesloop!
Double-storey boarding house
skoon omgeduiwel.
Gee hom
die borrel
en
gee hom
die dop
wat skop!*
Gasant-Hoosain se winkel
ineengetuimel.
"Tiekie botter
pennie taaistront
sikspens asyn!"
"Jy nie kan
as'blief sê nie
dêmit properly?"
Opskud Hoosain
mamma dôner my
nog klein-klein
"Speak nicely, try!
hier's pasella,
voetsêk koetbaai!"
Mens hoor ook nie meer
die Salvation Army nie.
Droom hy
hoor hy
hulle:
"Oh sinner
come to me."
64

Maar Distrik Ses lê
geboomskraap definitely.
Ook die shebeen queens
en 'die ladies' het verdwyn.
Nou troos hulle die verleës
in Mitchells' Plain.
Gee hom die borrel
en
skink hom
die
koel
wit
wyn!
S.V. Petersen
In: Tydskrif vir Letterkunde, jg 22, no. 2, (1982), p. 139-140
*'n dop wat skop – een stevige borrel
Uitskot
Dis ons wat op die Kaapse Vlakte uitgeskop
ver weg lê van kransneste teen Duiwelspiek en Leeukop
P.J. Philander
In: Venster (1982), p. 39
Bulldozer
Ja, ja
ons wiet vannie bulldozers
hulle kom oorie hiewel
wanne jy jou oege oep maak
(as jy jou bek oep maak
kry jy net stof innie keel)
en die vet ou jokkie
wat daar boege in sy
high seat sit en swiet
verlang net na sy
vris plaasmeisie
wat hy agter gelos het
om my pondokkie plat
te kom ry
65

en hy ry aan
oor anne hiewels
en anne pondokkies
anne liewens wa'
spat uit sy pad
en maa' weer wortels
êrens innie modder
laat sak
eendag
gaan die jokkie terug
na sy boeremeisie
oud van wag,
oud en gedaan
met die stof van
my gedane liewe.
Achmat Dangor
In: Bulldozer (1983), p. 61
Paradys
O paradys,
koel paradys van Afrika
jou see roer soes
die onrustige wortels
van os liewens
en gie tog nie liewe
aan die droeme
van die mense wat
jy hier vegiet het
hier, om my,
briek hulle my stad af,
Distrik Ses,
hulle sloop jou
klip vir klip
rots van my
geskiedenis
Op die muur van
my laaste herberg
hardloop 'n kokkerotjie
geheimsinnig en stil
66

'n voortieken van my liewe
liefde en hoep
moet ek in donkergate
wegstiek
Êrens in die skiemerlig
tril 'n banjo, êrens,
op 'n terras toegegroei
met 'n vygie slingerplant
mense sing en mense lag
die menslike gesels van elke dag
o paradys, koel paradys
van Afrika,
watte sad memries skep jy
in die skiemer van ons dae
waarom trek jy
die booie soe vas?
Achmat Dangor
In: Bulldozer (1983), p. 94
More
Slaap liefling
deur hierie
onstuimige uur.
Daar buite val
'n ontydige mis
'n nag vir skollies
en ander vryers
'n doodstillige uur
wanne os te bang is
om te fluister.
Die stilte hang
swaar en ryk
soes miangstokkies
op 'n Donragaand
en die jackhammers
is oek stil, en die
bulldozers het ga slaap,
gie my stad
'n tydelike pouse
(al is sy derms oek
al half uitgetrek)
67

Ver af in Roosstraat*
soes die bus draai
en die mis rol
en alles huis toe jag
in die ou huisies
van os moeders
wag 'n moeder vir jou
die meisie wat more trou
en more kom die jackhammers weer
pik-pik soes kraaie
op die oorskietsels
van os liefde.
Achmat Dangor
In: Bulldozer (1983), p. 96
*straat in de Bo-Kaap
Die berg
O liefling
nou is jy oek weg
al wa oobly
issie leeg-oeg winkels
van Hanoverstraat,
ennie berg.
Die berg wa
die skolliegode
vir die winter hibernate
kyk: hoe oorstroom dit
met die wolk
van hul baljaar.
Al wa oobly
is hierie memry
om optegaar
vi 'n koue
wintersnag
Achmat Dangor
In: Bulldozer (1983), p. 99
68

Distrik Nul
'n Wit hoenner vannie staat,
het sommasoe my maat,
kô eies lê in ôse nes,
kô broeis raak hier in Distrik Ses.
En narrie broei as ammil vra:
Nou waassie haan en wie staan pa
vir wat daar yttie doppe klim,
daai skrapes wat kô strip en trim?
(Net silence)
Maar bryn hoennes kan mossie keer,
en bryn hoennes kry oekkie seer.
Nou: narrie skrapes se gebrul,
kyk ôs maar sad na Distrik Nul.
Marius F. Titus
In: Aankoms uit die skemer (1988), p. 73
Ook in: Poskaarte (1997), p. 502
Ook in: Genesings in vuil water (1999), p. 52
Totsiens
Goedbaai Distrik Ses...
Daai resettlement virus
het jou ytgevind,
jou lyf ontbind -
stof tot stof.
Ek's hatseer Distrik Ses...
Daa's nog net feeling oor.
Nog net finally 'n traan
wat saam moet gaan
ver hievandaan
ôs dra jou Distrik Ses,
diep in ôs memories.
Daai separate maar equal magic
was separate not equal tragic ...
Goedbaai.
Marius F. Titus
In: Aankoms uit die skemer (1988), p. 80
Ook in: Genesing in vuil water (1999), p. 57
69

Karikatuur van Distrik Ses
Karikatuur teken 'n bouvallige huis
werktuiglik deur kruiptrekkers vergruis
'n man, 'n vrou en kind verwese met tas
op bouvalle en as -
naby straatbord, skeef en verward -
waarop Hanoverstraat pryk in wit en swart...
kleure van roubeklaers van 'n gestormde dorp
wat kerm van onberekenbare verdriet en pyn...
en krap hulle met artritushande die vullishope
na hul wortels en 'n nuwe more, in kloppende pyn...
Noël-David Adams
In: Optog (1990), p. 13
Erf 8887
'n Brief het ons
van besitreg gestroop,
die huis gesloop
tot verlange en onthou.
Met my grootword
diep in my verstand
en hart gebrand,
voel ek nog die brief
se haatseer en gegrief.
Vandag pen ek my seer
eenvoudig neer,
sodat my nageslag
die is wat was mag weet
Marius Titus
In: Dwangherfs (1992)
Hier uit: Poskaarte (1997), p. 528
70

oudorp
op die Grootwerf staan drie rye huis
tussendeur, leef my swartvriend kuis
ons het gehad: kalkoen vir kerstyd
eende vir pastei
hoenders vir verjaardae
galjoen en moskonfyt
'n bok wat ek kon melk
bees vark korwe en 'n perd
vrugte groente vir die kerkbazaar
'n ford chevrolet meisiefiets
en skoene koop by RB- Bazaar
toe kom die wet, verskuif al wat swart is
na die Kwesi
en los 'n diepe gemis na beeskop afvalreuk
my vriend Ngulezi
toe kom die wet, en verwyder al wat hut is
hok pondok duiwe op 'n trok
die dorp lê nou stil uitgeryg
alles wat saak maak weggetrek
wat nog oorbly vandag
is kil tuistes in haar plek
Floris A. Brown
In: Gloei (1994), p.10
Onafgewerk
Anderkant die begraafplaas
buite die sakegebied
teenaan die vullishoop
waar rook hemelhoog
soos donderwolke trek
staan ons luttige huisies
wit en groen geverf
Asbesdakke sonder plafon
sodat mens die stortreën hoor
wat soos klippe
op die nokdak plets
Stomp kante onafgewerk
toegemesselde gate
geutloos afgegee
toegestopte luggate
71

opgestopte rame
gekraakte sementvloer
swartgerookte balke
loergate in die deur
geroesde skarniere
vetterige handvatsels
oopgebeitelde sleutegate
Hierdie luigespande draad
hierdie groenlose boompies
hierdie mensgemaakte skeppings
Hier staan die ou huisies
tinte pryk van geel tot rooi
bakstene versier fyn beplan
sinkdakhuisies sal nooit roes
dik plafon wat geluide absorbeer
geute lykwit geverf
Hier het ons voorheen gewoon
rondgeloop
hier ons erwe ons lushof
ons kerk en skool
hier gevry en baklei
Op die stoep geslaap
water geskep uit die windpompdam
hier het verwoerd ons uitgegooi
sonder erf sonder tuin sonder huis
P. William Abrahams
In: Ons kom van ver af (1995), p. 15-16
Kruispad
Oos, wes
suid, noord
dis waar
ek tuishoort.
Met die koms
van die Groepsgebiede,
die verwoesting van Distrik Ses,
die oprichting van Khayelitsha
is ontworteling vervolmaak.
Op die maan
het mense gewandel
72

maar nog steeds wankel
my voet op aarde.
Willie Adams
In: Riemvasmaak (1995), p. 41
aan Adam en Chris*
in nommer 886 het ek gelees van ‘n mes
gekyk na silhouette, kopieë
wat my oë moeg staar, verteer
en sny deur mensehart in Distrik Ses
iewers loer ‘n kind, grootoog, bang
net jul ken die huil van roet
onbewus van die muur wat sou krummel
rimpels op gesigte wat sou verdubbel
teen hoë bottelskoorstene se moed
iewers spuug ‘n kind soos ‘n slang
die eenvoud in jul rotsvas Moslem Chris geloof
glytaal warm glimlagte
die eenvoud in jul wasgoedlyn, graffiti
neonklere en skaterlag
die eenvoud in jul opgewekte name
roep, sang en kokettenet
die eenvoud in jul liefde, trots
koeksisterhuise waar rotte skuil
in sluise, moes swig voor skrapers, hebsug en wet
iewers ontwater ‘n kind teen verweer
die stukkie goud het padvinder John Beukes
in my hand kom lê, en ek kon skryf
van jul onverteerbare heimwee na Ses
mossels in ‘n fles
‘n stukkie snoek bo die see
iewers hoor ek kinders sing :
“as die dreuning kom
stoot ons al’s om en om ... ”
Floris A. Brown
In: Phoenix (1996), p. 2
*Adam Small (tekst) en Chris Jansen (foto's) publiceerden in 1973 'Oos Wes Tuis Bes
Distrik Ses'
73

Lekker straat
Aspliemstraat*
was 'n lekker straat,
as die mure
maar net kon praat!
Daar het die sailor boys kom call,
saans gedans dat die trane rol!
Die liefde't
almal so enjoy,
soms die master
even die boy.
Mamma't gemaan, van vrolikheid
onthou my kind, kom olikheid.
Vir ouderling
en dominee
is met 'n glimlag
padgegee
Tot so 'n simpel predikant
ook om kanalla daar beland.*
Dit was die wending,
final call.
Mamma't gesê,
dis klaar gejol.
So was die straat 'n lekker straat,
maar alles is verby, Ou Maat!
S.V. Petersen
In: Tydskrif vir Letterkunde, jg 26, no. 3 (1988), p. 26
*Aspliemstraat (Aspelingstraat), straat in District Six
*Kanalla (Kanaldorp) is de oude naam voor District Six; van kenallah (samenwerken)
Williamstraat*
Ek sê, my bra, ken djy nog die kaparangs
en die National bioscope van Williamstraat
en ken djy nog vannie pot onner die kooi
wat ós innie nag moes use
wan die toilet was mos innie yard
en onthou djy nog vir Boeta Hassiem
die falaka king vannie straat
en waar is daai darkies
74

van nommer niege Williamstraat
en wat het gehêppen mettie Hippy Twenties
die local ghêng van ósse straat
en ken djy nog vir Boeta Tat
die halfblinde baas vannie vrugtestal
en waar is ou Doerrie
die koerantbaas vannie Kaap
en ken djy nog die ghoemahare-plek
en vir daai motjie mettie min hare
om die draai innie ander straat
en wat van St. Marks
ósse skool vir slegs 'n halwe jaar?
En remember djy nog daai boeldousers?
Magmoed Martin
In: nuwe stemme 1 (1997), p.66
*straat in District Six
Hanoverstraat*
Hanoverstraat was soe famous,
die hele Afrika het hom geken -
was mos gloe die shopping paradise
vir Jood en Arab alike:
bananas, vis en groceries
op sale almost every day,
haircuts net 'n tiekie
en die bioscope 'n Van Riebeeck-sent.
Toe one day kommie laws
wat decide Hanoverstraat moet trek;
hulle bou toe mos 'n plaza
virrie babbies om in te trek,
maar die babbies was toe nie vol nie
wan hul customers was kla weg.
Vandag complain die mense soe
wan Hanoverstraat is weg:
êrens lê hy begrawe
in die hart van Distrik Ses
en biesagheit is oek nie meer dieselle nie
wan die culture van business
in Distrik Ses is weg.
Magmoed Martin
In: nuwe stemme 1 (1997), p.67
*Hanoverstraat was de belangrijkste straat in District Six
75

ek missie Ses*
1
dee oupa you mus cum to my paatie an i luv you
an ai'm six an i luv hugging you an my scool izin there any more
an naaithe is my windou-sill
derrie sê hy missie piece oupa en ekke rie Ses oupa
oh yes i miss you too an boetie is in djyl
an boetas in the aamie his got a gun
i can see the mountin bette but i doun like this new scool
mammie say she dunno why ai'm sick oupa
bye oupa an ai'm six xxx luv Joey xx
2
dear oupa
ós het ammal saam moet oupa doodgegan
kan oupa nog my venstebang onhou?
dáá was my get-away na my cave oppie dak
my ge-chip-te natural-hout frame
ek het perfectly daa-in gefit
- wat wassit nou wee oupa?
'it was mos soe 'n oriendjeragge colour
sagste vlamme oupa: 'n veer oo' my lyf
sóé't my liggaam ryp geraak
en my colour ge-establish
vir 'n kot tytsie ...
ek missie Ses oupa
3
die droem trêk oep moet spinnerakkies
haa hoeg innie hoek waarie dak opgesloupit man oupa
annie regte kan oupa
daa waa nieman kan ge-reachit-tie
haai oupa moet sieke onhou
(ai oupa, gan ek oek sóé oud raak)
- is hai selle venstebank en hai selle strale
wat vi' my van jaundice ge-save-it
en anne less mentionables
haai oupa kan han selfie vi' my ha-dee gevangitie
ek missie sounds vannie nag oupa
ma' nie vannie bulldozers ennie guns-zie
ek missie Ses
ek het altyd dai ryk gelaik
vannie fresh pêre-mis
innie early morning hours
ennie milkie se flyt was ôsse alarm
ek wens nou-nog ek kan sóé flyt
ek mis vi' miesies Jacobs
ennie hare op haa bóélip
76

en haa dogte Toetsie - ek en sy was saam
óther coloured ge-reclassify
(die kam was ós genarig)*
Cyril Galant wat dood is se bróétsie Basil
suffer nou-nog ha-oo'
- ôs het daam lekke innie ronte gehatloep
en baie knieë gesien, oek oupa sinne
en lekke kennetsie gespeel al ommie hoepe mis
moet "hatappel en hywe" innie background
ma' ôs hettie meer as ôsse nieste gehatloepie
wannie ou mense was strict
ek missierie petrol-boms se fumes-zie
ek missie Ses
(vi' áálie victims van forced removals)
Loit Sôls
In: My straat en anne praat-poems (1998), p. 42/3
*Wat taalgebruik betreft wijkt dit gedicht af van de andere (Kaaps)Afrikaanse gedichten.
Het is Sôls eigen straat/praat Afrikaans. Het is zeer fonetisch of, zoals de auteur zelf
zegt: "liees ma' lieweste hatop".
*de kam was ons genadig: bij het vaststellen of iemand geclassificeerd moest worden als blanke of
als kleurling werd soms een kam of potlood gebruikt. Bleef deze in het haar zitten dan had men
blijkbaar krullen of kroeshaar en werd de betreffende persoon niet als blanke geclassificeerd.
die kaap is soes 'n bok
en hy's gakwes
moet 'n koeëltjie innie kop
distrik ses...
en ek siet
o, ek siet al
o, ek siet al baie na
die swarte hanne
wat die gaweertjies dra:
die gaweertjies, die gaweertjies
moet die stukkies loot
- so lat ons hoep
vir die genadeskoot-
Adam Small
In: Adam Small en Jansje Wissema, District Six (2004), p. 6-7
77

Protest in de townships
Highlights of de year 196O
oftewel Mista K!
n.a.v. die gewoonlike foto's-van-die-jaar in die koerante
Hier sit die beauty queen moet 'n label om die tette
soes 'n champion jersey-koei
sie! sie!
hoe sê djy? foei?
o sekerlik sal 'n mens kan sê what a day
for civilizatíon
ma' boeta! sy's appealing anyway!
en hier is die results van hierdie land se wette
kyk na die sestag lyke hier gascatter
onner die heading Sharpeville
oe! dit lat 'n mens gril
dit kielie hierso af by 'n man se spine
maar hier, dankie Here, weer op die beauty queen se line
sweet hand in hand
soos characters in 'n real fairy land
loep prinses Margaret die bride en mister Jones
maar dan weer, onse vader, change die tones
en hier is memories van Cato Manor
hier lê ons eerste minaster gaskiet
en hier by Coalbrook boor hulle nog deur die doloriet
soes 'n ieder hier stieds om verandering woelt
hier pamperlang ou Tshombe en ou Hammersjoeld
en hier net langsaan daai bavoetsêkte Patrice
staan Macmillan moet daai oë sy spiech en lies
en dear Dame Dorothy?
o sy's oek maar hie'
sy’t ‘n malaaierhoed op en sy smile so tenderly
en hier sit Jacquelintjie Kennedy
en hier's ou Lawrence van daai stoute Lady Chatterley
verder's hier Elizabeth her Royal Majesty
en op haar arm sit in blue
die bonny prins Andrew
hier’s 'n klomp rugbyhelde, een ou Don-Clark-skop-ver
en hier's ou Caryl Chessman
78

hy´s mos vanjaar ook soéntoe deur die poison air
en ag hier’s Boudewyn en Fabiola
en die Republiek kom jaaaaaaaa
en hierso skop 'n tiental Kongolese varke een vas aan die slaap
en daar staan 'n bies in die droegte van die Noordwes-Kaap
o God, wie gaan dit wies, djy of die ou grootbrag
hoeveel het djy nog oor van al djou wit
of het hy djou klaar finished in the bag
o Here, God forbid
hierso staan nog 'n ytgabrande bus
maar hier, kyk hier
o God, kyk daai grinnekende Rus!
Adam Small
In: Kitaar my kruis (1962), p. 35
Drieluik: bieg van 'n Nat*
Selfbeskikte
eie
lot
voorvadere
kindskindere
God
*
Vure
lyke
brande
bloed
geloof
hoop
liefde
moed
*
Sharpeville
cato manor
79

langa
nyanga
saracen
stengeweer
panga
Adam Small
In: Kitaar my kruis (1962), p. 65
*'n Nat is een lid van de Nationale Partij van J.B.M. Hertzog en later D.F. Malan.
fokkie dice pêllie.*
lat die wêreld praat pêllie, los e' vas.
'n y-kei forty-seven enne hêndgrenyt*
pêlli
- dan's als ôlright.
fok daai lekke dinge
pêllie
- freedom for the people
for the people suffer.
naai pêllie it cuts ice:
oralste val ous yt ve'sters*
jump va' stêrkyses...*
soe, ons sil worrie pêllie.
die here het gaskommel:
- hier's djou splinterbom;
kô lat oms march
for: freedom isn't
free.
ve'staan djy pêllie?
Hein Willemse
In: angsland (1981), p. 23
Ook in: Skryf asseblief terug (1985), p. 190
Ook in: Poskaarte (1997), p. 277
80

*Dit gedicht is een omkering van een vroeger gedicht van Adam Small 'Die Here het gaskommel'
(zie pag. 14)
*Y-kei forty seven staat voor AK47
*overal vallen mensen uit vensters
*springen van trappen
Hulle't gesê
Hulle't gesê
die kinnes gaan weer demonstrate
en march en klippe gooi
en
hulle't gesê
darrie grootmense moet strike
en binne-in hulle huise bly
en
hulle't gesê
dat dié wat werk toe gaan
se huise annie brand gestiek gaan wid
en
hulle gat gekoeël wid met klippe
soes hulle innie busse sit
oppie way vannie werk af
en
hulle't gesê
ons moerie Black Power-sign wys
dan sal ons deurie dromme
en gebrande tyres geallow wid
en
hulle't gesê -
MAAR WIE IS HULLE!
God wiet!
maar hulle't gesê
ons moet die woord aanpaas
soe ons doen dit maar,
want oe Here!
ek kannie afford dat my ienagste stukkies goed
onner petrilbomme gestiek wid nie!
Peter Snyders
In: 'n Ordinary mens (1982), p. 5
81

And jusitce for all
Laas jaar het Tommie die skool geboikot
en soema die busse onder klippe gestiek
...en 'n paar geboue afgebrand.
Laas maand het Tommie sy werk verloor -
hy trek nou unemployment-geld,
doen odd djoppies om die geld te vermeerder;
soes laas wiek toe kom Tommie met 'n case vole klere
en jewels en klein electrical appliances -
hy sê 'n wit vrou het dit vir hom gegie.
Môre word Tommie opgetel vir moord
en attempting to do grievous bodily harm -
maar daai's nie so bêd nie...
dis mos nie political nie.
Peter Snyders
In: 'n Ordinary mens (1982), p. 9
Dankie tog, apartheid!
Apartheid
het van ôs 'n volk gemaak,
ôsamiltesamegebring innie die great grey ghetto;
eendrag maak mos mag,
nie waar nie?
Dankie tog, apartheid!
Apartheid
het ôs 'n nuusblad gegie
wat niemand kan verban nie:
"Strike die sestiende en siewentiende
en pass the word around";
en wips gaan dit deur draad en muur,
en kort vir lank wiet amil dit;
dankie tog, apartheid!
Apartheid
het ôs laat besef
dat ôs is 'n koepkrag
ôs is mense met mag;
ôs kan ôs ophef,
ôs kan ôs handhaaf,
82

ôs is die toekoms
al het ôs nie 'n past nie;
dankie tog, apartheid!
Peter Snyders:
In: 'n Ordinary mens (1982), p. 37
moegoes en klevas*
gents
ons het almal 'n mission
laat ons nou ranks vassa
en serious wietie
die situation is real bad
speek-klevas met timing van way-back*
het nou lam moegoes geword
ek sê gents
as ons nou regtig opp-kaartjie speel
sal ons nooch
dat hulle altyd moegoes was
ek meen om te sê
dus net moegoes
wat bulvang en koetoeza
in die kassie
gents nooch die situation
wie hash en rape
siezas en tannies
in die kassie
daai question my bra
is 'n open secret
even onse ou magoglings
is nie safe nie
ne - gents
ne - maan luister
die situation is real bad
want die speek-klevas
app onse eie bras en tiemas
met bagazas, three stars en okapies
ne - gents
kanti wat gaan nou aan
koerante wietie elke maandag
die same old story
'quiet weekend in Soweto — 23 Dead'
onse tannies shuttle
up en down soos kissinger
tussen graveyards soos
83

doornkop en crusies
ons sal nie van hossies
soos bara, corrie en tembisa
wietie nie
because ons nooch die bloed
maar gents
die tyd het ge-arrive
om te kak en te betaal
hoop jare het nou al geskop
by die calendar
since 1652
toe van riebeeck uitgesteek het
met sy vuil baard en discovery
gents ons rol al lank
om die waarheid te wietie
dus 'n moer se lang pad van 1652 tot 1912
en 'n distance van 1912 tot vandag my brazin
en gents ons
wandel en krewel
nog vir die vryheid
gents die situation is serious
ons moet nou onse mankaap staan
gents
ons gaan nou speek-klevas
en semels meng
so dat die varke kan vreet
gents
die enigste klevas wat ons nooch
rol vir die hele liebandla van ons mense
wat in die land skotie polla
gents
die real Mckoy klevas
rol vir vryheid
gents ons almal het 'n mission
laat ons ranks vassa
en saam staan.
Dikobe wa Mogale
In: Baptism of fire (1984), p. 54/5
*moegoes en klevas: sufferds en slimmerds
*speek-klevas: praatjesmakers die bij boycots voorop liepen en het hoogste woord
hadden
84

Boeta Boer
ln hierdie stryd teen jou, boeta Boer,
laat ons geen klip onaangeroer.
P.J. Philander
In: Ostrakon (1986), p. 71
Onluste
Dis Dr. Boesak, alias van Honk,
wat deur julle strate haaihoei
uit 'n Swartlandse tronk;
die vuilgoed losskeur
en daarmee aangewaai kom
oor drade van 'n herdoopte Windermere.
Hy’s meer as Kaapse dokter*
wat warrel oor die stad
soos 'n noodafdeling se helikopter
op soek na 'n landingsplek
om die vuil verbande
van julle wonde af te trek,
om ontslae te raak van die oedema
wat onder die gespanne vlies
pols in elke behuisingskema.
Mense, al is dit net vir een oogwink,
maak oop julle vensters en deure,
die driekamerstelsel stink!*
P.J. Philander
In: Ostrakon (1986), p. 70
*Met Kaapse Dokter wordt de beruchte Zuidoostenwind bedoeld, die zo hard waaide dat
mensen soms dagen binnen bleven, maar die ook al het vuil en de smog wegblies
*Van 1984 tot 1994 functioneerde in Zuid-Afrika het Driekamerparlement, dat enige
politieke macht gaf aan de bevolking van gekleurde en Indiase afkomst, in de hoop een
wig te drijven tussen hen en het zwarte verzet
85

Koffiedrink
Die govement skink
ennie voters drink,
straight yttie political kan.
Daai, koffie is swart
maarrie melk is wit
bryn syker kan djy
na smaak insit.
Maybe kan ôs nog
energy spend,
om allis lekke
saam te blend.
Marius F. Titus
In: Aankoms uit die skemer (1988), p. 70
Ek het gepolitiek
Ek het net gepolitiek, my baas.
Toe ko' haal die mapuza my
om te holiday innie mang
onne' die General Law.
Nou wiet ek nie
hoe hulle my gaan charge:
Misskien die Terrorism Act?
Maa' die enigste terror wat ek ken
is toe hulle my ko' haal
dou voor dag;
Miskien die Sabotage Act?
Vi' crakers op nuwe jaa's aan';
Of die Internal Security Act?
Wan' dis mos blêrrie secure om binne te wies,
djy kry somme' 'n free ride heaven toe
straight van hell;
Vra die Imam.
Maa' toe ko' ou Spyker van Wyk
om te sê hulle charge my
vi' Possession of Banned Publications.
Hullahah!
Kapzella! mtwan'*
Al stuur die magistraat my wee' cell toe
wan' ek smile so lekke'.
86

Farouk Asvat
In: A celebration of flames (1987), p. 16
*Zwijg! stommerd
swart kind
in jou bors
swart kind
brand die begeerte vurig
en binne jou worstel
jy met jouself
'n AK
of 'n skermutseling
om jou persoonlike lewe
daar buite is 'n township
wat brand
daar buite is mense wat sterf
en net 'n dun lagie
van sy vel
dit is wat jou lewe werd is
swart kind
'n doodskoot uit die vuurwapen
Kenneth de Bruin
In: Skryf, dec. 1987
Hier uit: Hein Willemse 'Die skrille sonbesies; emergent black Afrikaans poets in
search of authority'. In: Trump, Martin (ed.) Rendering things visible; essays on South
African literary culture (1990), p. 388
decayed foetus in the belly of the state
treur nie o donker mamma
oor die verlies van jou kind
huil oor die verrotte fetus
in die pens van die staat
Shawn Minnies
In: Skryf, dec. 1987
Hier uit: Hein Willemse 'Die skrille sonbesies; emergent black Afrikaans poets in search of
authority'. In: Trump, Martin (ed.) Rendering things visible; essays on South African literary culture
(1990), p. 388
87

terreur
terreur kom stadig aangedreun
moeg van die gejag op die grens
tussen krale en vlugtende vrouwens met honger kinders.
terreur kom dreigend nader
nader aan die protesterende township kinders,
gewalg deur leuens van die stelsel.
terreur neul al tergend,
vretend aan die siele en klippe wek ritme.
strate brand. skote knal. die township terreur.
terreur glip terug na die grens.
protesterende kinders is dood.
terreur sal net 'n lagie verf makeer.
Kenneth de Bruin
In: Skryf, dec. 1987
Hier uit: Hein Willemse 'Die skrille sonbesies; emergent black Afrikaans poets in search of authority'.
In: Trump, Martin (ed.) Rendering things visible; essays on South African literary culture (1990),
p. 388-389
'n psalm vir die revolusie
p.w. is my herder*
o alles ontbreek my
hy laat my opsluit in grysgroen selle;
na townships met onrus lei hy my heen
hy vermink my siel
hy lei my in die dooie spore van apartheid
om sy mags ontwil;
al gaan ek ook deur 'n kordon van polisiegeweld
ek sal geen caspir vrees nie
want mandela is met my
sy pyn en sy straf, die verwek my
hy berei die Revolusie voor vir my
opstand teen die Staat;
p.w. is alweer besig met 'n Nuwe Bedeling*
my gemoed loop oor;
net onmenslikheid en dood volg my
al die dae van my lewe
en ik sal in die huis van die dowe woon
tot in die aanvang van die revolusie...
AMANDLA!
88

Bertram Adams
In: Skryf, dec. 1987
Hier uit: Hein Willemse 'Die skrille sonbesies; emergent black Afrikaans poets in search of authority'.
In: Trump, Martin (ed.) Rendering things visible; essays on South African literary culture (1990), p.
390
* P.W. staat voor P.W. Botha (1916-2006); werd in 1966 Minister van Defensie, in 1978 Eerste
Minister en in 1984 president van Zuid-Afrika. Aanvankelijk leek hij enige concessies te willen doen maar
uiteindelijk leidde zijn regeerperiode tot duizenden politieke gevangenen, vanwie er velen gemarteld en
vermoord werden.
*in 1983 voerde P.W. Botha een nieuwe grondwet in die een Driekamerstelsel mogelijk maakte
in jou bors
swart kind
brand die begeerte vurig
en binne jou worstel
jy met jouself
'n AK
of 'n skermutseling
om jou persoonlike lewe
daar buite is 'n township
wat brand
daar buite is mense wat sterf
en net 'n dun lagie
van sy vel
dit is wat jou lewe werd is
swart kind
'n doodskoot uit 'n vuurwapen
Kenneth de Bruin
In: Skryf, Desember 1987
Hier uit: Tydskrif vir Letterkunde, jg 44, no. 2 (2007), p. 210
16 Junie
Die dag
toe die
eerste skoot
die bloutes
89

in die
vroeë môre
wreed skielik
kruitvol vul
was onherroeplik
in kinders
hul maagdelikheid
vars — vervreemd
André Boezak
In: Aankoms uit die skemer (1988), p. 19
Het jy gesien?
Het jy gesien?
'n klomp skool kinders
is nou hier verby.
Het jy gesien?
ooms en anties is hoed-hou-vas
verby.
Het jy gesien?
daas nou 'n vangwa
hier verby.
Het jy gesien?
'n dik span kaspirs
is ook hier verby.
Het jy gesien?
die press is nou net
hier verby.
Het jy gesien?
die ambulanse is
ook nou verby.
Het jy gesien?
die lykswa, die Red Cross
is verby.
Maar het jy gesien,
die kerk gaan duskant hier verby.
André Boezak
In: Aankom uit die skemer (1988), p. 22
90

A danger to the state
Ek soek vi Jesus
vannie township
Hy't Hom hie kôm wegstiek
by sy vrinne somewhere hie
wannie squad soek Hom oek
cause Hy sê Hy's meer lief virrie armes
en worrie nie much van society nie
and that’s a danger to the state.
André Boezak
In: Aankoms uit die skemer (1988), p. 25
Julle kamma sing*
witdoeke*!
vannie bloutes vannie hiemel
vol teargas
vannie iewige gebêgtes
hoeg soes ôs afsin in jou*
vannie dieptes vannie siel
ôs trane makkit vol
vannie vê velate vlaktes
wattie joune issie
hulle erwe bly hul kinners sin
ôs sin hettie law gevat
André Boezak
In: Aankoms uit die skemer (1988), p. 26
*Parodie op 'Die stem van Suid-Afrika', het oude volkslied van ZA:
Uit die blou van onse hemel, uit die diepte van ons see,
Oor ons ewige gebergtes waar de kranse antwoord gee,
Deur ons ver verlate vlaktes, met die kreun van ossewa -
Ruis die stem van ons geliefde, van ons land Suid-Afrika
.*zwarte vigilantes "beschermden" township bewoners door de opponenten van apartheid aaan te
vallen. Om zich van deze laatsten te onderscheiden droegen zij een witte doek.
*evenhoog als onze weerzin in jou; afsin contaminatie van afkeer en weersin
91

Guide ôs
Gie vir ôs vyligyt innie nag,
wannerrit wit wôd soessie dag,
wannerrie neklisse ennie petril brand,*
vat ôs dan safely annie hand.
Guide ôs tissennie riots deer,
gie First Aid virrie hart se seer.
Focus ôs oë op al daai goed
wattie oosaak is van allie bloed.
Marius F. Titus
In: Aankom uit die skemer (1988), p. 76
Guide ons
Gee vir ons vylighyt in die nag,
wanneer dit wit word soos die dag,
wanneer die neklisse en de petril brand,
vat ons dan safely aan die hand.
Lei ons tussen die riots deer,
gee First Aid vir die hart se seer,
Fokus ons oë op al daai goed,
wat die oorsaak is van al die bloed.
Marius Titus
In: Genesing in vuil water (1999), p. 8
*Slaat op het systeem van lynchen dmv een halssnoer of necklace (necklis) toegepast bij
zwarte personen die verdacht werden van collaboratie met het apartheidsbewind; een
autoband gevuld met benzine werd om het bovenlijf van het slachtoffer geschoven en in
brand gestoken
kalmte
die terreur het loop lê
die township het stil geword
en binne die huise
neem mense die dag in oënskou
92

kinders in die huis word getel
môre sal ons weet wie verdwyn het
Kenneth de Bruin
In: I qabane labantu (1989), p. 41
Vir die Wynberg-sewe en hul moeders*
Al slinger julle traangas na my
bestook my deur my kinders op te sluit tussen yskoue betonmure
onderdruk my vroulikheid, menslikheid
deur my te verneder deur my man weg te stuur as ’n trekarbeider
my omgewing te omskep in ’n konsentrasiekamp
my te dwing om moeder, vader terselfdertyd te wees
onregverdige wette op my af te dwing
belowe ek jou
ek sal ly
maar die menslikheid, vroulikheid, moederskap
sal julle nie dood
ons is onderworpe om deur eindelose armoede te lewe
ons het dit oorleef jaar na jaar
moeders, vroue, geliefdes
ervaar jaar na jaar skandelike wandade
op treine, busse, in fabrieke, stede
in die platteland, skole, tronke
julle kan die monde van my kinders wegskeur van my borste
stort my melk oor die groen weivelde van ons land
trap op my tone
beveg my in onregverdige howe
forseer ongelyke opvoeding op my kinders
sodat hulle hulself uitlewer in tronke
weggebêre soos misdadigers want hulle vorm deel van regverdige rebellies
teen onbeskofte wette
belowe ek jou
ons sal ly
maar die menslikheid, vroulikheid, moederskap
sal julle nie dood
ons kinders is soos verlore loslopende diere in die vuur van die nag
julle het ons geensins verpletter nie
ons middelklas is gepolitiseer
julle geweldpleging, brute krag sal ons pynig
maar dit sal ons nie tot stilswye dwing nie
ons babas word afgemaai in die strate met klippe in hulle hande
hulle word uitgebeeld as roekelose gevaarlike revolusionêre
93

hulle word opgespoor soos misdadigers
hulle weet nie wat gesinslewe meer is nie
belowe ek jou
ons sal ly
maar die menslikheid, vroulikheid, moederskap
sal julle nie dood
ons is nie alledaagse moeders nie
nog minder het ons alledaagse kinders voortgebring
ons sal ons babas leer om te huil as hulle gepynig word
weerwraak te neem as hulle afgemaai word
menslik te wees na hulle soektog om vryheid, gelykheid
neem was ons s’n is
dis nie lank voordat ons in glorie sal koester
ons kinders sterf ’n marteldood nou
maar is die helde van môre
belowe ek jou
ons sal ly
maar die menslikheid, vroulikheid, moederskap
sal julle nie dood.
Sydda Essop
In: I qabane labantu (1989), p. 69/70
*In Wynberg, een wijk in Kaapstad, werden 7 scholieren die deelnamen aan protestdemonstraties in 1985,
opgepakt en veroordeeld tot drie jaar gevangenisstraf, ondanks hevige protesten uit de Wynberg
gemeenschap
servamus et servimus
(hartstog is ’n verrotting van die gebeente)
salomo
hulpelose kinders betoog op ’n vreedsame wyse
met plakkate en wapperende baniere
en anti-regering-graffiti teen skimmelmure
en sing ’n onskuldige azanië-lied:
teen die misbruik van selftoegekende mag
teen dekadente stelsels
teen selfmoord in detensie
teen sabotasie van die gewete
polisie bespied:
sirenes loei onrustig lippe gloei bitsig
casspirs
94

en niesmasjiene
en polisievangwaens
en buffels
en hulle is hier om ons te dien.
bang kinders demonstreer op ’n naïewe wyse
met groot stemme en strompelende voete
bid ’n hartstogtelike afrika-gebed
teen gekamoefleerde veranderinge
teen drogbeelde van sosiale strukture
teen diensplig vir ’n land wat nie joue is nie
polisie ontbied:
stemme kreet angstig megafone kwyl listig
’n aanval sonder geweld
met swiepende sambokke
en skoppende stewels
en moerende vuiste
en kolwe van gewere
en rubberkoeëls en dood
en hulle is hier om ons te beskerm
teen wát?
Shawn Minnies
In: I qabane labantu (1989), p. 122-123
die stormtroepe is in die strate
die digters het hulle metafore begrawe
die predikers is verbanne profete
die jong seuns is gekerkerdes
die jong meisies is verkrag
die stormtroepe is in die strate
die vroue was skottelgoed met hulle trane
die ou vrouens se breipenne is gebreekte spiese
doe mans breek wynkannetjies teen pantsers
die ou manne vergeet hulle voorstoepkoerante
die stormtroepe regeer die strate
hulle rugbybal seuns van pantserkar tot pantserkar
die strate is nie leeg nie
die stormtroepe regeer die strate
die skrywers sterf in die buiteland
95

die predikers roep vergeefs hulle gode
die ontmaagdes laai donderweer in hulle lope
die stormtroepe is in die strate
die seuns dra spiese
die stormtroepe is ontman in die strate
die meisies dra spiese
die stormtroepe is gekerker
die kinders is in die strate
Hein Willemse
In: I qabane labantu (1989), p. 162
Ook in: Poskaarte (1997), p. 475
in the house
(na Hein Willemse: die stormtroepe is in die strate)
die americans is in die strate*
die digters is rokende rappers
die pastore is paniekbevange profete
die jong seuns dra oorbelle
die jong meisies dra swangerswaar aan die lewe
die hard livings is in die strate
die vroue verdien buite-egtelik dollars in seepunt & aan die waterfront
die ou vroue byt hul naels tot in die lewe af & wag op pensioene
die manne tou teen geslote hekke vir werk
die ou manne is vergete bagasie op stasies sonder spore
die clever kids regeer die strate*
hulle bmw seuns Xstaties van rave na rave
die strate is leeg
die west coast boys regeer die strate*
die skrywers is beroemd in die buiteland
die predikers word oordonder deur tupac shakur & puff daddy*
die maagde dra mandrax in hulle lope
die lyke blom roosrooi onder wit lakens op die sypaadjies
die 28's is in die strate*
die seuns dra caterpillars
die clever kids stamp & stoot nog clever kids die lewe in
die meisies dra designer jeans
die bendes is bevry
daar is geen kinders in die strate
Clinton Du Plessis
In: Nuwe verset (2000), p. 35
96

Ook in: Honderd Dichters 1 (2000), p. 76
Ook in: 5 Poetry (2001), p. 12
*americans, west coast boys en clever kid& zijn namen van bendes
*Tupac Shakur en Puff Daddy zijn Amerikaanse rappers
*28's is naam van een bende die ontstaan is in de gevangenis
Die dans van ons comrades
O, die dans van ons comrades,
aktiviste ruk op na die plek
waar vlae die ruimtes verkleur
en gebalde vuiste die lug skeur.
Wyd sper hulle die monde
en sprei die woorde:
'Viva Cosatu, Viva Cosatu'. *
Pamflette nooi almal na die dans
want die stryd is wyd
en die mannekrag verspreid.
Maar die gees is hoog
by die dans van ons comrades.
Willie Adams
In: Optog (1990), p. 22
*COSATU (Congress of South African Trade Unions) is een federatie van vakbonden, die nauw
verbonden was met het ANC en de Zuid-Afrikaanse Communistische Partij
Leë kolle (Uitenhage en Langa)
vaal strepe, dis al
voorheen was daar lewe
nog lank voordat vuurpeletons
swart lewens gevat het
in Langa
vaal strepe, dis al
voorheen was daar lewe
nog lank voordat caspirs
in die vroeë oggend sinkplate
uitmekaar gepluk het
en vrouens en kinders
in die angs moes vlug na nêrens
daar was voorheen lewe in Langa
toe kom die dood op die caspirs
en vlek die sinkdorp oop
97

nou is dit 'n devasterende herinnering
die waarschuwing van nog een Langabrutaliteit
leë kolle, dis maar al
en bemindes wat mekaar steeds soek
Kenneth de Bruin
In: Optog (1990), p. 42
Ongemerkte grafte
uit liefde vir die mens
het hulle hulself geoffer
tot diens van 'n verstote gemeenskap
tot die bevordering van verstandhouding
het hulle gewerk
en toe kom die system
en label hulle comrades
gelist en onder surveilance geplaas*
the eyes of liberty is watchy
hulle probeer om sin aan hulself te gee
uit liefde het hul voortgegaan met die stryd
en teen 'n verlate pad
v e r d w y n die comrades
in ongemerkte grafte
geliefdes soek en soek en soek verniet
spyt vir die emergency wat exist
Kenneth de Bruin
In: Optog (1990), p. 43
*gelist betekent op 'n lijst gezet; iemand die listed was was 'gevaarlijk' en kreeg te maken met allerlei
zeer strenge maatregelen, zoals huisarrest of verbanning en mocht niet geciteerd worden
In die graveyard
Jy het die hoogste tol betaal -
jou lewe
en die spore lê diep en swaar
op my
jou hopie grond met kruid en blom is ek.
98

Wag vir my, my liefste kind
ek kom.
Isak Fillis
In: Optog (1990), p. 50
Jeug (Vir Inge en Liesel)
Jy is die toonbeeld van onskuld.
Die lentebloeisels
rus op jou wange
en die sterretjies vonkel helder in jou oë.
Soos 'n onervare wildsbokkie
arabesque jy die werf vol daar buite.
Jy sing 'n kinderlied van skoenlappers en
helderkleurige blomme.
Maar dan kyk ek deur jou, dwarsdeur na die
toekoms en sien hoe caspirs, kneupels,
houtsoldate, traangas, rubberkoeëls
en donshael jou toekoms bedonner en
ek vrees vir jou en elke
kind wat daglig nog moet
sien.
Beverley Jansen
In: Optog (1990), p. 73
Roselientjie van Kakamas
Op Kakamas lê klein Roselientjie
soos 'n lente bloeiseltjie
afgepluk, stukkend gedruk
en platgetrap deur 'n reus
met 'n ysterswaard
en 'n haelgeweer.
Storietjies, versies en liedjies
sal sy nooit weer hoor.
Want hier tussen vaalklip
stowwerige strate, sielvernietigende armoede
en witmenshaat is die bloeiseltjie
vroegtydig vermorsel.
99

Maar Roselientjie, ons belowe
ons sal nooit jou bloed
helder en rooi
van die strate van ons
geheue afvee nie.
Ons sal woorde skryf,
liedere sing en mure afbreek
op pad na vryheid en menswees.
(Roselyn Cloete is deur polisie doodgeskiet op Kakamas in Feb.'88)
Beverley Jansen
In: Optog (1990), p. 76
Ook in: Poskaarte (1997), p. 490
Hoërskooldogter 1980 (vir Nicky)
Jy's jonk en mooi
gister
was jy nog
iemand se nooi.
Gister
het jy nog gelag
aan niks gedink
behalwe vandag.
En toe
versmoor hulle jou,
skei jou
van skoolbank en vriend.
Jy praat nooit meer...
behalwe van wette wat
jou siel vasketting.
Jy's klaar gelag
klaar gevry
dink net aan onreg
wat soos 'n mes
deur jou sny.
Jy sing nooit meer...
behalwe
liedere van treur
soos 'n nagvoël
in vlug.
100

Jou oë vertel van
pyn en verdriet.
Ek wonder of jy ooit weer sal
sing, lag of vry?
Beverley Jansen
In: Optog (1990), p. 77/78
Assepoestertjie van Afrika
O my Aspoestertjie, kaia van ons afrika:
ek sien die road blocks / kwylende polisiemanne / buffels
ek ruik die tyres / teargas / bloed
ek voel die karwats / R-1 koeël / dood
O my aspoestertjie met die moedelose voete:
el voel jou afrika-gladde wange
teen die skewe hange
van jou noodgeteisterde hart klop
ek merk die bitter blink oë
ek smeek
ek bid:
Vir al die brose kinders van afrika
vir al die bloed van jul klere
vir al die bloed aan wit hande
(WIE HET DIE EERSTE SKOOT GEVUUR?)
O my lieflike kaffertjie
kom kom
met ’n wond in jou hart
klim huppel-huppel op my skamel woorde
sodat ek jou kan abba
verby al die wit wolve en kleefmyne
van suid-Afrika
Shawn Minnies
In: Optog (1990), p. 116
101

'n Treurlied
(paradise changes into pain and confusion –
michael franks)
kom herwaarts kinders van upington
met ore wydgesper
oor vlaktes met sy droë vratte
versamel in die strate van die dorp
trek op uit blikkes en louisvaledorp
uit rosedale en straussburg
uit paballelo en extension
en rooiblok naby die dorp
wag nie vir 'n slagding
ook nie vir 'n sak meel of 'n papkan nie
snel luidrugtig in die helder dag
met stemme uit jul bang monde wat amandla kreet
want 'n blote kind is vandag vermoor
'n seun is ons ontneem en het gesterwe
'n seun wat die rooi upingtonse aarde langs pantsula het
'n seun wat die oranje se water in sy hande opgevang het
'n seun wat nie in sy moeder se skoot gehuil het
o kom herwaarts kinders van upington
juigend en rebels (sonder om gat te vang)
toyi-toyi
met klippe en stokke en vuiste
en skop-teen-kar in die strate van die dorp
bevry ons
teen die mag in die strate van die dorp
bevry ons
teen die mag van die boer*
wat die ritme van ons lewens ewig versteur...
Shaw Minnies
Optog (1990). p. 123
*Op 13 November 1985 was Upington, in de Noord Kaap aan de Oranje rivier, het toneel van een
demonstratieve bijeenkomst tegen de hoge huren. Bij de ongeregeldheden die uitbraken toen de
politie met traangas probeerde de menigte te verdrijven kwam een zwarte politie agent om. Voor zijn
dood werden 26 personen verantwoordelijk gesteld, van wie 14 de doodstraf kregen. Uiteindelijk
werd iedereen vrijgelaten.
*boer: hier scheldwoord voor alle Afrikaanssprekende witten
102

Êrens in Soweto
Ek loop deur verwoeste stede
waar die eggo's verskrik opklink,
Siele gruwelik vermink
sonder rede.
Ons land van sonskyn en vreugde
deurdrenk met bitterheid en pyn,
deur dwaasheid menig siek opgeëis,
nog net die wind wat in die bouvalle opruis,
verlate lê rolbosse,*
bouvalle verskyn soos kolosse,
meteens ontplof 'n petrolbom in die nagwind,
knaend huil 'n swartkind...
Esmeralda Andreana Petersen
In: Optog (1990), p. 127
*gewas dat na de bloeiperiode door de wind wordt voortgerold zodat de zaden zich
kunnen verspreiden
blits besoek
politiekery het ons land, so ook ons skool HB besoek*
in die kombuis personeelkamer siekeboeg en adminblok
het kinders kom skuiling soek, verskriktes in 'n hok
toe dit stil word, was daar oral spore plassies bloed
politiekery het HB met gille dreunsang traangas gevlek
sakdoek skottels water moes help teen 'n oog wat traan
'n kettie en klip sou moeilikheid na die voorhek baan
die ystervuis was vinnig kil, al ons heinings platgetrek
'n warrelrookwind skote en sweet blits deur ons HB vlei
ruite gaap traanrook, leerlinge borrel by deur venster uit
dapperes veg voort; donshael of rubber sal hul nie stuit
met stille oortuiging, eendag vorentoe, sal ons jul wel kry
voor my geestesoog sien ek dit weer, die neusbeen en ruit
waar karwats asbespaneel bloedverf soos deur 'n koffietuit
Floris A. Brown
In: Gloei (1994), p. 32
*HB – Hoërskool Breërivier in Worcester
103

Viva
Dis toitrein, gebalde vuis*
Sies, voertsek jou luis
Spanning in elk straat
Van soggens tot saans laat
Woede kook in elk kombuis
Floris A. Brown
In: Phoenix (1996), p. 33
*toitrein: hier een groep mensen die zich al toyi-toyend door de straten beweegt
Gevoelens van 'n bedroefde moeder wie se kind in Athlone
doodgeskiet is
Gekruisig is my gevoel
met spykers vasgeslaan
en gekroon met dorings.
'n Houtkruis is my troon.
Die water is asyn.
Die eensaamheid 'n leë grot,
oopgeskiet deur 'n kleefmyn.
Klipskerwe deurboor hul swart harte
waar hulle in seepkiste skuil
op 'n sleepwa wat oor 'n afgrond verdwyn.
Willie Adams
In: Riemvasmaak (1995), p. 45
Wat gaan ons doen?
Meer as driehonderd jaar het verloop,
nog gaan hulle met beterweterige idees te koop.
Kêrels, dis nou of nooit!
Ons moet ophou met praat as ons ooit
iets wil bekom en ophou skuil
agter woorde maar in ruil
daarvoor ons losmaak
104

van Oupa se voetspore en ons saak
met dade bepleit.
Wie anders gee om vir die "hotnotsmeid"*
se kind, dan hy homself?
Diamant en goud het ons gedelf.
Niks het ons gekry maar alles gedoen.
Nou praat die mense van versoen,
maar ek sê: "My geduld is op.
Te lank het ons die wreedhede opgekrop.
Tog laat dit die haat opvlam.
So kêrels, ek wonder waarom ons nog talm".
Willie Adams
In: Riemvasmaak (1995), p. 52.
*hotnotsmeid is denigrerende term voor gekleurde (jonge) vrouw
Aan 'n kind
(Vir Patrick Muller: doodgeskiet deur onluste-polisie, 06/09/89)
Jy was een van hulle wat kliphardgroot
en doodgebore deur die townships loop,
wat gebalde vuis amandla
en met klippe en drome stry
teen 'n land wat sy kinders soos 'n slet weggooi,
die lewe uit 'n harspan ruk:
snellers uit casspirs
wat bloed en trane deur strate skater.
Maar ek sien jou bloed uit 'n klip tap
en jou heel uit die son kruip
en jou oë is vlerke
en jou huid is heel
en jou hande eet die grond van afrika.
Ek sien jou, o miskende mens, vry en ewig oor die aarde loop ...
Vernie Plaatjies
In: nuwe Stemme 1 (1997), p.72
105

Restoration 2000 Manenberg Y2K
in 'n markiestent steek kinders in gebed
hul hande na die teachers uit
na hulle oor 'n landskap van scars en pyn
oor bendes en shebeens en taxi queens
oor violence en stress en werklose gesinne
oor die grond en die aarde en die dark spots van die lewe
en die curse van poverty
die prediker is duidelik, is cool
trek verbande tussen Daniël in leeukuil
en 'n lewensgeskiedenis in 'n dodesel
bely in 'n taal wat sambela
oor gangster en 'n ou te wees
oor nommers en mang en bloed optel
oor krone en tjappies en full force nwatas
oor God en die engele en die dood se kake
oor verlossing en bekering en die joy van trane
:plaas boodskap verder in konteks
oor 'n generation into drugs en gansterism.
oor die lewe van meisies op 'n yard
wat hul krone sont-op skiet:
oor dagga, jol, cocaine en e's,
en levy's, nikes en copy cats
:kap al aan met die gedagte
in metafore van honger en dors
oor gunskiet en messtiek en binnetoe bloei
en mense wat in pyn en trane gaan slaap,
oor kinders wat na lig in donker huise soek,
en hulle ouers meer as boontjiekerrie moet lief
:in 'n markiestent rave kinders op Shackles
die barre lewe van die townships uit
verby 'n verlore generasie se hulpeloosheid
verby 'n rigtinglose begriploosheid
verby die gramadoelas van die hel
en die grond en die aarde vol third world trane.
Vernie Plaatjies
In: nuwe stemme 3 (2005), p. 119/20
106

Verzet en geweld
nota met die vuur en die hel
vir Mapetla Mohapi*
folter die ligaam
knoop die pen van die verstrikte
jongman
op die valspapier en hang
hom aan die tralies
folter sy ligaam
folter sy hand
folter
dra die gebuigde lyk
oor die seemuur
maak bekend aan die wêreldpers
dat verskrikte heer
sy lewe nutteloos bevind het
en kragtens die wet
van oorlewing
vir politieke gevangenes
moes sterf
Hein Willemse
In: angsland (1981), p. 11;
Ook in: Skryf asseblief terug (1985), p. 188
*Mapetla Mohapi was een politieke gevangene die zelfmoord zou hebben gepleegd in een
Zuid-Afrikaanse gevangenis. Hij zou zelfs een afscheidsboodschap (nota) hebben
geschreven aan de bevelvoerende officier
pantserkarre
breek
skanse
van verset
iewers van 'n toring
vlieg iemand
107

dit vrek teen pantservoerings
iemand vrek
iewers in 'n oorlog
'n vlieg sterf
tussen bajonette en kleingeweervuur
by die aankoms van die rooioogsoldate
val 'n jongman/jongvrou
hy/sy vrek tussen skene
warmkruitkoeëls
bars deur die huise
pantserkarre
vreet
blomme en sinkplate
Hein Willemse
In: angsland (1981), p. 131
robbeneiland my kruis my huis*
oggend
kaapstad
hawe
prentjie
handboei
voetboei
kettings
tussen ketting
en ketting
ons heiningstutte
die yster
van gevangenisskap
klingel
aan die voorbokke
stom see
bibber
van glans
'n ferrie wag
knikkend
op sy tien terroriste
ons lag
108

vir ystervertoon
die doodsweetbang van hulle hart
op die kaai
lag die swart werkers
met ons
diekant
daaikant
waterskeiding
tussen hel
groter hel
wat maak dit saak
want wie
ken nie
vir robbeneiland
en sy ywerige
meesters
die angstige
groen helikopter
op ons kop
toe sak
ons kettingrig
aas
in die onderdek
van die boot
en die werkers
groet ons nie
patryspoort
o patryspoort
sê vir tafelberg
ons sê hallo en koebaai
eiland
jy staan midderdag
al reeds
met 'n nat
vangtou
om jou nek
jou tong swel op
uit die see
'n boggel
jy sterf
Frank Anthony
In: Staffrider, vol. 5 (1982), no. 2, p. 42/47
109

Ook in: Robbeneiland my kruis my huis (1983), p. 21
Ook in: SA poëzie / SA poetry (1988), p. 721-22
Ook in: Poskaarte (1997), p. 300
*Slechts het begin van een veel langer gedicht; volledige weergegave in de eerste twee publikaties.
Die trappies
Van honger, honger,
van honger is hy dood.
Honger vir lewe.
Honger vir vryheid.
Honger vir menslikheid.
Somtyds is hy té honger
om van trappies af te loop by John Vorster Square*
en vlieg dan deur die venster
om vol dood by 'n treurende gesin
tuis te kom.
Van honger, honger,
van honger gaan almal dood.
'n Man word omsingel deur 'n bende -
die bende is honger vir bloed, vir siel en lewe.
'n Bende wat leiers op hul kop laat staan op
seperige vloer.
'n Bende wat leiers laat afseil op
verdiepings sonder trappies,
deur vensters.
Leonard Koza
In: Skryf asseblief terug (1985), p. 120
Ook in: Poskaarte(1997), p. 368
*John Vorster Square is de naam van de gevangenis aan het gelijknamige plein in
Johannesburg waar politieke gevangenen "ondervraagd" werden en regelmatig
"door het raam vielen of uitgleden over een stukje zeep". Van acht politieke
gevangenen is bekend dat zij hier de dood vonden.
110

Watch me closely
Ek sê, pale face vannie suburbs
met djou parlemint jacket -
soes 'n watse pou,*
Ek wil djou nie insult nie
Ma al wat ek vi djou wil sê is:
Watch my closely . . .
Djy wat my nou so oppress
En 'n stuk droë brood indja*
as ek kla gejob'it.
Ek wil djou nie dreig
ma al wat ek vi djou wil sê is:
Watch my closely . . .
Djulle wat so priek innie chappels
van: 'Love your neighbour as you love yourself'
dis djulle wat my so torture innie jails
al wat ek vi djou sê is:
Watch my closely
M.C. Mackier
In: Aankoms uit die skemer (1988), p. 88
*watse pouw: pauw die met zijn veren pronkt
*indja van injaag; hier: in je mond stopt
total onslaught
my
verse is voortaan
konsekwent
burgerlyk ongehoorsaam
radikaal baldadig
township-bedonderd
as ek tune:
marx se moer/viva comrade p.w/mandela's 'n moffie
ek brandsteek al die baniere wat sê:
build a botha future.
Clinton V. du Plessis
In: Curriculum Vitae (1988), p. 15
*Total Onslaught is de naam van de politieke strategie uit de jaren tachtig, waarbij
omringende landen gedestabiliseerd werden om te voorkomen dat ze steun verleenden aan het ANC.
111

Gebed van 'n squatter
Elke aand langs
die vuurtjie in die skemering
sing ons 'n lied
van herinnering.
Ons oë swem
in die glans van die vuurtjie.
Ons vingers klem
om mekaar in verwringing.
Dan bid ons saam
met samengeperste lippe
dat die Total Onslaught?
en die Kaapse reëns
nooit weer saam-saam moet kom nie.
Willie Adams
In: Riemvasmaak (1995), p. 40
nou
in die strate gil mense
bal hul vuiste in die lug
en stemme uit die donker
word nou hoorbaar in die lig
en mense luister met een oor
maar antwoord nie
mense brand nou geboue en strate
klippe en stokke word wapens
nou word township-woede
met militêre desperaatheid
afgeweer
en teen my agterdeur
veg boetie van die border*
met sy R4 teen die kinders*
Kenneth de Bruin
In: I qabane labantu (1989), p. 39
*In de jaren '80 woedde een geheime grensoorlog (bosoorlog) in het noorden van Namibië
en zuiden van Angola. Doel was een einde te maken aan de vermeende steun van
'communistisch' Angola aan ANC activisten en infiltranten.
*R4 is een Zuid-Afrikaans aanvalsgeweer
112

stemme in die nag
ideale lê onder puin begrawe
enkele stemme
kreun nog deur die nag
opslagkoeëls het kinders vermink
in township-terreur
waar soldate met karwatse
angs onder kinders en vroue saai
stemme in die nag
soek nou waar
die kinders onder puin begrawe lê
Kenneth de Bruin
In: I qabane labantu (1989), p. 40
Dagboek van ’n politieke aggressor
Liewe Dagboek, vergun my om aan jou te verduidelik jou ontstaan -
jy is geskep deels op toiletpapier,
op my broek en op die kakie-laken
wat my moes bewaar teen die winterkou.
Dag Een –
Môre is my verjaarsdag en ek
voel so bly en opgewek.
Wat moes my geboorteskenker
nie deurmaak? – Môre net koek, tee en jenewer!
Dag Twee –
Vyf gewigtige kloppe op die geverfde deur
vel my lompe liggaam, met moeë oë, neer
op die sementvloer. Staalvingers omsluit
my arms en ’n bose stem sê: Jy word opgesluit.
Dag Drie -
Dis my tweede dag hier tussen dié vier
bleek mure waar iemand telkemale soos ’n dier
op my afstorm om die ongekende waarheid
by my uit te wurg, maar my lippe vou nie wyd.
Dag Vier –
Kry nou eers gedagte ek was twee dae gelede
dertig jaar oud – die dag van koek, tee en jenewer.
My voedsel is brood en ’n stukkie hoenderlewer,
my oë is dik, my lippe gesplete
113

Dag Vyf
In die groot slap kar daarbuite
spieël my arms soos die buite
van ’n Sondagvangs Houtbaaisnoek
en word aan my gesê: Jou prokureur is nog soek.
Dag Ses
Gisternag was koud, lank en bitter.
Muskiete, luise en ondervraers het my laat sidder
oor hul belustigheid vir bloed.
In my is die gedagte van ’n oorwinning…soet.
Dag Seven –
Buite het die dag vinnig verflou,
maar hier binne het hul nie opgehou
om my woorde in twyfel te trek
en slaan my dan op enige plek.
Dag Acht –
My prokureur het my kom besoek.
Volgens feite in sy boek
het ek geen hoop
om gou by hierdie deur uit te loop.
Melville P. Lawrence
In: I qabane labantu (1989), p. 116-117
Herfsoptog na die Parlement
Hulle het eers gebid
en nou march hul in gelid
na die Parlement, met niks
behalwe hul bitter verset.
Boesak en Tutu march*
alewig nes my toomlose woorde –
woorde wat slagspreuke uitgalm:
"Release all detainees! Pantsi apartheid!"*
My simpel woorde hou gedurig protesplakkate op
en marsjeer militant met gebalde vuise,
ordeloos uit my versreëls, en onbeheersd
af in die strate van haat en onreg.
114

Totdat-die-tande-toe bewapende polisiemanne
beveel met gewere wat wil blaf:
"Houd-den-bek, of vreet donshael en koeëls
met tamatiesous en pyn as nagereg!"
Noël-David Adams
In: Optog (1990), p. 18
*Kerkelijke leiders als Allan Boesak en Desmond Tutu liepen voorop in protestmarsen die
eind 80er jaren regelmatig werden gehouden.
*Pantsi apartheid: Weg met apartheid
Wraakgedagte
O, die wraakgedagte
my hoop is dood
met 'n halssnoer om die nek.
Die reuk van petrol,
rubber en verkoolde liggame
hang verstik-dik in my gedagtes.
Die verdrukker weet daar niks nie van.
Gedagtes van wraak ruk my liggaam
asof donshael dit deurboor.
En die pyn laat my wese skreeu:
'Rewolusie, rewolusie'
want verspeelde kanse onsier
die gebied soos klippe en skerwe na 'n opstand.
My hart is oorgehaal soos 'n handgranaat wat dreig om te ontplof om
verwoesting te saai sodat verdrukkers kan sien watter afgod hulle dien.
O, die wraakgedagte
my hoop is dood
met 'n halssnoer om die nek.*
Die reuk van petrol,
rubber en verkoolde liggame
hang verstik-dik in my gedagtes.
Die verdrukker weet daar niks nie van.
Willie Adams
115

In: Optog (1990), p. 21
*Slaat op het systeem van lynchen dmv een halssnoer (necklace), toegepast bij zwarte
personen die verdacht werden van collaboratie met het apartheidsbewind; een autoband
gevuld met benzine werd om het bovenlijf van het slachtoffer geschoven en in brand
gestoken.
Vir ons in Ocean View
Daar buite sterf my kind,
my broer, sy vrou.
En ek sit hier rustig
voor die vuur van ongeregtigheid.
Daar buite woed die gevegte,
loop die bloed, lê die liggame.
En hier skryf ek 'n boek van pyn
in 'n bouvallige ou klaskamer.
O God, gee my die krag
om my hand te lig
en die swaar gordyne
voor my verblinde oë te verskeur
sodat ek my broer, sy vrou
my kind kan help
om die monster van verdrukking
met vasberadenheid te verslind.
Beverley Jansen
In: Optog (1990), p. 72
Die guerilla
hoe troos 'n mens 'n ma
wat haar deure sluit luike grendel
hortjies toetrek binne wegkruip
mense vrees wat voerings uitkeer
met kykers graaf hoe diep sy skeur
soos twee rotslae
dinamiet ruik en 'n donga laat?
hoe verduidelik mens 'n ma
na wie die dood omkantel
'n vryheidsvegterseun
en oor en oor
moes hoor
116

geen toesprake, vlae of stoet
geen massahuldeblyk of groet
geen strydgesang
net bome takke bosse
wat êrens noord mag halfstok hang
hoe sterk mens so 'n ma?
Patrick Petersen
In: Vergenoeg (1993), p. 3
Casspir
My seun,
hier is die sleutel
van jou eerste ryding,
so na 'n man se hart.
Onthou,
vir dié kar moet jy styl hê:
rystyl, skietstyl,
bosstyl;
nie om nie, déúr,
nie deur nie, óór lyding ..
Kirby van der Merwe
In: nuwe stemme 1 (1997), p. 141
Songs & shadows from the past
uit die blou van onse hemel
solwandle ngudle, suicide by hanging
uit die diepte van ons see
bellington mampe, cause of death not disclosed
oor ons ver verlate vlaktes
james tyita, suicide by hanging
waar die kranse antwoord gee
suliman salojee; jumped from 7th floor window
ruis die stem van ons geliefde
ngeni gaga, natural causes
117

van ons land, suid afrika
pongoloshe hoye, natural causes
ons sal antwoord op jou roepstem
james hamakwayo, suicide by hanging
ons sal offer wat jy vra
hangula shonyeka, suicide
ons sal lewe
leong pin, suicide by hanging
ons sal sterwe
ah yan, suicide by hanging
ons vir jou
alpheus maliba, suicide by hanging
ons sal lewe
ons sal sterwe
alfred makaleng, cause of death not disclosed
ons sal lewe
ons sal sterwe
repeat chorus to fade...
Clinton du Plessis
In: Clinton V. du Plessis e.a., 5Poetry (2001), p. 32
*parodie op Die Stem, het oude volkslied van Zuid-Afrika (zie ook p.
140)
nagedagtenis aan Katryn en Jenny,
op 28/6/84, maar ook vir Fritz en Marius*
julle sal blomme in kardoessakke
stuur,
julle sal blomme met briewe
stuur.
julle sal weet :
blomme is vry en verraderlik mooi;
julle sal weet:
bewonderaars is gesigloos;
julle sal weet:
blomme is verruklik en handgranaatrooi,
julle sal weet:
blomme is snellers;
julle sal weet:
blomme is vuurpeletons;
julle sal weet:
bewonderaars is gesigloos.
118

julle sal weet:
dié kus is beangs en desperaat.
Hein Willemse
In: skryf asseblief terug (1985), p. 193
Ook in: I qabane labantu (1989), p. 164
*Jenny (Jeanette) Schoon kwam, samen met haar dochtertje Katryn, in 1984 om bij een
aanslag met een bompakket in hun huis in Lubango, Angola. Zij was, samen met haar man
Marius, actief in de ANC. Uit angst voor de Zuid-Afrikaanse veiligheidspolitie hadden zij
zich in Angola gevestigd.
Jeanette Schoon
In Angola waar jy vry is en Afrika sonne voed vir jou oë,
In 'n tuin vol bloed en bene waar rose welig groei na bo,
Waar 'n blomtuin helder kleure rooi groen swart ritsel in die wind,
Waar jy 'n vriend se hand kan vashou reeds toe die swarthand wink.
O boumeester Azania sing jou lof. Uit stof van kalk sement klei,*
Waarin jy jou so dikwels verloor verrys 'n tempelhof. Werkers wy,
Jou bouwerk kameraad aan we shall overcome.
Want hier staan ons met baie werk en drang.
In Maputo erf Ruth First 'n oëlose dood in haar skoot.*
En in Maseru loop Phyllis Naidoo vry van haar hopie as.*
In 'n wolk tussen bloedgetuies hoor ek jou tydloos handeklap
Soos van ouds. Hou moed! black is power! voltooi die wedloop!
Maar as die stryd so kwaai word my siel selfs bloei 'n vraagteken,
Klim ek op 'n wolk seile styf gespan en
Roei ek my gees se spane na jou toe by die son.
Want daar's geen plek vir rou nie, kortom 'n uitroepteken.
Patrick Petersen
In: Aankoms uit die skemer (1988), p. 62
*Azania was een alternatief voor de koloniale naam Zuid-Afrika in de jaren ´80 bij opponenten
van het blanke minderheidsbewind; echter niet bij het ANC.
*Ruth First (1925-1982) was wetenschapper en activist in de apartheidsstrijd, geboren in
Johannesburg. Zij kwam om het leven door een bombrief in haar huis in Maputo, waar ze in
ballingschap leefde.
*Phyllis Naidoo, geboren in 1928 in Natal, was lid werd van de Natal Indian Congress en de
ZA Communistische Partij. In ballingschap in Lesotho ontving ze een bompakje dat haar
ernstig verwondde.
119

(vir Helen Joseph)*
'n Sneewitkop wat swart gehaarnaald haar bolla dra
toring oor gatstamp plooi teen en sukkeldae
hoor sy's nie van hier rond nie
die dat sy in haar benoude blok, geen kleinkoppies kry nie.
Die gattas het haar vir jare lank gegôba,
vir jare lank was sy safe in die huis gewees.
'n Eersteling om in haar koesta as ouma
'n pionier wat spiëlvas staan, te wees.
Rookstokdraers het harde dae hierdie ma gegee,*
tog het sy nie gat gevat of in die stryd
gaan daak. Maar altoos weer het sy, hoentoe deurgegee-
'n lange te slaan Azania toe sêend ons steek ook uit.*
Patrick J. Petersen
In: Aankoms uit die skemer (1988), p. 59
*Helen Joseph geboren in 1905 in Engeland, ging op 31-jarige leeftijd naar Zuid-Afrika.
Zij werd lid van het Congres van Democraten, de blanke tak van het ANC en was actief in
de Federatie van Zuid-Afrikaanse vrouwen. Ze stierf in 1992.
*rookstokdraes staat voor traangasdragers; slaat op het gebruik van traangas tijdens
demonstraties en begrafenissen door politie of het leger
*een lange te slaan is een lange weg te gaan
(ter nagedagtenis aan Ma Lilian Ngoyi) *
O stroomop geliefde ma,
verhoed my nie om uit te vra
om deur blinde vensters uit te kyk.
Lat my geloof diep en donker
jóú deurboorde siel aanskou
die snykant van die mes vashou.
O swoele oortuigde kameraad,
diep vore loop jou sielsgelaat sonder beweging
spiere van jou strak gesig
as jong vroue met gebalde stemme sing:
A LUTA CONTINUA.
O laat hul onverskrokke verder gaan,
tot almal eendag sal verstaan:
YOU HAVE MET A WOMAN YOU H AVE STRUCK A ROCK.
Patrick Petersen
120

In: Aankoms uit die skemer (1988), p. 61
*Lilian Ngoyi (1911-1980) was president van de ANC Vrouwenliga en de Zuid-Afrikaanse Federatie
van Vrouwen. Zij was één van de organisatoren (met Albertina Sisulu) van een grote demonstratie
voor en door vrouwen in 1956, onder het motto "You have struck a woman, you have struck a rock".
(vir Albertina Sisulu)*
Toe jy die lamp helder oordag aansteek
die land van hoek tot kant uitbesem
van dag na nag, beurtelings uitbrand en uitsweet
vir die nageslag, het jou pit 'n nuwe lig besing.
Ook het jy dikwels eensaam gaan bad
en jaar na jaar in jou koesta het jy kap zip.
Soms oor huis en haard jou gedagtes kazat,
kaantie wag jy, soos altyd in Orlando, daar vir dit.
Hoop weerhou jou om gesig te koop*,
selfs ontong het jy pal oopgestoot.
Omkom van die bom ryp die tamatie
op jou najaartong 'n seën,
vir al die
pad se wietie.
Patrick J. Petersen
In: Aankoms uit die skemer (1988), p. 63
*Albertina Sisulu werd geboren in 1918 in de Transkei. Zij was actief in de ANC
vrouwenliga en nauw betrokken bij de oprichting van de Federatie van Zuid-Afrikaanse
vrouwen die zich o.a. verzette zich tegen de slechte kwaliteit van het Bantu onderwijs in
1956 en een jaar later tegen de introductie van passen voor vrouwen. Later was zij president
van het United Democratic Front (UDF).
*om gesig te koop: om iets te doen om in het gevlei te komen
by die dood van chris h.*
'n hart vol ruimte vir verandering
klop stil
soos die mond wat
mayibuye i’Afrika wou uitroep*
in die hoogbloei van apartwees
nou slurp die moeder-kontinent
jou bloed op tot oorversadiging
121

mag dit wees dat dit
die boom van vryheid sal voed
opdat haar takke vir ons koelte bring
Eugéne Beukes
In: Metafore van herlewing (2002), p. 16
*Chris Hani, die actief was in de ZA Communistische Partij en Umkhonto we Siswe (de
gewapende afdeling van het ANC), werd in 1993 doodgeschoten. Hij was op dat moment
een zeer populaire ANC leider en beoogd opvolger van Nelson Mandela. Zijn dood was
een poging uit de rechts conservatieve hoek om de onderhandelingen die moesten leiden
tot het einde van de apartheid, te ondermijnen.
*Mayibuye i'Afrika: Kom terug, Afrika; een veel gebruikte strijdkreet bij bijeenkomsten
en demonstraties
122

Mandela en het nieuwe Zuid-Afrika
DIE dag toe KAAPSTAD SUID-AFRIKA gesien het
op woensdag 13 september neëntien nege en tagtig*
het hulle gekom
uit all oorde
alle soorte
wit en bruin en swart
van alle kleure
en alle geure
die dag was stil
en die middag soel
uit die townships en constantia
uit bishop court en langa
sea point en surrey
het hulle gekom
'n mengelmoes van alle kleure
na adderleystraat*
aan die voet van ou tafelberg
wat die witman sien kom het
en nou fier en trots
en byna asemloos wag
met diep donker klowe in
'n fyn sy van dou en mis
en die ragfyn spoor van die kabelkar*
wat snaarstyf daal
en deel word van die hede
ver benede
in adderleystraat
en die kaap het stilgestaan
stil gaan staan en
gekyk, gewonder en gehoop
en toe saamgeloop
op die nuwe pad
met geen plek vir haat
en hulle het saamgeloop
en gevolg
vir boesak en tutu
wat die pad gewys het
en voor geloop het
vir die jeugdiges wat
123

toyi-toyi singend
op die polsende kloppende ritme van afrika
in die heilige hitte
die teervlak laat klap het en
'n swerm duiwe statig
laat styg het
- snaaks, nêrens was daar 'n witte
onder die duiwe wat geruisloos sweef
deur die eerbiedige hitte –
en die son het saamgetoyi
en gelag en gesing
en op sy baan saam marsjeer
en sy welkome warmte mildelik gestrooi
onder die chaos van mense
hou 'n swart en 'n wit hand
'n oomblik mekaar
loer bruin oog in blou oog
en blond raak aan kroes
skamerig in die bonte mengelmoes,
maar aan die rante
alewig op die kante
staar
die wat regs
en glo dat alles slegs
blank moet bly
wat klou aan die genot
en plesier om baas te wees
en ver staan van die Gees
wat lei en saamloop en
sing en toyi-toyi
en dans
in hier die united fees
en op die parade* -
waar die khoi eenkeer
gesit het
en ou herrie sy erfreg*
verkoop het
vir koperkrale en tabak
waar ou eenoog vier-ogig
oor die stad uitkyk
en ernstig en waardig met
eentonig reëlmaat die tyd aankondig*
waar die skril stemme van venters
snel opklink
en die omnibus sy staanplek vind
en 'n skeepshoring hees in die dokke klink
- was dit stil
124

toe boesak daarna vra
en tutu sê wys jul hande
was daar nêrens bande
en klippe toe die hande
die godgegewe lug bo kaapstad
deurboor met 'n magtige amandla
dreunend bo die swanger stilte van die stad
en die skril stemme van die vensters
was stil
en busse het gedemp eerbiedig
en onderlangs geswyg
en uit vensters en balkonne
sien hulle
die stadig kruipende golwende
massa van 'n nuwe suid-afrika
gesigte soos een en in gelid
en vir baie van die wit
wat stilswyend kyk
knel 'n yskoue hand
beklemmend om die hart
en weet hulle
in hierdie soele skemeruur
dis nie meer lank
die skrif aan die muur
en die son het
moeg sy baan voltooi
in skaduwee's wat langer
en langer groei
...en 'n duif op die stadsaal
het met koppie skeef geluister
stil in die aankruipende duister
na die kwynende soet klank van
NKOSI SIKELEL I'AFRIKA...!!*
Isak Fillis
In: Optog (1990), p. 51/4
*op deze dag woonden 100 000 mensen de Vredesmars bij in Kaapstad
*Adderleystraat, vroeger de Heerengracht, was de belangrijkste straat van Kaapstad
*kabelbaan naar de 'top' van de Tafelberg
*Parade is het plein in Kaapstad waar het stadhuis aan ligt.
*Herrie voor de Hollanders, Harry voor de Engelsen, en Autshumao voor zijn eigen
mensen, de Khoi, had uit eerdere kontakten met Europese zeevaarders een mengeling van
Portugees, Engels en Hollands geleerd en fungeerde als tolk tussen Van Riebeeck en de
Khoi
*slaat op het kanon dat nog steeds om 12 uur 's middags de tijd aangeeft d.m.v. een
125

kanonschot afgevuurd op Signal Hill
*God zegene Afrika zijn de eerste regels van het huidige volkslied (en van het vroegere
ANC strijdlied).
Madiba
(11 Februarie 1990
Daar toring hy simbool van krag
sterk soos onder 'n mynskag uit.
Va soos 'n gegote lewensspieël
waai waai die wind sy siel.
Dorre take wat binne-in breek
voorspel die lente voorspel.
'n Langpad saam het hy geloop
gedagtes stoer in krag.
Hy lag nie, ook huil nie
sy kroon lê op sy hart.
voor die Kaapse Stadsaal)*
Dit is die beeld van ons hoofman
soos altyd nou nog meer...
Soos blitse wat die tyd breekslaan
sy' stemme wat belowe trouw en eer.
Sal ons die vyand ooit dan bang
as in sy gees ons vryheid brand?
Uit die stomp van die ou eik
spruit daar 'n vrugtige blommetjie uit.
Hy lag nie, ook huil hy nie
lourier hang om sy hart.
Patrick Petersen
In: Optog (1990), p. 137
*Na zijn vrijlating uit de Victor Verster gevangenis sprak Nelson Mandela een enorme
menigte toe vanuit het aan de Parade gelegen stadhuis (Stadsaal)
126

Vir Madiba
(11 Februarie 1990: Die Parade in Kaapstad)
Ons het lank op sy vrylating gewag
die gevangene van sewe en twintig jaar
Onder Noodtoestand, onderdrukking
en apart lewe, in aanhouding
en langs oop grafte gestaan.
Vandag staan ons op die Parade
in die warm Afrika-son van
ons pragtige Suiderland
Daar wag ons op sy verskyning.
Ons, die natgeswete mensemassa
op die skim van Robbeneiland.
Daár wag ons op sy stem
wat so lank stilgemaak was...
Maar aan ons rugkant knetter
dit van geweervuur en
sinloos sterf nóg Comrades
op die vreugdesdag -
Ons wag daar op die Leier
se woorde
Dit, van die gevangene
van sewe en twintig jaar
En toe hy véél later verskyn,
was hy bleek en o... só gewoon
Geen onaardige mense-monster
net 'n óu man met 'n bruinvlek
op sy regterwang!
Maar toe hy praat, was dit 'n
magtige
Mayïbuye, i' Afrika -*
Toe weet ons:
Afrika se Magtigste Leeu het gebrul!
Willem Fransman (junior)
In: Metafore van herlewing (2002), p.46/47
*Mayibuye i'Afrika: Kom terug, Afrika; een veel gebruikte strijdkreet bij bijeenkomsten
demonstraties
127

Madiba
Dag vir dag het jy na
die Here se see gestaar
in die verte die baaiers
op Bloubergstrand gewaar.
Die geskuim en gewieg
was jou enigste vriend
’n straf wreed, onnodig en onverdiend.
Wie sou kon dink
dat jy sewe en twintig jaar
die beker in ’n cel alleen moes drink.
In dié tyd het jou wese
geen woede vergaar,
geen sweem van verwyt
wat jou gees sou slyt.
Elke keer as jy met
rustige erns praat
word jou stem gefynkam
vir tekens van haat.
Ook dié agterdog
word vergeef,
die koeltes van jou vergifnis
het dit doodgeleef.
Drink die son
rots wat aan die suidpunt van Afrika staan!
Die verdrukker is verleë,
sy mag is verslaan!
Geen eiland van afsondering,
geen see van skeiding
sal ooit weer in ons leeftyd
vir jou bestaan!
(Aan President Nelson Mandela)
André Boezak
In: Ons kom van ver af (1995), p.57/58
128

Demokrasie
Mandela, De Klerk, vredemakers sonder perk
Genooi na Clinton se demokratiese vlerk*
Is beide katvoet, grimmig, bang
Wie gaan wie eerste uitvang
Stokkerig skilpad hul voort, vir eerste oor die merk
Floris A. Brown
In: Phoenix (1996), p. 23
*in 1993 brachten Mandela en De Klerk een bezoek aan president Clinton
27 April
Die baringspyn van hoop is hier
so lank verwag en bloedgekoop
laat ons nou die toekom vier
en onsself in blydskap doop.
Laat ons in die hoop
die leed onthou, maar tog vergeef
ons ons van agterdog stroop
laat die jeug in vreug saamleef.
Laat ons kinders en hul kinders
in Gods dampkring fladder soos vlinders.
Mag ons almal hul glimlagte heel
sodat hulle kan lag en speel.
Kinders van Afrika neem mekaar se hand
laat ons een wees in die land.
Laat ons sing en fees en juig!
Die toekom het die dag gebring.
laat ons dank hemelwaarts styg.
Andrè Boezak
In: Ons kom van ver af (1995), p. 69
129

Verkiesing
skakels van mense
en nogmaals mense
word kettings wat sterkmaak
om los te breek
van die lewe van nikswees
in die land van ons geboorte
Eugéne Beukes
In: Ons kom van ver af (1995), p. 31
deur die oog van 'n naald
die volk het
gebloei
trane het
orals gevloei
daar was maningi trouble
om die waarheid te sê
almal het téén wanhoop in gehoop
almal het iets verwag:
vrees en angs hang in die lug
skote klap in elke woongebied
dreigemente van oorlog
is cheap en common
die wêreld lyk vierkantig
miskien was Columbus verkeerd!
gaan die aarde weer rond draai?
sal ons móre 'n vonkie son sien?
die paaie begrafnis toe
is diep en plat gestap
dae was donker soos nagte
foeitog! eine polisieman is dood
eine vrouesoldaat vermoor
eine comrade oorlede
eine kind verpletter
iemand se ma, pa of kleintjie
- koue daaglikse statistiek -
die bank van meegevoel was bankrot
keine liefde, keine niks
so is ubuntu verkrag*
130

hoeveel lyke
moes ons optel en begrawe
'n routine matter
asof ons toekoms gedoem was
daar was genoeg bomme
AK47's
pangas
genoeg koppe
genoeg mercenaríes
schweinders!
was daar regtig ook 'n derde mag?
vingers wys beskuldigend
in alle rigtings
niemand wou verantwoordelikheid aanvaar nie
siestog! Suid-Afrika was dom van haat
dik van bloed
sy derms vol wurms
die skerp reuk
van 'n nasie wat verrot
skielik: ha-la-la
die verkiesing
ha-la-la
27April l994
ag, ek is lief vir jou
en toe,
die land was dik bewolk
met vrede
vreugde
en
versoening
die wêreld
asemloos verstom
dit was so hittete!*
Matthews Phosa
In: Deur die oog van ‘n naald (1996), p. 40
*Ubuntu is een begrip uit de Afrikaanse filosofie: een mens is pas mens door andere
mensen
131

Here in die hiemel boe
Here innie Hiemel Boe
was djy by Sharpville toerie*
koeëls in ons rue vasgeslat
en dit oorre Passboek?
Here innie Hiemel Boe
was djy by Cottesloe toe die Kêkmense dwars
ingeslat het en Oem Bey geban het*
en dit oor sy anti-Apartheid stand?
Here innie Hiemel Boe
was djy by Sophiatown, Goodwood Acres,*
Distrix Six of waa' o's oekal moet force geremove is
en dit virre stukke witgrond?
Here innie Hiemel Boe
was djy op June 16 in Soweto toe Hector Petersen*
geskiet was toe o's o's publicly express het
oor Treurnicht se Afrikaans?*
Here innie Hiemel Boe
was djy by John Vorster Square, Victor Verster,*
Robbeneiland of innie selle toe
Biko in detention vermoor is*
net oo'rie Whities bang was vir sy Black Consciousness?
Here innie Hiemel Boe
was djy in Halt Road Elsies toe Bernard
Fortuin soema soe geskiet is*
net oorlat hy daa' was?
Here innie Hiemel Boe,
was djy by Bisho, KwaMashu, Kathlehong of*
ienage anne' plek toe o's virrie rubber bullets moes
duck en virrie Mellow Yellows weghatloep*
net oorlat o's gedemonstrate het vir democracy!
Here innie Hiemel Boe
was djy daai Easter Weekend in Boksburg toe
Comrade Hani deur 'n Pool geskiet is*
en dit net oo' Conservatism?
Here innie Hiemel Boe
was djy daa’?
132

Here innie Hiemel Boe
Miskien was o's oë soe vol trane vannie teargass
lat o's 'ie vi' djou gesien het 'ie!
Ma ‘as djy daa was,
Here innie Hiemel Boe
Dan sê o's:
Sorry lat o's djou gedoubt het!
Here innie Hiemel Boe!
But dankie ennyway lat djy saam
moet o's was op 27 April 1994!
Willem Fransman (junior)
In: Metafore van herlewing (2002), p. 47/49
*Bij een demonstratie in Sharpville (Johannesburg) kwamen 76 scholieren door
politiegeweld om het leven
*Oem Bey staat voor (oom) Beyers Naudé, Zuid-Afrikaanse dominee en
mensenrechtenactivist,
*Townships die ontruimd werden (en vernietigd) omdat het gebied tot blank gebied
verklaard werd.
*Hector Petersen was één van de eerste slachtoffers van de Soweto opstand; de foto
waarop zijn dode lichaam wordt weggedragen werd wereldwijd bekend
*Andries Treurnicht, in 1976 onderminister voor Bantoe-onderwijs, was verantwoordelijk
voor het invoeren van Afrikaans als medium van instructie voor een aantal vakken op
middelbare scholen.
*Drie plekken waar politieke gevangenen werden verhoord, gemarteld en
gevangengehouden
*Steve Biko, leider van de Black Consciousness Movement, stierf in gevangeschap
*Bernard Fortuin, scholier in Elsies River, werd in 1976 door de apartheidspolitie
doodgeschoten
*Zwarte woongebieden
*Mellow Yelow is een gele boevenwagen, die werd ingezet in de townships
*Zeer populaire zwarte leider, beoogd opvolger van Mandela, lid van de Zuid-Afrikaanse
Communistische Partij en van Umkhonto we Sizwe, de gewapende vleugel van het ANC;
vermoord in 1993 in zijn woonplaats Boksburg in de provincie Gauteng.
133

Inhuldiging
ons het gesing
rolihlahla mandela*
vryheid dra ons in die hand
wys ons die pad na vryheid
hier ons skone afrika-land
toe ons ge-optog het by bush
die kampus om en om
langs die modderdamweg af
en pollsmoor toe*
(natuurlik gestop)
jare daarna aaneen aanhou optog
op godvergete plekke te veel om te onthou
verlang dat die kinders van die land huis toe kom
intussen
wyl jong bloed gevloei het
gekreet getoi-dans gerou
maar
vandag het ons ge-optog pretoria toe
om die uniegebou vry te maak*
om te sien hoe die groot legende
wat ’n groter man geword het
nuwe s.a. se hoof raak
so
daar toring hy
in fiere edele majesteit
die groot leeu
wat met sy gebrul
die wêreld laat bewe
en as hy praat
tambo*
luthuli*
en hani*
se bene laat roer
gereed om aan te tree
vir verdere stryd
Eugéne Beukes
In: Ons kom van ver af (1995), p. 31
*Rolihlahla is Mandela's Xhosa voornaam en betekent onruststoker
*gevangenis in Johannesburg waar ook politieke gevangenen zaten; Mandela zat er
voordat hij naar Victor Verster gevangenis werd overgebracht
134

*Uniegebouw (Union Building) in Pretoria, zetel van de Zuid-Afrikaanse regering; hier
werd in mei 1994 Mandela als eerste demokratisch gekozen president ingehuldigd
*Oliver Tambo (1917-1993) een van de oprichters in 1943 van de ANC Jeugd Liga;
tijdens de apartheidperiode behartigde hij de belangen van het ANC in het buitenland
*Albert Luthuli (1898-1967), antiapartheidsactivist en later president van het ANC;
ontving in 1960 de Nobelprijs voor de vrede.
*Chris Hani, zie p. 173 en 187
Election blues
Annedag was ekke “JY!” gewies
hulle agte’dog het my ve’skeer
en nou na Aipril se election
is ek all of a sudden “meneer”
Ek mien toe ek smous met my niewe titel
en groet ’n dame o’dentlik innie straat
election of te not, sy was iewe dikbek
moet “menee’” het sy nie ’n woord gepraat
Ek sê vi’ myself: “ag sy’s ma’ een”
ko’s traai my luck met iemand annes yt
ek mien byrrie bank sal ek geld kan leen
ma’k word oor Madiba se wen geve’wyt
Ek vra ’n êntjie byrie man*
wie se pakkies ek dra
wat ewe onbeskof:
“Jy moet Mandela gat vra”
André Boezak
In: Ons kom van ver af (1995), p. 67
Here, ek start maar al my pleadings so,
direct dit na Bo,
omdat ek glo.
kôs 'n mens moet somehow
Something altyd
glo
anners turn djou lewe
lonesome yt
even bedroë.
different gesê
Here
hoe exist die soorte
135

mens
wat nooit ma' never nie
lewe
bewoë?
So Here
hie' in Nineteen-ninety-five
na Nineteen-ninety-four
[daai djaar van waterskeiding vi' ons land]
soes yt die bloute van ons hiemil
Nkosi sikelel' iSyd-Afrika
hie' in Nineteen-ninety-five
na Nineteen-ninety-four
het ek 'n behoefte om te sê
Cheers! mister Mandela
Mag 'it goed gan met ons land
die future in
Hamba kahle*
Séla!*
en Cheers! mister De Klerk
Mag 'it goed gan met ons land
die future in
Mooi loep.
Mag 'ie dinge werk!
Cheers! vi' ons ammal oek
en lat ons ammal nou vi' always same
die ever-grotere, helde'dere
Lig bly soek
Oek moet ek vra however
[kôs ek moet eerlik wies]
Lat ons stil word, dja
en dink, dja baie stil.
kôs hierie woorde skrywe ek
met my hand wat biewe
na Nineteen-ninety-four
In Nineteen-ninety-five
oppie Ee'ste van April
stil:
nietemin
en nonetheless
en nevermind
Kó LAT ONS SING!
136

Adam Small
In: Die reis na Paternoster (1997), p. 219/220
*Vaar wel (Zulu)
*Séla – amen
Moeder
en Vader
Grootmoeder
en Grootvader
Oupa Adam
Ouma Nellie (Petronella
liewers)
Fatimah my ma
en John Sylvester oftewel
Jan, my pa
en allie anne' name van my mense
immediate name, en mediate, even distant
djulle ammal, wat dood is al
en ver weg, somehow
soes die distant sterre
(ek het Hubble se telescope ge-mention
en watte' anne' telescopes die ko nog nie)
- ver weg -
Lyster!
(Lyster Djy oek, Here
Lyster Djy?)
Apartheid, sê hulle vi' my
Apartheid is
verby
en (despite die remnants
en leftovers)
is vi' real
verby!
Okay!
Adam Small
In: Die reis na Paternoster (1997), p. 221
Eerste deel van een veel langer gedicht (p. 221-225)
137

G’n decent gebed
Here
my gebed, issie in ’n decent
Afrikaans
niks fensie beelde, en
beskaaf woore
ek praat soema never-maaind soes innie
huis
lat ek kan sê wat koek in die hart se
kombys
Daam gat U ve’staan as ek sê
Here
my liewe is dêm dee’mekaa’
vat my innie hand
‘seblief
cause os woon inne nieuwe land
en ek sukkel nog om my broe
oor giste te vergief
André Boezak
In: Ons kom van ver af (1995), p. 66
versoening
‘n swart kind het teen die muur gespuug
‘n wit slym
‘n wit kind het teen die muur gespuug
‘n wit slym
‘n bruin kind het die muur gespuug
‘n wit slym
‘n swart kind het sy tande voor ‘n spieël geborsel
en gesien dis wit
‘n wit kind het sy tande voor ‘n spieël geborsel
en gesien dis wit
‘n bruin kind het sy tande voor ‘n spieël geborsel
en gesien dis wit
die swart kind het sy boetie met ‘n klip gegooi
138

en die bloed was rooi
die wit kind het sy boetie met ‘n geweer geskiet
en die bloed was rooi
die bruin kind het sy boetie met ‘n rekker geskiet
en die bloed was rooi
die swart kind het in sy swart tempel vir sy swart God
om vergifnis gevra
die wit kind het in sy wit tempel vir sy wit God
om vergifnis gevra
die bruin kind het in sy bruin tempel vir sy bruin God
om vergifnis gevra
die swart kind het nou ontvlugting gaan soek in sy swart see
maar die water bly groen
die wit kind het nou ontvlugting gaan soek in sy wit see
maar die water bly groen
die bruin kind het nou ontvlugting gaan soek in sy bruin see
maar die water bly groen
my onrustige hart vra dan nou aan U O’ God :
“ sal ons kinders in Suid-Afrika ooit versoening vind? ”
Floris A. Brown
In: Phoenix (1996), p. 14
die nêrens-volkie
so tussen die
wit swart bruin
sperm
het hul gekom, die nêrens-volkie
deur troebel water
en oogbot mis*
van wie ek ook vandaag een is
aan die begin
was alles tog so gelyk
toe word daar geskommel
wit bo, zwart onder,
ons so tussenin
toe word daar weer geskommel
swart bo, wit onder,
en ons steeds so tussenin
waarheen
is my ou nêrens-volkie
139

tog op pad?
Floris A. Brown
In: Die Woudmaker (1998), p. 6
Ook in: Nuwe verset (2000), p. 70
*oogbot mis: mist waardoor je niets kunt zien
De new Suid-Afrika
Welkom to de new -
ós in Suid-Afrika sê mos soe
wan ós wil wragtie gloe
apartheid is taboe,
en al is ósse stickers hoe
word ós Capies nog gerule*
deur Kriel se national stew.*
Ja, welkom to de new
waar Madiba mos nou rule
maar al wil hy hê ós moet gloe,
is geen vaalie nog ós broer
en even as die tourist kom
sal ós Capies hul nog con.
Nou wat is dan soe bloody new
about Suid-Afrika se nuwe crew?
Magmoed Martin
In: Nuwe Stemme 1 (1997), p. 68
*inwoners van Kaapstad
*Alexis Kriel is een kok gespecialiseerd in de Indiase keuken
140

Reënboognasie
Bevryding het, net soos inflasie,
'n boog gespan
regoor die nasie.
Asseblief, my vriend,
het jy miskien
bruin in die reënboog raakgesien?
Soek ek miskien
deur kleurblind brille,
of uitsiglose swart pupille?
Die ander word al reggestel
maar bruin word sagkens weggestel.
So?....In die veilingskamp
van demokrasie,
staan ek reg vir die ou
wat die hoogste bie.
Meng bietjie die kleure deurmekaar
en sê my dan….
Wat neem jy waar?
Marius Titus
In: Genesing in vuil water (1999), p. 53
Demokrasie? Demokrasie?
Wel, is ientlik maklik om te sê
wat demokrasie is
dis gloe die beste sistem
waar menseregte die main ding is;
waar misdadigheid die oorhand kry
slagtings en hijacks
alledaagsheids bly.
Diefstal word lank nie meer skokkend nie;
korrupsie in die poelies
word oepgevlek
deur die handjievol
wat nog nie on the take is, werk.
141

Daar's reeksmoorde, verkragtings,
kinnermishandeling
en main line drugs;
en gang violence is
elke God-gegiëwende dag
headline nuus.
Moorde op plase, op vrouens en kinnes
taxi-geweld en
in transito dinges.
Is demokrasie nie wonnerlik nie?
Wat stink soe?
Peter Snyders
In: Nuwe verset (2000), p. 53
Ook in: Tekens van die tye (2002), p. 12
Puberteit
Roer jy net jou bek!
Pas op, meneertjie,
ons bring trug die wet.
Vat jy net daai pen!
Skryf jy net!
pas op, meneertjie,
ons bring trug die wet,
die skryfbeheerwet.
Kritiseer jy net!
Ken jou perke en jou plek.
Voor jy skeef wil trek
of voor wil gee die regering is sleg -
pasop, meneertjie
Ons bring trug die wet
die rassismewet
die terrorismewet
die ou Suid-Afrika-wet.
Peter Snyders
In: Nuwe verset (2000), p. 64
Ook in: Tekens van die tye (2002), p. 21
142

Monochrome riënboognasie
Nië, djy gaanie daai swart ding
aan my verkoep nie
dis maar net weer 'n foefie
om ons oppie kantlyn te djoewie
ons in touch te skop
en ons tot toeskouers rond te bol.
Ons wil onse eie span hê
onsself verdedig
en onse eie goals score.
Soe weg met hierdie swart en wit
dinge; met julle vlagmanne -
en bolboys-djoppies.
Bottom line:
ons wil 'n bietjie kleur
innie wit en swart reënboeg sit.
Peter Snyders
In: Tekens van die tye (2002), p. 48
Elections
Moet ons nou weer die hele dag
sit en TV kyk
na hoe mense in lang rye staan;
watch die wapper van de landsvlag,
lyster oor en oor
na derduisende niksseggende woorde?
Dan is daar die panelists,
die kenners, voorspellers
en kommentators
waddie election-tema sóé kan bekyk
dat al die bungling en holheid
soes plesierageit lyk.
Peter Snyders
In: Tekens van die tye (2002), p. 24
143

Die trugkoms
ja, my gastro, hier staan os al weer in Distrik Ses
net heppie om witness te wies
op die symbolic day
mos exactly 38 years oppie day
toe die groot krokodil daai dreaded law pass*
en exactly 14 jaar to the day
since Mandela se release uit die jail
en hoe gepas
dat hy Madiba, osse eerste citizen
die keys
aan die eerste twie home-owners sal teruggee
en broer ek sweer
ek het Madiba se trane gesien
toe boeta Ebrahiem en uncle Dan
daai rooi ribbons voor hul deure sny
en dit is mos toe ek begin huil
wan ek dink mos toe aan Pang en Gala
en oek aan boeta Bassier
wie se droom dit was
om oek trug te kom
na hulle geliefste Distrik Ses
maar wat vroegtydig hierdie lewe moes verlaat.
Martin Magmoed
In: Litnet: PoësieNet (26 maart 2004)
* Groot krokodil, bijnaam van P.W. Botha, van 1978 tot 1984 eerst Eerste Minister en daarna
van 1984 tot 1989 President van Zuid-Afrika
District Six revisited
aan die kinders, ons nageslag
Hier staan ek in die ou kerkgebou
en sien hoe my kinderjare voor my ontvou
en dadelik begin ek toe onthou
van lekker djare lankal reeds verby
en terwyl ek soe na die foto's kyk
kom die jongweesdae in flitse trug na my
en ek sien die Seven Steps*
waarlangs ek as kind moet loep
144

elke Sondag
om die familie se koesiesters te koep
en ek sien die British, die Star en die National
en oek die Avalon*
en hoe ek elke Sarag
'n nuwe silwerscreen hero was
en ek sien die klopse in Caledonstraat*
en hoe ek elke nuwe jaar moet skraap
wan vir Kamalie se Atchaas
was ek as kind voor bang
en ek sien ou Doela Kuikens se shop
daar was ek mos pimpel en pers geskop
daai dag toe ek chocolates wil vat
en ek sien die vismark van Hanoverstraat
waar ek altyd mettie Star se interval
vir my en die girlfriend
'n olap kriefpote kan opraap*
en vandag hier in die Moraviaanse kerk*
sien ek hoe onse history
in die District Six Museum ontvou
en ek wonder of my nageslag
hierdeur vir ons sal kan onthou.
Martin Magmoed
In: LitNet: PoësieNet
*Seven Steps is een centrale plek in District Six.
*bioscopen in District Six
*Klopse – vanouds wijkgebonden groepen muzikanten en zangers (Kaapse Klopse of Cape
Coons) die vooral van zich doen horen op het jaarlijkse Coon carnaval op 2 jan.
*olap (oulap) is een munt uit het oude Engelse pondstelsel: halve of hele pennie
*De Moravian Chapel in District Six moest haar deuren sluiten in 1980. Na heropening in 1996
fungeerde de kerk tijdelijk als dependance van het District Six museum
Forced Removal 1
(vir oemie en my pa)
nourrie annerdag was ek mos by 'n rally
wat net gons oor die toekoms van Distrik Ses
dit was gloe ge-organize vir die ex-residents
van daai legendariese plek
nou diese rally was mos heelwat boring
tot Abdol se ouma toe skielik opstaan
en oor die issue van forced removal praat
en sy praat toe van haar oerliede man
145

wat soe upset was
daai dag wat hulle trek
wan dit was skaars twie maande
since daai dag toe hy die huis uitverf
en met sy hele pay
het hy oek die vloere
met duur ollieklot uitgelê
en hy was oek verder die herrie in
wan daar vannie Cape Flats
moet hy met public transport
nou trevel na sy werk
en gewoonlik was dit net
twie minute se stap uit Distrik Ses
en hy het oek gloe ge-argue
al het die nuwe huis oek lektriek
was hy tevriede met sy kers
en wat vir hom te veel was
is mos daai dag toe hulle trek
wan hulle laaste item was skaars oppie trok
toe kom die bulldozer
soe wragies
daar langs hul trok stop
Martin Magmoed
In: Litnet: PoësieNet (26 maart 2004)
Forced removal 2
(vir al my vriende, waar hulle ook mag wees)
nourrie annerdag toe stap ek mos innie Kaap
met die motjie en die laities aan die sy
en terwyl os verby die library stap
nêg ou Gamat oor sy projek
wat hy gloe moet het vir die skool
en die motjie sê mos toe
ek en Gamat moet library toe gaan
terwyl sy en Abdol die shopping doen
en na 'n uur of twie sal os weer opmiet
en met die is ek en Gamat library in
waar hy onmiddellik homself
tussen die boeke bevind
en is met die wat ek somaar deurrie boeke blaai
wan lies en ek is glad nie bevrin
en terwyl ek nog soe blaai
discover ek mos 'n photo
van soe oor die dertig jaar trug
146

en dit laat soemaar my hele lyf ruk
wan oppie photo was 'n vriend
wat ek tot vandag nog nêrens sien
dit was mos Simphiwe
Kanonstraat se eie troebadoer
en terwyl ek nog soe na die foto kyk
begin my trane somaar rol
wan ek remember toe daai dag
wat sy oupa nog 'n nuwe huis
in Gugulethu wil refuse
was sy dompas afgevat*
en nog voor enige een nog iets kon doen
was Simphiwe en sy hele gesin
met al hulle possessions
deur die polisie weggevat
Martin Magmoed
In: Litnet: PoësieNet (26 maart 2004)
*dompas is anders woord voor pas (reference book); wrs afkorting van domicilie pas.
Stonestraat
Ja, my bra, 'n man raak nou oud
en die memory slip nou weg,
maar soe innie distant
remember ek nog Distrik Ses
en sy public
veral die mense vannie Stonestraat
soes antie Marel
wie se huis 'n safe haven
vir almal was
en vir Motjie Panbek
die gossip queen vannie Kaap
en ek remember nog die dirty herries
van die Richmondstraat
wat amil se huise skoon maak
en dit vir 'n paar sente
om te kan sluk
aan nog 'n borrel luk
en ek sien nog clearly vir Antie Mollie
voor haar stove
biesag om koesiesters te bak
en ek recall oek vir Baa,
ja, oorlede Baa, my galiefa
wat my altyd met 'n klip sou gooi
as ek nalatag was oppie salaah
147

en ek onthou,
daai trokke
wat osse furniture
remove het,
uit osse geliefste Kaap
Ek is jou man
Martin Magmoed
In: Litnet: PoësieNet
Met gebalde vuiste
Ja my gastro, die eighties was mos remoerag
mos gloe die struggle-djare daai
en os was mos laities
wat met gebalde vuiste
en ’n klip
teen ’n regime wil probeer veg
en os het os vergryp
in die Rooi leesstof
en hard AMANDLA geskrie
vir leiers van wie os soe skelmpies hoor
en true eyewitnesses was os mos
as ’n tjommie sy lewe verloor
en as hy met gebalde vuiste dood
was hy sommer ’n martyr gedoop
en toe os die dag victorious was
het osse bekers oorgeloop
wan osse nuwe lifestyle
was mos klaar desaaid
deur die Freedom Charter document*
wat osse leiers ...
toe soemaar wegsmyt
en vandag maak ek nog steeds
een groot gebalde vuis
wan osse leiers
het heeltemal van ons vergeet.
Magmoed Martin
LitNet: PoësieNet 26 Maart 2004
148

*Tijdens het door het ANC georganiseerde Congress of the People op 25 en 26 juni 1955
te Kliptown werd een manifest 'Freedom Charter' aangenomen waarin werd vastgelegd
hoe een nieuw, verenigd, niet-raciaal en vooral socialistisch Zuid-Afrika eruit zou zien
Vet ket speletjie
Die bordjies is verhang,
die regering is eg,
toelae is gereël;
die kantore is gereed,
spelers reg
om die nuwe demokrasiespeletjies te speel.
Hoe vet is jou kickback-tjek?*
Almal help hulle, waarom nie ek?
Dis alles doodnatuurlik
die party sal ons red
as iemand verklik.
Die groot-groot hys en ekzotiek etetjies
Isse lekkerste vannie vatmaar-speletjies
Mense march en protes vir ’n ruk,
die ellende van armoede|
bly ’n vraagstuk;
heropbou het tot ’n triekkel gedaal*
daar’s te min geld ommit ooit in te haal.
Peter Snyders
In: Versindaba 2005 (2006), p. 70
*kickback-tjek - cheque waarmee smeergeld wordt betaald
*triekkel (tiekie) is een munt uit het oude Engelse pondstelsel: 2,5 pennie
Die nuwe dice
daai dice het mos verkeerd geval
daai dice van Adam Small
sy vrese en voorspellings
was klokslag in die kol
149

deur die jare skreeu 'n stem:
ons het nog nooit gewen
ons voel net die fondasies skud
want daai dice was alkant wit!
nou, na die groot eleksie
is ons almal mos gelyk
kô sê my Adam Small
hoe hierdie dice nou lyk?
da was Vlakplaas met sy poeliesbraai*
en koeëls wat rondom fluit
tussen comrades met die necklace
was ons kniediep in die vryheidstryd
da was cadres wat gedisappear het
ek self was lank detain
maar die dag as Madiba vry is
sal ons pyn verdwyn
die dice die rol toe nog 'n slag
en kyk die dice verkleur
dit kantel links, dit swenkel regs
en maak 'n handomkeer
ja, Adam Small, hier is ons weer
dis ons wat weer krepeer
oor die dice
ja, die dice met sy nuwe kleur
Kiwidore Fillis
In: nuwe stemme 3 (2005), p. 46
*Vlakplaas, naam van boerderij buiten Pretoria, waar tegenstanders van het
apartheidsbewind gemarteld werden
150

Chronologie van apartheid
1948 De Nationale Partij, die de verkiezingen was ingegaan met de slogan 'apartheid', kwam aan de
macht
1949 Verbod om te trouwen met iemand van een ander ras (Wet op Verbod van Gemengde
Huwelike / Prohibition of Mixed Marriages Act)
1950 Verbod op seksuele relaties met iemand van een ander ras (Ontugwet / Immorality Act):
1950 Op grond van de wet op bevolkingsregistratie (Wet op Bevolkingsregistrasie / Population
Registration Act) werd iedereen verplicht zich te laten registreren als blank, kleurling of zwart
1950 De groepsgebiedenwet (Groepsgebiedewet / Group Areas Act) bepaalde welke gebieden
bestemd waren voor de zwarte, gekleurde of witte bevolking. Op grond van deze wet werden hele
bevolkingsgroepen gedwongen te verhuizen
1951 De Communistische Partij werd verboden
1951: Stemgerechtigde kleurlingen moesten zich op een aparte lijst laten registreren en konden hun
stem alleen uitbrengen op vier blanken die hen zouden vertegenwoordigen (Wet op Afsonderlike
verteenwoordiging van kiesers / Separate Representation of Voters Act)
1952 De KleurlingenVolks Organisatie (de voorloper van het Coloured People's Congress) wordt
opgericht door de schrijver James La Guma
1952 De Native (Abolition of Passes and Co-ordination of Documents) Act No 67 maakte een einde
aan alle eerdere passen wetten, die per provincie verschilden. Nu moest iedereen ook de pas altijd
bij zich hebben waarin gegevens stonden over de drager: foto, vingerafdrukken, etnische categorie,
domicilie, werkadres, lijst van eerdere werkgevers, recht om te zijn waar hij/zij op dat moment was,
etc. Onmiddelijke inhechtenisneming was het gevolg als men geen pas had of als er iets niet klopte
1953 Verbod op het gebruiken van gemeenschappelijke openbare ruimte. Er kwamen aparte
voorzieningen voor zwarten en kleurlingen (Wet op Afsonderlike Geriewe / Reservation of Separate
Amenities Act)
1960 Het ANC en het PAC werden verboden en de staat van beleg afgekondigd. Op 21 maart
werden te Sharpeville 69 mensen gedood toen de politie het vuur opende op een demonstrerende
menigte
1961 Het ANC gaat over tot de gewapende strijd
1974 Angola wordt onafhankelijk onder de MPLA, een jaar later gevolgd door Mozambique o.l.v.
het Frelimo
1976 Bij scholierendemonstraties te Soweto kwamen vele teintallen scholieren om het leven, o.a.
Hector Pietersen (26 juni). Dit was de aanleiding tot massale demonstraties in het gehele land,
waarbij meer dan 1000 scholieren de dood vonden.
Later in het jaar kwam Steve Biko om in gevangenschap
151

1978 P.W. Botha verving John Voster als Eerste Minister.
1980 De petitie "Mandela vrij" wordt door 15 miljoen mensen getekend
1983 Het Zuid-Afrikaanse leger interveniëerde in de omringende landen om ANC bases te
elimineren en tegenstanders van apartheid te liquideren
Een meerderheid van de witte bevolking ondersteunde bij een referendum Botha's voorzichtige
hervormingen
1989 F.W. De Klerk vervangt Botha als Eerste Minister en verklaart onmiddellijk dat het land
behoefte heeft aan verandering.
1990 Nelson Mandela wordt vrijgelaten; de verboden op organisaties worden opgeheven.
1991 Het ANC congres kiest Nelson Mandela tot President, ter vervanging van Oliver Tambo die
dit ambt bekleedde vanaf 1969.
1994 Het ANC wint in april de eerste vrije, algemene verkiezingen en in mei wordt Mandela
geïnaugureerd als President
152

Verklarende woordenlijst
aan / aan´ avond / vanavond (van aand)
abba in doek op de rug dragen; wiegen
afseil naar beneden vallen
agterwereld achterste
AK - AK47 automatisch geweer (Kalashnikov)
almil allemaal
amandla vrijheid
Babbie shop winkeltje waar ook drank wordt verkocht
baiing / baie veel, erg
baljaar luidruchtig spelen; lawaai maken
batja uit de Koran citeren, bidden
blikkie krot
boe boven
boebe nagerecht; soet melk met vermicelli, vooral tijdens de vasten gegeten
boege boven
boem bodem
boer Afrikaner
boet(a) broer
bolla (haar)knot
booie (hand)boeien
bra / broe broer
bryn bruin
buffel legervoertuig
bungling prutswerk (van bungling)
button mandrax; synthetische drug
byrie bij die
casspir / caspir gepantserd leger- of politievoertuig, ingezet bij demonstraties
caterpillar katapult, pantservoertuig
daai die, dat
daasie daar is nie
dagga marihuana / hasjies
daggers messentrekkers
dalk misschien
desaaid besloten (van to decide)
dikbek nors
djas jas
djis-ja is ja
djy / djou jij / jou
donga droge sloot of rivierbedding
Donragaand donderdagavond
donshael fijne hagel
dop borrel
dorah daar
duskant aan deze kant
effens nauwelijks merkbaar
153

eina klein
eina au!
ekkit ik heb
enelseman Engelsman
entjie sigaret(tenpeuk)
e's drugs
falaka marihuana / hasjies
fêrs tarief (van fare)
fokkie fuck die
fôkol fuck-all
gakwes gekwetst
galjoen zeevis
gaskommel geschud (van dobbelstenen of kaarten)
gastro vriend
gat vat / vang weglopen
gatkant achterkant; lett.: achterste
gatrou getrouwd
gattas / gatas politie
gegôba in de gaten gehouden
gelaik / gelyk van to like
gesit gezet
gestiek gestoken
gevriet gezicht
gewies geweest
ghoemahare meringue en/of suikerspin
gie geef
gits shit
gramadoela ontoegangkelijk gebied
grootbrag praatjesmaker
had hand
hanne handen
hêpkêts enthousiaste fans
hiemel hemel
hiewel heuvel
hittete op een haar na
hoekhour kwajongens die zich ophouden op straathoeken
hoep hoop
hourie hoe die
howe gerechtshoven
hys huis
ie nie
iens eens
iewe even
iewers ergens
issie is niet
jackhammer (pneumatische) boor
154

kaantie al die tijd
kaia woning, huis (van zwarten)
kakie grauwgele stof
Kakie Britse soldaat (tijdens de Anglo-Boerenoorlog)
kamma kan maar
kamma alsof, in schijn
kaparangs houten sandalen die vroeger door Moslims in de Kaap werden gedragen
kardoessakke papieren zakken
karwats zweep
kaspir gepantserd leger- of politievoertuig, ingezet bij demonstraties
kazat gedachten laten gaan, nagedacht
kêk kerk
kelkie drinkglas
kers kaars
ket kat
kielie kietel
kinnes kinders
kleinkoppies kry bang worden
klip steen
klong zwarte jongen
knaend knagend
kneupel knuppel
knopkierie knuppel
kô kom
koebaai goodbye
koek kook
koeksisters / koesiesters de naam van een bekend koekje in Zuid-Afrika
koep koop
koesta huis, woning
kokkerotjie insekt
kol plek, plaats
kombys keuken (van kombuis)
kontrakter aannemer
kop gee (tchee) toegeven
kôs because
Kramat graf van een belangrijke moslim
krans hoge, steile rots
kroes kroesharen
krone geld
kros deken (van karos)
kruiptrekker vehicle op rupsbanden
kwansuis in schijn, alsof
laat wees dwaas, stom
laitie wit of licht gekleurd persoon (van light); vriend, jongen
lanie / lahnie witte man
larrie laat die
155

lat dat
liewe leven
lô law
loep loop
lossie laat die
lot allemaal, de helebooel
lot noodlot
lyers luiers
lyste luister
maai moer
maakie saakie maak nie saak nie, maakt niet uit
makeer mankeer
makkit maken het/dit
mang gevangenis
maningi veel (Shona)
mapuza politie
Matie student aan de Universiteit van Stellenbosch
miangstokkies wierookstokjes
mier muur
milkie melkboer
minnere minder vaak
Mista mister
moerie met die
moerie mollen, in mekaar slaan
moet met
moffie homo
mos immers, toch
moskonfyt stroop van gekookte druiven
mossies mussies, mussen
motjie vrouw, meisje (oorspr. gehuwde Moslimvrouw)
mys muis
nai / naai nee
narrie naar die
neek lol maak (van neuk)
nêg klagen, zeuren (van to nag)
nerrie net die
nie nieuw
nigger balls lekkernij
nôi / nooi geliefde, jong meisje
notch begrijpen, in de gaten houden; zien, aanschouwen, kijken
nwatas domme mensen
oe / oë ogen
oeg drankwinkel
oek ook
oem oma, moeder, oom
oep open
156

olikheid droefenis
ontong zwijgen
oorlam slim, geslepen
opgaar verzamelen
os / ôs ons
ous (oude) mensen; ook: vrienden
pamperlang flikflooien
panga kapmes
pantsula townshipdans
party sommigen, enkelen
pasella gratis
pellie / pêllie vriend, kameraad (van Eng. pal)
pictin on afgeven op (van picking on)
pierekant predikant
plakkerskamp squatter camp; informele wijk bestaande uit zelfgebouwde huizen/hutten
pondok huisje, hut
pô-pô papaya
pôtjie sêd potje hartzeer
priek preek
rekker katapult
rotte ratten
rue rugge
ryt ruit
saaidstep opzij gaan
saans s avonds
salaah islamitisch gebed
sambela praat
sambok zweep
saracen bewapende politiewagen
Sarag zaterdag
séla amen
shebeen queens vrouwen die in hun huis (illegaal) een café runnen
sieke zeker
sikke zulke
sjêr aandeel (van share)
skee skeur
skoenlapper vlinder
skollie kwajongen; lid van een straatbende
skrapes bulldozers
skrie schreeuw
slamse islam, islamitische
smaras ´s morgens
sneller trekker van een geweer
soe zo
soema zomaar
soéntoe daarheen (van soontoe)
157

soerat zodat
span team
spyt vir ondanks
squatter bewoner van een (zelfgebouwd) illegaal hutje/huisje
squeal te keer gaan, een keel opzetten
stadig langzaam
starag langzaam (van: stadig)
stêk sterk
stewel hoge schoen
swat zwart
swietsbôd schakelbord (van switchboard)
taaistront ontlasting, vloekwoord
têt / tet tiet
tiekie (oude) munt van 2,5 cent
tien tegen
tjappies tatoeages
toerie toen die
tone tenen
toring toren
torrat totdat
toustaan in de rij staan
touwysmaak drillen, instructies geven
toyi-toyi dansende manier van voortbewegen bij demonstraties en bijeenkomsten
traai proberen, van to try
trues is true
tsotsi crimineel, bendelid
twalap twee cent
vaalie Transvaler, ook algemeen: wit persoon
vagiet vergeet
vaniet voor niets
vermood wid vermoord word
ve'skeer verscheurd
vlae vlaggen
vlerk vleugel
voël vogel
voetjêk / voertsek verdwijn, smeer ´m
vuurhoutjie lucifer
wattie wat niet
whitey witte man
widtie wordt niet
wiet weet
wietie weet niet
wietie praten
Y2K de millenium bug
yrie uit die
yster ijzer(en)
158

yttie uit die
zip stil
159

Lijst van geografische termen
Athlone township voor kleurlingen op de noordelijke Cape Flats
Bo-Kaap wijk in centraal Kaapstad, tegen de Tafelberg aan gelegen, waar veel Kaapse Maleiers wonen
Bonteheuwel township op de Kaapse Vlakte, tijdens de apartheidsperiode bestemd voor kleurlingen
Cato Manor township bij Durban, die begin zestiger jaren ontruimd werd op grond van de Groepsgebiedenwet
Cook's Bush arme kleurlingenwijk in Kaapstad die ontruimd moest worden op grond van de Groepsgebiedenwet
aanv. gemengde, later vooral kleurlingenwijk in centrum van Kaapstad; in 1966 tot wit woongebied
District Six / Distrik Ses verklaard en uiteindelijk na 20 jaar, ondanks hevige protesten, volledig met de grond gelijkgemaakt
Duiwelspiek en Leeukop bergtoppen aan weerskanten van Tafelberg
Elsies noordelijke township van Kaapstad, voornamelijk bewoond door kleurlingen (Elsies River township)
Goodwood Acres wijk in Kaapstad waar in de dertigerjaren de weinige zwarten die daar woonden weg moesten
Gugulethu één van de oudste zwarte township op de Kaapse Vlakte
township op de Kaapse Vlakte, waar bewoners van District Six naar toe werden afgevoerd,
Hanoverpark
vernoemd naar Hanoverstraat
van 1652 tot 1910 de naam van het gebied rond Kaapstad, aanvankelijk in Nederlandse, na 1806
Kaapkolonie
in Engelse handen
van 1910 tot 1996 de provincie waar Kaapstad in ligt; werd in 1994 opgesplitst in de provincies
Kaapprovincie
West-Kaap, Noord-Kaap en Oost-Kaap
Kaapse Schiereiland het schiereiland ten zuiden van Kaapstad
Kaapse Vlakte / Vlakte / Cape
Flats
Kanalladorp / Kanaladorp
gebied ten zuidoosten van het centrum van Kaapstad dat zich uitstrekt tot de kust. Hier bevinden
zich de zwarte townships en de townships waar tijdens de apartheidsperiode de gekleurde
bevolking naar toe moest verhuizen.
oude naam voor District Six, wrs zo genoemd omdat bij het bouwen van de huizen veel werd
samengewerkt
Khayelitsha zwarte township op de Kaapse Vlakte
Kwesi zwarte woonbuurt buiten Worcester
Landsdowne township op de Kaapse Vlakte, aanv. bestemd voor kleurlingen; maar later voor witten
Langa een van de oudste zwarte townships op de Kaapse Vlakte
Louisvaledorp Louisvaledorp, Rosedale, Straussburg, Paballelo etc: zwarte townships bij Upington
Manenberg / Tjatties township op de Kaapse Vlakte, bestemd voor kleurlingen
Mitchell's Plain township op de Kaapse Vlakte, bestemd voor kleurlingen
Nyanga één van de oudste zwarte township op de Kaapse Vlakte
Ocean View buitenwijk in Kaapstad
een zwarte woonwijk in Soweto, Johannesburg, die een belangrijke rol speelde in het verzet tegen
Orlando
apartheid
Retreat township op de Cape Flats, bestemd voor kleurlingen
tijdens de apartheidsperiode werden politieke gevangenen op Robbeneiland, een half uurtje varen
Robbeneiland
van Kaapstad, gevangen gezet
Seepunt en Waterfront twee populaire wijken in Kaapstad
Sharpeville zwarte township bij Johannesburg, toneel van veel verzet tegen apartheid
zwarte township in Johannesburg; speelde een belangrijke rol in de strijd tegen apartheid (lett.
Soweto
South Western Townships)
Swartland streek ten noorden van Kaapstad
Tjatjies Manenberg, township voor kleurlingen op de Kaapse Vlakte
Uitenhage stad in de Oost-Kaap
Upington stad in het noorden van de Noord-Kaap
arme kleurlingenwijk in Kaapstad die ontruimd moest worden op grond van de
Windermere
Groepsgebiedenwet; het huidige Kensington)
Worcester stad ten noordoosten van Kaapstad
Sophiatown zwarte township in Johannesburg, in 1955 door het apartheidsbewind ontruimd en gesloopt
160

Bronnenlijst
Abrahams, P. William.
Ons kom van ver af (1995). Prog, Vredenburg.
Adams, Noël, e.a.
Aankoms uit die skemer (1988). Prog, St. Helenabaai.
Adams, Willie.
Riemvasmaak (1995). Domestica, Grassy Park.
Adams, Willie, Leonard Koza, and Patrick Petersen, (eds).
Optog (1990). Domestica, Grassy Park.
Afrikaanse Skrywersvereniging.
Metafore van herlewing (2002). Lapa, Pretoria.
Standpunte; onafhanklike kwartaalblad vir literatuur en kuns (1945-1986).
Nasionale Boekhandel, Kaapstad.
Anthony, Frank.
Robbeneiland my kruis, my huis (1983). Kampen, Kasselsvlei,
Asvat, Farouk.
A celebration of flames (1987). Ad. Donker, Craighall
The time of our lives (1982). Black Thoughts, Johannesburg.
Belcher, R. K.
Mens en skepper (1956). J.L. van Schaik, Pretoria.
Biezen, Jan (ed.).
Honderd Dichters. (2000-2006). 9 delen Internationaal forum voor Afrikaanse, Vlaamse en
Nederlandse Taal- Vertaal- Letter- en Geschiedkunde, Leiden.
Brown, Floris A.
De woudmaker (1994). FAB Uitgewery, Worcester.
Gloei. (1994) Eden, Worcester
Phoenix (1996). FAB, Worcester.
Coetzee, Ampie and Hein Willemse, (eds).
I Qabane Labantu: poetry in the emergency = poësie in die noodtoestand (1989). Taurus, Bramley.
Dangor, Achmat.
Bulldozer (1983). Ravan Press, Johannesburg.
Nuwe Stemme (1997-2014), 4 delen. . Tafelberg, Kaapstad.
De Wette, Julian
Verban: verbinne (1980). Perskor-Uitgewery, Johannesburg.
Deloof, Jan. Gaat de pijn toch de lach overheersen? De stem van de kleurling in de Zuidafrikaanse
letterkunde In: Ons Erfdeel jg. 16, no. 3 (1973).
Skryf asseblief terug. In: Kruispunt, jg. 24, no. 95 (1985).
Dorsman, Robert (ed.).
O nag, kom gou, bly weg! (1989). Uigeverij de Geus, Breda.
161

Du Plessis, Clinton V.
Curriculum vitae (1988). Clinton du Plessis-Uitgewers, Cradock.
Esterhuizen, Louis (ed.)
Versindaba 2005 (2006). Protea Boekhuis, Pretoria.
Eyking, Jan
Toe Suiderkruis toe (1979). Thieme, Zutphen.
February, Vernie.
O Snotverdriet; Afrikaanse gedigte (1979). In de Knipscheer, Haarlem.
Foster, Ronel and Louise Viljoen (eds).
Poskaarte 1997). Tafelberg, Kaapstad.
Horwitz, Allan Kolski (ed).
5 Poetry (2001). Botsotso, Johannesburg.
Hugo, Daniel, Leon Rousseau, en Phil du Plessis (eds).
Nuwe Verset (2000). Protea Boekhuis, Pretoria.
Kol (1968-1969). De Jong, Braamfontein,.
Le Roux du Toit, André, Daniel Hugo, Peter Snyders en Etienne van Heerden (eds).
Brekfis met vier (2005). Human & Rousseau, Kaapstad.
Marais, Johann Lodewyk (ed.).
Ensovoort; ´n tydskrif vir poësie (1981-1997). Pretoria / Wonderboompoort.
Mogale, Dikobe wa.
Baptism of fire.(1984). A. Donker, Craighall.
Oliphant, Vincent.
Die sagte vlees (1998). Tafelberg, Kaapstad.
Petersen, Patrick.
Advent (1988). Prog, St. Helenabaai.
Amandla ngawethu (1985). Genadendalse Drukkery, Genadendal.
Vergenoeg (1993). Prog, Vredenburg.
Petersen, S. V.
Die enkeling (1944). Unie-Volkspers, Port Elizabeth e.a.
Die kinders van Kain (1960). Nasionale Boekhandel, Kaapstad.
Nag is verby (1980). Tafelberg, Kaapstad.
Philander, P. J.
Ostrakon (1986). Perskor, Kaapstad.
Venster (1982). Perskor, Johannesburg.
Phosa, Mathews
Deur die oog van ’n naald (1996). Tafelberg, Kaapstad.
Sheldon, Lionel
Weeklaag van die wese (1960). Afrikaanse Pers-Boekhandel, Johannesburg.
Small, Adam
Verse van die liefde (1957). Culemborg, Kaapstad.
Kitaar my kruis (1961). HAUM, Kaapstad / Pretoria.
Sê sjibbolet (1963). Afrikaanse Pers-Boekhandel, Johannesburg.
Kanna hy kô hystoe (1965). Tafelberg, Kaapstad.
162

Small, Adam and Chris Jansen.
Oos Wes Tuis Bes Distrik Ses (1973). Human & Rousseau, Kaapstad.
Small, Adam and Jansje Wissema.
District Six (2004). Fontein Books, Houghton, SA.
Snyders, Peter
'n Ordinary mens (1982). Tafelberg, Kaapstad.
'n Waarskynlijke mens (1992). Unison, Johannesburg.
'n Gemiddelde mens. (2000). Unison Booke, Green Haven.
Tekens van die tye (2002). Protea boekhuis, Pretoria.
Sôls, Loit
My straat en anne praat-poems (1998). Kwela Boeke, Kaapstad.
Staffrider (1978-1993). Ravan Press, Braamfontein.
Standpunte; onafhanklike kwartaalblad vir literatuur en kuns (1945-1986).
Die Nasionale Boekhandel, Kaapstad.
Titus, Marius.
Oop gemoed (1990). Titus, Stellenbosch.
Dwangherfs (1992). Titus, Stellenbosch.
Genesing in vuil water (1999). Titus, Stellenbosch.
Tydskrif vir Letterkunde (1951- ). Afrikaanse Skrywerskring, Johannesburg / Universiteit van Pretoria,
Pretoria.
Van Wyk, Johan, Pieter Conradie, en Nik Constandaras (eds).
SA in Poësie / SA in Poetry (1988). Owen Burgess, Pinetown.
Van Wyk, Steward.
Tussen Cham en Mozes. In: Hans Werkman, Ons knoop mekaar se veters vas.
Western, John.
Outcast Cape Town (1996). Human & Rousseau, Kaapstad.
Willemse, Hein.
Angsland (1981). BLAC (Black Literature and Arts Congress), Kaapstad.
Willemse, Hein.
Die skrille sonbesies; emergent black Afrikaans poets in search of authority. In: Martin Trump (ed.).
Rendering things visible, essays on South African literary culture (1990). Ravan Press,
Braamfontein, Johannesburg.
Willemse, Hein, Marion Hattingh en Steward van Wyk (eds).
Die reis na Paternoster (1997). Universiteit van Wes-Kaapland, Bellville.
Werkman, Hans (ed.).
Ons knoop mekaar se veters vas. Speciale uitgave van Woordwerk; christelijk literair tijdschrift, jg
14, no. 55 (1969).
163