Untitled - Tento.be

De opvatting dat de klmstenaar zijn talent niet
optimaal wist te benutten, is weliswaar diepzinnig,
maar blijft slechts één mogelijke interpretatie van de
verhouding tussen Rubens en de jonge Van Dyck.
De jaren van Van Dycks leertijd waren de jaren waarin
Rubens met een aantal uiterst gedurfde, felgekleurde
altaarstukken zijn reputatie vestigde als grootste
historieschilder van de stad. Het moeten voor de jonge
leerling waarlijk opwindende momenten geweest zijn
toen hij de Sint-Walburgiskerk betrad en er voor het eerst
de Kruisoprichting zag, of wanneer hij in de kathedraal
kennis kon maken met de triptiek van de Kruisafneming of
in het stadhuis de Aanbidding der koningen kon
aanschouwen.
Deze schilderijen waren de aankondiging van een
nieuwe, dramatische en realistische stijl waarbij het
romanisme, de traditie waarin Van Dyck was opgeleid,
onorigineel en saai leek.
Op ongeveer zestienjarige leeftijd ging Van Dyck
volledig op in de intellectuele en creatieve wereld van
Rubens. Een overtuigend bewijs hiervoor is te vinden in
het zogenaamde Antwerps schetsboek, waarin Van Dyck
uitgebreid kopieerde uit Rubens' Notaboek (het
zogenaamde Pocket-baak). Hij poogde hierbij Rubens'
interesses te absorberen door het creëren van een soort
van artistieke osmose.
Veeleer dan een rivaliteitsgevoel, was het dit
groeiende besef van een verschil in interesses en
temperament, dat de verhouding tussen de twee schilders
in de jaren 1617-1621 kenmerkt. Voor Rubens, met zijn
immens drukke en veeleisende atelier te Antwerpen,
was de komst van een jongeman die als geen ander zijn
bedoelingen wist te begrijpen, een geschenk uit de hemel.
Van Dyck was weliswaar een gretig leerling en onder de
indruk van de genialiteit van de oudere man, maar hij
besefte wel dat hij behoorde tot een andere generatie die
niet was geconditioneerd door de politieke en religieuze
beroering van het laatste kwart van de 16de eeuw,
maar daarentegen was opgegroeid in een periode van
betrekkelijke stabiliteit, die de eerste twee decennia van
de 17de eeuw toch was.
Nadat hij aanvankelijk totaal was opgegaan in de
wereld van Rubens, begon Van Dyck steeds meer zijn
eigen artistieke persoonlijkheid te ontwikkelen, niet in een
sfeer van rivaliteit of zelfs maar wedijver, maar meer van
onafhankelijkheid. Daarbij verliet hij zich op het
voorbeeld van Rubens (weinig van zijn vroege religieuze
composities hebben niet één van Rubens' ontwerpen als
uitgangspunt), maar hij baseerde zich ook sterk op zijn
andere grote artistieke leidsman, Titiaan. Voor zijn bezoek
aan Londen in 1620 had Van Dyck betrekkelijk weinig
kans gehad om schilderijen van Titiaan en zijn
Venetiaanse tijdgenoten in het echt te zien. Hij zal echter
wel kopieën hebben gekend waarbij geprobeerd was om
de duidelijk zichtbare toets en het rijke, verzadigde
kalorie - eigen aan het werk van de Venetiaanse meester ­
na te bootsen.
Hij streefde er overigens zelf naar om deze aspecten
van Titiaans kunst in zijn schilderijen te verwerken. In de
jaren 1620-1621 worstelde Van Dyck met de ontwikkeling
van een eigen, uitgesproken emotionele, religieuze kunst,
gebaseerd op Rubens en Titiaan.
38 OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VlAANDEREN 1999/2
Tegen deze achtergrond moeten de vroege tekeningenseries
beschouwd worden. Ze zijn de vrucht van Van Dycks
rusteloze, rijpende creativiteit; zo probeerde hij allerlei
middelen uit om diverse passietaferelen zo aangrijpend
mogelijk weer te geven.
Deze vroege schilderijen zijn indrukwekkende en
dramatische werken die, zowel in religieus gevoel als in
techniek, volledig verschillen van Rubens' interpretaties
van hetzelfde onderwerp. Met een bijna droog penseel is
de verf spaarzaam op het doek aangebracht. De figuren
zijn levendig in hun handelingen, maar lijken onwerkelijk,
ze missen de soliditeit en driedimensionaliteit die Rubens'
figuren van deze periode kenmerken. Dit beeld van bijna
koortsachtige intensiteit verfijnde Van Dyck nog in zijn
tekeningen. Rubens, die de verschillen ongetwijfeld
opgemerkt zal hebben, wist deze vroege schilderijen te
waarderen want in zijn huis hingen replica's ervan, door
Van Dyck in zijn opdracht gemaakt of zelfs misschien aan
hem geschonken.
In deze vroege jaren imiteerde Van Dyck Rubens'
tekenstijl in menig opzicht. Rubens' snelle methode om
een gezicht te tekenen met een cirkel en een paar lijnen en
stippels, nam hij over maar ook andere assistenten en
leerlingen deden dit. De lijnvoering en het gebruik van
zwart en wit krijt bij de weergave van schaduwpartijen en
bij het modelleren, zijn uitgesproken Rubensiaans. Geen
enkel soort tekening van Van Dyck vindt niet bij Rubens
zijn tegenhanger. Zelfs Van Dycks gewoonte om in de
tekeningen voor de vroege religieuze schilderijen de
compositie in spiegelbeeld uit te proberen, is terug te
vinden bij Rubens.
Lijst met 'Ie cose di Titiano'
Pen en bruine inkt
Italiaans schetsboek, fol. 120r
Landen, British Museum