Untitled - Tento.be

Werk
Hier, op een van Van Dycks meest geïnspireerde
altaarstukken, blikt Augustmus in extase op naar een
verschijning van de Heilige Drieëenheid boven een
guirlande van levendige engelljes die attributen vasthouden
waarmee de goddelijke almacht, eenheid en eeuwigheid
worden gesymboliseerd. De heilige wordt ondersteund
door twee engelen waarvan er één naar boven wijst om
de donor, pater Marinus Jansenius, die hier wordt
afgebeeld als Nicolaas van Tolentino, te attenderen op het
visioen. Links kijkt de Heilige Monica, Augustinus'
moeder, vol eerbied naar het wonderbaarlijke gebeuren.
In 1628 voltooide Van Dyck het Visioen van de Heilige
Augustinus dat hij schilderde voor de Augustmuskerk in
Antwerpen. Wat precies leidde tot een dergelijke grote
opdracht, zo spoedig na zijn terugkeer uit Italië, weten we
niet. Misschien had Rubens er de hand in; hij maakte
immers het hoofdaltaar, een Madonna met Kind, omringd
door heiligen. Een derde altaarstuk, het Martelaarschap van
de Heilige Apollonia, werd aan Jacob Jordaens in opdracht
gegeven en bevond zich tegenover dat van Van Dyck.
De stukken dienden dus ter verering van de Maagd van
Apollonia, aan wie de kerk was toegewijd en wiens
relikwiën er werden bewaard, en van Augustinus,
de patroonheilige van de orde.
Dit unieke ensemble van altaarstukken geeft ons een
goede gelegenheid om de verschillende artistieke
persoonlijkheden van deze meesters met elkaar te
vergelijken. Rubens' meesterlijke creatie vibreert van
energie en kracht. In bonte mengeling stijgen geïdealiseerde
heiligen op naar de getroonde Madonna met Kind.
Dit schilderij is de apotheose van twintig jaar werk,
waarin Rubens een nieuwe religieuze beeldtaal had
geschapen die het geestelijke en het lichamelijke
samensmeedde tot een hechte eenheid. Van Dyck noch
Jordaens, die beiden in het begin van hun loopbaan zeer
afhankelijk waren van de grote meester, hadden zich
geheel losgemaakt van diens overweldigende invloed.
Toch tekenen hun persoonlijkheden zid1 in deze
opmerkelijke sd1ilderijen duidelijk af. Jordaens geeft met
zijn compacte compositie van volU111ineuze figuren zeer
nadrukkelijk de wreedheid weer van Apollonia's
martelaarschap. Van Dyck daarentegen schildert een
beeld dat meer opbeurend en spontaan van sfeer is.
Bij hem ligt de nadruk op de uitdrukkingen van de
personages waarmee hij laat zien welke indruk het
mystieke visioen op hen maakt.
De aanwezigheid van de Heilige Monica is van
centraal belang voor de iconografie van Het visioen van
Augustinus. Van Dycks tafereel is gebaseerd op een
episode uit de Belijdenissen van Augustinus, waarin hij en
zijn moeder praten over het mysterie van het eeuwige
leven. Door hun meditatie geraken zij in extase en zijn zij
zich niet langer bewust van hun stoffelijkheid. Het ideaal
van totale onderdompeling in de religieuze beleving, een
fundamenteel begrip in de Contrareformatie, is derhalve
wat er achter de thematiek van dit altaarstuk ligt.
De boodschap wordt door Van Dyck kracht bijgezet met
de houding waarin hij Augustinus weergeeft. Dat is die
van Franciscus van Assisi in extase, op het moment dat hij
de stigmata ontvangt.
28 OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 1 999/2
bovenaan
Het visioen van de Heilige
Augustinus
Co. 1628, olieverf op paneel,
44,5 x 28 cm
Antwerpen, Koninklijk Museum
voor Schone Kunsten
rechts
Het visioen van de Heilige
Augustinus
Co. 1628, olieverf op doek,
389 x 227 cm
Antwerpen, Koninklijk Museum
voor Schone Kunsten
Van Dyck ontving zeshonderd gulden voor dit
altaarstuk; Rubens drieduizend voor het zijne.
Het verhaal gaat dat Van Dycks betaling bovendien
gepaard ging met enige strubbelingen van de kant van de
kerkvoogden. Er werd verteld dat zij niet tevreden waren
met de gelaatsuitdrukking van de heilige, die er 'dronken'
uitzag met zijn omhooggedraaide ogen. De kerkvoogden
zouden erop gestaan hebben dat Van Dyck aan
Augustinus een zwart habijt gaf, in plaats van het witte
dat hij oorspronkelijk bedoeld had. Het was een beslissing
die betreurd werd door alle latere schrijvers die dit
verhaal citeerden. Ten slotte werd Van Dyck pas betaald
nadat hij ook nog een Kruisiging voor de kerk had
geschilderd. Op röntgenfoto's blijkt overigens niets van
een witte laag onder het zwart. Het onderwerp moet voor
Van Dyck zelf ook een speciale betekenis hebben gehad,
gezien de opdracht aan zijn zuster Suzanna die voorkomt
op een naar dit werk gemaakte prent. Zij behoorde tot het
genootschap van de Antwerpse begijnen.