Untitled - Tento.be

Werk
In zijn beschrijving van de verzameling van
Giambattista Cattaneo in het paleis naast de kerk van
Cosmas en Damianus in Genua, noemt Ratti een aantal
portretten door Van Dyck, maar zijn hoogste lof is voor
deze 'zeer bijzondere' schoonheid. En terecht. Marchesa
Elena Grimaldi was de meest briljante en perfecte inventie
die Van Dyck tot op dat moment had geschapen.
Een opmerkelijke synthese van observatie van de
werkelijkheid, van elementen uit de portretkunst van
Titiaan en Rubens en van emblematische gegevens uit
religieuze historiestukken, vormden de basis van dit
portret. Het mag ons als iets heel gewoons voorkomen dat
Elena Grimaldi voorwaarts lijkt te schrijden, maar voor de
portretkunst van de figuur ten voeten uit was hiermee een
nieuw hoofdstuk aangebroken. Het licht, de kleur en het
architecturale decor daarentegen, zijn de klaroenstoot
waarmee de appreciatie van Titiaan en Veronese in de
l7de eeuw werd ingeluid.
Voor Rubens was het portretschilderen in Antwerpen
slechts een vrij onbelangrijk onderdeel geweest.
Hij vermeed het liever en schilderde uit vrije wil alleen de
beeltenissen van zijn dierbaren, en die van hovelingen als
het niet anders kon. Vandaar dat Van Dyck in Rubens'
atelier weinig had ervaren van diens grote inventieve
gaven in het portretgenre. Zijn sterkste en meest
fantasierijke portretten had Rubens gemaakt tijdens zijn
achtjarige verblijf in het buitenland. De meeste bleven in
Genua. Daar vormden ze een uitdaging voor Van Dyck,
om Rubens naar de kroon te steken met zijn eigen
portretten.
Het meest opvallende verschil met wat gangbaar was
in die dagen is dat Elena Grima/di een ander portrettype is,
namelijk een dubbelportret, vanwege de aanwezigheid
van de dienaar. Van Dycks typologische vernieuwing van
Rubens' werken was in een heel letterlijke zin een stap
vooruit: de entree van de figuur door haar een gracieuze
voorwaartse beweging te laten maken. Het is duidelijk
dat de pose en de gebaren van Elena Grimaldi en haar
dienaar uit studies in Van Dycks schetsboek komen.
Hierin tonen twee schetsen naar het leven twee wandelende
personen: een man met een naar voren gestrekt been en
een vrouw met een slepend kleed.
Van Titiaan en Rubens had Van Dyck ook geleerd dat
hij zijn portretten haast ongemerkt een zekere grootsheid
kon geven door elementen uit religieuze historiestukken
toe te voegen, zoals de oprijzende gecanneleerde
Corinthische zuilen achter Elena Grimaldi.
Hun zachtgolvende regelmaat harmonieert met die van
haar kraag, manchetten en de modieuze rode parasol.
22 OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VlAANDEREN 1999/2
Titiaans invloed is ook merkbaar aan het feit dat Van
Dyck hier een zwarte page schildert.
Genua dreef handel in Afrikaanse slaven en er waren
in de dagen van Elena Grimaldi talloze zwarte knechten
in de stad. Toch zijn er een paar aanwijzingen dat Elena
Grimaidi's zwarte page tenminste voor een deel een
fantasiefiguur is: zijn tijdloze kleding, zijn scherp geptmte
oor, de voor zijn kleine postuur vreemd aandoende
volwassenheid van gezicht en lichaam en vooral zijn
eerbiedige gelaatsuitdrukking, die ook afkomstig is van
historiestukken. De functie van die uitdrukking op dit
schilderij is om de status van zijn meesteres te verheffen
tot een schier bovenaardse.
De traditionele identificatie wordt uitvoerig gesteund
door archiefstukken omtrent Elena's zoon Filippo. In de
18de-eeuwse genealogie van Buonarotti wordt haar plaats
in de stamboom uitgezocht - zij is de dochter van
Giacomo Grimaldi, de vrouw van Giacomo Cattaneo en
moeder van vier kinderen. Haar broer Geronimo werd in
1643 kardinaal en hw1 vader Giacomo was senator
geworden in 1607. Over haar eigen leven zijn geen
gegevens gevonden. Het opmerkelijke feit dat haar naam
door mondelinge overlevering tot ons is gekomen,
is zeker te dartken aan het buitengewoon fraaie beeld dat
Van Dyck van haar geschapen heeft. Dit meest Venetiaanse
onder Van Dycks Italiaanse portretten dateert, met de
pendanten van de kinderen, van eind 1623. Van Dyck zal
dezelfde sierlijke voorwaartse beweging later nog wel
meer gebruiken in zijn portretten.
Marchesa Elena Grimaldi
162 3, olieverf op doek,
246 x 173 cm
Washington, National Gallery af
Art, Widener Colleefion
Foto: Lyle Peterzeil
Copyright foto: Board af Trustees,
Notional Gallery of Art,
Washington