Untitled - Tento.be

Samson en Dalila
Ca. /6 19·20, olieverf op doek,
/49 x 229 cm
Landen, Oulwich Pielure Gallery
By Permission af lhe Gavernors af
Dulwich Pielure Gallery
Toen Van Dyck in Rubens' atelier werkte, bestudeerde
hij daar nauwkeurig de onverkochte en nog niet
afgeleverde werken. Een aantal malen nam hij één van
deze stukken als uitgangspunt voor een eigen schilderij.
Samson en Dalila (National Gallery, Londen) kan men
beschouwen als Rubens' belangrijkste particuliere
opdracht voor zijn geboortestad in dat decennium.
Hij schilderde het werk kort na zijn terugkeer uit Italië in
1609 voor Nicolaas Rockox, een belangrijk verzamelaar en
een vooraanstaand burger van de stad Antwerpen en
tevens een van Rubens' grootste beschermheren.
Het grote, donkere en sensuele schilderij hing vanaf
ongeveer 1610 bij Rockox thuis boven de schoorsteen in zijn
salon. Op een bepaald ogenblik voor 1620 besloot Van Dyck
om ook van dit onderwerp een eigen versie te schilderen.
Maar net als bij al de schilderijen die hij baseerde op
die van Rubens, zette hij van meet af aan ook voor dit
werk een andere koers uit. Hij bracht een paar zuiver
formele veranderingen aan: zo maakte hij het hoger en
veranderde hij de richting. Rubens liet, met Caravaggio's
schilderij in Italië nog vers voor de geest, de handeling
spelen in het met kaarsen verlichte boudoir van Dalila.
Hoewel er voorlopers waren die dit tafereel ook in een
interieur plaatsten, hadden andere prentkunstenaars
Samson en Dalila buiten afgebeeld. Van Dyck volgde
Venetiaanse voorbeelden vol licht en met heldere, lichte
kleuren ontleend aan Titiaan en Veronese.
Van Dycks keuze van decor mag men traditioneel
noemen. Dat geldt niet voor zijn verteltrant. Wanneer
kunstenaars deze scène uit het leven van Samson uitbeelden,
laten ze de oudtestamentische held meestal zien op het
moment dat zijn haar wordt afgeknipt (zoals Rubens
deed) of direct nadat dit is gebeurd. Dat zijn beelden die
het soort dramatische spanning ontberen die de jonge
Van Dyck nu juist zo graag zag. Hij koos dan ook het
spannende moment vol gevaar en dreiging, net voordat
het haar wordt afgesneden. Zoals bekend probeerde
Dalila Samson tot driemaal toe het geheim van zijn
bovenmenselijke kracht te ontfutselen. Driemaal had zij
gepoogd hem voor en hoge beloning uit te leveren aan
de Filistijnen, om te ontdekken dat hij haar voor de gek
had gehouden. Ten slotte vertelde Samson, verrassend
goedgelovig ondanks haar bewezen verraderlijkheid,
Dalila toch wat de ware bron van zijn kracht was en viel,
door liefde en drank beneveld, op haar schoot in slaap.
Werk
Als zijn haar eenmaal is afgesneden, zal hij tot niets meer
in staat zijn, maar tot dat moment is hij even bedreigend
als een groot slapend wild beest. Dalila, haar borsten nog
naakt na Samsons liefkozingen, maant haar angstige
dienaressen tot stilte. Voorzichtig trekt zij de doek weg
van Samsons hoofd en wacht tot het zal gebeuren.
Vlak boven Samsons hoofd en afgetekend tegen de
blauwe hemel, staat een fraaie gouden wijnkan met een
rand van druiven en een handvat dat wordt gevormd
door een fallische sater. Deze bacchische decoratie is een
grafische beschrijving van de twee bronnen van Samsons
ondergang: dronkenschap en wellust.
Samson was een Nazareër en mocht dus geen alcohol
drinken. Hoewel de Bijbel geen melding maakt van zijn
dronkenschap, staat dit wel bij Flavius Josephus en werd
het opgenomen in de iconografische traditie van het
onderwerp. Josephus is ook degene die Dalila voor het
eerst beschrijft als hoer.
De sfeer van erotiek in Rubens' schilderij suggereert
een dergelijke interpretatie al, maar Rubens geeft het ook
expliciet aan; Van Dyck volgt hem daarin en beeldt één van
Dalila's dienaressen zelfs af als het type van de koppelaarster.
Waarschijnlijk om dit punt nog eens te accentueren, geeft
hij zijn Dalila extravagante kledij - de beloning van de
Filistijnen zal dat ruimschoots vergoeden- getuige het goud
en de parels op haar kleed, haar kapsel en de weelderig
gedrapeerde doek waarop ze ligt.
Hoewel het schilderij in 1722 werd geveild als 'een
Kapital Kanstig Stuk' door Van Dyck, werd het in de loop
van die eeuw aan Rubens toegeschreven, op wiens naam
het meer dan honderd jaar lang bleef staan.
OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 1999/2 19