Route zaan-zuid - Gemeente Zaanstad

monumentenroute
Zaan-zuid
ZAANDAM-KOOG AAN DE ZAAN

2
Voorwoord
Met trots presenteer ik u de toeristische monumentenroute Zaan-zuid, die loopt
door Zaandam en Koog aan de Zaan. Met deze 22 kilometer lange route langs
gemeentelijke, provinciale en rijksmonumenten is de serie van vijf routes in Zaanstad
compleet. De monumentenstatus geeft aan dat een pand bijzonder is en onderstreept
het historisch belang er van. Zaanstad telt steeds meer monumenten. Dat is
goed nieuws want cultuurhistorisch erfgoed zorgt er voor dat wat typisch Zaans is,
bewaard blijft. Natuurlijk wil Zaanstad dit graag laten zien. De route neemt u mee
langs kerken, woonhuizen, fabrieken, villa’s, badhuizen, musea en molens. Met deze
monumentenroute rijgt Zaanstad weer zo'n 130 parels aan elkaar. Parels waar u
misschien soms langs fietst maar nog nooit echt bij stil hebt gestaan. Parels die u als
bezoeker een goed beeld geven van Zaanstad door de eeuwen heen.
Fietsen in Zaanstad doe ik zelf ook erg graag. Want op de fiets en trouwens ook
wandelend, heb je meer oog voor al het moois dat onze streek te bieden heeft.
Ik hoop dat ook u aangenaam verrast zult zijn door de vele fraaie panden die u
tegenkomt.
Ik wens u onderweg veel plezier!
Ronald Ootjers
Wethouder Kunst en Cultuur
gemeente Zaanstad
c Praktische informatie
Startpunt
Het startpunt van deze route is het NS-station (centrumzijde) te Zaandam. Het is ook mogelijk de route
vanuit Amsterdam te beginnen vanaf de Hempont.
Over de route
Deze fietsroute voert voornamelijk langs oude dijken van Zaandam en Koog aan de Zaan. Dit zijn tegelijk
ook vaak drukke routes zonder specifieke fietspaden of –stroken. Enige voorzichtigheid is daarom
geboden. Wie verkeer wil vermijden, kan de route het best op een zondag rijden. Een alternatieve
mogelijkheid is om een deel van de route te wandelen. De tocht is gemakkelijk in te korten.
Voor wie van doorfietsen houdt, is de route ‘Zaans Erfgoed’ een goed alternatief (35 km).
Er zijn diverse horecagelegenheden onderweg, voornamelijk in Zaandam-centrum aan weerszijden
van de Zaan, maar ook op een aantal andere plaatsen langs de route.
Musea
U passeert op uw route diverse musea. Adressen en openingstijden staan vermeld op pagina 42.
Aansluiting op route Zaan-noord
De route Zaandam-zuid sluit in het meest noordelijke deel aan op de eerder verschenen route
Zaan-noord (12 km). De route is hierdoor eenvoudig te verlengen.
Fietsverhuur
Bij het startpunt zijn fietsen te huur. U kunt hiervoor contact opnemen met:
NS Fietspoint Pieters
NS-station Zaandam
Provincialeweg 21
1506 MA Zaandam
Tel. (075) 615 65 93
Pontveer Amsterdam-Zaandam
Ferries van Connexxion over het Noordzeekanaal vertrekken vanaf Amsterdam vanaf de Hemweg
ieder uur om .00 uur, .20 uur en .40 uur, vanaf Zaandam om .10 uur, .30 uur en .50 uur.
Eerder verschenen
In de serie monumentenroutes van de gemeente Zaanstad zijn eerder verschenen:
- Krommenie (10 km)
- Zaan-noord (12 km)
- Westzaan (15 km)
- Assendelft (18 km)
3

4
c Beginpunt route: NS-station Zaandam
c Deze route start aan de voorkant van het NS-station (centrumzijde). Steek de Provincialeweg over naar het
Ankersmidplein en volg het fietspad tot u na 100 meter bij de Gedempte Gracht komt. U gaat linksaf Rustenburg
in. Sla daarna de tweede straat rechts in, de Zeemansstraat. Bijna aan het eind treft u nr. 7 aan uw rechterhand.
Z e e m a n s s t r a a t 7
W o o n h u i s 1 9 d e e e u w
Blikvanger van dit huis is de witte geveltopvulling in chaletstijl. Het werken met
uitgezaagde houten geveltoppen met bijbehorende windveren sluit goed aan bij
Zaanse houtbouwtraditie, die ook in de 19de eeuw nog levend was. Het pand is
in aanleg van hout en in 1893 gedeeltelijk versteend. Ook het interieur van de
woning is van historische waarde. Het is door de plaatselijk bekende aannemer
Piet Molenaar verfraaid in decoratieve stijlen van het begin van de 20ste eeuw,
waaronder art deco.
architecten L. Molenaar, P. Molenaar status gemeentelijk monument
c Aan het eind van de Zeemansstraat ziet u aan de overkant van de straat een monumentaal herenhuis.
W e s t z i j d e 3 8
V o o r m a l i g w o o n h u i s r e d e r N i c o l a a s C a l f f
2 d e k w a r t 1 8 d e e e u w
Dit herenhuis is gebouwd voor Nicolaas Calff, die leefde van 1677 tot 1734.
De bakstenen gevel is rijk versierd in zogenaamde régance- en Lodewijk XV-stijl.
De familie Calff was een welvarend Zaans koopliedengeslacht. Nicolaas Calff had
contacten met het Russische tsarenhuis. Behalve dat hij een rijk koopman was,
kreeg hij ook bekendheid als kunstverzamelaar. De omvang van zijn bezit is bekend
vanwege zijn testament. Nicolaas, die geen kinderen had, maakte zijn aanzienlijke
bezittingen aan zijn neef over.
status rijksmonument
c U gaat linksaf de Westzijde op en meteen weer linksaf de Stationsstraat in. Om twee oversteken over de
Westzijde te vermijden, kunt u het best met de fiets op het trottoir blijven lopen. Direct rechts treft u nr. 6,
verderop links nrs. 59 en 61 en aan de rechterkant ter hoogte van de kruising met Rustenburg nr. 92.
S t a t i o n s s t r a a t 6
V o o r m a l i g d o o p s g e z i n d w e e s h u i s
1 7 1 2 - 1 7 1 3
De doopsgezinden hebben in de Zaanstreek van oudsher een belangrijke plaats
in het kerkelijk leven ingenomen. Op deze fietsroute komen we dan ook diverse
gebouwen tegen die deze geloofsgemeenschap heeft laten bouwen. In 1649 is op
deze plaats een vermaning gebouwd. Het gebouw is in 1713 vergroot en als weeshuis
in gebruik genomen. De stenen voorgevel van dit houten gebouw dateert uit
dat jaar. Zoals vroeger gebruikelijk was bij liefdadigheidinstellingen, hielden regenten
toezicht op de gang van zaken. In sommige weeshuizen, zoals in dit gebouw, werd er
voor hen een speciale vergader- of regentenkamer ingericht.
status rijksmonument
S t a t i o n s s t r a a t 5 9 e n 6 1
C o n c i ë r g e w o n i n g 1 8 8 5
V r i j m e t s e l a a r s l o g e A n n a P a u l o w n a
1 8 8 3
In 1881 schonk mevrouw J.C. van Wessem-Corver de vrijmetselaarsloge Anna
Paulowna een perceel grond aan de Spoorstraat, zoals de Stationsstraat toen heette.
Haar overleden man was vrijmetselaar geweest. Op het perceel werd een nieuw
logegebouw gesticht, dat in 1883 werd ingewijd. De vrijmetselaars verhuisden
daarmee van de Dam naar het pand op nr. 61. Twee jaar later werd er een conciërgewoning
naast gebouwd. In de Tweede Wereldoorlog werd het gebouw in beslag
genomen door de nazi’s en ingericht tot kringhuis van de NSB. Het oorspronkelijke
interieur en de inrichting van de zaal op de verdieping is in die tijd geheel verloren
gegaan. Direct na de bevrijding heeft het gebouw gediend als tijdelijke gevangenis
voor collaborateurs. Toen de vrijmetselaars hun gebouw terugkregen, was het aan
een grondige renovatie toe. In 1949 werd de tempelzaal hersteld. De voorgevel is
vormgegeven in een eclectische trant, geënt op het Hollands classicisme.
architecten J. en D. Eilmann, Zaandam status twee gemeentelijke monumenten
S t a t i o n s s t r a a t 9 2
V o o r m a l i g w o o n h u i s h o u t h a n d e l a a r S . H . m z K a m p h u i s
1890, 1901 (aanbouw keuken)
Dit bakstenen pand met neogotische elementen is in 1890 door de stadsarchitect
Van der Koogh (1872-1928) gebouwd in opdracht van houthandelaar
S.H. mz Kamphuis. In 1901 is achter de woning een aanbouw geplaatst waarin de
keuken is ondergebracht. De voordeur in de zijvleugel ligt enigszins verscholen in
een portiek. Het is een origineel houten deur met bovenlicht en smeedijzeren
roosterwerk voor het raam. Naast de deur is in de gevel een gedenksteen
gemetseld met de tekst ‘De eerste steen is gelegd door Martinus Johannes
Kamphuis 12 jaar oud’. De houthandelaar was waarschijnlijk tevreden met zijn huis.
Hij liet in ieder geval binnen op de schoorstenen de teksten ‘Oost west, thuis best’
en ‘Eigen haard is goud waard’ plaatsen.
architect Gerrit van der Koogh status gemeentelijk monument
c Ook het naast gelegen pand op nr. 94, gebouwd in1884, is een gemeenlijk monument, met name vanwege
het interieur. U rijdt een stukje rechtdoor, het water over en direct rechtsaf het fietspad op (Irene
Vorrinkplein). Hier ligt rechts een groot, wit gebouw.
I r e n e V o r r i n k p l e i n 1 0 - 3 1
V o o r m a l i g e e s s e n c e f a b r i e k P o l a k & S c h w a r z
1 9 3 0
De geur- en smaakstoffenindustrie ontwikkelde zich in de Zaanstreek tegen het
einde van de 19de eeuw, met de firma Polak & Schwarz als hoofdspeler. Dit bedrijf
groeide uit tot één van de belangrijkste leveranciers van smaakstoffen op de
wereldmarkt. In 1930 lieten de fabrikanten een nieuwe fabriek bouwen aan de Vaart,
net ten noorden van hun oude pakhuis. Er werkten toen 130 mensen bij het bedrijf.
Het betonnen gebouw is uitgevoerd in de stijl van het ‘Nieuwe Bouwen’, wat in de
Zaanstreek een zeldzaamheid is. Het ontwerp is van J. Coenraad, een leerling van
Berlage. Het gebouw heeft een inwendig skelet met paddenstoelvloeren. De betonnen
gevels worden onderbroken door grote stalen vensters en vensterreeksen.
5

6
In de asymmetrische voorgevel bevindt zich een traptoren met plat dak die boven
het gebouw uitsteekt. De toren heeft op de middenas een liseen (verticale
uitspringing) die bekroond wordt door een vlaggenmast. Links en rechts hiervan
liggen de lichtsleuven van het trappenhuis en de lift. Het gebouw is tot 1960 in
gebruik geweest als fabriek, daarna als school. In 2003 is het complex door woningcorporatie
ZVH gerestaureerd en verbouwd tot appartementen. De oude lift is
tot autolift omgebouwd, zodat de bewoners nu op het dak kunnen parkeren.
Met deze verbouwing tot Maison d’ Essence sleepten de architecten Zijlstra
Schipper te Wormer de Nationale Renovatieprijs 2003 in de wacht.
architect J. Coenraad status rijksmonument
c U kunt lopend met de fiets aan de hand links van het gebouw langs steken. Vanaf het bruggetje heeft u
een mooi uitzicht op de achterkant van Maison d’ Essence en op een monumentale villa op de hoek aan de
overkant van het water.
V a a r t k a d e 2 0
V o o r m a l i g e w o o n v i l l a C . J o h . K i e v i e t
Deze villa is gebouwd in opdracht van C. Joh. Kievit, de schrijver van de Dik
Tromboeken, die hoofd was van een school aan de Oostzijde. Het gebouw
vertoont zowel moderne als traditionele invloeden. Het gesneden en wit geverfde
houtwerk van het overstekende dak komt voort uit de 19de eeuwse chaletstijl.
Ook de twee hoektorens vertegenwoordigen de traditionele bouwstijlen uit die
eeuw. Modern zijn de ronde ingangspartij en de deels ronde ramen die duidelijk
ontworpen zijn onder invloed van de rond 1910 populaire Jugendstil, een modestijl
met golvende, vloeiende lijnen. Door de ligging aan de Vaart vormt het gebouw een
markant punt in de omgeving. Het is dan ook niet verwonderlijk dat het ook dienst
heeft gedaan als burgemeesterswoning.
architect J.C. Francken jr. status gemeentelijk monument
c U rijdt via de brug de Botenmakersstraat in. Meteen links treft u nr. 112.
1 9 1 0
B o t e n m a k e r s s t r a a t 1 1 2 e n 1 1 4
Evangelisatiegebouw, orgel en kosterswon i n g 1906, 1784 (orgel) en 1867 (uitbreiding orgel)
In 1906 gaf de Vereniging ter Verbreiding der Waarheid opdracht een evangelisatielokaal
met kosterswoning te ontwerpen. Jansonius ontwierp een eenvoudige
zaalkerk met enkele Jugendstilkenmerken, waaronder opstaande dakstukken, de
flessenhalsvorm van de voorgevel en geometrische decoraties. Aanvankelijk maakte
de vereniging gebruik van een eenvoudig drukwindharmonium, maar al gauw zamelden
de kerkgangers geld in voor een kerkorgel. In 1908 werd voor fl. 1.400,- het
orgel gekocht dat in 1784 door de Amsterdamse firma J.S. Strümphler gemaakt was
voor de Beemsterkerk. In 1867 is het door de firma Flaes en Brünjes aanzienlijk
uitgebreid. Sinds 1952 is het gebouw eigendom van de Nederlands Gereformeerde
Kerk. Tegen de rechtergevel staat de kosterswoning.
architect Jan Jansonius status twee gemeentelijke monumenten
c Aan het eind van de Botenmakersstraat op de hoek met de Westzijde gaat u een klein stukje naar rechts.
U ziet een groot, geel gepleisterd pand en aan de overzijde van de straat een kerk.
L.J. Immink, stadsarchitect
Een veel genoemde naam op deze route is die van L.J. Immink. Deze bouwkundige (1822-1869) werd in 1849 benoemd tot stadsarchitect van
Zaandam. Hij ontwierp onder meer de villa’s aan Westzijde 39 en 81, het Lutherse weeshuis aan de Vinkenstraat, de voormalige HBS aan de
Westzijde, de consistorie van de Bullekerk, het enorme pand Dam 2 (voormalige vrijmetselaarsloge), de voormalige synagoge aan de Gedempte
Gracht en de vroegere doopsgezinde kerk aan Oostzijde 82. Immink ontwierp naar de geest van de tijd vaak brede, stenen panden van twee tot
drie verdiepingen, met flauwhellende schilddaken.
W e s t z i j d e 3 9
V o o r m a l i g w o o n h u i s f a m i l i e C o r v e r v a n W e s s e m
1 8 6 6
Volgens de overlevering heeft de heer Corver van Wessem het huis laten vormgeven
als een villa die hij ooit langs de oever van het Gardameer zou hebben gezien.
Het L-vormige gebouw is ontworpen in neoclassicistische stijl en zou daarom
inderdaad niet misstaan in Italië. De stenen plint, de bepleisterde muren, de houten
zuilen met Corinthische kapitelen die het balkon dragen, de klassieke beelden boven
het raam op de eerste verdieping en de versieringen op het dak verwijzen allemaal
naar de Italiaanse bouwkunst.
architect L.J. Immink status rijksmonument
W e s t z i j d e 8 0
V e r m a n i n g d e r d o o p s g e z i n d e n v a n W e s t z a a n d a m
H e t N i e u w e H u y s , i n c l u s i e f o r g e l
1 6 8 7
In het midden van de 17de eeuw behoorde een groot deel van de bevolking in
Zaandam tot de doopsgezinden, maar wel van diverse pluimages uit Nederland
en België. In 1687 wisten twee groepen doopsgezinden, de Waterlandse en de
Vlaamse, hun meningsverschillen te overbruggen en zij besloten tot een fusie tot
de Verenigde Doopsgezinde Gemeente. De kerkgemeenschap ging direct op zoek
naar een centrale plaats voor een nieuwe vermaning, zoals doopsgezinden hun
kerken noemen. Een nieuwe plek werd gevonden hier aan de Westzijde, waar
grond vrijkwam door verplaatsing van scheepswerven van de Binnenzaan naar de
Voorzaan. Het is niet duidelijk of de scheepshelling is gesloopt of in de grond is
verdwenen. Op 2 november 1687, vier maanden na het begin van de bouw, werd
de eerste kerkdienst gehouden. De overheid gelastte dat bijeenkomsten alleen
mochten plaatsvinden in architectonisch sobere, onopvallende gebouwen die de
schijn van een kerkgebouw moesten vermijden. De 17de eeuwse vermaningen in
Zaanstad, die behalve aan de Westzijde ook op een aantal andere plekken zijn te
vinden, zijn hoge, ruime zalen, gedekt door houten tongewelven met aan de buitenkant
oorspronkelijk houten wanden met rechthoekige vensters. Het Nieuwe Huys,
ontworpen naar model van Pieter Lourens, heeft aan de binnenzijde van de gevels
stenen muren. Het werd in 1862 van een stenen voorbouw in eclectische stijl
voorzien.
architect P. Lourens status rijksmonument
c U draait om en volgt de Westzijde in noordelijke richting, vanaf de Botenmakersstraat is dat linksaf.
Na 150 meter treft u aan de linkerkant nr. 57.
7

8
W e s t z i j d e 5 7
V i l l a v o o r m a l i g w o o n h u i s e n w e r k p l a a t s
v a n o r g e l b o u w e r H . W . F l e n t r o p
c Na 150 meter staat links de Bullekerk.
Deze villa is gebouwd voor de plaatselijke houthandelaar E.E.C. Dekker, die er in
1906 een houten serre achter maakte. In 1923 kocht de orgelbouwer H.W. Flentrop
het pand. Hij vestigde zijn winkel en kantoor op de begane grond en ging op de
etage wonen. In 1927 bouwde hij een werkplaats achter het pand. Het bedrijf van
Flentrop ontwikkelde zich tot een internationaal bekend orgelbouwbedrijf. Het huis
is voorzien van verschillende chaletstijlelementen. Het heeft bakstenen gevels met
natuurstenen banden met bloemdecoraties op de muren en om de voordeur.
architect Gerrit van der Koogh status gemeentelijk monument
W e s t z i j d e 7 5
N e d . H e r v . W e s t z i j d e r k e r k ( B u l l e k e r k ) , i n c l . o r g e l
1 8 9 9 , 1 9 2 7 ( v e r b o u w i n g )
1 6 3 8 - 1 6 4 0
De Bullekerk was één van de eerste hervormde kerken in Zaandam. De kerk is
gebouwd in renaissancestijl. Oorspronkelijk had het gebouw de plattegrond van
een Grieks kruis, een kruis met gelijke armen. In 1672 en 1680 werd het gebouw
aan de oost- en westzijde verlengd, waardoor de oorspronkelijke vorm verdween.
De preekstoel in de kerk, rustend op een houten pelikaan, dateert uit 1644.
Er zijn twee mooie glas-in-lood ramen uit 1682 en 1725.
Onder de naam Stiers Wreedheid is de gebeurtenis bekend gebleven waaraan
de Bullekerk zijn naam dankt. In 1647 viel de stier van boer Jacob Eg zowel Eg
zelf als diens vrouw aan. De boer stierf, de hoogzwangere vrouw Trijn Eg werd
op de horens genomen en ruw omhoog geworpen. Zij overleed daarbij. Haar baarmoeder
werd opengereten en haar kind Jacob werd in de lucht geboren. Het heeft
daarna nog twee jaar geleefd. Allen zijn in de Westzijderkerk begraven. In gedichten,
prenten en schilderijen en aardewerk is Stier’s Wreedheid nog lang na de schokkende
gebeurtenis uitgebeeld. In de kerk hangt boven de ingang een groot schilderij
waarop Trijn door de lucht suist. De bronzen sculptuur op het kerkplein is in 1978
gemaakt door Julia M. van Verschuer.
status rijksmonument
c U passeert de kerk en gaat direct linksaf de Parkstraat in. Na 200 meter ziet u links een vroeger badhuis.
P a r k s t r a a t 2 5
V o o r m a l i g v o l k s b a d h u i s
1 8 9 9
In de tweede helft van de 19de eeuw werden in de Zaanstreek badhuizen
opgericht. Steeds meer begon door te dringen dat hygiëne belangrijk is om ziekte
te voorkomen. Huizen waren in die tijd bij hoge uitzondering voorzien van een
wasgelegenheid. Tot de komst van stromend water (na 1878 ontstond de
mogelijkheid de duinwaterleiding van Amsterdam naar de Zaanstreek door te
trekken) wasten de meeste mensen zich met water uit de regenput of de sloot.
Halverwege de 20ste eeuw waren de meeste badhuizen weer gesloten. Het badhuis
aan de Parkstraat, gebouwd in opdracht van de N.H. Vereniging ‘Het Witte Kruis’,
bleef tot het midden jaren zestig in gebruik. Daarna fungeerde het als kerkgebouw.
Woningcorporatie ZVH verbouwt het badhuis in 2006 tot appartementen.
architect J.C. Francken Jzn status gemeentelijk monument
c U rijdt terug naar de Westzijde en vervolgt uw route in noordelijke richting. Al snel ziet u links op de hoek
met het smalle Stuurmanspad een witgepleisterde villa (nr. 81).
W e s t z i j d e 8 1
V i l l a 1 8 6 2
Weer ‘een Immink’, maar dit gebouw oogt een stuk soberder dan de Toscaanse villa
op nr. 39. Opdrachtgever voor de bouw was de houthandelaar C. Smit Csz., wiens
naam staat vermeld op de eerste steen in de achtergevel. In 1885 liet de toenmalige
bewoner, burgemeester H.J. Versteeg, het pand uitbreiden.
architect L.J. Immink status rijksmonument
S t u u r m a n s p a d
Op deze monumentenroute vindt u dwars op de Zaan diverse paden. Sommige
zijn goed herkenbaar, ook in hun naamgeving, andere minder goed omdat ze er
uitzien als gewone straten. Het Stuurmanspad heeft veel van zijn oorspronkelijke
bebouwingsstructuur behouden. Het is niet bekend hoe oud het pad precies is,
want een padreglement is niet gevonden. De oorspronkelijke naam is wel bekend:
Keesje Stuurmanspad. De toegang tot het Stuurmanspad ligt onopvallend tussen
de bebouwing aan de Westzijde. Opvallend is de aanwezigheid van een vroegere
stolpboerderij op nr. 2. Arbeiders en boeren leefden en werkten vlakbij elkaar in
het centrum. Padboeren ventten hun melk uit in de buurt. Met bootjes gingen
ze naar hun vee op het land in het Westzijderveld. Veel padboerderijen zijn in de
19de eeuw gebouwd.
Paden en padregelement
Toen rond het begin van de 17de eeuw door snelle bevolkingsgroei de ruimte langs de dijk schaars werd, waren mensen genoodzaakt te bouwen
in het veld. Er ontstonden paden, haaks op de dijken. De mogelijkheid om deze paden door dwarspaden met elkaar te verbinden, ontbrak meestal.
Zodoende ontstonden kleine, tamelijk geïsoleerde gemeenschappen. Dikwijls werd de naam van een pad afgeleid van de bewoner vooraan het
pad. Zoals veel van onze appartementencomplexen tegenwoordig een vereniging van eigenaren hebben, hadden bewoners langs Zaanse paden
vroeger een padreglement waarin hun rechten en plichten werden geregeld. Het zijn notarieel vastgelegde gedragsregels waaraan alle bewoners
van een pad zich moesten houden. Zo werd geregeld welke bedrijvigheid ongewenst was, wat burenplichten waren en wie de sloten en bruggen
moest onderhouden. Het toezicht was toevertrouwd aan padheren, die op de jaarlijkse padvergadering werden gekozen. Op overtreding van de
regels stond een boete. In de 17de en 18de eeuw zijn in de Zaanstreek veel padreglementen opgesteld.
c Direct op de hoek met de Langestraat staat de volgende monumentale villa.
W e s t z i j d e 8 7
V o o r m a l i g w o o n h u i s E . G . V e r k a d e j r .
1 8 9 5
Dit halfvrijstaand herenhuis is gebouwd in eclectische stijl. Opdrachtgever was E.G.
Verkade jr., de oudste zoon van de grondlegger van de Verkadefabrieken. Het pand
is schuin tegenover 'de Ruyter' gesitueerd, de eerste fabriek van Verkade. De voorzijde
is rijk voorzien van natuursteen en kunststeenelementen in rood en geel. Het
pand is een voorbeeld van een gaaf bewaard gebleven herenhuis uit het eind van de
19de eeuw.
architect H.G. Jansen status rijksmonument
9

10
c U passeert vervolgens de Verkadefabrieken. Rechts ligt de voormalige levensmiddelenfabriek (nr. 188), links
verderop strekt zich het grote fabrieksterrein uit waarvan twee delen rijksmonument zijn (nr. 103).
W e s t z i j d e 1 0 3 e n 1 8 8
V o o r m a l i g l e v e n s m i d d e l e n f a b r i e k V e r k a d e
B e s c h u i t f a b r i e k 1 9 3 1
B i s c u i t f a b r i e k 1 9 2 7
1885-1937 (de Ruyter), 1936 (chocoladefabriek)
Fabriekscomplex Verkade bestaat uit drie monumentale onderdelen: de levensmiddelen-
en chocoladefabriek gelegen tussen de Westzijde en de Zaan die vanaf
1886 gefaseerd tot stand is gekomen, de beschuitfabriek aan de westkant van de
Westzijde uit 1927 en de ten noordwesten hiervan gelegen biscuitfabriek met
onder andere de beeld-bepalende watertoren uit 1930. Door de lange bouwtijd
zijn in het Verkadecomplex verschillende bouwstijlen vertegenwoordigd. Het oudste
deel van de brood- en beschuitfabriek ‘de Ruyter’ (genoemd naar de molen die hier
stond) en de koekfabriek zijn voornamelijk in neorenaissancestijl ontworpen. De
gebouwen zijn rijk gedecoreerd met onder ander metselmozaïek, natuurstenen banden
en reliëfs, smeedijzeren sierankers, een groen en geel tegeltableau met Verkade
erop en een groot natuurstenen tableau met de afbeelding van een trompetterende
ruiter en de jaartallen 1886-1906. De markante watertoren langs de Zaan dateert
uit 1904. Sinds 2001 hebben de drie onderdelen de status van rijksmonument.
De chocoladefabriek is sinds datzelfde jaar gesloten. Het complex zal een
bestemming krijgen voor wonen, bedrijvigheid, horeca en leisure.
Aan de noordkant van de beschuitfabriek ligt het Hollandsepad als woonstraat
ingeklemd tussen de Verkadecomplexen aan de zuid- en westkant. Het verhaal gaat
dat een werknemer van Verkade een beding heeft gesloten dat zijn huis na zijn
overlijden niet aan Verkade mocht worden verkocht. De fabriek is daarom in
westelijke richting uitgebreid.
status drie rijksmonumenten
c Naast het fabrieksterrein ligt rechts het Politiemuseum.
W e s t z i j d e 1 0 9
W o o n h u i s / p o l i t i e m u s e u m m i d d e n 1 9 d e e e u w
Op de hoek Westzijde/Hollandse pad staat een wit gepleisterd huis met een rechtervleugel
in neoclassicistische stijl. De plattegrond van het pand doet vermoeden
dat er eerst twee zelfstandige huizen stonden, die in de eerste helft van de 19de
eeuw zijn samengevoegd. Tussen het noordelijke en zuidelijke bouwdeel is in de
hoek de hoofdingang gemaakt, met geschulpte decoratieve randen op de deuromlijsting
en vier pijlen vanuit de hoeken in het bovenlicht. Het huis heeft dakkapellen
met een rond venster onder een getoogde kroonlijst met gesneden ornamenten.
Het pand doet dienst als politiemuseum.
status rijksmonument
c Op dit punt heeft u een mooi uitzicht op Meypro – De Phenix aan de overkant van de Zaan. Hierover
later meer. U vervolgt uw route in noordelijke richting. Direct aan uw rechterhand staat op nr. 202 een monumentaal
woonhuis uit het begin van de 19de eeuw (status: rijksmonument). Daarnaast staat een voormalig
weeshuis, vlak daarna komt u bij de Papenpadsluis.
W e s t z i j d e 2 0 4 - 2 1 0
V o o r m a l i g w e e s h u i s N e d . H e r v . G e m e e n t e W e s t z a a n d a m
Tegen het huis op nr. 202 staat het voormalig weeshuis van de Nederlands
Hervormde gemeente. Eén van de vertrekken heeft een betimmering uit de 18de
eeuw. Er is ook een Zaankamer, een kamer met zicht op de Zaan. Achter het pand
staat aan de Zaan een bakstenen theekoepel uit de 17de eeuw met stucplafond in
Lodewijk XV-stijl, eveneens een rijksmonument. De theekoepel is in de jaren
negentig van de 20ste eeuw overgeplaatst naar deze plek.
status rijksmonument
T u s s e n W e s t z i j d e 2 1 4 e n 2 1 6
P a p e n p a d s l u i s 1 7 2 7
B e d i e n i n g s h u i s j e c a . 1 8 6 0
1 8 d e e e u w
De Papenpadsluis is een smalle sluis die via de Papenpadsloot de Gouw in het
Westzijderveld met de Zaan verbindt. Vroeger ging transport van goederen nog
voor het grootste deel over de Zaan en de sloten erachter. Hoe oud de sluis
precies is, is niet bekend. Wel zijn er vermeldingen uit 1588, toen een valdeur (een
sluisdeur die in een sponning op en neer wordt bewogen) werd verlegd, en uit
1681, toen werd besloten om de sluis te vernieuwen, te verleggen en te vergroten.
In 1726 is deze sluis nog een keer vergroot, waarmee het de grootste stenen sluis
in de Zaanstreek werd. De wanden zijn van baksteen met natuursteenelementen
en enkele gedenkstenen. Bij de sluis hoort een klein bakstenen sluiswachtershuis.
Tegenwoordig fungeert het als schuur van de woning op Westzijde 214. Het huisje
dateert uit het midden van de 19de eeuw.
status twee gemeentelijke monumenten
c Sla even links en fiets langs de linkerzijde van de sloot. Dit is het Papenpad. U komt lang vier Zaanse houten
huizen in een rij. Dit is een goed voorbeeld van historiserende nieuwbouw.
P a p e n p a d 1 2 - 1 4
O u d - K a t h o l i e k e s c h u i l k e r k H e i l i g e M a r i a - M a g d a l e n a e n é é n k l a v i e r s o r g e l
1 6 9 5
Het pad had oorspronkelijk een andere naam, maar werd gewijzigd in Papenpad,
toen een katholieke schuilkerk aan het pad werd gebouwd. Het padreglement is van
1754. Evenals de doopsgezinden hebben de katholieken in de Zaanstreek houten
kerken gebouwd. De Heilige Maria-Magdalena is er één van. Het gebouw is een
schuilkerk: het is van de weg af gezien niet direct als kerk herkenbaar. De kerk is in
1695 gebouwd als parochiekerk van de Heilige Maria. Na de kerkscheuring in de
18de eeuw kwam het gebouw in handen van de oud-katholieken. De preekstoel
in de kerk stamt nog uit de bouwtijd. Het 17de eeuwse orgel is afkomstig uit de
gesloopte schuilkerk ‘de Pauw’ in Amsterdam. In 1928 werd de oude pastorie door
nieuwbouw vervangen.
status rijksmonument
11

12
c Over het hek heeft u zicht op het Verkadeterrein. Ga terug naar de Westzijde en vervolg uw
route noordwaarts. Het woonhuis aan uw rechterhand op nr. 240 is gebouwd in het begin van de
19de eeuw (status: rijksmonument). Het huis ernaast op nr. 242 stamt uit 1750 (status: gemeentelijk
monument). Daarnaast staan rechts de volgende twee monumentale woonhuizen.
W e s t z i j d e 2 5 4 - 2 5 6
B a k s t e n e n w o o n h u i s
17de eeuw
Dit bakstenen huis bestaat uit twee delen die haaks op elkaar staan. Boven de ingang
is een gevelsteen te zien met de tekst ‘Anno 1728’ – vermoedelijk verwijzend naar
een verstening van een oorspronkelijk houten huis - en de beeltenis van een arend.
De oudste fase van het gebouw dateert uit de 17de eeuw. De twee kleine ovale
raampjes (ossenogen) met Lodewijk XIV bladdecoratie rondom in de rechter
zijgevel zijn mogelijk in de tweede helft van de 19de eeuw of recenter geplaatst.
Achter dit pand staat het niet monumentale, maar wel karakteristieke wit gestuukte
pand ‘de Olijftak’. In 1891 startte Albert Wijnberg hier een handel in patentolie en
carbid. Het bedrijf verhuisde in 1961 naar het industriegebied Achtersluispolder.
Enkele jaren geleden is ‘de Olijftak’ verbouwd tot appartementen.
status rijksmonument
W e s t z i j d e 2 5 8
G r o t e n d e e l s h o u t e n w o o n h u i s
c Direct aan de linkerkant treft u het volgende 18de eeuwse huis.
18de eeuw
Tegen het pand op nr. 254-256 aan staat een grotendeels houten huis met een
verdieping en een schilddak. In de tweede kwart van de 18de eeuw zijn enkele
woonhuizen samengevoegd tot het huidige pand. Tegen de oostelijke achtergevel is
een aanluiving en een Zaankamer gebouwd. De omlijsting van de ingang en de door
consoles gedragen kroonlijst dateren uit de 19de eeuw.
status rijksmonument
c Tussen de huizen door ziet u aan de overkant van de Zaan het grote monumentale complex van
Oostzijde 193, Zwaardemaker (zie later in de route).
W e s t z i j d e 1 5 5
G r o t e n d e e l s h o u t e n w o o n h u i s
18de eeuw
Dit is een grotendeels houten woonhuis met aan de westkant een brede aanluiving.
De oudste fase van het gebouw dateert vermoedelijk uit het begin van de 18de
eeuw. In het midden van de 19de eeuw is de huidige voorgevel aangebracht.
status rijksmonument
c Na 150 meter staan aan de linkerzijde van de weg drie woonhuizen, waarvan de nrs. 183-185 en 187-
189 een monumentale status hebben. Het kleine huisje met stenen voorgevel op nr. 191-193 dateert uit het
midden van de 19de eeuw.
W e s t z i j d e 1 8 3 - 1 8 5
H o u t e n w o o n h u i s i n L - v o r m
Dit is één van de oudste huizen van de Zaanstreek. Eerste bewoner was Pieter
Heyndricksz. Aeyt, lid van een vooraanstaande doopsgezinde familie. Hij was leraar
en voorganger van de doopsgezinde kerk. De familie Aeyt bezat verschillende
molens. De welvarendheid van de eerste eigenaar blijkt uit het vloeroppervlak van
de woning, meer dan 90 vierkante meter, en het gebruik van wagenschot: dunne
eikenhouten planken die werden gebruikt voor het bekleden van wanden in huizen
en schepen.
Vanaf 1842 werd het pand bewoond door Willem Dekker Pz., meesterschilder.
Via een bruggetje vanaf de straat werd het erf bereikt dat bestond uit een tuin
met vruchtbomen en een vijver. Aan de oostkant keken de bewoners uit op diverse
molens. Bij de restauratie in 1988 is de 19de eeuwse situatie als uitgangspunt
genomen. Een van de kenmerken daarvan is dat de huizen bijna diagonaal op de
weg staan. Het pand staat al sinds 1965 op de monumentenlijst.
status rijksmonument
W e s t z i j d e 1 8 7 - 1 8 9
D u b b e l h o u t e n w o o n h u i s
d e r d e k w a r t 1 9 d e e e u w
Een houten pand met twee bouwlagen is een zeldzaamheid in Zaanstad. Dat is dan
ook één van de redenen waarom deze woning in 2003 de status van monument
heeft gekregen. Het pand is lange tijd in het bezit geweest van één familie. Er was
een zakkenprikkerij in gevestigd.
status gemeentelijk monument
c Voor de brug rechts ziet u op nr. 278 een stenen pand. Dit is de oude directievilla van de gasfabriek.
Deze directeuren moesten vroeger op het terrein wonen. Op deze wijze werd de veiligheid zoveel mogelijk
gewaarborgd. U steekt het kruispunt over. Verderop rechts ziet u een helder groen huis en daar tegenover
een groot gebouw.
W e s t z i j d e 3 5 2
W o o n h u i s i n L - v o r m
1625
b e g i n 1 9 d e e e u w
Dit woonhuis bestaat uit twee delen: een huis aan de linkerzijde (een voormalige
winkel) en een huis aan de rechterzijde. De linkervleugel is van hout met een
ingezwenkt voorschot, versierd met zijmeanders en een bekronend fronton.
De rechtervleugel heeft een bakstenen voorgevel, een hoekvenster en een ingang
tussen pilasters. Het pand is onlangs gerestaureerd.
status rijksmonument
13

14
W e s t z i j d e 2 1 3
V o o r m a l i g e P . J . J e d e l o o s c h o o l m e t c o n c i ë r g e w o n i n g
W e s t z i j d e 4 2 8 - 4 3 0 - 4 3 2
D r i e v o o r m a l i g e b r u g / s p o o r w e g w a c h t e r s w o n i n g e n
1930
ca. 1883
De spoorlijn Zaandam-Hoorn-Enkhuizen werd in 1884 geopend. De brugwachterswoningen
dateren uit dezelfde periode. Ze lagen tussen de draaibrug over
de Zaan en de spoorbrug over de Westzijde. De panden die op de spoordijk zijn
gebouwd, behoren tot het toenmalige standaardtype van de Hollandsche IJzeren
Spoorwegmaatschappij. De woningen verkeren op enkele vernieuwde vensters en
deuren na nog grotendeels in de oorspronkelijke staat. Oorspronkelijk heeft er ook
een houten haltegebouwtje gestaan. De spoorlijn Zaandam-Enkhuizen werd vijftien
jaar na aanleg van de spoorlijn naar Uitgeest geopend. De draaibrug over de Zaan
lag zo hoog, dat de West- en Oostzijde konden worden overbrugd. Bij de laatste
kwam een halte Zaanbrug. De spoorlijn bevorderde het woonwerkverkeer naar
Amsterdam en de Zaanse industrie. De stopplaatsen lagen overal op loop- en
fietsafstand van de fabrieken.
status rijksmonument
c Direct links op de hoek van de Westzijde met Schiermonnikoog staat een houten woonhuis.
S c h i e r m o n n i k o o g 2
H o u t e n w o o n h u i s 18de eeuw
c Ga bij het volgende straatje (Ameland) linksaf.
Deze ambachtsschool is gebouwd rond een driehoekig plein. Het voorste deel
heeft drie bouwlagen, de achterliggende vleugels twee. Het gebouw is opgetrokken
uit gele baksteen en heeft in de voorzijde betonnen en granieten decoraties. Tegen
de zuidelijke hoek van het voorste deel is de woning van de conciërge gebouwd.
De conciërge was tevens de stoker van de centrale verwarming. In 2007 wordt de
school verbouwd tot appartementen. Op het achterterrein zal woningcorporatie
Parteon nieuwbouw realiseren die wordt vormgegeven met dertigerjaren kappen.
De gymzaal zal worden verplaatst, het achterste deel van de school wordt gesloopt.
architect J. Schipper status potentieel gemeentelijk monument
c Op nr. 412, tegenover de Frans Halsstraat, staat een woon-winkelhuis uit 1906 met daarachter een pakhuis
(status: gemeentelijk monument). U fietst een stuk verder en rijdt onder het spoorviaduct door. Direct rechts
staan op de dijk enkele witte huizen.
Oorspronkelijk bestond dit donkergroen geschilderde pand uit twee afzonderlijke
woningen. Het voorste huis stond langs de Westzijde, het achterste langs de
Padsloot. Daar tussenin zou een waterput hebben gelegen, die inmiddels inpandig
ligt. In 1980 is het pand gerestaureerd.
status gemeentelijk monument
A m e l a n d 1 8
V o o r m a l i g g r a a n p a k h u i s ‘ d e Z e u g ’
B r e e d w e e r 4 1
H o u t e n p a k h u i s ‘ d e B o n t e K i e f t ’
circa 1680
Ameland is een pad dat evenwijdig ligt aan de Mallegatsloot, vroeger een belangrijk
vaarwater. De padbebouwingen startten vanuit al bestaande bebouwingen langs de
Zaan en hielden gelijke tred met de bouw van molens in de velden ten oosten en
westen ervan. In het noorden van Zaandam ontstond al vroeg het Aemland,
waarvoor in 1643 een padreglement werd opgesteld. Aan dit pad verrezen enkele
grote pakhuizen, waaronder het houten graanpakhuis ‘de Zeug’. Het is ruim 12 bij
26 meter groot. De gevels zijn van rode baksteen, het inwendig skelet is van hout.
In alle gevels zijn de oude bolkozijnen nog aanwezig.
status provinciaal monument
c Terug naar de Westzijde. U gaat het water over en komt nu op het Zuideinde in
Koog aan de Zaan. Rechts staat op Zuideinde 20 een houten woonhuis uit het eind
van de 18de eeuw (status: rijksmonument). Iets voor dit pand gaat u linksaf en slaat
het Breedweer in. U ziet een stukje verder aan de linkerzijde een groot, groen pand
(Boeldag Hallen).
1 8 d e e e u w
Na de aanleg van Ameland aan de zuidzijde van de Mallegatsloot werd ook aan de
noordkant een pad gemaakt. Hier staat het houten pakhuis ‘de Bonte Kieft’. Volgens
een vroege vermelding is het te koop aangeboden in 1789. Het pakhuis is door
verschillende eigenaren en voor verschillende opslagmaterialen gebruikt, zoals voor
graan en zaad. Het bestaat uit een benedenverdieping en twee zolderverdiepingen.
Het gebouw staat op één meter hoge, gemetselde poeren. De ruimte hiertussen
is later dichtgemetseld. Het houtskelet is nog grotendeels intact. ‘De Bonte Kieft’ is
een van de laatst bewaard gebleven oliepakhuizen in de Zaanstreek.
status provinciaal monument
c Verder door het Breedweer, eerste straat rechts (Anemoonstraat) en direct weer rechts af de
Eendrachtstraat in. Aan het eind van de straat staat links op de hoek Zuideinde 13-15.
Z u i d e i n d e 1 3 - 1 5
H o u t e n v o o r m a l i g w o o n h u i s P i e t e r B o o r s m a
1 8 d e e e u w
Dit huis is bewoond geweest door Pieter Boorsma, molenmaker en een sociaal
bewogen man. Hij was dan ook bevriend met F. Domela Nieuwenhuis. Als molenkenner
heeft hij een belangrijke rol gespeeld bij het behoud van molens. Hij was
één van de oprichters van Vereniging De Zaansche Molen en schrijver van het
standaardwerk over Zaanse molens ‘Duizend Zaanse Molens’.
status rijksmonument
15

16
Goedjaarseind
Volgens sommigen is een goedjaarseind de naam voor een aanbouw achter een huis. Als Zaanse kooplieden een zakelijk goed jaar hadden,
investeerden zij een deel van hun winst in hun woning. Achter hun huis lieten zij dan een aanbouw maken. Bij sommige Zaanse koopmanshuizen
is dit meerdere keren gebeurd.. De term is pas in het begin van de 20ste eeuw ontstaan, terwijl goedjaarseinden uit de 18de en 19de eeuw
dateren. Vermoedelijk is het achteraf verzonnen.
c Aan de overkant van de straat ziet u op Zuideinde 32 een groen huis dat dateert
uit de eerste kwart van de 19de eeuw. Het is een houten woonhuis en is aan de voorkant
voorzien van een ingezwenkt voorschot met rijke bekroning in Lodewijk XVI stijl,
guirlandes en zijmeanders. De pui heeft gebogen overhoekse vensters. Achter het huis
staat een goedjaarseind (status: rijksmonument).
c U gaat linksaf het Zuideinde op en vervolgt uw route tot het kruispunt Zuideinde/Leliestraat. Rechts op
de hoek ligt een café.
Z u i d e i n d e 5 0
H o u t e n h u i s ( C a f é ‘ d e T o o g a a n d e Z a a n ’ )
circa 1700
Het meest in het oogspringend is de klokgevel met versieringen van guirlandes en
zijmeanders. Ook binnen in het huis is er veel bewaard gebleven: binnenwanden,
gebinten, brede verdiepingsvloerdelen, oude deuren en bontjes (opbergkastjes
onder het raam). Het pand is aan het eind van de twintigste eeuw in verwaarloosde
staat geveild en daarna ingrijpend gerestaureerd.
status rijksmonument
c Waarschijnlijk zonder het te merken bent u intussen drie oude pakhuizen gepasseerd. Van de weg af zijn
ze nauwelijks te zien, vanaf het water des te beter. U kunt het best even rechtsaf slaan en op het midden van
de Willem Alexanderbrug de panden bekijken.
Z u i d e i n d e 4 2 b , 4 4 e n 4 4 f
H o u t e n v o o r m a l i g z a a d p a k h u i s ‘ d e M e m e l ’
Z a a d p a k h u i s ‘ d e R e u s ’
P a k h u i s ‘ S u e z ’
1907
1880, molenschuur gelijk namige oliemolen
‘De Memel’, het groene pakhuis, dateert uit 1907 en heeft dienst gedaan als
opslagruimte voor de oliefabriek ‘de Reus’. Vanaf het Zuideinde is alleen de
linkergevel (zuid) zichtbaar. Het zadeldak is bekleed met zwarte Hollandse pannen.
De voorgevel is opgetrokken uit gepotdekselde delen, schuin over elkaar heen
liggende planken. Links en rechts van het midden zijn deuren aangebracht, zowel
op de begane grond als op de eerste verdieping. Tussen deze deuren is een rij kleine
ramen zichtbaar en een naambord waarop ‘Memel’ staat.
‘De Reus’ was oorspronkelijk een oliemolen, die in 1880 werd verbouwd tot
stoomoliefabriek. In 1919 werd de fabriek inclusief de pakhuizen verkocht en
verbouwd tot garage. Het dak van ‘de Reus’ heeft rode pannen, witgeverfde
windveren en een makelaar. Alleen de voorgevel is zichtbaar.
‘Suez’, het zwarte gebouw, bestaat uit drie bouwlagen onder een zadeldak van
zwarte Hollandse pannen. De begane grond is van baksteen. Ook dit pakhuis is
net als ‘de Memel’ opgetrokken uit gepotdekselde delen.
status drie provinciale monumenten
c Vervolg uw route langs het Zuideinde. Voorbij het kruispunt staat aan uw linkerhand een groot gebouw.
Z u i d e i n d e 8 3
V o o r m a l i g d i a c o n i e h u i s N e d . H e r v . G e m e e n t e ‘ d e K o g g e ’
Dit grote pand is gebouwd naar een ontwerp van de Haagse architect Verschoor
onder toezicht van de Zaandamse stadsarchitect L.J. Immink. Oorspronkelijk was
het gebouw bestemd voor de verzorging van wezen. Later werd het gebruikt als
bejaardentehuis. In 1969 werd het gebouw, na een ingrijpende restauratie, in gebruik
genomen voor ouderen die intensieve zorg nodig hebben. Tegenwoordig is het een
pension.
architect Verschoor, Den Haag status rijksmonument
c U rijdt verder langs het Zuideinde. De straat verandert van naam in Raadhuisstraat. U rijdt tot Raadhuisstraat
4 aan uw rechterhand
R a a d h u i s s t r a a t 4
Voormalig beurtschipperskantoor en remmingswerk/aanlegsteiger
v.a. 1650
Dit houten woonhuis is een voorbeeld van een eenvoudig Zaans huis. Het zadeldak
is bekleed met rode Hollandse pannen en heeft aan de voor- en achterkant
windveren en een makelaar. Achter het huis staan twee schuren. Tot circa 1920 was
het voorste deel van het pand in gebruik als winkel en werd in het achterste deel
gewoond, daarna is het verbouwd tot woonhuis. Op de achterste schuur werd aan
de Zaankant een kantoortje geplaatst voor een beurtschippersbedrijf: een vaste
vaart op gezette dagen naar dezelfde bestemming. Een lijndienst over water dus.
status provinciaal monument
R a a d h u i s s t r a a t 8 - 1 0
V o o r m a l i g k o o p m a n s w o o n h u i s ( n r . 1 0 )
P a k h u i s ( n r . 8 ) 1722
begin 19de eeuw
c U draait om en gaat rechtsaf de Ruyterstraat in en aan het eind naar rechts. Breestraat 80 ligt aan uw
rechterhand.
1860-1861
Dit pand bestaat uit twee evenwijdige vleugels. De twee voorschotten met fronton
en zijmeanders zijn identiek en aan elkaar gekoppeld. Het rechterdeel springt een
raambreedte terug van de straat.
status twee rijksmonumenten
17

18
B r e e s t r a a t 8 0
V o o r m a l i g w o o n h u i s J a n M e y e r
Deze woning is ontworpen door en gebouwd in opdracht van Jan Meyer, de
gemeentearchitect van Koog aan de Zaan, die een liefhebber van schepen was. Dit
komt tot uitdrukking in de erker in de voorgevel die als een scheepsboeg naar
voren steekt en in de plantenbakken met dezelfde vorm aan de zijkant. De klossen
van de dakgoot aan de zijgevels vertonen motieven uit de scheepsbouwerij. Door
het zadeldak met gebogen vlakken, de horizontale roeden in de ramen en de plastische
bakstenen gevel vertoont het gebouw sterke verwantschap met gebouwen
opgetrokken in de stijl van de Amsterdamse School.
architect Jan Meyer status gemeentelijk monument
c U neemt de eerste straat rechts, de Julianastraat, en gaat vervolgens weer naar links de Raadhuisstraat in.
R a a d h u i s s t r a a t 3 6
V o o r m a l i g k o o p m a n s h u i s
1700
Dit woonhuis dateert waarschijnlijk uit 1700. De rechterzijde is een houten
topgevel met in de onderpui een deurkalf met ‘ANNO 1700’. De voorgevel is van
baksteen. De driedelige opzet van het huis is nog in tact: aan de noordzijde
bevonden zich bedsteden, aan de zuidwestzijde het kantoor en op de zuidoosthoek
de hal met toegang tot de kelder. Enkele jaren geleden is dit koopmanshuis grondig
gerestaureerd. Een blikvanger is de dakkapel, een voorbeeld van een reconstructie,
want deze dakkapel is toegevoegd bij de restauratie.
status rijksmonument
R a a d h u i s s t r a a t 3 8
V o o r m a l i g d i r e c t i e k a n t o o r H o n i g
i n c l u s i e f h o u t e n l u c h t h u i s
1926
1938-1939
1760
Dit woonhuis werd gebouwd in opdracht van mevrouw M.A. van de Goot-Honig.
Het huis is niet zo oud als het lijkt. Dat komt door de vormgeving van de voorgevel,
die gebaseerd is op 17de en 18de eeuwse bouwstijlen. Achter het huis – helaas
vanaf de weg niet te zien - staat aan de Zaan een houten luchthuis dat hoorde bij
het huis dat vroeger op Raadhuisstraat 38 stond. Luchthuizen zijn kenmerkend voor
de Zaanstreek. Het zijn tuinhuizen aan het water, die werden gebruikt voor
ontspanning.
architect J. Gratama status twee gemeentelijke monumenten
c U fietst 75 meter tot aan het viaduct. Links op de hoek staat een grotendeels
houten woonhuis met gevel uit de eerste kwart van de 19de eeuw met pilasters en
een gesneden guirlande in de gevel. Het huis zelf is ouder. Het heeft een bakstenen
pui met overhoekse vensters (Zuiderkerkstraat 1, status: rijksmonument).
Daarnaast staat de Kogerkerk.
K e r k s t r a a t 1 4 e n 1 2
K o g e r k e r k ( G r o t e K e r k ) , i n c l u s i e f o r g e l
B a k s t e n e n b i j g e b o u w ( ‘ d e S t o l p ’ )
Laat in de 17de eeuw kreeg Koog aan de Zaan, waar de meeste inwoners doopsgezind
waren, een eigen hervormde kerk. De kerk werd in de vorm van een rechthoekig
zaalkerkje gebouwd. In de jaren 1824-1825 werden de noord- en zuidvleugel
aangebouwd, waardoor het de vorm van een Grieks kruis kreeg. De 17de eeuwse
oost-west gelegen muren worden versterkt door steunberen. De 19de eeuwse
muren hebben alleen steunberen op de hoeken. In 1920 brandde de kerk door
blikseminslag gedeeltelijk af. De toren op de kruising van de daken werd verwoest
en opnieuw gebouwd als achtzijdige toren geheel met lood bekleed.
Mocht de kerk tijdens uw tocht open zijn, neem dan ook binnen een kijkje.
De preekstoel in de kerk stamt nog uit 1686 en is uitgevoerd in vroeg-Hollandse
renaissance stijl, evenals het doopbekken en de kaarsenkronen. In de voet van de
preekstoel zijn bloemenranken en vogels uitgesneden. Na de vergroting van 1825 is
in het midden van de kerk een glazen empire-kaarsenkroon opgehangen. Boven de
ingang hangt een schip dat dateert van het einde van de 17e eeuw. Het hangt aan
een ijzeren stang die door een houten vuist wordt vastgehouden.
Naast de kerk staat een laag bakstenen huis dat fungeert als bijgebouw.
status twee rijksmonumenten
R a a d h u i s s t r a a t 8 6
Voormalig raadhuis Koog aan de Zaan
1685, 1824
c U fietst onder het viaduct van de A8 door. Direct rechts ziet u het voormalig raadhuis.
1908
In 1892 liet brood- en banketbakker Sweepe in zijn testament opnemen dat zijn
bakkerij aan de gemeente moest worden geschonken. Echter onder één voorwaarde:
het pand moest in gebruik worden genomen als gemeentehuis. Dat was goed
bedoeld, maar het gebouw voldeed niet aan de eisen van die tijd en werd gesloopt.
De laatste wil van de bakker werd gerespecteerd en nieuwbouw verrees in 1908.
De bouw was ook voor die tijd uitbundig: fraaie tegelpatronen, prachtige paneeldeuren
en symbolische afbeeldingen in de vorm van vier hoofden van Nijverheid,
Handel, Scheepvaart en Zuivelbereiding. Om de voordeur is een omlijsting van
zandsteen met een boogfronton aangebracht. Boven de deur is het wapen van
de voormalige gemeente ingemetseld. In het monumentale trappenhuis valt
gefilterd licht door de gebrandschilderde ramen. Op de eerste verdieping geven
twee enorme eikenhouten deuren toegang tot de voormalige raadszaal. Na de
samenvoeging tot Zaanstad in 1974 werd het gebouw als hulpsecretarie in gebruik
genomen. Tegenwoordig is het een acupunctuurcentrum.
status gemeentelijk monument
Dubbele Buurt
De parkeerplaats aan de rechterkant tegenover de Sportstraat is de Dubbele Buurt van Koog aan de Zaan. Vroeger werd bij dreigen van een
dijkdoorbraak soms een tweede dijk aangelegd. Er ontstonden dan evenwijdig aan elkaar twee dijken met bebouwing erlangs. Aan de Dubbele
Buurt in Koog aan de Zaan stonden zeer fraaie Zaanse panden. Vroeger was dit het mooiste deel van Koog aan de Zaan. Deze panden zijn echter
afgebroken en naar het Openluchtmuseum in Arnhem verplaatst. Wat rest is een vervallen parkeerplaats.
19

20
c Vanaf de Dubbele Buurt verandert de naam Raadhuisstraat in Lagendijk. U komt nu in een industrieel
gebied terecht. Direct links ziet u een huis met een stenen langsgevel (nr. 1a).
L a g e n d i j k 1 a e n 1 b
T w e e h o u t e n h u i z e n
18de eeuw
De oudste fase van het huis aan de straatkant (1a) dateert uit de tweede helft van
de 18de eeuw. De voordeur is waarschijnlijk origineel en bestaat uit een boven- en
onderdeur, met aan de binnenzijde een houten klink. Het pand er achter op nr. 1b is
vermoedelijk vanaf de bouw in de tweede helft van de 18de eeuw een werkplaats
geweest, onder andere van een klokkenmaker.
status twee rijksmonumenten
L a g e n d i j k 3
V o o r m a l i g e v i l l a f a m i l i e H o n i g ( ‘ b a l k e n v i l l a ’ )
Deze gepleisterde villa is gebouwd voor de heer G. Honig. Op het fronton van de
voorgevel is het familiewapen afgebeeld: een bijenkorf. Het pand deed later dienst
als kantoor voor het tegenoverliggende bedrijf M.K. Honig, later N.V. Stijfselfabriek
‘de Bijenkorf’. Het bedrijf ontstond in 1867 met de aankoop van een stijfselhuis. In
1895 werd de stijfselfabriek ‘de Bijenkorf’ opgericht, waar maizena en pudding werden
geproduceerd. In 1903 volgde al een eerste uitbreiding.
status gemeentelijk monument
c U gaat een stukje terug en rijdt rechtsaf de Sportstraat in.
S p o r t s t r a a t 2 e n 1 2 - 1 4
Voormalige dienstwoningen Stijfselfabriek ‘de Bijenkorf’
1930
De Sportstraat is aangelegd rond 1925, aan de rand van het fabrieksterrein van
de Honigfabrieken. Tussen 1926 en 1930 zijn aan de noordkant zeven woningen
voor het hogere kader van de fabriek gebouwd. De straat was maar aan één kant
bebouwd en de bewoners hadden vrij uitzicht. Het complex bestaat uit een vrijstaande
woning (nr. 2) en een drietal dubbele woningen (nrs. 4-14). Ze zijn ruim
opgezet en worden omringd door tuinen. De woning op nr. 2 is gebouwd naar
ontwerp van J. Meijer, die ook de woning op Breestraat 80 heeft ontworpen,
en heeft architectonische invloeden van de Amsterdamse School.
De dubbelwoningen zijn wat soberder van uitvoering.
architecten Jan Meijer (nr. 2), E. Verschuijl & Zn (12-14) status twee gemeentelijke monumenten
c Fiets de Sportstraat verder uit en ga rechtsaf de Pinkstraat in.
1840 (achterhuis) , 1870-1880 (villa)
P i n k s t r a a t 1 2
O l i e m o l e n ‘ h e t P i n k ’
1620 (1751)
Oliemolen ‘het Pink’ is gesticht in 1620 als wipmolen. Op de onderbouw van de
wipmolen is in 1751 een achtkantige bovenkruier gebouwd. In het voormalige huis
van de familie Honig in Koog aan de Zaan kwam aan de achterzijde een in hout
gesneden versiering voor met daarin een schild met de afbeelding van een wipmolen.
Dit schild, dat volgens de overlevering ‘het Pink’ voorstelde, bevindt zich nu
in de schuur van de molen. De familie kreeg de molen in 1749 in bezit, in dezelfde
periode dat zij hun huis lieten bouwen. Verscheidene rampen hebben de molen
getroffen: brand in de kap, breken van de bovenkap en blikseminslag. De schade
werd steeds hersteld. De kap kruit op klossen en is voorzien van zware ijzeren
haken, waarschijnlijk om te voorkomen dat de kap onder extreme omstandigheden
van het achtkant zou afwaaien. De molenschuren zijn in de loop van de tijd
vergroot. De Vereniging De Zaansche Molen kocht het bouwwerk in 1939 aan en
restaureerde het in hetzelfde jaar. Het was de eerste aankoop van deze vereniging.
Sindsdien is de molen regelmatig in werking gesteld.
status rijksmonument
c Iets voor de molen gaat u linksaf de Kieftstraat in. Aan het eind van deze straat rechts, en direct weer naar
rechts. Dit is de Boschjesstraat.
B o s c h j e s s t r a a t 1 1 3 e n 1 1 5
R . k . k e r k H . H . M a r t e l a r e n v a n G o r c u m e n p a s t o r i e , i n c l . o r g e l
1932 (kerk) en 1946 (orgel)
Deze rooms-katholieke kerk en de pastorie staan aan het eind van de
Boschjesstraat op de hoek met de Provincialeweg. Het complex past goed in het
buurtje waar dezelfde moderne, expressionistische bouwstijl is toegepast. Rechts
is een portiek met voordeur, geflankeerd door een glas-in-lood raam. Achter het
portaal ligt de kerkzaal, met links een bakstenen toren en rechts een achtkantige
doopkapel. De toren heeft een natuurstenen bekroning en een koperen spits.
De tegelvloer in de kerk en de geelpaarse glas-in-lood ramen geven de kerk een
modern en sfeervol interieur. Het is daarnaast een in de Zaanstreek tamelijk zeldzaam
voorbeeld van vormgeving van kerken in de jaren dertig van de 20ste eeuw.
architect Nico Molenaar jr. status twee gemeentelijke monumenten
c U fietst de Boschjesstraat helemaal uit tot de Lagendijk, met kleine knik in de weg. Hierbij steekt u de
Pinkstraat over. Rechts aan de overkant staat, bijna ingeklemd tussen fabrieken, de doopsgezinde kerk van
Koog aan de Zaan.
L a g e n d i j k 3 4
D o o p s g e z i n d e k e r k i n c l . o r g e l
1680 (kerk), 1870 (orgel)
Eerder op deze route heeft u de vermaning in Zaandam aan de Westzijde gezien.
De vermaning in Koog, een grotendeels houten gebouw, kreeg in 1873 een
bakstenen voorgevel met eclectische versieringen. Het orgel is in 2005-2006
gerestaureerd.
status rijksmonument
21

22
c U draait linksom om uw route langs de Lagendijk weer op te pakken. Meteen links staat een voormalig
weeshuis.
L a g e n d i j k 4 1
V o o r m a l i g d o o p s g e z i n d w e e s h u i s J o h a n n a E l i s a b e t h S t i c h t i n g
Dit pand diende als vervanger van een weeshuis iets verderop dat in 1698 was
gebouwd. In 1910 werd het nieuwe gebouw betrokken en vonden wezen en ouderen
onderdak in de Johanna Elisabeth Stichting. Dit pand werd gebouwd volgens
een verplichting uit de nalatenschap van Hendrik Sweepe Jr. Hij had in Zaandijk een
boerderij en was eerst voorlezer en daarna diaken bij de doopsgezinde gemeente.
Het pand is later verbouwd tot wooneenheden. De naam Johanna Elisabeth herinnert
aan het enige kind van Sweepe, dat op 24-jarige leeftijd overleed. Het weeshuis
is opgetrokken in een overgangsstijl met motieven die zijn ontleend aan de
Hollandse renaissance (kruiskozijnen) en de barok (ingangspartij), gecombineerd
met eigentijdse vormen (topgevels en de lateien).
status rijksmonument
c Direct hierna treft u zowel links als rechts monumentale
woonhuizen aan. Rechts op nr. 52-54 staat een huis
uit de 18de eeuw met een zadeldak, aan beide zijden
afgesloten met voorschotten. De versieringen vertonen
overgangsvormen tussen de Lodewijk XV en XVIstijl
(status: rijksmonument). Hier schuin tegenover op
nr. 47 op de hoek met de J. Bestevaerstraat staat een
houten woonhuis uit het begin van de 19de eeuw (status: rijksmonument).
Rechts van ‘de Waakzaamheid’ staat achter nr. 64 aan de Zaan een oliebak- en pakhuis. Vanaf de weg valt het niet
erg op.
L a g e n d i j k a c h t e r 6 4
H o u t e n o l i e b a k - e n p a k h u i s ‘ A s i a ’
1766
Dit oliebak- en pakhuis is 6 bij 9 meter groot. De afmetingen van ‘Asia’ komen
overeen met die van 17de eeuwse Amsterdamse pakhuizen. Op de verdieping
bevond zich vroeger een Zaankamer, met uitzicht op de naastgelegen sluis en de
Zaan. Onder de vloer zijn de oliebakken nog aanwezig.
status provinciaal monument
Houten pakhuizen
In de Zaanstreek zijn veel houten pakhuizen gebouwd. Ze stonden, in verband met vervoer, direct aan het water. Aangezien ze sterk op elkaar
leken en de schippers de verschillende pakhuizen toch uit elkaar moesten houden, kreeg ieder pakhuis -net als de vele molens- een naambord
aan de waterkant. Ook werden ze in onderscheidende, soms felle kleuren geschilderd. In de Zaanse pakhuizen werden de meest uiteenlopende
producten opgeslagen: van verfwaren tot zeildoek, papier of zaden. Pakhuizen werden dikwijls gebouwd voor de opslag van één specifiek product.
Met de bouw van het pakhuis werd hier rekening mee gehouden, aangezien speciale voorzieningen nodig waren. Een pakhuis waar olie werd
opgeslagen werd een oliebakhuis genoemd. In een bakhuis waren verscheidene gemetselde oliebakken of oliekelders. De olie, die van de molens
afkomstig was, werd hierin bewaard. De oliebakken bevonden zich in de grond, onder de begane grond vloer. Het leegpompen van de bakken
gebeurde met behulp van houten pompen, die met hun voet op de bodem van de kelder rustten.
1910
c De Lagendijk gaat over in de Hoogstraat.
H o o g s t r a a t 4
H o u t e n h u i s n a a s t ‘ d e W a a k z a a m h e i d ’
18de eeuw
Opvallend aan dit grote houten huis zijn de overkraagde verdieping en overkraagde
puntgevel. Van oudsher was ‘de Waakzaamheid’ de herberg van Koog aan
de Zaan en heette oorspronkelijk ‘de Prins van Oranje’. In de Franse tijd moest de
naam worden veranderd en werd het ‘de Waakzaamheid’. Het was voorheen een
beroemde plek in de jazzwereld, waar zelfs Billy Holiday heeft opgetreden. Het is nu
de oudste discotheek van Nederland.
status rijksmonument
c Aan de rechterkant staan enkele monumentale woonhuizen.
Het huis op nr. 8 dateert uit de 17de eeuw, alleen de
topgevel is van latere datum. Het houtskelet is nog aanwezig.
Hoogstraat nr. 12 is gebouwd in de 18de eeuw. De achtervleugel
van het huis heeft een zogenaamde Zaankamer - een
kamer met uitzicht op de Zaan – en is voorzien van een
houten klokgevel. Nog voornamer dan het huis op nr. 12 is
het pand ernaast op nr. 14, gebouwd rond 1860. Het bovenlicht in de deur heeft een levensboom (status: drie
rijksmonumenten).
H o o g s t r a a t 1 6
H o u t e n t u i n h e k m e t h o u t e n p o o r t j e e n b e e l d j e F a a m
eind 18de eeuw
Koopmanshuizen langs de Zaan lagen meestal direct aan de straat. Soms lieten de
eigenaren aan de overzijde van de straat een tuin aanleggen: een overtuin. De enige
resterende overtuin is nu nog hier te vinden. Het is een gereconstrueerde tuin.
In de tuin staat een goudglimmend houten beeldje, dat de Faam voorstelt. De
Faam of het Gerucht werd sinds het eind van de Renaissance veelvuldig uitgebeeld.
Opdrachtgevers en kunstenaars konden in boeken nalezen hoe zij de Faam konden
uitbeelden. Eén van de suggesties was om de faam uit te beelden als een vrouw met
een trompet in haar rechterhand, verwijzend naar het geroep dat verspreid wordt,
en witte vleugels, die duiden op zuiverheid en snelheid van goede faam.
status rijksmonument
c Daar tegenover op de hoek van de Hoogstraat en de Kogersluisstraat staat op
nr. 7 een witte villa met koetshuis uit 1903 (status: gemeentelijk monument). Vóór
deze villa fietst u de Kogersluisstraat in. U gaat de eerste straat rechts in. Aan uw
linkerhand ligt het Koogerpark. Dit parkje steekt u door om bij het bruggetje
naast het Molenmuseum te komen. U mag er niet fietsen, maar het park is mooi
genoeg om op uw gemak door heen te lopen. Vanaf het bruggetje heeft u zicht
op de achterkant van het museum.
23

24
M u s e u m l a a n 1 8
‘ H u i s m e t d e I J z e r e n B r u g ’ , n u M o l e n m u s e u m
ca. 1760, 1928
Het museum is gevestigd in het ‘Huis met de IJzeren Brug’, een koopmanshuis dat
tot 1927 in de Hoogstraat stond. De in 1925 opgerichte Vereniging De Zaansche
Molen wilde het huis na verplaatsing als tentoonstellingsruimte inrichten. Op 12 juli
1927 werd de eerste steen gelegd aan de nog onbebouwde Museumlaan. De bouw
verliep voorspoedig. Op 24 januari 1928 vond de oplevering plaats en vier maanden
daarna opende Prins Hendrik het museum. In 1982 werd een overgeplaatst huis uit
de Oostzijde aan de rechterkant van het gebouw toegevoegd. Dat deel is in 2003
naar de weg toe vergroot.
status rijksmonument
c Vervolg de Museumlaan rechtsaf en neem in de bocht rechtsaf de Zwarte Bonsemstraat. U komt uit op de
Stationsstraat. Iets naar links ligt een oud postkantoor.
S t a t i o n s s t r a a t 8 0
P o s t k a n t o o r 1939
Dit pand is bouwtechnisch en architectonisch vermeldenswaard. Technisch is het
bijzonder vanwege de wijze waarop het gebouw gefundeerd is en als het ware drijft.
Architectuur-historisch gezien is het een goed voorbeeld van een functionalistisch
vormgegeven postkantoor van eind jaren dertig in de 20ste eeuw. Het is
ontworpen door de Rijksgebouwendienst.
status gemeentelijk monument
c Ga naar rechts en rijd de Stationsstraat uit. Aan het eind van de straat links af (Lagedijk). U komt nu in
Zaandijk. Dit is ook de zuidgrens van het beschermde dorpsgezicht Gortershoek. U moet zich nu richten op
de eerste drie houten gebouwen aan de linkerzijde van de weg, waarvan de eerste verscholen ligt in het groen
en het tweede een zwart geteerd pakhuis is.
Z a a g s e l p a d 1 - 2
H o u t e n v o o r m a l i g e p a n d B o e k - e n H a n d e l s d r u k k e r i j P . J . O u t
Dit geheel houten pand is gebouwd net voordat de Woningwet van 1901 het
bouwen in hout verbood. Het houtskelet is aan de buitenzijde betimmerd met
groen geschilderde rabatdelen met daar overheen witgeschilderd lijstwerk, zoals
op de hoeken van de bouwdelen en in de voorgevel in de vorm van een Tudorboog.
De flauwhellende afgebogen daken van het huis herinneren aan de Engelse landschapsstijl.
De decoratieve gebogen lijsten in de voorgevel verwijzen naar de vrije
vormgeving van de Jugendstil. De verspringende raamroeden verwijzen naar
eerdere toepassing door niemand minder dan H.P. Berlage. Kortom, in de
gevelarchitectuur zijn invloeden van toen eigentijdse architectuurstromingen terug
te vinden.
architecten J. en D. Eilmann, Zaandam status gemeentelijk monument
1896
L a g e d i j k n a a s t n r . 5
H o u t e n v o o r m a l i g p a p i e r p a k h u i s ( d r o o g s c h u u r ) ‘ d e B a a r s ’
1680-1720
Een papierpakhuis werd ook wel droogschuur genoemd. Hier werden nog vochtige
vellen papier, gemaakt in papiermolens, te drogen gehangen. In de schuur, die dikwijls
met de molen was verbonden, waren op onderlinge afstanden touwen gespannen,
waar de vellen papier overheen werden gehangen. De zijwanden van de schuur
zaten vol met luiken, die allemaal konden worden opengezet. Zodoende had de
wind vrij spel in het pakhuis. Na het drogen werden de vellen papier verpakt tot
balen. Deze sloeg men op in het papierpakhuis of in de molen.
Pakhuis ‘de Baars’ bestaat uit een begane grond, verdieping, zolder en vliering. Het
is zwaar geconstrueerd. Rondom is het betimmerd met zwart geteerde getrapte
houten weeg en gedekt met rode Hollandse pannen en voorzien van windveren en
waterborden. Het is een van de laatste eenbeukige pakhuizen van de Zaanstreek.
De Baars was in 1726 eigendom van papierfabrikant Jan Jacobsz Honig. Veel later
werd het gebruikt voor de opslag van cacaoproducten. Het pakhuis is in 2004 op
initiatief van de Stichting Zaanse Pakhuizen verplaatst naar zijn huidige plek.
Vroeger stond het aan de overkant van de Lagedijk aan de Zaan, waar het vanwege
uitbreiding van een fabriek moest verdwijnen. Het is in 2006 gerestaureerd met
subsidie van de gemeente.
status gemeentelijk monument
L a g e d i j k 7 - 9
H o u t e n w o o n h u i s , w i n k e l e n w e r k p l a a t s
1683
Dit bijna boerderijachtige pand, een houten huis met wolfsend, was oorspronkelijk
een zagerij, later een slachterij en fietsenwinkel. Onlangs is het ingrijpend gerestaureerd.
De vleeshaken van de slagerij hingen er toen nog. Het pand heeft voor de
restauratie lange tijd leeg gestaan. Er wordt gezocht naar een geschikte bestemming.
status rijksmonument
c Aan de rechterzijde staat nog een tweetal bezienswaardige panden.
Het houten woonhuis op nr. 10 dateert uit de 17de eeuw en is een beeldbepalend pand
in het beschermde dorpsgezicht Gortershoek.
De gevel van het halfvrijstaande pand op nr. 16 springt ongeveer een halve meter naar
voren. Het is een voormalig houten winkelwoonhuis uit het eind van de 17de eeuw. In
de woning is het houtskelet met korbelen nog zichtbaar. In 1814 deed het dienst als
boekhandel (status: gemeentelijk monument).
Beeldbepalend pand
Sommige panden hebben geen monumentale status, maar dragen toch bij aan de cultuurhistorische of architectonische kwaliteit van een gebied.
Ze worden dan beeldbepalend genoemd. Vaak staan ze in een beschermd stads- of dorpsgezicht. Ze kunnen dan ook voor gemeentelijke
restauratiesubsidie in aanmerking komen.
25

26
L a g e d i j k 2 8 a
M e e l m o l e n ‘ d e B l e e k e D o o d ’
Molen ‘de Bleeke Dood’ werd gebouwd voor stijfselmakers, die een lobby waren
gestart om hun maalcapaciteit voor stijfstelgoed – tarwe dat slechts gebroken hoeft
te worden – te vergroten. Korenmolenaars die blijkbaar beducht waren voor te
veel concurrentie dienden bezwaar in, maar uiteindelijk kwam de molen er toch.
Niet in Westzaan, zoals oorspronkelijk de bedoeling was, maar in Koog aan de
Zaan. Het recht van de wind bleef echter aan Westzaan behoren. Jarenlang was het
mogelijk om met een bootje vanaf de Zaan molen ‘de Bleeke Dood’ in te varen om
te lossen en te laden. Sommigen denken dat de naam van deze molen, die aan het
begin van Zaandijk staat, een tegenhanger is van de naam van de voormalige watermolen
‘het Leven’, die aan het andere eind van het dorp staat. Het woord ‘bleek’
zou slaan op de witte meelstof waarmee de molen aan de binnenkant was bedekt.
Deze oude dorpsmeelmolen heeft in 1956 een ingrijpende restauratie ondergaan.
status rijksmonument
c Rechtsaf de Julianabrug over. Deze brug maakt onderdeel uit van het provinciale wegenplan uit de jaren
dertig van de vorige eeuw en is qua maatvoering afgestemd op het dekschuitverkeer uit die tijd. Aan de westkant
op de linkeroever van de Zaan ziet u de koopmanshuizen van Zaandijk. Aan de overkant daarvan ligt de
Zaanse Schans. Deze fietsroute gaat daar niet langs, maar sluit hier aan op de monumentenroute Zaan-noord
die deze toeristische trekpleisters wél beschrijft. Aan de overkant van het water ten zuiden van de brug ligt
oliemolen ‘de Ooievaar’.
D i e d e r i k S o n o y w e g 1 9
O l i e m o l e n ‘ d e O o i e v a a r ’
1622, 1699
De molen is in 1622 in Assendelft gebouwd en in 1669 naar zijn huidige standplaats
overgebracht. Het unieke is dat de molen nog in de oorspronkelijke staat verkeert
en op de oorspronkelijke plek staat. Dit in tegenstelling tot de molens van de
Zaanse Schans, die geheel of gedeeltelijk zijn overgeplaatst vanuit andere locaties in
de Zaanstreek. Oorspronkelijk werden in ‘de Ooievaar’ verschillende soorten plantaardige
oliën geproduceerd, later kreeg de molen een rol als afvalverwerker. In 1934
werd een petroleummotor in de molen geplaatst, waarna de molen vrijwel niet
meer draaide en sterk in verval raakte. In 1955 werd hij eigendom van Vereniging
De Zaansche Molen die hem liet restaureren. Recent is op het lijf het naambord
van de molen gehangen. Omdat in de Zaanstreek in de 17de en 18de eeuw honderden
molens stonden, werden de moleneigenaren verplicht een naambord op
hun molen te hangen. Anders wisten bezoekers, zoals schippers, niet bij welke
molen ze moesten zijn. U kunt de molen helaas niet bereiken, want hij is sinds 1994
ingesloten door de noten- en pindafabriek van Duyvis.
status rijksmonument
c U rijdt rechtdoor (Leeghwaterstraat) langs de Zaanse Schans tot aan het Zaans
Museum. Bij de rotonde gaat u rechtsaf en vervolgens linksaf (Diederik Sonoyweg).
Deze weg rijdt u uit tot aan het fietspad dat naar links wijkt. Via dit fietspad komt u
in het buurtschap Haaldersbroek. U gaat linksaf en rijdt tot aan de Haalderbroekerdwarsstraat.
De meeste houten huizen in deze straat zijn tussen 1900 en 1950 gebouwd. Direct
voor u ligt links op nr.1 een boerderij (status: rijksmonument) en op nr. 3 een
1656
houten woonhuis met een pannenkapberg uit 1947. Dit is een hooiberg die niet
betimmerd is met planken, maar waarvan de zijkanten en de kap bedekt zijn met
dakpannen om het hooi te beschermen tegen de regen. Er zijn nog maar een stuk
of tien van zulke hooibergen in Noord-Holland. (status: gemeentelijk monument).
U kunt het pad met bruggetjes naar rechts volgen om de sfeer van het pittoreske
Haaldersbroek te proeven. Het pad loopt dood.
Haaldersbroek
Het buurtschap Haaldersbroek was mogelijk in de 13de eeuw al bewoond. De naam verwijst naar moerassig land bij de Haal, een straat te
Oostzaan. Van oorsprong hoorde Haaldersbroek dan ook bij Oostzaan, na 1795 bij Oostzaandam en vanaf 1811 bij Zaandam. Haaldersbroek heeft
altijd een vrij geïsoleerde positie gehad. Tot 1928, toen het padonderhoud door de bewoners aan de gemeente Zaandam werd overgedragen,
stonden aan het begin van de buurt twee palen, met een onderlinge tussenafstand van slechts één meter. Bredere karren konden er daardoor niet
door. In de 18de eeuw bestond het buurtschap uit drie paden: Haaldersbroek, Oosteinde (nu Haaldersbroekerdwarsstraat) en Westeinde, waarvan
nu alleen de eerste twee nog bestaan. De paden waren particulier bezit. Tot op heden is een deel van de Haaldersbroekerdwarsstraat niet
vrij toegankelijk. Haaldersbroek is kleiner geworden, maar heeft zijn authentieke karakter bewaard. De laatste jaren zijn er enige panden in stijl
bijgebouwd. Ook de oude wegsloot is opnieuw uitgegraven. Sinds 1990 is Haaldersbroek een van rijkswege beschermd dorpsgezicht.
c Fiets terug naar het punt waar u het buurtschap binnenkwam en volg
Haaldersbroek in zuidelijke richting. Rechts op nr. 11 staat een houten, éénbeukig
woonhuis, dat volgens de deurkalf boven de voordeur uit 1661 dateert (status:
rijksmonument).
Aan het eind van de straat staan vóór de ophaalbrug over de Braaksloot aan de
rechter- en linkerkant nog twee rijksmonumenten.
H a a l d e r s b r o e k 1
H o u t e n w o o n h u i s
17de eeuw
Vlak voor de ophaalbrug aan de rechterkant ligt een houten, éénbeukig woonhuis
dat elf balkvakken diep is. Het huis dateert uit de 17de eeuw, de deuren en ramen
zijn van latere datum. Aan de westzijde is over de gehele lengte van de gevel een
aanluiving gebouwd. Oorspronkelijk stond los van het huis op het zuidwesten een
luchthuis, maar dit is nog niet zo lang geleden met de woning verbonden.
status rijksmonument
B r a a k d i j k 1
H o u t e n w o o n h u i s
18de eeuw
Dit houten woonhuis heeft in de 19de en 20ste eeuw diverse wijzigingen ondergaan.
Zo zijn de meeste gevels, deuren en kozijnen vervangen. De voorkamer van
het huis heeft een geschilderd plafond uit 1758. De eerste bewoner van dit pand
was waarschijnlijk een godsdienstig persoon, want in het middelste balkvak is een
rozet geschilderd met daarin de wijdingstekst: ‘Groote God en hemels koning;
beschermt ons in dese woning; Geeft ons hier Zegen en gewin; Leid ons hierna Ten
Hemel in; Anno MDCCLVIII’. De eigenaren van dit pand zijn enkele jaren geleden
met een zorgvuldige restauratie gestart.
status rijksmonument
c Na de brug gaat u naar links en ziet u aan de rechterkant een grote kerk met pastorie.
27

28
’ t K a l f 1 5 8 e n 1 6 0
R . k . H e i l i g e M a r i a M a g d a l e n a k e r k ( K a l v e r k e r k ) e n p a s t o r i e
Deze kerk is een voorbeeld van de neogotische bouwstijl. Dat is niet zo verwonderlijk,
want één van de architecten, Margry, was een leerling van Pierre Cuypers,
één van de grondleggers van de neogotiek in Nederland. Het architectenbureau van
Margry heeft op veel plaatsen in Nederland rooms-katholieke kerken ontworpen.
De neogotiek greep terug op de middeleeuwse gotiek en was daarom bijzonder
geliefd bij de katholieken in de 19de eeuw. Veel katholieken zagen de middeleeuwen
als de periode waarin de katholieke kerk het machtigst was en de gotische kathedralen
als het hoogtepunt in de kerkbouw. De kerk is meermalen gerestaureerd,
namelijk in 1907, 1939 en 1958. De parochie is van veel eerdere datum dan dit
kerkgebouw. Vermoedelijk is deze rond 1650 opgericht.
architecten A.A.J. Margry en J.M. Snickers status gemeentelijk monument
c U gaat voor de kerk via de Roerdompstraat naar rechts. De weg buigt naar
rechts en gaat over in een fietspad. U volgt deze weg, die overgaat in de Kievitweg.
Vervolgens gaat u linksaf ’t Kalf op en rijdt u verder langs de Zaan. Links tussen
de bomen ligt op nr. 86 een bouwvallig, houten woonhuis dat dateert uit de 18de
eeuw (status: rijksmonument).
U blijft langs het water fietsen. Waar de weg naar links buigt begint een fietspad.
Volg dit naar rechts.
Ga voorbij de parkeerplaats weer naar rechts langs industriële bebouwing (volg
het ANWB-bord met de route NS-station en knooppunt 71). De monumenten
zijn hier niet zo dik gezaaid als aan de overkant van de Zaan. U fietst op ’t Kalf
dat vervolgens overgaat in de Oostzijde langs fabrieken, onder de A8 door, langs
woningen, via een grote kruising, onder de spoorlijn door totdat u rechts weer
uitgebreid zicht heeft op de Zaan. Dit is het Kleine Glop. Hier tegenover ligt op nr.
268 een houten woonhuis uit de 18de eeuw met gebogen hoekvensters (status:
rijksmonument). Even verder ligt links het volgende monumentale woonhuis.
Glop
Het gebied ten zuiden van de fabriek op nr. 279-285 heet het Kleine Glop. Een glop is een onderbreking
van een gesloten rij, bijvoorbeeld in bebouwing of een bomenrij, en ontstaat vaak door sloop van één of
meerdere huizen. Wat verder op de route naar het zuiden ligt nog een glop: het Grote Glop (tussen de
Prins Bernhardbrug en Oostzijde 221).
O o s t z i j d e 2 5 6 - 2 5 8 - 2 6 0
‘ H u i s m e t d e H a a n ’ 1775
1885-1887
Dit is een houten huis met uitgezaagde gootklampen en uitgezaagde windveren.
Het heeft een haakse zijbouw met gelijksoortige windveren. De lijstgevel heeft twee
door pilasters geflankeerde ingangen met bovenlicht. De naam van het huis is te
danken aan de beeltenis van de haan in het prachtige snijraam boven de linker toegangsdeur.
Daar doorheen lopen diagonaal twee staven. De ene is de Mercuriusstaf,
die verwijst naar de Romeinse god van handel en verkeer. De andere is de drietand
van Neptunus, de god van de zee.
status rijksmonument
c U fietst verder en ziet na zo’n 150 meter links op
nr. 242-242b een houten woonhuis uit het begin van de
18de eeuw. De hoofdvleugel is grotendeels van baksteen,
haaks hierop staat een houten zijvleugel met gebogen
hoekvensters. De deur wordt omlijst door Ionische
pilasters (status: rijksmonument).
c U rijdt onder de Prins Bernhardweg door.
Even verder staat links op nr. 220 een houten
huis uit het begin van de 19de eeuw. Vlak
daarna is op nr. 202-204 een houten huis uit
de 18de eeuw te zien. Het heeft aan de linkerkant
een vooruitspringende afluiving van
hout (status: twee rijksmonumenten).
O o s t z i j d e 2 2 1
S t e n e n w o o n h u i s
t weede helf t 18de eeuw
Aan het eind van het Grote Glop staat op nr. 221 een huis in T-vorm. De houten
topgevel aan de noordkant is uitbundig versierd in rococostijl (Lodewijk XV). Ook
binnen is deze stijl terug te vinden. De stenen gevel aan de straatkant is een latere
toevoeging aan het huis. Het is één van de Zaanse huizen die vereeuwigd zijn door
de Franse impressionist Claude Monet. Hij woonde in 1871 enige maanden in
Nederland, op de vlucht voor de oorlog tussen de Fransen en de Pruisen.
Met zijn vrouw Camille en zijn zoon Jean ging hij wonen in Zaandam. Monet was
enthousiast over de intense kleuren die hij aantrof. In Zaandam was volgens hem
genoeg om een heel leven lang te schilderen. Het gebied achter het huis was in
de tijd dat Monet het schilderde nog niet bebouwd.
status rijksmonument
O o s t z i j d e 1 9 3
V o o r m a l i g e g o r t p e l l e r i j G . J . v a n G e l d e r / P . d e J o n g P z . ( Z w a a r d e m a k e r )
1913-1914
Even verderop aan de Oostzijde verrijst rechts het indrukwekkend grote pand
van de voormalige gortpellerij Zwaardemaker. Deze fabriek werd gebouwd naar
een ontwerp van de Rijswijkse architect B. Schelling, die werd gekozen vanwege
zijn specifieke kennis op het gebied van silobouw. Opdrachtgever was de N.V.
Stoomgortpellerij van J. Zwaardemaker Hzn., waarvan het naastgelegen fabrieksgebouw
uit 1900 te klein was geworden. Het fabrieksgebouw is gebouwd in een
functionalistische bouwstijl en bestaat uit drie onderdelen: een reinigingsgebouw,
een pakhuis en een elevatortoren. Het pakhuis is 19 meter hoog en telt vijf
bouwlagen. Aan de zuidkant hiervan staat het 23 meter hoge reinigingsgebouw
van zes lagen. De elevatortoren steekt met vier lagen boven het pakhuis uit tot
33 meter. Het gebouw is geheel uitgevoerd in gewapend beton (gietbouw) en is
één van de vroegste voorbeelden van volledig betonnen silogebouw in Nederland.
In de periode 2005-2006 is het pand verbouwd tot appartementen.
Aan de Zaankant is de elevator aan de gevel bewaard gebleven.
architect B. Schelling, Rijswijk status rijksmonument
29

30
c Tegenover de Dr. Schaepmanstraat en het Konijnenpad ligt rechts het fabriekscomplex 'de Phenix'.
O o s t z i j d e 1 5 3 - 1 5 7
V o o r m a l i g e s t o o m r i j s t p e l l e r i j ‘ d e P h e n i x ’ 1879 en later
P a k h u i s ‘ Z a a n d a m ’ m e t b i j g e b o u w e n 1888, 1912
De fabriek ‘de Phenix’, inclusief de ernaast gelegen pakhuizen ‘Zaandam’, ‘Czaar
Peter’ en ‘Nederland’, was eigendom van de firma Kamphuijs. Cornelis Kamphuijs
vestigde in 1853 in Zaandam een grossierderij, in 1865 kocht hij zijn eerste pelmolen
en in 1874 bouwde hij een stoomrijstpellerij. Deze brandde af en werd als ‘de
Phenix’ herbouwd. Aan het begin van de 20ste eeuw was ‘de Phenix’ het grootste
rijstverwerkende bedrijf van Nederland. De pellerij verwerkte een kwart van de
totale Nederlandse rijstverwerking. Door de Eerste Wereldoorlog viel de internationale
vraag naar rijst weg. Dat betekende een klap voor de Zaanse rijstpellerij,
die deze niet meer te boven kwam. Rond 1930 werd de fabriek dan ook gesloten.
Kort na de Tweede Wereldoorlog werden de vrijgekomen fabrieksgebouwen
betrokken door Meyerhans Producten (Meypro), een bedrijf dat bindmiddelen voor
voedings-, papier- en textielindustrie produceerde. De oude pakhuizen ‘Nederland’
en ‘Czaar Peter’ die bij het fabriekscomplex hoorden, gingen in 1954 door brand
verloren. Onderdeel van het Meyprocomplex is ook de voormalige pastorie van de
doopsgezinde gemeente, ontworpen door stadsarchitect Immink in sobere neoclassicistische
stijl. Het is een wat donker gebouw aan de straatzijde op nr. 157. Ook de
later toegevoegde serre met glas-in-lood ramen is van cultuurhistorische waarde.
Het gebouw werd later de kantine voor de werknemers van Meypro. Het fabrieksterrein
is niet toegankelijk voor bezoekers. Door het hek heen kunt u een stukje
van de pakhuizen zien. Het mooiste zicht is echter vanaf de Westzijde over het
water.
architecten D. Stam (uitbreiding 'de Phenix'); S.B. van Sante (watertoren 'de Phenix' en pakhuis 'Zaandam');
J. Kakes ('Pollux'), Nienaber (monsterkamer, 1904); L. Terpstra (kantoorgebouwen Meypro, 1952); L.J. Immink en
J.H. W. Leliman (pastorie en serre) status vijf gemeentelijke monumenten
c U rijdt verder langs de Oostzijde. Op de hoek met de Belgischestraat staat een grote kerk.
O o s t z i j d e 8 2
V o o r m a l i g e v e r m a n i n g d e r W a t e r l a n d s e d o o p s g e z i n d e n ( ‘ d e D o o f p o t ’ )
1860-1861
Een opvallend ontwerp van de gemeentearchitect Immink is de vermaning aan de
Oostzijde, een achthoekige centraalbouw. Het gebouw bestaat uit twee bouwlagen
met een centrum van drie lagen, dat bekroond wordt door een pinakel (verticaal
decoratief ornament). Het uiterlijk is naar doopsgezinde traditie vrij sober
gehouden. Kenmerkend voor Immink zijn de rondboogramen, het rondboogfries
aan de bovenzijde van de gevel en de dakconstructie van Phillibertspanten. Het
gebouw kreeg door zijn aparte vorm als snel de bijnaam ‘de Doofpot’, verwijzend
naar een molen waarvan de wieken en de kap zijn verwijderd. Sinds 1953 is het in
bezit van het Apostolisch Genootschap. In 2000 viel een deel van het plafond naar
beneden, dat voor een deel in 1887 met decoratief schilderwerk was verfraaid.
Er werkten destijds 22 weken lang zeven schilders aan. Enkele jaren terug is het
gebouw gerestaureerd, waarbij het plafond weer in oude luister is hersteld.
Ook is het pand voorzien van een moderne aanbouw.
architect L.J. Immink status rijksmonument
c Aan het begin van de Oostzijde komt u in een kleine rooms-katholieke enclave. Links ligt de St. Bonifatiuskerk
met pastorie, rechts aan het water de voormalige jongensschool. Het voormalige klooster St. Joseph aan de
linkerkant van de kerk - geen monument - dateert uit 1917 en heeft tegeltableaus in de stijl van de Jugendstil.
O o s t z i j d e 1 2 e n 1 4
R . k . S t . B o n i f a t i u s k e r k e n p a s t o r i e
O r g e l 1786
1899-1900
De St. Bonifatiuskerk is een grote, driebeukige kruiskerk in neogotische stijl. Dit
gebouw is van dezelfde hand en in dezelfde bouwstijl opgetrokken als de Heilige
Maria Magdalenakerk in ‘t Kalf. De St. Bonifatiuskerk valt op door zijn toren met
hoge spits, geflankeerd door twee kleine traptorens, ook met spitsen. Het orgel
stond eerder in een rooms-katholieke schuilkerk. In één van de glas-in-lood-ramen
zijn Cornelis Kamphuijs en zijn vrouw afgebeeld. Deze rijstpeller (zie Oostzijde 193
en Westzijde 22) schonk veel geld voor de bouw van de kerk. De pastorie rechts
van de kerk is van dezelfde architecten en via een gang met de kerk verbonden.
architect A.A. Margry en J.M. Snickers status twee rijksmonumenten
J a n S i j b r a n d s t e e g 1 2
V o o r m a l i g e r . k . j o n g e n s s c h o o l
1920
Het pand is een voormalige rooms-katholieke jongensschool, gebouwd in opdracht
van de Vereniging van Weldadigheid onder bescherming van de H. Joseph te Zaandam.
De bakstenen voor- en achtergevel zijn identiek aan elkaar en hebben beide een
ingang. Op de plek aan de Zaanzijde waar nu het terras ligt, lag oorspronkelijk een
steiger. Kinderen konden via de weg of via het water naar school. Opvallend zijn de
grote vensters van de vroegere klaslokalen, die zijn voorzien van dubbele
bovenlichten. Bij het openen van één van de schuiframen kwam automatisch het
binnenste bovenlicht naar beneden, waardoor er ook aan de bovenzijde een luchtgat
vrijkwam. Dit zorgde voor een goede luchtcirculatie, waarbij frisse lucht van buiten
aan de onderzijde werd aangevoerd en via de bovenzijde van het raam werd afgevoerd.
Deze aandacht voor voldoende licht en frisse lucht past in de ontwikkeling
van het schoolgebouw in de eerste helft van de 20ste eeuw, waarbij men streefde
naar lucht en licht voor de kinderen. Het gebouw is onlangs gerestaureerd en nu in
gebruik als filmhuis ‘de Fabriek’.
architect S.B. van Sante status gemeentelijk monument
c Tegenover de kerk ligt op Oostzijde 19 een houten woonhuis met stenen voorgevel
uit de eerste helft van de 18de eeuw (status: gemeentelijk monument).
U steekt de grote weg over (Peperstraat) en gaat direct rechtsaf een klein straatje
in: Klauwershoek. De buurt Klauwershoek is een van de eerst bewoonde gebieden
van Oostzaandam. De naam herinnert aan de klauwers, vaklieden die de naden in de
scheepsdekken en –wanden dichtten. Links in een hoekje staat op nr. 4 ‘d’ Soete Inval’,
een houten huis gebouwd in de eerste kwart van de 17de eeuw (status: gemeentelijk
monument). Het is in gebruik als horecagelegenheid (restaurant ‘de Kleine Waarheid’).
Direct links is de Zuiderkerkstraat.
31

32
Z u i d e r k e r k s t r a a t 1 - 3
T w e e b a k s t e n e n w o o n h u i z e n
eind 17de eeuw
Achter de kerk liggen in het verlengde van elkaar twee langwerpige bakstenen
huizen met zadeldak. Beide hebben een ingang met bovenlicht in een pilasteromlijsting.
Ze hebben onder andere de functie van predikantswoning en raadhuis van
Oostzaandam gehad. Boven de ingang van het geel gepleisterde huis rechts is een
gevelsteen met het wapen van deze voormalige gemeente te zien. Het stelt een
schip voor waaraan volop wordt gewerkt, als teken van de bedrijvigheid in de
Zaanstreek.
status rijksmonument
Z u i d d i j k 1
N e d . H e r v o r m d e O o s t z i j d e r k e r k
T w e e k l a v i e r s o r g e l 1863
1685, 1850 (toren)
De plek waar de Oostzijderkerk is gebouwd, was al in de 14de eeuw bewoond.
Er lag een terp, waarop in 1411 een kapel werd gebouwd. De kapel werd later vervangen
door de Oostzijderkerk. Van oorsprong is het een laatgotisch gebouw, maar
daarvan is nagenoeg niets meer te zien. In 1684 werd de zuidbeuk van het schip al
vervangen door de huidige. Bovendien kreeg de kerk in de 19de eeuw een nieuwe
voorgevel en werd de zijbeuk aan de noordzijde gesloopt. Rond 1850 kwam er op
de plaats van de oude noordbeuk een toren bij. In het interieur bleef echter veel uit
het verleden bewaard, zoals een preekstoel uit de 17de eeuw en gebrandschilderde
ramen die uit het eind van de 18de eeuw/begin 19de eeuw dateren. De kerk heeft
een zerkenvloer. In 2005 heeft de gemeente, die eigenaar is, de toren gerestaureerd.
orgelbouwers P. Flaes & Brünjes, Amsterdam status rijksmonument
c U rijdt om de kerk heen naar de voorzijde, loopt tot aan het water en gaat naar links (Oostzijde). Hier ligt
het voormalige kantoor van de Gemeentelijke Electriciteits Werken. Iets verder op de hoek ligt de vroegere
sluiswachterswoning.
O o s t k a d e 2 6 - 3 2 , 2 7 - 3 1
V o o r m a l i g k a n t o o r G e m e e n t e l i j k e E l e c t r i c i t e i t s W e r k e n
1915-1917
Rond 1900 kwam de elektrificatie van de steden op gang. In Amsterdam werd in
1911 het Gemeentelijk Elektriciteitsbedrijf opgericht. In diezelfde periode ontstond
ook de Kennemer Electriciteit Maatschappij (KEM). De gemeente Zaandam
begon onderhandelingen om Zaandam op het Amsterdamse net aan te sluiten.
Dit strookte niet met de ideeën van de minister van Waterstaat, die heel Noord-
Holland boven het Noordzeekanaal in concessie aan de KEM wilde geven. Hij wilde
het plan op eenvoudige wijze frustreren door geen toestemming te geven voor het
leggen van kabels door het Noordzeekanaal. Zaandam en Amsterdam sloten echter
toch een overeenkomst en omzeilden het verbod van de minister op eenvoudige
wijze: men legde de kabels door het IJ. In oktober 1913 kwam de stroomleveringsovereenkomst
tussen beide gemeenten tot stand. In 1914 richtte Zaandam de
Gemeentelijke Elektriciteits Werken (GEW) op.
Het hoogspanningsverdeelstation kwam te staan aan de Oostkade, waar ook het
nieuwe kantoor van de GEW werd gebouwd. Dit kantoor heeft een symmetrisch
ingedeelde, zwaar gedecoreerde voorgevel met veel gevelstenen waarin de namen
van de stichters, de functie van het gebouw en het stichtingsjaar worden genoemd.
Verder is de gevel bekleed met gebeeldhouwde natuurstenen elementen, terwijl op
de hoek van de daklijsten stenen leeuwen staan. Op de topgevel staat een gebeeldhouwde
vrouwenfiguur uit de Griekse oudheid: Elektra. Toen het gasbedrijf in 1952
opging in het Gasbedrijf Zaanstreek-Waterland verhuisden alle energieafdelingen
naar een pand aan de Westzijde. Het pand aan de sluis bleef kantoor voor andere
diensten. In de jaren zeventig is het verbouwd tot appartementen.
architect J. van Sante status gemeentelijk monument
W i l h e l m i n a s t r a a t 6
V o o r m a l i g e s l u i s m e e s t e r s w o n i n g W i l h e l m i n a s l u i s
1903
De sluismeesterswoning is van belang als voorbeeld van een woonhuis in neorenaissancestijl,
waarvan het oorspronkelijke karakter goed bewaard is gebleven in
hoofdvorm, gevelindelingen, materiaalgebruik en detaillering. Dit was het huis van
sluismeester Dil, dat rond 1900 gebouwd was op de plek dicht bij de kleine sluis
tegen de Westzijde aan. Eén of twee jaar later moest het huis al worden afgebroken
vanwege de bouw van de Grote Sluis. Het huis is vrijwel identiek herbouwd op zijn
huidige plaats, alleen de voordeur verhuisde van links naar rechts in de gevel. Het
pand is enige tijd de woonplek van krakers geweest en wordt in 2006 verbouwd
tot appartementen.
status gemeentelijk monument
c Aan de overkant van de weg (Wilhelminastraat) staat een wit gebouw: ‘de Burcht’.
B u r c h t 1 0 - 1 6
V o o r m a l i g r a a d h u i s Z a a n d a m ‘ d e B u r c h t ’
1846-1847
Na de samenvoeging van de dorpen Oost-Zaandam en West-Zaandam in 1811 had
de gemeente twee kleine gemeentehuizen, elk op één van de oevers van de Zaan.
In 1845 besloot het gemeentebestuur tot de bouw van één groot raadhuis in het
centrum van de gemeente. Het gebouw kreeg meerdere functies. Naast gemeentehuis
fungeerde het ook als kantongerecht, Kamer van Koophandel en politiebureau.
Op de zolderverdieping werd een gevangenis gebouwd. Tegenwoordig is het pand
o.a. in gebruik als theater en kantoor.
Het gebouw past in de stijlopvatting van stadsarchitect Immink, maar is ontworpen
door de stadsarchitect van Purmerend. Het brede gebouw, afgedekt met drie lange
tentdaken en bekroond door een achthoekig torentje, ontleent zijn monumentale
allure aan de brede stoep, geflankeerd door gietijzeren lantaarns, waartussen drie
rondbogige toegangsdeuren, die zich herhalen op het daarboven gelegen balkon.
In de gepleisterde gevels vallen de brede banden met golflijsten van
acanthusbladeren op.
architect W. A. Scholten status rijksmonument
33

34
c U steekt de weg over en neemt het fietspad links naast ‘de Burcht’. Ter hoogte van de
parkeerplaats staat op nr. 53 links een monumentaal houten huis uit het begin van de 19de
eeuw (status: rijksmonument).
c Even verderop staat op nr. 119 aan de linkerkant van de straat een bakstenen herenhuis
met een schilddak uit het begin van de 19de eeuw. In het midden van de voorgevel is een
dakkapel met ronde boog met daarin een rond venster te zien met aan weerszijden een
opengewerkte balustrade (status: rijksmonument).
c U blijft de Zuiddijk volgen. Na zo’n 500 meter komt u bij een sluisje.
Noorder IJ- en Zeedijk
Net als de Hogendijk aan de westkant is de Zuiddijk een oude zeedijk. In het verleden werd deze dijk Seedijk genoemd. Tegenwoordig is dat
niet meer zo goed te zien, want de dijk loopt nergens meer langs het water. In de 17de eeuw is grond aangeslibd langs de dijk. De Zuiddijk is
onderdeel van de Noorder IJ- en Zeedijken die lopen van Oostzaan tot Uitgeest. Zij hebben Oost- en Westzaan, Assendelft en Kennemerland
door de eeuwen heen beschermd tegen het water van het IJ, het Wijkermeer en de voormalige Kil (veenriviertje Krommenie). Het tracé van de
dijk is bochtig en hoekig en verraadt daarmee dijkdoorbraken in het verleden. Sinds februari 2004 heeft dit dijkenstelsel de status van provinciaal
monument.
Z u i d d i j k 2 5 5 , 2 5 5 c
H a n e n p a d s l u i s 1713
De sluis ligt in de Hanenpadsloot, die uitloopt op de Voorzaan. Het padreglement
van het Hanenpad dateert van 1713, dat van het Sluispad van 1720. De sluis
werd gebouwd in 1714, toen de Barndegatsluis was dichtgeslibd en weggenomen.
Belangrijke restauraties in 1852 en 1948 werden door de gemeenten Oostzaan en
Zaandam gefinancierd.
status provinciaal monument
c U fietst de Zuiddijk helemaal uit. Aan het eind buigt de weg naar rechts en kunt u linksaf via een fietstunnel
onder de Dr. J.M. den Uylweg door. Met een lus komt u op de Den Uylweg en steekt u de Zaan over. Na de
brug de weg met verkeerslichten oversteken en linksaf slaan. U komt uit bij de Hempont. Voor de pont gaat u
links de Hemkade op. Intussen heeft u al de helft van een rondje Hembrugterrein gereden.
c Fietsers uit Amsterdam starten hier hun route.
H e m k a d e 1 8
H e m b r u g t e r r e i n
Het Hembrugterrein is een oud militair complex waar munitie werd vervaardigd,
explosief materiaal werd opgeslagen en wapentuig getest. Op het terrein zijn veel
rijksmonumenten en andere cultuurhistorisch waardevolle gebouwen te vinden.
Het gebied is 48 hectare groot. Het Hembrugterrein is bijzonder lommerrijk, zeker
voor een industrieterrein. De bomen zijn in het verleden geplant om bij eventuele
ontploffingen klappen op te kunnen vangen. Het complex is rond de eeuwwisseling
ontstaan en maakte onderdeel uit van de Stelling van Amsterdam. De stelling lag in
een cirkel met een straal van 10 tot 15 km rond de stad. Amsterdam zou daardoor
buiten het bereik van vijandelijke kanonnen blijven. Om binnen de stelling gelegerde
soldaten van wapens en munitie te voorzien, werden in het centrum van de stelling
twee munitiefabrieken gesticht, één in Muiden en één in Ouderkerk aan de Amstel.
Vanuit Delft werd de wapen- en munitiefabriek ‘Artillerie Inrichtingen’ verplaatst
naar het Hembrugterrein in Zaandam. Het meest prominente rijksmonument op
het terrein is het kantoor ‘Gebouw 41’, dat gebouwd is in 1895. De gevels van het
pand zijn opgetrokken uit rode bakstenen met diverse natuurstenen decoraties.
Dit gebouw is recent geheel gerenoveerd. Het terrein, dat niet vrij toegankelijk
is, telt nog diverse andere monumentale gebouwen, zoals magazijnen, het was-
en kleedlokaal, het wapendepot, de montagehal en de machinehal. Nieuwe
bestemmingen voor het Hembrugterrein zijn volop in discussie.
status elf rijksmonumenten
c U fietst met het Noorzeekanaal aan uw rechterhand en het Hembrugterrein links de Hemkade af. De
weg buigt naar links en gaat over in de Havenstraat. De woningen aan Havenstraat 146-150 zijn kort na de
overplaatsing van de munitie- en kruitfabriek uit Delft speciaal gebouwd voor werknemers van deze fabriek
en worden daarom ‘het Delftse rijtje’ genoemd. U fietst onder de Den Uylbrug door en passeert links een
klein woonwijkje: de Havenbuurt. Aan de overkant van het water ziet u het nieuwe Vissershop, een tuindorp
uit de jaren twintig van de vorige eeuw dat in 2005 volgens het oude stratenplan volledig vernieuwd is. De
vormgeving is op oude architectuur geïnspireerd.
Havenbuurt
De Havenbuurt werd in de jaren twintig van de 20ste eeuw gebouwd door verschillende woningbouwverenigingen
en de gemeente. De straatnamen herinneren aan de havensteden waar Zaankanters eens op voeren.
Ergens tussen 1000 en 1200 lag op deze plek het dorp oud-Saenden. Vanwege wateroverlast trokken bewoners
weg om zich opnieuw te vestigen rond de Dam. Bij graafwerkzaamheden in 1905 zijn op 2 meter diepte boomstammen
met skeletten gevonden: bouwstamkisten. Eén kist met restanten van een skelet is aanwezig in het
depot van het Zaans Museum.
c Vervolg uw route langs de Zaan. De weg buigt naar rechts. Hier zijn twee bijzondere monumenten te zien:
bakens om schepen de goede route te wijzen.
H o u t e n h a v e n k a d e , t e g e n o v e r n r . 4 4
I J z e r e n s c h e e p v a a r t g e l e i d e b a k e n 1886
In 1886 zijn in Zaandam een houten en een ijzeren baken opgericht die samen een
richtlijn vormden waarmee de vaargeul in de Voorzaan werd gemarkeerd. Hierdoor
konden schepen ’s nachts en bij slecht weer veilig de sluis invaren. Het ijzeren baken
is een lange mast, opgebouwd uit hoekprofielen en strippen die tot vakwerk zijn
geklonken. De lamp op de top is verwerkt in een metalen kast met een ronde plaat
ervoor waarin het jaartal 1886 is uitgezaagd. Voor deze plaat bevindt zich een metalen,
driehoekig rooster waarvan de punt naar beneden wijst.
status rijksmonument
S p i e k e r o o g , h a l v e r w e g e b r u g i n h e t w a t e r ( b i j e i l a n d )
H o u t e n s c h e e p v a a r t g e l e i d e b a k e n
1886
Het houten baken bestaat uit een hoge, verticale mast, gesteund door een voet van
verticale en horizontale balken. De mast wordt bekroond door een licht waarvoor
een metalen driehoekig rooster met de punt naar voren is aangebracht. Het ene
baken stond aan de Hogendijk, het andere op de zuidpunt van het Zaaneiland. Eind
jaren negentig werden de bakens, die inmiddels hun functie hadden verloren, vanwege
nieuwbouw verplaatst naar hun huidige standplaats.
status rijksmonument
35

36
c U fietst rechtdoor over de houten ophaalbrug. Dit water heet Kattegat.
H o u t h a v e n k a d e
H o u t e n o p h a a l b r u g ' K a t t e g a t '
Zaanse scheepsbouwers vestigden zich aanvankelijk ten noorden van de Dam aan
de Achterzaan. In het midden van de 17de eeuw waren daar zo’n 25 scheepswerven
gevestigd. Toen de schepen groter werden en het water achter de Dam steeds
ondieper werd, verplaatste de Zaanse scheepsbouw zich naar de Voorzaan, waar
ten zuiden van de Hogendijk de Nieuwe Haven werd gegraven (1650-1651). Ook
werden er in het Kattegat insteekhavens gegraven.
status gemeentelijk monument
c U fietst verder en gaat rechtsaf de Hogendijk op. De Hogendijk was als zeedijk één van de eerst bewoonde
straten aan de westkant van Zaandam. Er stonden woningen van welgestelde Zaandammers en er waren
scheepswerven gevestigd. Ook deze dijk heeft als onderdeel van de Noorder IJ- en Zeedijk een monumentale
status. Na 100 meter komt u bij een klein sluisje.
H o g e n d i j k t u s s e n n r s . 4 5 e n 4 7
G e d e n k s t e e n e n p e i l m e r k e n H o r n d e r s l u i s
Op de plaats van het gemaal ‘de Soeteboom’ lag vroeger een schutsluis, de
Horndersluis. De naam verwijst naar het woord horn, een in het water vooruitspringend
stuk land. De schutsluis werd tussen 1650 en 1675 aangelegd. In 1703
werd de houten sluis door een stenen exemplaar vervangen. De gedenkstenen in
de muur herinneren hieraan. Als u over het muurtje naar rechts buigt, kunt u ze
zien. In de 19de eeuw werd de sluis gesloopt. Op de fundamenten werd in 1873
gemaal ‘de Soeteboom’ gebouwd.
status provinciaal monument
c Direct links gaat een klein weggetje omlaag. Dit leidt u naar het Czaar Peterhuis aan het Krimp.
1926
K r i m p 2 3
H o u t e n C z a a r P e t e r h u i s j e 1632
M u s e u m h a l 1896-1897
E r f a f s c h e i d i n g b i j m u s e u m c o m p l e x
K r i m p 2 4
C o n c i ë r g e w o n i n g b i j m u s e u m c o m p l e x
1896-1897
1896-1897
Het museum is een gebouw in een gebouw: een houten huisje dat ombouwd is
door een stenen overkapping. Het houten huisje is gebouwd in 1632 en daarmee
één van de oudste houten huisjes in Nederland. Het heeft zijn bekendheid te
danken aan het feit dat tsaar Peter de Grote er in 1697 enkele dagen verbleef. De
Russische vorst was in dat jaar met een groot reisgezelschap naar West-Europa
vertrokken om daar diplomatieke contacten te leggen en zich van de modernste
scheepsbouwtechnieken op de hoogte te stellen. Hij bezocht daarom ook de
Zaanstreek – scheepsbouwgebied bij uitstek. De andere grote Oostzeemogendheid,
aartsvijand Zweden, was ter zee aanmerkelijk machtiger dan Rusland. De tsaar
dacht de Zweden te kunnen overwinnen als zijn land maar voldoende schepen,
vakkennis en vaardigheid zou bezitten, een opzet waar hij ook in zou slagen.
Het houten arbeidershuisje werd tot 1780 bewoond, na die tijd werd het pand een
bezienswaardigheid. Koning Willem I schonk het huisje in de 19de eeuw aan zijn
schoondochter Anna Paulowna Romanow ter gelegenheid van de geboorte van
zijn kleinzoon Alexander. Deze Russische grootvorstin liet het voorhuisje slopen en
het achterhuis waarin de tsaar had gelogeerd overkappen met een pannendak, dat
rustte op stijlen met open bogen. Na haar overlijden in 1865 werd prins Hendrik
Willem Frederik de nieuwe eigenaar, die het geheel liet overbouwen. In 1886 werd
het huisje door koning Willem III geschonken aan keizer Alexander III van Rusland,
die zorgde voor een stenen fundament. Dienst zoon tsaar Nicolaas II, de laatste
tsaar van Rusland, liet de huidige stenen ombouw neerzetten, de conciërgewoning
en de stenen omheining. In 1948 werd het huisje weer overgedragen aan de
Nederlandse staat. Voor de bouw van de stenen overkapping heeft een Russischorthodox
kerkje als voorbeeld gediend. Vrijwel de gehele voorgevel bestaat uit een
grote boog. De top wordt bekroond door een hardstenen Russische keizerskroon.
Ook op elke pilaar van het smeedijzeren hek staat zo’n kroon. Naast de hal staat
de conciërgewoning die in iets eenvoudiger stijl is opgetrokken. Om het brandgevaar
van buiten te beperken zijn langs de zijkanten van het terrein drie meter hoge
bakstenen muren gemetseld. Jaarlijks wordt het museum door duizenden mensen
bezocht, waaronder vele Russen. In 2005 schaarde de Russische president Poetin
zich onder hen.
status vier rijksmonumenten
c U gaat terug naar de Hogendijk. Links staat ‘het Blauwe Huis’.
H o g e n d i j k 7 8
‘ H e t B l a u w e H u i s ’
1724
Dit 18de eeuwse huis is van baksteen en aan de zijkant in een lichte kleur gepleisterd.
De naam van het huis verwijst naar een schilderij van Claude Monet, die dit
huis in 1871 in blauwe tinten op het doek vastlegde.
status rijksmonument
H o g e n d i j k 6 0 - 6 4
‘ H u i s d e r C a r d i n a l e n ’
1655
De familie Cardinaal was een belangrijke en omvangrijke doopsgezinde familie in
de 17de en 18de eeuw, betrokken bij onder meer scheepsbouw en houtkoperij.
Dit huis herinnert nog aan deze familie. Het is een bakstenen huis met een houten
voorschot met driehoekig fronton en zijpilasters. De deur heeft kussenpanelen en
een bovenlicht. In de gevel is een steen gemetseld met daarop een scheepswerf.
status rijksmonument
c Aan de rechterkant staan drie Zaanse huizen. Nr. 9 en 5 zijn monument. Het huis er tussenin op nr. 7 is
een replica. Het is een kopie van het woonhuis dat er ooit heeft gestaan, gebouwd naar een verbouwingstekening
uit 1882.
37

38
H o g e n d i j k 9
H o u t e n w o o n h u i s
begin 18de eeuw
Dit rijksmonument met klokgevel was oorspronkelijk een dubbel woonhuis.
Het pand is in 2000 gerestaureerd, waarbij het geheel is afgebroken en iets naar
achteren is teruggebracht. Op het open stuk ten zuiden van de woning is in
1998-1999 een archeologisch onderzoek geweest naar vijf scheepswerven uit de
periode 1580-1740. Een maquette van één van de werven is te zien in het Czaar
Peterhuisje. Het bleek dat de beroemde Zaanse werven gemaakt waren van hout
van gesloopte schepen en aangelegd waren op buitendijkse terpen, die bestonden
uit kleiplaggen en huisafval. Geen wonder dat de Zaanse scheepsbouwers goedkoop
konden werken.
status rijksmonument
H o g e n d i j k 5
G r o t e n d e e l s h o u t e n w o o n h u i s
1700
Dit huis valt op door de klokgevel in Lodewijk XIV stijl. Bij de reconstructie in
1999 is aan de hand van oude foto’s het fronton opnieuw gemaakt. Het oorspronkelijke
woonhuis was een dijkwoning met souterrain. Achter het pand bevonden
zich scheepswerven. De archeologische opgravingen in 1998 en 1999 strekten zich
uit onder en achter dit huis.
status rijksmonument
H o g e n d i j k 4 6
V o o r m a l i g e s m e d e r i j , n u c a f é B l a c k S m i t h
De voorkant van dit pand, ontworpen als woon-winkelpand, is interessant vanwege
de Jugendstilkenmerken die het heeft. Het achterste deel is van waarde als
bewaard gebleven achterhuis van een 17de eeuwse smederij. Het jaartal 1676 met
drie hamers ertussen op het kalf herinnert hier nog aan. In de 17de en 18de eeuw
waren in de Zaanstreek relatief veel smederijen aanwezig, veelal als toeleveringsbedrijf
voor andere bedrijfstakken zoals de scheepsbouw. Smederijen waren niet
overal welkom. In 1710 werd te Westzaandam bepaald dat ze zich alleen mochten
vestigen met toestemming van de schout. Aan het eind van de 18de eeuw waren
er 46 smederijen in bedrijf in de Zaanstreek.
architecten J. en D. Eilmann, Zaandam (winkel) status gemeentelijk monument
c U rijdt de Hogendijk uit en steekt over naar de Dam. Dit is een voetgangersgebied.
M i d d e n o p D a m
S t a n d b e e l d T s a a r P e t e r d e G r o t e
1676 (achterhuis), 1899 (winkel)
1909-1911
In 1911 schonk tsaar Nicolaas II, toen eigenaar van het Czaar Peterhuisje, een
standbeeld van Peter de Grote aan de gemeente ter herinnering aan het verblijf
van deze tsaar in Zaandam. Het twee meter hoge bronzen beeld stelt tsaar Peter
voor, die met een bijl een balk van een schip bewerkt. Op de sokkel staat in bronzen
letters ‘Czaar Peter I leert den scheepsbouw in Zaandam, 1697, geschenk van
keizer Nicolaas II aan de stad Zaandam, 1911’. De oostkant is voorzien van een
bronzen reliëf met het Russische rijkswapen en daaronder nogmaals hetzelfde
opschrift in het Russisch.
De schenking van het beeld maakte in Zaandam heel wat los. De socialisten verklaarden
niet tegen het beeld te zijn, maar wel tegen de schenker, een ‘tiran die
de arbeiders onderdrukte en duizenden joden liet vermoorden’. Eén van de twee
sociaal-democratische raadsleden in de raad riep de Zaanse arbeiders op niet te
zingen en te juichen bij het standbeeld ‘waarover gij een wolk van arbeidersbloed
ziet hangen’. Hij voegde daar de profetische woorden aan toe: ‘Nee, gij zult zingen
en juichen op de dag waarop het getergde Russische volk het juk afwerpt en in zijn
reuzenworsteling de pilaren waarop het czarisme gegrondvest is, zal neerrameien’.
Nog geen zes jaar later brak de Russische revolutie uit en werd Nicolaas II
vermoord.
beeldbouwer Leopold Bernstamm status rijksmonument
D a m 3 4
S t a d s v i l l a
1894
Deze villa is een van de woonhuizen geweest van de familie C. Keg-Lind, een nazaat
van Cornelis Keg, de oprichter van de firma C. Keg, groothandel in koloniale waren.
Het is nu in gebruik als kantoor. De buitenkant van het pand heeft kenmerken van
de Hollandse renaissancestijl.
architecten J. en D. Eilmann, Zaandam status potentieel gemeentelijk monument
D a m 2 8
W i n k e l , l a t e r c a f é , ‘ h e t W a p e n v a n F r i e s l a n d ’
1909
Ook dit pand is door het duo Eilmann ontworpen. Het was oorspronkelijk de
winkel van Keg, een handel in koloniale waren die ook peulvruchten naar
Nederlands Indië exporteerde. Net als de firma Verkade gaf ook Keg een plaatjesalbum
uit, met als onderwerp Nederlands Indië. Oorspronkelijk stond boven op het
gebouw een metersgroot, ijzeren bord met daarop de tekst ‘Firma Keg’. De twee
ijzeren krullen waartussen dit bord stond zijn nog aanwezig. Achter de winkel
werden pakhuizen en stallen gebouwd. De stallen waren bestemd voor de vele
paarden van de firma: elke wagen werd door zes paarden getrokken. In 1935 werd
het pand verbouwd tot woning. De laatste jaren wordt het gebruikt als eetcafé.
architecten J. en D. Eilmann, Zaandam status gemeentelijk monument
c U loopt rechtsaf naar de sluis. Aan de overkant heeft u nogmaals zicht op het elektriciteitskantoor, dat
eerder in de route is beschreven. Hier in het hart van Zaandam ligt een sluizencomplex met gedenkstenen,
omgeven door twee accijnshuisjes.
39

40
W e s t k a d e
2 n a t u u r s t e n e n b e k r o n i n g e n G r o t e S l u i s 1724
2 n a t u u r s t e n e n b e k r o n i n g e n W i l h e l m i n a s l u i s , 1780
a f k o m s t i g v a n d e v o o r m a l i g e D u i k e r s l u i s
Van de twee huidige sluizen heet de kleinste Grote Sluis. Deze dateert uit 1722.
De huidige grote sluis heet Wilhelminasluis en dateert uit 1903. De Hogedam was
vroeger de enige zuidelijke verbinding tussen de westelijke en oostelijke Zaanstreek.
Het is niet bekend wanneer de Dam precies werd aangelegd, maar hij bestond in
ieder geval al in 1314. Vanouds waren er twee sluisjes in de Dam. Het meest
westelijke sluisje wordt vermeld in een akte uit 1430. Door de eeuwen heen zijn
de sluizen enkele malen vervangen en vergroot – de schepen werden immers
steeds groter. In 1544 werd een stenen schutsluis gebouwd, die de Grote Sluis of
de Hondsbossche Sluis werd genoemd. Deze tweede naam kreeg het sluisje door
de bemoeienis van het Hoogheemraadschap bij de aanleg. Dit wilde zeker zijn
van geregelde aanvoer van materialen voor de zeewering en liet daartoe de sluis
bouwen. Alkmaar en Westzaan betaalden mee, met in ruil gratis doorgang voor
hun inwoners. Op de plaats van de Grote Sluis werd in 1722 een nieuwe sluis
gebouwd, die eveneens Grote of Hondsbossche Sluis ging heten. Dit is de sluis die
er nu nog ligt. Er staan twee accijnshuisjes naast die vroeger op een andere plek
stonden. Ondanks grotere sluizen en de aanleg van een overtoom in de 17de eeuw,
verplaatste de scheepsbouw zich in de 17de en 18de eeuw steeds meer van de
Achterzaan naar de Voorzaan. Na de opening van het Noordzeekanaal in 1876 werd
vanuit de Zaanstreek uitgebreid actie gevoerd om tot grotere sluizen te komen.
In 1903 werd de Wilhelminasluis geopend. De sluizen aan de oostkant, Kleine Sluis
en Duikersluis, en een flink deel van de bebouwing moesten wijken.
Bij de Grote Sluis staan twee natuurstenen bekroningen, die in 1724 door de
Alkmaarse beeldhouwer Jacob van Beek werden gemaakt. Zij stellen de wapens
van het Hoogheemraadschap van de Hondsbossche en Duinen tot Petten voor.
Twee andere bekroningen op de Dam, aan de noordzijde van de Wilhelminasluis,
zijn afkomstig van de Duikersluis. Ook deze zijn van natuursteen en bestaan uit de
wapens van het Hoogheemraadschap der Uitwaterende Sluizen in Kennemerland
en West-Friesland en de wapens van de dijkgraaf en heemraden, en een voorstelling
van Neptunus, gezeten op een dolfijn met een bazuinblazend knaapje met een
bundel korenhalmen.
beeldhouwer Jacob van Beek status twee rijksmonumenten
c Langs de kade waar de weg naar links buigt, ligt naast de sluis een voormalige vrijmetselaarsloge.
D a m 2
V o o r m a l i g v r i j m e t s e l a a r s l o g e A n n a P a u l o w n a
1858
Op 13 november 1817 stichtten Zaanse vrijmetselaars een eigen loge. Eerste plaats
van samenkomst was het logement ‘de 3 Zwanen’ op de Dam. De loge kreeg de
naam Anna Paulowna, naar die van de gemalin van kroonprins Willem.
In 1858 lieten de vrijmetselaars naast de Grote Sluis een groot, nieuw gebouw
neerzetten, dat als loge werd ingericht. Leden van de loge Anna Paulowna waren
vooral directeuren van grote Zaanse ondernemingen, zoals Zwaardemaker, Corver
van Wessem, Smidt van Gelder, Honig, Duyvis en Heijn. In 1883 verhuisde de loge
naar de Stationsstraat, die u aan het begin van deze route hebt gezien. Het rechthoekige
bakstenen gebouw aan de Dam is opgetrokken in neoclassicistische stijl.
In het gebouw is nu een restaurant en partycentrum gevestigd.
architect L.J. Immink status rijksmonument
c U kunt vanaf hier weer fietsend verder. Rij links de straat uit en sla rechtsaf de Damstraat in. U steekt over
naar de Westzijde. Rechts op nr. 22 staat een monumentale villa.
W e s t z i j d e 2 2
V o o r m a l i g w o o n h u i s C o r n e l i s K a m p h u i j s
1883
Dit pand is gebouwd in opdracht van Cornelis Kamphuijs, eigenaar van een
florerende rijstpellerij aan de overzijde van de Zaan. Het rode bakstenen gebouw is
opgetrokken in neorenaissance stijl met classicistische elementen en uitvoerig versierd
met witgeverfde banden, hoekblokken, bollen, obelisken en vensteromlijstingen.
Het huis straalt de allure uit van de nieuwe rijken die hun geld verdienden in de
opbloeiende industrie. Zij lieten hun rijkdom tot uitdrukking komen in hun zwaar
versierde villa’s, gebouwd in een mengvorm van allerlei stijlen die teruggrepen op
het verleden. Het pand is in 2002 gerestaureerd, waarbij een fraai plafond en
oorspronkelijke deuren te voorschijn kwamen. Bij de restauratie werd geen
schoorsteen gevonden. Dit doet vermoeden dat het huis vanaf het begin een
centrale verwarming had met gietijzeren radiatoren, wat in die tijd heel modern was.
Kamphuijs liet om het huis een exotische tuin aanleggen. Nu rest alleen een grote
kastanjeboom.
architecten J. en D. Eilmann, Zaandam status gemeentelijk monument
c U gaat even terug en aan de overkant de Vinkenstraat in.
V i n k e n s t r a a t 3 4
E v a n g e l i s c h e L u t h e r s e k e r k , i n c l u s i e f o r g e l k a s
1699-1700, 1737 (orgel)
Lutheranen in de Zaanstreek waren voor hun kerkdiensten aangewezen op de grote
en machtige lutherse gemeente in Amsterdam. In 1642 was hun aantal nog niet zo
groot, maar ze konden toch al een eigen houten kerk bouwen aan de Vinkenstraat.
Deze werd in 1699-1700 vervangen door een bakstenen kerkgebouw. Deze kerk,
gelegen aan een soort pleintje een eindje achter de rooilijn, werd ontworpen door
een Amsterdamse architect en gebouwd door de Amsterdamse geloofsgenoot
Mathijs van de Wulsten. De brede voorgevel heeft een hoog opgetrokken middenpartij,
waarbij een brede halsgevel een hoog rond boogvenster omvat. De halsgevel
wordt bekroond door een driehoekig fronton met een zwaan, het symbool van de
lutherse kerk.
architect Chr. Müller (orgelkas) status rijksmonument
c Aan het eind van de Vinkenstraat rijdt u even naar links (Rustenburg) en weer naar rechts (Ankersmidplein).
U steekt de Provincialeweg over naar het NS-station en bent weer terug bij het startpunt.
41

42
Musea
Politiemuseum
Westzijde 109
1506 GB Zaandam
Tel. 075 – 635 20 66
Openingstijden: eerste en derde zondag van de maand van 12.00 tot 16.00 uur.
Groepen ook op afspraak.
Molenmuseum
Museumlaan 18
1541 LP Koog aan de Zaan
Tel. 075 – 628 89 68
www.zaansemolen.nl
Openingstijden: dinsdag t/m vrijdag van 11.00 tot 17.00 uur,
in het weekend van 13.00 tot 17.00 uur.
Zaans Museum
Schansend 7
1509 AW Zaandam
Tel. 075 - 616 28 62
www.zaansmuseum.nl
Museum Czaar Peterhuis
Krimp 23
Tel. 075 - 616 03 90
www.zaansmuseum.nl / bezoekers / dependances
Openingstijden:
- van 1 april tot en met 31 oktober: dinsdag tot en met zondag van 13.00 tot 17.00 uur
- van 1 november tot en met 31 maart: in het weekend van 13.00 tot 17.00 uur
Uitgave
Afdeling Wonen, Monumenten en Bestemmingsplannen
Dienst Wijken
Gemeente Zaanstad
September 2006
Samenstelling en redactie
Willeke Koops
Medewerking
Monumentencommissie Zaanstad
Vereniging Zaans Erfgoed
Creatie
Het Pakhuis, Wormer
Foto’s
Omslag, detailopname Verkade en Huis met de Haan: Anton van Daal.
Overige foto’s: gemeente Zaanstad.
Geraadpleegde bronnen
De monumenten van geschiedenis en kunst van Waterland en omgeving, J.J.F.W. van Agt, 1953
Encyclopedie van de Zaanstreek, J.P. Woudt en K. Woudt e.a., 1991
Houten pakhuizen en schuren gebouwd in de Zaanstreek in de periode 1600-1940,
vereniging tot Behoud van Monumenten van Bedrijf en Techniek Zaanstreek, 1992
Molens in Noord-Holland, W. van der Markt en J.M. Valent,
onder redactie van B.W. Colenbrander e.a., 1981
Mooi Zaans, P. Roggeveen, uitgave Somass Bouwbedrijf, 2003
Zaanstreek architectuur en stedenbouw 1850-1940, P. Kleij, 2003
ISBN
90-806620-5-4
Omslag
Wapen van Oostzaandam, Zuiderkerkstraat 1-3
43

Zaandijk
Koog a/d Zaan
Zuideinde
Startpunt NS station
Zaandam
monumentenroute
Lengte: circa 22 km
Gortershoek
Julianabrug
Westzijde
Havenstraat
Startpunt Hempont
Zaandam
t’ Kalf
Oostzijde
Haaldersbroek
Zaandam
Zuiddijk
Hembrug
den Uylbrug