Ken raadsheer-kriiqsman. - Tresoar

FRIESCHE
VOLKSALMANAK
VOOR HET JAAK
1897.
•-.~''
LEEUWARDEN,
MEIJER & SCHAAFSMA.

Leeuwarden — Coöperatieve Handelsdrukkerij.

INHOUD.
Bladz.
Offinga-burg en ZEbbinga-state, te Hallum
(met eene afbeelding) , door D.
OANNEGIETEB
Hwa wol de Kat de bel oanbine ? door
1— 37
WALING DYKSTRA . 38— 47
Friesche Namen, door JOHAN WINKLEK.
De ontfriesching van het Friesche volk,
48 — 78
door S. BARTSTBA
En brilloft yn 'e Walden , door T. G.
79—84
VAN DER MlîULBN
Do Sultan en de Dreamútlizzers , door
85—108
W. P. DE VRIES
Drie akten van 1593, medegedeeld door
109 — 111
G. H. v. BORSSUM WAALKES . . .112—120
îfij en âld út de Skoallewrâld, door W.
'FABER 121 — 128
Liefde en Trouw, door J. GTLSTRA . . 129 — 137
Johannes Jelgerhuis Hz , door H. MOHR-
MANN 138—144
Simmerjoun , 145
ünwaer door Dr. J. B. SCHEPERS. 146
Jan en ik > 147
Een raadsheer-krijgsman, door JAN V.
WAGENINGEN THOE DEKAMA . . . .148 —164
Do Swanneblom 165
It Blomke door Dr. J. B. SCHEPERS 166
Alde-Skoat
167
Het verdronkene Wartena , door JOHAN
WINKLER 168 — 173
•Voorheen en thans, door v. W, TII. D. 174 —178

T,. S.
Weinig woorden slechts als voorbericht — en
toch voldoende ; volgens het Oud-Friesche spreekwoord
:
Lijtse Wirden, end dy f est,
Dy slute best.
Vriendelijk dank zeggen wij aan allen, die door
hunne bijdragen het Bestuur en de Uitgevers in
staat bebben gesteld, dit Jaarboekje weer op zijnen
tijd te doen verschijnen. Hartelijk dank, zoowel
aan hen , wier opstellen of gedichten wij het genoegen
hadden te kunnen plaatsen , als aan hen ,
wier stukken om de eene of andere reden niet
werden opgenomen. Immers die allen deden met
ons hun best, om weer eenen nieuwen jaargang
te kunnen voegen bij de lange rij van Friesche
Volksalmanakken, die de boekekast van zoo menigen
kundigen Fries , of liever nog liet boekerekje
in de woonkamer van zoo menig degelijk Friesch
huisgezin, tot sieraad strekt.
De bijdragen onzer medewerkers, ouden en
nieuwen . kwamen dit jaar, tot ons leedwezen , in
minder ruime mate tot onze beschikking, dan vorige
jaren in den regel het geval geweest is. Moge
het nieuwe jaar 1897 hierin verbetering brengen ,
ten bate van het eerstvolgende Jaarboekje, dat voor
1898. Wij houden ons ten dringendste aanbevolen,

nieuwe bijdragen voor dien volgenden jaargang,
in tijds te mogen ontvangen. Groote en kleine
bijdragen van allerlei aard, mits ze maar op
Friesland en op Friezen, op Friesche taal- , geschied-
en oudheidkunde betrekking hebben , gedichten
en kleine modedeelingen — dat alles is ons,
en is, met ons, allen belangstellenden Friezen, bijzonder
gewenscht, en hartelijk welkom. Allen
weigezinden land- en volksgenooten , allen bekwamen
Friezen, in het bijzonder ook allen medewerkers
van vroeger, wier bijdragen wij dit jaar
moesten missen , zij dit tot eene vriendelijke , tot
eene dringende aanmaning.
Nog eens :
Heil den Leze) 1 !
En ten slotte :
Fryslân lboppe î
Namens liet Bestuur ,
Haarlem, Een voor allen,
Slachtmaand 1896. JOHAN WINKLER.

ft
35t;
JANUARI.
Louwmaand.
1 .'Vrijdag 'Nieuwjaarsd.
2JZaterdag 1
3jZondag ;N.M. 's morg.
^Maandag 6 u. 23 min.
5 Dinsdag i
6 Woensd.
7jDonderd. '
SjVrjjdag j
1 Maandag N.M. 's avonds !
2 Dinsdag
9 Zaterdag
10 Zondag jE.K. 's avonds
11 Maandag 10 u. 6 min.
12 Dinsdag ;
13 Wcensd.
14 Donderd.
: 8 u. 33 min. |
'à. Woensd.
4 Donderd.
5 Vrijdag
6 Zaterdag 1
7 Zondag •
8 Maandag |
9 Dinsdag jE.K. 's avonds
10; Woensd. 8 u. 19 min.
11 Donderd. |
12^Vrijdag
13 Zaterdag'
HJZondag" '
15 Vrijdag-
16 Zaterdag
17jZondag
18 Maandag V.M. 's avonds
19 Dinsdag 8 u. 36 min.
20 Woensd.
21 Donderd.
22 Vrijdag
23 Zaterdag
24 Zondag
25! Maandag L.K. 's avonds
26 Dinsdag 8 u. 28 min.
27 Woensd.
28 Donderd.
29|Vrijdag
30;Zaterdag
oljZondag
ZON in Aquarius of den
Waterm., den 19den, op te
8 uur en onder te 4 uur.
FEBBUAEI.
Sprokkelniaaml.
lSjMaandag'
16 Dinsdag
17 Woensd. V M. 's morg.
18 Donderd. 10 u. 31 min.
19 Vrijdag
20 Zaterdag
21 Zondag !
22 Maandag
23
24
1 i
Dinsdag ]
Woenscl. ;L.K. 's mors.
25 Donderd. 4 u. 3 min."
26 Vrijdag j
27 Zaterdag ;
28 Zondag
ZON in Pisces of de Visschen,
den 18den, op te 7
uur en onder te 5 uur.
c

ti- f
MAAR T.
È
Lentemaand.
ZON in Aries of den Ram,
den 20st., op te 6 uur en
ond. 6 u. De Lente begint.
APRIL.
Grasmaand.
1 Maandag
2 Dinsdag
3 Woensd. 'N.M. 's nam.
4 Donderd. 12 uur 16 m.
5 'Vrijdag
6 Zaterdag
7 Zondag
SlMaandag
9
10 Dinsdag
Woensd.
11 Donderd. jE.K. 's nam S
12 Vrijdag uur 48 min.
13Zaterdag
14jZondag \
15|Maandag
16
17 Dinsdag
Woensd.
18 Donderd.
19|Vrijdag
V.M. 's av.
10 u. 21 min.
20!Zaterdag
21 Zondag
22lMaandag:
23 ! Dinsdag
24 Woensd.
25; Donderd. : 1 Donderd.
2 Vrijdag N.M. 's morg.
3 Zaterdag 4 uur 44 m.
4 Zondag
5 Maandag •
6 Dinsdag
7 Woensd. :
8 Donderd.
9| Vrijdag
10 Zaterdag E.K. 's morg.
11 Zondag 8 uur 46 min.
12 Maandag
13 Dinsdag
14 Woensd.
15 Donderd.
16iVrijdag
17 Zaterdag V.M. 's morg.
18 Zondag 6 u. 45 min.
19iMaandag
20; Dinsdag
21 Woensd.
22 Donderd.
23j Vrijdag L.K. 's avonds
24 Zaterdag 10 uur 8 m.
L.K. 's nam. 25 Zondag
26 Vrijdag [12 uur 19 min. 26 Maandag
27iZaterdag
27 Dinsdag
28'Zondag j
28 Woensd.
29 Maandag!
30 Dinsdag
SlWoensd.
29 Donderd.
30 Vrijdag
ZON in ïaurus of Stier,
den 19den, op te 5 uur
en onder te 7 uur.
-P
-ffi E

F
ti+ -
3
MEI.
Bloeimaaud.
J U N I.
Zomermaand.
1 Zaterdag N.M. 's av. 1 Dinsdag
2 Zondag 9 uur 6 min. 2 Woensd.
3 Maandag
3 Donderd.
4 Dinsdag
4 Vrijdag
5 Woensd.
5 Zaterdag
67 Donderd. \
6 Zondag
Vrijdag i
7! Maandag
8 Zaterdag
8|Dinsda,g E.K. 's morg. 7
9 Zondag E.K. 's avonds 9 Woensd. uur 22 min.
10 Maandag 9 u. 56 min. 10 Donderd.
11 Dinsdag
11 Vrijdag
12 Woensd.
12jZaterdag
13 Donderd.
18,'Zondag
14 Vrijdag
14JMaandag V.M. 's avonds
15 Zaterdag
lSiDinsdag 9 u. 21 min.
16 Zondag V.M. 's nam. 16|Woensd.
17 Maandag 2 uur 14 min. 17'Donderd.
18 Dinsdag
18|Vrijdag
19 Woensd.
19 Zaterdag
20 Donderd.
20 Zondag.
21 Vrijdag
21'Maandag L.K. 's avonds
22 Zaterdag
| 22'Dinsdag 11 uur 44 m.
28 Zondag L.K. 's morg. 9 23,'Woensd.
24 Maandag uur 54 min. 124Donderd.
25 Dinsdag
25 Vrijdag
26 Woensd.
26 Zaterdag:
27 Donderd.
27 Zondag
28 Vrijdag
28 Maandag
'29 Zaterdag
29,Dinsdag
30 Zondag-
30;Woensd. N.M. 's morg.
31 Maandag N.M. 's nam.
3 u. 15 min.
12 uur 45 in. ZON in Cancerofde Kreeft,
ZON in Gemini of' de den 21st., op te 3 ure 42 m.
Tweel., den 20sten, op te 4 en onder te 8 ure 18 min.
uur en onder te 8 uur. Langste dag. De Zom. beg.
"-ra
- •— - - d

CJ_d
rif -
1' Donderd.
2 Vrijdag
3 Zaterdag
4 Zondag
5' Maandag
6'Dinsdag
7 Woensd.
; 8 Donderd
1 9. Vrijdag
10 Zaterdag
11 Zondag
3 ü L I.
Hooiinaand.
ZON in Leo of don Leeuw,
den 23sten, op te 4 ure en
onder te 8 ure.
È - -
AUGUSTUS.
Oogstmaand.
—
l;Zondag
2 Maandag
3 Dinsdag
4 Woensd.
B.K. 's nam. 1
uur 52 min.
! 12'Maandag
j 13 Dinsdag j I
14 Woensd. jV.M. 's more.
löJDonderd.
16 Vrijdag
17 Zaterdag
: 18Zondag~
i 19'Maandag
:
20!Dinsdag
i 21
n Woensd.
5
6
5 uur 12 min.
L.K. 's nam. 3'
Donderd. uur 28 min.
23; Vrijdag
2-1Zaterdag
25 Zondag
! 26 Maandag-
1 27Dinsdag
| 28 Woensd.
! 29 Donderd. N.M. 's nam.
30 Vrijdag '4 uur 18 min.
ÖljZaterdag i
Donderd. B.K. 's av. 6
Vrijdag uur 44 min.
7. Zaterdag j
8'Zondag
9. Maandag
10, Dinsdag
11! Woensd.
12 Donderd. ! V.M. 's nam.
13; Vrijdag 2 uur 42 min.
14iZatordag
,15 Zondag
116 Maandag
17 Dinsdag i •
18 Woensd.
19 Donderd.
20 Vrijdag \ L.K. 's morg.
21 Zaterdag 8 uur 49 min.
22 Zondag
23 Maandag
24!Dinsdag
25 Woensd.
i26 DomierJ.
!
'27 Vrijdag
:28 Zaterdag- N.M. 'á morg.
29 Zondag 3 uur 49 min.
30 Maandag 1
31! Dinsdag i
Ef-H
i-fa
; • |
ZON in VirgoofdeMaagd. i
den 22sten, op te 5 uur
en onder te 7 uur.
à

P-P
3+— --
S E PT.EIBEB.
Herfstmaand.
OCTOBE K.
Wijimiaaiid.
• l|Woensd.
2'Donderd.
; 3 Vrijdag |E.K. 's av. 11
;
:
4:Zaterdag uur 23 min.
5 Zondag j
6 Maandag-j
i 7 Dinsdag '
8!Woensd. i
OX'onderd.
10: Vrijdag
| 11 Zaterdag V.M. 's morg.
[ 12 Zondag 2 uur 31 min.
13 Maandag
14 DinscW
| löiWoenscï.
16 Donderde
17|Vrijdag
18 Zaterdag
19 Zondag , L.K. 's morg.
20Maandag 3 uur 10 min.
2liDinsdag
22,Woensd. '
i 23 Dondert!.
i 24,Vrijdag
25 Zaterdag
26 Zondag" 'N.M.'s nam. 2
27 Maandag- : 1| Vrijdag
2;Zaterclag
3iZondag E.K. 's morg.
4;Maandag 5 uur 51 min.
5 Dinsdag
6, Woensd.
7 Donderd.
8 Vrijdag
! 9 Zaterdag
lOZondag
jlljMaandag
12 Dinsdag
13;Woensd.
14'Donderd.
151 Vrijdag
16'Zaterdag
17Zondag
18 Maandag
19 Dinsdag
20 Woensd.
•211 Donderd.
|22!Vrndag
23 Zaterdag
24JZondag
25
uur 6 mio.
28 Dinsdag
29 Woensd.
i 30 Donderd.'
ZON in Libra of de Weegschaal,
den 22sfc., op te 6
ure en onder te 6 ure.
De Herfst begint.
! !
V.M. 's nam. 5 j
uur 2 min. !
L.K. 's av. 11 i
uur 28 min. !
Maandap N.M. 's av. 11
26'üinsdag uur 48 min.
27:Woensd.
|
!
i
|
28 Donderd.
29 Vrijdag
:30Zaterdag
31 Zondag
i
i
1
1
Zü!N in den Schorpioen,
den 23st-, op te 7 ure en
onder te 5 ure.
-Ü
p-fcs

«CTjl-
NOTEÏBER.
Slachtmaand.
_.. ft£
| j
j I) E C E M B E E.
Wintermaand.
1 Maandag E.K. 's nam. 2
2 Dinsdag uur 57 min.
3 Woensd.
4 Donderd.
5 j Vrijdag !
6 Zaterdag
7iZondag
8,'Maandag
9 Dinsdag V.M. 's morg.
10 Woensd. 10 uur 10 min.
lljDonderd.
12|Vrijdag
lojZaterdag
14'Zondag
15 Maandag
16 Dinsdag
17 Woensd. L.K. 's nam. 2
18 Donderd. uur 22 min.
19 Vrijdag
20|Zaterdag
21 Zondag
22 Maandag
23 Dinsdag
24iWoensd.
25 Donderd.
26 Vrijdag
J 27: Zaterdag
28,Zondag
29 • Maandag ! 1| Woensd. E.K. 's morg.
2lDonderd. 3 uur 34 min.
' Q Vrijdag
Zaterdag
Zondaar
i '^
| 6'Maandag'
7 Dinsdag
8
JN.M. 's taorg.
30 Dinsdag 9 uur ö9 min.
1 Woensd.
9'Donderd. V.M. 's morg.
10 Vrijdag 5 uur 14 min.
11 Zaterdag
12 Zondag
13 Maandag
14 Dinsdag
15 Woensd.
16 Donderd.
;
17 Vrijdag L.K. 's morg.
18 Zaterdag 4 uur 41 min.
19 Zondag
20 Maandag
21'Dinsdag
22|Woensd.
23 Donderd. N.M. 's av. 8
24 Vrijdag uur 15 min.
25 Zaterdag
26i Zondag
27 Maandag
28 Dintdag
'29'Woensd.
130 Donderd. E.K. 's av. 7
31 Vrijdag uur 46 min.
ZON in Sagittarius of den ZON in den Steenbok,
Schutter, den 22st., op te den 21st., op te 8 u. 18m. en
8 uur en onder te 4 uur. onder te 3 u. 42 m.
Kortste dag. De Wint. beg,
E

Provinciale Bibliotheek van Friesland.
Commissarissen: J. VAK LOON JZ. en
Ml 1 . A. Bl.OEMBEEGEN Ez.
Bibliothecaris : Mr. J. L. BEKNS. Amaimeiisis : H. EILEIÎS.
De Bibliotheek is, uitgezonderd op Zon- en feestdagen
en 2 à 3 weken in Augustus, geopend Maandags
en Woensdags van 10—3 en Vrijdags van 0—3
uur.
De Catalogus, die uit 5 deelen bestaat met een
Alphab. Register daarop, zoomede de Vervolgen der
Catalogus, liggen ter inzage aan de Bibliotheek en
zijn in den Boekhandel van W. Eekhoff en Zoon to
Leeuwarden te bekomen.
Boeken enz. worden naar de bepalingen van het
reglement door den Bibliothecaris in gebruik gegeven.
Archief van Friesland.
Archivaris: Mr. J. L. BEISNS. Amanuensis: H. EILEKS.
Het Archief, voorloopig nog geplaatst in een afzonderlijk
gebouw aan de Tweebaksmarkt. liet tweede
ten zuiden van het G-ouvernemcntsliuis, is, uitgezonderd
Zon- en feestdagen en elke Woensdag, alle
dagen van do week geopend, van 's voorm. 10—12 en
van 1—4 uur.
Inlichtingen nopens het gebruik worden door tien
Archivaris gegeven.
Bnma-Bibliotheek.
Commissarissen: J. VAN LOON JZ. , Mr. A. BLOEM-
BERGEN Ez. Mr. C. B. MENAI/DA , Secret.-Ontv.
Bibliothecaris : Mr. J. L. BERNS. Amanuensis: H. EILERS.
Deze Bibliotheek bevat, behalve vele oude, de
nieuwste werken betrekkelijk de Grieksche en Romeinsche
letterkunde, en is geplaatst in de zaal van
de Prov. Bibliotheek en op de dagen en uren als
deze geopend.
De gedrukte Catalogi en het reglement liggen aldaar
ter inzage.
Boeken worden, op aanvraag bij den Bibliothecaris,

Archief en Bibliotheek van Leeuwarden,
Archivaris : Mr. J. L. VAN SLOTERDIJCK JR. .
zijn geopend alle werkdagen van 10—1 uur.
Friesch Genootschap van Geschied-,
Oudheid- en Taalkunde.
568 gewone, 63 buitengewone, 2 eereleden en 18 donatrices.
Jaarl. contributie : leden † 5 , donatrices f 3.
Mr. W. B. S. BOELES, Voorz. Jlir. Mr. F. J. J. YAX
EYSIXGA, Bestuurder. Dr. W. F. H. COENEX, Secret-ar.
H. BEUCKER ANDEKÆ, Penningmeester. Mr. W. A. VAN
SLOTERDIJCK, Mr. A. J. AXDREÆ, Dr. J. A. EALTEKS.
Conserv. v/h Munt- en Penningkab. : Jlir. Mr. W. 0.
G-. VAN' EYSINGA, Bibl. en Conserv. : Dr. T. J. DE BOEI:.
Het Friesch Museum, tegenover de Kanselarij, is
geopend Zondags van 12—4, Vrijdags van 9—4, de
overige dagen van 10—4 uur. Toegang vrij voor de
leden en correspondenten, met eene dame. Entree
voor niet-ledon 25 et.; voor de porcelein-verzameling
25 et. extra.
De Bibliotheek is voor de leden geopend Zaterdags
van 10—2 uur. Aanvraag om boeken bij den Bibliothecaris.
Selskip foi" Fryske tael- en skriftenkeimisse.
,T. vAx LOON ,TZ. , Eare-foarsitter, WALING DTKSTRA .
Eoarsitter. P. A. WILHELMY, Bysitter. S. v. D. BIÏKC;,
Ie Skriuwer. J. HORNSTKA , "2e Skriuwer. A. J. SME-
DING, Skathâlder. O. SYTSTRA, Samler.
354 gewoane, 8 bûtengewoane en 5 earcleden.
Jierl. ynlage ƒ 2.50.
Het Selskip heeft de volgende Kriten of onderafdeelingeu :
Ljouwert. Foars. P. A. WILHELJIY. Ie Skr. O. SYTSTHA.
2e Skr. Æ. BKOEKESS. Suits. H. FEXNEMA, Foars. J. L.
CHAILTÆT, Ie Skr. S. v. D. BUKG, Skathr. Grou. Foars. B.
GOETEE, Skr. J. NIEUWENHUIS, Skathr. P. VAN DEE GOOT.
Joure. Eare-foars. M. P. TBOELSTEA, te Roosendaal. Foai'S.
J. VELDMAN EZ. E. G. DE BOEE, J. \V. CATH, Mei-bitsjurders.
Skr.-Skatli. L. G. LOOIJEXCTA. AMeboarn. T. HOEXEVELD ,
Foarsitter. A. K. HOEKSTRA, Skriuwer.

Verjaardagen van het Koninklijk Huis.
8 April. Wilhelmina Maria Sophia Louisa, Groot-
Hertogin van Saksen-Weimar-Eisenach,
Tante der Koningin, geb. 1824.
5 Juli. Wilhelmina Frederika Anna Klisibetli
Maria, Prinses Zu Wied, Dochter van
wijlen Z. K. H. Prins Frederik, geb. 1841.
2 Augustus. Adelaide Emma Wilhelmina Theresia,
Koningin-Wed., Regentes, geb. 1858.
31 Augustus. Wilhelmina Helena Paulina Maria, H. M.
de Koningin, geb. 1880.
Christelijke Feestdagen.
Goode Vrijdag, 16 April.
Paaschen, 18 en 19 April.
Hemelvaartsdag, 27 Mei.
Pinksteren, 6 en 7 Juni.
Kerstdagen, 25 en 26 December.

MENGELWERK.

Offinga-burg en Æbbinga-State
te ÎÎÄI/I^XJM:.
(Met eene afbeelding).
Onder de vele kasteelen, sloten of adellijke
huizen, die eertijds in Friesland stonden, behoorde
Offinga-burg tot die weinigen, welke
den naam van burg droegen.
Onder deze benaming, lees ik, *) „heette in
„de middeleeuwen het kasteel of slot, door den
„Ridder of Landsheer bewoond. In Braband
„en de Nederlanden voerden deze kasteelen,
„doorgaans den naam van de naastbijgelegen
„en dikwijls onderhoorige steden, dorpen en
„kloosters. Zoodanige burgen waren veelal
„versterkt, of konden ten minste zeer spoedig
„in staat van verdediging gesteld worden en
„waren ingeval van veete de wijkplaats der
„bewoners van het platte land, die met vrou-
') Algm. Noodwendig Woordenbk. der Zamenleving , op
het woord Burg.
Behalve Offinga-burg had men in Friesland nog : Sterkenburg
, bij Sijbranda-buren; Cammingha-burg , ten N.O. van
Leeuwarden; Koorda-burg, ten O.Z.O. van Franeker; Sterken-burg,
ten O.N.O. van Blija; Holdinga-burg , ten N.O.
van Anjum ; Tania-burg, bij Bilgaard en Touten-burg, bij
Rijperkerk.
1

„wen en kinderen, vee en tilbare have naar
„het slot trokken, hetwelk zij den Heer hielpen
„verdedigen, of ook wel, omgekeerd , een na-
„burig kasteel veroveren." Heeft liet woord
burg deze beteekenis, dan mogen wij ook
gerust vooronderstellen, dat Offinga-burg eene
niet onaanzienlijke uitgestrektheid heeft gehad.
Het is trouwens zeer waarschijnlijk, dat het
tegenwoordig dorp Hallum geheel aan dat
kasteel onderhoorig is geweest. In het laatst
van zijn bestaan besloeg Offinga-burg nug eene
oppervlakte van. ongeveer dertig bunders.
Dit statig kasteel, uit het water opgebouwd,
verrees ten noord-westen van de kerk, in het
midden van lommerrijk geboomte. Aan de
noordwestzijde van het gebouw stond de poort,
versierd met een adellijk wapen boven den
ingang. Door deze poort kwam men op een
plein, van waar eene vaste brug toegang tot
het kasteel verleende.
Volgens de overlevering telde het gebouw
drie en veertig kamers.
Wie de stichter van Offinga-burg is geweest
en wie daarvan de eerste bewoners waren, is
mij ten eenenmale onbekend. Op den naam
afgaande, komt men lichtelijk tot de gevolgtrekking,
dat het geslacht van Offinga hier
haren zetel moet hebben gehad. ,
Van dit geslacht wordt reeds melding gemaakt
op het jaar 1045, toen vele edelen,

waaronder ook een van Offinga-huizen naar
Braband en Duitschland reisden, „niet alleene
„om siclî in studeeringhe ende oefeninghe der
„goeder Consten ende Letteren, maer besonder
„die saeken van oorloge te beneerstiglien, als
„conende door beijde in toecomende tijden
«grote diensten haren vaderlandt doen." *) In
datzelfde jaar kwam DOUWE VAN OFFINGA-HUIZEN
met andere Friesche edelen uit Duitschland
terug, alwaar zij Keizer HENDRIK III geholpen
hadden in een oorlog tegen de Hongaren en
de Bohemers; „welcke alle sich also gequeten
„hebben, dat haer daerover grote eere ende
„brieven van vrij gelegde aen alle Princen ende
„Heeren gegunt ende gheschreven zijn." 2 )
In 1224 leefde een JXJOKA HANS VAK'OFFINGA-
HUIZEN , van wien ik in den vorigen jaargang van
dezen almanak heb gesproken. 3 ) Hij nam
deel aan den Kruistocht naar liet Heilige Land
van 1224 tot 1227.
Reeds in het volgend jaar trok hij weder
met andere Friezen derwaarts, om Keizer FBE-
DEEIK II te helpen bij de bemachtiging van
Jeruzalem. Onderweg echter werd hij ziek en
*) WINS. bl. 123. — OOK. VAN SCHAKL , bl. 85, zegt dat
dit is geschied in hot jaar 1019 en noemt een' Joannis
Offinga-hnizen.
2 ) Wixs. bl. 124. — OCK. VAN SCHAEL, bl. 85, heeft
A°. 1042.
3 ) Bl. 93.

stierf te Brindisi, alwaar zijn lijk werd begraven.
In een zoenbrief tusschen FREDERIK VAN BLAN-
KENHEIM , bisschop van Utrecht en de t Hezen,
(dd. ST. ÏHOMAsdag 1413) wordt onder de gemachtigden
wegens Oostergo en Westergo ook
genoemd DOECKE OFFINGA. *).
Van LIEUWE OFFINGA, die in 1438 onder de
voorname Vetkoopers voorkomt, sprak ik in
den jaargang 1893 van dezen almanak. 2 )
IJDS OFFEMA (OFFINGA ?) te Hallum wordt genoemd
op het jaar 1511. 3 )
TEIJN OFFENHUIZEN of OFFINGA-HUIJZEN , dochter
van HANS DOUWES en SAEPCK POPCKEMA , huwde
met DOUWE GOFFES ÆBBINGA. Zij stierf in 1530,
haar man in 1547. 4 )
Ofschoon sommige der hiergenoemde Offinga's
zeer waarschijnlijk op Offinga-burg hebben gewoond
, zal ik hierbij niet langer stilstaan,
doch mij liever bepalen tot de Æbbinga''s, die
hier later hun verblijf hebben gehad.
GOSSE VAN ÆBBINGA , gehuwd met TRIJN ROOKDA,
wordt vermeld „tot Hijiitn en Hallum'". Hoogstwaarschijnlijk
woonde hij te Hyum, op Æbbinga-
State, bezuiden dat dorp, „daer die van Aeb-
') WoEP v. THAEOE, bl. 22.
2 ) Bl. 73.
s ) Beg. v. d. Aanbreng, dl. I, bl. 128.
*) Stamboek v. d. Fries. Adel.

inga sin afgekoemen". *) Zijn zoon FECKE- of
FEIJCKE VAN ÆBBINGA woonde te Hijum en wordt
genoemd hoveling te Hijum en Hallum. Hij
werd door aankoop eigenaar van Offinga-burg. 2 )
Van wien hij deze bezitting heeft gekocht, is
mij nergens gebleken.
Volgens het Stamboek van den Frieschen
Adel, was hij gehuwd met AEL SASCKERSD. JEL-
MEEA. Deze opgave komt niet overeen met
die van Jhr. Mr. H. BAERDT VAN SMINIA, in de
Vrije Fries, dl. I, bl. 345 en v., alsmede in
zijne Nieuwe Naamlijst van Grietmannen, bl.
11, waar die schrijver hem eene AIJL VAN
CAMMINGHA , dochter van GERBOLD VAN CAMMINGHA
en WICK VAN HERMANA tot vrouw geeft, en zegt,
dat FECKE in de 15 de eeuw grietman was van
het Noorder Trimdeel van Leeuwarderadeel.
FECKE- of FEIJCKE VAN ÆBBINGA had vier kinderen
, namelijk SCHELTE , BINNEKT , GOSSE en
TAECKE of TEEKE.
SCHELTE, die in 1494 nog leefde, huwde met
HILCK of HijLCK VAN DONIA , weduwe van BOTTE
VAN LUINIA ; van Hallum en dochter van ÜOMKE
JELMEIU , — die den naam DONIA had aangenomen,
omdat hij eigenaar was van Donia-
7 ) Deze en volgende bijzonderheden zijn meerendeels
overgenomen uit een opstel van Jhr. Mr. H. BAEBDT VAN
SMINIA, in de Vrije Fries, dl. I, bl. 845 en v.
Van Æbbinga-State te Hijum heeft men in 1867 de fon-
damenten opgegraven, ter diepte van ruim 10 voet.
8 ) Stamboek v. d. Fr. Adel,

6
State -te Hallum, — en van KATEINA VAN ADE-
LEN. SCHELTE (ook wel SCHELTE VAN DONIA genoemd,
omdat hij door zijne vrouw eigenaar
van Donia-State werd,) is te Kampen in ballingschap
gestorven, waarschijnlijk in het jaar
1500, toen „veel heerschappen, Borgers en
ook zommige treffelijke huislieden" zich aldaar,
te Zwolle en te Groningen bevonden, omdat
zij nog niet „met de Hertog van Sassen waren
„verzoend". J ) Zijne vrouw is overleden „octavo
visitationis MAEIAE anno 1.494".
BINNEET VAN ÆBBINGA voornoemd, trouwde
GEEL VAN BOELEMA en daarna His DOECKESD.
RINIA , weduwe PIETER SIJBEANTS AUCKAMA , gezegd
PINCKEET, overleden in 1487. Hij onderteekende
mede den „Reversael-Brieve van den
, Heerschappen, den Fursten van Sassen ghe-
„gheven", dd. 9 Juli 1504, 2 ) woonde eerst
te Stiens, later te Hallum en wordt op de
lijst der edellieden van den 5 f len Januari 1505,
onder die van Leeuwarderadeel opgegeven. 3 )
GOSSE VAN ÆBBINGA , broeder van BINNEET , is
getrouwd geweest. Van hem en zijnen broeder
*) OOK. v. SCHAEL, bl. 362. — WINS. bl. 376.
— Ik vermoed dat SCHELTE omstreeks het jaar 1500 is
overleden, daar hij op de lijst der edellieden in Friesland,
den 5den Januari 1505 , op last van den Hertog van Saksen
daargesteld , niet voorkomt, maar wel zijne kinderen
in Leeuwarderadeel. — Zie WINS. bl. 402,
s ) WINS. bl. 392.
3 ) WINS. bl. 402.

TEEKE is mij niets bijzonders bekend; alleen
zou het mogelijk kunnen zijn, dat deze TEEKE
dezelfde is als TACO YAN ÆBBINGA , 25ste abt
van het klooster Mariëngaard en overleden aan
de pest den 28sten Juli 1512.
Voorts vind ik te Hallum nog vermeld:
RUURD- en SIWERDT of SJOERD ÆBBINGA , op liet
jaar 1511; LIEUWE ÆBBINGA, op de jaren 1526,
1545 en 1574; AEDSEBT of EDZAERT ÆBBINGA,
op de jaren ]526 en 1545 en de weduwe
SAECKE ÆBBINGA, op het jaar 1545.
Als bewoners van Offinga-burg worden later
genoemd RIXT VAN ÆBBINGA en haar man PIE-
TER VAN ÂIJLVA. Zij was eene dochter van
bovengenoemden SCHELTE en hij een zoon van
PIETER VAN AIJLYA en RIEMCK VAN ÆBBINGA.
Deze echtelieden liggen in de kerk te Hallum
begraven, onder een grooten blauwen steen,
waarop het volgend randschrift in sierlijke
Gothische letters is gebeiteld:
& * •
„Int jaer ons Here MD en XXXIX op
„Sinte WILLEBRORDUS daech sterf de eer-
„bare Heerschap PIETER VA AILVA hier be-
,graven. Anno XV en XLIII de XXI
„daech April sterf RIXT AEBINGHE sij wijf."
en in het midden, door lofwerk omgeven:
„Quis. precor. est, cui. no praecidant

„stamina percae. quem. no. corripiat.
„Mortis, avara. nianus." x )
Zij zouden kinderloos zijn gestorven, doch.
hebben vermoedelijk een zoon nagelaten, evenals
zijn vader. en grootvader PIETER genaamd,
die op Aijlva-State te Witmarsum woonde en
gestreden heeft bij Heiligerlee, tengevolge
waarvan hij door ÂLVA werd gebannen den
20sten Mei 1569, welk vonnis den 24sten December
daarna werd afgelezen. 2 )
Na het overlijden van RIXT VAN ÆBBINGA
woonde hier haar broeder RUURD , (die gehuwd
is geweest met IJDT HETTESD. VAN DEKEMA, van
Weidum. Hij woonde eerst op Donia-State te
Hallum, doch betrok later, om nader bij de
kerk te zijn, Offinga-burg, aan welk huis hij
eene kamer met het voorhuis en den toren
bouwde. In 1533 hadden RUUKD en zijne
vrouw een geschil met den Hallumer pastoor
JOHANNES, over het bezit van Iiooghuislra-zathe
te Hallum.
RUUED VAN ÆBBINGA testeerde den 29sten September
1557 en begeerde onder anderen bijgezet
te worden in „mijn sepulture toe Hallum
„in der kercken", bij wijlen zijne huisvrouw
'') dat is : „Wien snijden , vraag ik U, de schikgodinnen
„den levensdraad niet af ? Wien grijpt de gierige hand des
„doods niet aan ?"
"-) De Trije Fries , dj. 17 ," bijlagen , bl. 56.

9
IJDT VAN DEKEMA. Bij dat testament vermaakte
hij onder anderen Offinga-state (sic) te Hallum,
met de daarin aanwezige roerende goederen
enz. aan zijnen zoon HETTE.
De grafsteen, waaronder het stoffelijk overschot
dezer echtelieden rust, heeft tot randschrift
:
„In 't jaer ons Here MV° en LIX de
„XVII dach Maii sterf de Eerentplieste
„Heerschip RIOURD VAN ÆBINGHB ende IJDT
„VAN DEKEMA sijn wijf in 't jaer ons Here
„MVc en LI de XVI Novembris."
en verder in liet midden:
„Hominis caro sicut foenum veterascit
„et sicut folia fructificans in arbore viridi
„eneratur et alia decidunt sic generatio
„Sangumis alia finitur alia nascitur.
„Eccl. IV vs. 1—4." i)
RUURD en IJDT hadden twee kinderen, name-
x ) De aangehaalde text zal moeten zijn: Eoclosiasticus ,
(het boek van JEZUS SIEACH,) oap. XIV, vs. 18 en 19, luidende
, volgens de Staten-overzetting: „Alle vleesch ver-
„oudt gelijok een Ideet; want het verbont van de eeuwe
„aen is dit: Ghij sult den doot sterven gelijck een groeiende
bladt op eenen dichten boom; eenige werpt hij af
„ende andere doet hij uijtsprnijten; alsoo is 't met het ge-
„slachte des vleesches ende des bloets : het een sterft en
„het ander wort geboren."

10
lijk ANNA, die in 1559 ongehuwd is overleden,
en HETTE.
Deze HETTE volgde zijnen vader in den eigendom
van Offinga-burg op. Hij liet bij „het
„huis te Hallum de blauwe keuken en nog
„eene andere keuken" bouwen.
Hij huwde in 1556, nà den 26 s *en April van
dat jaar huwelijksvoorwaarden te hebben gemaakt,
met SJOUCK, dochter van FRANS VAN
CAMMINGHA en JOUCK WALTA VAN JONGEMA, van
Bozum en was in 1572. gedeputeerde staat van
Friesland. x )
Van hem wordt gezegd, dat hij een ijverig
Koomschgezinde was; 2 ) ook, dat hij onder de
voorstanders eter Hervorming scheen te behooren.
3 ) Hoe dit zij, toen er in 1566 te
Leeuwarden een plakkaat verscheen van Koning
PHILIPS, „waarin uitdrukkelijk geboden werd,
„dat alle oefening van de Hervormde godsdienst
„moest ophouden" 4 ) en het bestuur der stad
Leeuwarden, alvorens daarop een besluit te
nemen, zich van de gevoelens der burgerij
wilde verzekeren, haar tot eene bijeenkomst
op den Uden December van dat jaar in de
öldehoofster kerk uitnoodigde en de meeste
') WINS. bl. 568.
ä ) Nieuwe Naamlijst der Grietmannen, bl. 177.
3 ) Fr. Volksalmk. 1851, bl. 162.
4 ) DIEST LOKGION , Gesch. v. d. Kerkherv. in Friesl.,
bl. 62.

11
aanwezigen met het gevoelen van DOOIJTZE
WIJNGIE , secretaris der stad, instemden, om
het plakkaat ter zijde te leggen, toen werd
dit voorstel bestreden door HETTB VAN ÆBBING-A,
(destijds wonende en lid van het schuttersgilde
te Leeuwarden,) op grond, dat deze handelwijze
strijdig zou zijn met de verschuldigde
gehoorzaamheid aan den Koning. *) HETTE
kreeg hierdoor hooge woorden met den bekenden
Leeuwarder GABBO SELSMA, die hem toeduwde
, dat hij bij deze vergadering niet behoorde
en dus maar naar Hallum moest terugkeeren
, om zich met zijne eigene zaken "bezig
te houden, want dat men hem hier, waar
verdedigers der vrijheid noodig waren, best
konde missen. Met zijne geloofsgenooten overstemd
moest HETTE de kerk verlaten. — In de
Leeuwarder aanteekeningen 2 ) vindt men dit
feit volgenderwij ze medegedeeld: „Ende onder
„al is daer geweest een Edelman bij naem
„HETTE VAN AEBINGHA, dije welcke groote woor-
„den hadden tegens den raet ende bisonlingen
„tegen jonghe GABBE,, soedat den voorsz. HETTE
„toegesecht worde van den raet ende van
„jonglie GABBE, wat hij daer teglien hadde,
„hij soude trekken nae Hallum, daer hij thuijs
„hoorde, ende soudet aldaer bewaren; hij was
1 ) DIEST LOBCSION , Gesch. v. d. Kerkherv. in Friesl.,
bl. 65, alwaar hij HECTOK wordt genoemd. —WINS. bl. 546.
a ) In de Vrije Fries, dl. IX, bl. 397.

12
„daer nijet geroepen; hoewel HETTE voorsz, een
„schutter mede was."
In Januari van het volgend jaar teekende
hij met anderen een vertoog aan AREHBERG ,
strekkende om hunne trouw aan den Koning
en hunne gehechtheid aan den ouden godsdienst
te bevestigen. Zijn naam prijkt boven aan de
lijst der onderteekenaren, voorwaar! wèl een
bewijs, dat hij zeer Spaansc/igezind was. ')
Hij behoorde tot de elf edelen, die weigerden
om den lsten Mei 1568 „te compareeren
„in den Cancelerie bij den Blockhuijse binnen
s Letterden," ten einde aan den waarnemenden
Stadhouder den eed te doen, dat zij, als 't
zoover mocht komen; Frieslands hoofdstad
„solden helpen te defendeeren met lij ff ende
„goed" tegen 's Konings vijanden, „naemlicken
„die Goesen," (Geuzen,) met schriftelijke kennisgeving,
dat het afnemen van een nieuwen
eed volstrekt niet noodig was, daar zij zich
zouden houden aan den eed, dien hunne „voer-
„vaders" indertijd aan den Keizer en daarna
aan den Koning laadden afgelegd. 2 ) Tot
belooning voor de hulp die hij aan de Spaansche
partij bewees, werd hij den 23 sten December
1572 door den Koning aangesteld tot
grietman van Menaldumadeel, doch zoo het
schijnt tegen den zin der ingezetenen, althans
'J De Vrije Fries, dl.'IX, bl. 407.
a ) De Trije Fries, dl. STILT, bl. 459.

13
er bestaat een geschrift van hem, gedagteekend
den 12

14
„een sekere stucke lants omtrent acht oft
„neghen eijnsen groot, daer nu ter tijt op
„staen sea huijsen, geldende sijaers tsamen te
„huijr ofte in pachte vijff golden guldens en
„dartien stuuers, streckende tselue stucke lants
„metten oestereijnde aen HETTES voors. lan-
„den en voorts lopende vuijt den oesten in
„het westen langes an zijn landen , singel en
„grafft, en int suijden aen den.huijssteden die
„hij in den bueren heeft liggende, alles in den
„Dorpe Hallum voors."
HETTB had een proces over de heerlijkheid
Ameland, welke, naar hij meende, hem toekwam
, omdat zijn vader een zoon was van
de oudste dochter van ROMKE JELMEEA VAN
DONIA, heer van Ameland. Toen zijn grootvader
SCHELTE te Kampen in ballingschap stierf,
was diens echtgenoote reeds overleden en waren
zijne kinderen RUURD en RIXT nog klein. Vóór
zijn overlijden gaf hij daarom de bewijsstukken
ter bewaring in een klooster te Kampen, met
last die niet over te geven eer zijne kinderen
meerderjarig waren geworden.
Na liet overlijden van SCHELTE gingen zijne
kinderen naar Friesland terug en werd HAIJO
VAN CAMMINGHA, oom van moederszijde, liun
voogd. Toen HAIJO bespeurde, dat zij de papieren
niet hadden medegebracht, zond hij zijne
pupillen terstond wederom naar Kampen, om
die te halen. De geestelijken, denkende wèl

15
te handelen, zoo zij de documenten den kinderen
(ofschoon nog minderjarig,) in persoon
overgaven, deden dit en RUURD en diens zuster
overhandigden dezelve aan hunnen voogd.
RUURD , een zeer vreedzaam man, bemoeide er
zich verder niet mede, maar liet de zaak varen;
doch zijn zoon HEÏTE , groot geworden en verstand
van zaken krijgende, wilde hierin zóó
niet berusten en sprak PIETER TAN CAMMINGHA ,
zoon van zijnen voogd, in rechten aan. Door
verloop van tijd waren echter de getuigen gestorven
en konde alles niet meer ten klaarste
bewezen worden , zoodat liet op eenen eeá
gegeven werd. Toen VAN CAMMINGHA zwoer,
dat hem de heerlijkheid toekwam, werd liet
pleit in zijn voordeel beslist.
GEORGE SCHENK, toen ter tijd gouverneur van
Friesland, had HETTE meermalen aangeboden,
hem zijn recht af te koopen, doch deze had
hierin nooit willen toestemmen.
HETTE VAN ÆEBINGA diende ook onder den
Spaanschen veldheer CASPAR DE ROBLES en was
mede tegenwoordig bij de belegering van
Oostmahorn, toen die schans door BAETHOLD
ENTENS was bezet. Hij deed hierbij eene keelziekte
op en „is smoert in die keel" den 4 delî
Juni 1575. Eerst begraven in de kerk van
het Bagijnenkloostei te Leemvarden, is zijn
lijk naderhand, door de zorg van zijnen
zoon SCHELTE, van dáár naar Hallum overge-

16
bracht en in de kerk van dat dorp bijgezet.
Den 27 sten Augustus 1576 werden de door
HETTB VAN ÆBBINGA nagelaten roerende goederen
, ten overstaan van den notaris AEENT
HARDERWIJCK , bij boelgoed verkocht voor 2227
guldens en 12 stuivers.
Zijne weduwe S.TOUCK VAN CAMMINGHA overleed
den 12 d en November 1588.
Deze echtelieden hadden drie kinderen, als:
RrniKD en IDA, beide jong gestorven, en SCHELTB,
geboren den 2 li e n April 1557.
SCHELTB VAN ÆBBINGA werd, tot zekere jaren
gekomen, door zijnen vader naar Bourgondië
(denkelijk ter school) gebracht. Naderhand is
hij aan het Hof van den Graaf VAN ABEMBERG
geweest. Den 26 steu December 1580 werd aan
hem een paspoort afgegeven, onderteekend —
en met liet zegel voorzien van MAEGARETHA ,
Gravin VAN AEEMBEEG. *)
In zijn vaderland teruggekomen, trouwde hij
met eene dochter van SCHELTE VAN LIAUCKEMA ,
van Sexbierum, GEBLAND genaamd. Hunne
bruiloft werd te Burgwerd gehouden in 1586.
Zij woonden, zoo het schijnt, eerst te Hallum,
waar men hen in 1589 niet alleen heeft uitgeplunderd,
maar ook hem gevankelijk naar
Koevorden gevoerd. 3 ). , Spoedig evenwel is
') Berust bij het Fr. Gen. — Archief v. SMINIA.
2 ) Daar Koevorden in 1589 door de Spanjaarden was bezet,
schijnt het, dat hij niet tot de Spaansche zijde behoorde.

17
„hij weder losgelaten, omdat de contributie
„reeds betaald was, en hij ook voor liet dorp
„eene maand had voorgeschoten."
Tot nog toe heb ik dit voorval te vergeefs
bij de geschiedschrijvers gezocht, doch ik vermoed
, dat deze contributie betrekking had op
belastingen, die moesten strekken tot onderhoud
van de binnenlandsche garnizoenen. Bij
eene resolutie van den 9 den November 1587,
protesteerden SCHELTE VAN ÆIÎBINGA en GERBEN
GEERITSZ , als volmachten ten landsdage wegens
Ferwerderadeel, met die van enkele andere
grietenijen, tegen de Gedeputeerden, om „son-
„der voorgaende consent ende advijs, eenighe
„wijdere extraordinaris omslaghen over de
„•floreen renthe te maken, uijtschrijven ende
—-executeren", waarover de Gedeputeerden ten
hoogste verwonderd waren, die meenden dat
„se gesmedet waren in een Malecontentsche
„Raedtcamer", terwijl zij besloten om „des
„niet te min insghelijcks allen schaden, costen,
„hinder ende Interest, die ijemant, so in ; t
„generael, als particulier, ter oorsaken van
„desen, soude mogen overcomen, 't sij deur
„executie ofte andersins opte voorsz. protesterende
Volmachten 't samen ofte eîcx van hun
„besondere eijghen ende privé personen, sampt
„hun goedere, voor heur ende lieui'en Erfgena-
„men, t' allen tijden gliedencken te verhalen". J )
~T~WINS. bl. 785.

18
Of nu deze uitplundering en gevangenzetting
daarvan een gevolg zijn geweest, durf ik niet
beslissen, doch weet er geene andere reden
voor te vinden.
In 1614 woonde SCHELTB nog op Æbbinga-
State.
Later heeft hij met zijne vrouw gewoond op
Minnema-huis te Leeuwarden} toebehoorende
aan haren broeder SICKB VAN LIAUCKEMA , die den
eigendom daarvan naderhand aan hen overdroeg
, blijkens koopbrief van den 25 sten Augustus
1615. x )
In 159. heeft SCHELTE de poort van het huis
te Hallum, alsmede het „langhuis" — en naderhand
de zaal met twee andere kamers laten
bouwen. Er was te voren reeds eene zaal,
maar dewijl die niet uit het water was opgebouwd,
wilde zijn vader HETTE, toen hij de
hierboven bedoelde twee keukens had laten
maken, ook deze veranderen; doch daar de
timmermansbaas inmiddels was gestorven en
hij zelve in die onrustige tijden en uit vrees
voor de vrijbuiters, er niet bij tegenwoordig
kon zijn, nam een van de knechts het werk
aan. Deze ondergroef het huis echter zoodanig,
dat het hem op het lijf zou gevallen
zijn, als niet een der werklieden, dit bemerkende
, hem voor het gevaar had gewaar-
419,
J ) EEKIIOÏ'I? , Gescbk. "beschr. v. Leeuwarden, dl. I, bl.

19
scliuwd. Daarop werd ei 1 een ringmuur van
negen voet, die uit de gracht was opgemetseld,
om heen gelegd; doch dit werk waterde mettertijd
in en was niet bestand om het andere
gedeelte van liet huis te dragen, zoodat liet
begon uit te zakken en dreigde om te vallen,
waardoor SCHELTE genoodzaakt werd te bouwen.
Het oude gebouw liet hij afbreken en een
nieuw uit liet zand optimmeren.
Onder eene der kamers was een kelder,
rustende in het midden op een pilaar. Bij het
leggen der fondamenten bleek, dat daar ter
plaatse een put was geweest, waarom heen
een raam was aangebracht. Men heide er
balken en sparren in en bouwde liet werk
verder op in het jaar 1617.
In het "Volgend jaar werd de schuur gesticht,
maar deze was nog niet geheel gereed , toen
SCHELTE ziek werd en zich van alle bekommernissen
dezer wereld wenschte te ontslaan, zoodat
hij nergens over wilde spreken dan over
het heil zijner ziel. Omtrent elf weken krank
geweest zijnde, stierf hij den 16

20
huizon „binnen Hallemer kerckbuijren ten noor-
„den van de kercke , genaemt „Anskema-
„Steede", bedragende samen 15 Caroli guldens
„en 5 stuivers".
SCHELTE VAN ÆBBINOA was „mede geordineerde
„opsiender" bij het maken van den nieuwen
zeedijk, ter indrjking van het JSieuw-Monniken-
Bildt, in 1600 , bij welke gelegenheid hij
„ vereert is, met consent van alle die grasge-
„nooten, met een vergulden schael, wegende
een er tsestich loot", waarvoor werd betaald
120 Caroli gulden.
Den 16

21
93 pondematen; zekere zatlie ten zuiden van
Hallum, aan den weg, groot 35 pondematen;
eene zatlie ten Boorden van dat dorp, genaamd
„het Sandpai", groot 45 pondematen; eene
zathe lands, groot 69 pondematen; eene dito
op de Hallumer mieden, groot 54 pondematen;
tweemaal elf pondematen land; de helft in 6
pondematen bij Offinga-State, genaamd „de
Watercamp"; eene Iruisstede aan den Heerenweg,
„Hooghnistra" genaamd, met nog drie
huissteden aan dien weg ; eene eeuwige rente
van 9 goudguldens; eene dito van 13 goudguldens
te Beers, enz. enz.
Den 4 dcu April 1637 weiien de door dienzelfden
erflater nagelaten roerende goederen
tnsschen zijne erfgenamen verdeeld.
Hij had aan zijne vrouw GERLAND VAN LIAIT-
CKEMA vermaakt Minnema-huis te Leeuwarden,
waar zij langen tijd heeft gewoond. *)
Zijne weduwe, die den 23 sten October 1652
stierf in den ouderdom van 84 jaren, werd
mede te Hallum bijgezet en legateerde den
28 stol Juni 1650 aan de armen van Hallum
500 caroliguldens, ter voldoening van welk legaat
haar zoon SCHELTE en diens vrouw ANDHIESA
LUCIA VAN BRONCKHOEST den IS^en April 1654
aan die armen overdroegen eene kamer aldaar.
Haar wapenbord berust in het Museum van
liet Friesch Genootschap en heeft tot opschrift:
') EEKHOFF, a. w. dl. II, bl. 420.

22
„Juff. GERLANT VAN LIATJCKEMA.
„Obiit den XXIII October MDCLII."
SCHELTE VAN ÆBBINGA en GEELAND VAN LIAU-
CKEMA hadden vijf binderen, waarvan er zich
den 20sten September 1616 drie bevonden te
Douaij, zooals blijkt uit een brief van zekeren
heer aan den vader dier kinderen, in welken
brief een omstandig verhaal voorkomt van eene
reis, die de schrijver met die kinderen deed
naar Parijs.
Bedoelde vijf kinderen waren: 1. HETTE, die
verscheidene jaren aan de tering heeft gesukkeld
en na eene derdendaagsche koorts waterzuchtig
geworden, ongehuwd is overleden den
2den Juli 1625 of 1626 en in den grafkelder
in de Hattumer kerk is bijgezet; 2. KUUED,
ongehuwd gestorven den 18 den Juli 1632, rust
bij zijnen broeder. Den 10 d en Juni bevorens,
toen hij te Leeuivarden woonde, legateerde hij
aan zijne moeder liet vruchtgebruik zijner nalatenschap
, • terwijl hij tot zijne erfgenamen
benoemde zijn broeders SCHELTE en SIKKE ieder
voor twee vijfde gedeelten en zijnen neef
WI.TTZE VAN CAMMINGHA , zoon van des erflaters
zuster SJOUCK, voor een vijfde gedeelte; 3. SIKKE,
huwde RiEMCK TAN GALAMA. Hij stierf den
16

23
1630, werd eerst te Halluin, doch naderhand
door haren man te Wirdurn bijgezet.
De portretten dezer echtelieden vindt men
in het Museum van het Friesch Genootschap
en zijn beschreven in de Vrije Fries, dl. XII,
p. 181 en 182, en 5. SCHELTE VAN ÆISBINGA.
Deze SCHELTE werd geboren den 3 den April
1588. In 1601 verliet hij zijn vaderland)
woonde vijf jaren te Keulen, daarna vier en
een half jaar te üouaij, acht maanden te
Atreclit en in Frankrijk en in Italië beide een
jaar. In 1613 kwam hij terug en trouwde
den 4 den Juni 1615 met HIJLCK VAK CAMMINGHA,
die bij haren oom en liare moei, ERNST VAN
GOSLINGA en SJOUCK WATZESD. VAN CAMMINGHA te
Hallum was opgevoed. SCHELTE ontving van
zijne ouders ten huwelijk eene som van 1000
Caroli guldens, benevens een jaargeld van 500
gelijke guldens. HIJLCK kreeg ten huwelijk
mede 1600 goudguldens, met eene zatlie lands
te Wirdicm, die 's jaars 100 daalders huur deed.
Na den dood zijns vaders werd SCHELTE , als
oudste zoon, krachtens het testament van PIER
EPES WALTA, van Bozum, „erfgenaam van 't
„vorndeel te Bosum", doch vermits er eenige
kwestie over verkochte landen en andere actiën
ontstonden, trof hij met zijne broeders en
zuster eene schikking, door bemiddeling van
zijne ooms GEORG VAN LIAUCKEMA, K. M. Overste
kolonel en SIXTUS VAN LIAUCKEMA, domproost te

24
te Osnabrück en domheer te Paderbofn , zoomede
van den advokaat NICJOLAAS NICOLAII,
Bij de begrafenis van den Frieschen Stadhouder
WILLEM LoüEwiJK VAN NASSAU, in 1620,
geleidde hij met T.IALLING VAN CAMSTKA het
eerste paard.
Ik vind aangeteekend, dat SCHELTE en zijne
vrouw eerst zouden hebben gewoond op O†finga-burg
te Haüum, bij hare moei SJOÜCK
VAN CAHMINSHA , destijds weduwe van ERNST VAN
ÖOSLINGA. Daar SJOUCK geen eigenares van
Offiiiga-burg was en zij op liet jaar 1624 voorkomt
als bewoonster van Gosling a-State , vermoed
ik dat deze aanteekening op eene dwaling
berust en dat de jeugdige echtelieden
eerst bij SJOUCK hebben gewoond op Go ding a-
State.
HIJLCK VAN CAMMINGHA stierf in Juni 1622,
of, volgens eene andere opgave, den 25 sten October
1621 en werd in den grafkelder op
Æbbinga-State bijgezet.
Na haren dood kwam SCHEL TB bij zijne moeder
op Offinga-biirg, of' Æbbinga-State, inwonen.
Zijne dochter, die hij toen nog JELCK noemde,
doch die later den meer zwierigen naam van
JULIANA verkreeg, was reeds eenigo weken vóór
hem aldaar gekomen. Zij woonden er tot Allerheiligen
van het jaar 1624, voor welke
huisvesting zijne moeder de jaarlijksche toelage
van 500 Caroli guldens inhield.

25
Den 15

26
Den 7 d en Februari 1662 verkochten JE FEIJO
HAEINXIÏA VAN DONIA en zijne vrouw ALEGONDA
VAN HANIA , wonende te Hallum, aan hen eene
jaarlrjksche grondpacht van twee goudguldens
„gaende uijt de Saete en Landen tot Hallum
„aen de Buijeren, d'eedle Echteluijden Coopers
„toecoomende."
Ook kochten zij den ll

27
aldaar, groot 83 pondematen; eene zathe lands
op 't noord van Ilalluin, „het Zandpad" genaamd;
eene huisstede met 1 pondemaat land
aldaar, „Hooghuistera" genaamd, „doch sal de
„ gedachte Juffer LUCIA HELENA VAN ÆBBINGA
„(hoewel het inderdaet niet meer is als een
„beswaernisse,) bij voorss. landen genieten mijn
„gerechticheijt tot ende aen de groote ende
„ cleine huisinge, poorte, gracht, zingel, thuin,
„hovinge, boomen ende plantagie, op Æbbinga-
„State tot liallum, sampt de grondpachten
„soo in de buiren tot Hallum als in Anskema-
^Stege, met die beswaringe nochtans dat mijn
„wellieve huis vrouwe Vrou ANDKIESE LUCIA VAN
„BEONCKHOEST voorss. huisinge cum annexis met
„de grondpachten boven verhaelt, geduirende
„haer leven langh sal bewonen, gebruicken
„ende genieten."
Den Uden September 1666 stierf SCIIELTE
VAN ÆBBINGA , nadat hij nog eenige beschikkingen
ter zake des doods had gemaakt, zooals
blijkt uit eene kwitantie, dd. 14 Februari
1667, afgegeven door THEODOEUS BKUIJKSMA aan
ANDEIESA LUCIA VAN BEONCKHOEST , weduwe VAN
ÆBBINGA, wegens de door haar gedane uitkeering
aan de priesters te Leeuwarden, ingevolge
de uiterste wilsbeschikking van haren
man, te weten: 6 priesters ieder tien zilveren
dukatons voor het doen van 30 missen; BKUIJN-
SMA vier dukatons „om de beevelinge te doen" :

28
29 priesters ieder drie dukatons voor het lezen
van 5 zielmissen en 7 goudguldens voor 7
pond kaarsen.
Zijn wapenbord berust in het Museum van
liet Friesch Genootschap en heeft tot opschrift:
„De Hoogh Bd. Gebooren Heer
„SCHELTE VAN ÆïïINGA ,
„out 78 jaer en storf den 11 7 br. A°. 1666"
Zijne weduwe ÁNDEIESA LUCIA VAN BEONCK-
HORST vermaakte aan de kerkvoogdij te Hallmn
een legaat, onder verplichting om daaruit aan
de diakonie aldaar jaarlijks te betalen eene
som van honderd gulden „tot schadevergoeding"
van brood en wijn bij het H. Avondmaal.
In de voormiddag-godsdienstoefening
van Zondag 14 October 1866, juist 200 jaren
nà haar overlijden, werd door Ds. RUTGEKS te
Hallmn deez' goede daad herdacht, naar aanleiding
van Hebreen 13 vs. 16: „En vergeet
„de weldadigheid en de mededeelzaamheid niet;
„want aan zoodanige offeranden heeft God een
„welbehagen".
Haar wapenbord hangt op het orgel in de
Hallumer kerk. Het opschrift daarvan luidt:
„De Hooch Edele Gebooren vrouw
„ÂNDEIESE LUCIA VAN BBONCKIIOKST,
„out 62 jaer, sterf don 14 October 1666."

29
Zij heeft een huishoudboek nagelaten, waarin
aan de voor- en achterzijde ook eenige familieaanteekeningen
zijn geplaatst. Dit schijnt
vroeger meer de gewoonte te zijn geweest,
zooals later bij de Protestanten, die de witte
bladen vóór in den bijbel daartoe gebruikten.
De aanteekeningen in dit boek loopen, even
als die in dat van haren man, tot 1666.
Wanneer zij van hare moeder spreekt, noemt
zij deze nu eens „maniere" en dan eens „mem".
SCHELTE VAN ÆBBINGA had bij zijne eerste
vrouw (behalve drie op jeugdigen leeftijd gestorven
kinderen,) eene dochter, JÜLIANA CA-
THAEINA VAN ÆBBINGA , die gehuwd is geweest
met WILLEM VAN BKONCKHOKST , heer van Ouddorp
, broeder van ANDKIESA LUCIA. Deze WIL-
LEM VAN BRONCKHORST woonde in 1660 met zijne
vrouw te Hallum. x )
Bij zijne tweede echtgenoote had SCHELTE
vier kinderen, als: 1. SCHELTE JAEICH, geboren
en overleden in 1634 ; 2. SCHELTO JÜLIUS , geboren
en overleden in 1637; 3. MARIA ANNA,
gehuwd geweest met TJALLING VAN CAMSTEA VAN
TJAEKDA , te Binsumageest, en 5. LUCIA VAN
ÆBBINGA.
Laatstgenoemde werd geboren den 2

30
moeten zeer vele gasten genoodigd zijn geweest,
want uit eene kwitantie, deze bruiloft
betreffende , blijkt, dat er 200 tafelborden
waren aangeschaft en dat de feestdisch was
versierd; behalve met zijden bloemen en dergelijke
toen in de mode zijnde snuisterijen,
met een boom met zeven takken, beladen met
van was gemaakte vruchten, benevens met
eenige vogels en eene slang, eveneens uitwas
vervaardigd. De rekening aan den banketbakker
bedroeg /233.10, buiten 360 kannen
hypocras, die in den bruidstijd, van 1 Mei
tot 18 Juni, waren verschonken en die ƒ" 358.12
kostten. r )
Deze echtelieden woonden, na den dood
zijner ouders, op Orxma-State te Menaldum,
alwaar in der tijd hunne portretten werden
gevonden. Volgens haar portret was zij eene
niet sclioone , maar bleeke vrouw, wèl behangen
met paarlen en juweelen; haar man droeg
lang haar en was overigens glad geschoren.
Uit hun huwelijk werd onder anderen geboren
TJALLING HOMME VAN CAMSTEA, over wien
nader.
Na den dood van TJALLING- VAN CAJISTRA , 28
Augustus 1664, hertrouwde zijne weduwe met
WILLEM VAN WIJNBEEGEN , heer van Oudkoojp,
L'UcJdenburg enz., met wien zij testeerde den
12den November 1669. Uit dit huwelijk werd
*) irTVolksalmk. 1844 , bl. 164.

31
eene dochter geboren, die echter op jeugdigen
leeftijd stierf.
LUCIA HELENA VAN ÆBBINGA werd begraven te
Montfoort. Op haar graf werd een steen gelegd,
versierd met 16 kwartieren en het volgend
opschrift •
„De Hoogedele Welgeborene Vrouwe,
„Vrouwe LUCIA HELENA VAN ÆBBINGA tot
„Offinga, Huisvrouw van den Hoogedel
„Welgeboren Heer, Heer van Wijnbervgen,
Heer van Oucoop , Luchtenbergh
„enz. Marschalk der Stadt en Lande van
„ Montfoort.
0 6 Martii 1670." ')
Den 30 s *en Juni 1670 werd op Offinga-burg
boelgoed gehouden van de door haar nagelaten
roerende goederen aldaar aanwezig, waarvan
de opbrengst bedroeg 843 guldens en 2 stuivers.
Den lsten Ootober 1672 werd liet hof binnen
de poort van Æbbinga-Slate te Halluni opgemeten
door J. VAN OCKINGA en groot bevonden
1 pondeniaat, 5 einsen en 8 penningen.
Van de jaren 1674 tot 1679 zijn eenige
kwitantie's voorhanden, ter zake de betaling
van diverse verrichte veldwerkzaamheden en
leveringen van bouwmaterialen enz., ten behoeve
van de huizing op Æbbinga-Slate, „het
T ) KOK, Vaderl. Woordenblc. . dl. 33, bl. 188.

32
poortie" op die State, het huis Offinga, eene
schuur bij de kleine kooi op de Hallumer
mieden , eene boerenhuizing aldaar en de
schuur op Donia-State.
Den 7 den October 1679 werd door WIJBB
LOLLES eene kwitantie afgegeven aan den Raadsheer
JAKIOH VÁN OCKINGA, als voogd over de
weeskinderen van JB. TJALLING VAN GAMSTEA ,
van Menaldum , en LUCIA HBLENA VAN ÆBBINGA,
wegens het leveren van 5000 stuks steen, aan
Æbbinga-State te Hallum en den 15

33
familiegrafkelder te Roordahuizum bijgezet. J )
Zijne dochter LUCIA HELENA VAN OAMSTKA
huwde met WILLEM ÆMILIUS VAN UNIA , weduwnaar
van LUCIA JULIANA VAN SCHEATBNBACII en
zoon van DOUWE CABEL VAN UNIA.
Vroeger in den krijgsdienst getreden, was hij
den 12

34
in bouwland werd herschapen. Later werd
een gedeelte van den grond, liet zoogenaamde
„eikelbosch", voor den bouw van liet armliuis
afgestaan. In 1858 werd een ander gedeelte
van den grond, binnen de grachten , verkocht
aan de Doopsgezinde gemeente, die er eene
pastorie stichtte en daarna een ander gedeelte,
waarop almede een huis werd gebouwd.
Offinga-burg was van ouds bezwaard met
eene jaarlijksche uitkeering van 35 stuivers
aan het sacristie-leen te Hallurn.
Ik heb hierboven meermalen gesproken van
Æbbinga-State, welke state somtijds met Offinga-burg
vereenzelvigd of verward wordt.
Dit .huis stond aan de Hoogebuurt te Ilallum
en werd door His VAN ÆBBIKCA, dochter van
BÏNNERT en GEEL VAN BOELEMA voornoemd , ten
huwelijk medegebracht aan HAMNGH SASCKERS
TAN HERINGA.
BIF.MCK VAN ÆBBINGA en haar man PIETKR TAS
ÀIJLVA hebben hier waarschijnlijk ook gewoond,
althans zij hadden hunne woonplaats te
Hcdlum, ') zoo ook een HESSEL ROÜRD VAN
ÆBBINGA , wiens lijk in de Hallumer kerk is
bijgezet in een grafkelder, die tot opschrift
heeft:
„Sepulchrum familiae AEBBINGAAB in
Ilallum".
v ) KOK, Tadorl. Woordeubk., dl. 2, 402.

35
Æbbinga-State te Hallum deed in 1667, op
welk jaar ook tevens Offinga-burg aldaar genoemd
wordt, aan huur 770 goudguldens.
Op de kaarten van SCHOTANUS wordt alleen
Offinga-burg genoemd. WINSIMIITS heeft Æbbinga,
maar verzwijgt Offinga-burg, ofschoon
hij klaarblijkelijk hetzelfde huis bedoelt.
Den 12

36
scheidene kamers, waarvan eene den naam
van „het zaal" droeg. Deze was met eene
fraaie marnieren schoorsteenmantel versierd.
In de gang vond men eene poort, waarvan
echter slechts de helft zichtbaar was, daar
liet ander gedeelte in den muur verdween.
Voorzooverre zichtbaar had deze poort over
den boog het volgend opschrift:
„NVIA-VIRTVTI-NVLLA : EST-VIA" *)
Voor eenige jaren was aan dit huis nog
verbonden een bijzonder groote tuin met stalling
en grensde het aan Offinga-hurg, waarvan
het door de gracht was gescheiden. Het
had eene oprij-laan langs de Beijer.
Æbbinga-State „in liet dorp" Hallum is een
tijdlang bewoond geweest door de familie
WASLANDER. In 1743 woonde er vermoedelijk
F. WASLANDER en in 1762 en 1763 HERO WAS-
LANDER , welke personen op die jaren als inwoners
van Hallum voorkomen. Den 24sten
April 1803 stierf op dit buis ABBAHAM WAS-
LANDER, luitenant-kolonel in liet regiment van
den generaal-majoor Markies DE THOUAES. Hij
liet twee dochters na: HKLENA CONSTANTIA en
JOHANNA MARIA FREDELINA WASLANDER.
Æbbinga-State, ook wel liet „ Hooghuis'' 1 ge-
*) Met bijvoeging der letter I vöór NTIA zou dit opschrift
beteekenen: „Yooi* de deugd is geen weg ongebaand.
1 '

37
naamd, werd later in eigendom overgedragen
aan de Christelijk-gereformeerde gemeente, die
in 1874 het huis liet afbreken, om plaats te
maken voor de tegenwoordige pastorie dier
gemeente.
De meeste leden der familie ÆBBINGA zijn
in de Hallumer. kerk bijgezet in een grafkelder,
die zich in den kleinen toren bevindt
en waarboven zich vroeger een prachtig monument
verhief, dat in 1795 door liet gemeen
is vernield geworden. Deze kelder werd geruimen
tijd geleden, toen er eene reparatie
aan den kleinen toren moest plaats hebben,
geopend. Men vond er niet minder dan zes en
twintig lijken in. Behalve deze kelder, was er
nog een grafkelder bij Offinga-burg of Æbbinga-State
, waarvan echter geen spoor meer
te vinden is.
TZUM, Augustus 1896.
D. CANNEGIETBR.

Iwa wol de Kat de bel oanbine?
Onder de houten flier fen in rom boargerhûs
libbe in bifoîking fen muzen yn frede en iendracht.
De oerman fen dy kliber wier in heeclibijierre
mûs, dy 't Skierjas hiet — mei in
helder forstân en in hele boel onderfining en
lïbbenswysheid. Yn de fleur fen syn libben
hie Skierjas in earste baes wêsfc as 't der op
oankaem om bút to oermasterjen. Folie slimme
toeren bied er ek hawn en faek yn great libbensgefaer
forkeard; mar altyd wie er liepernôch
west om der mei de hele hûd ôfto kommen.
Hy hie noait de dommens hawn om yn'e
f'âlle to rinnen, al ho slij er wie nei in hearlik
stikje spek. Mannich ougryslike boarre
hied er yn 'e gleaune eagen sjoen, mar altyd
witten to soargjeu dat er dy grimmitige mûzefretters
net to • ticlit onder 'e kloeren kaem.
Einlings do 't er sa âîd waerd, dat syn kreften
lúm bijoegen en hy net rêd genôch mear oer
alle hulten en bulten en liinderpeallen hinne
komme koe; hied er mei syn machtige neiteam,
dêr 't hy de stamfader fen wie, in went opsoclit
yn in hûs dêr 't gjin katten halden
waerden. Dêr wieren se sadwaonde ridlik feilich.

39
Alle muzen kiene earbied en achting for
âlde Skierjas, en harken graecli nei syn oarders
en goede rie. As de dei yn noclihke rost
trochbrocht wie en de joun sa fier kaem dat
de measten der. op vit moasten for de kostwinning,
den joech de âlde hjarren lessen en
onderrjuclit mei, ho 't se hjar best for't gefaer
hoedsje koene. „Wachtsje jimme for traeljewirk
en lytse hingjende stikjes spek", sei er
altyd, „en rin yn gjin keammerke dat mar ien
doar liet, hwent dat is in fâile, dêr wolle se
jimme yn fange om jimme dea to meitsen."
Omdat alle muzen dy dingen goed yn hjar
acht namen kaem der mar gelden ris ien ongelokkich
oan syn ein. Om 't se yn in ronime
Inishâlding oanlânne wieren, dêr 't Skrielhâns
gjin kokenmaster wier, kamen der noait gjin
muzen dea foar de itenspine to lizzen. Né,
hja founen yn 'e kelder en yn'e spyskeamer
altyd foarrie genôch. Hja hiene sadwaende in
hearlik eintsje libben; hja wieren fieurich en
tierich en waerden mei 'e tiid sa machtich as
mieren.
Nou kin min 't wol fen tinken ha, dat de
frou fen 't hûs en de faem in heisliken hekel
hiene oan dat mûzegûd, dat fen alles gnibbele
en rounom yn siet to skoerren, en ta lean
dêrfor, oeral hwêr 't se kamen, fen dy lytse
swarte kerltsjes efterlieten. dêr 't nimmen fel
mei yn 't skik wie. De frouljue diene Invet

40
se koene om 't iten op to sluten, dat der gjin
muzen by korame koene. Mar de lytse rovers
wisten der hast altyd rie ta, hwent âlde Skierjas
learde hjarren alderhanne listige streken
en kinsten, dy 't hy yn syn libben útfoun en
útfierd liie. Mar hja makken 't sa bot dat
sels de baes fen 't liûs ek kitelhoarnich bigoun
to wirden, hwent hja bleauwen ek net fen syn
boeken en pompieren ôf. Fyn tokappe pompier
wier ommers sok best gûd om seafte nesten
to meitsen. — Ien great gelok wie 't for dat
mûzefolkje, dat de baes in alderfreesliksten
tsjinnichheid yn katten hie. — Hy wie der
eigentlyk allike bang fen as bygelyks in jongfaem
fen in kikkert wêze kin.
As de mûskes nachts op 'e fiter vvierne den
namen se hjar paed ek wol ris troch 't bêdstrie
en as de frou dat fornaem, den rekke se
alhiel fen 'e wize en sei: „As dy smoarge
muzen sa yn 't strie omfleane, dan kin ik de
héle nacht gjin each ta dwaen; wy moatte in
kat ha." — Dêr woe de baes net oan, dy sei:
„Wy kinne wol mûzeforgif sette." — Mar hja
sei: „Dat gûd helpt trochgeans neat en't is
mar gefaerlik. Men kin 't noait witte ho 't
ris kin: in ongelok sit soms op in lyts plakje.
Forgif wol 'k net yn 'e hûs lia." — Mei dat
al kaem er dalik yet giin kat; de baes kearde
dat altyd op. Do barde 't ris op in nacht,
dat in mûske safier it spoar bjuster rekke, dat

41
it dwers oer de frou hjar foarliolle kaem to rinnen.
Do like 't wol dat it mmske sa mar yn ïenen
poer gek wirde scoe. It wier freeslik ho 't se
hjar tjirge, en hja rôp: „Nou is 't den ek yn
ienen ôfdien: in kat scil der komme, al scil
de onderste stien boppe."
Do 't dyselde nacht forroan wie kaem der
yn'e iere moarn in kliber jonge muzen by hjar
âlden thús setten. Hja laken, dat se skatteren
en hiene in bjusteren wille, do 't se forhellen,
dat de faem hjar mei de sleef efter
komd wier, wyls 't hja iveiïch oan in slanke
sieten to phizjen. Sa mm wisten dy onbitoclite
oerdwealske mûzebern fen gefaer, dat se de
faem útlaken, dy't hjarren grif dea slein hie,
as 't hjar net mislearre wie. Mar pake Skierjas
sei tsjin dat wylde jongfolk ; hja moasten
mar net al to dryst en rokkeloas wirde, oars
scoene se hjar wille wol ris mei de dead bikeapje
kinne.
It dûrre ek net folie dagen mear of it rêstige
frolike libbentsje dat dy mûskes dêr mei 'noar
hiene, waerd forsteurd troch in freeslike tynge,
Ienkear op in moarn kamen der twa muzen
danige ontsteld fen hjar nacbtreis thús. Hja
forhellen dat hjar nift, dy 't mei hjarren útgien
wier, by hjarren weipakt wier fen in ougriislik
great swart beest, mei gleaune eagen,
skerpe kloeren en in greate bek mei skerpe
tosken. Dêr hied er 't ongelokkige mûske sa

42
mar yn ienen mei deabiten. Nei 't pake Skierjas
hjarren faek in kat biskreaun iiie, scoe 't
net misse kinne, tocht hjarren, of sa'n beest
moast it west ha, dat fêst dêr yn 'e liûs helle
wie om de muzen to formoardsjen.
„Ja", sei Skierjas, „jimme kinne der mar
grif op oan, dat it sa is. En nou is for ús
hjir de kaert forjown; mei ús feilichheid stiet
it foartoan sober, dat siz ik jimme!"
Dy tynge broclit in greate ontsteltenisse
onder 't héle mûzefolk to wei, en dat waerd
geandewei slimmer do 't se fornamen, dat fen
de frjeonen dy 't de foarige jouns der op út
gjin wieren, yet forskate misten. Alle muzen
rounen to heap; hia hokken om pake Skierjas
gear en rôpen: „Och, goede beste pake! ho
scil 't nou mei ús komme ?"
„Myn ljeave bern", sei de âlde, „ik moat
sizze, dat hjir al in bjuster bytsje oan to dwaen
is. Dat ougryslike beest to oermasterjen of'
onskeadlik to meitsen dêr is for ús gjin tinken
om. Alles liwet wy kinne is: safolle mogelik
op to passen dat wy mar tige fier fen him ôf
bliuwe. Mar och heden ! dêr is op in dûr sa
min op to passen. De kat is sa 'n listich
beest, hja leit altyd op 'e loer om ús onforhoeds
oer to fallen ; hja rint altycl op hoasfoetlingen,
sa sunich, dat nimmen lijar liearre
kin. Dêrom scil 't grif net oars útkomme of
mannich fen ús folk , dy 't útgiet om de kost

43
to siikjen, scil foar en nei fen de kat opslokt
wirde. Nou scoe 't in tige winskelike sake
wêze as de kat in rinkelbel om 'e hals liingjen
hie. Den scoene wy hjar altyd feu fierren
hearre en sadwaende folie better op its hoede
wêze kinne as nou. Mar 't is krekt sa klear as de
dei to bigripen, dat de kat út lij ar sels der
net ta oergean scil om in bel to dr.agen , en
de minsken dy 't hjar yn tsjinst lia, scille hjar
dêr ek net ta needsaekje. Wy of ien fen ûzeu
moat hjar de bel oanbine, oars wirdt it neat."
Alle muzen wieren mei dat útstel fen Skierjas
tige ynnomd en seijen, der scoe gjin better
middel bitoclit wirde kinne. Mar sommigen
fregen: „ Ho komme wy oan sa'n rinkelbel?"
„Dêr sjuch ik wol káns ta"; sei ien , dy 't
net gau forlegen wie. „Ik hab okkerdeis ris
boppe yn 't hûs west, do ha 'k dêr op sa 'n
souderkeammerke in liyngstegereid liingjen sjoen,
mei in hele bulte bellen der oan. Ik ha my
fortelle litten dat dat ding by 't winter brûkt
wirdt as de minsken hjar op 't iis of de snie
formeitsje. Nou, ik wol oanmmme om dêr in
bel of to stellen."
„Goed!" sei Skierjas, „den hâlde wy dat for
ôfpraet. Mar nou is de frage: Hwa scil de
kat de bel oanbine?"
Dêrop halden alle muzen hjar stil, — sa
stil as muzen.
„Ik bigryp de reden fen jimme stilswijen",

44
sei de achtbere âlde oerman. „It stik wirk
dat hjir foardere wirdt is gefaerlik , ja , mar
der is ek in greate eare mei to biheljen, hwent
it lok, ja, it hele -bistean fen alle muzen liinget
der fen óf. De moedige, dy dat edele
weachstik op liim nimme scil, moat syn libben
oer ha for de frijheid fen syn folk; hwent it
is tûzen om trettsien dat it him de krage komt
to kostjen. Ik scil jimme nou jimme wegen
gean litte en den moat elk mar ris by him
sels bitinke oft er him sterk en moedich genôch
fielt om de forlosser fen syn folk to wezen.
Dy 't er ta oer winsket to gean om it
greate wirk to ondernimmen, het him mar by
my oan to tsjinjen. Den scille wy allegearre
mei him gean oan it greate mûzegat ta, onder
de souders-trep, de algemiene poarte dêr 't
wy troch gean nei de boppewrâld. As hy mei
syn edelmoedigens «• syn libben forspilet scille
wy him in eareteiken oprjuchtsje fen in geve
bônke, En as er it stik wirk nei winsk folbringt
en bihâlden werom komt, den scille wy
him kroanje mei onforgonkelike laurierkransen."
On't hjûd de dei ta het er him yet gjin mûs
oantsjinne, dy 't ondernimme doarst om de kat
de bel oan to binen. Dêrom libje de muzen
yet altyd yn 't greate gefaer , dat se de iene
of de oare tiid ris opfretten wirde kinne.

45
Onder de minsken bistean ek in hele bulte
heislike neidélige dingen , dy 't faek lang al
bistien ha en eigentlyk gjinien nei 't sin binne,
en dy 't ek wol oars to krijen wêze scoene,
as se mar ris mei ynmoed en kreft oanpakt
waerden. Mar hja bliuwe by't àlde, om't er
nimmen is dy de kat de bel oanbine wol of
doar. Ja,
Der binne in bulte saken
Yn 't lyts en ek yn 't great,
Hwêroer min prottelt faken
En scit: „Dat is forkeard,"
Dat ek wol oars en better koe,
Sels net biswierlik wêze scoe,
As mar ien dy der flink for stoe,
De kat de bel oanbine woe.
Bern moatto nedioh leare,
Net "wrotte en skrippe op 't fjild.
Dat is gjin spil mei eare;
Mar lvwêroan leit de skild?
't Koe maklik oars, dat leau ik graeeh,
Ek sonder wetten út den Haech,
As elk dy 't mear as oaren koe,
De kat de bel oanbine woe.
It Wâd yn 't fryske Noarden
Leit yet for ebbe en fioed,
En wy hjir yn disse oarden,
Binn' winters faek yn noed.
It Wâd rnoast droech sa- gan as 't koe,
Dat sikerwier wol lokke scoe,
As immen dy 't him goed forstoe
De kat de bel oanbine woe.

46
Oanhaldend wirdt der klage:
Der wirdt na ei 't tinne gûd
Sa 'n boel troch 't kielgat jage,
Kjue lest komt dêrút foart, —
Wyls 't oeral, liwêr 't min komt of giet
Op mannich hûs „Vergunning" stiet.
Waerd flink de kat de bel oanboun,
Den waerd dy fijand wol oerwoun.
Mar as wy 't witte wolle ,
Den, leau ik , stiet it sa:
"Wy longerje tofolle
Op 't wirk fen ien en twa.
As ien hwet goeds biwirkje moat
Kin 't lang oanhâlde ear 't it bart
Hwet maklik gau en goed bislacht
As 't oanpakt wirdt mei mannemacht.
Hwet jouzelje, hwet grine,
Dêr wirdt gjin smoar by set.
De kat de bel oanbine,
Dat kin ien mûske net.
As tûzen muzen onforwacht
De kat oorfoelen mei hjar macht
Scoe 'k tinke dat dat folk, as 't woe,
De kat de bel oanbine koe.
Mar muzen binne bisten
Ta sok wirk net yn steat,
Hja sitte fol fen listen ,
Mar moedich binn' se neat.
Striidfieren leit net yn hjar aerd.
Hja kieze hird it hazzepaed
Op 't minst geritsel en gespús. —•
Dat hear stoar net by minsken thús.

47
Us foai'faers dy bigrypton
X>at ok yti 'e âlde tiid,
As felle rampen knypten ,
Een oarloch en fen striid.
Hja seijen: Iendracht makket macht.
Ho 't Spanjen ek de flikker slacht,
Hwa wit as 't dêrfor net biswykt." —
En dat dit mog'lik wier is blykt.
Net for yen sels allinne.
Mar mei en for cîkoar ,
Den kin me folie winno
En komt min onheil t'oar.
Mar wy bimi' tsierders út ás aerd.
Hofolle goeds fortryble waerd
En útdraeide op sa goed as neat,
Troch tsierderij —•' dat is yn 't gfeat.
Min het in bulte lesten
En striid om 't selsbihâld.
Een 't easten ta oan 't westen
Is onrêst yn 'o wrâld.
In hopen binn' dèroer yn noed.
Ik leau 't koo gau en maklik goed
Kei iendracht en mei fêste moed.
Aar grif is slieprich-wêzen tsjoed.
WALING DTKSTRA,

Friesehe Namen.
Reeds een en ander maal mocht ik in dit
jaarboekje een opstel plaatsen over Friesche
namen. *) Dat die verhandelingen bij mijne
volksgenooten niet onopgemerkt, niet ongelezen
noch onbetraclrt gebleven zijn, dat ze haar
doel hebben bereikt (te weten : de belangstelling
in, en de kennis van onze volkseigene
namen te vermeerderen) — dit heb ik, tot
mijn bijzonder genoegen, herhaaldelijk mogen
ervaren. Herhaaldelijk heeft deze en gene
Fries (zelfs uit Oost-Friesland), in deze zaak
zich tot mij gewend, om voorlichting en raad,
vooral bij het geven van namen aan de kinderen,
bij liet benoemen van pake of beppe, van
heit of mem, van omke of tnoike. Soms kende
men de rechte spelling niet van den naam, dien
men zijn kind geven wilde; soms wenschte men
dien naam uit zijnen versietenen in zijnen oorspronkelijken,
volledigen vorm te herstellen ;
') „Friesche Mans- en Vrouwennamen in oorsprong en
beteekenis", in den Friesehen Volksalmanak voor 1686 en
„De Namen der ingezetenen van Leeuwarden tenjare 1511",
in dien van 1892.

49
soms ook do beteekenis van den eonen of anderen
naam te weten, enz. Dit geeft mij nu te meer
lust, om nog eens iets over Friesche namen
den lezers van dit jaarboekje aan te bieden,
in de hoop dat ook dit opstel met welwillendheid
zal worden aanvaard, en misschien nog
wel door een of meer dergelijken zal worden
gevolgd, in volgende jaargangen — tot tijd en
wijle ik een groot en volledig werk over Friesche
namen in ; t algemeen, zal hebben voltooid ;
als God mij leven en gezondheid behouden laat.
Immers zulk een werk, als uitbreiding en toelichting
van mijne „Lijst van Friesclie Eigennamen"
(die thans gelijktijdig met liet Friesclie
Woordenboek uitgegeven wordt) heb ik onder
handen, en hoop ik, met Gods hulp, te voltooien.
I.
De Friesclie taalgeleerde, Prof r . EVEET WASSEN-
BEEGH, die in het begin dezer eeuw Hoogleeraar
was aan de Hoogeschool te Franeker, zegt in zijne
„Verhandeling over de Eigennamen der Friesen"
(voorkomende in zijne „Taalkundige Bijdragen",
Leeuwarden, 1802), waar hij spreekt van de
Friesclie geslachtsnamen, zooals die in het
laatst der achttiende eeuw veelvuldig bij de
eenvoudige burgerlieden, bij de neringdoenden
en de handwerkslieden, en ook wel bij de boeren
(voor zoo verre ze geen eigenerfden waren),
in Friesland in zwang kwamen, het volgende :
4

50
„Een bakker noemde zich Baksma; een slager
Bijlsma of Schraagsma; een timmerman Latsma of
Schaafsma; een mandemaker Tiensma; een bleeker
Osinga. Hiertoe beliooren nog Smedema,
Uoornsma , Bat sma , Hammersma , Draadsma ,
Bamkama, Pompsma, Pekelsma."
Deze woorden bevatten waarheid. Maar volledig
waar, in alle opzichten waar — dat zijn
ze niet. Zoo men deze uitspraak niet cum
grano salis opvat, zoo men haar niet met onderscheiding
en met goed verstand aanneemt, maar
integendeel haar houdt voor slechtweg waar,
voor ten volsten waar in alle opzichten, dan
komt men, inzake de verklaring van vele Friesche
geslachtsnamen, op een dwaalspoor.
In der daad hebben sommige Friezen in de
vorige eeuw zich van geslachtsnamen voorzien,
op zulk eene onredelijke, willekeurige en zonlinge
wijze, als Professor WASSENBEBGH mededeelt
in zijne bovenaangehaalde woorden. En
nu, honderd en meer jaren nadat die eigenaardige
soort van geslachtsnamen zijn opgekomen,
meenen vele Friezen, dat juist die wijze
om geslachtsnamen te vormen, de regelmatige
manier was, de wijze die schier uitsluitend,
althans zeer menigvuldig, gevolgd werd. Zij
meenen dat het werkelijk een timmerman was
die zicli eerst Latsma, Hammersma of Bovenga
noemde ; werkelijk een bleeker die den naam
Osinga eerst aannam; werkelijk een slachter

51
die zich zelven den naam Lamkema oî llamkema
toelegde. Dit nu is niet waar. Het moge
misschien waar zijn van sommigen der geslachtsnamen,
door Professor WASSENBERGH opgenoemd;
b. v. van Schraagsma, Schaafsma, Draadsma,
Pompsma, Pekelsma. Maar van alle die namen
geldt dit niet.
Men versta mij wel. Ik wil niet ontkennen dat
er een timmerman geweest is, die zich zelven
eerst den naam Latsma of Bovenga of Hammersma
toeëigende, of een bleeker die zich Osinga,
een bakker die . zich Bollema noemde. Maar
zelf bedacht, zelf gevormd heeft die timmerman,
die bleeker, die bakker die namen niet. Die
namen bestonden reeds, waren reeds eeuwen
lang door Friesche maagschappen gedragen
geworden; door maagschappen, die volstrekt
niet eenen timmerman, noch eenen slachter of
bakker tot stamvader hadden. Die namen waren,
althans ten deele, toenmaals nog het eigendom
van oude, veelal adellijke of' eigenerfde, nog
bestaande geslachten. Of anders, zoo die namen
werkelijk reeds uitgestorven waren met de
geslachten, waaraan ze van oudshei' hadden
toebehoord, dan bestonden nog wel de staten
of de saten van die geslachten, die hunne oorspronkelijke,
aloude woonsteden, hunne stamzetels
waren geweest, (b.v. Osinga-state, Lafsmasate);
en daardoor waren die geslachtsnamen
den volke nog bekend en mondsgemeen.

52
Nemen wij als voorbeeld den naam Osinga
(met zijne bijvormen, slechts in spelwijze daarvan
verschillende, Osenga, Ozinga , Ozenga ,
oudtijds ook Oesinga en Oesingha geschreven)
— een zeer oude naam , eigen aan eene wijd
vertakte maagschap van eigenerfde Friezen ,
die ook nog lieden bestaat, en door menige
loot uit den ouden stam gedragen wordt. Ook
Osinga-staten zijn er in aanmerkelijken getale
over liet geheele Friesche land verspreid : te
Kimswerd , te HaLlum , te Langweer, op Sottruni
onder Scliettens , te Grouw, te Dronrijp.
Buitendien is er nog een Osinga-Jiuis tusschen
Hidaard en Lutkewierum , terwijl een gehucht
onder Heeg den naam van Osinga-huizen draagt.
De naam Osinga is een zoogenoemd patronymicum
of' vadersnaam; dat is: hij is, door
achtervoeging van den uitgang inga (die kindschap
of afkomst van zekeren stamvader aanduidt),
afgeleid van , ontleend aan een en mansnaam
; in dit geval aan den Oud-Frieschen
mansnaani Ose of Osi (Osinga van Ose, gelijk
Wi/binga van Wibe, Eisinga van Eise, Idsinga
van Ids, Schelt inga van Schelte). Of anders
(deze zaak is niet volkomen zeker), is Osinga
een versletene , verbasterde vorm van den oorspronkelijken,
volledigen vorm Oedsinga, afgeleid
van den mansnaam Oeds. In oude geschriften
toch vindt men den naam van het
gekucht Osinga-huizen, boven vermeld, ge-

53
schreven als Oessingahuyssen en Oedsyngaliuysen.
Ook de oude schrijfwijzen Oesinga en Oesingha,
in plaats van Osinga, wettigen dit vermoeden.
Maar hoe dit ook zij, de een of'andere bleeker,
in het laatst der vorige eeuw levende, en eenvoudig
Wibren Sjoerds heetende , (naar zijnen
vader Sjoerd Wibrens), maar eenen geslachtsnaam
begeerende te bezitten, dacht aan een
deel van zijn dagelijksch werk , te weten aan
het osen , dat is • het water uit de slooten
rondom zijn bleekveld , met lange en langgesteelde
oosvaten over liet te bleeken liggende
lijnwaad spreiden, en sproeien. Hij dacht, in
zijn onverstand , en zoo op den klank af oordeelende,
dat dit woord osen deel uitmaakte
van den ouden, hem weibekenden geslachtsnaam
Osinga, en vond nu niets gereeder, niets
geschikter, dan zich eenvoudig Osinga te noemen,
dan dien reeds sedert eeuwen bestaanden
geslachtsnaam zich toe te eigenen. Maar zelf
dien naam bedacht en uitgevonden, dat had hij
niet. Evenmin als b.v. de boer, die zich BoscJima
noemde, omdat hij op de Boschplaats (b.v. op
de Boskpleats of Minia-Roorda-sate te Grouw ,
of op de Boskpleats of Thetinga-state te Wieuwert)
woonde; of die anderen die zich Tillema,
Bruggema, Pollema, Statema, Zijlma noemden,
omdat ze bij eene tille of eene brug, op eene
f olie (klein eilandje of klein heuveltje), op eene
state of bij eene syl of sluis woonden. Immers

54
ook die namen, en honderden andere dergelijken,
bestonden reeds eeuwen vóór dien tijd, dat de
eene of andere in de vorige of in 't begin dezer
eeuw ze zich wederrechtelijk toeëigende. Het
zijn patronymicale , van mansnamen afgeleide
maagschapsnamen ; zoo goed, en zoo zeker, als
Osinga, Hammersma, Latsma, enz.
De geslachtsnamen , die, evenals Osinga,
schijnbaar aan het eene of andere bedrijf, aan
het eene of andere werktuig, aan de eene of
andere werkzaamheid, daartoe behoorende, herinneren,
komen zeer menigvuldig , bij honderden
in getale, onder de Friezen voor. Inderdaad,
de handwerkslieden en de neringdoenden
onder hen, en ook de boeren, schippers, enz.,
die in de vorige, en in het begin van deze
eeuw zicli eenen geslachtsnaam, toepasselijk op
hun bedrijf, wilden toeëigenen, hadden die
namen maar voor het uitzoeken, maar voor
het grijpen. En velen onder hen misbruikten
dan ook op die wijze sommige oude , reeds
eeuwen bestaande, van mansnamen afgeleide,
zoogenoemde patronymicale geslachtsnamen.
Zoo kon een visscher zich Aalsma noemen of
Vissia; een brouwer Bierma, een bakker Bollema
of Boltjes, een scheeptimmerman Bootsma of
Scheepma, een boekhandelaar Boekema, een landbouwer
Boerma of Boersma, een bloemkweeker
Bloemsma, een kleermaker Broéksma of Buisma,
een houtkoopman Houtsma of Balkema, een var-

55
kenslachter Bargsma, een verwer Ferwerda, een
wolkammer Cammenga (oorspronkelijk Camminffhn),
die aan eene brug of aan eenen dijk
woonde Bruggema of Brugsma, Dijkema of'
Dijksma noemen. Inderdaad, liet kost weinig
mffeite zulk soort van namen nog bij honderdtallen
hier aan te voeren, ter uitbreiding van
liet lijstje, dat .Professor WASSENUERGH heeft
gegeven, en aan het hoofd van dit opstel is
medegedeeld. Ook kost liet weinig moeite om
aan te toonen, om te bewijzen, dat alle deze
namen oorspronkelijk niets met den visscher
noch met den bloemkweeker, met den bakker
nocli met den brouwer, met den kleermaker
noch met den boekhandelaar te maken hebben,
noch ook met den man die op eene state of
op eene polls of' op eene boskpleats, aan eene
ülle of eene brug, of bij eene syl of eenen
dijk woonde, iets hebben uit te staan.
Natuurlijk gaat liet niet aan, zoude liet veel
te veel van de beperkte ruimte m dit jaarboekje
innemen, wilde ik den waren oorsprong van
al deze geslachtsnamen hier nader ontvouwen
en aantoonen. De opmerkzame vindt dien oorsprong
, vindt dien oorspronkelijke!! samenhang"
dezer geslachtsnamen met oude Friesche mansvoornamen,
vindt menigmaal ook liet bewijs
hunner aloudlieid, in mijne Lijst van Friesche
Eigennamen, aan het hoofd van dit opstel vermeld.
Toch wil ik mij zelven het genoegen
gunnen (en, zoo ik hoop, daar mede den lezer

56
niet ongevallig zijn), een paar dezer namen te
ontleden. Nemen wij Latsma en Hammersma,
die door Professor WASSENBEKGH als timmermansnamen
worden voorgesteld.
Latsma, wel verre van in de vorige eeuw door
eenen timmerman eerst te zijn bedacht (al blijft
het mogelijk dat een timmerman dien naam zich
toenmaals opzettelijk, maar wederrechtelijk heeft
toegeëigend.) — Latsma is een zeer oude, reeds
eeuwen en eeuwen bestaande geslachtsnaam,
die samengesteld is uit den mansnaam Laise ,
en liet bekende, veelvuldig in Friesche geslachtsnamen
voorkomende achtervoegsel ma (even als
Wytsma en Sytsma, Rinsma en Binsma van
Wytse en Sytse, van Rinse en Binse afstammen).
Latse is een zoogenoemde verkleinvorm,
even als Wytse en Sytse, Rinse en Binse dit
ook zijn. Neemt men het verkleinende achtervoegsel
se achter Latse weg, dan blijft er de
oorspronkelijke vorm Latte over, even als Site
en Wite, Rinne en Binne overblijven van Sytse
en Wytse, Rinse en Binse. Syte en Wite,
Rinne en Binne komen nog wel als mansnamen
onder de Friezen voor; zij het dan ook zeldzaam,
vooral de drie eerstgenoemden. Maar
Latte is mij nooit te voren gekomen, als mansnaam,
't zij dan nieuw noch oud, en zoo min
geschreven als gesproken. Toch is zonder twijfel
Latte in ouden tijd een mansnaam bij de
Friezen geweest, even als Wite en Site, Rinne

57
en Binne (nevens Wytse en Sijtse', Binse en
Binse) dit nu nog heden zijn. Dat de naam
Latte bestaan heeft, wordt onomstootelrjk bewezen
door den verkleinvorm Latse, en tevens
door den nog heden onder de nakomelingen
der oude Friezen beoosten Lauwers, onder de
hedendaagsche Groningerlanders levenden geslachtsnaam
halma, (halma van Latte, even
als Bouma van Bouwe, Alma van Alle, Popma
van PojUpe ontleend is.) De verkleinvorm Latse
zelve schijnt ook onder de hedendaagsche Friezen
buiten gebruik geraakt te zijn. In deze
eeuw althans is mij deze mansnaam nooit te
voren gekomen. Maar oude geschriften uit
vorige eeuwen vermelden hem niet zeldzaam,
ook in verouderde spelling, als Lattzie, Lattie,
hattia. De geslachtsnaam Latsma bestaat nog
lieden; in oude oorkonden is hij mij voorgekomen
als Latzema en hattziema. Buitendien
bestaat nog te Siksbierum de eeuwenoude, aanzienlijke
Lalsma-sate, de stamsate van het geslacht
der eigenerfde Friezen die dezen naam
droegen, in herinnering aan hunnen stamvader
hatse. En deze saté strekt tot een onomstootbaar
bewijs, dat het geenszins een achttiendeeeuwsche
timmerman was die zich eerst Latsma
noemde; al blijft het mogelijk dat zulk
een man dien aiouden geslachtsnaam aannam,
in geestelooze toespeling op de latten, die hy
bij zijn dagelijksch bedrijf gebruikte.

58
De hamer, een werktuig dat hedendaags
slechts voor vreedzame doeleinden in gebruik
is, was oudtijds ook al een wapen , een oorlogstuig.
Inderdaad , een zware hamer , door
eene kraclitvolle vuist omklemd, door eenen
gespierden arm gezwaaid, was geen te verachten
wapen , en heeft zeker nienigen vijand
den schedel verpletterd. . Men denke ook aan
den hamer, het wapen van den Oud-Germaansclien
Thor. Evenals de benaming van
ander wapentuig, van den helm, den speer
(ger of geer) , liet schild , het harnas (bron) ,
zoo was ook liet woord hamer, op zich zelven
of in samenstellingen, bij de oude Germanen
tot eenen naam geworden , dien men jonggeborenen
knaapkens gaf. FÖKSTEMANN, in zijn
„Altdeutscb.es Namenbuch", geeft eenige voorbeelden
van zulke mansnamen op: Hamar,
llamerich , HameroJ†. Ook de oude Friezen ,
als echte Germanen, volgden deze zede. Mij
is deze naam, in drie vormen, J-Jamar, Hamer,
Hammer, voorgekomen in oude geschriften, als
eigen aan Friesche mannen. Waarschijnlijk is
de hedendaags onder de Friezen nog gebruikelijke
mansnaam Hamke, Hamho, Hamco (met
de daarvan afgeleide geslachtsnamen Hamkema
en Hnmkes en het verlatijnschte Ilamconius,
niet den Groningeiiandsclien geslachtsnaam
Hammeka, en den Helgolandsclien geslachtsnaam
H-(tmmekens), van dien ouden hammernaam nog

59
wel een vlei- en verkleinvorm. Dat Hammer
of Hamer onder de oude Friezen als mansvoornaam
in gebruik geweest is, bewijzen voorts
nog de van hooge oudheid getuigende geslachtsnamen
Hameringa en Hamringa (samengetrokken
vorm van Hammeringa), in Oost-Friesland nog
meer verbasterd tot Hammer ga. Verder de geslachtsnamen
Hammersma en Hamersma, met
Hammers en Hamers, die van jongere dagteekening
zijn. Ook de HammerstiUe, nog in de
vorige eeuw eene brug onder Westergeest, bewijst
liet voorkomen van Hammer als mansnaam
onder de Friezen; evenals de plaatsnamen
Hammerum (oorspronkelijk Hammer-hem, de
omvredigde woonplaats van Hammer), dorp in
Jutland; Hamarithi (thans Hemerf) , dorp in
Gelderland; Hamareshusun (Hamer•shuzen, thans
Hummersen), dorp in Lippe, Duitschlaiid , dit
bewijs leveren bij andere, den Friezen verwante
volken, bij Jutten, Batavers en Sassen.
De geslachtsnamen Hammersma en Hamersma
zijn dus reeds eeuwen en eeuwen oud, en daar
behoefde waarlijk geen achttiende-eeuwsche
timmerman te komen, om die namen te bedenken.
Maar dat zulk een man, in gezochte
toespeling op een werktuig dat hij dagelijks
gebruikte (evenals de timmerman Schaaf'sma,
die zicli naar zijne schaaf zoo noemde) , dien
ouden naam zich wederrechtelijk heeft toegeëigend
— dit blijft mogelijk, en dit willen wij,

60
op de bewering van Professor WASSENBEKGH,
gaarne als zeker aannemen.
Volgens het bovenstaande zijn dus in de
aciittiende eeuw, en in het begin van dit loopende
jaarhonderd, in Friesland vele oude,
sedert eeuwen reeds bestaande geslachtsnamen
aangenomen door lieden, die daarop geen recht
hadden, maar die dit deden wijl ze meenden,
dat in die namen de eene of andere toespelingop
hun bedrijf besloten lag. Het omgekeerde
kwam ook voor ; namelijk , dat iemand zijnen
ouden , van zijne voorouders overgeërfden geslachtsnaam
verwaarloosde , en in onbruik liet
geraken, juist omdat hij, ten onrechte alweer,
meende, dat die naam eene toespeling op de
eene of andere levensbijzonderheid, hem zelven
betreffende , inhield. Misverstand en onverstand,
waardoor men de ware beteekenis dier namen
niet verstond, hunnen ouden oorsprong niet
kende, speelde een rol, zoowel bij den eenen
als bij den anderen. Het volgende geval is
hiervan een voorbeeld, en toont aan hoe willekeurig
men oudtijds wel met de geslachtsnamen
handelde.
Een burgerman te Leeuwarden, in de laatste
helft der vorige eeuw, droeg, evenals zijne voorvaderen
vóór hem, den geslachtsnaam Bootjema
(in de zestiende en vijftiende eeuw ook Botiema
geschreven). Deze naam is een oorbeeldige

61
Friesche geslachtsnaam, ontleend aan den mansnaam
Bootje, en „zoon van Bootje" beteekenende.
Bootje is een verkleinvorm van Bote,
een naam die nog heden onder de Friezen in
volle gebruik is. Bootjema, van Bootje, verkleinvorm
van Boie, evenals Bontjema van
Bontje, verkleinvorm van Boune, en Boukema
van Bouke, verkleinvorm van Bouwe.
Onze man nu (wij willen hem voor 't gemak
Pieter Ypes noemen), was een groot liefhebber
van spelevaren en zeilen, evenals zijn vader
en zijn grootvader vóór hem geweest waren ,
evenals zoovele Leeuwarders vóór hem, in zijnen
tijd, en nu nog heden ten dage. Hij hield er
dan ook een vaartuigje, eene boot op na, om
aan die liefhebberij te voldoen. Hij bracht
schier al zijnen vrijen tijd, ter uitspanning, in
zijn vaartuigje door. Dan zeiden zijne buren
en stadgenooten dikwijls in scherts: „Bootsjema
sit weer in syn bootsje." Dit verveelde den
man. Immers ook hij zelf wist in zijnen naam
anders niets te vinden, dan eene toespeling op
zijne liefhebberij, en die van zijnen vader en
grootvader; hij dacht werkelijk dat zijne voorvaders
diee—.naam Bootjema hadden gekregen
wegens hunne liefhebberij in 't bootjevaren.
Dies verwaarloosde hij opzettelijk zijnen aiouden
geslachtsnaam, en wilde niet anders dan Pieter
Ypes genoemd worden, als zoon van Ype Pieters.
Ten jare 1811 , toen al de geslachtsnamen

62
werden vastgesteld, liet hij (of zijn zoon of
zijn kleinzoon — ik weet het niet nauwkeurig —
maar dat doet er ook niet toe) — liet hij zich
dan ook niet als Bootjema in de Registers van
den Burgerlijken Stand inschrijven, maar als
Ypes. En de nakomelingen van dezen man
lieeten nog heden aldus, terwijl de naam Bootje-ma
uitgestorven is.
Terwijl dus de een en de ander in die dagen
eenen ouden, reeds eeuwen bestaanden geslachtsnaam
(Osinga , Latsnia, enz.) zich wederrechtelijk
toeëigende, liet weer een ander zijnen ouden,
hem van rechtswegen toekomenden naam varen;
beiden uit onverstand, wijl ze de ware
beteekenis van die namen niet kenden , of die
verkeerd opvatteden.
Al heb ik hier van sommige Friesche geslaclitsnamen
aangetoond, dat zij werkelijk reeds
van overoude tijden dagteekenen, en aan overoude
Friesche mansnamen ontleend zijn, al
schijnt het dan ook dat zij toespelingen bevatten
op allerlei nering en bedrijf, op allerlei
levensomstandigheden der menschen — ik
moet, ten slotte, nog betuigen, dat dit alles
geenszins op alle soortgelijke geslachtsnamen
toepasselijk is. Om bij de weinige namen door
Professor WASSENBERGII opgesomd, en op bladzijde
50 hiervoren vermeld, te blijven, erken
ik gaarne dat Seliraagsma en Schaafsma, Braad-

63
sma, Pompsma en Pekelsma werkelijk namen zijn,
eenvoudig bedacht door eenen slachter , eenen
timmerman, eenen wever, eenen pompmaker
en eenen inzouter (van pekelvleesch b.v., voor
scheepsgebruik), in toespeling op liet bedrijf
dezer lieden; en dat deze namen geenszins met
Oud-Friesche mansvóórnamen samenhangen,
noch ook daarvan zijn afgeleid.
Deze vijf namen kunnen nog met een zeer
groot aantal anderen, soortgelijken, aangevuld
worden, allen nog heden ten dage bij de
Friezen voorkomende. Zie hier eenigen daarvan:
Zaagsma, voor eenen timmerman; Breeuwsma
voor eenen schuitmaker; Draaisma voor eenen
pottebakker (naai- het pottebakkerswiel, dat
de man dagelijks draait); Koestra of Schaapstra
voor eenen veehouder ; Grasma voor eenen
greidboer; Ploegsma voor eenen bouwboer;
Graansma, Koornslra, Zaadsma voor eenen graanköopman;
Praamsma voor eenen schipper;
Schrijf sma voor eenen klerk; Slotsma voor eenen
slotemaker; Pruiksma voor eenen pruikmaker;
Pntimsma voor eenen vruchtenventer; Terpsnia
voor den man wiens huis op , of nabij , eene
terp staat. En vele tientallen dergelijken meer.
Immers toen de lieden , die eenen geslachtsnaam
wilden of moesten aannemen, eenmaal
op dit dwaalspoor . gekomen .waren , was er
schier geen einde aan het bedenken van dit
soort fantasie-namen.

64
En dat inderdaad de grootvaders en overgrootvaders,
in liet begin dezer eeuw, zich zulke
eigen-bedachte namen , die nooit te voren gelioord,
noch in gebruik geweest waren, hebben
toegeëigend , in toespeling op hun bedrijf of'
op hunne levensomstandigheden , dat weten
nog enkele nakomelingen van die mannen ,
heden ten dage , niet zekerheid; 't zij dan bij
mondelinge overlevering, 't zij uit aanteekening
in de geslachtsregisters op de schutbladen
van huisbijbels en kerkboeken. En
te meer nog komen deze bijzonderheden in
het licht, als de kleinzonen nog heden het
zelfde bedrijf uitoefenen, als hunne groot- en
overgrootvaders vóór hen gedaan hebben, en
dus nog heden die toepasselijke namen dragen —
gelijk wel voorkomt. Zoo is mij een houthandelaar
bekend, die Houtsma heet, evenals zijn
grootvader die ook houthandelaar was, en die
zich dien naam toeëigende, ofschoon de toen
reeds oude geslachtsnaam Houtsma van den
verouderden mansnaam Houtse, verkleinvorm
van Route, Hout (Holt) is afgeleid. Zoo weet
ik van een en boer wiens huis bij eene wier
staat, en die Wiersma heet, even als zijn grootvader
, die reeds in dat zelfde huis woonde,
en die dien naam had aangenomen, in toespeling
op die omstandigheid (even als zijne standgenooten
Bosch/ma, Statema, Pollema, Zijlsmn,
enz.); ofschoon Wiersma (even als Wieringa,

65
Wierema, Wiermá) reeds een zeer oude, lang
bestaande geslachtsnaam was, ontleend aan den
verouderden, maar aantoonbaren mansuaam
Wier. Verder is mij nog een blauwverwer bekend
geweest, die Blauivstra heette, ofschoon die
naam oorspronkelijk afgeleid is van àe saté Blauw
onder Sint-Nicolaasga; een wolkammer; die
Oammenga heette, even als zijn grootvader die
ook wolkammer geweest was, en dezen naam
in het laatst der vorige eeuw aannam, ofschoon
Cammingha juist de oudst bekende Friesche geslachtsnaam
is, voor duizend jaren reeds aan
eene adellijke maagschap eigen. Dan nog een
verwer Ferwerda, wiens naam met verwen niets
te maken heeft, maar voor eeuwen en eeuwen
reeds is afgeleid van den dorpsnaam Ferwerd,
even als Holwerda van liolwerd, Jorwerda van
Jonoerd, Ilauicerda van liauwerd, enz.
De zakelijke inhoud nu van het bovenstaande
betoog , in het kort samengevat, is:
De geslachtsnamen, in de vorige, en in het
begin dezer eeuw, door sommige burgers en
boeren in Friesland aangenomen, in toespeling
op hun bedrijf of hunne levensomstandigheden,
zijn grootendeels Oud-Friesche , reeds eeuwen
lang bestaande, patronymicale (dat is: van
vaders-, van mansnamen afgeleide) geslachtsnamen
, die toenmaals ten deele reeds uitgestorven
(ofschoon den volke nog bekend), ten

66
deele ook nog in leven waren. Een kleiner
gedeelte van die eigenmachtig ~ aangenomene
namen is willekeurig bedacht en gevormd , in
toespeling op het bedrijf of de levensomstandigheden
dier lieden. In mijne Lijst van Friesche
Eigennamen, op bladzijde 49 vermeld, kan
men nazien welke van deze namen tot de eerste,
welke tot de tweede groep behooren, wijl hun
samenhang met Oud-Friesche mansvóórnamen
daar is aangetoond; of anderszins deze geslachtsnamen
daar op zich zelven vermeld staan.
II.
In mijne „Lijst van Friesche Eigennamen"
ziet men herhaaldelijk bij dezen of genen mansof
vrouwennaam aangeteekend dat die naam
is een vleivorm van eenen anderen naam. Of
ook, dat deze of gene mans- of vrouwénnaam
tot vleivorm heeft eenen anderen , min
of meer af'wijkenden naamsvorm. Zoo staat daar
bijvoorbeeld vermeld, dat de vrouwennaam
Aai/e (in Friesche spelling Aeijé) ook geldt als
vleivorm van Aaltje (in Fr. spelling Aeltsje);
en de mansnaam Aai (Aei) als vleivorm van
Ari (voluit Adriaan, Adrianus). Evenzoo Akke,
ook vleivorm van Aukje; Bakke, vleivorm van
Barteitje; Baai/e (Baeije), vleivorm van Baukjea
Verder dat Benne en Binne vleivormen van
Beriihard, zijn, enz. enz.
Mij .is een en ander maal gevraagd, wat

67
eigenlijk een vleivorm is. Die vraag wil ik
hier beantwoorden.
Het woord vleinaam (of vleivorm van een en
naam) heb ik bedacht en in gebruik genomen,
in navolging van het Hoogduitsche woord
Kosename (Kose†orm eines Namens), waarmede
de Duitschers hetzelfde begrip aanduiden. Ook
Kosename is een kunstmatig gevormd woord,
door eenen geleerde bedacht, en niet door de
spraakmakende gemeente ; liet is met m den levenden
volksmond ontstaan. Waar Duitschers en
Nederlanders dus tot eenen kunstmatigen vorm
hunnen toevlucht nemen moeten, om zeker begrip
aan te duiden, daar kan onze nooit volprezene
Friesche taal, die zoo overrrjk is in kernachtige,
de zaken duidelijk en op volksaardige wijze omschrijvende
woorden, maar vrijelijk putten uit
haren woordenschat. De Friezen toch gebruiken,
om hetzelfde begrip aan te duiden, dat Duitschers
en Nederlanders met Kosename en vleinaam
weergeven, het woord poppenamme;
afgeleid van poppe, schootkindje. Dit woord
poppenamme is zooveel te kernachtiger, duidelijker
en beter, drukt zooveel te juister uit wat
men er mede wil te kennen geven, als poppe
juist niet een schootkindje in het algemeen en
in alle voorkomende gevallen beteekent, maar
bepaaldelijk het woord is waarmede teedere
moeders, in moederlijke troetelliefde, hare
kleine kinderen liefkozenderwijze noemen.

68
Ben vleinaam dan is die vorm van den eenen
of anderen voornaam, zooals die door kinderen,
welke nog niet goed spreken kunnen, worden
verbasterd , en zooals die dan door moeders ,
welke hare schootkinders liefkoozen en vertroetelen
, in 't gebruik worden overgenomen en
behouden. Menig klein meiske van anderhalfof
tweejarigen leeftijd kan haren naam Aeltsje
(in Nederlandsche spelling Aalt je) nog niet
duidelijk uitspreken, maar noemt zich-zelve
Aeije (in Nederlandsche spelling Aaye). De
moeder, in deze kinderlijke uitspraak behagen
vindende, noemt haar kind, door moederlijke
teederheid gedreven , ook Aeije (Aaye). De
vader volgt haar hierin wel na, en de oudere
kinderen, met de overige huisgenooten en de
nabestaanden, eveneens. Weldra wordt het kind,
ook al wordt het grooter en grooter, en al
kan het al lang ten duidelijken Aeltsje (Aaltje)
zeggen, in den huisselijken kring, en ook
daar buiten, nooit anders genoemd dan Aeije
{Aaye). En als het kind volwassen geworden
is, ook dan nog blijft (in menig geval — niet
als vaste regel, altijd en overal) die vleivorm
van haren eigenlijken naam haar eigen en bij,
en uitsluitend in gebruik; en op 't laatst weet
schier niemand anders, of de maagd, de vrouw,
heet werkelijk Aeye (Aaye),ha&v lieele leven lang.
In oude tijden, toen vele menschen weinig
of nooit lazen en schreven, en velen dit zelfs

69
niet konden doen, hadden de vleivormen nog
veel meer geldigheid dan lieden ten dage. Toen
gebeurde het wel dat de eene of andere Aaye,
grootmoeder geworden, haren naam in dezen
vleivorm (en niet in zijne oorspronkelijke gedaante,
als Aaltje — voluit, vanouds, Adela)
aan haar kleindochterke overerfde, dat de ouders
van dat kleinkind werkelijk de jonggeborene
als Aaye, en niet als Aaltje, lieten doopen,
en in het doopboek (in lateren tijd ook
in de Registers van den burgerlijken stand)
lieten inschrijven. Zoo is liet gekomen dat
lieden ten dage de eene Aaye als Aaltje te
boek staat (dit is de regel), en dat de andere
Aaye werkelijk onder dezen naamsvorm in het
doopboek der Kerk, in de Registers van den
burgerlijken stand ten gemeentehuize van hare
geboorteplaats, staat ingeschreven.
Zoo als dit hier nu met den vrouwennaam
Aaltje, en zijnen vleivorm Aaye is aangeduid,
zoo is liet ook gegaan met zoo menigen anderen
Frieschen vóórnaam. Zie hier een lijstje
van eenige Friesche vóórnamen, met hunne
vleivormen. Daar zijn er wel meer. Maar
velen van- die namen hebben meer liet karakter
van verkortingen, en van samengetrokkene
naamsvormen; ware vleivormen zijn dat niet.
Het onderscheid tusschen deze soorten van
naamsverbasteringen is niet altijd , of in alle
gevallen, even gemakkelijk aan te toonen.

70
Dies heb ik hier slechts enkele, slechts de
meest bekende vleivormen willen opsommen.
Mansnamen.
Eelke. Verkleinvorm van Ele, dat een vervloeide
vorm is van Edel, bij vorm van Adel,
in ouder vorm Aihal, een samenstellend deel
van volledige namen Athalbercht (Adelbrecht,
Albert) , Alhalbrand, AfJialger {Alger). In
vleivorm Eke.
Gerrit (Gerhard), in vleivorm Kei.
Dirk , Durk (Diederik , Thiadrik) , in vleivorm
Duye , Dye, Bukke.
Jelle , in vleivorm Jeye.
Reitse , in vleivorm Iieye.
Sibren , in vleivorm Pibe.
Folkert, in vleivorm Tolle.
Willem , in vleivorm Wim of Pim.
Dit zijn alle acht bijzonder Friesche, maar
in hunnen oorsprong goed algemeen Germaansche
namen. Onder de mansnamen van vreemden
oorsprong, maar die onder de Friezen het
burgerrecht verkregen hebben , zijn er ook
enkelen met vleivormen. Te weten:
Joliannes, m vleivorm Jan. Hanne, weer verkleind
tot Jancko (verouderd) en Hunke.
Frans , in vleivorm Panne.
Cornelis, in vleivorm Kees.
Klaas (samengetrokken en ingekorte vorm
van JV/colaas) , in vleivorm Kaaye.
Uit den aard der zaak zijn de vrouwennamen,

71
die in vleivorm voorkomen , grooter in aantal
dan de mansnamen.
Vrouwen na men.
Anltje (Adelá), in vleivorm Aaye.
Avkje,
BarteMje, „
Bankje, „
Dirkje, Durkje, s
Eelkje,
Fokeltje,
Froukje, „
Hylkje, Ilyltje,
Hutje,
JeÜje, „
B ylfc/fe.
„ Jiakke.
„ liaaye.
y, Dukke, Dit-ye,
D,î/e, Didde, Dirre.
Po.
Po*.
J///Ve.
„ Jei, Jeye; weer
verkleind tot Jeike.
lîinske, „ B Kin ge.
Bomlcje, „ j, Pornme.
Sibbel†je, • „
Pibbe.
Sibrechtje of Sibrichje „
Pibe.
Sjowfcje,
„ Jfoi.
Tjeerdje, „
B Jekke.
ÏJfösfce,
, " Jikke.
„ ZJÆe en Oeie,
al naarmate men den naam Uilkje als
Uulkje of als 0 elk je uitspreekt.
Wytske, in vleivorm Wike.
Willemke, s „ Wim, Wimke,
Piviike.

72
V r o u w e n n a m e n
met vleivormen, vuil vreemden oorsprong, zijn: m
Elisabetli, in vlei vorm Lyske, Like, Lite.
Grietje (Margarethá) „' B Kike.
Maria, Marijke „ „ Maaike.
Fietje (van Pieter
= Prfj'Ks) „ „ Pike.
Trijntje(Catharina) „ , Nynke. In de
steden ook ïïne en
TynÆe.
Te Leeuwarden, en misschien ook elders in
Friesland, komen nog onder de ingezetenen
van ouds , de vreemde vrouwennamen Beatrix
en Deborah voor, die als vleivormen Baafje en
Deetje hebben.
Het zijn niet de Friezen alleen, die vleivormen
van hunne namen maken. Ook bij
andere volken komen deze naamsverbasteringen
voor , zij het dan ook in mindere mate. Zoo
hebben de Engelschen hun Bob voor Bobert,
hun IJiek voor liichard, hun Fanny voor Francisca
: de Duitschers hun Heinz voor Heinrich,
Früz voor 1'riedrich, Kunlz voor Konrath;
do Hollanders hun Koos voor Jacob, hun Henk
en Hein voor Hendrik, en, evenals de Friezen,
Kees voor Cornelis, Jan voor Joliannes en, oudtijds,
ook hun Maaike (Maeyke) voor Maria.
De mansnaam Jan is vooral bij de Hollanders

73
nog veelvuldiger, en in vol geijkt gebruik,
als bij de Friezen; en Maaike komt nog lieden
in zuidelijk Zuid-Holland , ten platten lande ,
in geijkten zin voor.
Onder de bovengenoemde vleinamen zijn er
eenigen , die enkel maar in mondeling gebruik
zijn , maar nooit geschreven worden , eu nooit
als geijkte namen voorkomen. Dat zijn b.v.
Koi en Poi, Pomme en Pibbe, Kinge en Bakke
bij de vrouwennamen; Kei en Kaaye en Panne
bij de mansnamen. Dezen, en eenige anderen,
zijn nog heden louter als echte vleivormen,
louter als noemnamen (sit venia verbó), en niet
als sclirijfnamen , in gebruik. Maar Akke en
Bauye, Eke en TJke, II ik e en Jikke, al zijn ze
den volke nog genoegzaam als vleivormen van
Aukje en Bankje, enz. bekend, komen toch
ook wel als geijkte namen voor in doopboek,
en register van den burgerlijken stand, op de
wijze als dit hier voren , bij Aaltje en Aaije
is aangetoond. En dat de mansnamen Pibe,
Jeye, Duye eigenlijk slechts vleivormen zijn
van Sibren, Jette en Durk of Dirk (om van
Jan ==nsJoha nnes, Piet er = Petrus, Klaas =
Nicolaas niet te gewagen) — dit is maar weinigen
bekend , omdat deze namen even menisrvuldig
als de ware en oorspronkelijke namen,
in geijkten zin, voorkomen.
Slechts zeer kortelijk en zeer oppervlakkig,

74
slechts als ter loops heb ik de zaak der Friesche
vieinamen hier te berde gebracht, ofschoon er
juist van dit onderwerp zoo oneindig veel ter
verklaring van de eigenheden en bijzonderheden
der Friesche namen in het algemeen, te zeggen
valt. Ik heb slechts voorloopig willen aanduiden
, dat vele Friesche rJSns- en vrouwenvóórnamen
anders niet zijn als zulke vleivormen,
afgeleid of verbasterd van volledige,
oorspronkelijke namen , die de Friezen met
andere Germaansclie volken gemeen hebben of
hadden. Pïbe b.v. is reeds sedert vele eeuwen
onder de Friezen in gebruik in geijkten zin ,
dus schijnbaar als een echte, een volslagen e
mansvóórnaam ; en tocli is deze naam ontwijfelbaar
een vleivorm van Sybren (Siybern), en
anders niet, evenals Jeye en Beye slechts vleivormen
zijn van Jelle en Jieitse , Pim en Kei
van Wïlleni en Gerrit, enz. Die dit niet weet,
moet Pibe wel houden voor eenen onverklaarbaren
, geheel bijzonder Frieschen naam , die
zijn weerga bij andere Germaansche volken
niet heeft. En zoo moet hij ook denken over
dat zeer groote aantal Friesche namen, die
reeds sedert eeuwen en eeuwen, en nog heden
ten dage; onder ons in zwang zijn, en die,
evenals Pibe, onder de Germaansche namen geheel
op zich zei ven schijnen te staan, geheel
bijzonder Friesch schijnen te wezen. Toch is niets
minder waar, dan dit. Honderden Friesche

namen zijn eigenlijk slechts zulke vleivormen
van volledige , algemeen Germaansche namen.
Maar dit kan niet altijd en in alle gevallen
met zekerheid worden aangetoond. Integendeel
, het bewijs daarvan te leveren is veelal
hoogst moeielijk, ja ondoenlijk, uit gebrek aan
oude oorkonden en bescheiden, waar dit uit
zoude kunnen blijken. Immers die vleivormen
zijn reeds sedert eeuwen, velen reeds sedert
1000 jaren, in volle, geijkte gebruik; zij werden
reeds in de vroege middeleeuwen, veelvuldig
als zoodanig, en niet in hunne oorspronkelijke
, volledige, onverbasterde gedaanten geschreven.
Bij de Friezen kwam dit zeer menigvuldig
voor, terwijl Sassen en Franken en
andere den Friezen naverwante volken, in geschrifte
, in den regel de volledige, onverbasterde
namen liun recht gaven, ook al hadden
ze, even als de Friezen, in het dagelijksche
leven vleivormen van die volle namen in gebruik.
Ik heb eens eene oude oorkonde, een koopbrief,
in het Friesch geschreven, en uit de
15â e eeuw dagteekenende, in handen gehad en
gelezen. Dat stuk begon alzoo: „lek Wol-
„brecht Hayesin hlye end dwa cond mei dissen
„jenwirdigen breve, dat ie in caep jowen habbe",
enz. Verder op, in dezen koopbrief, noemt
de schrijver, die zich in den aanvang voluit
Wolbrecht, de zoon van Have, had genoemd,
zich eenvoudig en platweg: Wobbe („Ie Wobbe

77
vorm is van Alberl of A albert,. Abbe nu en Abe
behooren al tot de oudst bekende Friesche mansnamen.
Zij komen, al de laatst verloopene acht
eeuwen door, in verschillende schrijfwijzen of
spellingen, in oude geschriften voor, hebben
ook aan talrijke geslachtsnamen en plaatsnamen
oorsprong gegeven, en leven nog heden onder
ons. Dit alles wordt in mijne „Lijst van
Friesche Eigennamen" aangetoond.
Mij zelven is wel nooit, onder mijne Friesche
volksgenooten, ter oore gekomen, dat een
knaapke, als Albert gedoopt en ingeschreven,
door zijne moeder, ^uit lievigheid" Abbe (of
Abke) werd genoemd (ofschoon dit zeer mogelijk
is) ; maar wel hoorde ik dat eene Hollandsche
moeder haar zoontje, Albert geheeten,
liefkozenderwijze Appi noemde, en dat hare
andere kinderen hun broerke evenzóó heetten.
Heden ten dage zal nu niemand in Holland
den naam van dit kind ook als ^AppV schrijven.
Maar de oude Friezen, in dezen hunnen schier al
te nuchteren zin voor huisselijken eenvoud ook
in het openbare leven, schreven wel Wobbe als
de man voluit Wolbrecht heette, of Pibe en
Sibe voor Sybren, Wibe voor Wybren (Wigbem),
Tjamme voor Tjaâmer (Thiadmer), enz.
Dit een en ander is slechts eene vingerwijzing,
slechts eene oppervlakkige aanduiding
ter verklaring van zoo vele honderden bijzondere,
bij de verwante Germaansche volkeren

78
niet voorkomende Friesche namen — namen,
die juis'j door hunne bijzonderheid, velen taaigeleerden
navorscheren, oudtijds en nog heden
ten dage, zoo veel hoofdbrekens gekost hebben,
en zoo menigmaal tot averechtsche beschouwingen
aanleiding hebben gegeven, en die toch
zoo eenvoudig en geleidelijk als vleivormen van
volledige algemeen Germaansche namen ontstaan
zijn.
Ik stel mij voor, deze zaak in mijn Friesch
Namenboek ('t welk ik nog onder handen heb)
nader te behandelen, en hare waarheid door
vele voorbeelden uit ouden en nieuwen tijd,
nader daarm aan te toonen.
Tot later dus, waarde Lezer!
Haarlem, Juli, 1896.
JOHAN WINKLER.

De ontfriescMng Yan kt Friesche volk.
Door S. BARTSTRA , Rembang (Java).
Onderwijs in vaderlandsche geschiedenis en aardrijkskunde
aan de Nederlandsclie jeur/d.
Fragment.
Waarom, al wordt Holland in den regel
voor Nederland genomen, — waar ik een fel
tegenstander van ben, — waarom wordt vaderlandsche
geschiedenis op de lagere scholen, en
ook op de inrichtingen voor meer uitgebreid
en voor middelbaar onderwijs facto als Tlollandsche
geschiedenis opgevat? (Niet maar alleen
als geschiedenis ran Holland, maar als geschiedenis
van Holland door een Hollandschen bril
bekeken.) Was niet eeuwen lang Friesland
Nederland? De bruid, waar elk om vrijde en
vocht? Was m later eeuwen de historie van
het graafschap, vervolgens hertogdom, Gelre,
van Friesland, de rijksvrije heerlijkheid, van
Groningen, „die edele stadt", en de Ommelanden,
van het Sticht van Utrecht niet minstens
even belangrijk als die van het Hollandsche
graafschap ? Komen er m Frieslands geschiedenis
niet even veel roemruchtige personen voor,
niet even veel heldenfeiten, heerlijke, mannelijke
gezegden, niet even veel fiere karakters, als in de
annalen van het graafschap of 't gewest Holland?
„Spitsbroeders, ik moet toch eenmaal

80
sterven", en „Dood mij en eet mij op", dàt
zijn van die relletjes, die elke schooljongen
leert; maar welk Friesch schoolkind, om van
liet Holïandsche nog te zwijgen, heeft ooit gehoord
van den hooghartigen, fieren brief, dien
Sicko Syaerdema, Heerschap tot Franeker, aan
Hollands graaf Willem, den tweede zijns naams,
zond in antwoord op diens poging om hem
door omkooping en schoone beloften over te
halen tot verraad van zijn volk? Kenau Hasselaar
en de Rijk, Roclius Meeuwszoon en Koppestok,
Elsje van Houweningen en Antonius
Hambroek zijn allemaal grootheden, op wie der
kinderen oog met bewondering gericht wordt ;
en dat is goed. Maar waarom de Friesche
kinderen althans niet ook gewezen—op helden,
ruwe, ja, maar onversaagde vrijheidskampers,
als b.v. „greate Pier", wiens naam ze nu alleen
kennen, àls ze hem kennen, uit het eerste
couplet van een volksliedje ; en van wien ze
verder zeker niets meer weten dan dat hij
„ruwch fen hier in bird" was. Waarom niet
ook eens een greep gedaan in de overvloedige
hoeveelheid oorlogsmoed en heldhaftigheid, grootmoedigheid,
geleerdheid, braafheid, trouw, beleid,
die in Frieslands kronieken ligt opgestapeld?
Op de inrichtingen voor middelbaar onderwijs
leert men oude geschiedenis. Daarin vindt
men althans iets van de eerlijkheid, welker
ontbreken ik hierboven scherp afkeur en diep

81
betreur. Immers doceert men daar alleen de
geschiedenis van Attica of Athene, omdat die
staat en die stad den langsten tijd de hegemonie
in Hellas hebben gevoerd? Wel neen!
Thessalië, Sparta en Corinthe, ja Boeotië zelfs,
allen krijgen ze hare beurt en haar deel. Op
die manier bekomt de leerling een zeker inzicht
in Griekenlands éénheid bij al zijne verdeeldheid.
En door eerlijk geschiedenis van ons vaderland
te onderwijzen zou er misschien op den
duur een eenig en ondeelbaar Nederlandsen
volk komen, wat er niet is en nog nooit geweest
is. Er zijn nu HfJianders en Friezen, en Gelderschen
en Groningers, voorzoover althans
deze laatste drie nog een eigen, zelfstandig
karakter bezitten; en hebben ze dat niet, dan
zijn ze Hollands apen, gelijk de Hollanders
weer apen van de Franschen zijn.
Waarom staan er dan geene mannen op, die
zóó, eerlijk en zelfstandig, vaderlandsche-geschiedenis-lees-
en leer-boeken en -boekjes
schrijven? Mij dunkt, omdat daarvoor wezenlijk
studie en inspanning noodig zijn, studie
en vergolijking van de verscheidene landschapskronieken,
't Is zoo gemakkelijk den platgetreden
weg maar af te sloffen, de leugens
ook den Hoilandschengeschiedenisboekjes-schrijvers
na te zaniken. Als b.v. een Groninger
't eens waagt zoo'n soort van werkje uit te
geven, dan is het toch gewoonlijk de oude
6

82
soep een beetje opgewarmd; het stoutste, wat
zijne- bedeesdheid en schuchterheid als provinciaal,
— want zoo heeten wij bij de Hollanders,
en dat wordt altijd min of meer medelijdend,
ja ook wel minachtend uitgesproken, —
hem veroorlooven, is: in zoo'n heel boekje de
namen van een stuk of twee, drie Groninger
beroemdheden in te lasschen, maar dan nog
zoo, dat men liet haast niet eens opmerkt: ze
mochten er in Holland eens kwaad om worden
en den schrijver verwijten, dat hij zich schuldig
maakt aan provincialisme, o schande! Want
een provinciaal ben je en blijf je; die smet'
van je geboorte kan door al het water van de
zee niet afgewasschen worden; maar als zoo'n
,provinciaal", zij het met het grootste recht,
iets beweert ten gunste van zijne „provincie"
of ten nadeele van Holland, dan heet het:
„dat is provincialisme, wat min!"
Wat er in de vaderlandsche-geschiedenisboeken
over de andere gewesten nog voorkomt,
is in den regel ook nog gelogen. B.v. Radbod
was een bloeddorstige, ruwe heiden. De West-
Friezen waren gemeene opstandelingen. Dat
de Friezen beoosten Flie zich niet op 't eerste
woord van Hollands graaf in 't stof wierpen
aan zijne voeten, dat is gewoon weg beneden
alle kritiek. Igo Galenia, wiens voorgeslacht
sedert onheugelijke tijden erfheer en eigenaar
was van de gronden op Kreupel en Kreil, die

• 83
daar recht hadden en macht uitoefenden, toen
Gerolfs voorzaten nog dienstmannen waren, en
licht achter de varkens liepen — die Igo Galema
is een onbeschofte vlegel, omdat hij den vetten
Floris van Holland van zijn grond en rechtsgebied
verdreef en hem verweet, dat hij een
strooper en wilddief was. Und so weiter.
Zoo zal men ook in de Spaansche geschiedenissen
wel oordeelvellirgen over de hoofden
van den Nedeiiandschen opstand, dien wij den
taclitigjarigen oorlog noemen, over „Land und
Leute" kunnen lezen, die wij nu in onze boeken
over vaderlandsche geschiedenis niet zouden
overnemen. Om eerlijk te blijven mocht dàt
dan toch ook wel. Maar daartoe zouden de
heeren vaderlandsche-geschiedenis-boeken-schrijvers
moeten beginnen met Spaansch te leeren
en uit de Spaansche bronnen te putten, evenals
velen hunner zouden moeten beginnen met
Friesch te leeren en uit de gewestelijke bronnen
te putten, ten einde eene eerlijke, niet zoo
bekrompene en eenzijdige geschiedenis der
Nederlanden te kunnen schrijven.
Tegen 't onderwijs in de aardrijkskunde van
Nederland heb ik dezelfde grieven.
In Nederland is de aardrijkskundige kennis
van liet eigen land omgekeerd evenredig met
liet zielental van de plaats, waar twee personen
die kennis opdeden. Verder bezit de Hollander

84
in dezen het voorrecht, dat hij niets behoeft te
weten van .de provinciën". Een leerling van
eene vrij goede dorpsschool in Friesland zal 't
als zijn 'plicht beschouwen de steden, aanzienlijke
dorpen etc. van Nederland te kennen.
Maar een Amsterdammer mijnheer, hij moge
gerust van deftigen stand en algemeene (!)
ontwikkeling wezen, zal het zijn reclit achten
iedere Groninger plaats, zulke als Sappemeer,
Hoogezand; Veendam, Wildervank, en dergelijke
naar Friesland te verleggen. Ook van iederen
Fries eischen dat deze iederen landsman, zij
het dat die uit Dokkum of Staveren, uit Heerenveen
of Harlingen afkomstig is, moet kennen;
want „liet is immers ook een Fries". Dit
is ééne openbaring van de Hollandsche, meer
bepaald Amsterdamsche, aanmatiging. Ä Paris
c'est la France", of ja, liever nog „Ie monde".
Als dan niet aan iederen leerling der lagere
school de aardrijkskunde van 't geheele Nederland
behoeft geleerd te worden, laat dan de
schoolmeesters hun bijbrengen de kennis althans
van de provincie, waar zij wonen, van het land,
dat het hunne is. Zoo zou wellicht met één
iets gedaan worden om ongezocht het zelfbewustzijn
van de bewoners van 't platte land, —
welk een onjuiste, ongelukkige, verachtelijke
term! — te verhoogen, om den verderfelijken
invloed vanHollandop „de provinciën" te stuiten.

En Mlloft yii 'e Walden.
Hoe hing ze me aan den hals die lieve bolle
blonde,
Bij 't zwaaien door malkaar den dorschvloer
in het rondo,
Bij 't kouten van den min.
Immerzeel: jtlugo van 't Woud-
De wensten en gebruwken fen de Friesen
„op it platte lân", lyk as min wol seit, mar
ik mien by de Fryske bewenners fen ús doarpen
en de contrijen der om ta, dy binne yn 'e
leste jierren al liird foroare.
Hwer min yn 'e foarste helte fen dizze ieuwe
fen âlder ta âlder oan fêst hâlde en neifolge,
omdat it sa hearde, en sa moast, het min
yn 'e leste helte farre litten, om dat it út de
tîd rekke. Ja, hwet ieuwen lang en wenst
in 'n gebruwk wie , is yn de leste jierren by
't fqrfleine rekkene; in folie fen dy wensten
in gebruwken binne sa fier al efterút rekke,
dat mennich ien dy nou libbet der neat fen wit;
in as min der him fen fortelt, it net iendris
goed fetsje kin.
Dat men 't nrje sa gretich en flink for it
âlde ruile, kaem troch mear as ien foroaringe
dy Fryslân yn 'e leste jierren ondergong. Der

86
wier it forbetterjen fen de wegen forearst. Boun
men earst mei strietwegen stedden oan stedden,
gong de Provincie der yn foar, mei gauens
folgen de gemienten. Al njunkelytsen wei
bounen strietwegen en kinstwegen de greatste
doarpen oan enoar; mar it djûrre net, lang ef
ek troch lytsere doarpen slingeren moaie wegen,
dy sels gehuchten der yn opnamen. Dizze
moaie wegen joegen oanlieding ta bouen, en ta
útbreidsjen fen doarpen en doarpkes. Der
kaem folie mear reed, men wie net mear lyk
as forliinne op jin sels, d 1 iene naem fen d' oare
oer; en sa kamen der oare bigripen onder de
minsken, en in oare sjenswiize. De jonkheit
foaral liet de miening fen d' âlden farre, en
klamme hir oan hwet liir tiid liir brochte.
Mar Fryslân mocht for dy moaie wegen
tankber woze — it wier der net mei fol
dien. It frege spoarwegen. Sint de stoomwein
rydt, komt Fryslân mear yn 'e rige
mei Hollân en oare provincies. Wy komme
mear onder frjeamden en frjeamden onder ús,
en alwer fordwynt der folie fen ús Frysk
folksbistean, al wer reitsje folie wensten en
bigripen fen ús âlden en foarâlden efter
de bank, en omklamme wy, liast as mei
stoom, hwet de stoom ús bringt. Gjin hynser
mear for de tsjernmoulne; men bûtermakket
nou mei stoom. Gjin hynser drait mear yn'e
moalkerije de moulne ; men groatmakket en

87
moalket nou mei stoom. Sîlskippen biinie der
vet bljeaun; mar de mînsken reisgje, amperoan
fen en nei alle doarpen fen Fryslân, mei stoomboaten.
Ja, ja, trocli de stoom teach o safolle hinne,
dat ús ieuwen lang by bljeaun wie, en ta
Friesen hâlde.
Mei men, trocli de folie forbetteringen dy
it nije ús brochte, 't ien en 't oar foarútgong
neame, och der is for ús Friesen ek folie forlern
gien, dat ús âlders flijde, noclit joeg en
iibbenswille. Friesen en Friesinnen, âld fen
dagen, dy âld en nij bilibbe lia, fiele det; en dy
jong binne kinne der in bisef fen krije as se yn
Halbertsma's wirken leze: H Mis-wier, De Jonkerboer,
en folie oare moaije stikken, weryn ús,
as op skilderijen, it oannimmelike fen 't Fryske
folkslibben foarliâlden wirdt, út de tiden do
doarpen en doarpen en stedden en stedden yet
skaet waerden troch wegen, dy winters jamk
onder wetter stieden, en simmers trocli dieppe
spoaren en liolle gatten, min to biryden wieren.
Ik liaw yet en to-binnenbringen út de tiden
dat Birgum trocli sokke wegen fen alle oare
doarpen skaet waerd. Ja "sels fen cle Birgumer
Nijsted en de Birgumer Daem. Ik kin my de
tîd to binnen bringe dat de daem by de iikmoulne
(nou oalje-moulne) wol onder wetter
stoe. Yn dy dagen wie Birgum ek lyk as
oare doarpen mear op liim sels as nou, en

88
sochten de minsken de wille by malkoarren, mear
as nou, nou men amper oan for neat, rounom
hinne komme kin mei spoarwein, boat ef tram.
Onder de boerestân en de boargerstân wier
it in âlde wenst, dat men jouns waerm miei
iet. Deis poatiten, earte, beantsjes, groat,
koalraepe ef sa. Mar jouns, by simmigen om
saun — by oaren om acht uwre — den kamen
der lerapels op tafel. By follen mei droecli
spek yn 'e koekpanne bret, by oaren mei
skiepflesk, ef ek wol mei pikelflesk. Net allinne
boeren, mar ek mennicli boarger slachte ïiearstmis
in kou, en liie flesk yn 't fet. Mar oaren
ieten ieraepels mei seane moster en smoar,
dat men fen de stêd meinimme liet, fen de
kersraners. Hwet liet men al hwet to fordudelkjen,
scil jong Fryslân dit leste fetsje.
Mar sa iet elk jouns waerm miei, dêr koe
in fatsoenlik minske dy syn wirk goed die,
net bfite.
Kaem de winter jn 't Iftn en wieren de
jonnen lang, den kamen janik nei iten bûrlju
ef goe frjeonen ef famieljelidden, by eltsoar
om in pantsje fol kofje. Der kaem in klontsje
en in stikje koeke by, o wat siet men den
SHioek en moai om de liird, wer op den in
goed baglerturf- en houtfjûr barnde. Hwet
sieten de manlju der moai 'mei de foetten op
'e plaet; wy as bern, as ús 't opbljuwen gind
waerd, der op lytse skammôltsjos ef stoeltsjos

89
twisken yn. Ho moai sieten de i'roulju der
by de tafel to naeien ef to breidsjen ; de spinwiele
waerd den op syde set. Ho moai siet
men der den by 't ljoclit fen in tûtlampe, dy
mei griene oalje it katoen fet hâlde, hwer fen
nou en den de kop mei 't lampetankje ofknipt
waerd.
Den sieten de man]ju der to praten oer
lijar deisk bidrjuw, oer lette bargen ef farske
hearingen, dy men destiids, in ammerfol, sims'
in holle kroade fol, for in skelling koclite, oan
latsjes ophinge, en boppe de hird rikke. Den
kamen se oau 't fortellen fen strange winters,
fen hirdryders, en sims ek, en der ta joegen
de froulju, dy mei lytse bern om tobden, jamk
oanlieding, oer tsjoenderije. Bits doarp hie
do syn tsjoensters. Birgum hie, do 'k in lyts
jonkje wio; trije. Fen tsjoenderije kaem men
wol op foartsjiernierije, en-der fen op spoekerije,
en sa kofjedronk men den ta dat it ftlve, toolf
uw re waerd. Us, as bern, waerd jamk al earder
genacht sein.
ö
Mar dy kofjediïnkerijen nei 't jounmiel
waerden f est oan, alle winters ôfwixele mei,
to minste ien kear, nei in o ar ta to jounmiel
iten.
To deale, der siet mear oan fest. Elts hie
yn syn stân frjeonen ef migen dy oer en wer
yn in winter by enoar kamen to yemetiten.
Heit kocht der meast in goes for. In oar

90
meste in pear hoannen ; in oar in konyn, in oar
wer liie in drint (Drintsk skiep) slachte. Oaren
retten it mei in skiepebil, wer oaren mei in
bargekop. Mar elts dj 'n bytsje koe, hie for
sa 'n joun liwet dreechs. Den kaem men om
saun uwre al by- in oar. Earst hwet kof je
drinke mei in klontsje. Den kaem it slokje
op tafel. De manlju jenever mei bitter; en
allegear vit ten healfeantsje gles. De froulju
ek sa, brandewyn mei suwker. Ljeave sei,
wer scoe 't hinne as elts in romer ha scoe.
Wy as bern krigen lykwols elts yn in tliékopke
hwet jenever mei sjerp.
Wylst as de manlju der swiet bitteren en
út lange piipen dampen en rikken, hinge de
iseren poat mei ierapels oan 't hael ef ketting,
oer 't goed bárnende fjûr, om gear to sieden.
Goes ef bargekop wie allang bret, dy stie yn 'e
brietpanne op in komfoar, f'oar't kamenet oer
de flier, en de stoofde reade koal, of de panne
mei rys; ef hwet it desert wêze scoe, der njonke.
As de ierappels gear wieren, waerden se
ôfdreage, mar de earste flap fen dit gljeone
ierappelwetter waerd yn in stjimien plat pantsje
dreage, wer yn moster en moal mei hwet
kald wetter oanlingd, op waclite. Mei 't hiete
ierappelwetter derboppe op to jitten krige men,
sonder se op it fjûr to siedeii, seane moster ;
en sonder seane moster scoeden ierappels mei
bargekop net smeitsje.

91
It slokje rekke nou fen de tafel; en de holle
pantsjos fen grau ierdewirk, mei allerlei spreuken
der yn, waerden rounset, en goes ef bargekop
ef rikke bargeribben, kaem oan 't ein fen 'e
tafel.
Ut de briedpanne wei gong it nou oan 't
partsjen en dielen. Elts krige yn syn pantsje.
Dat ompatsjen wier in bihyplik krewei, dat
troch de mem fen de huwshalding, wer de
yemetiterij wier, iltfierd waerd. Wylst de
mem dat die, diste in oar de ierappels op yn 'e
greate panne mids öp 'e tafel. Ien fen de
froulju skepte de moster roun. De mem skepte
der fet oerhinne by leppelfollen. In oaren
ien koppe wylst de lampe. De briedpanne kaem
wer fen de tafel en nou wier 't oan 't iten ta,
op it bidden nei. Pas op. Ho lyts de lust ta
bidden nou ek wêze mochte, de eagen waerden
sletten, of men seach yn de pet dy men foar 't
gesicht lialde, en wer opsette as de lytse jonge,
dy ek mei oan 't gastmiel scoe, syn gebetsje
oprabbele hie. Den bigoan men de oanfal; en
onder in froalik petear iet men in roun swiet
liif. Nei it miei yet in pantsje fol thé mei'n
klontsje, en om in uwre âlve, toolf, skate men
wol tofreden fen enoar.
Fen waerm miei jouns is nou by de boargerije
gjin praet mear; en fen sokke jouniterijen yet
folie minder. 0! wer scoe 'k begjinne en hwer
scoe 'k einje as ik biskrjuwe woe liwet ús

92
tilden en oerâlden flijde, mar hwerfen nou neat
mear to finen is ef bestiet. Nim de foiijoclitingen
de forwaerming fen de husen, mar folie dingen
mear — it âlde is hinne gien, 't is alles nij
wirden. Nije dingen droegen nij e nammen.
Sa krige ús tael nije wirden dy men net misse
kin, scil men ús forstean. Nim ta 'n eximpel
hwefc ik lesten lies.
En conducteur (kaertsjeknipper) komt om 'e
kaertsjes to controleeren yn 'e stoomwein, by en
jongfeint, en Fries. „Ik liaw m kaertsje for
hinne en werom" sei de feint. „ Wat zegt u 'f'
sei de conducteur, „'k Ben een Hagenaar, ik
versta jullui taal niet." „'kHeb een kaartje
voor heen en terug", sei de feint do. „0 !"
sei nou de kaertsjeknipper. „ U hebt een retour,
spreek toch goed llollandsch man! dan kan elk
u verslaan."
Mar lyk as by dy conducteur woartelje der sa
folie Franske wirden, en wirden fenoarefrjeamde
talen mids it Frysk, dat de tael dertroch sa
forbastert, dat allyk as mei folie seden en
wensten, ek de Fryske tael troch ús, lang sa
suwer net oan ús neiteam oerlieuwere wirde scil,
as ús foarâlden 't ús dieden. Mar der oer
prottelje jowt neat. De tiden bringe it mei;
deï is neat tsjin to dwaen.
Mei liwet ik hjir to foaren bring, siz ik neat
nijs. Elts wit det wol, mar ik kaem der sa ta,
om dat ik in folksgebruwk biskrjuwe M 7 O1, dat

93
foar in sextich jier yn 'e Dokkumer Walden bistie,
mar dat, tink ik, ek wol litstoarn wêze scil.
For 'n sexticli jier forkearde ik, dy heit for
bakker bistiind Me, as lytsfeint by in bakker
to Ikkerwâld. Hy hjitte Anders Foekes Halbersma.
Hy, syn wiif en bern, it wiereu seftaerdige,
froodo mînsken, fen 't minniste gelowe ;
derorn ieten wy der moansdois jamk wekke
krintebolle mei sjerp. Det wie den fen âlde
bollen en swinemagen, dy de bolrinsters snjeons
oer balden hieden. Mar it wie swiet, tige
swiet, wekke krintebolle mei sjerp.
Yn 'e tîd dat ik der wie, scoe der in sister
troue fen ús frou de bakkerinne.
Hessel Gearts Liebe hie geboadens; lija scoe
troue ik mien mei in Annema, hwent út Annema's,
Sikkema's en Halbersma's bistie destîds
amperoan, hiel Ikkerwâld. Receptie — o fij,
hwet wist men for sextich jier fen receptie,
sa'n ougryslik wird koe gjin Fries ef Friesinne
onthâlde. Receptie waerd er net halden, mar
wol brilloft. De earste Sneins yn 't lyts by
de breageman—, de twade Sneins yn 't great by
de breid oan liuws. Mar beide brilloften wieren
for de neiste migen. Omkes en moikes, neven
en niften, fen hein en fier, en derby foarname
frjeonen en kennissen. Myn baes hie fen sels
de leveransje fen de bollespullen, en ik seach
mâl op hwet der al net bakt wirde moast;
foaral for it twade feest. Koerfollen swiete

94
en fyne bollen, en pof'kes. Ik stie der forsteld
fen.
Dat alles gong ús noas foarby. Mar dochs
scoeden de tsjinstbren fen de famylje en frjeonen
en bikenden fen it pear, út de legere stânr
ek brilloft ha.
De Woansdeijoune foar de twade Snein,.
waerden wy útnôge by de breagemans âlders,.
om der de jouns to kommen op gearjifte.
^Gearjifte'' -• ik hie det wird net earder heard.
By ús to Birguni en dêr om ta, bistiet it net,
(recM'komste wol. Mar gearjifte foun ik in moai
wird for in brilloft. Jifte — gave —, gear —
zamen, den lei er yn 't wird gearjifte dizze sin:
Wy breid en breagemantogearre wolle jimme, ús
goede frjeonen , bijiftigje, hwet jaen, onthelje.
Hwet sa'n gearjifte yn Dokkumer Walden
biteikene wist ik net; it kaem my lykwols sa
foar dat it op in gearjifte, net lyk as op in brilloft,
net op in iterije litdraie scoe. Om wy hoefden
der gjin bollen of boltsjes for to bakken, en
der waerd ek by de útnôging sein, de feinten
en fammen moasten mar bitiid komme, foart
nei 't iten, om saun uwre hinne.
Fen de Geast ôf ta Driesum, ta de Valom
ta, moasten gearjifters wei komme; hiel de
Walden troch wennen geafrjeonen ef migen
fen breid en breageman en hjai 1 âlders, en
oaral waerd skript dat de boaden yn tîds frij
of krigen. By de boeren waerd lijar op 't lexom

95
lein, dat se foaral foar melken wer tliús komme
scoene. Omt ik net op de greatfeint hoefde to
wachtsjen wylst dat dy liwet letter kaem, wier ik,
mei ús faem, dy mei my hinne gong, al ien mei f en
de foarste yn ; e keamer, der men gearjiftsje scoe.
It wier in greate romme foarkeamer, wer út
men, bihalwe spegel en skilderijen en it kamenet,
alle liuwsmeubels forvvydere liie. It
kamenet wie fen onderen bikiaeid mei matten
en in hynstetekken, om net skandelesearre to
wirden.
Yn d'iene hoeke, der breid en breageman sieten,
stie in grienfarwe tafel; en oan de mûrresyde
fen dy tafel stienen stoellen, mar fierder roun
der in bank by de mûrre lans. Oan d' oare
syde fen de mûrre al wer in bank oan 't kamenet
ta. Dêr foar lans in tafel makke fen
in ljedde, wer oer twa brede planken, en den
op skammels, tafelbichte. Yn 'e midden fen de
keamer al wer sa'n lange tafel, en oan beide
syden banken der by lans. Ek feu de griene
tafel ôf, wer in lange tafel mei in bank der
by lans. It wieren allegearre banken sonder
regleuningen; sa kaem it my safoar dat men jin
wol wircli sitte koe.
Op 'e tafels leien lange piipen , en stienen
holle boarden mei tabak.
Njunkelytsen, ja al moai ringen, kamen de
gearjifters los. Om ef oan de griene tafel
skikten de neiste migen by 't jonge pear.

96
Der om ta, ef der neist oan, sochten de fammen
plak. Wy as manlju flijden ús deun oan in
oar (hwent de keamer blykte to lyts to wezen),
yn 'e midden en de loftersyde oan de bihypelike
tafels. Bits hie gau en lange piip stoppe,
it oanstekkerskomfoarke gong f en hân ta hân,
en ringen wie de keamer fol reek.
Onder dit bidrjuw brochten de tafeltsjinders
îtelke dozynen kopkes en pantsjes, dy ivy mar
roun setten, foar elts in reauwke. Nou kaem
men mei greate tsjettelsfollen kof je, hwer yn men
de rjeame ef molke foart mar dien hie; den
wie men frij fen rjeamskeppen. De klontsjes
hie men der net yn dien, dy waerden yn holle
board en roun joun, liwet my tige fatsoenlik
foar kaem. De kopkes fen breid en breageman
wieren mei blomkes en grien forsioro; mar in
oare forsiennge wie der net.
Nou wieren wy onder seil, en it gong yn
skimerjoun de sé yn. Elts lyke fol forwachtinge
to wezen, om der waerd hast neat sein;
en as immen al hwet sei, den wie 't tsjin syn
neiste. Inkeld koe der om neat ris lake wirde.
Mei 'e tîd kromp skimerjoun sa yn, dat er
Ijoclit komme moast; en lokkich for dizze kear,
gjin tuwtlampen mei griene oalje, né, der
kaemeii kersen op 'e tafels op kandelers, dy
men der ta liend hie. Smoarkersen, fjouer
for in duwbeltsje. Simen yn 'e wite rok,
hwet er langer stiet hwet er koarter wirdt,

97
dy forljochte ús. Om dy kers op 'e tiid to
snuwten krigen breid en breageman in snuwter;
wy moasten ús mar redde mei hwet flibe oan
tomme en finger, en doch it der mei. Nou wy
enoar better sjen koeden , kaeni der libben yn 'e
brouwerije. De fammen foaral waerden rémoerich,
en de feinten mei. Der waerd grommele,
praet en kofje dronken, ef scoe 't sa iwich bljuwe.
Mar né, do elts syn kopke omkeard yn 't
pantsje lei, waerd it thégûd fen de tafel helle.
Der mei kaemen de tafeltsjinders mei, hwer
men op longere hie, hwer it nocht troch komme
moast, mei de brandewyn. Breid en breageman
krigen in karaft apart, en elts in romer
mei blommen forsiere. Mar oars waerd de brandewyn
mei suwker, mei in pypstalle der yn om
omtorearen, yn dikkop en liealfeantsje en yn
bierglêsen, oan • de foaroansittencle oerlangd.
Dy dronk der út en joeg it syn biirfaem ef bûrfeint;
en dat gong sa flink dat ik jamk fen
myn lofter en rjochter bûrman ta gelyk in
gles oan to krijen hie.
De Kwakers wachtsje yn hjar forgearringe
op 'e geest. Ik haw dat ris by wenne to
Philadelphia yn Amerika; do krige in frommiske
de geest en hja gong opstean en preke
mar ta. Mar hjirre ? Mei de komst en nei
't gebruwk fen spiritus, krigen hjir manlju en
froulju de geest. Ringen setten de froulju yn,
en wy songen mei, en der rolle it liinne:
7

98
Gij komt o stillen avond,
Weer tot ons in dit uur.
Wij zingen u een lofzang,
Hoe schoon zijt gij, natuur.
Gij natuur,
Gij natuur.
Troch. myn goed tobinnebringen koe ik alle
fersen fen ait moaie âlde folksliet. As den oaren
it sluwpe lieten, sette ilc_mar wer yn, en o ja,
den koeden d' oaren it ek wer; sa dwaende
krige ik f o art al beteikenis yn dizze rige,
hwet my tige hage. Op dat liet f'olgen wer
oaren; ek wol goeds dy hja koeden, en ik net,
en dy 'k nou wol woe dat ik opskjreaun hie.
Mar do 'k ynsette: „Hier hew w' de Ruiter
en de meid," do makke ik tankbre herten.
Der koeden se allegearre hwet fen, mar ikke,
ik koe álle fersen en hja harken nei my, en
songen mei. Nou, Anders Foekes lytsfeint foei
hjarren neat óf. Ik wie yn 'e wolken. Ik dijde.
Sa roan it froalik los, ta dat it amper middennacht
waerd. Do gongen breid en breageman
opstean; en dat wier in sein. Allegearre gongen
wy opstean. Ik thochte hwet scîlle wy nou ha ?
De gearjiftsters wisten it wol. It stoarme
mei folie bombaerje de keamer út, it buwthuws
lans, op de telle oan. Oan smoken waerd net
mear tocht. De telle waerd forljoclite troch
in barnende oaljelampe yn in lantearne, dy
oan 'e hoannebalken hinge; dy telle wie de

99
dûnsseale. ïïie men nou h/wet musyk liawn,
bigeliks in hânharinonika, den hie men skotsketrije
dûnsje kind.
Men wist do fen liânharmonika's neat of',
en by gjin gréwel musyk wie govertsjen it
beste. Ik bispeurde al gau yn 't govertsjen,
dat de úttocht nei de telle tsjinne om de
pearen oanenaor to helpen. De feinten oan
de famrnen. Den tsjinne 'k mei to dwaen,
tocht ik, de mij en is hint sels meast, lies ik
yn Halbertsma's wirken. Ik frege Anders
Foekes bûrmans dochter, Jan Wigers Antsje,
letter it wiif fen myn onforjittelike frjeon
Harmen Sytstra; en it wie goed. Wy koeden
gearjiftsje.
Fen ôfskaffers en sa liearde men destîds gjin
praet. En yet folie minder fen alhiel-unthâlders,
ef kampers tsjin „KeuningAlkohol"; der fen
dinne kaem it fêst dat nei 't bal op 'e telle, dat
wol liwet hie fen de Sabynske maegdenrôf,
net alle brillofters wer nei foaren teagen.
Itelike feinten achten it better mar rest to
nimmen yn 't hea. En wrîchtig, it wie ef 't
. hea der for canapé delflijd wie. Nou, dy
feinten wieren ek as onbistoarne widners; hja
bieden gjin faem frege, sadwaende waerd der
nen trien om falle litten.
Mar wy, fen hwa men mei Walter Scott hasfc
sizze koe: „Hy is as feint fen huws of gien,
en komt as man wer om," wy kaemen as pearen

100
wer yn 'e keamer, oan ús tafels en op ús banken,
en al wer oan de brandewyn mei suwker.
En nou wie 't ef men yn side foei, sa stil
wie 't earst; liwent sjoch, it kreftige sjongen
fen nijs, gong nou oer yn 't seafte patsjen.
Hieden jinnige losse feinten net hwet rumoer
makke, en wieren dy net bigoun mei pypstallen
to smyten (en folie fen de lange pipen wieren
allang yn grûselemint, sa dat der stallen mei 't
blikje op to feyen wieren), den hie men hast
tinke kind dat wy as Kwakers to wachtsjen
sieten op 'e geest.
Mar ek fen dat oan ien ein wei tuwtsjen kiïgen
simmigen, sa 't skynt, hjar bikomst. Alteast
itelike fammen, dy mei brede en mei smelgouden
earysders pronken (en in smelgouden earysder
wie do al in pronk), dizze fammen, dy meiskien
op in sjongselskip hwet mear leard hieden as
de sulv'ren earysder draechsters, setten yn, en
itelyke forname feinten dieden mei, en der rolle
it defticli liinne:
„Ik heb nu voor mijn zonden", ensfh.
TJs mem wie in from minske. Do 'k mar
in bytsje léze koe moast ik mem, ashjajouns
by de wiele siet to spinnen, foarlêze út: „De
gouden trompet" - blazende: Alarm, Alarm ten
Oordeel.' 1 '' (*) en yn'e „Lofzangen Israëls". O
(*) Scoe dit boekje, dat út it Ingelsk oerset is , Booth
meiskien not do wei wîzen ha, ho 'n heilsleger op to
rjochtsjenV

101
ik kin er jit hiele brokstukken fen út de holle.
Mar sa hie 'k al jong in bisef oer hwet liillich
wie, en dat men de Heecliste to nei komt
mei it hillige oan d' idelheit to pearjen; den
wirdt it spotten, en spotten is sûnde. Ik liarke
dos mâl op dat men sa 11 fromme sang fen
Hazeu, op dizze gearjifte oanhelle. Ik sei derom
ek tsjin myn faem, „Sokke sangen foecbje
hjir neat" tinkt my. „Bring jou hjar dan
mar wer fen de wîze", sei myn faem. ,,Help
my den", sei 'k, en dat sei 'k ek tsjin de pearen
njonke ús. Hwent, dat giet sa, as men sa 'n
sang ynset, wol men der ljeafst net alline for
opstruwpe. Hja woeden my wol helpe en ik
sette yn:
„Daar was laast een meisje loos,"
en o hearink, it wie rekke. De gesangen binne
net flinker troch de Ofskiedenen út de tsjerke
reage, as Hazeu út dizze gearjifte. Der ik
„van meisje loos" ek al wer alle fersen koe,
wie 't yet to moaijer. Nou rolle de sang wer
twisken de patsjes lans; maltierjende wei waerd
't njonkelytsen healwei trijen sa hwet. Do
gongen breid en breageman op nij opstean, en
dat wie in wmk for ús allegearre om op to
stean; en der mei gongen wy for de twade
kear 't buwthuws lans nei de telle, der de
lantearne yet altîd oan de hoannebalken hinge
to barnen, en de sliepers skimerich biljoclite,
dy der yn 't hea leien „as jufferkens in de

102
roasen", lik as Toon poep tsjin Saskemoi sei,
op hjar reis mei Piibe, nei de jichtmasters.
Mar hwet der do barre scoe, der fen liie 'k
nea hwet heard, sjoen ef lézen, sels yn Robinson
Crusoë net by de wilden.
Een govertsjen wie nou gjin praet mear.
Alle pearen waerden hjir ontpeare. Breid en
breageman bihearden in oar net mear. In feint
waerd de pet ôfskûrd, en oer dy pet moasten
de froulju springe. Sims oer trije petten of
mear. Wylst waerd dizze ef jinge jongfaem ek
wol muwtse en earysder fen de holle rópt
(floddermuwtsen kamen op 'e gearjifte net
f'oar) en der oer moasten de feinten springe.
En onder dit dwaen stoe earne wer in ploechje
fen fjoueren , mei de hânnen oan malkoar:
„Moeder mag ik eens in mv kamertje kijken?"
en den seien de fammen ly mei dieden:
„Ja , mei skoane poaten."
Den krige dy de earmen fen syn pear rjochts
en lofts , oer de holle, en wie hy yn 'e keamer.
Den frege in twade it selde, en krige it selde
biskie, en wieren hja der alle fjouer yn, den
sprongen hja alle fjouer as nochteren keallen
mei enoar oer de telle, wylst men luwdbalke:
„ Hier hew wy de kattedans,
Hier hew wy de kattedans."
Sims liie men dy kattedans op fiif, seis syden
fen de telle ta'n gelyk, wylst it oer pet ef
muwtse springen syn gong ek gong. En onder

103
al dit gedocli fleach eltse fcint nei de faem, dy
er patsje v/oe, en de faem die fen desgelykens.
O, 'k wit yet sa best ho de breid my, do in
loebes fen in sauntsjen jier, de earmen om 'e
hals sloech, en patte dat it klapte. Mar ek
lijar breagcman makke fen de gelegenheid om
yet ris to f rij en mei hwa er graech winske to
f rij en, syn wirk. It wie de leste kear fen syn
libben, dat er it sa rom hie. Eltse feint wie
hjir as in Turk yn syn Harem, mar al syn
odaliskes liieden it selde rjocht. Nen feint
mocht de faem were, dy mei him winske to
frijen. Ef 't in skrikkeljier wie né ef ja, der
nei frege men op 'e gearjifte net. Hwet wie
my dat der in libbentsje op 'e terskflier. Mâlder
waerd it yet do onder dizze frijerije, de lantearne
útgong. Der kaem in tsjusternisse; mar
de tsjinstbren foroaren dy gau yn in skimermoarn,
troela de skûrdoaren iepen to dwaen,
en ringen in oare lantearne op to hingjen.
De gearjifte liie nou den ek it heechste punt
berikt. Wol folgen wy yet ris as pearen, breid
en breageman nei de keamer, dy er net bare
frjeonlik mear útseacli, lio wol der in pear nije
kersen de nacht seagen to rekken.
Né, it wie der gjin trewis mear. Nou yet
mar hwet oars. Der út, net mear nei de telle,
mar yn 't liôf, yn 't dauwige gers yet ris in '
govert yn 't great. Dat wie 't slot fen dit
feest, der lis safolle to drinken, en gjin brok

104
om to iten jown wie. Nectar en gjin Ambrosyn,
o goden op 'e Olymp! ho hie'n wy ; t
úthâlden. Wy skaten. Breid en breageman
waerd fen follen de hân jown en lok winske,
mar oare seinewinsken wieren lij ar ek net
wijd. Bitse feint dy in bytsje op syn punt en
ear stie, brocht syn faem nei huws. Ik mines
ek. Ef alle fammen en feinten, dy dit op 't
brea lein wie. foar 't melken wer thiis wierenr
wol ik net ljeaue.
De sliepers bygelyks yn 't hea scil 't, as
hja melkfeinten wieren, wol ontkomd wèze.
It tobinnenbringen oan dizze gearjifte wie my
sa klear by bljeaun , dat ik tochte: lit ik 't
ris biskriuwe. Komt yn it boek: Fryslân en
de Friesen, de biskrjuwinge fen sa'n gearjifteút
de Dokkumer Walden foar, — dizze is fen
immen dy it mei makke lieth.
Taheake op it foarige.
Fen it jinge ik der yn Ikkerwâld bilibbe, scil
ik my twa dingen jimmer mei swiet nocht to
binnen b.ringe. Ienkear makke de Minniste domeny
fen Damwâld myn baes en lij ar in bisite.
Ik siet der ek by; en do sei de frou sa: „Dy

105
man", der ruiende hja rny mei, „moast ek mar
domenij wirde, dy sit altyd yn 'e boeken".
„Zoo, houdt ge van lezen?" frege domenij, dy,
miende ik, him „De Jong" skreau. Ik sei;
„Ja minliear", en sa kaemen wy oan't praten.
Nuver scil er fêst opharke ha, dat ik, sa
jong yette, amperoan alle wirken f en A. F.
Simons lézen hie, en der fen wiste to fortellen \
en dat ik de satire fette; ûnder oaren wist ik
yette fen de Antike en de Moderne Heiicon
to praten. Ek fen Tilde Griekske wiisen wist
ik folie, ja do hast mear as nou, fen Seneca end
Socrates. Ek fen Cicero, en oaren Dywittenskip
hie 'k snapt út boeken dy in bilêzen widdow to
Birgum my liende. Det wirk, dat út wit hofolle
dielen bistiet, hjit: Tooneelen uit het rijk der
geesten. De skrjuwer lit dy âlde biromde ljuwe
yn 't ryk der geesten tsjin enoar prate. Mar
ek kaem domenij, fest mei benijing, to witen,
dat ik de Euïnen fen Volneij koe, en lézen hie;
en liwet yet frjeamder wie, dat ik dy fen de
Minniste domenij fen Feanwâldsterwâl, to lien
hawn hie.
Domenij sei, dat ik him mar ris opsykje moast;
liy woe wol ris mear mei my prate.
Mei dat forsyk wie 'k forgulde. Ik soclite
domenij op, en waerd frjeonlik ontlielle; mar
do barste der in bom los tsjin Volney. Domeny
brocht my onder 't each dat Volney, in Franskman,
gjin oar gelove koe as 't Roomske, en sa

106
hie er, nei de folie fantasijen dy him de Roomske
tsjerke foarhâlde, forbân sjoen twisken Hilligen,
en stjerren oan de loft, en sa wie for him
de tsjerke en Ruïne wirden. Hie er it reine
Evangelie, de leare fen Jezus, en Jezus sels
better kind, den hie 'r noait skripfc de tsjerke
ôf to brekken. Hy hie net tocht dat syn collega
Bonman my sa'n forkeard boek to lézen jaen
koe. Minhear scoe my ek in boek to lien jaen,
en ik mocht det ek wol hâlde, it lézen deryn
scoe my mear goed dwaen as de Ruïnen fen
Volney. It boek dat er my joeg, hie 'r sels
opmakke, en derom skeat der wol in eximplaer
oer, tink ik. It wie in soarte fen Bibelske
Revalenta, for alle moarnen yn 't nochteren.
Myn kost wie 't alliiel net, mar 't wie in goed
boek, lyk as der folie binne. Mar ik bleau domeny
tankber, en 'k liie al wer îawet leard.
Hwet my mear in swiet oantinken jown het,
is dit: Snjeons eftermiddeis hie 'k frij ôf';
den roun ik al gau ris nei Dockum, de steel
fen lis komôf, om lis oeroarre wie oaljemoulner
to Dockum, en der' nei drage wy ús fân:
VAN DEB MEÜLEN. Echt Dockumers oars, net?
To Dockum makke ik kinnis mei Schaafsma
de boektorkeaper, en ik mien , der by stedsboade.
Dy âlde hear wie in tige frjeonlike
man, mar ik hie mear oan syn soan, in jongfeint
fen myn jierren. Dy is letter de heit
wirden fen Master Schaafsma, lid fen de

107
Twade Keamer, en kantonrjuchter to Birgum.
Nou den, dy minliear syn heit en ik waerden
frjeonen; en troch det lija en bibliotheek halden,
hie 'k hjir kar fen boeken. De jonge hear
Schaafsma hie folie op mei: Tasso, It forlerne
ef forloste Jerusalem, mei Voltairo, De Chateaubriand,
Jean Paul, ensf h. Dy moast ik yn 't Nederlânsk
allegearre kinnen leare.
Men kin tinke ho wy inoar foegen. Sneins
wier ik der ek wolkom by dy Ijuwe, en sneintojouns
brocht de jongeliear Schaafsma my wer
in ein op myn reis nei Ikkerwâld.
Hwet in wille joeg my dy frjeonskip mei dy
Schaafsma! Ja, ik tink wol ris: as ik al dy
frjeonen en frjeondinnen, der 'k mei bisibbe
libbe ha, dy my wol dieden, dy 'k ljeaf hie,
hjir nei yette wer om my forgearje scoe, den
moast my al in great- plak yn 'e Himmel
ôfstien wirde. Dat is wier.
Mar troch dat ik sa'n lêslust liie, wie 'k to
dom om Sneins mei 't Ikkerwâldster jongfolk my
to formeitsjen, yn: pik op 'e stien, ef hwa
fierst stappe koe, en hwet flinke spullen se al
mear by de ein hieden. Ek oan 't „struwnjeijen",
sneinstojounnen, hie 'k gjin nocht, as die 'k
it wol ris mei.
Den wieren wy yn in hiele klibbe feinten,
en den gong it fen Ikkerwâld nei Driesum.
By amper oan alle huzeri der fammen
wennen dy f rijers ha koeden, wie 't hou.

108
Sims barden der lytse skandalen, sims eknet;mar
to moek waerden der den feinten út ûs
rîge wei; en dy wieren de frijers. for liwa, op
en ôfspritsen merk, de doarren iepene waerden,
en dy den der de nachts bleauwen to frijen.
Dat wie it doel fen 't struwnjeijen. Mar troch
dat dizze dingen my net bikoarden, en ik folie
siet to lézen, seagen de ljuwe yn my immen ,
dy wol geskiktens hie onl ôfskieden domenij
to wirden, ef divelbander. Wie 'k mar ien
fen beiden wirden, ik hie 't fierder yn 'e wrâld
broclit as nou.
Birgum.
T. G. VAN DER MEÜLEN.

De Sultan en de Dreamiitîizzers.
De Sultan skrilde wekker yn neare tsjustre nacht;
Hy fleach forheard it bôd út; lûd rôp er om syn wacht.
In heap fen tsjinncrs stoarme op 't rôppen feu hjar hcar
Mei ljochten yn syn keamer on frege syn bigear.
Der stie de greate hearsker, riboskjend, hiel ûntdien :
't Swit kobble op syn antlit, kâld wier er as in stien.
„Om dokter! tel om dokter! fljnch! lielje dokter dochs!"
Bôp de earste fen 'e tsjinners. „Né, dat wier mar omdoehs.
„Gjin dokter kin my helpe, né, praet my der net fan;
„Mar helje Abdul-Hafiz, dat is in wize man.
„My pleagen tsjustre dreamen". sa spriik de greate hear.
„Abdul scil my forklearje dy dreamen swier en near."
Tel fleagen tsjinners hinne nei Adul-Hanz" hûs
En kloppen him to wekker út slommer en út sûs.
„Kom, hastich nei de Sultan; dy sit yn eaugstme en swit;
„Hy kin gjin rest wer fine, net earder.ont er wit
„Hwet fen 'e dream de sin is, dy 'm makke sa oerstjûr,
„Kom, ringen nei 't paleis ta; der 's goede rie nou djûr."
En Abdul-Hafiz kuire mei nei de Sultan ta.
„Dit kin in foarntsje wirde, sa 't ik koniselden ha'',
Sa tocht er yn him selme. In foarntsje krige er ek,
Mar 't scoe him sûr opbrekke, lyk as de houn it spek.

110
Hja kamen by de Sultan: do spriik de greate hear:
„My pleage, Abdul-Hafiz! in dreambyld swart en near.
„Ik droge: út myn mûle ûntfoel my foar en nei
„De ione tosk nei de oare; op 't lest wier alles wei.
„Nou wol ik fen dy witte hwet 'k derfen tinke moat-
,,'k Hoop dat for my dit dreambyld gjin swierrichheit ynhat."
Nou, Abdul weach hiel earnstich en dîgre nei de groun:
Do mike er nei de Sultan en sei: „O Hear, 'k ha 't fonn.
„Jou dreain, o greate Sultan! dy sprekt fen ûnk en leed,
„Dat oer jou holle hinget; it needlot is Jo wreed.
„Do tosken dy J' ûntfoelen dat binn' jou frouljue en bern,
„Dy J' allcgeare foar Jo op 't tsjerkhôf scille sjon.
„Ja, al jou migen scille . . ." Mar Abdul koe net mear
Hwent, 't antlit wyt fen liltsens, bigoun de greate hear:
„Dû skobbert astû biste! sa 'n ûnk foarseistû my ?!
„Kenstû dyn egen ûnk ek ? foart! rakkert I wei mei dy!
In wiuk — on tsien pear hànnen hien' ringen Abdul bouu..
De dea yn 't sâlte wetter wier 't foarntsje, dat er foun.
„In oare dreamútlizzer, dizz' kearel wit fen neat!"
En ringen komt in oaren dy Sultans dream oanheart.
Dy sette in blide troanje en froalik klonk it nou:
„Lok, greate hear! en segen foarscit dy dream oan Jo.
„Lang scil ús Sultan libje, hwent kleur is 't as de dei:
„Jou migen — 't binn' de tosken — gean all'gear foar Jo weL
„Jy scille lijar oerlibje: ho lokkich is ús làn
„Dat 'n lange rige jierren bistjûrd wirdt fen jou hân."
„Dû bist in man út tûzen, in master yn 'e kinst."
Bôp bliid de groate Sultan.! „for iwich bast myn ginst.

111
„Swiid wol ik dy bileauje; siz op, hwet woste ha?
„Al is 't ek noch safolle, ik siz 't dy dalik ta!"
„Heil, heil ús gi*eate Sultan!" sa klonk it lûd yn 't roun:
„In lange rige jierren fen Allah's hân Mm joun!"
Ien fen 'e tsjimiers glimke en tocht: „non is 't dochs bryk!
„Hja seyen beide 't selde, mar seyen 't ûngvlyk /"
XeiforteUl.
W. P. DE VBIES.

Drie acten van 1593
uit het aanteekening-boek van het Nedergerecht in
Doniawerstal, ""
MEDEGEDEELD DOOR
Gr. H. v. BORSSUM WAALKES.
Deze drie volgende acten hebben niet allen
een jaar- en dagaanwij zing. Alleen de laatste
bevat die, en wijst ons naar 20 Maart 1593.
Toch zijn de twee overigen ook uit dat jaar,
of misschien nog iets ouder. Het aanteekeningboek,
waaruit zij ontleend zijn, maakt dit duidelijk.
Zij zijn daarin met dezelfde hand, onmiddelijk
achter elkander, en in dezelfde orde,
als waarin zij nu gedrukt op elkander volgen,
geschreven. Is nu de laatste van 20 Maart
1593, dan wordt in dat jaar en dien dag tevens
de ouderdom, althans nagenoeg, aangewezen
van de twee voorgaande. Daarenboven komen
in het gansene aanteekening-boek geen jongere
stukken voor dan van 1593.
PlîOTOCOLL.
Bernsgave ofte donatie propter nuptias. (!)
Jacob Claesz. burger in Leeuwerden ende
(*) huwelijksgeschenk.

113
Jets Jelie dochter echteluyden lij en ende bekennen
vermits desen dat alsoe geraempt is
ter eeren van Gfodt almachtig een heijlich echte
tuijschen Trijncke Dyrks dochter ter eener ende
onsen zoon Claes ter andere zijden wij omme
tot vortganck van den selven echte den vsr.
onsen soen Claes geconstituert hebben ende
constitueren mits desen dese naescreven birnsgave
ofte donatie propter nuptias te weetene
dat wij ende geven vvt crachte van desen den
voergaenden Claes onsen soon in vordernissa Q-)
van den selven echte een jaeiiixe rente van
LXX gouden guldens sijaers den gulden op
XXVIII st. gerekent ende dat soe lange die
lancxlevende van ons beyden leeft ofte te lijve
blijft welcke LXX guldens de vscr. Claes onsen
soen jaerlix wt onsen handen soe lange wij
beyde leven ende nae den doet van den erst
verstervende wt handen van den lancx levende
opbueren ende ontfangen sal Ende soe wanneer
de lancxlevende van ons beijden geraeckte deser
werelt toe overlijden sal de vscr. Claes onsen
soen wt crachte van dese birnsgifte ofte donatie
propter nuptias hebben ewichlijck ende erfflijck
hondert goude guldens sijaers wt ofte in onse
huijsen landen ofte andere guederen die vscr.
Claes geraeckt syn handen alsdan op te leggen
want sij hem wt crachte van dezen consentieren
ende toelaeten nae den versterven van den
(') tot uevoi dering.
8

114
lancxt levende van ons beyden ter somma toe
van de hondert goude guldens sijaers wt ofte
in onse huijsen landen ofte andere guederen
sijn handen op toe leggen Ende soe verre ende
indien Claes vscr. voer ons geraeckt deser
werelt toverlijden zullen dese birnsgifte ofte
donatie propter nuptias genijeten sijn kijnt
ofte kijnderen bij de vsr. Trijncke getoegen
indien alsdan eenige in levene mochte bevonden
worden tsijn dwelcke sal ofte zullen in
gebreecke recht staen als Claes vscr. f 1 ) Ende
want wij Jacob ende Jedts dese birnsgifte ofte
donatie propter nuptias gedincken vast ende
onverbreeckelyk toe onderhouden in alle sijn
poincten ende articlen soe hebben Avij voer
oiiderholdingc van desen verbonden onse persoenen
ende alle ouse guederen die wij hebben
ende hij er naemaels ( 2 ) crijgen moegen Ende
ick Jets hebbe gerenuntiert alle mijn vrouwelijke
privilegiën ( 3 ) daervan ick seer wel van
ouderricht ben Ende wij Jacob ende Jets hebben
(') „dweleke — vscr." Deze woorden duiden aan, dat
het kind of do kinderen, bij liet ontbreken van Claes door
zijnen dood, m zijne rechten zullen treden.
( 2 ) in het vervolg.
( 3 ) „gerenuntiert alle mijn vrouwelijke privilegiën" — af-
gewezen alle mijne vrouwelijke voorrechten. Deze voor-
rechten bestonden naar het llomeinsche recht in het bene-
licum Yelleiannra d. i. het voorrecht, dat de vrouw voor
alle sohuldeisuhers recht had op de goederen van haren
man, volgens het Senaatsbesluit, dat onder het bestuur van
de Consuls M. Silanus en Velleius Tutor genomen was.

115
geloevet en geloeven i 1 ) mits desen nyet tontfangen
noch gebruijcken tegens d inhoude van
desen eenighe reversael brieven ( 2 ) tsij van
Claes onsen zoon ofte yemande anders dan
hebben den selven gerenuntiert onde renuutieren
mits desen willende d inhoude van deson
geheel ende all naegegaen sonder eeniga argelist
ende des t orconde e c. ( 3 )
HYLCX CONTRACT.
Alsoe ter eere Godts almachtich geraempt
is eenen heyligen echte tuijschen Laes Jolle z.
ter eenre ende Bauck wijlen .Foannes Wopcke
dochter ter andere zijden soe ist dat ick Elijsabet
Sappema weduwe van wylen die vsr.
Joannes als moeder ende legitima nutrix (•*)
van de vscr. Bauck mijn dochter hebbe bij
consent van Schelto Tzrjarda als toeseijnder (°)
van de vscr. Bauck ende tot vortganck van
den selven echte met Bauck mijn dochter in
dotem ('*') belooft ende gegeven beloeve ende
geve alsnoch mits desen dese nae gescrevenen
O beloofd en beloven.
( 9 ) brieven die een tegenbelofto of tegenverzekering be-
vatten.
( 3 ) e. c. misschien beteekenen deze letters et cetera, en
•wijzen zij zeker op de handteekeningeu, die hier ontbreken,
maar onder het. oorspronkelijke stuk stonden.
( 4 ) wettige opvoedster.
(.") toeziende voogd.
( G ) ten geschenke.

116
guederen te weeten vif ende twyntich g'1. g.
srjaers wt seeckere seven roeden feens bij salige
Johannes ende Elysabet gecocht ende betaelt
leggende bij de nijewech noch hebbe ick
Elysabeth belooft ende ontlieeten de voerm.
Laes ende Bauck myn dochter tsaemen tonderhouden
aen . mijn taefel in cost ende dranck
soe lange mij Elysabeth dat gelieft ende wij
tsaemen in eendrachticheijt metten anderen
moegen verkeeren ende soe verre eenige gebreck
mochte vallen aen een van ons beyden Q-)
zullen die vsr, Laes ende Bauck mijne dochter
inde plaetse van den vsr. cost ende dranck
hebben voer een recompense ( 2 ) van dien boven
tgeene vsr. is een en vrijen woeninge in mijnen
huijs daer ick nu ter tijt in woen toe weeten
het voerhuijs metten camer ende cantoer streckende
ten oesten oeck den cleijne koecken met
liet gebruijck vant halve lioff Item toe twee
koijen tgras ende liorj m ende wt toe foeden
ende honden (houden) Ende twee dachwercks
ffeen ende dat alles geduijrende den tijt mijns
Elysabets gelijeven ( 3 ) ende langer nijet welverstaende
nochtans dat de voerm. Laes ende
Bauck nae t overlijden van mij Elysabet vsr.
f 1 ) „ende — beyden", en indien een van ons beiden,
namelijk moeder of kinderen, in gebreke blijft, om namelijk
de oendracht te bewaren.
(~) vergoeding, schadeloosstelling.
( 3 ) te lijve zijn, leven.

117
gehouden zullen sijn alle dese vsr. guederen
weder inne te brengen ende toe verlaeten ende
vorts alsdan gelyckelicken metten ander kynderen
toe scheyden ende deelen Ende alsoe de
vsr. Laes mij Elysabet ter presentie van den
voerm. Schelto Thijarda ende de tuijgen hij er
ondergescreven met handen heeft beloeft duer
crachte van desen toe assisteren in alle saecken
soe int vervolgen van de processen dien
ick hangende hebbe ende noch crijgen mach
soe vorden nederrechters als voer den hoeve
van Vrieslant ofte andersins Oeck vermits
Laes beloeft ende ontlieeten heeft tvsr. sterffhuijs
geduijrende den tijt van tyen jaeren geen
vacatien schip nochte waegen vrachten ende
geen expensie (*) int vaceren sal te rekeninge
brengen dan alleenich tgeene bij Laes wtgeleijt
wort int recht als Cancellerije geit advocaet
geit ende dyer gelycken sal den voern,
Laes van mij Elysabet geheel sonder schaede
van Laes gerestituert worden Soe ist dat ick
Elysabet nijet wyllende dat de vrs. Laes eenige
costen schaeden ofte moijten sal doen tot zijnen
laste soe voer mij als voer den sterffhuijsse
die vsr. tijt van thijen jaeren geduijrende hebbe
daeromme gelegatiert ende bespreken legatiere
ende bespreke mits desen die vsr. Laes twee
liondert golden gulden wt mijn guederen sonder
dat myne andere kynderen nae mijn versterven
(') uitgave.

118
eenige genijet (*) daertegens zullen hebben ofte
ontfangen willende dat tselve myn legaet voer
mij ende mynne erven int eeuwich sonder revocatie
van mij hij er tegens t doen onderhouden
sal worden maer soe verre ende indien vsr.
Laes geraecken mochte te sterven sonder eenige
kynderen bij myn voerseyde dochter toe hebben
ende achterlaeten sal in dijen gevalle die
vsr. twee hondert golden gl. wederkeeren ende
erven op myn erffgenaemen ende nijet op die
erffgenaemen van de vrs. Laes. Orconde . . . ( 3 )
ACTE YAN 8GHEYDINGË.
Alsoe ick aucke Joannis z. schepen in Sneeck
bij de gerechte der selver steede gecommittert
bin omme mij te transporteren ten huysse van
Jan Gerrits molenaer ten versuecke van Impcke
Elarts dochter als moije en alsoe naeste bloedt
van Ancke Jan dochter van dien selven Jan
aldaer te inventarizeren alle alsulcke guederen
als Griet Gerrits dochter in tijden echte huijsvrouwe
van Jan voerscr. der selver Ancke
moeder owerlijdende aftergelaeten heeft ende
vorts tuijsschen d selven Jan ende tkijnt neffens
de vsr. Griete goederen te maecken eyntlijke
divisie ende scheijdinge ende daervan te
maken acte in forma Soe ist dat ick volgens
0) genot.
( 2 ) De handteekeningen ontbreken weer. Zij stonden
onder het origineel.

119
mijne commissie van dato den 20 martij ano
1593 mij hebbe getransporterfc ten huize van
Jan Gerrits vsr. ende aldaer geinventarisert
allen den guederen roerende onroerende brieven
unde instrumenten aldaer bevonden ende vorts
opten 22 dato deses vorts geprocederfc tot eyntlycke
scheydinge ende dielinge ( r ) tuijsschen
de vsr. Jan ter eenre ende fecke Ottes z. als
raomber ( 2 ) tot ende ower Ancke vsr. geduerende
den scheydinge ter andere zijden Int
welcken doen hebbe ick metten vsr. Jan ende
fecke nae lange reden aen weder zijden gomovert
( 3 ) ten laetste verdraegen alsdat liet
voerscr. weeskijnt sal ontfangen van synen wijlen
moeders guederen drije hondert vyff en tsoeventicli
gouden gulden 't stuck doende XXVIII
st. des oeck dat d vsr. Jan 't selve kijnt noch
nae tsyns persoens overlyden sal wtkeeren een
hondert vif ende twyntich golden gulden voer
syn wijlen moeders guet makende alsoe tsaemen
vif hondert g. gl. Ende bowendien sal
tselve kynt vorts noch gelijcken ende met vsr.
andere kynderen in gelycken partlie ontfangen
van vsr. Jans haers vaders guederen als syn
andere kynderen die hij alrede tegenwoordich
beeft ende noch naemaels ( 4 ) sal geraecken te
C) deeling.
( a ) voogd.
( l! ) aangevoerd.
{*) in het vervolg.

120
crygen des sal d vsr. Jan in alles als syn vry
eygen holden hebben en gebruycken alle de
gued eren geen wtgesondert die hij in mande (*)
voer toverlyden van Griet vsr. met dselve
Griet gepossidert ende beseten heeft sonder
vrs. kijnt ofte iemant anders tegenseggen.
Ende alsoe dese vsr. scheydinge ende deelinge
wel vroem ende oprecht is gedaen hebbe ick
dselve geapprobert ende voer guet aengesien
den vsr. fecke Ottes z. van zijne tutela exonerert
( 2 ) ende ontslagen doende tselve bij desen
Orconde.
(') in gemeenschap.
[") voogdij ontheven.

Nij en âld út de Skoallewrâld.
Immen, dy 't al hwet op jierren komt, kin
liirn dei* hast net sêd oer tinke, ho 't alles
lijir foroaret. As men yen dêr ris goed ynjowt,
hwet sjucht de lijoeddeiske wrâld der den
doch hiel oars út, as yn ris bernejierren!
Nou witte wy wol, wy wirde âld mei de
wrâld. In âld-man sjucht de dingen oan mei
oare eagen as in jong-kearel, en dizze wer oars
as de lytse boi. Mar bûte dat, it hat mei in
hopen dingen in greate omkear jown, en men
moat sîzze, wy liawwe hjoeddeis in hiel oare
wrâld as foar in foech seclistich jier. En noch
greater wirdt it ûnderskie, as men tobek giet
nei de foarige ieu.
In oanwizinge fen safolle wiksel en foroaring
as de tiid al meibrocht hat, hwet oangiet
lân en folk, brûkmen en wensten, seden en
menearen, foroaringen út- en ynwendich, by
jong en âld, by lyts en great, by earm en
ryk, wy scoene der tofolle romte for
freegje moatte yn 't almenak.
Né, safolle hea kinne wy hjir net oer de
balke lielje. Wy moatte 't in bytsje kloek oerlizze,
en al bliid wêze, as de útjowers sa goed

122
binne, ús in mannich sydtsjes ôf to stean ta
in teltsje ef in praetsje oer skoallesaken, for
eat út de skoallewrâld.
Hwet der de leste hûndert jier ek yn dy
wrâld al net opset en wer ôfhelle, bar om bar
oanret en weismiten, wiksele, fornijd, foroare
en wer foroare is, nou, dat is yn 't great, dêr
is de ein hast fen wei!
Nini bygelyks ús doarpsskoallen fen eren en
dy fen ús dagen: do, krûp-yntsjes, dy 't folie
hiene fen skieppehokken; nou, treftige timmerten,
great en heecli en wiid en breed: ït mocht,
forduld! bikend stean, det it tsjerken wierne.
Koe 't yn de âlde, binypte, bidompte, tsjustere
skoallen mei lijar keale, grûzige nmrren
der mar ris frij hwet smisterich en heukerich
iltsjen, — yn de nije, mei lij ar greate ruten
yn finster oan finster, is it helder en fleuricli,
allegearre allike eptich en krekt, liimmel en
kreas.
En den de middels, it redskip, it ark, det
der tsjmwirdich brûkt wirdt by it learen, och
lieden, it moat net lykje by it âlde!
By âlds bigoun it lézen mei 't lioanneboek.
Tsjin it A-Bie oer, op it 't foarste bledtsje, stie
de hoanne, wol sa permanticli, mei in lexum
for de sjonge jeugd" der ûnder, in lyts preekje
fen twa rigen:
„Gelijk de wakk're haan tot kraaien is genegen,
„Zo laat u, jonge jeugd, tot onderwijs bewegen."

123
Liz dêr nou ris neist de hjoeddeiske boekjes
mei leskes, sa moai, det se yen suver oanfljugge;
greate lânkaerten, liwêr jo mar fen
alles opstiet, oan 'e mûrre; ljeave printkes mei
alderliaime kleuren, en folie gjin genoch; jy
witte 't sa net! Men scoene sizze, it wirdt
de jonge minsken mei de leppel ynjown, itjinge
lija for holle en lierte nedicli hawwe. Wier
yn 't foarige de „geestlike spize" by tiden
liwet swier to fortarren, it likefc wol, det se
nou mear piele mei hwet lichter kost. En den
brûke se nou langer ek fen dy hânsumme hapleppeltsjes,
dy binne, sa 't Lket, sa nuvere
noflik yn 't liantearjen, det it learen fljucht
der yn!
En sa moat it grif mei de Masters fen ús
dagen ek wêze, to sizzen, det it learen der
yn fljucht. Gean mar ris nei: opfiedkinde,
sielkinde, strielkinde i 1 ), taelkinde, rekkenkmde,
dierkinde, plantkinde, ierdkinde, skiedkinde, it
lifildt liast net op, Lwet der al net yn moat. En
dôcli binne der, dy 't boppedien noch piele
mei poletyk, mei muzyk en mei gymnastyk ef
„gommelastyk", lyk as Breclitsjemoei seit.
Slach ris in eacli yn 'e Ljouwerter krante:
it is oanienwei examen, examen, examen; dat
exament jo troch alles hinne. Is 't net in
griis?
O t. s. De Radiographie, dat nije ljocht fen Dr.
Böntgen.

124
Dy e arm e Masters! Men scoene sizze, hja
hawwe hast gjin tiid mear to sykheljen. Want
it skoallehâlden, .... sjueh, dat komt der
fensêls den yet ek altyd by!
En den svirdt der lijarren noch neijown, det
se graech „heeren" wêze ef lykje ef hjitte
wolle! — F ij, fij! nou, ik siz den mar, it is
my in hearlikheit mei sokke hearen! Scoene
men der net yn forslaen?
Né, den gyng it by âlds gans .jn bytsje bihindiger
ta.
Do waerd er sein troch immen, dy 't nea
net in examen trochstien hie:
„Ik koe, dat 's wraohtich wier,
wol skoallemaster wêze,
„As 'k pinforsnijo (') koe,
en den hwct skriuwe en léze."
Yn it lest fen de foarige — en yn it bigjin
fen dizze ieu, do hie sok ding net folie om 'e
hakken. Bihalve op „pinforsnrjen en den hwet
skriuwe en léze", kaern it for in sollestant
binainmen oan op goed psalmsjongen, en dêr
moast sa 'n jonge master den bliken fen jaen
for de hiele gemeinte yn 'e tsjerke. Dy 't yn
it psalmsjongen de baes wier, hie de measte
káns op in bmeaminge. Dêrom neamden se yn
dy tiden sa 'n undersiik troch de bank den
ek: skoalleforsjongen.
(•") Wierne de stielen pinnen net útfoun, wy hiene nou
grif ien examen mear hawn, to sizzen yn 't pinforsnijen.

125
Ho 't sa 'n „skoall'forsjongerij" omtrint tagyng,
dat hawwe wy ris heard f en ús Master,
Mink Ates, in golle âlde hear, dy 't it elts
en ien, mar binammen de jonger ein, syn ândermasters,
altyd tige goed miende.
Op in moaije joun yn 'e lette hjerst krigen
wy him ris by ús yn 't formidden. Master
hie in tige noflik sin, sa 't like; it pypke waerd
oanstitsen , en al njunkelytsen rekke de aldra
an op 'e tekst fen syn feintejierren.
Lit ús mei oanskikke yn 't rountsje en efkes
nei him hark je!
„Lyk as jimme witte" — sei er — „ik ha
hjir to Skilterp allang al forkeard; 't scil wol
in foech fjirtich jier lyn wêze, det ik myn
examen die for de twade rang. Ik hie dêr do,
wit ik wol, in swiere mûtse oer op, en it scoe
der wrammels hast by bleaun hawwe. Mar,
ús domeny, dy 't do mei ien „Schoolopziener''
wier, praette 't my sa moai foar, det ik er ta
oergyng. „Hark ris! sei de man, „ik scoe
graech sjen, det je it diene, om 't ik ha yn
myn hiele distrikt net ien twaderanger, en jy
scille 't hiel wol hysje, master!" — „Nou",
sei ik, „as domeny der sa oer tinkt, yn 'e
goedichlieit! den moat it mar oangean." —
o
Ik broclit it der lokkich goed ôf, en sa bin ik
in twaderanger wirden.
In jier trije, fjouwer fen to foaren wier ik,
út de Súdhoeke wei. dizze kant útrekke. Ik

126
hie do sa fortúnlik west, dat ik bineamd waerd
ta Master to Núnderbûrren. Ik wier do ûn(.Termaster
to Blommegea; ik hie my for Núnderbfirren
oanjown, en op it examen wier ik fen
de seis sollestanten op len nei de jongste. It
wirk wier net bûtewenstich swier. Earst
liiene wy in. rymstik to lézen, feu Kamphuyzen,
om dernei bliken to jaen, yn liofier as wy de
ynhrdd bigriepen. For myn lézen krige ik in
plomke en in stikeltsje: „ Heel goed gelezen,
Meester! alleen, gij hebt het haast wel wat
al te mooi willen maken," waerd der sein.
Dêrop moasten wy elts in skrift skriuwe, ús
kinsten fortoane yn it meitsjen fen moaije
skriuwletters, de „kapitale", met sierlike krollen,
net to forjitten.
Do 't dat birêdden wier, waerd ús opjown 4
earst twa som'sen út .Den Verkeerden Regel
van Dryën in 't Grhebroocken", en den yette
ien út de „Meetkunde": „Bekend de dry syden
„van een plomphoekig tryangel, te vinden den
„perpendiculaar buyten 't fyguer."
Dat kaei'n der op oan, nou?
Mar it breedst wier noch bmefter: it psalmsjongen
yn 'e tsjerke, der it „succes" for 't
greatste part fen ôfliong. Hwa dêryn de baes
wier, dy hie altyd in moaije streek yn 't foar.
Dêr waerd my opjown it earste fers út Psalm
84: „Hoe lieflijk, hoe vol heilgenot."
Om de wierheit to sizzen, ik wier op dat

127
stuit gans in bytsje oandien, it hert sloecli
my tsjin 'e kiel oan, kin 'k jimnie sizze. Mar
doch, ik sette my der troch hinne; ik kaem
foar it foarlêzersboerdtsje to stean, wylst de
hiele gemeinte yn 'e tsjerke al klear siet, om
to harkjen iiei 't sjongen, en, fensêls, fen alle
siden de sjongers oan to gap jen.
Nou wier ik op dy jierren, al siz ik it sêls,
wol in krudich jongfeintsje, sa moai blier fen
útsjuch, mei in mannich kroeze, kwikkere
kroltsjes yn 't bier, hiel oars as ús hjoeddeiske
feinten; — dy hinget it Lier sa sruk, sa sleau
om 'e holle! my tinkt, it bimie nou langer op
'e rigele wei fen dy flanterige flaekskoppen!
Nou, dat is dat. — Mar, lyk as ik sei, ik
sette my der troch hinne; ik riisde oerein om
to sjongen, en, ik hie sa gau net ynset mei:
„Hoe lieflijk", ef, dêr seach ik, lyk tsjin my
oer, in aerdich jong fïonmiiske sitten, in alderljeafst
kopke, kin 'k jimme sizze. Nou, en ...
sa wier! hja glimke my ta en do skeat se in
kleur: dat mist my net, lij er! Wol seacli se
sabeare gau de oare út, mar ik ha 't klear
en dúdhk sjoen.
Dat glimke fen dy jongfaem moat my fêst
goed dien hawwe; tominsten, it gyng mei it
sjongen mar tige best. O man, it glied sa
glêd der hinne! Ik song myn liet op hiele
en heale noaten, en do 't it út wier, waerd
der yn ienen oan alle kanten roppen; „de

128
„Blommegeaster! de Blommegeaster moatte wy
,tawwe; master Mink is ús man!"
Nou, sa kaem it ek: it eintsjebislút wier,
det ik de skoalle krige, en sa rekke ik do f en
Blommegea nei Núnderbûrren ta; en in jiermannich
letter kaem ik lijir to Skilterp.
Mar it wirdt myn tiid, feinten! — Ik leau,
ik ha al to lang plakt; myn sydsilver scil
sikerwier net witte, liwet se der oan liat. En
ik ha net ljeafst, det hja iny kibjende to mjitte
komt ef swart sjucht. Hjir op 'e lette joun
noch in grau fen de frou, . . . . it scoe omniers
al to svriid ôfstekke by dat bliere, glêdde
glimke út lij ar fammetiid, dêr by it skoalleforsjongen
yn 'e tsjerke to Núnderbûrren.
Nacht, ljue!"
Pitersbjirrum,
de 21e fen Haimoanne, 1896.
W. FABER.

Ifefcfe en Wrouw»
Historische overlevering uit ds laatste helft
der X" eeuw.
Ja , 't was geschied , de daad volvoerd ,
Die 's graven Arnoud's vriend deed sneven.
Vlucht, jong'ling ! die haar hebt bedreven,
Vlucht, voor ge in banden wordt gesnoerd!
't Was Siegfried, jongste zoon des graven;
Waar vindt hij een behouden haven ?
Waar , waar een veilig toevluchtsoord,
Waar Arnouds wraak hem niet kan treffen
En hij zich boven 't leed verheffen ,
Door geen vervolger nagespoord ?
Hij stijgt te paard en ijlt van daar ,
En drijft zijn ros met stem en sporen;
„Zoo 'k toefde nog, ik waar' verloren!"
Zoo peinst hij en ontvlucht 't gevaar.
Zijn klepper rept de vlugge beenen ,
Hij voert zijn meester ijlings henen ,
En toen de gouden dagvorstin
Reeds nijgde tot de westerkimmen ,
De zilvren maan begon te glimmen ,
Beed hij heer Gosso's slotpoort in.
9

130
Hij gaat tot Frieslands potestaat ,
Die zal hem zeker welkom heeten,
Nog niet vergramd door booze veeten ,
Nog niet bezield met bittren haat.
„Wat drijft," voert de eedle Fries hem tegen,.
„Den zoon van Hollands graaf, verlegen,
„Naar Staveren tot Ludigman ?"
„Ik heb," spreekt Siegfried, „zeer misdreven,,
„'k Benam mijns vaders vriend liet leven,
'k Versloeg in drift den edelman.
^ö
„Hij overlaadde mij met hoon ,
„Dat kon mijn fier gemoed niet dulden,
„Zijn reen , die mij met wrok vervulden ,
„ Mishaagden aan graaf Arnouds zoon ;
„Dies heb ik toornig hem verslagen ,
„Maar derf nu 's vaders welbehagen;
„Ik wierp me in allerijl te paard,
„Ben in galop tot hier gevloden ,
„Kom als uw gast mij zelf thans nooden ,
„Gastvrijheid vragen aan uw haard."
„Ei zoo , dreef dit u van liet hof
„Van uw doorluchten heer en vader ?
„Treed, jongeling! vertrouwend nader,
„Schud van uw wambuis af liet stof!
„Wil Arnoud van zijn zoon niets weten ,
„Laat ik u dan toch welkom lieeten,
„Ik bied u hier gastvrijheid aan ,
„In Staveren kunt gij die vinden,

131
„Daartoe wil 'k plechtig mij verbinden !"
Dus doet liem Ludis'man verstaan.
ö
„Ontvang' mijn dank , heer potestaat
„Van Friesland! Gij hergeeft mij 't leven!"
Spreekt Siegfried , „in deez' vrije dreven
„Tart ik mijns vaders blinden haat,
„Waaraan 'k gelukkig ben ontkomen.—"
En gastvrij werd hij opgenomen
Te Staveren , in Gosso's huis.
Daar zag hij , schooner dan de rozen
In 't lustprieel, een maagdlijn blozen ,
Een maagdelijn , zoo schoon als kuiscli.
„Heer ridder! 'k heet u wellekom!"
Zoo klonk haar groet den jongling tegen,
En hij , in 't strijdperk nooit verlegen ,
Is van verbazing nu als stom.
Hij wil beleefd de jonkvrouw groeten ,
Haar blikken , die de zijne ontmoeten ,
Ze zetten hem in vuur en vlam ;
Hij tracht haar vriendlijk toe te spreken,
Maar 't spraakvermogen schijnt geweken ,
Zijn rappe tong schijnt waarlijk lam.
„O, sclioone jonkvrouw! 'k dank u zeer
„Voor 't welkom van uw lieve lippen !"
Laat hij zich eindelijk ontglippen,
En vleit zich in den zetel neer,
Dien zij hem fluks heeft toegeschoven ;

132
Hij voelt zijn zielsrust zich ontrooven ,
Die maagd betoovert hem , hij kan
't Niet laten in haar oog te blikken,
Totdat een stem hem op komt schrikken :
„Mijn dochter, Tetta Ludigman."
Hij antwoordt blozend op die taal:
„O, gastheer! had ik 't maar geweten,
„Dat Gij zoo'n dochter hadt bezeten,
,'k Was eer verschenen in deez' zaal. —"
„Ja , bloemen bloeien allerwegen ,"
Klinkt 't woord der burgtvrouw Siegfried tegen :
„Zit aan; de maaltijd is gereed."
Hij eet en drinkt , is opgetogen;
En de avond schijnt hem omgevlogen ,
Het leger beidt hem eer hij 't weet.
Hij droomt den korten zomernacht,
Van Tetta's wonderschoone oogen — ;—
En toen de nacht was omgevlogen ,
Heeft hij haar fluks zijn groet gebracht.
Hij kleeft als vast aan Tetta's schreden ,
Bepeinst niet meer zijn droef verleden,
Slechts Tetta speelt hem door het hoofd;
Haar naam wordt door hem neergeschreven ,
En honderdmaal weer uitgewreven
In 't zand , door 't zonnevuur gestoofd.
Maar 't vuur , dat in zijn boezem blaakt,
Is sterker dan die gloed ; daar binnen

133
Gloort hel de vlam , die spoort tot minnen ,
Zij heeft hem tot haar slaaf gemaakt.
Hij kan met zonder Tetta leven,
Heeft zij maar 't jawoord hem gegeven,
Dan daalt er vrede in zijn gemoed.
Dit hoort hij zelf zich menigmalen
Tot in 't oneindige herhalen ;
De liefde zet zijn borst in gloed.
Hij zweert der jonkvrouw eeuw'ge trouw,
Met duizenden van vurige eeden.
„Neen," zegt hij, „haar aanminniglieden
„Zag ik nog in geen enkle vrouw.
„Met haar is 't heil mij toebeschoren,
„Geen andre wil ik toebehooren,
„'k Denk slechts aan haar den ganschen dag."
Zijn liefdevuur was niet te dooven,
Het ging het stoutst begrip te boven,
't Nam toe hoe meer hij 't meisje zag.
Maar Tetta's hartje is ook gewond,
Ook fel geraakt door Amor's pijlen;
Moog Siegfried liefst bij haar verwijlen,
De jonkvrouw hangt als aan zijn mond,
Als hij 't genot der jacht haar schildert,
Of maalt hoe straks het woud verwildert.
Al spreekt hij zelfs geen enkel woord,
Toch is 't haar zoet bij hem te wezen,
Nu moet ze hopen, dan weer vreezen,
O, werd haar liefste wenscli verhoord !

134
De wenscli om eens aan Siegfrieds zij
Haar levensdagen door te brengen,
Zoo zulks de Hemel mocht geheugen.
Dan was ze zeker maatloos blij.
Zoo gaan de nachten, spoên de dagen
Ten einde, voor hij haar komt vragen,
Of ze als zijn levensgezellin
Hem hart en hand ten pand wil geven,
Met hem naar 't zelfde doelwit streven,
Verbonden door de huwlijksmin.
De horens schallen door liet woud,
En d' edellieden met hun vrouwen,
Omringd van dienaars en getrouwen,
Vervolgen 't schuchter wild in 't hout.
Het Kreil weergalmt van de aanvalskreten,
En 't edel hert, vaneen gereten,
Blaast rochelend den adem uit.
Een borstlig'e ever, opgerezen,
Zal thans de prooi der jagers wezen,
Dat 's eerst een vorstelijke buit!
Het woedende everzwijn, beducht
Voor 't hoorngeschal, 't gebas der honden,
Die met hun tanden hem verwonden,
Gaat toornig brullende op de vlucht.
Nogtans, men weet hem te achterhalen,
Hij moet straks het gelag betalen,
Elk zendt zijn pijlen op hem af.
De woede flikkert in zijn oogen,

ï;
Een bloedig waas heeft ze overtogen,
En voorwaarts gaat liet in den draf.
ö 1 -
De jonker rijdt op 't steig'rend ros
Den gansenen dag aan Tetta's zijde,
Opdat hij ze in gevaar bevrijde;
Daar rent het zwijn op Tetta los;
Het tracht de jonkvvouw aan te randen,
Maar 't slagzwaard trilt in Siegfrieds handen,
En eer nog de aanval is geschied,
Ligt de ever in zijn bloed te smoren,
En laat zijn laatsten smartkreet liooren,
Hij deerde 't sclioone meisje niet.
„Verzaam'len !" klinkt het hoorngetoet,
Het zwijn is door het staal gevallen,
Men telt het wild bij honderdtallen,
En nader komt do jagerstoet.
De jonker blikt in Tetta's oogen,
Ze dekt ze met haar wenkbrauwbogen
En slaat de /ijden wimpers neer.
Maar Siegfried, straks nog bang en bloode,
Spreekt fier : „dat ik het monster doodde,
„'t Geschiedde, o jonkvrouw! u ter eer."
„Ik dank u," lispt de sclioone maagd,
„Wat mag 'kin ruil u daarvoor schenken?"
„Dat gij in liefde aan mij wilt denken ;"
Luidt Siegfrieds antwoord onversaagd.
Hij laat 't bebloede slagzwaard glippen,

136
En drukt een kus haar op de lippen.
De jonkvrouw heeft hem niet weerstaan.
Ze is in zijn armen neergezegen,
Hij heeft het jawoord toen verkregen
En aanzoek om haar hand gedaan.
&•-
De potestaat treedt in den kring
Van zijn verbaasde jaclitgezellen ;
,'kWil u, mijn vrienden, iets vertellen,"
Spreekt liij tot de vergadering,
„Daar is een gravenzoon gekomen,
„Die mij mijn dochter heeft ontnomen,
„ Wensclit hem geluk met dezen buit;
„Hij, die van d' ever haar bevrijdde,
„Zal haar naar 't echtaltaar geleiden,
„Waar Rome's priester 't huwlijk sluit."
De jachthoorn schalde op luiden toon,
De mare klonk door Frieslands dreven:
„De jonkvrouw heeft haar hand gegeven
„Aan Hollands eedlen gravenzoon."
Verzoenend trad graaf' Arnoud nader,
Hij gaf' zijn zeger. hun als vader,
En sprak, zooals 't geschiedboek meldt:
„'kZal Siegfried breede roeden geven,
„Opdat hij naar zijn staat kan leven,
„En onder de eêlsten wordt geteld."
Zoo mengde 't edelst Friesche bloed
Zich met het bloed van Hollands graven.

137
't Geschiedboek kan den luister staven
Van 't fier geslacht, zijn heldenmoed.
Ons land mocht op de Breêroô's bogen. —
Sinds zijn er eeuwen heengevlogen ;
Vervallen is hun trotsch gebouw ,
En voor den tand des tijds bezweken ;
Maar 't nageslacht zal altijd spreken
Van Tetta's liefde en Siegfrieds trouw.
Achlum. J. GYLSTRA.

JOHANNES JELGERHUIS Rz.
Wie liet betreurt, dat de tragedie schier
verbannen is van het Nederlandsen tooneel,
en met weemoed terugdenkt aan de dagen van
Bingley , Wattier-Ziesenis en Snoek, mag niet
vergeten den laatsten vertegenwoordiger van
het treurspel in het eerste derde gedeelte onzer
eeuw hier te lande: Johannes Jelgerhuis, Rienkszoon.
Ook op ander gebied, dan dat van het
tooneel, — als schrijver en schilder liet hij
een spoor achter in den zandstroom des tij ds,
dat zestig jaren na zijn dood nog niet onzichtbaar
is geworden. Waarlijk zulk een verdienstelijk
man mag wel meer algemeen gekend
wezen in zijn leven en streven: en waar is eene
korte herinnering aan hem meer op hare plaats
dan in den Friesche Volksalmanak, daar genoemde
kunstenaar een van Frieslands waardigste
zonen was in den aanvang der 19e eeuw ;
te meer daar hij ook in andere opzichten, n.1.
met pen en penseel woekerde met de hem
geschonken gaven.
Johannes Jelgerhuis werd den 24 stcn September
1770 te Leeuwarden geboren, en was
de zoon van Rienk Jelgerhuis uit diens tweede

139
huwelijk. Zijn vader stond te goeder naam
en faam bekend als bijzonder vlug craionportretteur,
zoodat hij, toen hij op 77jarigen
leeftijd overleed, volgens eigen aanteekening
niet minder dan 7763 portretten had vervaardigd.
(')
Niettegenstaande hij onder zware zorgen voor
liet dagelijksch brood gebukt ging, was hij
toch nauwgezet in de opvoeding zijner kinderen,
en plukte daarvan zijn zoon Joliannes de gezegendste
vruchten. De portretschilder onderwees
hem in de teekenkunde, maar daar hij
om zijne veelvuldige werkzaamheden veeltijds
van huis was, moest hij de verdere opleiding
zijns veelbelovenden zoons als schilder
veelal aan anderen overlaten. Gelukkig vond
Johannes een bekwaam mentor in den landschapschilder
Pieter Barbiers Pz. te Amsterdam.
Bij zijne liefde voor de schilderkunst
openbaarde zich ook bij den jongman die voor
de tooneelkunst. In besloten kringen trad hij
nu en dan in de stad zijner inwoning en in
Eotterdam als acteur op. ( 2 )
Na eenige jaren van studie'zette hij zich te
Delft als kunstschilder neder en huwde met
Mejuffrouw van der Boon. Het kunstvak was
echter te weinig winstgevend om in de behoeften
van zijn allengs talrijk gezin te voorzien, zoodat
hij zich ook op den handel toelegde. Na
den dood zijner gade, die hem vier dochters

140
naliet, ( 3 ) — een zoon was op elfjarigen leeftijd
overleden, — verbond hij zich ten tweedemale
in den echt, en wel met Mejuffrouw Doll, en
vestigde zich voor goed in 1806 te Amsterdam,
waar hij zich hoofdzakelijk aan het tooneel
wijdde, daarbij eene groote voorliefde voor het
treurspel openbarende. ( 4 )
Reeds 9 Januari 1802 had hij bij de opvoering
van „De Abt de 1'Epée" in het Genootschap:
„Natuur en Kunst" als liefhebber de rol vervuld
van St. Alme. Later (15 December 1804)
vervulde hij mede als liefhebber in den Amsterdamschen
Stadsschouwburg de rol van Koning
Lear in Shakespeare's treurspel, — die van Avogaro
in liet treurspel „ Gaston en Bayard" (6 Maart
1805), — en eindelijk die van „Mahomet" in
het treurspel van dien naam, totdat hij in
1806 tot aan zijn dood aan genoemden schouwburg
als tooneelspeler zich verbond.
Evenals de meeste acteurs en actrices was
hij Lid van het gezelschap : „Aan welsprekendheid
gewijd", hetwelk zijne vergaderingen hield
eerst in liet lokaal Concordia op de Pijpenmarkt,
en later in den Garnalen Doelen op het Singel.
Hier kwam hij in aanraking met Prof. D. J.
van Lennep, 's Gravenweert, Slingeiandt, Mr. J.
van Lennep en anderen, en was er zeer gezien.
In 1824 droeg liet Schouwburgs-bestuur hem
op onderricht te geven in den foyer van den
schouwburg aan de kweekelingen van het „Fonds

Hl
ter opleiding en onderrigting van tooneelkunstenaars",
en vormde hij verscheidene artisten.
Zijn loopbaan als acteur was echter alles
behalve eene gemakkelijke. Van de krachten
en talenten eens tooneelspelers werd toen veel
gevorderd. In het eerste jaar zijner werkzaamheid,
trad hij in 27 tooneelstukken niet
minder dan 48 malen op, en werden in lateven
tijd natuurlijk de nieuwe rollen, waartoe hij
xich geroepen zag, minder in aantal, toch
meestal had hij eene hoofdrol te vervullen.
Volgens bevoegde beoordeelaars was liet
optreden van Jelgerhuis, hoewel hij klein van
gestalte en zijne stem scherp was, indrukwekkend,
en muntte hij in de hoofdrol van Vondels
Gijsbrecht van Amstel ongemeen uit. Zelfs de
groote Andries Snoek erkende, dat als Jelgerhuis
naast hem, die in Mahomet de titelrol
vervulde, optrad als Sopir, deze , en geheel
verdiend, den meesten lof inoogstte.
Evenwel niet enkel in de tragedie, maar ook
in andere tooneelstukken, vooral in komische
karakters, was hij meestal de held van den
avond, met name als Frederik de Groote in
De Husaar van Felsheim, als Fedel in De groote
wereld, als Generaal in de Speler of Revanche-
Praag, enz.
Toen hij den 3 Maart 1831 in de rol van
den Mauderijn inVoltaires: „Het weeskind van
China", en in de straks genoemde van Frederik

142
de Groote zijn zilveren feest als acteur vierde,
was zijne glorie echter aan het tanen. De tijd
der tragedie was voorbij, waartoe vooral de
staatkundige gebeurtenissen meewerkten. Toen
men van Lenneps gelegenheidsstukken in de
dagen van Belgie's verzet toejuichte, kon het
treurspel geen genade meer vinden bij het
schouwburgpubliek, waarbij kwam dat Ward
Bingley (26 Juni 1818), Mevr. J. C. Ziesenis—
Wattier (24 April 1827), Mevr. G. Hilverdink—
Grevelink (24 Aug. 1827), en Andries Snoek
(3 Januari 1829), allen de hooge tragedie
vertegenwoordigende, door den dood van het
levenstooneel waren heengegaan.
Kort na Jelgerhuis' 25jarige feestviering werd
zijn tractement van ƒ2400.— tot op ƒ 1920.—
verminderd, terwijl menigmaal verschil van
inzicht met de Commissarissen van den Stadsschouwburg,
vooral met den heer 's Gravenweert,
waarbij hij zijn Friesch karakter niet
verloochende, eene breede schaduw wierp op
zijn levenspad.
Ook als Schrijver, liet tooneel betreffende,
deed Jelgerhuis zich als kunstenaar kennen
door de uitgave van een tweetal werken, t.w.:
„Tooneel-costumes van den Koninklijken Hollandschen
Schouwburg te Amsterdam", omstreeks
1810 uitgegeven, en „ Theoretisehe lessen
over de Gesticulatie en Mimiek" dat in 1827
het licht verscheen, waardoor hij op degelijke

143
wijze toonde, hoe hij de rechte man op de
rechte plaats was ter vorming van tooneelkunstenaars.
Vooral het tweede werk, bij
P. Meyer Warnars in tien 4° afleveringen met
31 door hem zelf geteekende platen verschenen,
is nog van beduidende waarde voor hen, die
zicli oefenen in mimiek en gesticulatie, mits
men het oog gesloten houde voor de deftige
breedsprakiglieid, die het eigen is. Jelgerhuis
schreef' als echt kunstenaar zijnen kweekelingen
voor, hoe zij op de planken slapen en vallen,
gaan en staan, weenen en lachen, bidden en
strijden, zich groepeeren en kleeden moesten.
Het verdient onze bewondering, dat Jelgerhuis,
niettegenstaande hij zijne taak op het
tooneel zoo geheel naar de regelen der kunst
opvatte, nog tijd wist te vinden ter beoefening
der schilderkunst. Hij vervaardigde menig
landschap en stadsgezicht, binnenhuisje en
portret, waarvan sommige tentoonstellingen en
kunstverzamelingen zijner dagen de bewijzen
leverden. Wie van zijn schilderstalent door
eigen aanschouwing wil genieten, bezoeke het
Rijksmuseum in de hoofdstad en sta stil voor
zijn in 1820 geschilderd De loinkel van den
boekhandelaar P. Meyer op den Vijgen dam te
Amsterdam, den uitgever zijner „Theoretische
Lessen", welk kunststuk in 1878 aan het Rijk
gelegateerd werd door Mejuffrouw G. Meyer
Warnars, en voor zijn drietal doeken, vroeger

144
prijkende in het paviljoen: „Welgelegen" te
Haarlem, voorstellende De Leidsche poort te
Amsterdam, geschilderd in 1813, een Stadsgezicht
in Delft, in 1826 gepenseeld, en De kleine
visehmarkt te Amsterdam, in 1828 vervaardigd,
welke bezichtiging èn den kunstkenner èn den
oudlieidminnaar aangenaam zal aandoen.
Zoo leefde en werkte deze in vele opzichten
uitnemende kunstenaar voort tot 1836, toen hij
op den 6den October op 66jarigen leeftijd overleed.
Zonder eenige praal had naar zijn wensch
zijne teraardebestelling plaats op den doodenakker
te Haarlem, waar een eenvoudige grafzerk
zijn naam vermeldt.
Amsterdam. H. MOHRMANN.
AAFTEEKENINGEN.
('3 K. VAN EYNDEX en A. VAN DER WILLIGEN, Geschied,
der Yaderl. Schilderkunst, 2e deel. pag. 204.
( 2 ) Idem. Se deel, pag. 156 v. v.
( 3 ) Zijne dochter Catharina hawde met den acteur Boobol;
Johanna met den componist Morin, (vader van den onlangs
overleden acteur) en later met den acteur Lambotte; Maria
met Gartman en werd de moeder der beroemde mevr.
Kleine—Gartman; on Cornelia met Stemmerik, vader van
den bekenden tooneelmeester.
(*) Noord- en Zuid-Nederl.-Tooneelahnanah, 1878, pag.
145 v. V.
H. M.

145
SIMMERJOUN.
De stiltme wâlle oer de iensomme ierde,
Sêft ammeheljend slepte lija;
Mar inkle lytse stjerkes glimken
Us efkes ta.
De swarte wolkeskipkes sylden
En giieden stil oer 't stjerreljoelit;
TrocM 't beamte rûsde er oan in twjirke
Dat frissens broclit.
Wy seagen oer bedaue greiden,
Hwer swart de boerepleats yn laei:
Der sliepten, snufden, suchten, stinden
De bûnte kij.
En efkes bleauwen wy der digerjen,
Us fuotstap briik de stilfcme net;
De frede dy der oer it fjild laei
Dreau oer ús hert.
Hja laei de holle my op 't skouder;
Ik sloecli de earmen om lijar lea
En fielde dat for hjar; myn alles,
Myn herte bea.
10

14~6
A
XI n. w a. e r.
KLINKDICHT.
In gleie loft stiet oer it stil Langwar;
It wiel leit gled; in skûtsje driuwket foart
En 't wetter weaget breed út, goar en swart.
Twa feinten skouwe en folgje bar om bar
Fen foar nei achter en oarsom elkoar.
It seii is birgen; 't praten duorret koart,
It swijen lang, mar hwat der boppe bart
Folgje hjar eagen en — hja skouwe mar.
In eangsticli fielen leit oer allegearre,
Ek oer de heit, dy 't sit op 't roer en swijt,
Mar as hja de earste tonger rôljen hearre
En mem by 't berntsje 't al to waerrem krijt
En kipet ut 'e roef, seit hy: ., wj scill' net stjerre,
Salang de Himmel lytse berntsjes mijt."'

14/
Jan. en ik:.
Wy kuijeren ûnder it beamte.
De fûgeltsjes fioiten deryn;
De sinne glied troch cle tùken
Dy swypken yn forjierswyn.
Der bloeiden de giele blomkes:
Myn boike rôp it út
En by dat heecli fyn stemke
Swijde elts oar geldt.
Dat sei wol tsjien kear tselde,
Nou heecli en clan hwer leech
En 't klonk as fûgelfloitsjen
De finkjes ta omheech.
„Sa'n ljeave golle jonge!"
Klonk my út alles ta.
Ik wist, dat alles 't sizze moast,
Hwant, o, ik fielde 't sa.
J. B. ScHEPElîS.

Ken raadsheer-kriiqsman.
Friesland, ons vaderland, in het bizonder de
kleistreek daarvan, dus bijna geheel Westergoo
en een deel van Oostergoo, is thans, aan het
einde dezer 19 6 eeuw, nog slechts eene
schaduw van hetgeen het was vóór en aleer,
honderd jaar geleden, de Gode vijandige geest
der Fransche revolutie hier tot uitbarsting kwam;
de geest, die hier, gelijk overal, den toestand
op godsdienstig, maatschappelijk en staatkundig
gebied, in zoo menigerlei opzicht, heeft ontwricht,
verdorven en verwoest.
Waren toch de leidende geesten, ookten onzent,
reeds lang vóór dat in 1795 de bom barstte,
door den invloed van allerlei dwaalleer, voor
een groot deel, en in meerdere of mindere
mate, afgeweken van de goede paden, door de
vaderen te midden van strijd en lijden gekozen,
en sedert bewandeld, — voor liet oog althans
was tot de revolutie toe, ook deze onze
„kleihoeke" nog eene liefelijke landsdouwe.
In de harten van de overheid in stad en
land, zoowel als in de harten der groote menigte,
zat God de Heere hier nog op den troon, werd
hier ook aan den Koning der Koningen door

149
Zijn schepsel nog de eere gegeven die Hem alleen
toekomt. Toenmaals waren ongeloof, stofvergoding
(materialisme), wereldzin, grootschlieid
en pronkzucht nog niet, als thans, kenmerkende
eigenschappen bij de meerderheid
des Friesehen volks, onder alle standen, en
daardoor mede hoofdoorzaken van de hedendaagsche
maatschappelijke nooddruft, van den
hedendaaö'sclien „druk". 1 1
Ik herhaal: zelfs de „greidhoeke" was toen
nog eene liefelijke landsdouwe, ook voor den
Christen, en ook voor den man, wiens verstand
en hart uitgaat naar wat schoon is en liefelijk,
wiens oog nog getrokken wordt naar liet
schilderachtige, en naar al wat eenen goeden
smaak verraadt. Ook zulk een Fries kon
destijds in zijn vaderland nog aarden, kon er
nog leven.
Daar was vóór de revolutie in onzen thans
zoo vervelenden, eentoonigen en prozaïsclien
greidhoek geen dorp, of liet bood in tal van
teekenachtige huizen en gevels, stofi'e te over
om ganscli het schetsboek eens schilders met
de heerlijkste landschappen, met de kostelijkste
„gezichtjes" en „kijkjes" en „binnenhuisjes"
te vullen. Geea dorp of er viel volop te genieten
van het heerlijke lommer in het „bosch"
van een of' meer „staten", wier eigenaren-be-
a ) Om hot vreemde [malle] woord „malaise" niet te
gebruiken.

150
woners, die er niet aan dacliten om te vertrekken,
door hunne inwoning in de grietenij
eenen machtigen steun vormden voor het
meerdere vertier, de meerdere welvaart destijds
ten platten lande.
En thans ? Elk buitengoed, iedere
state, wier .eigenaar ook in dezen een „man
van zijn tijd" (!) wil zijn, door liet afschuwelijke
materialisme dezer eeuw, een der uitingen van
den gruwelijken revolutie-geest, — onbarmhartig
gesloopt, uitgeroeid, geslecht (genivelleerd
!), of op liet punt om gesloopt, uitgeroeid,
geslecht te worden. 1 ) En waar eertijd de eenvoudige
dorpeling in het voorjaar wel genoot
van liet gezang van nachtegaal en hof'zanger,
waar de jasmijn en de kamperfoelie dan zoo
heerlijk geurden; waar in den warmen zomertijd
de rechte, statige singels en lanen, met
zware, hooge linden of ypen beplant, den dorpeling
tot zoo heerlijk koele wandeling op den
') Dit schrijvende denk ik o.a. aan Goslinga State te
Hallum, welks geschiedenis in den vorigen jaargang van
dezen almanak werd behandeld. Ik heb die geschiedenis
nogmaals gelezen, maar telkens als ik aan die zwarte bladzijde
kom (bl. 134), waar vermeld staat hoe twee zeer vermogende
Friesen, zonder eenige noodzaak, zoo maar in
koelen bloede en goedsmoeds, ja tegen don nitgodrukten
uitersten wil van eenen hunner voorgangers in, natuurlijk
slechts „om de dubbeltjes", deze schoono bezitting hebben
gesloopt en uitgeroeid, — voel ik in mijn hart eone aandoening
opkomen van schrijnend wee over zoo misdadig
vandalisme!

151
namiddag van des Heeren dag wel noodden;
waar de warmgetinte, eeuwenoude hooge muren
en gevels, de met leien gedekte daken en
torenspitsen van „het slot" zich weerspiegelden
in den breeden, helderen gracht, het tehuis
der edele zwanen;') in plaats van dat
alles nu niets meer dan de koud-ziellooze, vaak
bespottelijk grootsch en weelderig gebouwde
liuizinge een er zoo goed als boomlooze „zathe en
landen", wier huurders-bewoners, de hedendaagsche
boere-„heer" en boere-„juffrouw", alweder
in niet geringe mate medewerken tot den tegenwoordigen
„druk", door maar al te dikwijls
hunne belangrijkste en meest geliefkoosde
bezigheid te vinden in het jagen naar „deftigens",
liet ontvangen en brengen van „bisites"
en, als noodzakelijk gevolg van dat alles, in
het zoeken naar middelen tot besparing van'de
werkkracht der arbeidersbevolking. 2 )
J ) Zulk een slot als het hier geschetste, zulk een waar
kasteel, was de trots van eenige dorpen langs de noordkust,
nabij de zee en het Friesehe wad, als te Sexbicrum
(Liauckamahuis), te Ferword (Jousma-huis), te Anjum (Holdinga-huis)
en, meer landwaarts in, te Beetgum Martenahuis
of Groofc ïerhorne.
2 ) Dienden oudtijds op eene flinke boereplaats in den
regel twee knechten en twee meiden, die door oud on jong
in het gezin van den boor als huisgenooten, als leden des
gezins werden bejegend; thans trachten Telen, dikwijls zeer
•weigestelden, het zonder dienstboden af te doen, of hoogstens
met één knecht, één meid, een jongen en een fuitwonendenl
arbeider , — een streven, dat, zooals zich denken

152
Boven en vóór alles: In oud-Friesland geloofde
men nog, — leefde dus niet hoofdzakelijk
tot streeling der zinnen (d.i. om te genieten),
niet enkel niet het oog op deze wereld, en kon
men alzoo gelukkig zijn, ook op de Friesche
klei.
Wel waren hier de wegen, hoe teekenachtig
ook in het clrooge jaargetijde, in den herfst en
den winter voor een groot deel modderpoelen,
op vele plaatsen onder water; wel was de
onderwijzer der jeugd soms een oud-soldaat
of een oud-koetsier; wel geloofde men aan
„tsioenen" en „tsioensters", aan heksen en
spoken; was ook vechten onder het jongvolk,
en bekkesnijden bij tijden, aan de orde van
den dag. Maar nog eens, wat geven de spooren
tram- en kunstwegen, wat de groote schoolgebouwen
en het kostbare leger van actehoudende
„hoofden van scholen", wat de zoogenoemde
„volksverlichting" en de misschien
ietwat meer beschaafde zeden, —als die vrede,
die „alle verstand te boven gaat", en die vóór
de revolutie dan toch maar als regel, — omdat
men geloofde, —in den haardshoek der nederige
boerewoningen werd gevonden, door den onge-
laat, de werkeloosheid zeer in de hand werkt. Nu is or
menigmaal afstand, waar vroeger allen in nederigheid en
eenvoud, in trouw en aanhankelijkheid, als gelijke samenleefden,
dankende den Heere, ook in tijden van druk, voor
Zijne verbeurde goedheid.

153
loofsprediker uit do harten is gebannen ? Als
de jeugd, de „hoop des vaderlands", door een
onderwijs dat niet mag rekenen met den Drieeenigen
God (en dus van Hem afvoert), toeneemt
in verwildering en bandeloosheid ?
Daar was wijders in dat Friesland vóór de
revolutie ook nog plaats voor „typen". Weet
gij wat een „type" is, lezer ? Een type is een
persoon, een karakter ! — Een type was b.v., als
één onder de velen in het oude Friesland, de
bekende jonker Wytse F ons, de „edelman van
Friesland en bulleman van Franeker." En een
„type", een „oorbeeld"is nog in onzen tijd (nog
leeft de man in een onzer wouddorpen) de
geestige, thans hoog bejaarde Friesche schrijver,
die midden in liet dorp zijner inwoning, midden
„op.pe barren'', wel staan bleef (misschien doet
hij liet nog wel!), om de uitbottende vrucht zijns
geestes luid op voor te dragen, geheel ouaandoenlijk
voor liet kleinzielig gedoe der alledaagsche,
platte en domme zielen, die ook hier
natuurlijk hun beetje verstand in meer of min
beleedigende opmerkingen en uitroepen openbaren.
Die „type" nu, dat „oorbeeld", zij strookt
geheel met den aiouden Frieschen volksaard.
Van oude tijden her, „salang de win fen de
wolken waeith en de wrâkl» stieth" 1 ) was de Fries
vrij, en gevoelde hij zich vrij. „Ik bin in frye
r ) Kvelgoostor en Oldambster Landreoht, p. 36.

154
Fries" getuigde, eeuwen vóór de beschaving
ons „civiliseerde", met rechtmatigen trots, de
edele zoon van Oud-Friesland, terwijl hij zich
sloeg op den breeden, ruimen borst.
En die vrije, die echt Friesche aard heeft
ten allen tijde onder de Friesen zijne uiting
gevonden, ook in eene scherp omlijnde persoonlijkheid,
in de behoefte om zich zelf te zijn.
Maar, ai mij! De revolutie-geest dezer 19 e
eeuw, in 't bizoader zich openbarende in onze
liefelijke (!) zoogenoemde „nivelleereiide tijdgeest",
weet ook met zulke „typen", zulke
„oorbeelden" wel raad! Deze „nivelleerende
tijdgeest", om den Lezer in korte woorden
omtrent dezen sinjeur op de hoogte te brengen,
is die geest, die zijne duidelijkste openbaring
vindt in het bekende voorstel van zekeren Fransclien
oproermaker van voor honderd jaar, om
namelijk de torens der Fransclie hoofdstad af
te breken, omdat zij aan de gelijkheid in
den weg stonden!
Deze afschuwelijke nivelleerende tijdgeest nu,
die, grijs-grauw als een dagregen-lucht in
November, de echte geest is der 19° eeuwsche
omwenteling en van onze „revolutionaire democratie",
en die in onze dagen met zijnen giftigen
adem op elk gebied, tot in de nietigste kleinigheden,
te voorschijn treedt, deze geest duldt
ook geen „typen". En door te trachten deze
typen, waar zij zich nog mochten ontpoppen,

155
met zijn gewoon wapen, den spot, af te maken,
doet deze geest heden ten dage hier in Friesland
meer en meer die fiere individueele zelfstandigheid,
die van ouds een der hoofdkenmerken
is van den echten Fries, plaats maken
voor laffe menschenvrees (en modezucht), en
werkt hij daardoor krachtig mede aan het algeheel
opgaan des Friescheu volks in de „een
en ondeelbare" Nederlandsche natie.
Sta mij toe, lezer, na bovenstaand proloog
ofte voorwoord, voor welks lengte ik verschooning
vraag, IJ thans eene gebeurtenis
mede te deelen uit liet Friesland van vóór de
revolutie, en wel uit het leven van dien edelman,
dien ik aan het hoofd van dit opstel als
den „raadsheer-krijgsman" heb aangeduid. Ik
vertrouw, dat Gij, na de lezing daarvan, bedoeld
heerschap de eervolle onderscheiding van
hem een „type", een „oorbeeld" te noemen,
niet zult onthouden.
De persoon in kwestie was Jonker Gerlich
Doys, eerst Kapitein bij het Friesche voetvolk,
daarna Raad Ordinaris in den Hove van Friesland,
en in 1677 verkozen tot Curator van
's Lands hoogeschool te Franeker.
Van dezen Raadsheer-Curator nu zegt de
geleerde Mr. W. B. S. Boeles in zijn bekend
werk „Frieslands Hoogeschool en het Rijks

156
Atheneum te Franeker, Dl. II, l e lielft, p. 9r
o.a. het volgende:
„Al was Doys ook slechts korten tijd in
dienst geweest, de krijgsmansgeest schijnt hem
nooit te hebben verlaten. Aan zijn zoon, den
Kapitein Diederik Julius Doys, student te
Franeker, was in 1680 namelijk door den
Senatus Judicialis kamerarrest opgelegd, zoodat
die door twee adsistenten bewaakt werd. Toen
dit den vader, onzen raadsheer-curator, ter ooren
was gekomen, is hij te Franeker, „zeer onver-
„ wacht bij nachte koomen aenrijden ende heeft,
„zelfs niet een rappier gewapent ende met nogh
„3 insgelijks gewapende Personen g'assisteert",
zijn zoon in vrijheid gesteld. Op de klagte
van den Senaat, gelastten de Ged. Staten, dat
Doys in de eerste plaats zijn zoon binnen twee
dagen weder moest leveren op de kamer, waar
hij hem bevrijd had, en dat hij zich verder
bij den Stadhouder, Curator Magnificentissimus,
over zijne handeling moest verantwoorden".
Welnu, lezer, zoudt Gij aarzelen om met mij
dezen onzen Raadsheer-Curator een „type" te
noemen? Zeker, in onze tegenwoordige maatschappij
zal eene gebeurtenis als de boven
verhaalde niet licht plaats vinden. Geen twijfel
echter, of de huidige samenleving, die wel eens
wat erg hofjesachtig-ordelijk en prozaïschalledaagsch
schijnt, zoude door het veelvuldige*
voorkomen van „typen" als dezen „raadsheer-

157
krijgsman" grootelijks worden gebaat. Zij zoude
winnen aan gloed, aan kleur, aan „verve".
Omtrent den persoon van Doys en zijn geslaclit
geeft eene nog onvoltooide geschiedenis,
in handschrift, van Dekama State te Jelsum, waarvan
hij eigenaar was, eenige vrij uitvoerige bizonderheden,
v ) waarvan de mededeeling mij voorkomt
hier zeer op hare plaats te zijn, en voor
den lezer ongetwijfeld even aantrekkelijk als
voor den schrijver, daar zij ons nogmaals in
gedachten verplaatst in het Friesland van vóór
de revolutie, en naar dien bloeitijd van ons
Nederlandsche gemeenebest, waarvan zoo naar
waarheid geschreven is:
„Er werd hier geloofd. Er werd gebeden.
Er werd gedankt. En de zegen daalde mildelijk
neder en er heerschte alom in den lande welvaart,
volksgeluk en vree!" 2 )
Het geslacht Doys heeft, naar men meent,
zijnen naam ontleent aan een dorp in Artesië,
het door Frankrijk ingepalmde Zuid-Nederlandsche
gewest. Van dit dorp,'t welk dit geslacht als
erfelijk eigendom (allodium) zou bezeten hebben,
zijn zijne afstammelingen naar de noordelijke
Nederlanden getrokken, en hebben zich daar eerst
in Gelderland gevestigd, later in Overijssel en
*) Ontleend aan het H. S. Doys, Stamb. v. d. Frieschen
Adel, en J. B. Eietstap, Wapenb. v. d. Nederl. Adel.
2 ) Prof. Dr. Abraham Kuyper, Ons Program, 3 Druk, p. 25.

158
nog later, in den persoon van onzen Raadsheer
Gerlicli, in Friesland. Tot stamvader neemt
men aan Derck Doys; Geldersen edelman en
dienstman (ministerialis) van Otto Grave van
Gelre en Zutfen. Hij teekende en bezegelde
met vele andere Geldersche edellieden in 1233
een handvest, waarbij genoemde Graaf aan de
burgers van Arnhem gelijke vrijheden en voorrechten
schonk als die van Zutfen reeds bezaten.
Dercks zoon Willem, die leefde in 1285,
was heer van Scate (in de Over-Betuwe bij
Pannerden, een Kleefscli leen, later Bylandt
gelieeten), liavenswade, Vaern en der Eme.
Van hem stammen de latere Doysen af, en ook
liet geslacht der Heeren van Bylandt; immers
de afstammelingen van eenen van Willems zonen,
die het slot Bylandt erfde, lieten den naam
Doys weg, en noemden zich. enkel van Bylandt 1 ).
Het geslacht Doys stierf in 1774 in de
mannelijke lijn uit.
Het wapenschild der Doysen vertoonde in
zwart drie gouden penningen. 2 )
') Aldus zij, die het geslacht van Bylandt uit deze onze
Doysen laten afstammen, o. a, J. B. ltietstap in zijn Wapenboek
v. d. Nederl. Adel, op : Bylandt.
Andoren betwijfelen echter deze afstamming, zoodat zij in
ieder geval eene nog onuitgemaakte zaak schijnt. Zîe o.a.
Geld. Volksahn. 1897, p. 5, 6 en 7.
Merkwaardig is het, dat het H S. Doys van deze afstamming
van Bylandt uit dit geslacht Doys geheel zwijgt.
a ) Helmteeken : Een gouden penning tusschen eene zwarte
vlucht, later tusschen acht zwarte struisveeren.

159
Onze „raadslieer-krijgsman" was geboren,
waarschijnlijk te Deventer, den 20 Dec. 1626,
en wel, zooals hij zelf heeft opgeteekend in
het door hem samengestelde m. s. stamboek
„het handschrift-Doys" *•): „lusschen 19 e en
20 e Decembiïs, 's nachts omtrent een quartier
voor een uijren, sijnde tusschen Dingsdach en
Wonsdach". Zijne ouders waren Derck Doys,
lid van den Raad te Deventer, en Elisabeth
Schaffer; de grootouders Gerlicli Doys, ook
Raadslid te Deventer en Herbertha Splitelof. 2 )
Zijn over-grootvader Gerlicli Doys, Heer van
Vrieswijck, 3 ) was in 1528 afgezant geweest
der Staten van Overijssel naar Keizer Karel V,
in 1541 lid van den Geheimen Raad van
's Keizers zuster, de Gouvernante der Nederlanden,
Maria Koningin van Hongarije, en in
1553 Raad des Keizers in Overijssel, Drenthe,
] ) Waarover zie beneden.
D ) Een portret in olieverf, op paneel, voorstellende Gerlich
Doys en Herbertha Splitelof met hnnno beide zonen Derck
en Gerlich, Iran beider vier kwartieren en het jaartal 1611
bevindt zich op Dekama-huis te Jelsnm.
') Een slot niet ver van Deventer, door dezen voorvader
gesticht. Het kwam later door diens dochter Bertha, gehuwd
met Johan v. Middachten, in dat geslacht, waarin het
tot in deze eeuw is gebleven. Volle neven van dezen Doys
van Vrieswijck waren de broeders Godfried en Johan Doys,
beiden geestelijken en in Friesland woonachtig. De eerste,
† 1553, als (XSXIIIe) Abt van Lidlum; de laatste eerst als
Prior in Lidlum, later als Pastoor te Tsjumerum, bij opvolging
van zijnen broeder voorn.

160
Lingen, Wedde en Westerwoldingerland. Deze,
een zeer geleerd, welsprekend en vermogend
man, wordt in het H. S. Doys genoemd „Oaput
stirpis et armorum." x )
Keeren wij thans tot onzen Frieschen raadsheer
Gerlich terug.
Nog geen- drie en twintig jaren oud, den 9
Oct. 1649, huwde hij, zoo meldt bovengenoemd
Handschrift verder, binnen Groningen met Maria,
dochter van „Johannes Demetrius Goraisky
Baron de Goray, op Fritsinge toe Barwert,
Fcerwert, Bsinge en in Humsterlandt Joncker
en Houelinck" en van Everdina Alberda, „Erffrouwe
toe Nieulandt." 2 )
Hij verwekte bij deze vrouw zes kinderen,
die deels geboren zijn te Feerwerd, in liet
Westerkwartier, deels op Hottinga-lruis te
Nyland, bij Bolsward. Zij overleed 14 Nov.
1657, „op een Saturdagh 's avonts omtrent
9 uiren", s ) en werd begraven „op Nieuland
in clioro 4 ) in Botnia-kelder."
Drie jaren later hertrouwde Doys, en wel
den 11 Maart 1660 te Nyland met Anna
Catharina van Unia, dochter van Julius Mockema
van Unia en IJdt (of Ida) van Aylva. Deze
') D. i.: „De beroemdste van zijn geslacht," eigenlijk:
„het hoofd van geslacht en wapen".
') Zie: Friesche Volksalm. 1889, p. 50,1.
s ) H. S. Doys.
*) D. i. : op het koor.

161
tweede vrouw schonk hem nog dertien kinderen. *)
Kort na zijn tweede huwelijk, immers nog in
het zelfde jaar 1660 , den 22 Sept., werd
Gerlicli „tot capitein gekoren van de Staten
van Friesland over de vacante compagnie van
Ulbe van Sixma, de welke met een ander comp.
te voet van Ritskede Unia 2 ) (dieselvige tot ritmr.
geavanceert sijnde) tot Embden garnisoen houdende,
werd gebenificeert." 3 )
Lang is Doys niet in krijgsdienst gebleven;
want den 30 Dec. 1669 werd hij Raad Ordinaris
in den Hove, welk gewichtig ambt hij heeft
bekleed tot 1684. Den 15 Febr. 1677 verkoos
het kwartier der steden hem tot curator van
's lands hoogescliool te Franeker.
Gerlich Doys was de stamvader van den
Frieschen tak van zijn geslacht, hoewel, wij
zagen het boven, reeds vroeger Doysen in
Friesland hadden gewoond. Dat hij zich hier
vestigde was een gevolg van zijn huwelijk met
de freule G-oraiska, die van hare moeder Everdina
Alberda had geërfd Hottinga State te
Nyland. 4 ) Op deze state hebben beide echfce-
'J Allen, evenals die uit het eerste bed, te vinden in het
Stamb. op Doys, Gen. 11.
2 J Doys zijn zwager.
") H. S. Doys.
*) Deze state, destijds doorgaans Botnia genaamd, is door
de kinderen en erfgenamen van Mevrouw Goraiska—Doys
verkocht aan Trouw Helena van Botnia, die de laatste was
van haar beroemd geslacht, en in 1708 kinderloos overleed
n

162
lieden tesamen gewoond, en Gerlich noemt zich
in liet H. S. Doys, wegens dezen eigendom,
dan ook „Doys thoe Nieuwland".
In 1660 begon hij voor het hof een belangrijk
proces te voeren tegen zijnen schoonvader
Goraisky, ter zake van zeker mutueel testament,
door genoemden schoonvader en diens vrouw
A° 1658 opgericht.
In Dec. 1678 werd hij, als man en voogd
van zijne tweede vrouw, door niaarkoop van
zijnen schoonbroeder, den grietman over Tietsjerkstoradeel
Douwe Karol van Unia, eigenaar
van Dekama state en saté te Jelsum, of, zooals
dit goed in den koopbrief 2 ) nader wordt omschreven
„seeckere adelijcke State en Zate
gelegen tot Jelsum Deeckamalmijs ofte anders
Unia genaemt, groot met het hornleger nae
naem en vaem acht en twintigh pondematen,
beswaerdt met aclit floreen ende een lialtf in
de algemene schattinge".
Genoemde koopbrief is eerst gepasseerd den
28 Jan. 1681, en de koopschat, groot 2400
Caroli guldens, eerst den 19 Nov. 1685 dooiden
verkooper Unia in ontvang genomen.
Juist zeven jaren is Doys eigenaar van
Dekama state geweest; want hij overleed den
21 Dec. 1685.
op Mammama State te Jellum, als weduwe van den kolonel
Watse van Burmania.
") Archief van Dekama State te Jelsum.

163
Dat Grerlich Doys een man was van studie
en wetenschap, daarvan getuigt het door hem
samengesteld en naar hem, of liever naar zijn
geslacht, genoemd geslaclitkundig standaardwerk,
het Handschrift-Doys, boven reeds meermalen
door mi] vermeld en aangehaald. Bij
het doorbladeren van dit kostbare handschrift,
in twee dikke folio deelen, weet men niet wat
meer te bewonderen, liet taai geduld of de
werkkracht van den samensteller, die ongetwijfeld,
blijkens de losse bladen (kladden) met
schets- en ontwerpteekeningen, die nog in het
werk gevonden worden, — ook de talrijke fraai
gekleurde geslachtswapen.s, in liet handschrift
voorkomende, zelfheeft geteekend en gekleurd.*)
Een portret van Jonkheer Gerlicli Doys schijnt
*) Dit handschrift is uit de familie Doys door vererving
achtereenvolgens gekomen in de geslachten Haersma, Burinania
en Yegclin van Claerbergen, en door den laatsten
eigenaar, den WelGeborcn Heer Mr. Ulrik Wielinga Huber
s.s. t.t. (†1871), op Martona State te Kornjum, gehuwd geweest
met de freulo Anskje Doys Yegelin van Clacrbergen,
bij testament vermaakt aan de boekerij van het Prov. Gerechtshof
van Friesland, later Gerechtshof te Leeuwarden,
waar het zich nog bevindt. Het behoorde weleer tot het
kostelijkste en kostbaarste van de rijke verzameling merkwaardige
oudheden, tot voor ruim twintig jaar nog aanwezig
op het slot Martena te Kornjum, dit overoude en
beroemde stamslot der edele Martena's, dat, steeds aan de
schandelijkste en onvergeeflijkste verwaarloozing ten prooi,
sedert meer en meer een vrijwel onherstelbare en tevens
leelljke bouwval is geworden; het weemoedigste schouwspel
dat zich voor den Frieschen vaderlander denken laat.

164
niet meer te bestaan. Wel is in de verzamelingvan
Dekamahuis te Jelsum nog aanwezig een
afbeeldsel in olieverf, dat ZIJD e eerste huisvrouw,
Vrouw Maria Goraiska, heet voor te stellen.
Buitendien berust mede nog op laatstgenoemd
slot eene schilderij, voorstellende de 64 stamdeelen
of kwartieren van 's Raadsheers zoon
Johan Lodewijk.
Ziedaar, lezer! wat ik TJ kon mededeelen
omtrent dezen 17e eeuwschen raadsheer in het
oude Hof van Friesland. Het is niet veel,
maar toch dunkt het mij genoeg om ons dezen
Gerlich Doys te mogen voorstellen als een man
van wetenschap en tegelijk van het zwaard;
een man uit één stuk, werkzaam en doortastend,
en, als drager van eenen ouden naam,
terecht prijs stellende op de kennis van,
en de herinnering aan een edel voorgeslacht.
In één woord, als een van die krachtige
persoonlijkheden, die de Republiek der zeven
Provinciën groot en machtig hebben gemaakt
en, gedurende ruim twee eeuwen, hebben staande
gehouden; hebben kunnen groot maken en staande
houden, omdat deze hunne kenspreuk ook de
belijdenis huns harten was :
Auxilium nostrum in nomine Domini.
Onse hulpe is in den name des Heeren.
Jelsum.
JAN v. WAGENINUEN THOE DEKAMA.

165
De swanneblom.
De swanneblomme driuwket
Yn folie sinneskyn;
Hjar kalde hert sîicht strielen
Ten sinneljeafde yn.
Mar koel bliuwt hjar it herte,
Kâld sjoclit lija de sinne oan
En yn it sinneherte
Is ljeafdes gloed forstoarn.
De sinne dûkt forbûke:
De swanneblom slút forslein,
Lilk op hjar sels, de bletsjes
Nei it Dúts f en Heine.
En winsket nei 't libbensein.

166
It blomke.
Dou biste lyk m blomke
Sa gol en moai en rein:
Ik sjoch dy oan en wémoed
Komt my oer 't herte tein.
De hannen liz ik op 't holtsje:
It moed is my sa fol.
God bid ik, dou meiste bliuwe
Sa rein en moai en gol.
Nei it Dúts fen 'Reine.

Oan ús heit.
167
AI D E - S K O A T.
KL1NKD1CHT.
Trocli boekweitfjiiden bochte 't srnello paed,
Oer batten soms. mei beamt neibv as fier;
't Fris wyntsje makke ús 't kuijerjen net swier,
Joecli ek it bjirkonhout mar 'n bytsjo skaed.
'k Forgeat it sjen faek mei myu earnsticli praet
Oer alles hwat ik koarts troclilibbe liie,
Oer îiwat myn stribjen yn 'e takomst wier,
ïïwant neist my roun myn beste kameraet.
Jou kienen hjir as jonge boarte en letter
ka rnan arbeide ; uren fier fen liris,
-lou vvysden my de moaiste plakjes oan,
En — seagen, tocht my, 't eigen libben better:
't Alear klonk soft jou ta mei fier gerûs,
De takomst Ijoclite yn 't wirkjen fen jou soan,
J. B. ScHEPEHS.

Het verdronkene Wartena.
Aan den westelijken toegang tot liet Friesche
Waterland, omringd door breede stroomen, is
liet nederige dorpje Wartena in Idaarderadeel,
zeer schilderaclitig-sclioon gelegen. De sage,,
de volksoverlevering weet van Wartena te verhalen,
dat het in de middeleeuwen eene bloeiende
handelsstad geweest is, maar die, in de 13de
eeuw, door hevige stormen en hooge watervloeden
verwoest is, en ten onder gegaan. En
als ter herinnering aan dezen hevigen storm,
aan deze verwoestende overstrooming, gebruiken
de Friezen nog lieden liet spreekwoordelijke
gezegde : TJt is en icaer as to Wurtena", als
zij eenen bijzonder zwaren storm willen aanduiden.
Deze overlevering, opmerkelijk gesteund door
een volks-spreekwoord, zoo maar vierkant te
ontkennen, geheel als een „oudwijfsche fabel"
haar te beschouwen, haar uit der hoogte van
de liedendaagsclie waanwijze geleerdheid als
een zegje te doemen — dat is wel gemakkelijk,
en strookt geheel met de gewoonte van velen
onzer tijdgenooten om alles wat zij niet met
oogen zien en met handen grijpen kunnen,.

169
platweg' te loochenen — maar, in onzen nieuwen
tijd, nu „der O eist der stets verneint", en die
de geest is des ongeloofs, des duivels, gaandeweg
weer wordt terug gedrongen door den
geest des geloofs, en in den afgrond waaruit
hij was opgerezen, weer verbannen wordt,
— nu gaat dit niet meer. En al is daar nu in
het dorpje Wartena zelve, of in de naaste omgeving,
geen spoor meer te vinden, waardoor
de overlevering zoude kunnen bevestigd worden,
toch meen ik, dat ook deze sage, evenals de
meeste dergelijke volksoverleveringen, wel degelijk
op eenen grondslag van waarheid berust.
Maar, daar is verwarring in de namen gekomen;
of liever, verwarring in de plaatsen, die door
den naam Wartena worden aangeduid.
Oude schrijvers berichten ons van de Esonstad,
eene belangrijke en machtige koopstad,
die in de middeleeuwen lag aan den westelijken,
aan den Dongeradeelschen wal van de rivier
de Lauwers, toenmaals nog niet uitgedijd tot den
breeden zeeboezem, de hedendaagsche Lauwerszee.
Deze Esonstad droeg oorspronkelijk den
naam van Warthen of Warden. Dit is eigenlijk
geen echte eigennaam, maar anders niet dan
liet woord irarth (of ward, of ivert, als in Bolsward,
Leeuwarden, Holwerd, Ferwerd, enz.),
in den locativus geplaatst. Het is dus meer eene
algemeen aardrijkskundige benaming. Later,
toen de oorspronkelijk natuurlijk geringe en

170
kleine plaats op de Warthen of Warden, zich
ontwikkelde tot eene eigenlijke stad, door
muren omringd en van eene haven voorzien,
toen kwam de naam Esonstad in gebruik, waarschijnlijk
ontleend aan eenen mansnaam Eso,
aan den naam van eenen man, Eso geheeten,
en die misschien de man was, welke het kleine
Wartheu eerst tot opkomst en bloei en grootheid
gebracht heeft. In de liedeiidaagsche
buurt Esumasyl, ongeveer ter plaatse gelegen,
waar in de middeleeuwen de Esonstad stond,
leeft deze mans vóórnaam nog voort.
Esonstad is door rampen en tegenspoeden
te niet gegaan. Eerst in den jare 805, op
Sint-Thomas-dag (21 December), werd zij door
eenen geweldigen storm en hoogen vloed geteisterd
en overstroomd; vijf-honderd menschen
verdronken daar toen, en vijf-en-dertig huizen
stortten in. Drie jaren later, in 808, trof haar
eene nieuwe ramp; toen werd Esonstad door
de vijandige Noormannen overvallen, uitgeplunderd
en verbrand, zoo dat daar nog maar vieren-twintig
huizen overbleven. Toch verhief de
rampspoedige stad daarna zich weer op nieuw.
Althans ten jare 958 wordt zij weer als eene
machtige handelstad vermeld. Spoedig daarna
ging zij evenwel geheel te niete, als zoo me*
nige andere plaats aan de Friesche kust, tusschen
Sylt en Texel. Vooral de hevige stormvloeden,
die de jaren 1219 tot 1222 kenmerk-

171
ten, gaven haar den genadeslag. Toch was
daar, ten jare 1422, nog een versterkt huis,
als een stins of blokhuis, van overig; benden
vrijbuiters en zeeschuimers nestelden zich toen
nog daarin.
Vermoedelijk is de oorspronkelijke benaming
Warthena, Warthen of Warden nog bij liet
volk, in liet dagelijksche leven in gebruik gebleven
, ook nadat de naam Esonstad reeds was
opgekomen. Wat de sage dus van het liedendaagsche
dorp Wartena in Idaarderadeel weet
te vertellen, zal oorspronkelijk wel van toepassing
zijn op dit verdwenene Warten aan de
Lauwers, en is dan geheel met de waarheid
in overeenstemming. Te meer nog springt de
waarschijnlijkheid hiervan in liet oog, als men
weet, dat de naam van liet dorp Wartena nog
heden ten dage door de Friezen, in de dagelijksche
spreektaal, zonder de a op het einde ,
steeds als Warten, schier als Wa'tten uitgesproken
wordt. En het gezegde: „It is en
•ivaer as to Warten" zal dan ontleend zijn aan
den Sint-Thomas-stormvloed, die de Esonstad
eerstelijk verwoestte, en die, door zijne ongekende
hevigheid, en door zijne noodlottige gevolgen,
zulken diepen indruk maakte op het
Friesche volk, dat deze spreekwijze tot op den
dag van heden in wezen gebleven is.
Mijn vermoeden wint nog zeer in kracht, en
wordt nagenoeg zekerheid, door de benaming

172
die nog lieden eigen is aan eene plaats , gelegen
aan den zeedijk, een weinig bezuiden Esumasyl.
Daar was nog in de vorige eeuw een
wiel, dat is te zeggen, een uitgebreide waterkolk,
binnen den zeedijk, als overblijfsel van
eene doorbraak in dien dijk, die daar vroeger
plaats gevonden had. Bij zulk eene dijkbreuk
spoelt liet onstuimige zeewater met kracht en
geweld door het- gat in den dijk naar binnen,
en woelt en wielt eene groote, vaak diepe holte
in liet land achter den dijk. Als dan later de
dijk weer wordt hersteld, liet gat in den dijk
weer wordt dicht gemaakt, dan blijft die uitgewoelde,
uitgespoelde kolk, onder den naam
van wiel, nog overig, en houdt de gedachtenis
aan de dijkbreuk nog in leven. Zulk een wiel
nu, ter boven aangeduider plaatse, droeg den
naam van Wctrto/a-iriel; dat is: de wiel van
Warthen, de wiel gelegen ter plaatse , waar
oudtijds de plaats Wartlien, anders gezegd, de
machtige handelstad Esonstad gestaan heeft.
Die wiel is later drooggelegd geworden, en dus
als zoodanig thans niet meer in wezen. Maar
de naam Wartenu-wiel is toch aan deze plaats
gehecht gebleven , en staat nog op de kaart
van Oost-Dongeradeel, in den grooten Gemeenteatlas
van Friesland van den jare 1855, vermeld
, als een teeken dat men de oude, verwoeste
en verdronkene koopstad Wartena, waarvan
de volkssage gewaagt, niet te zoeken hebbe

173
in of bij liet dorpje Wartena in Idaarderadeel,
maar aan den westelijken oever van den breeden
mond der Lauwers, in Oost-Dongeradeel.
Ook de spreekwijze : vit is en waer as to Wartena"
heeft op liet hedendaagsche dorp Wartena
geene betrekking, maar is eene herinnering
aan den geweldigen Sint-Tliomas-stormvloed
van den jare 805, die Warthen of Esonstad
verwoestte, en die de eerste aanleiding gegeven
heeft tot het ontstaan van den hedendaagsclien
wijden zeeboezem , de Lauwerszee.
Haarlem. JOHAN WINKLER.

een en mans.
Een droombeeld.
Bij het doorbladeren van eenige vroegere
jaargangen van onzen Fiïeschen Volks-almanak
werd mijne aandacht getrokken door eene in
jaarg. 1866 voorkomende beschrijving van het
bezoek, door den Stadhouder Prins Willem
Karel Hendrik Friso in Zomermaand van 1734,
als Vrij- en Erfheer van Ameland, aan dit zijn
eiland gebracht.
Onder het lezen van deze beschrijving, ons
medegedeeld door nu wijlen Mr. Jacob Dirks,
wordt de man, die in zijne gedachten zich in het
verleden terug denken kan, opnieuw getroffen
door liet groot verschil tusschen het „voorheen"
en het „thans"; een verschil, dat ook wederom in
deze zaak niet ten voordeele van het heden uitvalt.
Het eiland aan liet Friesclie wad,' voorheenbloeiend
en welvarend , als ganscli ons vaderland
in die dagen; een „privaat-domein"
met vorstelijk residentie-slot van het huis van
Oranje, als opvolger der edele Kammingha's;
eene vrije en onafhankelijke heerlijkheid met
eigene „statuten, ordonantiën en costumen";
een landje, waar Marijke raui's beminde en „populaire"
zoon, (Mr. Dirks bericht het ons), zoo
luisterrijk mogelijk, en op de hartelijkste wijze

175
door de opgetogene bevolking als souverein werd
begroet en gehuldigd.
Titans, natuurlijk: het vrij-heerlijk
slot , . . weg ; boscli en hoven en al de oude
heerlijkheid . . . weg; alles weg, verwoest en
vernietigd; ook deze bezitting, met de andere
eigendommen der Oranjes (denk aan het paleis
Oranjewoud ! v ) door de revolutie smadelijk verbeurd
verklaard en verkocht. 2 )
En toch, in trouwe, zoo de revolutiestorm,
die met luttel zuurs zoo veel zoets ons ontnam,
zijnen invloed hier niet had doen gevoelen, dit
Am el and had titans, als de Heere liet gewild
had, een Nederlandsch Norderney kunnen wezen,
een Noord-Nederlandsch Oostende (zonder speelhel
altijd!).
Dan ware allicht het aloude slot der Vrijen
Erfheeren van Ameland, nu Koninklijk slot
te Bailum, des zomers eene geliefkoosde verblijfplaats
van Neêrlands Koninginnen.
Dan voerde wellicht over een en breeden, rotsvasten
dam vanbazalt, eene internationale spoorwegverbinding
met sneltreindienst (en locaaldienst)
via Leeuwarden—Holwerd, telken jare, in
Pulman's sierlijke slaap- en eetwagens, Europa's
groote wereld naar de schitterende Friesche
to
badplaats op bet thans vergeten Ameland ....
It liatli sa net wêse meyen, endochs? . . . 3 )
V. W. TH. D.

AANTEEKENINGEÄ.
*) Het paleis Oranjewoud! — Voorwaar, Heerenveenzoude
oerst met recht „het Eriescho Haagje" kunnen heeten, zoo
ook thans het vorstelijke Oranjewoud nog, als voorheen, bestond
! En op dat Oranjewoud het hofgezin dan wel den zomer
doorbracht, zooals nog in dit jaar '96 aan het Stichtsche
Soestdijk dat voorrecht te beurt viel.
Hoe bevorderlijk ware een zoodanig verblijf der Koninginnen
in onze Zevenwoudcn aan de welvaart en het vertier
in die goo !
Maar, — — ook het paleis Oranjewoud met zijne gronden
ter grootte van ruim 220 hectaren, met zijn prachtig
zwaar hout in uitgestrekte bossehen (zie Fr. Volksalm. 1896,
p. 40), — het is al, sedert 1795, weg. — —
En Oranje heeft thans, in zijn Friesland, geen enkel paleis,
geen enkel lustslot meer !
") Een belangrijk opstel over de geschiedenis van Ameland
en zijne Heeren schreef wijion Jhr. Mr. de Haan Hottema
in den Frieschen Volksalmanak voor 1855.
Het slot te Ballnm is in 1827 (een gruwelijke Vandalen
tijd!) op afbraak verkocht en gesloopt. En in plaats
van heden ten dage nog in vollen luister te bestaan als
een sprekend en lovend brok geschiedenis, door een rechtgeaard
nakroost met een gevoel van trots en eerbied voor
het verleden in stand gehouden en verzorgd, vinden wij
thans ook van dit monument in het museum te Leeuwarden
nog slechts ecnige droeve herinneringen: cenige afbeeldingen
en een paar groote hardsteenen leeuwen met de wapens
van Oammingha.
Hem die mocht wenschen zich althans in gedachten nog
eeriigszins een beeld te kunnen vormen , eene voorstelling
te kunnen maken van deze vervlogen heerlijkheid op 't
Ameland, wil ik trachten naar vermogen te hulp te komen,

17«
door hier te laten volgen wat de „Tegenwoordige Staat van
Friesland" (Deel II, pag. 354, 5) ter zake meldt.
„Het Kasteel zelf", zoo lezen wij dan t. a. p. , „is een
zwaar ouderwetsch, hoewel meerendeels van kleine steen
gemaakt gebouw, bestaande in een dwarshuis, welk Noordoost
en Zuidwest loopt, met nog een' achtervleugel in 't
zuidoosten ; staande op dien hoek een toren van cene groote
zwaarte en hoogte, welke van boven niet een' pijnappel
voorzien is , en verre in de Noordzee tot eon baken dient.
Nog strekt zich in 't Noordwesten een vleugel uit, in welken
de groote poort van 't Kasteel is , boven welke het
wapon van den Heer Sicko van Kamminga 1 ), den toenmaaligen
Landsheer, en zijne Gemaalinne Katharina; in hardsteen
is uitgehouwen met het bijschrift: Nemo sine Cruce.
Het gansche Kasteel is omringd met een' hoogen wal, en
een aangenaam boschje , waarin men schoone wandelwegen
heeft, en waaraan een ruime keukentuin is. Voor het huis
heeft men een ruim plein, met eenige stukken geschut voorzien,
en daar nevens een ruime boerderij en hoornleger.
Het huis is gesticht op zware gewelfde kelders, die deels
tot gevangenissen, deels tot gerijf dienen; terwijl in hetzelve
veelo schoone vertrekken zijn, die een fraai uitzigt over het
veld hobben. Het grooto dwarshuis is gebouwd in den
jare 1604, doch de overige gedeelten zijn van vroeger tijd
Het dorp Ballum heeft een kleine doch nette Kerk zonder
toren, staande in 't bosch bij het Kasteel: dit gebouw
is gesticht van oude Friesche steen, en heeft, waarschijnlijk,
tot eene Kapel van den Landsheer gediend. In deze Kapel,
die voor korte jaren zeer fraai is verbouwd, vindt men den
grafkelder der oude Heeren van Ameland: ook zag men 'er,
voor de verbouwing, eenige oude vaandels en een grootzwaard
, dat thans op 't Kasteel te zien is , en gemeenlijk
voor oen zwaard van grooten Pier wordt gehouden."
Tot zoover de Tegenw. Staat. Hoe liefelijk moet het
voorheen zijn geweest hier te wonen, voor den heer van het
*) Deze trouwde in 1585 zijne volle nicht Catharina v.
Kammingha. Hij stierf in 1624.

178
eiland, den edelen Cammingha, zoo liij geloofde in den
Christus Gods , begeerde te leven naar Zijn heilig Woord ,
en verder — Amelander was, met en onder de Amelanders 1
Hier, in dezen , blijkens de afbeeldingen, heerlijk schilderachtigen,
eeuwenouden , voorvaderlijken burg , in dit hoogdiohtorüjk
oord; begroot, nooit niet, door het eeuwig lied
der zee! . . . .
En evenwel lezer, ik heb het TJ reeds gezegd, tltanx
is dit alles — weg I
3 ) En toch? — — Eilieve, er wordt in dezon tijd in
Holland over geschreven en gesproken om aan H. M. de
Koningin , als daartoe de tijd zal zijn gekomen, een zichten
tastbaar bewijs van 's volks liefde en aanhankelijkheid
te bioden.
Zou Friesland bij dit schoone opzet achter blijven kunnen?
Friesland, van al de Nederlanden het nauwst aan hot Koninklijk
geslacht verbonden ?
En waar dit geval zich niet denken laat, zoudon daar
niet de Friesehe geldmannen , in- en buiten het [Friesche]
vaderland , zich kunnen vereonigen om het slot te Ballum
in zijnen ouden luister, geheel zooals het vroeger bestond.,
te doen herrijzen, tot eene gifte aan de Koninklijke Vrij- en
Erfvrouwe van Amelaud 1
01', zoo dit droombeeld niet voor verwezenlijking vatbaar
mocht zijn , om dan in de Zcvenwolden het paleis Oranjewoud
mot zijne gronden en bosschen in het aanzijn terug
te roepen ?