Tjaart Jurgens Maré Doctor Legum Universiteit van die Vrystaat

514
Die herwaardering van veral die inhoud van onregmatigheid kan tot gevolg hê dat
bestaande begrippe en norme óf vervang, óf uitgebrei en verryk word deur die
waardesisteem wat in die Grondwet beliggaam word. Die proses van vervanging en
verryking van bestaande norme moet egter met omsigtigheid hanteer word. Daarom word
aan die hand gedoen dat by die uitoefening van hierdie vervangingsproses, die algemene
beginsels wat reeds met betrekking tot die redelikheids- of boni mores- (regsoortuigings
van die gemeenskap) kriterium vir deliktuele onregmatigheid uitgekristalliseer het, steeds –
ook in die lig van dié gees, strekking en oogmerke van die handves - as prima facieaanduiding
beskou kan word van die redelikheid, al dan nie, van ʼn handeling. National
Media Ltd v Bogoshi1024 is ʼn goeie voorbeeld vir hierdie standpunt, waar die Hoogste Hof
van Appèl strikte aanspreeklikheid van die pers weens laster deur
nalatigheidsaanspreeklikheid vervang het. Dit is nie in die eerste plek gedoen omdat
grondwetlike waardes die vervanging genoodsaak het nie, maar omdat die
gemeenregtelike lasterreg deur die invoer van nalatigheidsaanspreeklikheid op sigself ʼn
behoorlike balans bewerkstellig tussen die reg op die goeie naam en die reg op vryheid
van uitdrukking, selfs al word hierdie regte ook as grondwetlike waardes beskou.
In die proefskrif word aangetoon dat die toepassing van menseregte horisontale sowel as
vertikale toepassing geniet. Marinus Wiechers het tereg verklaar dat die bestaan en die
groei van die publiekreg gesien moet word as ʼn inbreukmaking op die grondslae van
gelykheid en wilswysheid waarop die privaatreg berus en dat die publiekreg beskou word
as ʼn uitsonderingsreg, of erger, ʼn bedreiging vir die privaatreg.
Dit is duidelik dat, met die ontwikkeling van die publiekreg en veral administratiewe
geregtigheid, daar ʼn groot impak gemaak is op die gebied van die privaatreg. Die rol wat
billikheid op die gebied van die kontraktereg speel, en veral die aanval op die pacta sunt
servanda-beginsel, wat vir eeue al in die kontraktereg toegepas is, is ʼn sprekende
voorbeeld van hoe die publiekreg in die afgelope paar jaar ontwikkel het. Die impak van
die administratiefreg op die gebied van die privaatreg is duidelik te bespeur. Op die gebied
van die deliktereg sal die ontwikkeling van die gemenereg weldra plaasvind. Met die
uitgewysde gesag wat reeds die lig gesien het, is dit egter duidelik dat die howe die
gemenereg nie lukraak sal ontwikkel nie. ʼn Goeie voorbeeld is die hantering van die actio
de pauperie as deliksremedie. Groter ontwikkeling sal wel ten opsigte van onregmatigheid
plaasvind en norme soos boni mores sal deeglik oorweeg word.
Billikheid, redelikheid en regmatigheid sal op die voorgrond geplaas word, waar deliktuele
eise teen die staat ingestel word, veral waar partye in hulle Handvesregte benadeel is. Op
die gebied van die deliktereg moet in gedagte gehou word dat Artikel 33 ook self met groot
vrug toegepas kan word, aangesien dit ook ʼn verskanste reg ingevolge Hoofstuk 2 van die
Grondwet is. Hoewel tans gekonsentreer word op Handvesregte soos die reg op lewe,
1024 1998(4) SA 1196 (HHA).