Tjaart Jurgens Maré Doctor Legum Universiteit van die Vrystaat

509
Die vraag wat hieruit voortspruit, is in hoe ʼn mate kontrakteervryheid beperk moet word. Moet
daardie inperking geskied, voordat die ooreenkoms gesluit word, byvoorbeeld deur die
nakoming van statutêre wetgewing, of moet dit ná die tyd by monde van die howe plaasvind?
Hierdie situasie kan vorentoe groot probleme skep, nie net op die ekonomiese gebied nie; dit
kan ook ʼn teelaarde skep vir regsonsekerheid. Die kontrakpartye het konsensus ten opsigte
van die voorwaardes van die ooreenkoms. As die ooreenkoms nie nagekom word nie, word ʼn
beroep gedoen op openbare belang en die howe om die voorwaardes te wysig of tersyde te
stel. Indien hierdie onsekere situasie nie deur die howe beheer word nie, sal die hofrolle
oorspoel word met hofsake, waardeur partye poog om van die voorwaardes van ooreenkomste
te probeer ontsnap. Die howe is deeglik daarvan bewus dat die nodige omsigtigheid en
versigtigheid aan die dag gelê moet word wanneer ʼn klousule in die kontrak teen die openbare
beleid verklaar word. 1020
In die Romeinse Reg het bona fides gefunksioneer as ʼn kriterium, of maatstaf, wat gebruik is
om te bepaal of een van die kontrakpartye in ʼn kontraktuele verhouding inbreuk gemaak het op
die verwagting van die redelike man. Dit is gedoen as ʼn standaard norm van eerlikheid en
getrouheid in kontraktuele verbintenisse, soos neergelê in die iudex, met die gemeenskap se
verwagtinge van billikheid en gelykheid. Bona fides was in die vroeë klassieke Romeinse Reg
derhalwe ʼn konsep met morele en regsfasette en wat deel gevorm het van die groter begrip
van aequitas. Kontraktuele billikheid, wat in die Romeinse Reg bestaan het, is ook in die
Middeleeuse Reg opgeneem.
Toedelende geregtigheid het voordele toegeken, terwyl regstellende geregtigheid dit
gehandhaaf het. Thomas Aquinas se aanvaarding van Aristoteles se konsep van
verwisselende geregtigheid is in die Middeleeuse begrip van gelykheid opgeneem. Aristoteles
het vereis dat die waarde van die prestasie deur een party tot die kontrak gelyk is aan die
teenprestasie van die ander party.
Laesio enormis was ʼn produk van Justinianus se ideaal van ʼn welsynstaat. Die Romeinse
Reg het aan die verkoper ʼn reg verleen om die ooreenkoms tersyde te stel, wanneer die
koopprys wat aangebied was, minder as die helfte van die prys was wat as ʼn billike koopprys
beskou was (ius pretium). Die koper kon kansellasie van die ooreenkoms vermy het, deur
bloot die prys aan te pas. Dit is dus duidelik dat die Humaniste sowel aequitas en bona fides
as regstellende maatreël toegepas het, om die rigiditeit van die streng reg (strict law) reg te stel.
Dit moes ook dien as maatreël om die praktiese ontwikkeling van die reg te stimuleer.
Die Romeins-Hollandse Reg het veral op die gebied van die kontraktereg ʼn groot invloed
gehad op die ontwikkeling van die begrippe “goeie trou” en “billikheid”. Die Romeins-Hollandse
Reg was uit en uit geskoei op ʼn billikheidsgrondslag, dog billikheidsbegrip het as konsep nooit
1020 'n Goeie riglyn vir die howe rakende versigtigheid, word uitgespel deur appèlregter Smallberger in die saak van SASFIN (Pty) Ltd v Beukes 1989(1) SA
1 (A).