Tjaart Jurgens Maré Doctor Legum Universiteit van die Vrystaat

508
In antwoord op die vraag in welke gevalle die howe die gemenereg moet ontwikkel, bepaal
Artikel 8(3) dat daar in ʼn privaat verhouding ʼn reg bestaan en dat die bestaande reg nie
voldoende beskerming verleen aan die reg van die partye in die verhouding nie. 1018
Wanneer die horisontale werking van die Grondwet toegepas word, is dit opmerklik dat daar
onsekerheid bestaan rakende die impak van die publiekreg op die privaatreg. Dit is verder
duidelik dat in die meeste gevalle genoeg gemeenregtelike remedies bestaan, waarvolgens ʼn
verontregte party sy/haar regte kan beskerm. Die Handves van Menseregte het ʼn belangrike
regsontwikkelingsveld, veral op die gebied van die privaatreg, na vore gebring.
ʼn Pertinente vraag kan gevra word of die Handves van Regte, met sy invloed en uitwerking op
die gebied van die privaatreg aan die optimistiese verwagtinge wat deur akademici en die howe
daargestel word sal voldoen. In antwoord hierop is die impak van die Grondwet op die gebied
van die privaatreg aan die hand van die volgende aspekte oorweeg :
Kontrakteervryheid en openbare beleid.
Goeie trou en billikheid.
Billikheid in die kontraktereg.
Die ontwikkeling / uitbreiding van die gemenereg, met verwysing na die kontraktereg
en relevante regspraak.
Billikheid, gesien as maatstaf van die sosiale kader, kom nou lynreg te staan teenoor
kontrakteervryheid. Emmanuel Kant is van mening dat die mens oor die vermoë beskik om te
kan redeneer, te kan onderskei wat reg en verkeerd is en om in staat te wees om ʼn morele
oordeel te fel. Die mens beskik oor ʼn morele outonomie, wat aan hom ʼn onvoorwaardelike en
onvergelykbare waardigheid verleen. Morele vryheid word in verband gebring met elke aksie
wat die mens as verteenwoordiger van moraliteit daarstel. Dit sluit ook optredes rakende
kontrakte in.
Wanneer ʼn hof, byvoorbeeld deur die toepassing van billikheid op ʼn gegewe feitestel, sou
bepaal dat ʼn verandering aan die kontrakvoorwaardes moet plaasvind, kan dit as ʼn inbreuk op
kontrakteervryheid beskou word. Dit is ook ʼn inbraak op morele vryheid, wat ook die
waardigheid skend. 1019
Die knelpunt is dat die pacta sunt servanda-beginsel in die spervuur geplaas word en die
“benadeelde” party in ʼn kontrakgeding hom/haar op die hof sal beroep en aanvoer dat een of
meer Handvesregte deur die ooreenkoms geskend is. Ons sien dus dat die publiekreg, by
wyse van die Grondwet, ʼn groot impak op die privaatreg met sy gevestigde
gemeneregbeginsels kan hê.
1018 In die saak Khumalo v Holomisa 2002(5) SA 401 (CC) het regter O’Regan beslis dat die aard van die saak (laster) meebring dat vryheid van spraak
direkte horisontale toepassing geniet soos bepaal deur Artikel 8(2). Sou daar in dié saak bevind word dat die gemenereg ongrondwetlik was, sou dit 'n
geleentheid aan die hof bied om die gemenereg te ontwikkel om sodoende die nodige regsbeskerming aan die verontregte partye te verleen.
1019 Die verontagsaming van kontrakteervryheid stel ook 'n verontagsaamheid van waardigheid daar. In die verlede is daar veral klem gelê op die feit dat
kontrakpartye se eer op die spel, is wanneer 'n ooreenkoms aangegaan word. Dit het gelei tot die spreuk Pacta Sunt Servanda - die ooreenkoms moet
nagekom word.